diff --git a/src/__pycache__/disable_sklearn_warnings.cpython-36.pyc b/src/__pycache__/disable_sklearn_warnings.cpython-36.pyc new file mode 100644 index 0000000..5a190bc Binary files /dev/null and b/src/__pycache__/disable_sklearn_warnings.cpython-36.pyc differ diff --git a/src/__pycache__/doc_representation.cpython-36.pyc b/src/__pycache__/doc_representation.cpython-36.pyc new file mode 100644 index 0000000..f872af7 Binary files /dev/null and b/src/__pycache__/doc_representation.cpython-36.pyc differ diff --git a/src/doc_representation.py b/src/doc_representation.py deleted file mode 100644 index abaaf2e..0000000 --- a/src/doc_representation.py +++ /dev/null @@ -1,238 +0,0 @@ -import disable_sklearn_warnings -import nltk -import numpy as np -import os -from os.path import join -from sklearn.feature_extraction.text import TfidfVectorizer -from sklearn.feature_selection import SelectKBest -from sklearn.feature_selection import chi2 -from sklearn.preprocessing import normalize -from scipy.sparse import hstack, csr_matrix, issparse -import matplotlib.pyplot as plt - -function_words = ["et", "in", "de", "ad", "ut", "cum", "non", "per", "a", "que", "ex", "sed"] - - -# ------------------------------------------------------------------------ -# document loading routine -# ------------------------------------------------------------------------ -def _load_texts(path): - # load the training data (all documents but Epistolas 1 and 2) - documents = [] - authors = [] - ndocs=0 - for file in os.listdir(path): - if file.startswith('EpistolaXIII_'): continue - file_clean = file.replace('.txt','') - author, textname = file_clean.split('_')[0],file_clean.split('_')[1] - text = open(join(path,file), encoding= "utf8").read() - - documents.append(text) - authors.append(author) - ndocs+=1 - - # load the test data (Epistolas 1 and 2) - ep1_text = open(join(path, 'EpistolaXIII_1.txt'), encoding="utf8").read() - ep2_text = open(join(path, 'EpistolaXIII_2.txt'), encoding="utf8").read() - - return documents, authors, ep1_text, ep2_text - - - -# ------------------------------------------------------------------------ -# split policies -# ------------------------------------------------------------------------ -# TODO: implement other split policies (e.g., overlapping ones, etc) -def split_by_endline(text): - return [t.strip() for t in text.split('\n') if t.strip()] - - -def split_by_sentences(text): - pass - - -def splitter(documents, authors=None, split_policy=split_by_endline): - fragments = [] - authors_fragments = [] - for i, text in enumerate(documents): - text_fragments = split_policy(text) - fragments.extend(text_fragments) - if authors is not None: - authors_fragments.extend([authors[i]] * len(text_fragments)) - - if authors is not None: - return fragments, authors_fragments - return fragments - -# ------------------------------------------------------------------------ -# feature extraction methods -# ------------------------------------------------------------------------ -# TODO: implement other feature extraction methods -def _features_function_words_freq(documents): - """ - Extract features as the frequency (x1000) of the functions used in the documents - :param documents: a list where each element is the text (string) of a document - :return: a np.array of shape (D,F) where D is len(documents) and F is len(function_words) - """ - features = [] - for text in documents: - tokens = nltk.word_tokenize(text) - author_tokens = ([token.lower() for token in tokens if any(char.isalpha() for char in token)]) - # author_tokens = ([token.lower() for token in tokens]) - freqs = nltk.FreqDist(author_tokens) - - nwords = len(author_tokens) - funct_words_freq = [1000. * freqs[function_word] / nwords for function_word in function_words] - - features.append(funct_words_freq) - - return np.array(features) - - -def _features_tfidf(documents, tfidf_vectorizer=None): - """ - Extract features as tfidf matrix extracted from the documents - :param documents: a list where each element is the text (string) of a document - :return: a tuple M,V, where M is an np.array of shape (D,F), with D being the len(documents) and F the number of - distinct words; and V is the TfidfVectorizer already fit - """ - if tfidf_vectorizer is None: - tfidf_vectorizer = TfidfVectorizer(sublinear_tf=True) - tfidf_vectorizer.fit(documents) - - features = tfidf_vectorizer.transform(documents) - - return features, tfidf_vectorizer - - -def _feature_selection(X, y, EP1, EP2, tfidf_feat_selection_ratio): - nF = X.shape[1] - num_feats = int(tfidf_feat_selection_ratio * nF) - feature_selector = SelectKBest(chi2, k=num_feats) - X = feature_selector.fit_transform(X, y) - EP1 = feature_selector.transform(EP1) - EP2 = feature_selector.transform(EP2) - return X,EP1,EP2 - - -def _features_mendel_hall(documents): - raise NotImplementedError('not yet implemented') - pass - - - - - - -class LoadDocuments: - def __init__(self, - function_words_freq=True, - tfidf=False, - tfidf_feat_selection_ratio=1., - mendelhall=False, - split_documents=False, - split_policy = split_by_endline, - normalize_features=True, - verbose=True): - """ - Loads the documents contained in path applying a number of feature extraction policies. The directory is assumed to - contain files named according to _.txt plus two special files EpistolaXIII_1.txt and - EpistolaXIII_2.txt concerning the two documents whose authorship attribution is to be determined. - :param path: the path containing the texts, each named as _.txt - :param function_words_freq: add the frequency of function words as features - :param tfidf: add the tfidf as features - :param split_documents: whether to split text into smaller documents or not (currenty, the policy is to split by '\n'). - Currently, the fragments resulting from the split are added to the pool of documents (i.e., they do not replace the - full documents, which are anyway retained). - :param split_policy: a callable that implements the split to be applied (ignored if split_documents=False) - :param verbose: show information by stdout or not - :return: np.arrays or csr_matrix (depending on whether tfidf is activated or not) X, y, EP1, EP2, where X is the - matrix of features for the training set and y are the labels (np.array); - EP1 and EP2 are the matrix of features for the epistola 1 (first row) and fragments (from row 2nd to last) if - split_documents=True) and 2 (similar) - """ - - self.normalize_features=normalize_features - self.split_documents = split_documents - self.split_policy = split_policy - self.function_words_freq=function_words_freq - self.mendelhall = mendelhall - self.tfidf = tfidf - self.tfidf_feat_selection_ratio = tfidf_feat_selection_ratio - self.verbose = verbose - - def load(self, path): - documents, authors, ep1_text, ep2_text = _load_texts(path) - ep1,ep2 = [ep1_text],[ep2_text] - n_original_docs=len(documents) - - if self.split_documents: - doc_fragments, authors_fragments = splitter(documents, authors, split_policy=self.split_policy) - documents.extend(doc_fragments) - authors.extend(authors_fragments) - - ep1.extend(splitter(ep1, split_policy=self.split_policy)) - ep2.extend(splitter(ep2, split_policy=self.split_policy)) - - # represent the target vector - y = np.array([(1 if author == "Dante" else 0) for author in authors]) - - # initialize the document-by-feature vector - X = np.empty((len(documents), 0)) - EP1 = np.empty((len(ep1), 0)) - EP2 = np.empty((len(ep2), 0)) - - # dense feature extraction functions - if self.function_words_freq: - X = self.addfeatures(X,_features_function_words_freq(documents)) - EP1 = self.addfeatures(EP1, _features_function_words_freq(ep1)) - EP2 = self.addfeatures(EP2, _features_function_words_freq(ep2)) - - if self.mendelhall: - X = self.addfeatures(X, _features_mendel_hall(documents)) - EP1 = self.addfeatures(EP1, _features_mendel_hall(ep1)) - EP2 = self.addfeatures(EP2, _features_mendel_hall(ep2)) - - # sparse feature extraction functions - if self.tfidf: - X_features, vectorizer = _features_tfidf(documents) - ep1_features, _ = _features_tfidf(ep1, vectorizer) - ep2_features, _ = _features_tfidf(ep2, vectorizer) - - if self.tfidf_feat_selection_ratio < 1.: - if self.verbose: print('feature selection') - X_features, ep1_features, ep2_features = \ - _feature_selection(X_features, y, ep1_features, ep2_features, self.tfidf_feat_selection_ratio) - - # matrix is sparse now - X = self.addfeatures(csr_matrix(X), X_features) - EP1 = self.addfeatures(csr_matrix(EP1), ep1_features) - EP2 = self.addfeatures(csr_matrix(EP2), ep2_features) - - - # print summary - if self.verbose: - print('load_documents: function_words_freq={} tfidf={}, split_documents={}, split_policy={}' - .format(self.function_words_freq, self.tfidf, self.split_documents, self.split_policy.__name__)) - print('number of training (full) documents: {}'.format(n_original_docs)) - print('X shape (#documents,#features): {}'.format(X.shape)) - print('y prevalence: {:.2f}%'.format(y.mean()*100)) - print('Epistola 1 shape:', EP1.shape) - print('Epistola 2 shape:', EP2.shape) - print() - - return X, y, EP1, EP2 - - def addfeatures(self, X, F): - # plt.matshow(F[:25]) - # plt.show() - if self.normalize_features: - normalize(F, axis=1, copy=False) - - if issparse(F): - return hstack((X, F)) # sparse - else: - return np.hstack((X, F)) # dense - - - diff --git a/src/classifier.py b/src/main.py similarity index 72% rename from src/classifier.py rename to src/main.py index 13cec32..ed9c514 100644 --- a/src/classifier.py +++ b/src/main.py @@ -1,33 +1,38 @@ +import disable_sklearn_warnings from sklearn.svm import * from sklearn.model_selection import cross_val_score, GridSearchCV from sklearn.metrics import f1_score, make_scorer -from doc_representation import * +from verification import * -# TODO: add function words # TODO: other split policies # TODO: understand normalization -# TODO: mendel hall # TODO: wrap into an Estimator # TODO: check versions (numpy, scipy, sklearn) -probability=True + SVM = SVC # SVM = LinearSVC -nfolds = 3 +nfolds = 10 params = {'C': [0.0001, 0.001, 0.01, 0.1, 1, 10, 100, 1000], 'class_weight':['balanced',None]} if SVM is SVC: params['kernel']=['linear','rbf'] + probability = True +else: + probability = False path = '../testi' -reader = LoadDocuments(split_documents=True, function_words_freq=True, tfidf=False, tfidf_feat_selection_ratio=0.1, split_policy=split_by_endline, normalize_features=True) -Xtr,ytr,ep1,ep2 = reader.load(path) +reader = DocumentLoader(function_words_freq=True, features_Mendenhall=True, + tfidf=True, tfidf_feat_selection_ratio=0.1, + ngrams=True, ns=[3,4,5], + split_documents=True, split_policy=split_by_sentences, normalize_features=True, window_size=1, verbose=True) + +Xtr,ytr,ep1,ep2 = reader.load_documents(path) # learn a SVM - -svm = SVM(probability=probability) -# svm = SVM() +#svm = SVM(probability=probability) +svm = SVM() positive_examples = ytr.sum() if positive_examples>nfolds: @@ -41,7 +46,8 @@ if isinstance(svm, GridSearchCV): # evaluation of results print('computing the cross-val score') -f1scores = cross_val_score(svm, Xtr, ytr, cv=nfolds, n_jobs=-1, scoring=make_scorer(f1_score)) +# f1scores = cross_val_score(svm, Xtr, ytr, cv=nfolds, n_jobs=-1, scoring=make_scorer(f1_score)) +f1scores = svm.best_score_ f1_mean, f1_std = f1scores.mean(), f1scores.std() print('F1-measure={:.3f} (+-{:.3f})\n'.format(f1_mean, f1_std)) diff --git a/src/requisites.txt b/src/requisites.txt deleted file mode 100644 index 1793191..0000000 --- a/src/requisites.txt +++ /dev/null @@ -1,3 +0,0 @@ -skelearn >= 0.19.1 -scipy >= 1.0.0 -numpy >= 1.15.2 diff --git a/src/verification.py b/src/verification.py new file mode 100644 index 0000000..99186e5 --- /dev/null +++ b/src/verification.py @@ -0,0 +1,339 @@ +import nltk +import re +import numpy as np +import os +from os.path import join +from sklearn.base import BaseEstimator, ClassifierMixin +from sklearn.feature_extraction.text import TfidfVectorizer +from sklearn.feature_selection import SelectKBest +from sklearn.feature_selection import chi2 +from sklearn.metrics import f1_score +from sklearn.metrics import make_scorer +from sklearn.model_selection import GridSearchCV +from sklearn.model_selection import cross_val_score +from sklearn.preprocessing import normalize +from scipy.sparse import hstack, csr_matrix, issparse +from collections import Counter + + +function_words = ['et', 'in', 'de', 'ad', 'ut', 'cum', 'non', 'per', 'a', 'que', 'ex','sed', + 'quia', 'nam', 'sic', 'si', 'ab', 'etiam', 'idest', 'nec', 'vel', 'atque', + 'scilicet', 'sicut', 'hec', 'vero', 'tamen', 'dum', 'propter', 'pro', 'enim', + 'ita', 'autem', 'inter', 'unde', 'sub', 'tam', 'ibi', 'ideo', 'ergo', 'post', + 'iam', 'seu', 'inde', 'tantum', 'sive', 'quomodo', 'ubi', 'ac', 'ob', 'igitur', + 'tunc', 'nisi', 'quasi', 'quantum', 'aut', 'usque', 'bene', 'ne', 'ante', + 'nunc', 'magis', 'sine', 'circa', 'apud', 'contra', 'adhuc', 'satis', 'semper', + 'super', 'adeo', 'tandem', 'tanquam', 'quoniam', 'quin', 'quemadmodum', 'supra'] + +nfolds = 5 + +# ------------------------------------------------------------------------ +# document loading routine +# ------------------------------------------------------------------------ +def _load_texts(path): + # load the training data (all documents but Epistolas 1 and 2) + documents = [] + authors = [] + ndocs=0 + for file in os.listdir(path): + if file.startswith('EpistolaXIII_'): continue + file_clean = file.replace('.txt','') + author, textname = file_clean.split('_')[0],file_clean.split('_')[1] + text = open(join(path,file), encoding= "utf8").read() + + documents.append(text) + authors.append(author) + ndocs+=1 + + # load the test data (Epistolas 1 and 2) + ep1_text = open(join(path, 'EpistolaXIII_1.txt'), encoding="utf8").read() + ep2_text = open(join(path, 'EpistolaXIII_2.txt'), encoding="utf8").read() + + return documents, authors, ep1_text, ep2_text + + +# ------------------------------------------------------------------------ +# split policies +# ------------------------------------------------------------------------ +# TODO: implement other split policies (e.g., overlapping ones, etc) +def split_by_endline(text): + return [t.strip() for t in text.split('\n') if t.strip()] + + +def split_by_sentences(text): + sentences = [t.strip() for t in nltk.tokenize.sent_tokenize(text) if t.strip()] + #sentences= [t.strip() for t in re.split(r"\.|\?|\!\;", text) if t.strip()] + + for i,sentence in enumerate(sentences): + unmod_tokens = nltk.tokenize.word_tokenize(sentence) + mod_tokens = ([token for token in unmod_tokens if any(char.isalpha() for char in token)]) + if len(mod_tokens)<8: + if i_.txt plus two special files EpistolaXIII_1.txt and + EpistolaXIII_2.txt concerning the two documents whose authorship attribution is to be determined. + :param path: the path containing the texts, each named as _.txt + :param function_words_freq: add the frequency of function words as features + :param features_Mendenhall: add the frequencies of the words' lengths as features + :param tfidf: add the tfidf as features + :param split_documents: whether to split text into smaller documents or not (currenty, the policy is to split by '\n'). + Currently, the fragments resulting from the split are added to the pool of documents (i.e., they do not replace the + full documents, which are anyway retained). + :param split_policy: a callable that implements the split to be applied (ignored if split_documents=False) + :param window_size: the size of the window in case of sliding windows policy + :param verbose: show information by stdout or not + :return: np.arrays or csr_matrix (depending on whether tfidf is activated or not) X, y, EP1, EP2, where X is the + matrix of features for the training set and y are the labels (np.array); + EP1 and EP2 are the matrix of features for the epistola 1 (first row) and fragments (from row 2nd to last) if + split_documents=True) and 2 (similar) + """ + self.function_words_freq = function_words_freq + self.features_Mendenhall = features_Mendenhall + self.tfidf = tfidf + self.tfidf_feat_selection_ratio = tfidf_feat_selection_ratio + self.ngrams = ngrams + self.ns = ns + self.split_documents = split_documents + self.split_policy = split_policy + self.normalize_features=normalize_features + self.window_size = window_size + self.verbose = verbose + + + def load_documents(self, path): + documents, authors, ep1_text, ep2_text = _load_texts(path) + ep1,ep2 = [ep1_text],[ep2_text] + n_original_docs=len(documents) + + if self.split_documents: + doc_fragments, authors_fragments = splitter(documents, authors, split_policy=self.split_policy, window_size=self.window_size) + documents.extend(doc_fragments) + authors.extend(authors_fragments) + + ep1.extend(splitter(ep1, split_policy=self.split_policy)) + ep2.extend(splitter(ep2, split_policy=self.split_policy)) + self._print('splitting documents: {} documents'.format(len(doc_fragments))) + + # represent the target vector + y = np.array([(1 if author == "Dante" else 0) for author in authors]) + + # initialize the document-by-feature vector + X = np.empty((len(documents), 0)) + EP1 = np.empty((len(ep1), 0)) + EP2 = np.empty((len(ep2), 0)) + + # dense feature extraction functions + if self.function_words_freq: + X = self._addfeatures(X, _features_function_words_freq(documents)) + EP1 = self._addfeatures(EP1, _features_function_words_freq(ep1)) + EP2 = self._addfeatures(EP2, _features_function_words_freq(ep2)) + self._print('adding function words features: {} features'.format(X.shape[1])) + + if self.features_Mendenhall: + X = self._addfeatures(X, _features_Mendenhall(documents)) + EP1 = self._addfeatures(EP1, _features_Mendenhall(ep1)) + EP2 = self._addfeatures(EP2, _features_Mendenhall(ep2)) + self._print('adding Mendenhall words features: {} features'.format(X.shape[1])) + + + # sparse feature extraction functions + if self.tfidf: + X_features, vectorizer = _features_tfidf(documents) + ep1_features, _ = _features_tfidf(ep1, vectorizer) + ep2_features, _ = _features_tfidf(ep2, vectorizer) + + if self.tfidf_feat_selection_ratio < 1.: + if self.verbose: print('feature selection') + X_features, ep1_features, ep2_features = \ + _feature_selection(X_features, y, ep1_features, ep2_features, self.tfidf_feat_selection_ratio) + + X = self._addfeatures(_tocsr(X), X_features) + EP1 = self._addfeatures(_tocsr(EP1), ep1_features) + EP2 = self._addfeatures(_tocsr(EP2), ep2_features) + self._print('adding tfidf words features: {} features'.format(X.shape[1])) + + if self.ngrams: + X_features, vectorizer = _features_ngrams(documents, self.ns, min_df=5*self.window_size) + ep1_features, _ = _features_ngrams(ep1, self.ns, tfidf_vectorizer=vectorizer, min_df=5*self.window_size) + ep2_features, _ = _features_ngrams(ep2, self.ns, tfidf_vectorizer=vectorizer, min_df=5*self.window_size) + + if self.tfidf_feat_selection_ratio < 1.: + if self.verbose: print('feature selection') + X_features, ep1_features, ep2_features = \ + _feature_selection(X_features, y, ep1_features, ep2_features, self.tfidf_feat_selection_ratio) + + X = self._addfeatures(_tocsr(X), X_features) + EP1 = self._addfeatures(_tocsr(EP1), ep1_features) + EP2 = self._addfeatures(_tocsr(EP2), ep2_features) + self._print('adding ngrams words features: {} features'.format(X.shape[1])) + + + # print summary + if self.verbose: + print('load_documents: function_words_freq={} features_Mendenhall={} tfidf={}, split_documents={}, split_policy={}' + .format(self.function_words_freq, self.features_Mendenhall, self.tfidf, self.split_documents, + self.split_policy.__name__)) + print('number of training (full) documents: {}'.format(n_original_docs)) + print('X shape (#documents,#features): {}'.format(X.shape)) + print('y prevalence: {:.2f}%'.format(y.mean()*100)) + print('Epistola 1 shape:', EP1.shape) + print('Epistola 2 shape:', EP2.shape) + print() + + return X, y, EP1, EP2 + + def _addfeatures(self, X, F): + # plt.matshow(F[:25]) + # plt.show() + if self.normalize_features: + normalize(F, axis=1, copy=False) + + if issparse(F): + return hstack((X, F)) # sparse + else: + return np.hstack((X, F)) # dense + + def _print(self, msg): + if self.verbose: + print(msg) + diff --git a/testi/BenvenutoDaImola_ValerioMassimo.txt b/testi/BenvenutoDaImola_ValerioMassimo.txt index e5b9e50..2587725 100644 --- a/testi/BenvenutoDaImola_ValerioMassimo.txt +++ b/testi/BenvenutoDaImola_ValerioMassimo.txt @@ -1,6 +1,6 @@ Poscis, clarissime Marchio, memorandarum avidus rerum alta mente ut Valerii Maximi maximum breveque compendium exponendum adsumam, brevia dilatans, obscura declarans lucido cum sermone: arduum opus, fateor, per ora multorum volitans sed a pluribus ignoratum. Parebo tamen libens ut et tibi placeam et aliorum satisfaciam voto. Tu quidem vir ab ineunte etate pietate insignis et clementia, que peculiaris virtus principum hominem Deo similem facit, et iuxta tui allusionem nominis in omni opere gloriosus, gloriam siquidem promereri studuisti in edifitiorum opere ingenti. Sicut enim Augustus Cesar, quo nichil clarius sol sub se vidit, gloriatus est urbem quam invenerat lateritiam relinquere marmoream, ita tu, illustris princeps, terram quam inveneras asseritiam lateritiam fecisti; in cuius infima valle arcem extruxisti sublimem ad sidera inexpugnabili opera iuxta portam cui leo magnanimus incubat, ut cetera menia linquam, magnifico sumptu sed maiore anime mirifice fabricata more Agrippe. Quamquam pedibus eger, ut ille, acerbissime afflictatus, literarum gloriam perfectiori etate coluisti; nempe neglecta forma corporis, qua summe pollebas, libros avidissime semper legis hystcriarum, precipue Livium qui stilum habuit parem Romano gladio, illustrium Romanorum celebranda gesta recurrens, inter quos Iulium Cesarem tuo iure preponis. Verum ut veram gloriam cito actingam, que in sola virtute consistit, quis hac tempestate animi vigore prestantior signifer et pugilis Romanam Ecclesiam, velut naviculam Petri inter tot fluctuum turbines agitatam, solus intrepide iuvit, inter multorum dominorum et populorum rebelliones scaturientes magno tui cum discrimine? Quis sanctius inter proceres amicitias coluit? Quis costantius promissa servavit? Quis humanius benefitia erogavit? Tu, inquam, vir tante virtutis, cui nichil difficile videatur, preter cumulata maiorum multa quesisti. Nec quisquam regnantium in adversitate constantior, in infirmitate patientior, in periculo cautior, de quo dici potest illud quod de Cesare Cicero. -Commendaturus nobilissimum oratorem in cuius moralissimo opere velut in speculo relucent exempla virtutum et humana vita singulari quodam dogmate decoratur, ex verbis propositi thematis duo possum breviter elicere que excellentissimi auctoris laudem celebrant et extollunt; quorum primum est commoditas in se fructuosa, quod tangitur in auctoritate premissa cum dicitur Istorie antiquorum utiles sunt; secundum fructuositas in aliis luminosa, quod tangitur cum dicitur ad danda bona consilia civitati. Circa primum breviter advertendum quod Aristotiles et alii magni philosophy doctrinam moralem tradiderunt scientifice, subtiliter et theorice. Valerius autem, pluribus proficere cupiens, ipsam tradit pratice, exemplariter et positive. Illustrium nam antiquorum inclita gesta percurens ac perstringens plurima paucis mira contexuit brevitate. Secundum enim sententiam Varronis in suo libro Sententiarum elucentissimum docendi genus est studium exemplorum; quod elleganter declarat luculentus orator Tullius primo de Oratore sic inquiens. Sicut enim dyaletica est instrumentum scientiarum naturalium, ita rhetoricha moralium. Nichil ergo recte sine exemplo docetur aut discitur. Teste enim Seneca, breve est iter per exempla. Hoc brevissime de primo. Secundum quod tangitur in themate prelibato est fructuositas in aliis luminosa. Circa quod est advertendum quod numquam fuit regnum extra Romanum in quo rectores urbium et gubernatores rerum publicarum tam virtuosi quam pravi valeant agenda copiosius speculari. Secundum enim Augustinum, ubi de virtutibus loquimur nullus virtuosior populo Romano, ubi de vitiis nullus vitiosior. Quod considerans Valerius ipse Romanus alterutro calle procedens preclarissimas virtutes Romanorum et teterrima vitia duxit breviter colligenda. Quantum ad primum dicit Titus Livius libro primo, prohemiali capitulo. Unde Augustinus 5 de Civitate Dei loquens de ipsis Romanis dicit; et suddit, de qua materia ipse Valerius uberrime scribit. Due autem fuerunt arces super quibus fundatum est Romanum imperium, scilicet audatia in bello, equitas in pace, vel verius 3a fecerunt Romanos rerum dominos, scilicet sanum consilium in re publica, privata paupertas, et propositis pertinaciter adherere. Secundum Vegetium alia 3a fecerunt Romanos victores gentium, scilicet prudentia, exercitatio et fides. Aliam rationem assignat idem Augustinus in 5 dicens. Bene ergo Augustinus ibidem. Roma namque, ut ait Sidonius obscurus orator, est domicilium legum, gignasium litterarum, curia dignitatum, vertex mundi, patria libertatis. Deus autem qui fecerat Romam dominam temporalium voluit ipsam fieri clominam spiritualium. Unde novissimus poeta Petrarcha. Ieronimus etiam Romam laudat et ipsam laudatam ab Apostolo dicit; et post apostolos et evangelistas doctores 4or, quorum duo fuerunt Romani. Ex predictis itaque in summa concludere licet illud quod scribit Policratus secutus Quintilianum. Bene ergo licet dicere cum Iustiniano. Ideo clarissimus poeta Virgilius. Et hec breviter de virtutibus Romanorum, de vitiis autem paucissima. Est igitur sciendum quod, ut verbis ipsius Valerii utar, sicut Roma omni genere mirificorum exemplorum orbem terrarum implevit, ita et atrocissimorum viciorum omni contagione fedavit in pristinas sedes, proh dolor, revoluta. Unde satiricus Iuvenalis. Genus namque Romanum a vulturibus cepit augurium, que aves cede et sanguine delectantur, et conditores ipsius urbis a lupa lactati sunt, que ubique figuraliter avaritiam representat rapacitate insaciata. Ad quod Iuvenalis, idest ladro. Sed ut ceterorum autorum testimonia non amplectar, uno solo contentus finem facio. Quid plura? Virtutis igitur cultum et vitiorum fugam nobis concedere dignetur, ad cuius felicitatem omnis virtus principaliter ordinatur. Amen. +Commendaturus nobilissimum oratorem in cuius moralissimo opere velut in speculo relucent exempla virtutum et humana vita singulari quodam dogmate decoratur, ex verbis propositi thematis duo possum breviter elicere que excellentissimi auctoris laudem celebrant et extollunt; quorum primum est commoditas in se fructuosa, quod tangitur in auctoritate premissa cum dicitur Istorie antiquorum utiles sunt; secundum fructuositas in aliis luminosa, quod tangitur cum dicitur ad danda bona consilia civitati. Circa primum breviter advertendum quod Aristotiles et alii magni philosophy doctrinam moralem tradiderunt scientifice, subtiliter et theorice. Valerius autem, pluribus proficere cupiens, ipsam tradit pratice, exemplariter et positive. Illustrium nam antiquorum inclita gesta percurens ac perstringens plurima paucis mira contexuit brevitate. Secundum enim sententiam Varronis in suo libro Sententiarum elucentissimum docendi genus est studium exemplorum; quod elleganter declarat luculentus orator Tullius primo de Oratore sic inquiens. Sicut enim dyaletica est instrumentum scientiarum naturalium, ita rhetoricha moralium. Nichil ergo recte sine exemplo docetur aut discitur. Teste enim Seneca, breve est iter per exempla. Hoc brevissime de primo. Secundum quod tangitur in themate prelibato est fructuositas in aliis luminosa. Circa quod est advertendum quod numquam fuit regnum extra Romanum in quo rectores urbium et gubernatores rerum publicarum tam virtuosi quam pravi valeant agenda copiosius speculari. Secundum enim Augustinum, ubi de virtutibus loquimur nullus virtuosior populo Romano, ubi de vitiis nullus vitiosior. Quod considerans Valerius ipse Romanus alterutro calle procedens preclarissimas virtutes Romanorum et teterrima vitia duxit breviter colligenda. Quantum ad primum dicit Titus Livius libro primo, prohemiali capitulo. Unde Augustinus 5 de Civitate Dei loquens de ipsis Romanis dicit; et suddit, de qua materia ipse Valerius uberrime scribit. Due autem fuerunt arces super quibus fundatum est Romanum imperium, scilicet audatia in bello, equitas in pace, vel verius 3a fecerunt Romanos rerum dominos, scilicet sanum consilium in re publica, privata paupertas, et propositis pertinaciter adherere. Secundum Vegetium alia 3a fecerunt Romanos victores gentium, scilicet prudentia, exercitatio et fides. Aliam rationem assignat idem Augustinus in 5 dicens. Bene ergo Augustinus ibidem. Roma namque, ut ait Sidonius obscurus orator, est domicilium legum, gignasium litterarum, curia dignitatum, vertex mundi, patria libertatis. Deus autem qui fecerat Romam dominam temporalium voluit ipsam fieri clominam spiritualium. Unde novissimus poeta Petrarcha. Ieronimus etiam Romam laudat et ipsam laudatam ab Apostolo dicit; et post apostolos et evangelistas doctores 4or, quorum duo fuerunt Romani. Ex predictis itaque in summa concludere licet illud quod scribit Policratus secutus Quintilianum. Bene ergo licet dicere cum Iustiniano. Ideo clarissimus poeta Virgilius. Et hec breviter de virtutibus Romanorum, de vitiis autem paucissima. Est igitur sciendum quod, ut verbis ipsius Valerii utar, sicut Roma omni genere mirificorum exemplorum orbem terrarum implevit, ita et atrocissimorum viciorum omni contagione fedavit in pristinas sedes, proh dolor, revoluta. Unde satiricus Iuvenalis. Genus namque Romanum a vulturibus cepit augurium, que aves cede et sanguine delectantur, et conditores ipsius urbis a lupa lactati sunt, que ubique figuraliter avaritiam representat rapacitate insaciata. Ad quod Iuvenalis, idest ladro. Sed ut ceterorum autorum testimonia non amplectar, uno solo contentus finem facio. Quid plura? Virtutis igitur cultum et vitiorum fugam nobis concedere dignetur, ad cuius felicitatem omnis virtus principaliter ordinatur. Amen. Premissa commendatione multiplici materie quam exponendam assumpsi maximo cum labore, antequam descendam ad litere declarationem, premittam breviter quedam de more evidentialiter ad dicenda, scilicet quis autor, que materia, que intentio, que utilitas, cui parti philosophie supponatur hic liber, quis eius titulus. Ad primum dico quod autor huius operis fuit Valerius Maximus. Ad quod est notandum quod aliqui dicunt quod hic Valerius fuit de nobili et antiqua familia Valeriorum que postea dicta est Corvina, quod non credo, quia ipse aliquid expressisset in aliqua parte libri. Preterea Valerius non fuit vir militaris nec exercuit se studio armorum sed literarum: fuit enim cancellarius sive scriba cuiusdam Sesti Pompei in Asia qui et ipse fuit vir eloquentissimus, ut patet suo loco. Valerius etiam sepe defendit plebem Romanam contra nobiles. Sed quisquis fuerit, nomen eius est proprium: dicitur nam Valerius quasi valens virtute. Fuit civis Romanus, orator clarissimus. Valerius dictus est Maximus ad differentiam Valerii Ansiatis qui diu ante eum scripsit gesta Romana. Nec potuit istud cognomen assequi nisi propter aliquod singulare meritum, sicut et plures alii Valerii Maximi ante eum diversis temporibus, quorum unus fuit consul, alius censor, alter orator, sicut patet per Livium, Plinium et alios. Materia sunt exempla factorum et dictorum memorabilium ad omnem fere materiam de qua agitur et omnium proposita confirmanda applicabilia. Intentio est optima. Intendit nam autor tradere nobis doctrinam moralem exemplariter et plane. Est enim doctrina moralis tradenda faciliter teste Philosopho, scilicet rationibus persuasivis non demonstrativis, quoniam opus morale suscepimus non ut sciamus sed ut boni fiamus. Et virtus in operatione consistit. Utilitas est maxima, scilicet universalis cognitio virtutum et vitiorum et fere omnium actuum humanorum et agibilium mundi, ut visa exhortatione virtutum et detestatione viciorum lector fiat cautior ad agenda et dicenda imitatione aliorum. Hic liber supponitur philosophie morali per omnes partes, scilicet ethice, politice, yconomice, ut per se patet, quia scilicet est de instructione sui, familie et civitatis sive rei publice. Titulus libri debet esse talis: Valerii Maximi factorum ac dictorum memorabilium ad Tiberium Cesarem liber primus incipit et primo prologus. In quo titulo succinte tangitur causa efficiens, cum dicitur Valerii, causa materialis, cum dicitur factorum, tempus principis cui scribit. Non ergo scribit Augusto sicut quidam opinantur, quod est manifeste falsum, quia ipse autor expresse describit Tiberium, eius genus et imperium in multis libris et capitulis, licet videatur loqui de Augusto vivente; quod declarabo si et quando ad finem pervenero. Tangitur et causa formalis sive ordo, cum dicitur primus. Finis Valerii fuit ut acquirat principaliter gratiam principis, licet male meriti, favorem apud legentes, famam apud posteros. His breviter percursis, perstringatur brevis divisio. Liber totus generaliter dividitur in novem libros, unusquisque liber in capitula, unumquodque capitulum in paragraphos, et paragrafi singuli in particulas speciales; que patebunt vel declarabuntur discurrendo per singulas. In primo libro Valerius premictit prohemium in quo duo facit in generali. Nam proponit materiam quam scribere intendit et invocat auxilium Tiberii, cuius premium optabat et sperabat, et in hoc facit auditorem docilem, benivolum et actentum cum premittit humilitatem, brevitatem et magnitudinem. In prima parte prohemiali sententialiter vult dicere quod ipse intendit sub brevi volumine perstringere dicta et facta notanda antiquorum que priores scriptores prolixius et clarius descripserunt, ut unusquisque possit faciliter et cito sine lungo labore et magno tedio quod voluerit invenire. diff --git a/testi/Dante_Monarchia.txt b/testi/Dante_Monarchia.txt index 940d05d..c814063 100644 --- a/testi/Dante_Monarchia.txt +++ b/testi/Dante_Monarchia.txt @@ -1,6 +1,6 @@ -Omnium hominum quos ad amorem veritatis natura superior impressit hoc maxime interesse videtur: ut, quemadmodum de labore antiquorum ditati sunt, ita et ipsi posteris prolaborent, quatenus ab eis posteritas habeat quo ditetur. Longe nanque ab offitio se esse non dubitet qui, publicis documentis imbutus, ad rem publicam aliquid afferre non curat; non enim est lignum, quod secus decursus aquarum fructificat in tempore suo, sed potius perniciosa vorago semper ingurgitans et nunquam ingurgitata refundens. Hec igitur sepe mecum recogitans, ne de infossi talenti culpa quandoque redarguar, publice utilitati non modo turgescere, quinymo fructificare desidero, et intemptatas ab aliis ostendere veritates. Nam quem fructum ille qui theorema quoddam Euclidis iterum demonstraret? qui ab Aristotile felicitatem ostensam reostendere conaretur? qui senectutem a Cicerone defensam resummeret defensandam? Nullum quippe, sed fastidium potius illa superfluitas tediosa prestaret. Cumque, inter alias veritates occultas et utiles, temporalis Monarchie notitia utilissima sit et maxime latens et, propter non se habere inmediate ad lucrum, ab omnibus intemptata, in proposito est hanc de suis enucleare latibulis, tum ut utiliter mundo pervigilem, tum etiam ut palmam tanti bravii primus in meam gloriam adipiscar. Arduum quidem opus et ultra vires aggredior, non tam de propria virtute confidens, quam de lumine Largitoris illius. +Omnium hominum quos ad amorem veritatis natura superior impressit hoc maxime interesse videtur: ut, quemadmodum de labore antiquorum ditati sunt, ita et ipsi posteris prolaborent, quatenus ab eis posteritas habeat quo ditetur. Longe namque ab offitio se esse non dubitet qui, publicis documentis imbutus, ad rem publicam aliquid afferre non curat; non enim est lignum, quod secus decursus aquarum fructificat in tempore suo, sed potius perniciosa vorago semper ingurgitans et nunquam ingurgitata refundens. Hec igitur sepe mecum recogitans, ne de infossi talenti culpa quandoque redarguar, publice utilitati non modo turgescere, quinymo fructificare desidero, et intemptatas ab aliis ostendere veritates. Nam quem fructum ille qui theorema quoddam Euclidis iterum demonstraret? qui ab Aristotile felicitatem ostensam reostendere conaretur? qui senectutem a Cicerone defensam resummeret defensandam? Nullum quippe, sed fastidium potius illa superfluitas tediosa prestaret. Cumque, inter alias veritates occultas et utiles, temporalis Monarchie notitia utilissima sit et maxime latens et, propter non se habere inmediate ad lucrum, ab omnibus intemptata, in proposito est hanc de suis enucleare latibulis, tum ut utiliter mundo pervigilem, tum etiam ut palmam tanti bravii primus in meam gloriam adipiscar. Arduum quidem opus et ultra vires aggredior, non tam de propria virtute confidens, quam de lumine Largitoris illius. -Primum quidem igitur videndum quid est quod temporalis Monarchia dicitur, typo ut dicam et secundum intentionem. Est ergo temporalis Monarchia, quam dicunt Imperium, unicus principatus et super omnes in tempore vel in hiis et super hiis que tempore mensurantur. Maxime autem de hac tria dubitata queruntur: primo nanque dubitatur et queritur an ad bene esse mundi necessaria sit; secundo an romanus populus de iure Monarche offitium sibi asciverit; et tertio an auctoritas Monarche dependeat a Deo inmediate vel ab alio, Dei ministro seu vicario. Verum, quia omnis veritas que non est principium ex veritate alicuius principii fit manifesta, necesse est in qualibet inquisitione habere notitiam de principio, in quod analetice recurratur pro certitudine omnium propositionum que inferius assummuntur. Et quia presens tractatus est inquisitio quedam, ante omnia de principio scruptandum esse videtur in cuius virtute inferiora consistant. Est ergo sciendum quod quedam sunt que, nostre potestati minime subiacentia, speculari tantummodo possumus, operari autem non: velut mathematica, physica et divina; quedam vero sunt que, nostre potestati subiacentia, non solum speculari sed etiam operari possumus: et in hiis non operatio propter speculationem, sed hec propter illam assummitur, quoniam in talibus operatio finis. Cum ergo materia presens politica sit, ymo fons atque principium rectarum politiarum, et omne politicum nostre potestati subiaceat, manifestum est quod materia presens non ad speculationem per prius, sed ad operationem ordinatur. Rursus, cum in operabilibus principium et causa omnium sit ultimus finis - movet enim primo agentem -, consequens est ut omnis ratio eorum que sunt ad finem ab ipso fine summatur. Nam alia erit ratio incidendi lignum propter domum constituendam, et alia propter navim. Illud igitur, siquid est, quod est finis universalis civilitatis humani generis, erit hic principium per quod omnia que inferius probanda sunt erunt manifesta sufficienter: esse autem finem huius civilitatis et illius, et non esse unum omnium finem arbitrari stultum est. +Primum quidem igitur videndum quid est quod temporalis Monarchia dicitur, typo ut dicam et secundum intentionem. Est ergo temporalis Monarchia, quam dicunt Imperium, unicus principatus et super omnes in tempore vel in hiis et super hiis que tempore mensurantur. Maxime autem de hac tria dubitata queruntur: primo namque dubitatur et queritur an ad bene esse mundi necessaria sit; secundo an romanus populus de iure Monarche offitium sibi asciverit; et tertio an auctoritas Monarche dependeat a Deo inmediate vel ab alio, Dei ministro seu vicario. Verum, quia omnis veritas que non est principium ex veritate alicuius principii fit manifesta, necesse est in qualibet inquisitione habere notitiam de principio, in quod analetice recurratur pro certitudine omnium propositionum que inferius assummuntur. Et quia presens tractatus est inquisitio quedam, ante omnia de principio scruptandum esse videtur in cuius virtute inferiora consistant. Est ergo sciendum quod quedam sunt que, nostre potestati minime subiacentia, speculari tantummodo possumus, operari autem non: velut mathematica, physica et divina; quedam vero sunt que, nostre potestati subiacentia, non solum speculari sed etiam operari possumus: et in hiis non operatio propter speculationem, sed hec propter illam assummitur, quoniam in talibus operatio finis. Cum ergo materia presens politica sit, ymo fons atque principium rectarum politiarum, et omne politicum nostre potestati subiaceat, manifestum est quod materia presens non ad speculationem per prius, sed ad operationem ordinatur. Rursus, cum in operabilibus principium et causa omnium sit ultimus finis - movet enim primo agentem -, consequens est ut omnis ratio eorum que sunt ad finem ab ipso fine summatur. Nam alia erit ratio incidendi lignum propter domum constituendam, et alia propter navim. Illud igitur, siquid est, quod est finis universalis civilitatis humani generis, erit hic principium per quod omnia que inferius probanda sunt erunt manifesta sufficienter: esse autem finem huius civilitatis et illius, et non esse unum omnium finem arbitrari stultum est. Nunc autem videndum est quid sit finis totius humane civilitatis: quo viso, plus quam dimidium laboris erit transactum, iuxta Phylosophum ad Nicomacum. Et ad evidentiam eius quod queritur advertendum quod, quemadmodum est finis aliquis ad quem natura producit pollicem, et alius ab hoc ad quem manum totam, et rursus alius ab utroque ad quem brachium, aliusque ab omnibus ad quem totum hominem; sic alius est finis ad quem singularem hominem, alius ad quem ordinat domesticam comunitatem, alius ad quem viciniam, et alius ad quem civitatem, et alius ad quem regnum, et denique optimus ad quem universaliter genus humanum Deus ecternus arte sua, que natura est, in esse producit. Et hoc queritur hic tanquam principium inquisitionis directivum. Propter quod sciendum primo quod Deus et natura nil otiosum facit, sed quicquid prodit in esse est ad aliquam operationem. Non enim essentia ulla creata ultimus finis est in intentione creantis, in quantum creans, sed propria essentie operatio: unde est quod non operatio propria propter essentiam, sed hec propter illam habet ut sit. Est ergo aliqua propria operatio humane universitatis, ad quam ipsa universitas hominum in tanta multitudine ordinatur; ad quam quidem operationem nec homo unus, nec domus una, nec una vicinia, nec una civitas, nec regnum particulare pertingere potest. Que autem sit illa, manifestum fiet si ultimum de potentia totius humanitatis appareat. Dico ergo quod nulla vis a pluribus spetie diversis participata ultimum est de potentia alicuius illorum; quia, cum illud quod est ultimum tale sit constitutivum spetiei, sequeretur quod una essentia pluribus spetiebus esset specificata: quod est inpossibile. Non est ergo vis ultima in homine ipsum esse simpliciter sumptum, quia etiam sic sumptum ab elementis participatur; nec esse complexionatum, quia hoc reperitur in mineralibus; nec esse animatum, quia sic etiam in plantis; nec esse apprehensivum, quia sic etiam participatur a brutis; sed esse apprehensivum per intellectum possibilem: quod quidem esse nulli ab homine alii competit vel supra vel infra. Nam, etsi alie sunt essentie intellectum participantes, non tamen intellectus earum est possibilis ut hominis, quia essentie tales speties quedam sunt intellectuales et non aliud, et earum esse nichil est aliud quam intelligere quod est quod sunt; quod est sine interpolatione, aliter sempiterne non essent. Patet igitur quod ultimum de potentia ipsius humanitatis est potentia sive virtus intellectiva. Et quia potentia ista per unum hominem seu per aliquam particularium comunitatum superius distinctarum tota simul in actum reduci non potest, necesse est multitudinem esse in humano genere, per quam quidem tota potentia hec actuetur; sicut necesse est multitudinem rerum generabilium ut potentia tota materie prime semper sub actu sit: aliter esset dare potentiam separatam, quod est inpossibile. Et huic sententie concordat Averrois in comento super hiis que De anima. Potentia etiam intellectiva, de qua loquor, non solum est ad formas universales aut speties, sed etiam per quandam extensionem ad particulares: unde solet dici quod intellectus speculativus extensione fit practicus, cuius finis est agere atque facere. Quod dico propter agibilia, que politica prudentia regulantur, et propter factibilia, que regulantur arte: que omnia speculationi ancillantur tanquam optimo ad quod humanum genus Prima Bonitas in esse produxit; ex quo iam innotescit illud Politice: intellectu, scilicet, vigentes aliis naturaliter principari. @@ -16,17 +16,17 @@ Et omne illud bene se habet et optime quod se habet secundum intentionem primi a Item, bene et optime se habet omnis filius cum vestigia perfecti patris, in quantum propria natura permictit, ymitatur. Humanum genus filius est celi, quod est perfectissimum in omni opere suo: generat enim homo hominem et sol, iuxta secundum De naturali auditu. Ergo optime se habet humanum genus cum vestigia celi, in quantum propria natura permictit, ymitatur. Et cum celum totum unico motu, scilicet Primi Mobilis, et ab unico motore, qui Deus est, reguletur in omnibus suis partibus, motibus et motoribus, ut phylosophando evidentissime humana ratio deprehendit, si vere sillogizatum est, humanum genus tunc optime se habet, quando ab unico principe tanquam ab unico motore, et unica lege tanquam unico motu, in suis motoribus et motibus reguletur. Propter quod necessarium apparet ad bene esse mundi Monarchiam esse, sive unicum principatum qui Imperium appellatur. Hanc rationem suspirabat Boetius dicens. -Et ubicunque potest esse litigium, ibi debet esse iudicium; aliter esset inperfectum sine proprio perfectivo: quod est inpossibile, cum Deus et natura in necessariis non deficiat. Inter omnes duos principes, quorum alter alteri minime subiectus est, potest esse litigium vel culpa ipsorum vel etiam subditorum – quod de se patet -: ergo inter tales oportet esse iudicium. Et cum alter de altero cognoscere non possit ex quo alter alteri non subditur – nam par in parem non habet imperium - oportet esse tertium iurisdictionis amplioris qui ambitu sui iuris ambobus principetur. Et hic aut erit Monarcha aut non. Si sic, habetur propositum; si non, iterum habebit sibi coequalem extra ambitum sue iurisdictionis: tunc iterum necessarius erit tertius alius. Et sic aut erit processus in infinitum, quod esse non potest, aut oportebit devenire ad iudicem primum et summum, de cuius iudicio cuncta litigia dirimantur sive mediate sive inmediate: et hic erit Monarcha sive Imperator. Est igitur Monarchia necessaria mundo. +Et ubicunque potest esse litigium, ibi debet esse iudicium; aliter esset inperfectum sine proprio perfectivo: quod est inpossibile, cum Deus et natura in necessariis non deficiat. Inter omnes duos principes, quorum alter alteri minime subiectus est, potest esse litigium vel culpa ipsorum vel etiam subditorum - quod de se patet -: ergo inter tales oportet esse iudicium. Et cum alter de altero cognoscere non possit ex quo alter alteri non subditur - nam par in parem non habet imperium - oportet esse tertium iurisdictionis amplioris qui ambitu sui iuris ambobus principetur. Et hic aut erit Monarcha aut non. Si sic, habetur propositum; si non, iterum habebit sibi coequalem extra ambitum sue iurisdictionis: tunc iterum necessarius erit tertius alius. Et sic aut erit processus in infinitum, quod esse non potest, aut oportebit devenire ad iudicem primum et summum, de cuius iudicio cuncta litigia dirimantur sive mediate sive inmediate: et hic erit Monarcha sive Imperator. Est igitur Monarchia necessaria mundo. Preterea, mundus optime dispositus est cum iustitia in eo potissima est. Unde Virgilius commendare volens illud seculum quod suo tempore surgere videbatur, in suis Buccolicis cantabat. -Virgo nanque vocabatur iustitia, quam etiam Astream vocabant; Saturnia regna dicebant optima tempora, que etiam aurea nuncupabant. Iustitia potissima est solum sub Monarcha: ergo ad optimam mundi dispositionem requiritur esse Monarchiam sive Imperium. Ad evidentiam subassumpte sciendum quod iustitia, de se et in propria natura considerata, est quedam rectitudo sive regula obliquum hinc inde abiciens: et sic non recipit magis et minus, quemadmodum albedo in suo abstracto considerata. Sunt enim huiusmodi forme quedam compositioni contingentes, et consistentes simplici et invariabili essentia, ut Magister Sex Principiorum recte ait. Recipiunt tamen magis et minus huiusmodi qualitates ex parte subiectorum quibus concernuntur, secundum quod magis et minus in subiectis de contrariis admiscetur. Ubi ergo minimum de contrario iustitie admiscetur et quantum ad habitum et quantum ad operationem, ibi iustitia potissima est; et vere tunc potest dici de illa, ut Phylosophus inquit, «neque Hesperus neque Lucifer sic admirabilis est». Est enim tunc Phebe similis, fratrem dyametraliter intuenti de purpureo matutine serenitatis. Quantum ergo ad habitum, iustitia contrarietatem habet quandoque in velle; nam ubi voluntas ab omni cupiditate sincera non est, etsi assit iustitia, non tamen omnino inest in fulgore sue puritatis: habet enim subiectum, licet minime, aliqualiter tamen sibi resistens; propter quod bene repelluntur qui iudicem passionare conantur. Quantum vero ad operationem, iustitia contrarietatem habet in posse; nam cum iustitia sit virtus ad alterum, sine potentia tribuendi cuique quod suum est quomodo quis operabitur secundum illam? Ex quo patet quod quanto iustus potentior, tanto in operatione sua iustitia erit amplior. Ex hac itaque declaratione sic arguatur: iustitia potissima est in mundo quando volentissimo et potentissimo subiecto inest; huiusmodi solus Monarcha est: ergo soli Monarche insistens iustitia in mundo potissima est. Iste prosillogismus currit per secundam figuram cum negatione intrinseca, et est similis huic: omne B est A; solum C est A: ergo solum C est B. Quod est: omne B est A; nullum preter C est A: ergo nullum preter C est B. Et prima propositio declaratione precedente apparet; alia sic ostenditur, et primo quantum ad velle, deinde quantum ad posse. Ad evidentiam primi notandum quod iustitie maxime contrariatur cupiditas, ut innuit Aristotiles in quinto ad Nicomacum. Remota cupiditate omnino, nichil iustitie restat adversum; unde sententia Phylosophi est ut que lege determinari possunt nullo modo iudici relinquantur. Et hoc metu cupiditatis fieri oportet, de facili mentes hominum detorquentis. Ubi ergo non est quod possit optari, inpossibile est ibi cupiditatem esse: destructis enim obiectis, passiones esse non possunt. Sed Monarcha non habet quod possit optare: sua nanque iurisdictio terminatur Occeano solum: quod non contingit principibus aliis, quorum principatus ad alios terminantur, ut puta regis Castelle ad illum qui regis Aragonum. Ex quo sequitur quod Monarcha sincerissimum inter mortales iustitie possit esse subiectum. Preterea, quemadmodum cupiditas habitualem iustitiam quodammodo, quantumcunque pauca, obnubilat, sic karitas seu recta dilectio illam acuit atque dilucidat. Cui ergo maxime recta dilectio inesse potest, potissimum locum in illo potest habere iustitia; huiusmodi est Monarcha: ergo, eo existente, iustitia potissima est vel esse potest. Quod autem recta dilectio faciat quod dictum est, hinc haberi potest: cupiditas nanque, perseitate hominum spreta, querit alia; karitas vero, spretis aliis omnibus, querit Deum et hominem, et per consequens bonum hominis. Cumque inter alia bona hominis potissimum sit in pace vivere – ut supra dicebatur et hoc operetur maxime atque potissime iustitia, karitas maxime iustitiam vigorabit et potior potius. Et quod Monarche maxime hominum recta dilectio inesse debeat, patet sic: omne diligibile tanto magis diligitur quanto propinquius est diligenti; sed homines propinquius Monarche sunt quam aliis principibus: ergo ab eo maxime diliguntur vel diligi debent. Prima manifesta est, si natura passivorum et activorum consideretur; secunda per hoc apparet: quia principibus aliis homines non appropinquant nisi in parte, Monarche vero secundum totum. Et rursus: principibus aliis appropinquant per Monarcham et non e converso; et sic per prius et inmediate Monarche inest cura de omnibus, aliis autem principibus per Monarcham, eo quod cura ipsorum a cura illa supprema descendit. Preterea, quanto causa est universalior, tanto magis habet rationem cause, quia inferior non est causa nisi per superiorem, ut patet ex hiis que De causis; et quanto causa magis est causa, tanto magis effectum diligit, cum dilectio talis assequatur causam per se. Cum igitur Monarcha sit universalissima causa inter mortales ut homines bene vivant, quia principes alii per illum, ut dictum est, consequens est quod bonum hominum ab eo maxime diligatur. Quod autem Monarcha potissime se habeat ad operationem iustitie, quis dubitat nisi qui vocem hanc non intelligit, cum, si Monarcha est, hostes habere non possit? +Virgo namque vocabatur iustitia, quam etiam Astream vocabant; Saturnia regna dicebant optima tempora, que etiam aurea nuncupabant. Iustitia potissima est solum sub Monarcha: ergo ad optimam mundi dispositionem requiritur esse Monarchiam sive Imperium. Ad evidentiam subassumpte sciendum quod iustitia, de se et in propria natura considerata, est quedam rectitudo sive regula obliquum hinc inde abiciens: et sic non recipit magis et minus, quemadmodum albedo in suo abstracto considerata. Sunt enim huiusmodi forme quedam compositioni contingentes, et consistentes simplici et invariabili essentia, ut Magister Sex Principiorum recte ait. Recipiunt tamen magis et minus huiusmodi qualitates ex parte subiectorum quibus concernuntur, secundum quod magis et minus in subiectis de contrariis admiscetur. Ubi ergo minimum de contrario iustitie admiscetur et quantum ad habitum et quantum ad operationem, ibi iustitia potissima est; et vere tunc potest dici de illa, ut Phylosophus inquit, «neque Hesperus neque Lucifer sic admirabilis est». Est enim tunc Phebe similis, fratrem dyametraliter intuenti de purpureo matutine serenitatis. Quantum ergo ad habitum, iustitia contrarietatem habet quandoque in velle; nam ubi voluntas ab omni cupiditate sincera non est, etsi assit iustitia, non tamen omnino inest in fulgore sue puritatis: habet enim subiectum, licet minime, aliqualiter tamen sibi resistens; propter quod bene repelluntur qui iudicem passionare conantur. Quantum vero ad operationem, iustitia contrarietatem habet in posse; nam cum iustitia sit virtus ad alterum, sine potentia tribuendi cuique quod suum est quomodo quis operabitur secundum illam? Ex quo patet quod quanto iustus potentior, tanto in operatione sua iustitia erit amplior. Ex hac itaque declaratione sic arguatur: iustitia potissima est in mundo quando volentissimo et potentissimo subiecto inest; huiusmodi solus Monarcha est: ergo soli Monarche insistens iustitia in mundo potissima est. Iste prosillogismus currit per secundam figuram cum negatione intrinseca, et est similis huic: omne B est A; solum C est A: ergo solum C est B. Quod est: omne B est A; nullum preter C est A: ergo nullum preter C est B. Et prima propositio declaratione precedente apparet; alia sic ostenditur, et primo quantum ad velle, deinde quantum ad posse. Ad evidentiam primi notandum quod iustitie maxime contrariatur cupiditas, ut innuit Aristotiles in quinto ad Nicomacum. Remota cupiditate omnino, nichil iustitie restat adversum; unde sententia Phylosophi est ut que lege determinari possunt nullo modo iudici relinquantur. Et hoc metu cupiditatis fieri oportet, de facili mentes hominum detorquentis. Ubi ergo non est quod possit optari, inpossibile est ibi cupiditatem esse: destructis enim obiectis, passiones esse non possunt. Sed Monarcha non habet quod possit optare: sua namque iurisdictio terminatur Occeano solum: quod non contingit principibus aliis, quorum principatus ad alios terminantur, ut puta regis Castelle ad illum qui regis Aragonum. Ex quo sequitur quod Monarcha sincerissimum inter mortales iustitie possit esse subiectum. Preterea, quemadmodum cupiditas habitualem iustitiam quodammodo, quantumcunque pauca, obnubilat, sic karitas seu recta dilectio illam acuit atque dilucidat. Cui ergo maxime recta dilectio inesse potest, potissimum locum in illo potest habere iustitia; huiusmodi est Monarcha: ergo, eo existente, iustitia potissima est vel esse potest. Quod autem recta dilectio faciat quod dictum est, hinc haberi potest: cupiditas namque , perseitate hominum spreta, querit alia; karitas vero, spretis aliis omnibus, querit Deum et hominem, et per consequens bonum hominis. Cumque inter alia bona hominis potissimum sit in pace vivere - ut supra dicebatur et hoc operetur maxime atque potissime iustitia, karitas maxime iustitiam vigorabit et potior potius. Et quod Monarche maxime hominum recta dilectio inesse debeat, patet sic: omne diligibile tanto magis diligitur quanto propinquius est diligenti; sed homines propinquius Monarche sunt quam aliis principibus: ergo ab eo maxime diliguntur vel diligi debent. Prima manifesta est, si natura passivorum et activorum consideretur; secunda per hoc apparet: quia principibus aliis homines non appropinquant nisi in parte, Monarche vero secundum totum. Et rursus: principibus aliis appropinquant per Monarcham et non e converso; et sic per prius et inmediate Monarche inest cura de omnibus, aliis autem principibus per Monarcham, eo quod cura ipsorum a cura illa supprema descendit. Preterea, quanto causa est universalior, tanto magis habet rationem cause, quia inferior non est causa nisi per superiorem, ut patet ex hiis que De causis; et quanto causa magis est causa, tanto magis effectum diligit, cum dilectio talis assequatur causam per se. Cum igitur Monarcha sit universalissima causa inter mortales ut homines bene vivant, quia principes alii per illum, ut dictum est, consequens est quod bonum hominum ab eo maxime diligatur. Quod autem Monarcha potissime se habeat ad operationem iustitie, quis dubitat nisi qui vocem hanc non intelligit, cum, si Monarcha est, hostes habere non possit? Satis igitur declarata subassumpta principalis, quia conclusio certa est: scilicet quod ad optimam dispositionem mundi necesse est Monarchiam esse. -Et humanum genus potissime liberum optime se habet. Hoc erit manifestum, si principium pateat libertatis. Propter quod sciendum quod principium primum nostre libertatis est libertas arbitrii, quam multi habent in ore, in intellectu vero pauci. Veniunt nanque usque ad hoc: ut dicant liberum arbitrium esse liberum de voluntate iudicium. Et verum dicunt; sed importatum per verba longe est ab eis, quemadmodum tota die logici nostri faciunt de quibusdam propositionibus, que ad exemplum logicalibus interseruntur; puta de hac: triangulus habet tres duobus rectis equales. Et ideo dico quod iudicium medium est apprehensionis et appetitus: nam primo res apprehenditur, deinde apprehensa bona vel mala iudicatur, et ultimo iudicans prosequitur sive fugit. Si ergo iudicium moveat omnino appetitum et nullo modo preveniatur ab eo, liberum est; si vero ab appetitu quocunque modo preveniente iudicium moveatur, liberum esse non potest, quia non a se, sed ab alio captivum trahitur. Et hinc est quod bruta iudicium liberum habere non possunt, quia eorum iudicia semper ab appetitu preveniuntur. Et hinc etiam patere potest quod substantie intellectuales, quarum sunt inmutabiles voluntates, necnon anime separate bene hinc abeuntes, libertatem arbitrii ob inmutabilitatem voluntatis non amictunt, sed perfectissime atque potissime hoc retinent. Hoc viso, iterum manifestum esse potest quod hec libertas sive principium hoc totius nostre libertatis est maximum donum humane nature a Deo collatum – sicut in Paradiso Comedie iam dixi quia per ipsum hic felicitamur ut homines, per ipsum alibi felicitamur ut dii. Quod si ita est, quis erit qui humanum genus optime se habere non dicat, cum potissime hoc principio possit uti? Sed existens sub Monarcha est potissime liberum. Propter quod sciendum quod illud est liberum quod «sui met et non alterius gratia est», ut Phylosopho placet in hiis que De simpliciter ente. Nam illud quod est alterius gratia necessitatur ab illo cuius gratia est, sicut via necessitatur a termino. Genus humanum solum imperante Monarcha sui et non alterius gratia est: tunc enim solum politie diriguntur oblique - democratie scilicet, oligarchie atque tyrampnides – que in servitutem cogunt genus humanum, ut patet discurrenti per omnes, et politizant reges, aristocratici quos optimates vocant, et populi libertatis zelatores; quia cum Monarcha maxime diligat homines, ut iam tactum est, vult omnes homines bonos fieri: quod esse non potest apud oblique politizantes. Unde Phylosophus in suis Politicis ait quod in politia obliqua bonus homo est malus civis, in recta vero bonus homo et civis bonus convertuntur. Et huiusmodi politie recte libertatem intendunt, scilicet ut homines propter se sint. Non enim cives propter consules nec gens propter regem, sed e converso consules propter cives et rex propter gentem; quia quemadmodum non politia ad leges, quinymo leges ad politiam ponuntur, sic secundum legem viventes non ad legislatorem ordinantur, sed magis ille ad hos, ut etiam Phylosopho placet in hiis que de presenti materia nobis ab eo relicta sunt. Hinc etiam patet quod, quamvis consul sive rex respectu vie sint domini aliorum, respectu autem termini aliorum ministri sunt, et maxime Monarcha, qui minister omnium proculdubio habendus est. Hinc etiam iam innotescere potest quod Monarcha necessitatur a fine sibi prefixo in legibus ponendis. Ergo genus humanum sub Monarcha existens optime se habet; ex quo sequitur quod ad bene esse mundi Monarchiam necesse est esse. +Et humanum genus potissime liberum optime se habet. Hoc erit manifestum, si principium pateat libertatis. Propter quod sciendum quod principium primum nostre libertatis est libertas arbitrii, quam multi habent in ore, in intellectu vero pauci. Veniunt namque usque ad hoc: ut dicant liberum arbitrium esse liberum de voluntate iudicium. Et verum dicunt; sed importatum per verba longe est ab eis, quemadmodum tota die logici nostri faciunt de quibusdam propositionibus, que ad exemplum logicalibus interseruntur; puta de hac: triangulus habet tres duobus rectis equales. Et ideo dico quod iudicium medium est apprehensionis et appetitus: nam primo res apprehenditur, deinde apprehensa bona vel mala iudicatur, et ultimo iudicans prosequitur sive fugit. Si ergo iudicium moveat omnino appetitum et nullo modo preveniatur ab eo, liberum est; si vero ab appetitu quocunque modo preveniente iudicium moveatur, liberum esse non potest, quia non a se, sed ab alio captivum trahitur. Et hinc est quod bruta iudicium liberum habere non possunt, quia eorum iudicia semper ab appetitu preveniuntur. Et hinc etiam patere potest quod substantie intellectuales, quarum sunt inmutabiles voluntates, necnon anime separate bene hinc abeuntes, libertatem arbitrii ob inmutabilitatem voluntatis non amictunt, sed perfectissime atque potissime hoc retinent. Hoc viso, iterum manifestum esse potest quod hec libertas sive principium hoc totius nostre libertatis est maximum donum humane nature a Deo collatum - sicut in Paradiso Comedie iam dixi quia per ipsum hic felicitamur ut homines, per ipsum alibi felicitamur ut dii. Quod si ita est, quis erit qui humanum genus optime se habere non dicat, cum potissime hoc principio possit uti? Sed existens sub Monarcha est potissime liberum. Propter quod sciendum quod illud est liberum quod «sui met et non alterius gratia est», ut Phylosopho placet in hiis que De simpliciter ente. Nam illud quod est alterius gratia necessitatur ab illo cuius gratia est, sicut via necessitatur a termino. Genus humanum solum imperante Monarcha sui et non alterius gratia est: tunc enim solum politie diriguntur oblique - democratie scilicet, oligarchie atque tyrampnides - que in servitutem cogunt genus humanum, ut patet discurrenti per omnes, et politizant reges, aristocratici quos optimates vocant, et populi libertatis zelatores; quia cum Monarcha maxime diligat homines, ut iam tactum est, vult omnes homines bonos fieri: quod esse non potest apud oblique politizantes. Unde Phylosophus in suis Politicis ait quod in politia obliqua bonus homo est malus civis, in recta vero bonus homo et civis bonus convertuntur. Et huiusmodi politie recte libertatem intendunt, scilicet ut homines propter se sint. Non enim cives propter consules nec gens propter regem, sed e converso consules propter cives et rex propter gentem; quia quemadmodum non politia ad leges, quinymo leges ad politiam ponuntur, sic secundum legem viventes non ad legislatorem ordinantur, sed magis ille ad hos, ut etiam Phylosopho placet in hiis que de presenti materia nobis ab eo relicta sunt. Hinc etiam patet quod, quamvis consul sive rex respectu vie sint domini aliorum, respectu autem termini aliorum ministri sunt, et maxime Monarcha, qui minister omnium proculdubio habendus est. Hinc etiam iam innotescere potest quod Monarcha necessitatur a fine sibi prefixo in legibus ponendis. Ergo genus humanum sub Monarcha existens optime se habet; ex quo sequitur quod ad bene esse mundi Monarchiam necesse est esse. Adhuc, ille qui potest esse optime dispositus ad regendum, optime alios disponere potest: nam in omni actione principaliter intenditur ab agente, sive necessitate nature sive voluntarie agat, propriam similitudinem explicare. Unde fit quod omne agens, in quantum huiusmodi, delectatur; quia, cum omne quod est appetat suum esse, ac in agendo agentis esse quodammodo amplietur, sequitur de necessitate delectatio, quia delectatio rei desiderate semper annexa est. Nichil igitur agit nisi tale existens quale patiens fieri debet; propter quod Phylosophus in hiis que De simpliciter ente; quod si aliter aliquid agere conetur, frustra conatur. Et hinc destrui potest error illorum qui bona loquendo et mala operando credunt alios vita et moribus informare, non advertentes quod plus persuaserunt manus Iacob quam verba, licet ille falsum, illa verum persuaderent. Ex quibus colligitur quod optime dispositum esse oportet, optime alios disponere volentem. Sed Monarcha solus est ille qui potest optime esse dispositus ad regendum. Quod sic declaratur: unaqueque res eo facilius et perfectius ad habitum et ad operationem disponitur, quo minus in ea est de contrarietate ad talem dispositionem; unde facilius et perfectius veniunt ad habitum phylosophice veritatis qui nichil unquam audiverunt, quam qui audiverunt per tempora et falsis oppinionibus imbuti sunt. Cum ergo Monarcha nullam cupiditatis occasionem habere possit vel saltem minimam inter mortales, ut superius est ostensum, quod ceteris principibus non contingit, et cupiditas ipsa sola sit corruptiva iudicii et iustitie prepeditiva, consequens est quod ipse vel omnino vel maxime bene dispositus ad regendum esse potest, quia inter ceteros iudicium et iustitiam potissime habere potest: que duo principalissime legis latori et legis executori conveniunt, testante rege illo sanctissimo cum convenientia regi et filio regis postulabat a Deo. Bene igitur dictum est cum dicitur in subassumpta quod Monarcha solus est ille, qui potest esse optime dispositus ad regendum: ergo Monarcha solus optime alios disponere potest. Ex quo sequitur quod ad optimam mundi dispositionem Monarchia sit necessaria. -Et quod potest fieri per unum, melius est per unum fieri quam per plura. Quod sic declaratur: sit unum, per quod aliquid fieri potest, A, et sint plura, per que similiter illud fieri potest, A et B; si ergo illud idem quod fit per A et B potest fieri per A tantum, frustra ibi assummitur B, quia ex ipsius assumptione nichil sequitur, cum prius illud idem fiebat per A solum. Et cum omnis talis assumptio sit otiosa sive superflua, et omne superfluum Deo et nature displiceat, et omne quod Deo et nature displicet sit malum, ut manifestum est de se, sequitur non solum melius esse fieri per unum, si fieri potest, quam fieri per plura, sed quod fieri per unum est bonum, per plura simpliciter malum. Preterea, res dicitur melior per esse propinquior optime; et finis habet rationem optimi; sed fieri per unum est propinquius fini: ergo est melius. Et quod sit propinquius patet sic: sit finis C; fieri per unum A; per plura A et B: manifestum est quod longior est via ab A per B in C, quam ab A tantum in C. Sed humanum genus potest regi per unum suppremum principem, qui est Monarcha. Propter quod advertendum sane quod cum dicitur, non sic intelligendum est, ut minima iudicia cuiuscunque municipii ab illo uno inmediate prodire possint: cum etiam leges municipales quandoque deficiant et opus habeant directivo, ut patet per Phylosophum in quinto ad Nicomacum epyikiam commendantem. Habent nanque nationes, regna et civitates intra se proprietates, quas legibus differentibus regulari oportet: est enim lex regula directiva vite. Aliter quippe regulari oportet Scithas qui, extra septimum clima viventes et magnam dierum et noctium inequalitatem patientes, intolerabili quasi algore frigoris premuntur, et aliter Garamantes qui, sub equinoctiali habitantes et coequatam semper lucem diurnam noctis tenebris habentes, ob estus aeris nimietatem vestimentis operiri non possunt. Sed sic intelligendum est: ut humanum genus secundum sua comunia, que omnibus competunt, ab eo regatur et comuni regula gubernetur ad pacem. Quam quidem regulam sive legem particulares principes ab eo recipere debent, tanquam intellectus practicus ad conclusionem operativam recipit maiorem propositionem ab intellectu speculativo, et sub illa particularem, que proprie sua est, assummit et particulariter ad operationem concludit. Et hoc non solum possibile est uni, sed necesse est ab uno procedere, ut omnis confusio de principiis universalibus auferatur. Hoc etiam factum fuisse per ipsum ipse Moyses in lege conscribit, qui, assumptis primatibus de tribubus filiorum Israel, eis inferiora iudicia relinquebat, superiora et comuniora sibi soli reservans, quibus comunioribus utebantur primates per tribus, secundum quod unicuique tribui competebat. Ergo melius est humanum genus per unum regi quam per plura, et sic per Monarcham qui unicus est princeps; et si melius, Deo acceptabilius, cum Deus semper velit quod melius est. Et cum duorum tantum inter se idem sit melius et optimum, consequens est non solum Deo esse acceptabilius hoc, inter hoc unum et hoc plura, sed acceptabilissimum. Unde sequitur humanum genus optime se habere cum ab uno regitur; et sic ad bene esse mundi necesse est Monarchiam esse. +Et quod potest fieri per unum, melius est per unum fieri quam per plura. Quod sic declaratur: sit unum, per quod aliquid fieri potest, A, et sint plura, per que similiter illud fieri potest, A et B; si ergo illud idem quod fit per A et B potest fieri per A tantum, frustra ibi assummitur B, quia ex ipsius assumptione nichil sequitur, cum prius illud idem fiebat per A solum. Et cum omnis talis assumptio sit otiosa sive superflua, et omne superfluum Deo et nature displiceat, et omne quod Deo et nature displicet sit malum, ut manifestum est de se, sequitur non solum melius esse fieri per unum, si fieri potest, quam fieri per plura, sed quod fieri per unum est bonum, per plura simpliciter malum. Preterea, res dicitur melior per esse propinquior optime; et finis habet rationem optimi; sed fieri per unum est propinquius fini: ergo est melius. Et quod sit propinquius patet sic: sit finis C; fieri per unum A; per plura A et B: manifestum est quod longior est via ab A per B in C, quam ab A tantum in C. Sed humanum genus potest regi per unum suppremum principem, qui est Monarcha. Propter quod advertendum sane quod cum dicitur, non sic intelligendum est, ut minima iudicia cuiuscunque municipii ab illo uno inmediate prodire possint: cum etiam leges municipales quandoque deficiant et opus habeant directivo, ut patet per Phylosophum in quinto ad Nicomacum epyikiam commendantem. Habent namque nationes, regna et civitates intra se proprietates, quas legibus differentibus regulari oportet: est enim lex regula directiva vite. Aliter quippe regulari oportet Scithas qui, extra septimum clima viventes et magnam dierum et noctium inequalitatem patientes, intolerabili quasi algore frigoris premuntur, et aliter Garamantes qui, sub equinoctiali habitantes et coequatam semper lucem diurnam noctis tenebris habentes, ob estus aeris nimietatem vestimentis operiri non possunt. Sed sic intelligendum est: ut humanum genus secundum sua comunia, que omnibus competunt, ab eo regatur et comuni regula gubernetur ad pacem. Quam quidem regulam sive legem particulares principes ab eo recipere debent, tanquam intellectus practicus ad conclusionem operativam recipit maiorem propositionem ab intellectu speculativo, et sub illa particularem, que proprie sua est, assummit et particulariter ad operationem concludit. Et hoc non solum possibile est uni, sed necesse est ab uno procedere, ut omnis confusio de principiis universalibus auferatur. Hoc etiam factum fuisse per ipsum ipse Moyses in lege conscribit, qui, assumptis primatibus de tribubus filiorum Israel, eis inferiora iudicia relinquebat, superiora et comuniora sibi soli reservans, quibus comunioribus utebantur primates per tribus, secundum quod unicuique tribui competebat. Ergo melius est humanum genus per unum regi quam per plura, et sic per Monarcham qui unicus est princeps; et si melius, Deo acceptabilius, cum Deus semper velit quod melius est. Et cum duorum tantum inter se idem sit melius et optimum, consequens est non solum Deo esse acceptabilius hoc, inter hoc unum et hoc plura, sed acceptabilissimum. Unde sequitur humanum genus optime se habere cum ab uno regitur; et sic ad bene esse mundi necesse est Monarchiam esse. Item dico quod ens et unum et bonum gradatim se habent secundum quintum modum dicendi prius. Ens enim natura precedit unum, unum vero bonum: maxime enim ens maxime est unum, et maxime unum maxime bonum; et quanto aliquid a maxime ente elongatur, tanto et ab esse unum et per consequens ab esse bonum. Propter quod in omni genere rerum illud est optimum quod est maxime unum, ut Phylosopho placet in hiis que De simpliciter ente. Unde fit quod unum esse videtur esse radix eius quod est esse bonum, et multa esse eius quod est esse malum; qua re Pictagoras in correlationibus suis ex parte boni ponebat unum, ex parte vero mali plurale, ut patet in primo eorum que De simpliciter ente. Hinc videri potest quod peccare nichil est aliud quam progredi ab uno spreto ad multa; quod quidem Psalmista videbat dicens. Constat igitur quod omne quod est bonum per hoc est bonum: quod in uno consistit. Et cum concordia, in quantum huiusmodi, sit quoddam bonum, manifestum est ipsam consistere in aliquo uno tanquam in propria radice. Que quidem radix apparebit, si natura vel ratio concordie summatur: est enim concordia uniformis motus plurium voluntatum; in qua quidem ratione apparet unitatem voluntatum, que per uniformem motum datur intelligi, concordie radicem esse vel ipsam concordiam. Nam, sicut plures glebas diceremus concordes propter condescendere omnes ad medium, et plures flammas propter coadscendere omnes ad circunferentiam, si voluntarie hoc facerent; ita homines plures concordes dicimus propter simul moveri secundum velle ad unum quod est formaliter in suis voluntatibus, sicut qualitas una formaliter in glebis, scilicet gravitas, et una in flammis, scilicet levitas. Nam virtus volitiva potentia quedam est, sed speties boni apprehensi forma est eius: que quidem forma, quemadmodum et alie, una in se, multiplicatur secundum multiplicationem materie recipientis, ut anima et numerus et alie forme compositioni contingentes. Hiis premissis propter declarationem assummende propositionis ad propositum, sic arguatur: omnis concordia dependet ab unitate que est in voluntatibus; genus humanum optime se habens est quedam concordia; nam, sicut unus homo optime se habens et quantum ad animam et quantum ad corpus est concordia quedam, et similiter domus, civitas et regnum, sic totum genus humanum; ergo genus humanum optime se habens ab unitate que est in voluntatibus dependet. Sed hoc esse non potest nisi sit voluntas una, domina et regulatrix omnium aliarum in unum, cum mortalium voluntates propter blandas adolescentie delectationes indigeant directivo, ut in ultimis ad Nicomacum docet Phylosophus. Nec ista una potest esse, nisi sit princeps unus omnium, cuius voluntas domina et regulatrix aliarum omnium esse possit. Quod si omnes consequentie superiores vere sunt, quod sunt, necesse est ad optime se habere humanum genus esse in mundo Monarcham, et per consequens Monarchiam ad bene esse mundi. @@ -45,20 +45,20 @@ Audiendus est idem in sexto, qui, cum de Miseno mortuo loqueretur qui fuerat Hec Europa vero avo antiquissimo, scilicet Dardano: Affrica quoque avia vetustissima, Electra scilicet, nata magni nominis regis Athlantis; ut de ambobus testimonium reddit Poeta noster in octavo, ubi Eneas ad Evandrum sic ait. Quod autem Dardanus ab Europa originem duxerit, noster Vates in tertio cantat dicens. Quod vero Athlas de Affrica fuerit, mons in illa suo nomine dictus est testis, quem esse in Affrica dicit Orosius in sua mundi descriptione sic, idest Affrice, quia de ipsa loquebatur. -Similiter etiam coniugio nobilitatum fuisse reperio. Prima nanque coniunx Creusa, Priami regis filia, de Asya fuit, ut superius haberi potest per ea que dicta sunt. Et quod fuerit coniunx testimonium perhibet noster Poeta in tertio, ubi Andromache de Ascanio filio Eneam genitorem interrogat sic. +Similiter etiam coniugio nobilitatum fuisse reperio. Prima namque coniunx Creusa, Priami regis filia, de Asya fuit, ut superius haberi potest per ea que dicta sunt. Et quod fuerit coniunx testimonium perhibet noster Poeta in tertio, ubi Andromache de Ascanio filio Eneam genitorem interrogat sic. Secunda Dido fuit, regina et mater Cartaginensium in Affrica; et quod fuerit coniunx, Idem noster vaticinatur in quarto; inquit enim de Didone. Tertia Lavinia fuit, Albanorum Romanorumque mater, regis Latini filia pariter et heres, si verum est testimonium nostri Poete in ultimo, ubi Turnum victum introducit orantem suppliciter ad Eneam sic. Que ultima uxor de Ytalia fuit, Europe regione nobilissima. Hiis itaque ad evidentiam subassumpte prenotatis, cui non satis persuasum est romani populi patrem, et per consequens ipsum populum, nobilissimum fuisse sub celo? Aut quem in illo duplici concursu sanguinis a qualibet mundi parte in unum virum predestinatio divina latebit? -Illud quoque quod ad sui perfectionem miraculorum suffragio iuvatur, est a Deo volitum; et per consequens de iure fit. Et quod ista sit vera patet quia, sicut dicit Thomas in tertio suo contra Gentiles, miraculum est quod preter ordinem in rebus comuniter institutum divinitus fit. Unde ipse probat soli Deo competere miracula operari: quod autoritate Moysi roboratur ubi, cum ventum est ad sciniphes, magi Pharaonis naturalibus principiis artificiose utentes et ibi deficientes dixerunt. Si ergo miraculum est inmediata operatio Primi absque cooperatione secundorum agentium – ut ipse Thomas in preallegato libro probat sufficienter – cum in favorem alicuius portenditur, nefas est dicere illud, cui sic favetur, non esse a Deo tanquam beneplacitum sibi provisum. Qua re suum contradictorium concedere sanctum est: romanum Imperium ad sui perfectionem miraculorum suffragio est adiutum; ergo a Deo volitum; et per consequens de iure fuit et est. Quod autem pro romano Imperio perficiendo miracula Deus portenderit, illustrium autorum testimoniis comprobatur. Nam sub Numa Pompilio, secundo Romanorum rege, ritu Gentilium sacrificante, ancile de celo in urbem Deo electam delapsum fuisse Livius in prima parte testatur. Cuius miraculi Lucanus in nono Farsalie meminit incredibilem vim haustri, quam Lybia patitur, ibi describens; ait enim. +Illud quoque quod ad sui perfectionem miraculorum suffragio iuvatur, est a Deo volitum; et per consequens de iure fit. Et quod ista sit vera patet quia, sicut dicit Thomas in tertio suo contra Gentiles, miraculum est quod preter ordinem in rebus comuniter institutum divinitus fit. Unde ipse probat soli Deo competere miracula operari: quod autoritate Moysi roboratur ubi, cum ventum est ad sciniphes, magi Pharaonis naturalibus principiis artificiose utentes et ibi deficientes dixerunt. Si ergo miraculum est inmediata operatio Primi absque cooperatione secundorum agentium - ut ipse Thomas in preallegato libro probat sufficienter - cum in favorem alicuius portenditur, nefas est dicere illud, cui sic favetur, non esse a Deo tanquam beneplacitum sibi provisum. Qua re suum contradictorium concedere sanctum est: romanum Imperium ad sui perfectionem miraculorum suffragio est adiutum; ergo a Deo volitum; et per consequens de iure fuit et est. Quod autem pro romano Imperio perficiendo miracula Deus portenderit, illustrium autorum testimoniis comprobatur. Nam sub Numa Pompilio, secundo Romanorum rege, ritu Gentilium sacrificante, ancile de celo in urbem Deo electam delapsum fuisse Livius in prima parte testatur. Cuius miraculi Lucanus in nono Farsalie meminit incredibilem vim haustri, quam Lybia patitur, ibi describens; ait enim. Cumque Galli, reliqua urbe iam capta, noctis tenebris confisi Capitolium furtim subirent, quod solum restabat ad ultimum interitum romani nominis, anserem ibi non ante visum cecinisse Gallos adesse atque custodes ad defensandum Capitolium excitasse Livius et multi scriptores illustres concorditer contestantur. Cuius rei memor fuit Poeta noster cum clipeum Enee describeret in octavo; canit enim sic. -Quicunque preterea bonum rei publice intendit, finem iuris intendit. Quodque ita sequatur sic ostenditur: ius est realis et personalis hominis ad hominem proportio, que servata hominum servat sotietatem, et corrupta corrumpit – nam illa Digestorum descriptio non dicit quod quid est iuris, sed describit illud per notitiam utendi illo -; si ergo definitio ista bene quid est et quare comprehendit, et cuiuslibet sotietatis finis est comune sotiorum bonum, necesse est finem cuiusque iuris bonum comune esse; et inpossibile est ius esse, bonum comune non intendens. Propter quod bene Tullius in Prima rethorica: semper – inquit ad utilitatem rei publice leges interpretande sunt. Quod si ad utilitatem eorum qui sunt sub lege leges directe non sunt, leges nomine solo sunt, re autem leges esse non possunt: leges enim oportet homines devincire ad invicem propter comunem utilitatem. Propter quod bene Seneca de lege cum in libro De quatuor virtutibus, legem vinculum dicat. Patet igitur quod quicunque bonum rei publice intendit finem iuris intendit. Si ergo Romani bonum rei publice intenderunt, verum erit dicere finem iuris intendisse. Quod autem romanus populus bonum prefatum intenderit subiciendo sibi orbem terrarum, gesta sua declarant, in quibus, omni cupiditate summota que rei publice semper adversa est, et universali pace cum libertate dilecta, populus ille sanctus pius et gloriosus propria commoda neglexisse videtur, ut publica pro salute humani generis procuraret. Sed quia de intentione omnium ex electione agentium nichil manifestum est extra intendentem nisi per signa exteriora, et sermones inquirendi sunt secundum subiectam materiam – ut iam dictum est – satis in hoc loco habebimus, si de intentione populi romani signa indubitabilia tam in collegiis quam in singularibus personis ostendantur. De collegiis quidem, quibus homines ad rem publicam quodammodo religati esse videntur, sufficit illa sola Ciceronis autoritas in secundis Offitiis. Hec Cicero. +Quicunque preterea bonum rei publice intendit, finem iuris intendit. Quodque ita sequatur sic ostenditur: ius est realis et personalis hominis ad hominem proportio, que servata hominum servat sotietatem, et corrupta corrumpit - nam illa Digestorum descriptio non dicit quod quid est iuris, sed describit illud per notitiam utendi illo -; si ergo definitio ista bene quid est et quare comprehendit, et cuiuslibet sotietatis finis est comune sotiorum bonum, necesse est finem cuiusque iuris bonum comune esse; et inpossibile est ius esse, bonum comune non intendens. Propter quod bene Tullius in Prima rethorica: semper - inquit ad utilitatem rei publice leges interpretande sunt. Quod si ad utilitatem eorum qui sunt sub lege leges directe non sunt, leges nomine solo sunt, re autem leges esse non possunt: leges enim oportet homines devincire ad invicem propter comunem utilitatem. Propter quod bene Seneca de lege cum in libro De quatuor virtutibus, legem vinculum dicat. Patet igitur quod quicunque bonum rei publice intendit finem iuris intendit. Si ergo Romani bonum rei publice intenderunt, verum erit dicere finem iuris intendisse. Quod autem romanus populus bonum prefatum intenderit subiciendo sibi orbem terrarum, gesta sua declarant, in quibus, omni cupiditate summota que rei publice semper adversa est, et universali pace cum libertate dilecta, populus ille sanctus pius et gloriosus propria commoda neglexisse videtur, ut publica pro salute humani generis procuraret. Sed quia de intentione omnium ex electione agentium nichil manifestum est extra intendentem nisi per signa exteriora, et sermones inquirendi sunt secundum subiectam materiam - ut iam dictum est - satis in hoc loco habebimus, si de intentione populi romani signa indubitabilia tam in collegiis quam in singularibus personis ostendantur. De collegiis quidem, quibus homines ad rem publicam quodammodo religati esse videntur, sufficit illa sola Ciceronis autoritas in secundis Offitiis. Hec Cicero. De personis autem singularibus compendiose progrediar. Nunquid non bonum comune intendisse dicendi sunt qui sudore, qui paupertate, qui exilio, qui filiorum orbatione, qui amissione membrorum, qui denique animarum oblatione bonum publicum exaugere conati sunt? Nonne Cincinnatus ille sanctum nobis reliquit exemplum libere deponendi dignitatem in termino cum, assumptus ab aratro, dictator factus est, ut Livius refert, et post victoriam, post triumphum, sceptro imperatorio restituto consulibus, sudaturus post boves ad stivam libere reversus est? Quippe in eius laudem Cicero, contra Epycurum in hiis que De fine bonorum disceptans huius beneficii memor fuit. Nonne Fabritius altum nobis dedit exemplum avaritie resistendi cum, pauper existens, pro fide qua rei publice tenebatur auri grande pondus oblatum derisit, ac derisum, verba sibi convenientia fundens, despexit et refutavit? Huius etiam memoriam confirmavit Poeta noster in sexto cum caneret. Nunquid non preferendi leges propriis commodis memorabile nobis exemplar Camillus fuit qui, secundum Livium, dampnatus exilio, postquam patriam liberavit obsessam, spolia etiam romana Rome restituit, universo populo reclamante, ab urbe sancta discessit, nec ante reversus est quam sibi repatriandi licentia de auctoritate senatus allata est? Et hunc magnanimum Poeta commendat in sexto cum dicit. Nonne filios an non omnes alios postponendos patrie libertati Brutus ille primus edocuit, quem Livius dicit, consulem existentem, proprios filios cum hostibus conspirantes morti dedisse? Cuius gloria renovatur in sexto Poete nostri de ipso canentis. Quid non audendum pro patria nobis Mutius persuasit cum incautum Porsennam invasit, cum deinde manum errantem, non alio vultu quam si hostem cruciari videret, suam adhuc, cremari aspiciebat? Quod etiam Livius admiratur testificando. Accedunt nunc ille sacratissime victime Deciorum, qui pro salute publica devotas animas posuerunt, ut Livius, non quantum est dignum, sed quantum potest glorificando renarrat; accedit et illud inenarrabile sacrifitium severissimi vere libertatis tutoris Marci Catonis. Quorum alteri pro salute patrie mortis tenebras non horruerunt; alter, ut mundo libertatis amores accenderet, quanti libertas esset ostendit dum e vita liber decedere maluit quam sine libertate manere in illa. Horum omnium nomen egregium voce Tullii recalescit. -Declarata igitur duo sunt; quorum unum est, quod quicunque bonum rei publice intendit finem iuris intendit: aliud est, quod romanus populus subiciendo sibi orbem bonum publicum intendit. Nunc arguatur ad propositum sic: quicunque finem iuris intendit cum iure graditur; romanus populus subiciendo sibi orbem finem iuris intendit, ut manifeste per superiora in isto capitulo est probatum: ergo romanus populus subiciendo sibi orbem cum iure hoc fecit, et per consequens de iure sibi ascivit Imperii dignitatem. Que conclusio ut ex omnibus manifestis illata sit, manifestandum est hoc quod dicitur: quod quicunque finem iuris intendit cum iure graditur. Ad cuius evidentiam advertendum quod quelibet res est propter aliquem finem; aliter esset otiosa, quod esse non potest, ut superius dicebatur. Et quemadmodum omnis res est ad proprium finem, sic omnis finis propriam habet rem cuius est finis; unde inpossibile est aliqua duo per se loquendo, in quantum duo, finem eundem intendere: sequeretur enim idem inconveniens, quod alterum scilicet esset frustra. Cum ergo iuris finis quidam sit – ut iam declaratum est - necesse est fine illo posito ius poni, cum sit proprius et per se iuris effectus. Et cum in omni consequentia inpossibile sit habere antecedens absque consequente, ut hominem sine animali, sicut patet construendo et destruendo, inpossibile est iuris finem querere sine iure, cum quelibet res ad proprium finem se habeat velut consequens ad antecedens: nam inpossibile est bonam valetudinem membrorum actingere sine sanitate. Propter quod evidentissime patet quod finem iuris intendentem oportet cum iure intendere; nec valet instantia que de verbis Phylosophi eubuliam pertractantis elici solet. Nam si ex falsis verum quodammodo concluditur, hoc est per accidens, in quantum illud verum importatur per voces illationis; per se enim verum nunquam sequitur ex falsis, signa tamen veri bene secuntur ex signis que sunt signa falsi. Sic et in operabilibus: nam licet fur de furto subveniat pauperi, non tamen elimosina dicenda est, sed est actio quedam que, si de propria substantia fieret, elimosine formam haberet. Similiter est de fine iuris: quia si aliquid, ut finis ipsius iuris, absque iure obtineretur, ita esset finis iuris, hoc est comune bonum, sicut exhibitio facta de male acquisito est elimosina; et sic, cum in propositione dicatur de fine iuris existente, non tantum apparente, instantia nulla est. Patet igitur quod querebatur. +Declarata igitur duo sunt; quorum unum est, quod quicunque bonum rei publice intendit finem iuris intendit: aliud est, quod romanus populus subiciendo sibi orbem bonum publicum intendit. Nunc arguatur ad propositum sic: quicunque finem iuris intendit cum iure graditur; romanus populus subiciendo sibi orbem finem iuris intendit, ut manifeste per superiora in isto capitulo est probatum: ergo romanus populus subiciendo sibi orbem cum iure hoc fecit, et per consequens de iure sibi ascivit Imperii dignitatem. Que conclusio ut ex omnibus manifestis illata sit, manifestandum est hoc quod dicitur: quod quicunque finem iuris intendit cum iure graditur. Ad cuius evidentiam advertendum quod quelibet res est propter aliquem finem; aliter esset otiosa, quod esse non potest, ut superius dicebatur. Et quemadmodum omnis res est ad proprium finem, sic omnis finis propriam habet rem cuius est finis; unde inpossibile est aliqua duo per se loquendo, in quantum duo, finem eundem intendere: sequeretur enim idem inconveniens, quod alterum scilicet esset frustra. Cum ergo iuris finis quidam sit - ut iam declaratum est - necesse est fine illo posito ius poni, cum sit proprius et per se iuris effectus. Et cum in omni consequentia inpossibile sit habere antecedens absque consequente, ut hominem sine animali, sicut patet construendo et destruendo, inpossibile est iuris finem querere sine iure, cum quelibet res ad proprium finem se habeat velut consequens ad antecedens: nam inpossibile est bonam valetudinem membrorum actingere sine sanitate. Propter quod evidentissime patet quod finem iuris intendentem oportet cum iure intendere; nec valet instantia que de verbis Phylosophi eubuliam pertractantis elici solet. Nam si ex falsis verum quodammodo concluditur, hoc est per accidens, in quantum illud verum importatur per voces illationis; per se enim verum nunquam sequitur ex falsis, signa tamen veri bene secuntur ex signis que sunt signa falsi. Sic et in operabilibus: nam licet fur de furto subveniat pauperi, non tamen elimosina dicenda est, sed est actio quedam que, si de propria substantia fieret, elimosine formam haberet. Similiter est de fine iuris: quia si aliquid, ut finis ipsius iuris, absque iure obtineretur, ita esset finis iuris, hoc est comune bonum, sicut exhibitio facta de male acquisito est elimosina; et sic, cum in propositione dicatur de fine iuris existente, non tantum apparente, instantia nulla est. Patet igitur quod querebatur. Et illud quod natura ordinavit, de iure servatur: natura enim in providendo non deficit ab hominis providentia, quia si deficeret, effectus superaret causam in bonitate: quod est inpossibile. Sed nos videmus quod in collegiis instituendis non solum ordo collegarum ad invicem consideratur ab instituente, sed etiam facultas ad offitia exercenda: quod est considerare terminum iuris in collegio vel in ordine; non enim ius extenditur ultra posse. Ergo ab hac providentia natura non deficit in suis ordinatis. Propter quod patet quod natura ordinat res cum respectu suarum facultatum, qui respectus est fundamentum iuris in rebus a natura positum. Ex quo sequitur quod ordo naturalis in rebus absque iure servari non possit, cum inseparabiliter iuris fundamentum ordini sit annexum: necesse igitur est ordinem de iure servari. Romanus populus ad imperandum ordinatus fuit a natura; et hoc sic declaratur: sicut ille deficeret ab artis perfectione qui finalem formam tantum intenderet, media vero per que ad formam pertingeret non curaret, sic natura, si solam formam universalem divine similitudinis in universo intenderet, media autem negligeret; sed natura in nulla perfectione deficit cum sit opus divine intelligentie: ergo media omnia intendit, per que ad ultimum sue intentionis devenitur. Cum ergo finis humani generis sit aliquod medium necessarium ad finem nature universalem, necesse est naturam ipsum intendere. Propter quod bene Phylosophus naturam semper agere propter finem in secundo De naturali auditu probat. Et quia ad hunc finem natura pertingere non potest per unum hominem, cum multe sint operationes necessarie ad ipsum, que multitudinem requirunt in operantibus, necesse est naturam producere hominum multitudinem ad diversas operationes ordinatorum: ad quod multum conferunt, preter superiorem influentiam, locorum inferiorum virtutes et proprietates. Propter quod videmus quod quidam non solum singulares homines, quinetiam populi, apti nati sunt ad principari, quidam alii ad subici atque ministrare, ut Phylosophus astruit in hiis que De politicis: et talibus, ut ipse dicit, non solum regi est expediens, sed etiam iustum, etiamsi ad hoc cogantur. Que si ita se habent, non dubium est quin natura locum et gentem disposuerit in mundo ad universaliter principandum: aliter sibi defecisset, quod est inpossibile. Quis autem fuerit locus et que gens, per dicta superius et per dicenda inferius satis est manifestum quod fuerit Roma, et cives eius sive populus. Quod etiam Poeta noster valde subtiliter in sexto tetigit, introducens Anchisem premonentem Eneam Romanorum patrem sic. Dispositionem vero loci subtiliter tangit in quarto, cum introducit Iovem ad Mercurium de Enea loquentem isto modo. @@ -66,7 +66,7 @@ Propterea satis persuasum est quod romanus populus a natura ordinatus fuit ad im Ad bene quoque venandum veritatem quesiti scire oportet quod divinum iudicium in rebus quandoque hominibus est manifestum, quandoque occultum. Et manifestum potest esse dupliciter: ratione scilicet et fide. Nam quedam iudicia Dei sunt ad que humana ratio propriis pedibus pertingere potest, sicut ad hoc: quod homo pro salute patrie seipsum exponat; nam si pars debet se exponere pro salute totius, cum homo sit pars quedam civitatis, ut per Phylosophum patet in suis Politicis, homo pro patria debet exponere seipsum, tanquam minus bonum pro meliori. Et hoc iudicium Dei est; aliter humana ratio in sua rectitudine non sequeretur nature intentionem: quod est inpossibile. Quedam etiam iudicia Dei sunt, ad que etsi humana ratio ex propriis pertingere nequit, elevatur tamen ad illa cum adiutorio fidei eorum que in Sacris Licteris nobis dicta sunt, sicut ad hoc: quod nemo, quantumcunque moralibus et intellectualibus virtutibus et secundum habitum et secundum operationem perfectus, absque fide salvari potest, dato quod nunquam aliquid de Cristo audiverit. Nam hoc ratio humana per se iustum intueri non potest, fide tamen adiuta potest. Hostium tabernaculi Cristum figurat, qui est hostium conclavis ecterni, ut ex evangelio elici potest: occisio animalium operationes humanas. Occultum vero est iudicium Dei ad quod humana ratio nec lege nature nec lege Scripture, sed de gratia spetiali quandoque pertingit; quod fit pluribus modis: quandoque simplici revelatione, quandoque revelatione disceptatione quadam mediante. Simplici revelatione dupliciter: aut sponte Dei, aut oratione impetrante; sponte Dei dupliciter: aut expresse, aut per signum; expresse, sicut revelatum fuit iudicium Samueli contra Saulem; per signum, sicut Pharaoni revelatum fuit per signa quod Deus iudicaverat de liberatione filiorum Israel. Oratione impetrante, quod sciebant qui dicebant secundo Paralipomenon. Disceptatione vero mediante dupliciter: aut sorte, aut certamine; certare etenim ab eo quod est certum facere dictum est. Sorte quidem Dei iudicium quandoque revelatur hominibus, ut patet in substitutione Mathie in Actibus Apostolorum. Certamine vero dupliciter Dei iudicium aperitur: vel ex collisione virium, sicut fit per duellum pugilum, qui duelliones etiam vocantur, vel ex contentione plurium ad aliquod signum prevalere conantium, sicut fit per pugnam athletarum currentium ad bravium. Primus horum modorum apud Gentiles figuratus fuit in illo duello Herculis et Anthei, cuius Lucanus meminit in quarto Farsalie et Ovidius in nono De rerum transmutatione; secundus figuratur apud eosdem in Athalanta et Ypomene in decimo De rerum transmutatione. Similiter et latere non debet quoniam in hiis duobus decertandi generibus ita se habet res, ut in altero sine iniuria decertantes impedire se possint, puta duelliones, in altero vero non; non enim athlete impedimento in alterutrum uti debent, quamvis Poeta noster aliter sensisse videtur in quinto, cum fecit remunerari Eurialum. Propter quod melius Tullius in tertiis Offitiis hoc prohibuit sententiam Crisippi sequens; ait enim sic. Hiis itaque in capitulo distinctis, duas rationes efficaces ad propositum accipere possumus: scilicet a disceptatione athletarum unam, et a disceptatione pugilum alteram; quas quidem prosequar in sequentibus et inmediatis capitulis. -Ille igitur populus qui cunctis athletizantibus pro imperio mundi prevaluit, de divino iudicio prevaluit. Nam, cum diremptio universalis litigii magis Deo sit cure quam diremptio particularis, et in particularibus litigiis quibusdam per athletas divinum iudicium postulamus iuxta iam tritum proverbium, nullum dubium est quin prevalentia in athletis pro imperio mundi certantibus Dei iudicium sit secuta. Romanus populus cunctis athletizantibus pro imperio mundi prevaluit: quod erit manifestum – si considerantur athlete - si consideretur et bravium sive meta. Bravium sive meta fuit omnibus preesse mortalibus: hoc enim Imperium dicimus. Sed hoc nulli contigit nisi romano populo; hic non modo primus, quin etiam solus actigit metam certaminis, ut statim patebit. Primus nanque in mortalibus, qui ad hoc bravium anelavit, Ninus fuit Assiriorum rex: qui quamvis cum consorte thori Semiramide per nonaginta et plures annos, ut Orosius refert, imperium mundi armis temptaverit et Asyam totam sibi subegerit, non tamen occidentales mundi partes eis unquam subiecte fuerunt. Horum amborum Ovidius memoriam fecit in quarto, ubi dicit in Piramo, et infra. +Ille igitur populus qui cunctis athletizantibus pro imperio mundi prevaluit, de divino iudicio prevaluit. Nam, cum diremptio universalis litigii magis Deo sit cure quam diremptio particularis, et in particularibus litigiis quibusdam per athletas divinum iudicium postulamus iuxta iam tritum proverbium, nullum dubium est quin prevalentia in athletis pro imperio mundi certantibus Dei iudicium sit secuta. Romanus populus cunctis athletizantibus pro imperio mundi prevaluit: quod erit manifestum - si considerantur athlete - si consideretur et bravium sive meta. Bravium sive meta fuit omnibus preesse mortalibus: hoc enim Imperium dicimus. Sed hoc nulli contigit nisi romano populo; hic non modo primus, quin etiam solus actigit metam certaminis, ut statim patebit. Primus namque in mortalibus, qui ad hoc bravium anelavit, Ninus fuit Assiriorum rex: qui quamvis cum consorte thori Semiramide per nonaginta et plures annos, ut Orosius refert, imperium mundi armis temptaverit et Asyam totam sibi subegerit, non tamen occidentales mundi partes eis unquam subiecte fuerunt. Horum amborum Ovidius memoriam fecit in quarto, ubi dicit in Piramo, et infra. Secundus Vesoges, rex Egipti, ad hoc bravium spiravit; et quamvis meridiem atque septentrionem in Asya exagitaverit, ut Orosius memorat, nunquam tamen dimidiam partem orbis obtinuit; quin ymo a Scithis inter quasi athlotetas et terminum ab incepto suo temerario est aversus. Deinde Cirus, rex Persarum, temptavit hoc: qui, Babilone destructa imperioque Babilonis ad Persas translato, nec adhuc partes occidentales expertus, sub Tamiride regina Scitharum vitam simul et intentionem deposuit. Post hos vero Xerxes, Darii filius et rex in Persis, cum tanta gentium multitudine mundum invasit, cum tanta potentia, ut transitum maris Asyam ab Europa dirimentis inter Sexton et Abidon ponte superaverit. Cuius operis admirabilis Lucanus in secundo Farsalie memor fuit; canit enim ibi sic. Et tandem, miserabiliter ab incepto repulsus, ad bravium pervenire non potuit. Preter istos et post, Alexander rex Macedo maxime omnium ad palmam Monarchie propinquans, dum per legatos ad deditionem Romanos premoneret, apud Egiptum ante Romanorum responsionem, ut Livius narrat, in medio quasi cursu collapsus est. De cuius etiam sepultura ibidem existente Lucanus in octavo, invehens in Ptolomeum regem Egipti, testimonium reddit dicens. Sed quod Roma palmam tanti bravii sit adepta, multis comprobatur testimoniis. Ait enim Poeta noster in primo. @@ -88,21 +88,21 @@ O felicem populum, o Ausoniam te gloriosam, si vel nunquam infirmator ille Imper In principio huius operis propositum fuit de tribus questionibus, prout materia pateretur, inquirere; de quarum duabus primis in superioribus libris, ut credo, sufficienter peractum est. Nunc autem de tertia restat agendum: cuius quidem veritas, quia sine rubore aliquorum emergere nequit, forsitan alicuius indignationis in me causa erit. Sed quia de trono inmutabili suo Veritas deprecatur, Salomon etiam silvam Proverbiorum ingrediens meditandam veritatem, impium detestandum in se facturo nos docet, ac preceptor morum Phylosophus familiaria destruenda pro veritate suadet; assumpta fiducia de verbis Danielis premissis, in quibus divina potentia clipeus defensorum veritatis astruitur, iuxta monitionem Pauli fidei loricam induens, in calore carbonis illius quem unus de Seraphin accepit de altari celesti et tetigit labia Ysaie, gignasium presens ingrediar, et in brachio Illius qui nos de potestate tenebrarum liberavit in sanguine suo impium atque mendacem de palestra, spectante mundo, eiciam. Quid timeam, cum Spiritus Patri et Filio coecternus aiat per os David? Questio igitur presens, de qua inquisitio futura est, inter duo luminaria magna versatur: romanum scilicet Pontificem et romanum Principem; et queritur utrum auctoritas Monarche romani, qui de iure Monarcha mundi est, ut in secundo libro probatum est, inmediate a Deo dependeat an ab aliquo Dei vicario vel ministro, quem Petri successorem intelligo, qui vere claviger est regni celorum. -Ad presentem questionem discutiendam, sicut in superioribus est peractum, aliquod principium est assummendum in virtute cuius aperiende veritatis argumenta formentur; nam sine prefixo principio etiam vera dicendo laborare quid prodest, cum principium solum assummendorum mediorum sit radix? Hec igitur irrefragabilis veritas prefigatur: scilicet quod illud quod nature intentioni repugnat Deus nolit. Nam si hoc verum non esset, contradictorium eius non esset falsum, quod est: Deum non nolle quod nature intentioni repugnat. Et si hoc non falsum, nec ea que secuntur ad ipsum; inpossibile enim est in necessariis consequentiis falsum esse consequens antecedente non falso existente. Sed ad non nolle alterum duorum sequitur de necessitate: aut velle aut non velle; sicut ad non odire necessario sequitur aut amare aut non amare; non enim non amare est odire, nec non velle est nolle, ut de se patet. Que si falsa non sunt, ista non erit falsa; cuius falsitas non habet superiorem. Quod autem verum sit quod dicitur sic declaro: manifestum est quod Deus finem nature vult, aliter celum otiose moveret; quod dicendum non est. Si Deus vellet impedimentum finis, vellet etiam finem impedimenti, aliter etiam otiose vellet; et cum finis impedimenti sit non esse rei impedite, sequeretur Deum velle non esse finem nature, quem dicitur velle esse. Si enim Deus non vellet impedimentum finis, prout non vellet sequeretur ad non velle nichil de impedimento curare, sive esset sive non esset; sed qui impedimentum non curat, rem que potest impediri non curat, et per consequens non habet in voluntate; et quod quis non habet in voluntate, non vult. Propter quod si finis nature impediri potest – quod potest - de necessitate sequitur quod Deus finem nature non vult; et sic sequitur quod prius: videlicet Deum velle quod non vult. Verissimum igitur est illud principium ex cuius contradictorio tam absurda secuntur. +Ad presentem questionem discutiendam, sicut in superioribus est peractum, aliquod principium est assummendum in virtute cuius aperiende veritatis argumenta formentur; nam sine prefixo principio etiam vera dicendo laborare quid prodest, cum principium solum assummendorum mediorum sit radix? Hec igitur irrefragabilis veritas prefigatur: scilicet quod illud quod nature intentioni repugnat Deus nolit. Nam si hoc verum non esset, contradictorium eius non esset falsum, quod est: Deum non nolle quod nature intentioni repugnat. Et si hoc non falsum, nec ea que secuntur ad ipsum; inpossibile enim est in necessariis consequentiis falsum esse consequens antecedente non falso existente. Sed ad non nolle alterum duorum sequitur de necessitate: aut velle aut non velle; sicut ad non odire necessario sequitur aut amare aut non amare; non enim non amare est odire, nec non velle est nolle, ut de se patet. Que si falsa non sunt, ista non erit falsa; cuius falsitas non habet superiorem. Quod autem verum sit quod dicitur sic declaro: manifestum est quod Deus finem nature vult, aliter celum otiose moveret; quod dicendum non est. Si Deus vellet impedimentum finis, vellet etiam finem impedimenti, aliter etiam otiose vellet; et cum finis impedimenti sit non esse rei impedite, sequeretur Deum velle non esse finem nature, quem dicitur velle esse. Si enim Deus non vellet impedimentum finis, prout non vellet sequeretur ad non velle nichil de impedimento curare, sive esset sive non esset; sed qui impedimentum non curat, rem que potest impediri non curat, et per consequens non habet in voluntate; et quod quis non habet in voluntate, non vult. Propter quod si finis nature impediri potest - quod potest - de necessitate sequitur quod Deus finem nature non vult; et sic sequitur quod prius: videlicet Deum velle quod non vult. Verissimum igitur est illud principium ex cuius contradictorio tam absurda secuntur. -In introitu ad questionem hanc notare oportet quod prime questionis veritas magis manifestanda fuit ad ignorantiam tollendam, quam ad tollendum litigium; sed que fuit secunde questionis, quasi equaliter ad ignorantiam et litigium se habebat: multa etenim ignoramus de quibus non litigamus. Nam geometra circuli quadraturam ignorat: non tamen de ipsa litigat; theologus vero numerum angelorum ignorat: non tamen de illo litigium facit; Egiptius vero civilitatem Scitharum ignorat, non propter hoc de ipsorum civilitate contendit. Huius quidem tertie questionis veritas tantum habet litigium, ut, quemadmodum in aliis ignorantia solet esse causa litigii, sic et hic litigium causa ignorantie sit magis. Hominibus nanque rationis intuitu voluntatem prevolantibus hoc sepe contingit: ut, male affecti, lumine rationis postposito, affectu quasi ceci trahantur et pertinaciter suam denegent cecitatem. Unde fit persepe quod non solum falsitas patrocinium habeat, sed – ut plerique – de suis terminis egredientes per aliena castra discurrant; ubi nichil intelligentes, ipsi nichil intelliguntur: et sic provocant quosdam ad iram, quosdam ad dedignationem, nonnullos ad risum. Igitur contra veritatem que queritur tria hominum genera maxime colluctantur. Summus nanque Pontifex, domini nostri Iesu Cristi vicarius et Petri successor, cui non quicquid Cristo sed quicquid Petro debemus, zelo fortasse clavium, necnon alii gregum cristianorum pastores, et alii quos credo zelo solo matris Ecclesie promoveri, veritati quam ostensurus sum de zelo forsan – ut dixi – non de superbia contradicunt. Quidam vero alii, quorum obstinata cupiditas lumen rationis extinxit – et dum ex patre dyabolo sunt, Ecclesie se filios esse dicunt – non solum in hac questione litigium movent, sed sacratissimi principatus vocabulum aborrentes superiorum questionum et huius principia inpudenter negarent. Sunt etiam tertii – quos decretalistas vocant – qui, theologie ac phylosophie cuiuslibet inscii et expertes, suis decretalibus quas profecto venerandas existimo – tota intentione innixi, de illarum prevalentia – credo - sperantes, Imperio derogant. Nec mirum, cum iam audiverim quendam de illis dicentem et procaciter asserentem traditiones Ecclesie fidei fundamentum: quod quidem nefas de oppinione mortalium illi summoveant qui ante traditiones Ecclesie in Filium Dei Cristum sive venturum sive presentem sive iam passum crediderunt, et credendo speraverunt, et sperantes karitate arserunt, et ardentes ei coheredes factos esse mundus non dubitat. Et ut tales de presenti gignasio totaliter excludantur, est advertendum quod quedam scriptura est ante Ecclesiam, quedam cum Ecclesia, quedam post Ecclesiam. Ante quidem Ecclesiam sunt vetus et novum Testamentum, quod ut ait Propheta; hoc enim est quod dicit Ecclesia loquens ad sponsum, ut Matheus testatur. Sunt etiam Scripture doctorum, Augustini et aliorum, quos a Spiritu Sancto adiutos qui dubitat, fructus eorum vel omnino non vidit vel, si vidit, minime degustavit. Post Ecclesiam vero sunt traditiones quas decretales dicunt: que quidem etsi auctoritate apostolica sunt venerande, fundamentali tamen Scripture postponendas esse dubitandum non est, cum Cristus sacerdotes obiurgaverit de contrario. Cum enim interrogassent – negligebant enim manuum lotionem – Cristus eis, Matheo testante, respondit. In quo satis innuit traditionem postponendam. Quod si traditiones Ecclesie post Ecclesiam sunt, ut declaratum est, necesse est ut non Ecclesie a traditionibus, sed ab Ecclesia traditionibus accedat auctoritas. Hiique solas traditiones habentes ab hoc – ut dicebatur – gignasio excludendi sunt: oportet enim, hanc veritatem venantes, ex hiis ex quibus Ecclesie manat auctoritas investigando procedere. Hiis itaque sic exclusis, excludendi sunt alii qui, corvorum plumis operti, oves albas in grege Domini se iactant. Hii sunt impietatis filii qui, ut flagitia sua exequi possint, matrem prostituunt, fratres expellunt, et denique iudicem habere nolunt. Nam cur ad eos ratio quereretur, cum sua cupiditate detenti principia non viderent? +In introitu ad questionem hanc notare oportet quod prime questionis veritas magis manifestanda fuit ad ignorantiam tollendam, quam ad tollendum litigium; sed que fuit secunde questionis, quasi equaliter ad ignorantiam et litigium se habebat: multa etenim ignoramus de quibus non litigamus. Nam geometra circuli quadraturam ignorat: non tamen de ipsa litigat; theologus vero numerum angelorum ignorat: non tamen de illo litigium facit; Egiptius vero civilitatem Scitharum ignorat, non propter hoc de ipsorum civilitate contendit. Huius quidem tertie questionis veritas tantum habet litigium, ut, quemadmodum in aliis ignorantia solet esse causa litigii, sic et hic litigium causa ignorantie sit magis. Hominibus namque rationis intuitu voluntatem prevolantibus hoc sepe contingit: ut, male affecti, lumine rationis postposito, affectu quasi ceci trahantur et pertinaciter suam denegent cecitatem. Unde fit persepe quod non solum falsitas patrocinium habeat, sed - ut plerique - de suis terminis egredientes per aliena castra discurrant; ubi nichil intelligentes, ipsi nichil intelliguntur: et sic provocant quosdam ad iram, quosdam ad dedignationem, nonnullos ad risum. Igitur contra veritatem que queritur tria hominum genera maxime colluctantur. Summus namque Pontifex, domini nostri Iesu Cristi vicarius et Petri successor, cui non quicquid Cristo sed quicquid Petro debemus, zelo fortasse clavium, necnon alii gregum cristianorum pastores, et alii quos credo zelo solo matris Ecclesie promoveri, veritati quam ostensurus sum de zelo forsan - ut dixi - non de superbia contradicunt. Quidam vero alii, quorum obstinata cupiditas lumen rationis extinxit - et dum ex patre dyabolo sunt, Ecclesie se filios esse dicunt - non solum in hac questione litigium movent, sed sacratissimi principatus vocabulum aborrentes superiorum questionum et huius principia inpudenter negarent. Sunt etiam tertii - quos decretalistas vocant - qui, theologie ac phylosophie cuiuslibet inscii et expertes, suis decretalibus quas profecto venerandas existimo - tota intentione innixi, de illarum prevalentia - credo - sperantes, Imperio derogant. Nec mirum, cum iam audiverim quendam de illis dicentem et procaciter asserentem traditiones Ecclesie fidei fundamentum: quod quidem nefas de oppinione mortalium illi summoveant qui ante traditiones Ecclesie in Filium Dei Cristum sive venturum sive presentem sive iam passum crediderunt, et credendo speraverunt, et sperantes karitate arserunt, et ardentes ei coheredes factos esse mundus non dubitat. Et ut tales de presenti gignasio totaliter excludantur, est advertendum quod quedam scriptura est ante Ecclesiam, quedam cum Ecclesia, quedam post Ecclesiam. Ante quidem Ecclesiam sunt vetus et novum Testamentum, quod ut ait Propheta; hoc enim est quod dicit Ecclesia loquens ad sponsum, ut Matheus testatur. Sunt etiam Scripture doctorum, Augustini et aliorum, quos a Spiritu Sancto adiutos qui dubitat, fructus eorum vel omnino non vidit vel, si vidit, minime degustavit. Post Ecclesiam vero sunt traditiones quas decretales dicunt: que quidem etsi auctoritate apostolica sunt venerande, fundamentali tamen Scripture postponendas esse dubitandum non est, cum Cristus sacerdotes obiurgaverit de contrario. Cum enim interrogassent - negligebant enim manuum lotionem - Cristus eis, Matheo testante, respondit. In quo satis innuit traditionem postponendam. Quod si traditiones Ecclesie post Ecclesiam sunt, ut declaratum est, necesse est ut non Ecclesie a traditionibus, sed ab Ecclesia traditionibus accedat auctoritas. Hiique solas traditiones habentes ab hoc - ut dicebatur - gignasio excludendi sunt: oportet enim, hanc veritatem venantes, ex hiis ex quibus Ecclesie manat auctoritas investigando procedere. Hiis itaque sic exclusis, excludendi sunt alii qui, corvorum plumis operti, oves albas in grege Domini se iactant. Hii sunt impietatis filii qui, ut flagitia sua exequi possint, matrem prostituunt, fratres expellunt, et denique iudicem habere nolunt. Nam cur ad eos ratio quereretur, cum sua cupiditate detenti principia non viderent? Quapropter cum solis concertatio restat qui, aliquali zelo erga matrem Ecclesiam ducti, ipsam que queritur veritatem ignorant: cum quibus illa reverentia fretus quam pius filius debet patri, quam pius filius matri, pius in Cristum, pius in Ecclesiam, pius in pastorem, pius in omnes cristianam religionem profitentes, pro salute veritatis in hoc libro certamen incipio. -Isti vero ad quos erit tota disputatio sequens, asserentes auctoritatem Imperii ab auctoritate Ecclesie dependere velut artifex inferior dependet ab architecto, pluribus et diversis argumentis moventur; que quidem de Sacra Scriptura eliciunt et de quibusdam gestis tam summi Pontificis quam ipsius Imperatoris, nonnullum vero rationis indicium habere nituntur. Dicunt enim primo, secundum scripturam Geneseos, quod Deus fecit duo magna luminaria – luminare maius et luminare minus – ut alterum preesset diei et alterum preesset nocti: que allegorice dicta esse intelligebant ista duo regimina: scilicet spirituale et temporale. Deinde arguunt quod, quemadmodum luna, que est luminare minus, non habet lucem nisi prout recipit a sole, sic nec regnum temporale auctoritatem habet nisi prout recipit a spirituali regimine. +Isti vero ad quos erit tota disputatio sequens, asserentes auctoritatem Imperii ab auctoritate Ecclesie dependere velut artifex inferior dependet ab architecto, pluribus et diversis argumentis moventur; que quidem de Sacra Scriptura eliciunt et de quibusdam gestis tam summi Pontificis quam ipsius Imperatoris, nonnullum vero rationis indicium habere nituntur. Dicunt enim primo, secundum scripturam Geneseos, quod Deus fecit duo magna luminaria - luminare maius et luminare minus - ut alterum preesset diei et alterum preesset nocti: que allegorice dicta esse intelligebant ista duo regimina: scilicet spirituale et temporale. Deinde arguunt quod, quemadmodum luna, que est luminare minus, non habet lucem nisi prout recipit a sole, sic nec regnum temporale auctoritatem habet nisi prout recipit a spirituali regimine. Propter hanc et propter alias eorum rationes dissolvendas prenotandum quod, sicut Phylosopho placet in hiis que De sophisticis elenchis, solutio argumenti est erroris manifestatio. Et quia error potest esse in materia et in forma argumenti, dupliciter peccare contingit: aut scilicet assummendo falsum, aut non sillogizando; que duo Phylosophus obiciebat contra Parmenidem et Melissum dicens. Et accipio hic largo modo falsum etiam pro inoppinabili, quod in materia probabili habet naturam falsi. Si vero in forma sit peccatum, conclusio interimenda est ab illo qui solvere vult, ostendendo formam sillogisticam non esse servatam. Si vero peccatum sit in materia, aut est quia simpliciter falsum assumptum est, aut quia falsum secundum quid. Si simpliciter, per interemptionem assumpti solvendum est; si secundum quid, per distinctionem. Hoc viso, ad meliorem huius et aliarum inferius factarum solutionum evidentiam advertendum quod circa sensum misticum dupliciter errare contingit: aut querendo ipsum ubi non est, aut accipiendo aliter quam accipi debeat. Ego autem dico quod si talia fiunt de ignorantia, correctione diligenter adhibita ignoscendum est sicut ignoscendum esset illi qui leonem in nubibus formidaret; si vero industria, non aliter cum sic errantibus est agendum, quam cum tyrampnis, qui publica iura non ad comunem utilitatem secuntur, sed ad propriam retorquere conantur. O summum facinus, etiamsi contingat in sompniis, ecterni Spiritus intentione abuti! Non enim peccatur in Moysen, non in David, non in Iob, non in Matheum, non in Paulum, sed in Spiritum Sanctum qui loquitur in illis. Nam quanquam scribe divini eloquii multi sint, unicus tamen dictator est Deus, qui beneplacitum suum nobis per multorum calamos explicare dignatus est. -Hiis itaque prenotatis, ad id quod superius dicebatur dico per interemptionem illius dicti quo dicunt illa duo luminaria typice importare duo hec regimina: in quo quidem dicto tota vis argumenti consistit. Quod autem ille sensus omnino sustineri non possit, duplici via potest ostendi. Primo quia, cum huiusmodi regimina sint accidentia quedam ipsius hominis, videretur Deus usus fuisse ordine perverso accidentia prius producendo quam proprium subiectum: quod absurdum est dicere de Deo; nam illa duo luminaria producta sunt die quarto et homo die sexto, ut patet in Lictera. Preterea, cum ista regimina sint hominum directiva in quosdam fines, ut infra patebit, si homo stetisset in statu innocentie in quo a Deo factus est, talibus directivis non indiguisset: sunt ergo huiusmodi regimina remedia contra infirmitatem peccati. Cum ergo non solum in die quarto peccator homo non erat, sed etiam simpliciter homo non erat, producere remedia fuisset otiosum: quod est contra divinam bonitatem. Stultus enim esset medicus qui, ante nativitatem hominis, pro apostemate futuro illi emplastrum conficeret. Non igitur dicendum est quod quarto die Deus hec duo regimina fecerit; et per consequens intentio Moysi esse non potuit illa quam fingunt. Potest etiam hoc, mendacio tollerando, per distinctionem dissolvi: mitior nanque est in adversarium solutio distinctiva; non enim omnino mentiens esse videtur, sicut interemptiva illum videri facit. Dico ergo quod licet luna non habeat lucem habundanter nisi ut a sole recipit, non propter hoc sequitur quod ipsa luna sit a sole. Unde sciendum quod aliud est esse ipsius lune, aliud virtus eius, et aliud operari. Quantum est ad esse, nullo modo luna dependet a sole, nec etiam quantum ad virtutem, nec quantum ad operationem simpliciter; quia motus eius est a motore proprio, influentia sua est a propriis eius radiis: habet enim aliquam lucem ex se, ut in eius eclipsi manifestum est. Sed quantum ad melius et virtuosius operandum, recipit aliquid a sole, quia lucem habundantem: qua recepta, virtuosius operatur. Sic ergo dico quod regnum temporale non recipit esse a spirituali, nec virtutem que est eius auctoritas, nec etiam operationem simpliciter; sed bene ab eo recipit ut virtuosius operetur per lucem gratie quam in celo et in terra benedictio summi Pontificis infundit illi. Et ideo argumentum peccabat in forma, quia predicatum in conclusione non est extremitas maioris, ut patet; procedit enim sic: luna recipit lucem a sole qui est regimen spirituale; regimen temporale est luna; ergo regimen temporale recipit auctoritatem a regimine spirituali. Nam in extremitate maioris ponunt lucem, in predicato vero conclusionis auctoritatem: que sunt res diverse subiecto et ratione, ut visum est. +Hiis itaque prenotatis, ad id quod superius dicebatur dico per interemptionem illius dicti quo dicunt illa duo luminaria typice importare duo hec regimina: in quo quidem dicto tota vis argumenti consistit. Quod autem ille sensus omnino sustineri non possit, duplici via potest ostendi. Primo quia, cum huiusmodi regimina sint accidentia quedam ipsius hominis, videretur Deus usus fuisse ordine perverso accidentia prius producendo quam proprium subiectum: quod absurdum est dicere de Deo; nam illa duo luminaria producta sunt die quarto et homo die sexto, ut patet in Lictera. Preterea, cum ista regimina sint hominum directiva in quosdam fines, ut infra patebit, si homo stetisset in statu innocentie in quo a Deo factus est, talibus directivis non indiguisset: sunt ergo huiusmodi regimina remedia contra infirmitatem peccati. Cum ergo non solum in die quarto peccator homo non erat, sed etiam simpliciter homo non erat, producere remedia fuisset otiosum: quod est contra divinam bonitatem. Stultus enim esset medicus qui, ante nativitatem hominis, pro apostemate futuro illi emplastrum conficeret. Non igitur dicendum est quod quarto die Deus hec duo regimina fecerit; et per consequens intentio Moysi esse non potuit illa quam fingunt. Potest etiam hoc, mendacio tollerando, per distinctionem dissolvi: mitior namque est in adversarium solutio distinctiva; non enim omnino mentiens esse videtur, sicut interemptiva illum videri facit. Dico ergo quod licet luna non habeat lucem habundanter nisi ut a sole recipit, non propter hoc sequitur quod ipsa luna sit a sole. Unde sciendum quod aliud est esse ipsius lune, aliud virtus eius, et aliud operari. Quantum est ad esse, nullo modo luna dependet a sole, nec etiam quantum ad virtutem, nec quantum ad operationem simpliciter; quia motus eius est a motore proprio, influentia sua est a propriis eius radiis: habet enim aliquam lucem ex se, ut in eius eclipsi manifestum est. Sed quantum ad melius et virtuosius operandum, recipit aliquid a sole, quia lucem habundantem: qua recepta, virtuosius operatur. Sic ergo dico quod regnum temporale non recipit esse a spirituali, nec virtutem que est eius auctoritas, nec etiam operationem simpliciter; sed bene ab eo recipit ut virtuosius operetur per lucem gratie quam in celo et in terra benedictio summi Pontificis infundit illi. Et ideo argumentum peccabat in forma, quia predicatum in conclusione non est extremitas maioris, ut patet; procedit enim sic: luna recipit lucem a sole qui est regimen spirituale; regimen temporale est luna; ergo regimen temporale recipit auctoritatem a regimine spirituali. Nam in extremitate maioris ponunt lucem, in predicato vero conclusionis auctoritatem: que sunt res diverse subiecto et ratione, ut visum est. Assummunt etiam argumentum de lictera Moysi, dicentes quod de femore Iacob fluxit figura horum duorum regiminum, quia Levi et Iudas: quorum alter fuit pater sacerdotii, alter vero regiminis temporalis. Deinde sic arguunt ex hiis: sicut se habuit Levi ad Iudam, sic se habet Ecclesia ad Imperium; Levi precessit Iudam in nativitate, ut patet in Lictera: ergo Ecclesia precedit Imperium in auctoritate. Et hoc vero de facili solvitur; nam cum dicunt quod Levi et Iudas, filii Iacob, figurant ista regimina, possem similiter hoc interimendo dissolvere: sed concedatur. Et est similis processus huic: A precedit B in C; D et E se habent ut A et B: ergo D precedit E in F; F vero et C diversa sunt. Et si ferrent instantiam dicentes quod F sequitur ad C, hoc est auctoritas ad nativitatem, et pro antecedente bene infertur consequens, ut animal pro homine, dico quod falsum est: multi enim sunt maiores natu qui non solum in auctoritate non precedunt, sed etiam preceduntur a iunioribus; ut patet ubi episcopi sunt tempore minores quam sui archipresbyteri. De lictera vero primi libri Regum assummunt etiam creationem et depositionem Saulis, et dicunt quod Saul rex intronizatus fuit et de trono depositus per Samuelem, qui vice Dei de precepto fungebatur, ut in Lictera patet. Et ex hoc arguunt quod, quemadmodum ille Dei vicarius auctoritatem habuit dandi et tollendi regimen temporale et in alium transferendi, sic et nunc Dei vicarius, Ecclesie universalis antistes, auctoritatem habet dandi et tollendi et etiam transferendi sceptrum regiminis temporalis; ex quo sine dubio sequeretur quod auctoritas Imperii dependeret ut dicunt. Et ad hoc dicendum per interemptionem eius quod dicunt Samuelem Dei vicarium, quia non ut vicarius sed ut legatus spetialis ad hoc, sive nuntius portans mandatum Domini expressum, hoc fecit: quod patet quia quicquid Deus dixit, hoc fecit solum et hoc retulit. Unde sciendum quod aliud est esse vicarium, aliud est esse nuntium sive ministrum: sicut aliud est esse doctorem, aliud est esse interpretem. Nam vicarius est cui iurisdictio cum lege vel cum arbitrio commissa est; et ideo intra terminos iurisdictionis commisse de lege vel de arbitrio potest agere circa aliquid, quod dominus omnino ignorat. Nuntius autem non potest in quantum nuntius; sed quemadmodum malleus in sola virtute fabri operatur, sic et nuntius in solo arbitrio eius qui mictit illum. Non igitur sequitur, si Deus per nuntium Samuelem fecit hoc, quod vicarius Dei hoc facere possit. -Assummunt etiam de lictera Mathei Magorum oblationem, dicentes Cristum recepisse simul thus et aurum ad significandum se ipsum dominum et gubernatorem spiritualium et temporalium; ex quo inferunt Cristi vicarium dominum et gubernatorem eorundem, et per consequens habere utrorunque auctoritatem. Ad hoc respondens, licteram Mathei et sensum confiteor, sed quod ex illa inferre conantur interimo. Utraque nanque propositio vera est, sed medium variatur et arguitur in quatuor terminis, in quibus forma sillogistica non salvatur, ut patet ex hiis que de sillogismo simpliciter. Nam aliud est Deus, quod subicitur in maiori, et aliud vicarius Dei, quod predicatur in minori. Et si quis instaret de vicarii equivalentia, inutilis est instantia; quia nullus vicariatus, sive divinus sive humanus, equivalere potest principali auctoritati: quod patet de levi. Nam scimus quod successor Petri non equivalet divine auctoritati saltem in operatione nature: non enim posset facere terram ascendere sursum, nec ignem descendere deorsum per offitium sibi commissum. Nec etiam possent omnia sibi commicti a Deo, quoniam potestatem creandi et similiter baptizandi nullo modo Deus commictere posset, ut evidenter probatur, licet Magister contrarium dixerit in quarto. Scimus etiam quod vicarius hominis non equivalet ei, quantum in hoc quod vicarius est, quia nemo potest dare quod suum non est. Auctoritas principalis non est principis nisi ad usum, quia nullus princeps se ipsum auctorizare potest; recipere autem potest atque dimictere, sed alium creare non potest, quia creatio principis ex principe non dependet. Quod si ita est, manifestum est quod nullus princeps potest sibi substituere vicarium in omnibus equivalentem: qua re instantia nullam efficaciam habet. +Assummunt etiam de lictera Mathei Magorum oblationem, dicentes Cristum recepisse simul thus et aurum ad significandum se ipsum dominum et gubernatorem spiritualium et temporalium; ex quo inferunt Cristi vicarium dominum et gubernatorem eorundem, et per consequens habere utrorunque auctoritatem. Ad hoc respondens, licteram Mathei et sensum confiteor, sed quod ex illa inferre conantur interimo. Utraque namque propositio vera est, sed medium variatur et arguitur in quatuor terminis, in quibus forma sillogistica non salvatur, ut patet ex hiis que de sillogismo simpliciter. Nam aliud est Deus, quod subicitur in maiori, et aliud vicarius Dei, quod predicatur in minori. Et si quis instaret de vicarii equivalentia, inutilis est instantia; quia nullus vicariatus, sive divinus sive humanus, equivalere potest principali auctoritati: quod patet de levi. Nam scimus quod successor Petri non equivalet divine auctoritati saltem in operatione nature: non enim posset facere terram ascendere sursum, nec ignem descendere deorsum per offitium sibi commissum. Nec etiam possent omnia sibi commicti a Deo, quoniam potestatem creandi et similiter baptizandi nullo modo Deus commictere posset, ut evidenter probatur, licet Magister contrarium dixerit in quarto. Scimus etiam quod vicarius hominis non equivalet ei, quantum in hoc quod vicarius est, quia nemo potest dare quod suum non est. Auctoritas principalis non est principis nisi ad usum, quia nullus princeps se ipsum auctorizare potest; recipere autem potest atque dimictere, sed alium creare non potest, quia creatio principis ex principe non dependet. Quod si ita est, manifestum est quod nullus princeps potest sibi substituere vicarium in omnibus equivalentem: qua re instantia nullam efficaciam habet. Item assummunt de lictera eiusdem illud Cristi ad Petrum; quod etiam omnibus apostolis est dictum. Similiter accipiunt de lictera Mathei, similiter et Iohannis: ex quo arguunt successorem Petri omnia de concessione Dei posse tam ligare quam solvere; et inde inferunt posse solvere leges et decreta Imperii, atque leges et decreta ligare pro regimine temporali: unde bene sequeretur illud quod dicunt. Et dicendum ad hoc per distinctionem circa maiorem sillogismi quo utuntur. Unde inferunt auctoritatem et decreta Imperii solvere et ligare ipsum posse. Minorem concedo, maiorem vero non sine distinctione. Et ideo dico quod hoc signum universale omne, quod includitur in quodcunque, nunquam distribuit extra ambitum termini distributi. Nam si dico omne animal currit, omne distribuit pro omni eo quod sub genere animalis comprehenditur; si vero dico omnis homo currit, tunc signum universale non distribuit nisi pro suppositis huius termini homo; et cum dico omnis grammaticus, tunc distributio magis coartatur. Propter quod semper videndum est quid est quod signum universale habet distribuere: quo viso, facile apparebit quantum sua distributio dilatetur, cognita natura et ambitu termini distributi. Unde cum dicitur quodcunque ligaveris, si illud quodcunque summeretur absolute, verum esset quod dicunt; et non solum hoc facere posset, quin etiam solvere uxorem a viro et ligare ipsam alteri vivente primo: quod nullo modo potest. Posset etiam solvere me non penitentem: quod etiam facere ipse Deus non posset. Cum ergo ita sit, manifestum est quod non absolute summenda est illa distributio, sed respective ad aliquid. Quod autem illa respiciat satis est evidens considerato illo quod sibi conceditur, circa quod illa distributio subiungitur. Et sic signum universale quod includitur in quodcunque contrahitur in sua distributione ab offitio clavium regni celorum: et sic assummendo, vera est illa propositio; absolute vero non, ut patet. Et ideo dico quod etsi successor Petri, secundum exigentiam offitii commissi Petro, possit solvere et ligare, non tamen propter hoc sequitur quod possit solvere seu ligare decreta Imperii sive leges ut ipsi dicebant, nisi ulterius probaretur hoc spectare ad offitium clavium: cuius contrarium inferius ostendetur. @@ -115,13 +115,13 @@ Positis et solutis igitur argumentis que radices in divinis eloquiis habere vide Preterea, omnis iurisdictio prior est suo iudice: iudex enim ad iurisdictionem ordinatur, et non e converso; sed Imperium est iurisdictio omnem temporalem iurisdictionem ambitu suo comprehendens: ergo ipsa est prior suo iudice, qui est Imperator, quia ad ipsam Imperator est ordinatus, et non e converso. Ex quo patet quod Imperator ipsam permutare non potest in quantum Imperator, cum ab ea recipiat esse quod est. Modo dico sic: aut ille Imperator erat cum dicitur Ecclesie contulisse, aut non; et si non, planum est quod nichil poterat de Imperio conferre; si sic, cum talis collatio esset minoratio iurisdictionis, in quantum Imperator hoc facere non poterat. Amplius, si unus Imperator aliquam particulam ab Imperii iurisdictione discindere posset, eadem ratione et alius. Et cum iurisdictio temporalis finita sit et omne finitum per finitas decisiones assummatur, sequeretur quod iurisdictio prima posset annichilari: quod est irrationabile. Adhuc, cum conferens habeat se per modum agentis et cui confertur per modum patientis, ut placet Phylosopho in quarto ad Nicomacum, non solum ad collationem esse licitam requiritur dispositio conferentis, sed etiam eius cui confertur: videtur enim in patiente et disposito actus activorum inesse. Sed Ecclesia omnino indisposita erat ad temporalia recipienda per preceptum prohibitivum expressum, ut habemus per Matheum sic. Nam etsi per Lucam habemus relaxationem precepti quantum ad quedam, ad possessionem tamen auri et argenti licentiatam Ecclesiam post prohibitionem illam invenire non potui. Qua re, si Ecclesia recipere non poterat, dato quod Constantinus hoc facere potuisset de se, actio tamen illa non erat possibilis propter patientis indispositionem. Patet igitur quod nec Ecclesia recipere per modum possessionis, nec ille conferre per modum alienationis poterat. Poterat tamen Imperator in patrocinium Ecclesie Patrimonium et alia deputare, inmoto semper superiori dominio, cuius unitas divisionem non patitur. Poterat et vicarius Dei recipere non tanquam possessor, sed tanquam fructuum pro Ecclesia pro Cristi pauperibus dispensator: quod apostolos fecisse non ignoratur. Adhuc dicunt quod Adrianus papa Carolum Magnum sibi et Ecclesie advocavit ob iniuriam Longobardorum, tempore Desiderii regis eorum; et quod Carolus ab eo recepit Imperii dignitatem non obstante quod Michael imperabat apud Constantinopolim. Propter quod dicunt quod omnes qui fuerunt Romanorum Imperatores post ipsum, et ipsi advocati Ecclesie sunt et debent ab Ecclesia advocari: ex quo etiam sequeretur illa dependentia quam concludere volunt. Et ad hoc infringendum dico quod nichil dicunt: usurpatio enim iuris non facit ius. Nam si sic, eodem modo auctoritas Ecclesie probaretur dependere ab Imperatore, postquam Octo imperator Leonem papam restituit et Benedictum deposuit, necnon in exilium in Saxoniam duxit. -Ratione vero sic arguunt. Summunt etenim sibi principium de decimo Prime phylosophie dicentes: omnia que sunt unius generis reducuntur ad unum, quod est mensura omnium que sub illo genere sunt; sed omnes homines sunt unius generis: ergo debent reduci ad unum, tanquam ad mensuram omnium eorum. Et cum summus Antistes et Imperator sint homines, si conclusio illa est vera, oportet quod reducantur ad unum hominem. Et cum Papa non sit reducendus ad alium, relinquitur quod Imperator cum omnibus aliis sit reducendus ad ipsum, tanquam ad mensuram et regulam: propter quod sequitur etiam idem quod volunt. Ad hanc rationem solvendam dico quod, cum dicunt, verum dicunt. Et similiter verum dicunt dicentes quod omnes homines sunt unius generis; et similiter verum concludunt cum inferunt ex hiis omnes homines esse reducendos ad unum metrum in suo genere. Sed cum ex hac conclusione subinferunt de Papa et Imperatore, falluntur secundum accidens. Ad cuius evidentiam sciendum quod aliud est esse hominem et aliud est esse Papam; et eodem modo aliud est esse hominem, aliud esse Imperatorem, sicut aliud est esse hominem, et aliud est esse patrem et dominum. Homo enim est id quod est per formam substantialem, per quam sortitur spetiem et genus, et per quam reponitur sub predicamento substantie; pater vero est id quod est per formam accidentalem, que est relatio per quam sortitur spetiem quandam et genus, et reponitur sub genere ad aliquid, sive relationis. Aliter omnia reducerentur ad predicamentum substantie, cum nulla forma accidentalis per se subsistat absque ypostasi substantie subsistentis: quod est falsum. Cum ergo Papa et Imperator sint id quod sunt per quasdam relationes, quia per Papatum et per Imperiatum, que relationes sunt altera sub ambitu paternitatis et altera sub ambitu dominationis, manifestum est quod Papa et Imperator, in quantum huiusmodi, habent reponi sub predicamento relationis, et per consequens reduci ad aliquod existens sub illo genere. Unde dico quod alia est mensura ad quam habent reduci prout sunt homines, et alia prout sunt et Papa et Imperator. Nam, prout sunt homines, habent reduci ad optimum hominem, qui est mensura omnium aliorum, et ydea ut dicam – quisquis ille sit – ad existentem maxime unum in genere suo: ut haberi potest ex ultimis ad Nicomacum. In quantum vero sunt relativa quedam, ut patet, reducenda sunt vel ad invicem, si alterum subalternatur alteri vel in spetie comunicant per naturam relationis, vel ad aliquod tertium, ad quod reducantur tanquam ad comunem unitatem. Sed non potest dici quod alterum subalternetur alteri, quia sic alterum de altero predicaretur: quod est falsum; non enim dicimus Imperator est Papa, nec e converso. Nec potest dici quod comunicent in spetie, cum alia sit ratio Pape, alia Imperatoris, in quantum huiusmodi: ergo reducuntur ad aliquid in quo habent uniri. +Ratione vero sic arguunt. Summunt etenim sibi principium de decimo Prime phylosophie dicentes: omnia que sunt unius generis reducuntur ad unum, quod est mensura omnium que sub illo genere sunt; sed omnes homines sunt unius generis: ergo debent reduci ad unum, tanquam ad mensuram omnium eorum. Et cum summus Antistes et Imperator sint homines, si conclusio illa est vera, oportet quod reducantur ad unum hominem. Et cum Papa non sit reducendus ad alium, relinquitur quod Imperator cum omnibus aliis sit reducendus ad ipsum, tanquam ad mensuram et regulam: propter quod sequitur etiam idem quod volunt. Ad hanc rationem solvendam dico quod, cum dicunt, verum dicunt. Et similiter verum dicunt dicentes quod omnes homines sunt unius generis; et similiter verum concludunt cum inferunt ex hiis omnes homines esse reducendos ad unum metrum in suo genere. Sed cum ex hac conclusione subinferunt de Papa et Imperatore, falluntur secundum accidens. Ad cuius evidentiam sciendum quod aliud est esse hominem et aliud est esse Papam; et eodem modo aliud est esse hominem, aliud esse Imperatorem, sicut aliud est esse hominem, et aliud est esse patrem et dominum. Homo enim est id quod est per formam substantialem, per quam sortitur spetiem et genus, et per quam reponitur sub predicamento substantie; pater vero est id quod est per formam accidentalem, que est relatio per quam sortitur spetiem quandam et genus, et reponitur sub genere ad aliquid, sive relationis. Aliter omnia reducerentur ad predicamentum substantie, cum nulla forma accidentalis per se subsistat absque ypostasi substantie subsistentis: quod est falsum. Cum ergo Papa et Imperator sint id quod sunt per quasdam relationes, quia per Papatum et per Imperiatum, que relationes sunt altera sub ambitu paternitatis et altera sub ambitu dominationis, manifestum est quod Papa et Imperator, in quantum huiusmodi, habent reponi sub predicamento relationis, et per consequens reduci ad aliquod existens sub illo genere. Unde dico quod alia est mensura ad quam habent reduci prout sunt homines, et alia prout sunt et Papa et Imperator. Nam, prout sunt homines, habent reduci ad optimum hominem, qui est mensura omnium aliorum, et ydea ut dicam - quisquis ille sit - ad existentem maxime unum in genere suo: ut haberi potest ex ultimis ad Nicomacum. In quantum vero sunt relativa quedam, ut patet, reducenda sunt vel ad invicem, si alterum subalternatur alteri vel in spetie comunicant per naturam relationis, vel ad aliquod tertium, ad quod reducantur tanquam ad comunem unitatem. Sed non potest dici quod alterum subalternetur alteri, quia sic alterum de altero predicaretur: quod est falsum; non enim dicimus Imperator est Papa, nec e converso. Nec potest dici quod comunicent in spetie, cum alia sit ratio Pape, alia Imperatoris, in quantum huiusmodi: ergo reducuntur ad aliquid in quo habent uniri. Propter quod sciendum quod, sicut se habet relatio ad relationem, sic relativum ad relativum. Si ergo Papatus et Imperiatus, cum sint relationes superpositionis, habeant reduci ad respectum superpositionis, a quo respectu cum suis differentialibus descendunt, Papa et Imperator, cum sint relativa, reduci habebunt ad aliquod unum in quo reperiatur ipse respectus superpositionis absque differentialibus aliis. Et hoc erit vel ipse Deus, in quo respectus omnis universaliter unitur, vel aliqua substantia Deo inferior, in qua respectus superpositionis per differentiam superpositionis a simplici respectu descendens particuletur. Et sic patet quod Papa et Imperator, in quantum homines, habent reduci ad unum; in quantum vero Papa et Imperator, ad aliud: et per hoc patet ad rationem. -Amplius, si Ecclesia virtutem haberet auctorizandi romanum Principem, aut haberet a Deo, aut a se, aut ab Imperatore aliquo aut ab universo mortalium assensu, vel saltem ex illis prevalentium: nulla est alia rimula, per quam virtus hec ad Ecclesiam manare potuisset; sed a nullo istorum habet: ergo virtutem predictam non habet. Quod autem a nullo istorum habeat sic apparet. Nam si a Deo recepisset, hoc fuisset aut per legem divinam aut per naturalem, quia quod a natura recipitur a Deo recipitur, non tamen convertitur. Sed non per naturalem, quia natura non imponit legem nisi suis effectibus, cum Deus insufficiens esse non possit ubi sine secundis agentibus aliquid in esse producit. Sed nec per divinam: omnis nanque divina lex duorum Testamentorum gremio continetur; in quo quidem gremio reperire non possum temporalium sollicitudinem sive curam sacerdotio primo vel novissimo commendatam fuisse. Quinymo invenio sacerdotes primos ab illa de precepto remotos, ut patet per ea que Deus ad Moysen; et sacerdotes novissimos, per ea que Cristus ad discipulos: quam quidem ab eis esse remotam possibile non est, si regiminis temporalis auctoritas a sacerdotio demanaret, cum saltem in auctorizando sollicitudo provisionis instaret, et deinde cautela continua ne auctorizatus a tramite rectitudinis deviaret. Quod autem a se non receperit de facili patet. Nichil est quod dare possit quod non habet; unde omne agens aliquid actu esse tale oportet quale agere intendit, ut habetur in hiisque De simpliciter ente. Sed constat quod, si Ecclesia sibi dedit illam virtutem, non habebat illam priusquam daret; et sic dedisset sibi quod non habebat: quod est inpossibile. Quod vero ab aliquo Imperatore non receperit, per ea que superius manifesta sunt patet sufficienter. Et quod etiam ab assensu omnium vel prevalentium non habuerit quis dubitat, cum non modo Asyani et Affricani omnes, quinetiam maior pars Europam colentium hoc aborreat? Fastidium etenim est in rebus manifestissimis probationes adducere. +Amplius, si Ecclesia virtutem haberet auctorizandi romanum Principem, aut haberet a Deo, aut a se, aut ab Imperatore aliquo aut ab universo mortalium assensu, vel saltem ex illis prevalentium: nulla est alia rimula, per quam virtus hec ad Ecclesiam manare potuisset; sed a nullo istorum habet: ergo virtutem predictam non habet. Quod autem a nullo istorum habeat sic apparet. Nam si a Deo recepisset, hoc fuisset aut per legem divinam aut per naturalem, quia quod a natura recipitur a Deo recipitur, non tamen convertitur. Sed non per naturalem, quia natura non imponit legem nisi suis effectibus, cum Deus insufficiens esse non possit ubi sine secundis agentibus aliquid in esse producit. Sed nec per divinam: omnis namque divina lex duorum Testamentorum gremio continetur; in quo quidem gremio reperire non possum temporalium sollicitudinem sive curam sacerdotio primo vel novissimo commendatam fuisse. Quinymo invenio sacerdotes primos ab illa de precepto remotos, ut patet per ea que Deus ad Moysen; et sacerdotes novissimos, per ea que Cristus ad discipulos: quam quidem ab eis esse remotam possibile non est, si regiminis temporalis auctoritas a sacerdotio demanaret, cum saltem in auctorizando sollicitudo provisionis instaret, et deinde cautela continua ne auctorizatus a tramite rectitudinis deviaret. Quod autem a se non receperit de facili patet. Nichil est quod dare possit quod non habet; unde omne agens aliquid actu esse tale oportet quale agere intendit, ut habetur in hiisque De simpliciter ente. Sed constat quod, si Ecclesia sibi dedit illam virtutem, non habebat illam priusquam daret; et sic dedisset sibi quod non habebat: quod est inpossibile. Quod vero ab aliquo Imperatore non receperit, per ea que superius manifesta sunt patet sufficienter. Et quod etiam ab assensu omnium vel prevalentium non habuerit quis dubitat, cum non modo Asyani et Affricani omnes, quinetiam maior pars Europam colentium hoc aborreat? Fastidium etenim est in rebus manifestissimis probationes adducere. Item, illud quod est contra naturam alicuius non est de numero suarum virtutum, cum virtutes uniuscuiusque rei consequantur naturam eius propter finis adeptionem; sed virtus auctorizandi regnum nostre mortalitatis est contra naturam Ecclesie: ergo non est de numero virtutum suarum. Ad evidentiam autem minoris sciendum quod natura Ecclesie forma est Ecclesie: nam, quamvis natura dicatur de materia et forma, per prius tamen dicitur de forma, ut ostensum est in Naturali auditu. Forma autem Ecclesie nichil aliud est quam vita Cristi, tam in dictis quam in factis comprehensa: vita enim ipsius ydea fuit et exemplar militantis Ecclesie, presertim pastorum, maxime summi, cuius est pascere agnos et oves. Quod non sic intelligendum est ac si Cristus, qui Deus est, non sit dominus regni huius; cum Psalmista dicat; sed quia, ut exemplar Ecclesie, regni huius curam non habebat. Velut si aureum sigillum loqueretur de se dicens; quod quidem dictum non habet locum in quantum est aurum, cum sit metrum in genere metallorum, sed in quantum est quoddam signum receptibile per impressionem. Formale igitur est Ecclesie illud idem dicere, illud idem sentire: oppositum autem dicere vel sentire, contrarium forme, ut patet, sive nature, quod idem est. Ex quo colligitur quod virtus auctorizandi regnum hoc sit contra naturam Ecclesie: contrarietas enim in oppinione vel dicto sequitur ex contrarietate que est in re dicta vel oppinata, sicut verum et falsum ab esse rei vel non esse in oratione causatur, ut doctrina Predicamentorum nos docet. Sufficienter igitur per argumenta superiora ducendo ad inconveniens probatum est auctoritatem Imperii ab Ecclesia minime dependere. Licet in precedenti capitulo ducendo ad inconveniens ostensum sit auctoritatem Imperii ab auctoritate summi Pontificis non causari, non tamen omnino probatum est ipsam inmediate dependere a Deo, nisi ex consequenti. Consequens enim est si ab ipso Dei vicario non dependet, quod a Deo dependeat. Et ideo, ad perfectam determinationem propositi, ostensive probandum est Imperatorem, sive mundi Monarcham, inmediate se habere ad principem universi, qui Deus est. Ad huius autem intelligentiam sciendum quod homo solus in entibus tenet medium corruptibilium et incorruptibilium; propter quod recte a phylosophis assimilatur orizonti, qui est medium duorum emisperiorum. Nam homo, si consideretur secundum utranque partem essentialem, scilicet animam et corpus, corruptibilis est; si consideretur tantum secundum unam, scilicet animam, incorruptibilis est. Propter quod bene Phylosophus inquit de ipsa, prout incorruptibilis est, in secundo De anima cum dixit. Si ergo homo medium quoddam est corruptibilium et incorruptibilium, cum omne medium sapiat naturam extremorum, necesse est hominem sapere utranque naturam. Et cum omnis natura ad ultimum quendam finem ordinetur, consequitur ut hominis duplex finis existat: ut, sicut inter omnia entia solus incorruptibilitatem et corruptibilitatem participat, sic solus inter omnia entia in duo ultima ordinetur, quorum alterum sit finis eius prout corruptibilis est, alterum vero prout incorruptibilis. Duos igitur fines providentia illa inenarrabilis homini proposuit intendendos: beatitudinem scilicet huius vite, que in operatione proprie virtutis consistit et per terrestrem paradisum figuratur; et beatitudinem vite ecterne, que consistit in fruitione divini aspectus ad quam propria virtus ascendere non potest, nisi lumine divino adiuta, que per paradisum celestem intelligi datur. Ad has quidem beatitudines, velut ad diversas conclusiones, per diversa media venire oportet. Nam ad primam per phylosophica documenta venimus, dummodo illa sequamur secundum virtutes morales et intellectuales operando; ad secundam vero per documenta spiritualia que humanam rationem transcendunt, dummodo illa sequamur secundum virtutes theologicas operando, fidem spem scilicet et karitatem. Has igitur conclusiones et media, licet ostensa sint nobis hec ab humana ratione que per phylosophos tota nobis innotuit, hec a Spiritu Sancto qui per prophetas et agiographos, qui per coecternum sibi Dei filium Iesum Cristum et per eius discipulos supernaturalem veritatem ac nobis necessariam revelavit, humana cupiditas postergaret nisi homines, tanquam equi, sua bestialitate vagantes compescerentur in via. Propter quod opus fuit homini duplici directivo secundum duplicem finem: scilicet summo Pontifice, qui secundum revelata humanum genus perduceret ad vitam ecternam, et Imperatore, qui secundum phylosophica documenta genus humanum ad temporalem felicitatem dirigeret. Et cum ad hunc portum vel nulli vel pauci, et hii cum difficultate nimia, pervenire possint, nisi sedatis fluctibus blande cupiditatis genus humanum liberum in pacis tranquillitate quiescat, hoc est illud signum ad quod maxime debet intendere curator orbis, qui dicitur romanus Princeps, ut scilicet in areola ista mortalium libere cum pace vivatur. Cumque dispositio mundi huius dispositionem inherentem celorum circulationi sequatur, necesse est ad hoc ut utilia documenta libertatis et pacis commode locis et temporibus applicentur, de curatore isto dispensari ab Illo qui totalem celorum dispositionem presentialiter intuetur. Hic autem est solus ille qui hanc preordinavit, ut per ipsam ipse providens suis ordinibus queque connecteret. Quod si ita est, solus eligit Deus, solus ipse confirmat, cum superiorem non habeat. Ex quo haberi potest ulterius quod nec isti qui nunc, nec alii cuiuscunque modi dicti fuerint electores, sic dicendi sunt: quin potius denuntiatores divine providentie sunt habendi. Unde fit quod aliquando patiantur dissidium quibus denuntiandi dignitas est indulta, vel quia omnes vel quia quidam eorum, nebula cupiditatis obtenebrati, divine dispensationis faciem non discernunt. Sic ergo patet quod auctoritas temporalis Monarche sine ullo medio in ipsum de Fonte universalis auctoritatis descendit: qui quidem Fons, in arce sue simplicitatis unitus, in multiplices alveos influit ex habundantia bonitatis. -Et iam satis videor metam actigisse propositam. Enucleata nanque veritas est questionis illius qua querebatur utrum ad bene esse mundi necessarium esset Monarche offitium, ac illius qua querebatur an romanus populus de iure Imperium sibi asciverit, nec non illius ultime qua querebatur an Monarche auctoritas a Deo vel ab alio dependeret inmediate. Que quidem veritas ultime questionis non sic stricte recipienda est, ut romanus Princeps in aliquo romano Pontifici non subiaceat, cum mortalis ista felicitas quodammodo ad inmortalem felicitatem ordinetur. Illa igitur reverentia Cesar utatur ad Petrum qua primogenitus filius debet uti ad patrem: ut luce paterne gratie illustratus virtuosius orbem terre irradiet, cui ab Illo solo prefectus est, qui est omnium spiritualium et temporalium gubernator. \ No newline at end of file +Et iam satis videor metam actigisse propositam. Enucleata namque veritas est questionis illius qua querebatur utrum ad bene esse mundi necessarium esset Monarche offitium, ac illius qua querebatur an romanus populus de iure Imperium sibi asciverit, nec non illius ultime qua querebatur an Monarche auctoritas a Deo vel ab alio dependeret inmediate. Que quidem veritas ultime questionis non sic stricte recipienda est, ut romanus Princeps in aliquo romano Pontifici non subiaceat, cum mortalis ista felicitas quodammodo ad inmortalem felicitatem ordinetur. Illa igitur reverentia Cesar utatur ad Petrum qua primogenitus filius debet uti ad patrem: ut luce paterne gratie illustratus virtuosius orbem terre irradiet, cui ab Illo solo prefectus est, qui est omnium spiritualium et temporalium gubernator. \ No newline at end of file diff --git a/testi/FilippoVillani_ExpositioSuperComedia.txt b/testi/FilippoVillani_ExpositioSuperComedia.txt index 4cace83..0d3193b 100644 --- a/testi/FilippoVillani_ExpositioSuperComedia.txt +++ b/testi/FilippoVillani_ExpositioSuperComedia.txt @@ -4,7 +4,7 @@ An sacrarum Scripturarum secreta revelantes promereantur in conspectu Dei et hom Cur poete gentiles sub mistico sensu eorum inventa tradiderunt, et quot sint sensus quibus locuti sunt. Viso bene et laudabiliter agere illos qui secreta Scripturarum manifestant, bene est videre quare poete eorum inventa, iuxta utramque phylosophiam, apologicis velaminibus operuerint. Et sane poetis gentilibus eorum studia et que multis laboribus et vigiliis invenissent, vilescere visa fuere si in promptu et quasi ad manum ignobili cuique ingenio haberentur; que vero ardenti studio cum difficultatibus vestigari oporteret, cara esse atque haberi gratie et honoris. Unde, ne per desidiam obsolescere preclara ingenia paterentur, sed ipsa tamquam ad chotem acuerent, sub integumentis et fabulosis fictionibus omnem ferme scientiam tradiderunt, vario multiplicique sensu velantes. Et, ut sic, cessat curiosa inquisitio querentium an sensus poetarum unicus sit, an polysemus, id est multiplex: nam multorum esse profitemur. Similiter et nostri theologi quatuor dumtaxat in sacris Licteris posuerunt theotoricos intellectus, videlicet hystoricum, allegoricum, moralem et anagogicum; quos, in expositione versus Prophete dicentis, exemplariter ostendunt. Nam, si simplicis ystorie veritatem velimus agnoscere, liberatio ebrayci populi de servitute Pharaonis facta per Moysem apparebit. Huic et persimilem licteralem poterimus applicare, qui nichil affert significati citra verborum sonum, de quo dicit Aurelius Augustinus. Si vero de licterali hystoricoque allegoriam velimus elicere, tropum intelligemus, quo aliquid nobis dicitur et aliud significatur; iuxta illud, hoc est Ecclesia producta est de latere Christi pendentis in cruce. Similiter in versu nostro figuratur nostra redemptio facta per Christum. Ceterum allegorie species secundum gramaticos septem sunt, videlicet: yronia, enigma, anthifrasis, carientismos, paroemia, sarchasmos et astismos. Sed horum vestigationem peritis gramatice derelinquo, cum non sit intentionis poete vulgariter docere gramaticam, sed moralem tradere phylosophiam. Audi Gregorium romanum pontificem de se dicentem dum Iob exponit. Ego intellectum potius considerans, quam exquisitam gramaticam, sicubi error inveniretur gramatice discipline in scripturis meis, si verborum intellectum verum capiant, oro pios lectores ne curent. Et, prosequendo, dico quod grecum nomen allegoria est, compositum ab allon, quod alienum seu diversum latine sonat, et gore, quod est intellectus. Et sub isto generali nomine omnes sensus, ab hystorico licteralique differentes, allegorici nuncupantur. Post allegoricum in specie sua subsequitur moralis, in quo in versu Prophete ostenditur anime converse ymago de luctu miseriaque peccati ad statum gratie. Verumtamen huic poterimus sotiare apologicum, hoc est fabulosum, qualem efferunt elegantes Esopi fabule, quo transumptive ad instructionem nostram, si rationabilium nature, collocutiones gestaque trasferuntur. Hiis duobus adicitur tropologicus, id est conversivus, in quo per illud quod factum est, quod fieri debet datur intelligi, et sic resolvitur in moralem. Nam dum invehit poeta in peccatores, ad instructionem nostram sermo convertitur. Post moralem, theologi anagogicum posuerunt, id est spiritualem, pro quo versus Prophete nobis significat exitum anime sancte exute corpore a corruptionis servitute ad eterne glorie libertatem. Super istos quatuor theotoricos intellectus principales, per prudentes versus editi sunt qui dicunt. Ex istis colligere possumus in hoc opere duplex fore subiectum, circa quod alterni sensus isti decurrunt. Nam, si spectemus ad licteram, erit pro materia et subiecto status animarum exutarum corpore simpliciter sumptus: nam circa ipsum totius operis processus versatur. Si vero ad allegoriam mentis oculos inflectamus, subiectum atque materia erit homo viator prout merendo vel demerendo per arbitrii libertatem iustitie premiandi et puniendi erit obnoxius. -Nunc ad inquisitionem causarum veniamus. Et utique prisco de more comenta dictantes, boni Dei auxilio invocato – quod et nos pia devotione humilique deprecatione exposcimus –, antequam ad lictere planationem pervenirent, de septem agebant circumstantiis, quas Greci ‘periochyas’ appellant, que locum, tempus, personam, rem, qualitatem, causam et facultatem continent. Amplius de libri titulo agebant, et in poeticis querebant quos fuisset auctor imitatus. Harum plerique tres solummodo considerabant, unde scilicet auctor ageret, et cur, et qualiter, ut inde sibi auditores benivolos, dociles et actentos compararent. Noster vero poeta, in quodam introductorio suo super cantu primo Paradisi ad dominum Canem de la Scala destinato, de sex agere videtur, que fatum, agentem, formam, finem, libri titulum et genus phylosophie comprendunt. Causas istas ferme omnes moderni ad quatuor redegerunt, querentes de efficiente, de materia, de forma et postremo de fine. Michi placet antiquorum diligentiam revocare in medium et novissima cum veteribus commiscere. Et primo de loco queramus ubi, spiritu Dei tactus, opus hoc poeta ceptitaverit, deinde ubi ipsum fuerit prosecutus, postremo ubi ipsum consummaverit. Et sane poeta in civitate Florentie divinum hoc opus feliciter inchoavit et, cum odam septimam prime partis implesset, indigne et sine causa coactus est exulare. Et utique primo ad Moruellum marchionem Malaspina defugiens, ubi cum compassione benignissime receptus est, cum extimaret inventum sive materiam, cum septem capitulis prefatis, furentium emulorum fatuitate et ignorantia deperisse, merens, operis reformationem, resumptionem et prosecutionem penitus desperaverat. Ceterum, ubi opera nobilis viri Dini domini Lambertuccii de Frescobaldis recolendique viri preter spem et ipsum materie inventum et odas septem recuperasset suum resumpsit opus dicens. A Moruello deinde honesta necessitate secedens, Casentinum applicuit, ubi aliquamdiu manens, multum operis edidit. Et inde recedens, Verone per quadriennium continuum operi studiose vacavit. Postremo a Guidone Novello Ravenne receptus est, ubi cum dierum suorum residuo residuum operis feliciter consummavit. +Nunc ad inquisitionem causarum veniamus. Et utique prisco de more comenta dictantes, boni Dei auxilio invocato - quod et nos pia devotione humilique deprecatione exposcimus -, antequam ad lictere planationem pervenirent, de septem agebant circumstantiis, quas Greci ‘periochyas’ appellant, que locum, tempus, personam, rem, qualitatem, causam et facultatem continent. Amplius de libri titulo agebant, et in poeticis querebant quos fuisset auctor imitatus. Harum plerique tres solummodo considerabant, unde scilicet auctor ageret, et cur, et qualiter, ut inde sibi auditores benivolos, dociles et actentos compararent. Noster vero poeta, in quodam introductorio suo super cantu primo Paradisi ad dominum Canem de la Scala destinato, de sex agere videtur, que fatum, agentem, formam, finem, libri titulum et genus phylosophie comprendunt. Causas istas ferme omnes moderni ad quatuor redegerunt, querentes de efficiente, de materia, de forma et postremo de fine. Michi placet antiquorum diligentiam revocare in medium et novissima cum veteribus commiscere. Et primo de loco queramus ubi, spiritu Dei tactus, opus hoc poeta ceptitaverit, deinde ubi ipsum fuerit prosecutus, postremo ubi ipsum consummaverit. Et sane poeta in civitate Florentie divinum hoc opus feliciter inchoavit et, cum odam septimam prime partis implesset, indigne et sine causa coactus est exulare. Et utique primo ad Moruellum marchionem Malaspina defugiens, ubi cum compassione benignissime receptus est, cum extimaret inventum sive materiam, cum septem capitulis prefatis, furentium emulorum fatuitate et ignorantia deperisse, merens, operis reformationem, resumptionem et prosecutionem penitus desperaverat. Ceterum, ubi opera nobilis viri Dini domini Lambertuccii de Frescobaldis recolendique viri preter spem et ipsum materie inventum et odas septem recuperasset suum resumpsit opus dicens. A Moruello deinde honesta necessitate secedens, Casentinum applicuit, ubi aliquamdiu manens, multum operis edidit. Et inde recedens, Verone per quadriennium continuum operi studiose vacavit. Postremo a Guidone Novello Ravenne receptus est, ubi cum dierum suorum residuo residuum operis feliciter consummavit. De tempore vero distinctio debet haberi: quo scilicet poeta excogitando materiam invenerit et, qua inventa, metrice modulando atque expoliendo ediderit. Ubi scire debemus, anno gratie millesimo ducentesimo sexagesimo quinto, exeunte maio, in hanc regionem caducorum venisse poetam, annoque vigesimo quinto etatis sue cepisse operam impendere in inventione et ordinatione materie, in cuius inquisitione et ordine decennium continuum erogavit, ut ipse testatur dicens. In millesimo vero trecentesimo, anno Iubilei, et in die Veneris Sancti, fingit poeta cepisse metro rithmico opus modulare, ipsumque annis uno et viginti complevit. diff --git a/testi/GiovanniBoccaccio_DeMulieribusClaris.txt b/testi/GiovanniBoccaccio_DeMulieribusClaris.txt index 3031ee7..eeee15c 100644 --- a/testi/GiovanniBoccaccio_DeMulieribusClaris.txt +++ b/testi/GiovanniBoccaccio_DeMulieribusClaris.txt @@ -2,39 +2,39 @@ Pridie, mulierum egregia, paululum ab inerti vulgo semotus et a ceteris fere sol Verum, dum mecum animo versarem cui nam illum primum transmicterem, ne penes me marceret ocio et ut, alieno fultus favore, securior iret in publicum, adverteremque satis non principi viro, sed potius, cum de mulieribus loqueretur, alicui insigni femine destinandum fore, exquirenti digniorem, ante alias venit in mentem ytalicum iubar illud prefulgidum ac singularis, non tantum feminarum, sed regum gloria, Iohanna, serenissima Ierusalem et Sicilie regina. Cuius pensatis, tam inclite prosapie et avorum fulgoribus, quam novis a se forti pectore quesitis laudibus, in desiderium mictendi illum humilem devotumque ante solium sue celsitudinis incidi. -Tandem, quia adeo ingens regius fulgor est et opusculi tenuis et fere semisopita favillula, timens ne a potiori lumine minor omnino fugaretur in tenebras, sensim retraxi consilium; et, nova indagine multis aliis perquisitis, ad extremum ab illustri regina in te votum deflexi meum; nec iamerito. Nam, dum mites ac celebres mores tuos, dum honestatem eximiam, summum matronarum decus, dumque verborum elegantiam mente revolverem, et cum his animi tui generositatem et ingenii vires, quibus longe femineas excedis, adverterem videremque quod sexui natura detraxerit, id tuo pectori Deus sua liberalitate miris virtutibus superinfuserit atque suppleverit, et eo, quo insignita es nomine, designari voluerit — cum andres Greci quod latine dicimus homines nuncupent — te equiparandam probissimis quibuscunque, etiam vetustissimis, arbitratus sum. Et ideo, cum tempestate nostra multis atque splendidis facinoribus agentibus clarissimum vetustatis specimen sis, tanquam benemerito tuo fulgori huius libelli tituli munus adiecisse velim, existimans non minus apud posteros tuo nomini addidisse decoris quam fecerit, olim Montisodorisii et nunc Alteville comitatus, quibus te Fortuna fecit illustrem. +Tandem, quia adeo ingens regius fulgor est et opusculi tenuis et fere semisopita favillula, timens ne a potiori lumine minor omnino fugaretur in tenebras, sensim retraxi consilium; et, nova indagine multis aliis perquisitis, ad extremum ab illustri regina in te votum deflexi meum; nec iamerito. Nam, dum mites ac celebres mores tuos, dum honestatem eximiam, summum matronarum decus, dumque verborum elegantiam mente revolverem, et cum his animi tui generositatem et ingenii vires, quibus longe femineas excedis, adverterem videremque quod sexui natura detraxerit, id tuo pectori Deus sua liberalitate miris virtutibus superinfuserit atque suppleverit, et eo, quo insignita es nomine, designari voluerit - cum andres Greci quod latine dicimus homines nuncupent - te equiparandam probissimis quibuscunque, etiam vetustissimis, arbitratus sum. Et ideo, cum tempestate nostra multis atque splendidis facinoribus agentibus clarissimum vetustatis specimen sis, tanquam benemerito tuo fulgori huius libelli tituli munus adiecisse velim, existimans non minus apud posteros tuo nomini addidisse decoris quam fecerit, olim Montisodorisii et nunc Alteville comitatus, quibus te Fortuna fecit illustrem. -Ad te igitur micto et tuo nomini dedico quod hactenus a me de mulieribus claris scriptum est; precorque, inclita mulier, per sanctum pudicitie nomen, quo inter mortales plurimum emines, grato animo munusculum scolastici hominis suscipias; et, si michi aliquid creditura es, aliquando legas suadeo; suis quippe suffragiis tuis blandietur ociis, dum feminea virtute et historiarum lepiditate letaberis. Nec incassum, arbitror, agitabitur lectio si, facinorum preteritarum mulierum emula, egregium animum tuum concitabis in melius. Et esto non nunquam lasciva comperias immixta sacris — quod ut facerem recitandorum coegit oportunitas — ne omiseris vel horrescas; quin imo perseverans, uti viridarium intrans, eburneas manus, semotis spinarum aculeis, extendis in florem, sic, obscenis sepositis, collige laudanda; et quotiens in gentili muliere quid dignum, christianam religionem professa legeris, quod in te fore non senseris, ruborem mentis excita et te ipsam redargue quod, Christi delinita crismate, honestate aut pudicitia vel virtute supereris ab extera; et, provocato in vires ingenio, quo plurimum vales, non solum ne supereris patiare, sed ut superes quascunque egregia virtute coneris; ut, uti corpore leta iuventute ac florida venustate conspicua es, sic pre ceteris, non tantum coevis tuis, sed priscis etiam, animi integritate prestantior fias: memor non pigmentis ut plereque facitis mulieres — decoranda formositas est, sed exornanda honestate sanctitate et primis operibus; ut, dum eidem qui tribuit gratam feceris, non solum hac in peritura mortalitate inter fulgidas una sis, sed ab eodem gratiarum Largitore, hominem exuens, in claritatem suscipiaris perpetuam. +Ad te igitur micto et tuo nomini dedico quod hactenus a me de mulieribus claris scriptum est; precorque, inclita mulier, per sanctum pudicitie nomen, quo inter mortales plurimum emines, grato animo munusculum scolastici hominis suscipias; et, si michi aliquid creditura es, aliquando legas suadeo; suis quippe suffragiis tuis blandietur ociis, dum feminea virtute et historiarum lepiditate letaberis. Nec incassum, arbitror, agitabitur lectio si, facinorum preteritarum mulierum emula, egregium animum tuum concitabis in melius. Et esto non nunquam lasciva comperias immixta sacris - quod ut facerem recitandorum coegit oportunitas - ne omiseris vel horrescas; quin imo perseverans, uti viridarium intrans, eburneas manus, semotis spinarum aculeis, extendis in florem, sic, obscenis sepositis, collige laudanda; et quotiens in gentili muliere quid dignum, christianam religionem professa legeris, quod in te fore non senseris, ruborem mentis excita et te ipsam redargue quod, Christi delinita crismate, honestate aut pudicitia vel virtute supereris ab extera; et, provocato in vires ingenio, quo plurimum vales, non solum ne supereris patiare, sed ut superes quascunque egregia virtute coneris; ut, uti corpore leta iuventute ac florida venustate conspicua es, sic pre ceteris, non tantum coevis tuis, sed priscis etiam, animi integritate prestantior fias: memor non pigmentis ut plereque facitis mulieres - decoranda formositas est, sed exornanda honestate sanctitate et primis operibus; ut, dum eidem qui tribuit gratam feceris, non solum hac in peritura mortalitate inter fulgidas una sis, sed ab eodem gratiarum Largitore, hominem exuens, in claritatem suscipiaris perpetuam. -Preterea si dignum duxeris, mulierum prestantissima, eidem procedendi in medium audaciam prebeas. Ibit quidem, ut reor, tuo emissus auspicio, ab insultibus malignantium tutus; nomenque tuum, cum ceteris illustrium mulierum, per ora virum splendidum deferet, teque tuis cum meritis — cum minime possis ubique efferri presentia — presentibus cognitam faciet, et posteritati servabit eternam. Vale. +Preterea si dignum duxeris, mulierum prestantissima, eidem procedendi in medium audaciam prebeas. Ibit quidem, ut reor, tuo emissus auspicio, ab insultibus malignantium tutus; nomenque tuum, cum ceteris illustrium mulierum, per ora virum splendidum deferet, teque tuis cum meritis - cum minime possis ubique efferri presentia - presentibus cognitam faciet, et posteritati servabit eternam. Vale. -Scripsere iam dudum non nulli veterum sub compendio de viris illustribus libros; et nostro evo, latiori tamen volumine et accuratiori stilo, vir insignis et poeta egregius Franciscus Petrarca, preceptor noster, scribit; et digne. Nam qui, ut ceteros anteirent claris facinoribus, studium omne, substantias, sanguinem et animam, exigente oportunitate, posuere, profecto ut eorum nomen in posteros perpetua deducatur memoria meruere. Sane miratus sum plurimum adeo modicum apud huiusce viros potuisse mulieres, ut nullam memorie gratiam in speciali aliqua descriptione consecute sint, cum liquido ex amplioribus historiis constet quasdam tam strenue quam fortiter egisse non nulla. Et si extollendi sunt homines dum, concesso sibi robore, magna perfecerint, quanto amplius mulieres, quibus fere omnibus a natura rerum mollities insita et corpus debile ac tardum ingenium datum est, si in virilem evaserint animum et ingenio celebri atque virtute conspicua audeant atque perficiant etiam difficillima viris, extollende sunt? Et ideo, ne merito fraudentur suo, venit in animum ex his quas memoria re; feret in glorie sue decus in unum deducere; eisque addere ex multis quasdam, quas aut audacia seu vires ingenii et industria, aut nature munus, vel fortune gratia, seu iniuria, notabiles fecit; hisque paucas adnectere que, etsi non memoratu dignum aliquid fecere, causas tamen maximis facinoribus prebuere. Nec volo legenti videatur incongruum si Penelopi, Lucretie Sulpitieve, pudicissimis matronis, immixtas Medeam, Floram Semproniamque compererint, vel conformes eisdem, quibus pregrande sed pernitiosum forte fuit ingenium. Non enim est animus michi hoc claritatis nomen adeo strictim summere, ut semper in virtutem videatur exire; quin imo in ampliorem sensum — bona cum pace legentium trahere et illas intelligere claras quas quocunque ex facinore orbi vulgato sermone notissimas novero; cum et inter Leonidas Scipiones Catonesque atque Fabritios, viros illustres, seditiosissimos Graccos, versipellem Hanibalem, proditorem Iugurtam, cruentos civilis Syllam Mariumque et eque divitem et avarum Crassum aliosque tales sepe legisse meminerim. Verum, quoniam extulisse laudibus memoratu digna et depressisse increpationibus infanda non nunquam, non solum erit hinc egisse generosos in gloriam et inde ignavos habenis ab infaustis paululum retraxisse, sed id restaurasse quod quarundam turpitudinibus venustatis opusculo demptum videtur, ratus sum quandoque historiis inserere non nulla lepida blandimenta virtutis et in fugam atque detestationem scelerum, aculeos addere; et sic fiet ut, inmixta hystoriarum delectationi, sacra mentes subintrabit utilitas. Et ne more prisco apices tantum rerum tetigisse videar, ex quibus a fide dignis potuero cognovisse amplius in longiusculam hystoriam protraxisse non solum utile, sed oportunum arbitror; existimans harum facinora non minus mulieribus quam viris etiam placitura; que cum, ut plurimum, hystoriarum ignare sint, sermone prolixiori indigent et letantur. +Scripsere iam dudum non nulli veterum sub compendio de viris illustribus libros; et nostro evo, latiori tamen volumine et accuratiori stilo, vir insignis et poeta egregius Franciscus Petrarca, preceptor noster, scribit; et digne. Nam qui, ut ceteros anteirent claris facinoribus, studium omne, substantias, sanguinem et animam, exigente oportunitate, posuere, profecto ut eorum nomen in posteros perpetua deducatur memoria meruere. Sane miratus sum plurimum adeo modicum apud huiusce viros potuisse mulieres, ut nullam memorie gratiam in speciali aliqua descriptione consecute sint, cum liquido ex amplioribus historiis constet quasdam tam strenue quam fortiter egisse non nulla. Et si extollendi sunt homines dum, concesso sibi robore, magna perfecerint, quanto amplius mulieres, quibus fere omnibus a natura rerum mollities insita et corpus debile ac tardum ingenium datum est, si in virilem evaserint animum et ingenio celebri atque virtute conspicua audeant atque perficiant etiam difficillima viris, extollende sunt? Et ideo, ne merito fraudentur suo, venit in animum ex his quas memoria re; feret in glorie sue decus in unum deducere; eisque addere ex multis quasdam, quas aut audacia seu vires ingenii et industria, aut nature munus, vel fortune gratia, seu iniuria, notabiles fecit; hisque paucas adnectere que, etsi non memoratu dignum aliquid fecere, causas tamen maximis facinoribus prebuere. Nec volo legenti videatur incongruum si Penelopi, Lucretie Sulpitieve, pudicissimis matronis, immixtas Medeam, Floram Semproniamque compererint, vel conformes eisdem, quibus pregrande sed pernitiosum forte fuit ingenium. Non enim est animus michi hoc claritatis nomen adeo strictim summere, ut semper in virtutem videatur exire; quin imo in ampliorem sensum - bona cum pace legentium trahere et illas intelligere claras quas quocunque ex facinore orbi vulgato sermone notissimas novero; cum et inter Leonidas Scipiones Catonesque atque Fabritios, viros illustres, seditiosissimos Graccos, versipellem Hanibalem, proditorem Iugurtam, cruentos civilis Syllam Mariumque et eque divitem et avarum Crassum aliosque tales sepe legisse meminerim. Verum, quoniam extulisse laudibus memoratu digna et depressisse increpationibus infanda non nunquam, non solum erit hinc egisse generosos in gloriam et inde ignavos habenis ab infaustis paululum retraxisse, sed id restaurasse quod quarundam turpitudinibus venustatis opusculo demptum videtur, ratus sum quandoque historiis inserere non nulla lepida blandimenta virtutis et in fugam atque detestationem scelerum, aculeos addere; et sic fiet ut, inmixta hystoriarum delectationi, sacra mentes subintrabit utilitas. Et ne more prisco apices tantum rerum tetigisse videar, ex quibus a fide dignis potuero cognovisse amplius in longiusculam hystoriam protraxisse non solum utile, sed oportunum arbitror; existimans harum facinora non minus mulieribus quam viris etiam placitura; que cum, ut plurimum, hystoriarum ignare sint, sermone prolixiori indigent et letantur. -Attamen visum est, ne omiserim, excepta matre prima, his omnibus fere gentilibus nullas ex sacris mulieribus hebreis christianisque miscuisse; non enim satis bene conveniunt, nec equo incedere videntur gradu. He quippe ob eternam et veram gloriam sese fere in adversam persepe humanitati tolerantiam coegere, sacrosancti Preceptoris tam iussa quam vestigia imitantes; ubi ille, seu quodam nature munere vel instinctu, seu potius huius momentanei fulgoris cupiditate percite, non absque tamen acri mentis robore, devenere; vel, fortune urgentis inpulso, non nunquam gravissima pertulere. Preterea he, vera et indeficienti luce corusce, in meritam eternitatem non solum clarissime vivunt, sed earum virginitatem, castimoniam, sanctitatem, virtutem et, in superandis tam concupiscentiis carnis quam suppliciis tiramnorum invictam constantiam, ipsarum meritis exigentibus, singulis voluminibus a piis hominibus, sacris literis et veneranda maiestate conspicuis, descriptas esse cognoscimus; ubi illarum merita, nullo in hoc edito volumine speciali — uti iam dictum est — et a nemine demonstrata, describere, quasi aliquale reddituri premium, inchoamus. Cui quidem pio operi ipse rerum omnium pater Deus assit; et, laboris assumpti fautor, quod scripsero in suam veram laudem scripsisse concedat. +Attamen visum est, ne omiserim, excepta matre prima, his omnibus fere gentilibus nullas ex sacris mulieribus hebreis christianisque miscuisse; non enim satis bene conveniunt, nec equo incedere videntur gradu. He quippe ob eternam et veram gloriam sese fere in adversam persepe humanitati tolerantiam coegere, sacrosancti Preceptoris tam iussa quam vestigia imitantes; ubi ille, seu quodam nature munere vel instinctu, seu potius huius momentanei fulgoris cupiditate percite, non absque tamen acri mentis robore, devenere; vel, fortune urgentis inpulso, non nunquam gravissima pertulere. Preterea he, vera et indeficienti luce corusce, in meritam eternitatem non solum clarissime vivunt, sed earum virginitatem, castimoniam, sanctitatem, virtutem et, in superandis tam concupiscentiis carnis quam suppliciis tiramnorum invictam constantiam, ipsarum meritis exigentibus, singulis voluminibus a piis hominibus, sacris literis et veneranda maiestate conspicuis, descriptas esse cognoscimus; ubi illarum merita, nullo in hoc edito volumine speciali - uti iam dictum est - et a nemine demonstrata, describere, quasi aliquale reddituri premium, inchoamus. Cui quidem pio operi ipse rerum omnium pater Deus assit; et, laboris assumpti fautor, quod scripsero in suam veram laudem scripsisse concedat. -Scripturus igitur quibus fulgoribus mulieres claruerint insignes, a matre omnium sumpsisse exordium non apparebit indignum: ea quippe vetustissima parens, uti prima, sic magnificis fuit insignis splendoribus. Nam, non in hac erumnosa miseriarum valle, in qua ad laborem ceteri mortales nascimur, producta est, nec eodem malleo aut incude etiam fabrefacta, seu eiulans nascendi crimen deflens, aut invalida, ceterorum ritu, venit in vitam; quin imo — quod nemini unquam alteri contigisse auditum est — cum iam ex limo terre rerum omnium Faber optimus Adam manu compegisset propria, et ex agro, cui postea Damascenus nomen inditum est, in orto delitiarum transtulisset eumque in soporem solvisset placidum, artificio sibi tantum cognito ex dormientis latere eduxit eandem, sui compotem et maturam viro et loci amenitate atque sui Factoris letabundam intuitu, immortalem et rerum dominam atque vigilantis iam viri sociam, et ab eodem Evam etiam nominatam. +Scripturus igitur quibus fulgoribus mulieres claruerint insignes, a matre omnium sumpsisse exordium non apparebit indignum: ea quippe vetustissima parens, uti prima, sic magnificis fuit insignis splendoribus. Nam, non in hac erumnosa miseriarum valle, in qua ad laborem ceteri mortales nascimur, producta est, nec eodem malleo aut incude etiam fabrefacta, seu eiulans nascendi crimen deflens, aut invalida, ceterorum ritu, venit in vitam; quin imo - quod nemini unquam alteri contigisse auditum est - cum iam ex limo terre rerum omnium Faber optimus Adam manu compegisset propria, et ex agro, cui postea Damascenus nomen inditum est, in orto delitiarum transtulisset eumque in soporem solvisset placidum, artificio sibi tantum cognito ex dormientis latere eduxit eandem, sui compotem et maturam viro et loci amenitate atque sui Factoris letabundam intuitu, immortalem et rerum dominam atque vigilantis iam viri sociam, et ab eodem Evam etiam nominatam. Quid maius, quid splendidius potuit unquam contigisse nascenti? Preterea hanc arbitrari possumus corporea formositate mirabilem. Quid enim Dei digito factum est quod cetera non excedat pulchritudine? Et quamvis formositas hec annositate peritura sit aut, medio in etatis flore, parvo egritudinis inpulso, lapsura, tamen, quia inter precipuas dotes suas mulieres numerant, et plurimum ex ea glorie, mortalium indiscreto iudicio, iam consecute sunt, non superflue inter claritates earum, tanquam fulgor precipuus, et apposita est et in sequent tibus apponenda veniet. -Hec insuper, tam iure originis quam incolatus, paradisi civis facta et amicta splendore nobis incognito, dum una cum viro loci delitiis frueretur avide, invidus sue felicitatis hostis nepharia illi suasione ingessit animo, si adversus unicam sibi legem a Deo impositam iret, in ampliorem gloriam iri posse. Cui dum levitate feminea, magis quam illi nobisque oportuerit, crederet seque stolide ad altiora conscensuram arbitraretur, ante alia, blanda quadam suggestione, virum flexibilem in sententiam suam traxit; et in legem agentes, arboris boni et mali poma dum gustassent, temerario ausu seque geausque suum omne futurum ex quiete et eternitate in labores anxios et miseram mortem et ex delectabili patria inter Vepres glebas et scopulos deduxere. Nam, cum lux corusca, qua incedebant amicti, abiisset, a turbato Creatore suo obiurgati, perizomatibus cincti, ex delitiarum loco in agros Hebron pulsi exulesque venere. Ibi egregia mulier, his facinoribus clara, cum prima ut a non nullis creditum est — vertente terram ligonibus viro, colo nere adinvenisset, sepius dolores partus experta est; et, quibus ob mortem filiorum atque nepotum angustiis angeretur animus, eque misere passa; et, ut algores estusque sinam et incomoda cetera, fessa laboribus moritura devenit in senium. +Hec insuper, tam iure originis quam incolatus, paradisi civis facta et amicta splendore nobis incognito, dum una cum viro loci delitiis frueretur avide, invidus sue felicitatis hostis nepharia illi suasione ingessit animo, si adversus unicam sibi legem a Deo impositam iret, in ampliorem gloriam iri posse. Cui dum levitate feminea, magis quam illi nobisque oportuerit, crederet seque stolide ad altiora conscensuram arbitraretur, ante alia, blanda quadam suggestione, virum flexibilem in sententiam suam traxit; et in legem agentes, arboris boni et mali poma dum gustassent, temerario ausu seque geausque suum omne futurum ex quiete et eternitate in labores anxios et miseram mortem et ex delectabili patria inter Vepres glebas et scopulos deduxere. Nam, cum lux corusca, qua incedebant amicti, abiisset, a turbato Creatore suo obiurgati, perizomatibus cincti, ex delitiarum loco in agros Hebron pulsi exulesque venere. Ibi egregia mulier, his facinoribus clara, cum prima ut a non nullis creditum est - vertente terram ligonibus viro, colo nere adinvenisset, sepius dolores partus experta est; et, quibus ob mortem filiorum atque nepotum angustiis angeretur animus, eque misere passa; et, ut algores estusque sinam et incomoda cetera, fessa laboribus moritura devenit in senium. Semiramis insignis atque vetustissima Assyriorum regina fuit; a quibus tamen parentibus genus duxerit, annositas abstulit, preter quod fabulosum placet antiquis, aientibus eam filiam fuisse Neptuni, quem Saturni filium et maris deum erronea credulitate firmabant. Quod, etsi credi non oporteat, argumentum tamen est eam a nobilibus parentibus genitam. Hec quidem Nino Assyriorum regi egregio nupsit et ex eo Niniam filium peperit unicum. Sane Nino, omni Asya et postremo Bacthris Subactis, sagitte ictu mortuo, cum adhuc hec iuvencula esset et filius puer, minime tutum existimans tam grandis et orientis imperii etati tam tenelle habenas commictere, adeo ingentis fuit animi ut, quas ferus homo armis subegerat nationes coercueratque viribus, arte et ingenio regendas femina auderet assummere. Nam astu quodam muliebri, excogitata fallacia pregrandi, mortui viri ante alia decepit exercitus. Erat, nec mirabile, Semiramis lineamentis oris persimilis filio: nude utrique gene, nec erat per etatem dissona a puerili feminea vox; et in statura corporis nil, vel modicum, grandiuscula differebat a nato. Quibus iuvantibus, ne in processu quod fraudem detegere potuisset obesset, caput texit thyara, brachiis cruribusque velamentis absconditis; et quoniam insuetum eo usque esset Assyriis, egit, ne afferret novitas habitus admirationem accolis, ut ornatu simili omnis uteretur popolus. Et sic Nini olim coniunx filium, et femina puerum simulans, mira cum diligentia maiestatem regiam adepta, eam militaremque disciplinam servavit et, mentita sexum, grandia multa et robustissimis viris egregia operata est. Et dum, nullo labori parcens aut periculo territa, inauditis facinoribus quorumcunque superasset invidiam, non est verita cuntis aperire que foret quodve etiam fraude simulasset feminea, quasi vellet ostendere, non sexum, sed animum imperio oportunum. Quod quantum advertentibus ingessit admirationis, tantum mulieris maiestatem inclitam ampliavit. Hec, ut eius facinora paululum protensius deducamus in medium, sumptis post insigne figmentum virili animo armis, non solum quod vir suus quesiverat tutavit imperium, sed Ethyopiam, a se acri lacessitam bello atque superatam, iunxit eidem; et inde in Yndos vehementia arma convertit, ad quos nondum, preter virum, quisquam accesserat; Babiloniam insuper, vetustissimum Nembroth opus et ingentem ea etate in campis Senaar civitatem, restauravit murisque ex cocto latere harena pice ac bitumine compactis, altitudine atque grossitie et circuitu longissimo admirandis, ambivit. Et ut ex multitudine suorum gestorum unum memoratu dignis; simum extolÏentes dicamus, certissimum asserunt, ea pacatis rebus et ocio quiescente ac die quadam feminea solertia cum pedissequis crines discriminante ac ritu patrio in tricas reducente, actum est, cum nondum preter medios deduxisset, ut illi nuntiaretur Babiloniam in dictionem defecisse privigni. Quod adeo egre tulit ut, proiecto pectine, confestim ab offitio muliebri irata consurgens, corriperet arma ac eductis copiis obsideret urbem prevalidam; nec ante quod inordinatorum crinium superfuerat composuit, quam potentissimam civitatem longa obsidione affectam in deditionem cogeret et suo sub dominio infestis revocaret armis. Cuius tam animosi facinoris diu exhibuit testimonium statua ingens ex ere conflata et in Babilonia erecta, feminam solutis ex altero latere crinibus, ex altero in tricam compositis, pretendens. Multas preterea ex novo civitates condidit et ingentia facta peregit, que adeo vetustas absorbsit ut nil fere, preter quod dictum est, quod ad suam pertineat laudem, ad nos usque deductum est. Ceterum hec omnia, nedum in femina, sed in quocunque viro strenuo, mirabilia atque laudabilia et perpetua memoria celebranda, una obscena mulier fedavit iller cebra. Nam cum, inter ceteras, quasi assidua libidinis prurigine, ureretur infelix, plurium miscuisse se concubitui creditum est; et inter mechos, bestiale quid potius quam ilumanum, filius Ninias numeratur, unus prestam tissime forme iuvenis, qui, uti mutasset cum matre sexum, in thalamis marcebat ocio, ubi hec adversus hostes sudabat in armis. -O scelestum facinus! Ut quieta sinam, inter anxias regum curas, inter cruenta certamina et, quod monstro simile est, inter lacrimas et exilia, nulla temporis facta distinctione, hec evolat pestis et sensim incautas mentes occupans et in precipitium trahens, omne decus turpi nota commaculat. Qua fedata Semiramis, dum putat astutia abolere quod lascivia deturparat, legem illam insignem condidisse aiunt, qua prestabatur subditis ut circa venerea agerent quod liberet; timensque ne a domesticis feminis concubitu fraudaretur filii — ut quidam volunt — prima usum femoralium excogitavit, eis omnes aulicas cinxit sub conclavi: quod, ut fertur, apud Egyptios observatur et Affros. Alii tamen scribunt quod, cum in desiderium incidisset filii eumque iam etate provectum in suos provocasset amplexus, ab eodem, cum annis iam duobus et triginta regnasset, occisam. A quibus dissentiunt alii asserentes eam libidini miscuisse sevitiam solitamque, quos ad explendum sue uredinis votum advocasset, ut occultaretur facinus, continuo post coitum iubere necari; verum, cum aliquando concepisset, adulteria prodidisse partu; ad que excusanda, legem illam egregiam, cuius paulo ante mentio facta est, proditam aiunt. Tamen etsi visum sit pausillum contegisse ineptum crimen, filii indignationem abstulisse minime potuit; quin, seu quod suum tantum arbitrabatur cum aliis comunicatum incestum cerneret minusque equo anit mo ferret, seu quod in ruborem suum matris luxuriam duceret aut forsan prolem in successionem imperii nascituram expavesceret, reginam illecebrem, ira inpulsus, absumpsit. +O scelestum facinus! Ut quieta sinam, inter anxias regum curas, inter cruenta certamina et, quod monstro simile est, inter lacrimas et exilia, nulla temporis facta distinctione, hec evolat pestis et sensim incautas mentes occupans et in precipitium trahens, omne decus turpi nota commaculat. Qua fedata Semiramis, dum putat astutia abolere quod lascivia deturparat, legem illam insignem condidisse aiunt, qua prestabatur subditis ut circa venerea agerent quod liberet; timensque ne a domesticis feminis concubitu fraudaretur filii - ut quidam volunt - prima usum femoralium excogitavit, eis omnes aulicas cinxit sub conclavi: quod, ut fertur, apud Egyptios observatur et Affros. Alii tamen scribunt quod, cum in desiderium incidisset filii eumque iam etate provectum in suos provocasset amplexus, ab eodem, cum annis iam duobus et triginta regnasset, occisam. A quibus dissentiunt alii asserentes eam libidini miscuisse sevitiam solitamque, quos ad explendum sue uredinis votum advocasset, ut occultaretur facinus, continuo post coitum iubere necari; verum, cum aliquando concepisset, adulteria prodidisse partu; ad que excusanda, legem illam egregiam, cuius paulo ante mentio facta est, proditam aiunt. Tamen etsi visum sit pausillum contegisse ineptum crimen, filii indignationem abstulisse minime potuit; quin, seu quod suum tantum arbitrabatur cum aliis comunicatum incestum cerneret minusque equo anit mo ferret, seu quod in ruborem suum matris luxuriam duceret aut forsan prolem in successionem imperii nascituram expavesceret, reginam illecebrem, ira inpulsus, absumpsit. Opis seu Ops, vel Rhea, si priscis credimus, inter prospera et adversa plurima claritate emicuit. Nam Uranii, apud rudes adhuc Grecos potentissimi hominis, et Veste coniugis filia fuit. Que, Saturni regis soror pariter et coniunx, nullo, quod ad nos venerit, facinore, se egregiam fecerat, ni muliebri astutia Iovem Neptunum atque Plutonem filios a morte, cum Saturno a Tytone fratre pacta, liberasset. Qui cum inscitia, imo insania hominum evi illius, in claritatem precipue deitatis evasissent homines, hec non solum regine decus adepta est, quin imo errore mortalium dea insignis et deorum mater est habita eique templa, sacerdotes et sacra, instituto publico, constituta sunt; adeoque enorme malum convaluit ut, laborantibus secondo bello punico Romanis, quasi pro salutari auxilio missis consularibus viris, ab Attalo, Pergami rege, simulacrum eius expetitum precibus est ritusque sacrorum et e Pesimunte Asye oppido, quasi quoddam deforme saxum, sumptum cum diligentia Romam delatum atque summa cum reverentia susceptum et postremo, insigni locatum templo, tanquam sublime numen atque rei publice salutare, per multa secula cerimoniis plurimis apud Romanos et Ytalos cultum est. Mirabile profecto fortune ludibrium, seu potius cecitas hominum, an, velimus dicere, fraus et decipula demonum, quorum opere actum est ut femina, longis agitata laboribus, demum anus mortua et in cinerem versa et apud inferos alligata, et dea crederetur et in tam grande evum fere ab universo orbe divinis honoraretur obsequiis. Iuno, Saturni et Opis filia, poetarum carmine et errore gentilium toto orbi pre ceteris mulieribus, gentilitatis infectis labe, celeberrima facta est, in tantum ut nequiverint taciti temporum dentes, cum cuncta corrodant, adeo infame exesisse opus, quin ad etatem usque nostram notissimum eius non evaserit nomen. Verum ex hac potius fortunam egregiam recitare possumus, quam opus aliquod memorabile dictum referre. Fuit enim cum Iove illo cretensi, quem decepti veteres celi finxere deum, eodem edita partu et ab infantia transmissa Samum ibique ad pubertatem usque cum diligentia educata, Iovi demum fratri nupta est; quod per multa secula eiusdem est statua in templo Sami testata. Nam existimantes Samii non modicum sibi posterisque suis afferre glorie quod se penes alta atque desponsata Iuno sit, quam celi reginam arbitrabantur et deam, ne memoria hec dilueretur facile, templum ingens et pre ceteris orbis mirabile construxere numinique dicavere suo et ex marmore pario, in habitu nubentis virginis, eiusdem ymaginem sculpi fecere temploque preposuere suo. Hec tandem regi magno nupta, excrescente eius in dies imperio atque fama longe lateque nomen ipsius efferente, non modicum et ipsa splendoris consecuta est. Sane, postquam poeticis fictionibus et insana antiquorum liberalitate celi regina facta est, que mortalis regina fuerat, Olympi regnis eam divitiisque prefecere nec non et illi coniugalia iura atque parientium auxilia commisere; et alia longe plura, ridenda potius quam credenda. Ex quibus, sic humani generis hoste suadente, multa illi undique constructa sunt templa, altaria plurima, sacerdotes, ludi et sacra, more veteri instituta; et, ut de reliquis taceam, post Samos, celebri veneratione ab Argivis Achaye populis et a Cartaginensibus diu honorata est; et postremo a Veiis Romam delata in Capitolio et in cella Iovis optimi maximi, non aliter quam viro iuncta suo, locata, sub vocabulo Iunonis regine, a Romanis, rerum dominis, cerimoniis multis et diu culta est, etiam postquam in terris comparuit Deus homo. -Ceres — ut non nullis placet — vetustissima Syculorum regina fuit; tantoque ingenio valuit ut, cum agrorum excogitasset culturam, prima, apud suos, boves domuit et iugo assuefecit et, adinvento aratro atque vomere, eorum opere terram proscidit sulcisque semina tradidit; que cum in amplissimam segetem excrevissent, eam spicis eruere, lapidibus terere, fermenta conficere et in cibum deducere homines, glandibus et pomis silvestribus as. suetos, edocuit. Quod ob meritum, cum mortalis esset femina, eam deam frugum arbitrati sunt et divinis honoribus extulere eamque Saturni et Cybeles credidere filiam. Huic preterea unicam ex Iove fratre fuisse filiam Proserpinam dicunt eamque maxima matris turbatione ab Orco Molossorum rege raptam et diu quesitam volunt, multis hinc fabulis occasionem prebentes. +Ceres - ut non nullis placet - vetustissima Syculorum regina fuit; tantoque ingenio valuit ut, cum agrorum excogitasset culturam, prima, apud suos, boves domuit et iugo assuefecit et, adinvento aratro atque vomere, eorum opere terram proscidit sulcisque semina tradidit; que cum in amplissimam segetem excrevissent, eam spicis eruere, lapidibus terere, fermenta conficere et in cibum deducere homines, glandibus et pomis silvestribus as. suetos, edocuit. Quod ob meritum, cum mortalis esset femina, eam deam frugum arbitrati sunt et divinis honoribus extulere eamque Saturni et Cybeles credidere filiam. Huic preterea unicam ex Iove fratre fuisse filiam Proserpinam dicunt eamque maxima matris turbatione ab Orco Molossorum rege raptam et diu quesitam volunt, multis hinc fabulis occasionem prebentes. Fuit preterea et Ceres altera apud Eleusim, attice regionis civitatem, eisdem meritis penes suos clara, cui Triptholemum obsequiosum fuisse volunt. Quas, eo quod vetustas deitate et honoribus eque extulit, sub uno tantum nomine ambarum ingenia retulisse satis visum est. Harum edepol ingenium utrum laudem an execrer nescio. Quis enim damnet vagos silvestresque eductos in urbes e nemoribus homines? Quis, ritu ferarum viventes in meliorem evocatos frugem? Quis, glandes mutatas in segetem, quibus corpus lucidius, vegetiora membra et alimenta humano usui conformiora prestantur? Quis, musco vepribus arbustisque incompositis obsitum orbem, in cultum pulchritudinem et utilitatem publicam versum? Quis, rude seculum in civile? Quis, a desidia in contemplationem excitata ingenia? Quis, vires, torpentes in speleis, in urbicum seu rusticanum exercitium tractas, quibus tot ampliate urbes, tot de novo condite, tot aucta imperia, tot mores spectabiles inventi cultique sunt, frumentarie artis adinventa notitia? Que, cum de se bona sit, et que dicta sunt omnia, reor, iudicio plurium, si quis faciat, dicetur insipidus. -Demum versa vice, quis laudet multitudinem spara sam silvas incolentem, glandibus pomisque silvestribus ferino lacte herbisque atque fluento assuetam, soluta curis habentem pectora, sola nature lege contentam sobriam pudicam et doli nesciam, inimicam feris tantum et avibus, in molliores atque incognitos evocatam cibos? E quibus, nisi nos ipsos decipimus, secutum cernimus ut in abditis adhuc latentibus vitiis exitumque timentibus aperiretur iter et procedendi prestaretur securitas. Hinc arva, eousque comunia, terminis et fossa distingui cepta sunt, agriculationis subiere cura et partiri inter mortales cepere labores; hine meum et tuum venit in medium, nomina quidem inimica pacis publice et private; hinc pauperies servitusque nec non et litigia odia cruentaque bella et urens in circuitu evolavit invidia; que egere ut vixdum curvate falces in messem, in acutos rectosque in sanguinem gladios verterentur. Hinc sulcata maria et occiduis eoa cognita et eois occidua; hinc mollicies corporum, sagina ventris, ornatus vestium, accuratiores mense, convivia splendida, torpor et otium advenere; et, que in dies usque illos friguerat, Venus calefieri cepit, maximo orbis incommodo; et — quod deterius forsan est — si minus, eque labentibus annis, ut fit, celi seu bellorum ira, culta respondeant, subintrat illico annone penuria et duriora priscis consurgunt ieiunia, seva fames, nunquam silvis cognita, gurgustiolos intrat inopum, non absque divitum persepe periculo. Hinc turpis et effeta macies, infernus pallor et titubanti incedens gradu debilitas morborumque et festinate mortis multiplices exoriuntur cause. +Demum versa vice, quis laudet multitudinem spara sam silvas incolentem, glandibus pomisque silvestribus ferino lacte herbisque atque fluento assuetam, soluta curis habentem pectora, sola nature lege contentam sobriam pudicam et doli nesciam, inimicam feris tantum et avibus, in molliores atque incognitos evocatam cibos? E quibus, nisi nos ipsos decipimus, secutum cernimus ut in abditis adhuc latentibus vitiis exitumque timentibus aperiretur iter et procedendi prestaretur securitas. Hinc arva, eousque comunia, terminis et fossa distingui cepta sunt, agriculationis subiere cura et partiri inter mortales cepere labores; hine meum et tuum venit in medium, nomina quidem inimica pacis publice et private; hinc pauperies servitusque nec non et litigia odia cruentaque bella et urens in circuitu evolavit invidia; que egere ut vixdum curvate falces in messem, in acutos rectosque in sanguinem gladios verterentur. Hinc sulcata maria et occiduis eoa cognita et eois occidua; hinc mollicies corporum, sagina ventris, ornatus vestium, accuratiores mense, convivia splendida, torpor et otium advenere; et, que in dies usque illos friguerat, Venus calefieri cepit, maximo orbis incommodo; et - quod deterius forsan est - si minus, eque labentibus annis, ut fit, celi seu bellorum ira, culta respondeant, subintrat illico annone penuria et duriora priscis consurgunt ieiunia, seva fames, nunquam silvis cognita, gurgustiolos intrat inopum, non absque divitum persepe periculo. Hinc turpis et effeta macies, infernus pallor et titubanti incedens gradu debilitas morborumque et festinate mortis multiplices exoriuntur cause. Quibus inspectis, una cum innumeris aliis, vix scio, imo scio, quia longe aurea illa, licet rudia et agrestia fuerint, his nostris ferreis comptisque seculis preponenda sint. @@ -46,13 +46,13 @@ Quid multa? Ob tot comperta, prodiga deitatum largitrix, antiquitas eidem sapien Sunt tamen non nulli gravissimi viri asserentes non unius Minerve, sed plurium que dicta sunt fuisse comperta. Quod ego libenter assentiam, ut clare mulieres ampliores sint numero. -Venerem cyprianam fuisse feminam quorundam arbitratur opinio; de parentibus autem a non nullis ambigitur. Nam alii eam Cyri cuiusdam et Syrie volunt filiam; quidam vero Cyri et Dyonis cyprie mulieris. Non nulli, reor ad eius extollendam pulchritudinis claritatem, Iovis et Dyonis predicte genitam asserunt. Sane, ex quocunque sit patre genita, eam inter claras mulieres potius ob illustrem eius pulchritudinem quam ob dedecorosum inventum describendam censui. Tanto igitur oris decore et totius corporis venustate emicuit, ut sepe intuentium falleretur credulitas. Nam quidam illam ipsum celi sydus, quod Venerem nuncupamus, dicebant: alii eam celestem feminam in terris ex Iovis gremio lapsam. Et breviter omnes, tetra obfuscati caligine, quam sciebant a mortali femina editam, immortalem asserebant deam eamque infausti amoris, quem Cupidinem vocitabant, genitricem totis nisibus affirmabant; nec illi intercio piendi stultorum intuentium mentes variis gesticulationibus deerant artes. Quibus agentibus meritis eo usque itum est ut, nequeuntibus obsistere obscenitatibus mulieris, quas evestigio, non tamen omnes, scripturus sum, et Iovis filia et ex deabus una etiam venerandissima habita sit. Nec solum apud Paphos, vetustissimum Cypriorum oppidum, thure solo placata est — nam mortuam et incestuosam feminam eo delectari existimabant odore que vivens in prostibulorum volutabatur spurcitie —; verum et apud nationes reliquas et Romanos, qui templum ei sub titulo Veneris genetricis et Verticordie aliisque insignibus olim struxere. +Venerem cyprianam fuisse feminam quorundam arbitratur opinio; de parentibus autem a non nullis ambigitur. Nam alii eam Cyri cuiusdam et Syrie volunt filiam; quidam vero Cyri et Dyonis cyprie mulieris. Non nulli, reor ad eius extollendam pulchritudinis claritatem, Iovis et Dyonis predicte genitam asserunt. Sane, ex quocunque sit patre genita, eam inter claras mulieres potius ob illustrem eius pulchritudinem quam ob dedecorosum inventum describendam censui. Tanto igitur oris decore et totius corporis venustate emicuit, ut sepe intuentium falleretur credulitas. Nam quidam illam ipsum celi sydus, quod Venerem nuncupamus, dicebant: alii eam celestem feminam in terris ex Iovis gremio lapsam. Et breviter omnes, tetra obfuscati caligine, quam sciebant a mortali femina editam, immortalem asserebant deam eamque infausti amoris, quem Cupidinem vocitabant, genitricem totis nisibus affirmabant; nec illi intercio piendi stultorum intuentium mentes variis gesticulationibus deerant artes. Quibus agentibus meritis eo usque itum est ut, nequeuntibus obsistere obscenitatibus mulieris, quas evestigio, non tamen omnes, scripturus sum, et Iovis filia et ex deabus una etiam venerandissima habita sit. Nec solum apud Paphos, vetustissimum Cypriorum oppidum, thure solo placata est - nam mortuam et incestuosam feminam eo delectari existimabant odore que vivens in prostibulorum volutabatur spurcitie -; verum et apud nationes reliquas et Romanos, qui templum ei sub titulo Veneris genetricis et Verticordie aliisque insignibus olim struxere. -Sed quid multa? Hanc duobus nupsisse viris creditum est: cui primo, non satis certum. Nupsit ergo — ut placet aliquibus — ante Vulcano Lemniorum regi et Iovis cretensis filio; quo sublato, nupsit Adoni, filio Cynare atque Myrre, regi Cypriorum. Quod verisimilius michi videtur quam si primum virum Adonem dixerimus, eo quod, seu complexionis sue vitio, seu regionis infectione, in qua plurimum videtur posse lascivia, seu mentis corrupte malitia factum sit, Adone mortuo, in tam grandem luxurie pruritum lapsa est, ut omnem decoris sui claritatem crebris fornicationibus non obfuscatis oculis maculasse videretur, cum iam adiacentibus regionibus notum foret eam a Vulcano, viro primo, cum armigero compertam; ex quo creditum fabulam adulterii Martis et eiusdem sibi comperisse locum. Postremo autem, ut ab impudica fronte paululum ruboris abstersisse videretur et lasciviendi sibi ampliorem concessisse licentiam, infanda turpitudine excogitata, prima — ut aiunt — meretricia publica adinvenit et fornices instituit et matronas inire compulit; quod satis execranda Cypriorum consuetudo in multa protracta secula testata est. Servavere quidem diu mictere virgines suas ad litora, ut forensium uterentur concubitu et sic future castitatis sue libamenta persolvisse viderentur Veneri et suas in nuptias quesisse dotes. Que quidem abominanda stultitia postea penetravit ad Ytalos usque, cum legatur hoc idem aliquando fecisse Locrenses. +Sed quid multa? Hanc duobus nupsisse viris creditum est: cui primo, non satis certum. Nupsit ergo - ut placet aliquibus - ante Vulcano Lemniorum regi et Iovis cretensis filio; quo sublato, nupsit Adoni, filio Cynare atque Myrre, regi Cypriorum. Quod verisimilius michi videtur quam si primum virum Adonem dixerimus, eo quod, seu complexionis sue vitio, seu regionis infectione, in qua plurimum videtur posse lascivia, seu mentis corrupte malitia factum sit, Adone mortuo, in tam grandem luxurie pruritum lapsa est, ut omnem decoris sui claritatem crebris fornicationibus non obfuscatis oculis maculasse videretur, cum iam adiacentibus regionibus notum foret eam a Vulcano, viro primo, cum armigero compertam; ex quo creditum fabulam adulterii Martis et eiusdem sibi comperisse locum. Postremo autem, ut ab impudica fronte paululum ruboris abstersisse videretur et lasciviendi sibi ampliorem concessisse licentiam, infanda turpitudine excogitata, prima - ut aiunt - meretricia publica adinvenit et fornices instituit et matronas inire compulit; quod satis execranda Cypriorum consuetudo in multa protracta secula testata est. Servavere quidem diu mictere virgines suas ad litora, ut forensium uterentur concubitu et sic future castitatis sue libamenta persolvisse viderentur Veneri et suas in nuptias quesisse dotes. Que quidem abominanda stultitia postea penetravit ad Ytalos usque, cum legatur hoc idem aliquando fecisse Locrenses. Ysis, cui antea nomen Yo, clarissima non solum Egyptiorum regina, sed eorum postremo sanctissimum et venerabile numen fuit. Quibus tamen fuerit temporibus, aut ex quibus nata parentibus, apud illustres hystoriarum scriptores ambigitur. Sunt autem qui dicant illam Ynaci primi regis Argivorum filiam et Phoronei sororem, quos constat Iacob, filii Ysaac, tempore imperasse; alii Promethei genitam asserunt, regnante apud Argos Phorbante, quod longe post primum tempus effluxit; non nulli eam fuisse temporibus Cycropis, Athenarum regis, affirmant; et quidam insuper aiunt Lyncei regis Argivorum eam floruisse temporibus. Que quidem inter celebres viros varietates argumento non carent, hanc inter feminas suo evo egregiam fuisse et memoratu dignissimam. -Verum — omissis scriptorum discordantiis — quod plurimi arbitrantur imitari mens est, eam scilicet Ynaci regis fuisse filiam; quam etsi poete veteres fingant ob venustatem forme placuisse Iovi et ab eo oppressam et, ad occultandum crimen, in vaccam transformatam petentique Iunoni concessam et Argum custodem a Mercurio cesum vacceque a Iunone oestrum subpositum et eam devectam cursu rapido in Egyptum ibidemque pristinam a se recuperatam formam et ex Yo Ysidem appellatam, ab hystorie veritate non discrepant; cum sint qui asserant a Iove adultero oppressam virginem eamque, ob perpetratum scelus metu patris inpulsam, cum quibusdam ex suis conscendisse navim, cui vacca esset insigne; et ingenio plurimo ac ingenti preditam animo, regnorum cupidine agitatam, secundo vento ad Egyptios transfretasse et ibidem, apta desiderio regione comperta, constitisse. Tandem, cum non habeatur quo pacto obtinuisset Egyptum, sat certum creditur ibi comperisse rudes inertesque populos et humanarum rerum omnium fere ignaros ac ritu potius brutorum viventes quam hominum; non absque labore et industria celebri illos docuit terras colere, cultis commictere semina et tandem collectas in tempore fruges in cibum deducere; preterea, vagos et fere silvestres in unum se redigere et datis legibus civili more vivere; et, quod longe spectabilius in muliere est, coacto in vires ingenio, literarum ydiomati incolarum convenientium caracteribus adinventis aptioribus ad doctrinam, qua lege iungerentur ostendit. Que — ut de reliquis taceam — adeo mirabilia insuetis hominibus visa sunt, ut arbitrarentur facile non ex Grecia venisse Ysidem, sed e celo lapsam et ob id spiranti adhuc divinos honores instituere omnes. Cuius quidem numen, fallente ignaros dyabolo, in tam grandem, ea mortua, atque famosam venerationem evasit, ut Rome, iam rerum domine, illi templum constitueretur pregrande, et egyptiaco ritu quotannis solemne sacrum institueretur; nec dubium quin ad occiduas usque barbaras nationes hic penetraret error. +Verum - omissis scriptorum discordantiis - quod plurimi arbitrantur imitari mens est, eam scilicet Ynaci regis fuisse filiam; quam etsi poete veteres fingant ob venustatem forme placuisse Iovi et ab eo oppressam et, ad occultandum crimen, in vaccam transformatam petentique Iunoni concessam et Argum custodem a Mercurio cesum vacceque a Iunone oestrum subpositum et eam devectam cursu rapido in Egyptum ibidemque pristinam a se recuperatam formam et ex Yo Ysidem appellatam, ab hystorie veritate non discrepant; cum sint qui asserant a Iove adultero oppressam virginem eamque, ob perpetratum scelus metu patris inpulsam, cum quibusdam ex suis conscendisse navim, cui vacca esset insigne; et ingenio plurimo ac ingenti preditam animo, regnorum cupidine agitatam, secundo vento ad Egyptios transfretasse et ibidem, apta desiderio regione comperta, constitisse. Tandem, cum non habeatur quo pacto obtinuisset Egyptum, sat certum creditur ibi comperisse rudes inertesque populos et humanarum rerum omnium fere ignaros ac ritu potius brutorum viventes quam hominum; non absque labore et industria celebri illos docuit terras colere, cultis commictere semina et tandem collectas in tempore fruges in cibum deducere; preterea, vagos et fere silvestres in unum se redigere et datis legibus civili more vivere; et, quod longe spectabilius in muliere est, coacto in vires ingenio, literarum ydiomati incolarum convenientium caracteribus adinventis aptioribus ad doctrinam, qua lege iungerentur ostendit. Que - ut de reliquis taceam - adeo mirabilia insuetis hominibus visa sunt, ut arbitrarentur facile non ex Grecia venisse Ysidem, sed e celo lapsam et ob id spiranti adhuc divinos honores instituere omnes. Cuius quidem numen, fallente ignaros dyabolo, in tam grandem, ea mortua, atque famosam venerationem evasit, ut Rome, iam rerum domine, illi templum constitueretur pregrande, et egyptiaco ritu quotannis solemne sacrum institueretur; nec dubium quin ad occiduas usque barbaras nationes hic penetraret error. Porro huius tam clare femine vir fuit Apis, quem vetustas erronea Iovis et Nyobis, Phoronei filie, filium arbitrata est; quem aiunt Egyaleo fratri, Acaye regno concesso, cum Argis triginta quinque regnasset annis, secessisse in Egyptum et una cum Yside imperasse, eque deum habitum, et Osyrim seu Serapim nuncupatum; esto sint qui dicant Ysidi Thelegonum quendam fuisse virum et ex ea suscepisse Epaphum; qui Egyptiis postea prefuit et Iovis ex ea filius extimatus est. @@ -60,13 +60,13 @@ Europam arbitrantur quidam filiam fuisse Phenicis; verum longe plures eam Agenor Vagari licentia nimia virginibus et aures facile cuiuscunque verbis prebere, minime laudandum reor, cum contigisse sepe legerim his agentibus honestati non num quam notas turpes imprimi, quas etiam perpetue demum castitatis decus abstersisse non potuit. -Ex his fabulam, qua legitur Mercurium inpulisse ad litus armenta Phenicum et Iovem in taurum versum natantemque in Cretam Europam virginem asportasse, causam sumpsisse liquido patet. Verum in tempore rapine huius prisci discrepant: nam, qui antiquiorem ponunt, regnante Argis Danao factam volunt; alii, regnante Acrisio; et qui postremi sunt, Pandione rege Atheniensibus imperante: quod magis Minois, filii Europe, temporibus convenire videtur. Hanc aliqui a Iove oppressam simpliciter volunt, et inde Astero Cretensium nupsisse regi, et ex eo Minoem, Radamantum et Sarpedonem filios peperisse, quos plurimi Iovis dicunt fuisse filios, asserentibus non nullis Asterum Iovemque idem. Que disceptatio cum spectet ad alios, claram tanti dei connubio plures Europam volunt affirmantes insuper aliqui, seu quia nobilitatis fuerit egregie — nam Phenices, multis agentibus meritis, suo evo pre ceteris stematibus claruere maiorum — seu divini coniugis veneratione, seu filiorum regum gratia, vel ipsiusmet Europe virtute precipua, ab eius nomine Europam partem orbis tertiam in perpetuum nuncupatam. Quam profecto ego insignem virtutibus mulierem, non solum ex concesso orbi nomine, sed ex spectabili ex ere statua a Pictagora, illustri philosopho, Tarenti Europe dicata nomini. +Ex his fabulam, qua legitur Mercurium inpulisse ad litus armenta Phenicum et Iovem in taurum versum natantemque in Cretam Europam virginem asportasse, causam sumpsisse liquido patet. Verum in tempore rapine huius prisci discrepant: nam, qui antiquiorem ponunt, regnante Argis Danao factam volunt; alii, regnante Acrisio; et qui postremi sunt, Pandione rege Atheniensibus imperante: quod magis Minois, filii Europe, temporibus convenire videtur. Hanc aliqui a Iove oppressam simpliciter volunt, et inde Astero Cretensium nupsisse regi, et ex eo Minoem, Radamantum et Sarpedonem filios peperisse, quos plurimi Iovis dicunt fuisse filios, asserentibus non nullis Asterum Iovemque idem. Que disceptatio cum spectet ad alios, claram tanti dei connubio plures Europam volunt affirmantes insuper aliqui, seu quia nobilitatis fuerit egregie - nam Phenices, multis agentibus meritis, suo evo pre ceteris stematibus claruere maiorum - seu divini coniugis veneratione, seu filiorum regum gratia, vel ipsiusmet Europe virtute precipua, ab eius nomine Europam partem orbis tertiam in perpetuum nuncupatam. Quam profecto ego insignem virtutibus mulierem, non solum ex concesso orbi nomine, sed ex spectabili ex ere statua a Pictagora, illustri philosopho, Tarenti Europe dicata nomini. -Lybia — ut vetustissimi volunt autores — Epaphi Egyptiorum regis fuit filia ex Cassiopia coniuge; eaque nupsit Neptuno, id est extero atque potenti viro, cuius proprium nomen ad nos usque non venit; et ex eo peperit Busyridem, immanem postea superioris Egypti tiramnum. Huius magnifica opera ab annis creduntur cone sumpta, sed ea fuisse permaxima satis argumenti prestat, eam tante apud suos fuisse autoritatis ut eius Affrice pars, cui imperavit, Lybia omnis de suo nomine appellata sit. +Lybia - ut vetustissimi volunt autores - Epaphi Egyptiorum regis fuit filia ex Cassiopia coniuge; eaque nupsit Neptuno, id est extero atque potenti viro, cuius proprium nomen ad nos usque non venit; et ex eo peperit Busyridem, immanem postea superioris Egypti tiramnum. Huius magnifica opera ab annis creduntur cone sumpta, sed ea fuisse permaxima satis argumenti prestat, eam tante apud suos fuisse autoritatis ut eius Affrice pars, cui imperavit, Lybia omnis de suo nomine appellata sit. -Marpesia — seu Marthesia — et Lampedo sorores fuere, Amazonum invicem regine et ob illustrem bellorum gloriam sese Martis vocavere filias. Quarum, quoniam peregrina sit, hystoria paulo altius assummenda est. +Marpesia - seu Marthesia - et Lampedo sorores fuere, Amazonum invicem regine et ob illustrem bellorum gloriam sese Martis vocavere filias. Quarum, quoniam peregrina sit, hystoria paulo altius assummenda est. -E Scithia igitur, ea tempestate silvestri et fere inaccessa exteris regione et sub Arthoo se in Occeanum usque ab Euxino sinu protendente, Sylisios et Scolopicus — ut aiunt — regii iuvenes factione maiorum pulsi, cum parte populorum iuxta Thermodohontem, Cappadocie amnem, devenere et, Cyriis occupatis arvis, raptu vivere et incolas latrociniis infestare cepere. A quibus tractu temporis per insidias fere omnes trucidati sunt homines. Quod cum egre ferrent viduate coniuges et in ardorem vindicte devenissent fervide, cum paucis qui supervixerant viris, in arma prorupere et primo, impetu facto, hostes a suis amovere finibus; inde ultro circumstantibus intulere bellum. Demum arbitrantes servitutem potius quam coniugium, si exteris adhererent hominibus, et feminas solas posse sufficere bellis et armis, ne mitiores viderentur habuisse deos ceteris, he, quibus viros a cede finitimorum fortuna servasset, comuni consilio irruentes in eos, omnes interemere; inde in hostes furore converso, quasi virorum neces ulture, illos adeo contrivere ut ab eis facile pacem impetrarent. Qua suscepta, ad successionem consequendam, vicissim finitimis adherebant; et, cum concepissent, evestigio revertebantur in sedes. Tandem qui nascebantur mares occidebantur illico, virgines ad militiam cum diligentia servabantur, tenellis igne, seu medicamine alio, sublato incremento mamille dextere, ne sagittandi exercitium impediretur adultis; sinixtra linquebatur intacta ut ex illa nutrimenta porrigerent nascituris; ex quo Amazonum vocabulum sortite sunt. Nec eis in alendis virginibus fuit ea cura que nostris; nam colo calatis ve aliisque muliebribus abiectis offitiis, venationibus discursionibus domationibus equorum laboribus armorum assiduis sagittationibus et huiusmodi exercitiis, maturiores puellulas durabant in aptitudinem et virile robur. Quibus artibus non solum Cyrios tenuere campos, a suis olim maioribus occupatos, quin imo Europe ingenti parte bellorum iure quesita, plurimum Asye occupavere formidabilesque devenere omnibus. Sane, ne viribus deesset regimen, ante alias Marpesiam et Lampedonem sibi post cesos viros instituere reginas, sub quarum auspitiis — ut premonstratum est — suum plurimum imperium ausere. He quidem, cum militari disciplina insignes essent, partitis intra se provinciis, ut puta, cum una in regni tutelam subsisteret, reliqua, parte copiarum sumpta, ad subiciendos finitimos earum imperio incedebat; et sic vicissim, maximis partis predis, auserunt aliquandiu rem publicam. Verum cum Lampedo ad ultimum in hostes duxisset exercitum, repentino barbarorum circumadiacentium incursu, Marpesia nimium sui fidens, relictis aliquibus filiabus, cum parte copiarum cesa est. Quid autem ex Lampedone secutum sit, legisse non memini. +E Scithia igitur, ea tempestate silvestri et fere inaccessa exteris regione et sub Arthoo se in Occeanum usque ab Euxino sinu protendente, Sylisios et Scolopicus - ut aiunt - regii iuvenes factione maiorum pulsi, cum parte populorum iuxta Thermodohontem, Cappadocie amnem, devenere et, Cyriis occupatis arvis, raptu vivere et incolas latrociniis infestare cepere. A quibus tractu temporis per insidias fere omnes trucidati sunt homines. Quod cum egre ferrent viduate coniuges et in ardorem vindicte devenissent fervide, cum paucis qui supervixerant viris, in arma prorupere et primo, impetu facto, hostes a suis amovere finibus; inde ultro circumstantibus intulere bellum. Demum arbitrantes servitutem potius quam coniugium, si exteris adhererent hominibus, et feminas solas posse sufficere bellis et armis, ne mitiores viderentur habuisse deos ceteris, he, quibus viros a cede finitimorum fortuna servasset, comuni consilio irruentes in eos, omnes interemere; inde in hostes furore converso, quasi virorum neces ulture, illos adeo contrivere ut ab eis facile pacem impetrarent. Qua suscepta, ad successionem consequendam, vicissim finitimis adherebant; et, cum concepissent, evestigio revertebantur in sedes. Tandem qui nascebantur mares occidebantur illico, virgines ad militiam cum diligentia servabantur, tenellis igne, seu medicamine alio, sublato incremento mamille dextere, ne sagittandi exercitium impediretur adultis; sinixtra linquebatur intacta ut ex illa nutrimenta porrigerent nascituris; ex quo Amazonum vocabulum sortite sunt. Nec eis in alendis virginibus fuit ea cura que nostris; nam colo calatis ve aliisque muliebribus abiectis offitiis, venationibus discursionibus domationibus equorum laboribus armorum assiduis sagittationibus et huiusmodi exercitiis, maturiores puellulas durabant in aptitudinem et virile robur. Quibus artibus non solum Cyrios tenuere campos, a suis olim maioribus occupatos, quin imo Europe ingenti parte bellorum iure quesita, plurimum Asye occupavere formidabilesque devenere omnibus. Sane, ne viribus deesset regimen, ante alias Marpesiam et Lampedonem sibi post cesos viros instituere reginas, sub quarum auspitiis - ut premonstratum est - suum plurimum imperium ausere. He quidem, cum militari disciplina insignes essent, partitis intra se provinciis, ut puta, cum una in regni tutelam subsisteret, reliqua, parte copiarum sumpta, ad subiciendos finitimos earum imperio incedebat; et sic vicissim, maximis partis predis, auserunt aliquandiu rem publicam. Verum cum Lampedo ad ultimum in hostes duxisset exercitum, repentino barbarorum circumadiacentium incursu, Marpesia nimium sui fidens, relictis aliquibus filiabus, cum parte copiarum cesa est. Quid autem ex Lampedone secutum sit, legisse non memini. Tisbes, babilonia virgo, infelicis amoris exitu magis quam opere alio inter mortales celebris facta est. Huius etsi non a maioribus nostris qui parentes fuerint habuerimus, intra tamen Babiloniam habuisse cum Pyramo, etatis sue puero, contiguas domos satis creditum est. Quorum cum esset iure convicinii quasi convictus assiduus et inde eis adhuc pueris puerilis affectio, egit iniqua sors ut, crescentibus annis, cum ambo formosissimi essent, puerilis amor in maximum augeretur incendium illudque inter se, nutibus saltem, aperirent aliquando, iam in puberem propinquantes etatem. Sane, cum iam grandiuscula fieret Tisbes, a parentibus in futuros hymeneos domi detineri cepta est. Quod cum egerrime ferrent ambo quererentque solliciti qua via possent saltem aliquando colloqui, nulli adhuc visam comunis parietis invenere in seposito rimulam; ad quam dum clam convenissent sepius et, consuetudine paululum colloquendo, pariete etiam obice, quo minus erubescebant, ampliassent exprimendi affectiones suas licentiam, sepe suspiria lacrimas fervores desideria et passiones omnes aperiebant vias, non nunquam etiam orare invicem pacem animorum amplexus et oscula, pietatem fidem dilectionemque perpetuam. Tandem, excrescente incendio, de fuga inivere consilium, statuentes ut nocte sequenti, quam primum quis posset suos fallere, domos exiret; et seinvicem, si quis primus evaderet, in nemus civitati proximum abiens, penes fontem Nini regis bustui proximum, tardiorem operiretur. Ardentior forte Tisbes prima suos fefellit et amicta pallio, intempesta nocte, sola patriam domum exivit et, luna monstrante viam, in nemus intrepida abiit; et dum secus fontem expectaret et ad quemcunque rei motum sollicita caput extolleret, leenam venientem advertens, relicto inadvertenter pallio, aufugit in bustum. Leena autem pasta, siti posita, comperto pallio, aliquandiu ad illud cruento ore de more exfricato atque exterso, unguibus laceratum liquit et abiit. Interim tardior Pyramus, eque relicta domo, devenit in silvam; dumque per silentia noctis intentus comperisset laceratum cruentumque pallium Tisbis, ratus eam a belua devoratam, plangore plurimo locum complevit, se miserum incusans quoniam dilectissime virgini seve mortis causam ipse dedisset; et aspernans de cetero vitam, exerto, quem gesserat, gladio, moribundus secus fontem pectori impegit suo. Nec mora; Tisbes potatam leenam abiisse rata, ne decepisse videretur amantem aut diu expectatione suspensum teneret, pedetentim ad fontem regredi cepit. Cui iam propinqua, palpitantem adhuc Pyramum sentiens, pavefacta fere iterum abiit; tandem lune lumine percepit quoniam iacens suus esset Pyramus; et, dum eius in amplexus festina iret, eum sanguini per vule nus effuso incubantem atque iam omnem effundentem animam comperit. Que cum aspectu obstupuisset primo, mesta tandem ingenti cum fletu frustra prestare subsidia et animam retinere osculis et amplexu aliquandiu conata est. Verum cum nec verbum aurire posset sensissetque nil pendi tam ferventi pridie desiderio optata basia, et amantem in mortem festinare videret; rata, quoniam eam non comperisset, occisum, in acerbum fatum cum dilecto a se puero, amore pariter et dolore suadentibus, ire disposuit; et arrepto capulotenus ex vulnere gladio, cum gemitu ploratuque maximo nomen invocavit Pyrami oravitque ut Tisbem suam saltem morientem aspiceret et exeuntem expectaret animam, ut invicem in quascunque sedes incederent. Mirum dictu! Sensit morientis deficiens intellectus amate virginis nomen, nec extremum negare postulatum passus, oculos in morte gravatos aperuit et invocantem aspexit. Que confestim pectori adolescentis cultroque superincubuit et effuso sanguine secuta est animam iam defuncti. Et sic, quos amplexui placido invida fortuna iungi minime passa est, infelicem amborum sanguinem misceri prohibuisse non potuit. @@ -86,7 +86,7 @@ Sanctissima quippe filiorum pietas in parentes est; quid enim decentius, quid iu Que cum ab Ysiphile inpensa sint cum cura parenti, non immerito illustribus addita mulieribus est. Ea igitur regnante, seu vi ventorum inpulsus, seu ex proposito devectus, cum Argonautis in Colcos tendentibus, Iason, frustra prohibentibus feminis, occupato litore, a regina hospicio atque lecto susceptus est. Ex quo abeunte, cum geminos in tempore peperisset filios eosque Lemniadum lege cogeretur emictere, ut placet aliquibus, in Chium ad avum nutriendos iussit efferri. Ex quo cognito quod, servato patre, decepisset reliquas, in eam concursum est; et vix, conscensa navi, a furore servata publico, dum patrem natosque quereret, a pyrratis capta et in servitutem deducta est; variisque exanclatis laboribus, Lygurgo nemeo regi dono data, curam Opheltis parvuli et unici Ligurgi filii suscepit. Cui dum vacaret obsequio, transeunti atque propter estum siti periclitanti, Adrasti Argivorum regis exercitui in Thebas eunti, rogata, Langiam ostendit, relicto in pratis inter flores alumno. Verum dum percontanti Adrasto preteritos exponeret casus, ab Eunoe et Thoante, adultis filiis et sub rege militantibus, cognita atque in spem fortune melioris erepta, ludentem inter herbas alumnum cum verbere caude serpentis comperisset occisum, fere plangoribus totum turbavit exercitum, a quo natisque furenti ob dolorem Lygurgo subtracta, incognito michi eventui mortique servata est. -Medea, sevissimum veteris perfidie documentum, Oete, clarissimi regis Colcorum, et Perse coniugis filia fuit: formosa satis et malefitiorum longe doctissima. Nam, a quocunque magistro instructa sit, adeo herbarum vires familiares habuit, ut nemo melius; novitque plene cantato carmine turbare celum, ventos ex antro ciere, tempestates movere, flumina sistere, venena conficere, elaboratos ignes ad quodcunque incendium componere et huiusmodi perficere omnia. Nec illi — quod longe peius ab artibus fuit dissonus animus; nam, deficientibus eis, ferro uti arbitrabatur levissimum. +Medea, sevissimum veteris perfidie documentum, Oete, clarissimi regis Colcorum, et Perse coniugis filia fuit: formosa satis et malefitiorum longe doctissima. Nam, a quocunque magistro instructa sit, adeo herbarum vires familiares habuit, ut nemo melius; novitque plene cantato carmine turbare celum, ventos ex antro ciere, tempestates movere, flumina sistere, venena conficere, elaboratos ignes ad quodcunque incendium componere et huiusmodi perficere omnia. Nec illi - quod longe peius ab artibus fuit dissonus animus; nam, deficientibus eis, ferro uti arbitrabatur levissimum. Hec Iasonem thessalum, eo seculo conspicuum virtute iuvenem, a Pelia patruo, sue probitati insidiante, sub pretextu gloriosissime expeditionis missum in Colcos ad aureum surripiendum vellus, eiusdem capta prestantia, dilexit ardenter egitque, ad eius promerendam gratiam, ut, orta inter incolas seditione, patri suscitaretur bellum et consequendi votum Iasoni spatium prestaretur. Quis hoc etiam sensatus arbitraretur homo quod ex uno oculorum intuitu opulentissimi regis exterminium sequeretur? Eo igitur patrato scelere, cum dilecti iuvenis meruisset amplexus, cum eodem secum patriam substantiam omnem trahens, clam fugam arripuit; nec, tam grandi facinore contenta, in peius trucem divertit animum. Arbitrata quidem Oetam secuturum profugos, ad eum sistendum in Thomitania Phasidis insula, per quam secuturo transitus futurus erat, Absyrtium seu Egyaleum puerum fratrem suum, quem in hoc secum fuge comitem traxerat, obtruncari et eius membra passim per arva dispergi iussit, ut, dum spersa miserabilis colligeret genitor et eis lacrimas tumulumque daret, fugientibus etiam fuge spatium commodaret. Nec eam fefellit opinio: sic enim factum est. Tandem cum post errores plurimos in Thessaliam cum lasone devenisset suo Esonemque socerum, tam ex reditu nati quam ex parta victoria predaque et illustri coniugio tanta replesset letitia, ut revocatus in floridam videretur etatem, lasoni paratura regnum, arte sua zizaniam inter natas et Peliam sevit easque misere armavit in patrem. Ceterum, labentibus annis, exosa lasoni facta et ab eodem loco eius Creusa, filia Creontis, Corinthiorum regis, assumpta, inpatiens Eremensque cum multa in lasonem excogis tasset, eo prorupit ut ingenio suo Creusam Creontisque regiam omnem assummeret igne volatili; et, spectante lasone, quos ex eo susceperat filios trucidaret et effugeret in Athenas, ubi, Egeo nupta regi, cum Medum, a se denominatum, iam filium suscepisset ex eo, et frustra Theseum redeuntem veneno temptasset occidere, tertio fugam arripuit et, cum lasonis in gratiam redisset, una cum eo omni Thesalia ab Agialeo, Pelie filio, pulsi repatriavit in Colcos senemque atque exulem patrem regno restituit. Quid tandem egerit quove sub celo seu mortis genere diem clauserit, nec legisse memini nec audisse. @@ -94,11 +94,11 @@ Sed, ne omiserim, non omais oculis prestanda licentia est. Eis enim spectantibus Aragnes, asyatica atque plebeia femina, Ydmonii, colophonii lanarum tinctoris, fuit filia. Que, quanquam origine minus clara fuerit, non nullis tamen meritis extollenda est. Asserunt quidem veteres lini usum eius fuisse inventum eamque primam retia excogitasse, aucupatoria seu piscatoria fuerine. incertum. Et cum eius filius, cui Closter nomen fuit, fusos lanificio aptos reperisset, arbitrantur quidam hanc texture artis principatum evo suo tenuisse, tanque circa hanc grandis ingenii, ut digitis filisque et spatula et aliis tali offitio oportunis id egisse quod pictor peregisset pinniculo: non equidem in muliere spernendum offitium. Sane dum non solum Ypheis, quo habitans textrinam habebat, sed ubique se fama celebrem audiret, adeo elata est ut ausa sit adversus Palladem, huius artis repertricem, certamen inire; et cum superari equo animo ferre non posset, induto laqueo vis tam finivit. Ex quo locus fingentibus datus est; nam cum nomine et exercitio aranea vermis cum Aragne conveniat et filo pendeat, ut ipsa pependit laqueo, Aragnem miseratione deorum in araneam versam dixere et assidua cura pristino vacare servitio. Alii vero dicunt quod, esto laqueum induerit moritura, non tamen mortuam, adiutorio interveniente suorum; sed, artificio posito, dolore vacasse. -Nunc autem si quis est, obsecro, qui se credat in aliquo anteire ceteros, dicat — dicat, si libet, Aragnes ipsa — an celum vertere et in se dignitates omnes trahere potuisse arbitretur, aut potius ipsum Deum, rerum satorem omnium, precibus et meritis sic in se benignum fecisse potuerit ut, adaperto munificentie sue sinu, in illam gratias effundere cunctas coegerit, omissis ceteris. Sed quid quero? Sic hec arbitrata videtur: stultissimum hercle. Vertit eterna lege natura celum et apta rebus variis ingenia cunctis prebet. Hec pront ocio atque desidia torpentia fiunt, sic studiis et exercitio luculenta et maximarum rerum capacia; et, eadem inpellente natura, in rerum omnium notitiam desiderio vehimur, esto non eadem solertia vel fortuna. Et, si sic est, quid obstat quin multi possint eadem in re pares effici? Et ob id quenquam se solum existimare, inter tam innumerabilem mortalium multitudinem, cursu prevalere ceteris ad gloriam, stolide mentis est. Optarem quippe ut Aragnes unica in hoc nobis esset ridiculum, cum sint innumeri tanta laqueati dementia qui, dum se in precipitium stolide presumptionis efferunt, Aragnem minus ridendam faciunt. +Nunc autem si quis est, obsecro, qui se credat in aliquo anteire ceteros, dicat - dicat, si libet, Aragnes ipsa - an celum vertere et in se dignitates omnes trahere potuisse arbitretur, aut potius ipsum Deum, rerum satorem omnium, precibus et meritis sic in se benignum fecisse potuerit ut, adaperto munificentie sue sinu, in illam gratias effundere cunctas coegerit, omissis ceteris. Sed quid quero? Sic hec arbitrata videtur: stultissimum hercle. Vertit eterna lege natura celum et apta rebus variis ingenia cunctis prebet. Hec pront ocio atque desidia torpentia fiunt, sic studiis et exercitio luculenta et maximarum rerum capacia; et, eadem inpellente natura, in rerum omnium notitiam desiderio vehimur, esto non eadem solertia vel fortuna. Et, si sic est, quid obstat quin multi possint eadem in re pares effici? Et ob id quenquam se solum existimare, inter tam innumerabilem mortalium multitudinem, cursu prevalere ceteris ad gloriam, stolide mentis est. Optarem quippe ut Aragnes unica in hoc nobis esset ridiculum, cum sint innumeri tanta laqueati dementia qui, dum se in precipitium stolide presumptionis efferunt, Aragnem minus ridendam faciunt. Orythia Marpesie fuit filia et una cum Anthiopa, quam quidam sororem existimant suam, post Marpesiam Amazonum regina fuit et ante alia virginitate perpetua insignis et commendanda plurimum; tantum cum consorte regni Anthiope bellis valuit, ut multis Amazonum imperium honoribus ampliarit; et adeo militaris discipline suas laudes extulit, ut arbitraretur Euristeus, Micenarum rex, durum posse bello eius obtineri baltheum; et ob id aiunt debitori Herculi, tanquam maximum, iniunctum ut illud afferret eidem. Eximia quippe mulieri gloria est sibi ob splendidam armorum virtutem obiectum Herculem cuncta superantem. Qui cum expeditionem intrasset et novem longis navibus Amazonum occupasset litus, absente Orythia, in tumultuantes Amazones ob paucitatem et incuriam de se facile victoriam prebuere; capteque Menalippe et Ypolite, sorores Anthiope; dato regine baltheo, Menalippe restituta est. Verum cum asportasse Ypolitem Theseum, expeditionis socium, audisset Orythia, in Greciam omnem, convocatis auxiliis, bellum movere ausa est; sed ob dissensionem ab auxiliis derelicta, ab Atheniensibus superata in regnum rediit, nec quid egerit ulterius invenisse recordor. -Erythrea seu Eriphile mulier ex sybillis una et insignis plurimum fuit. Quas quidem sybillas decem fuisse numero quidam putant easque propriis distinguunt nominibus; et quoniam plurimum vaticinio valuere omnes, sic illas cognominant. Nam syos eolico sermone, deus latine sonat; biles autem mentem dici dixere; et ideo sybille, quasi mente divine, seu mente deum gerentes. Ex quibus venerabilibus omnibus hanc fuisse celeberrimam referunts et eius apud Babilonios, aliquandiu ante troianum bellum, fuisse originem, esto non nulli eam Romuli, Romanorum regis, tempore vaticinatam putent. Huius — ut quidam dicunt — nomen fuit Eriphyla, sed Erythrea ideo nominata, quia apud Erythream insulam diu morata sit et ibidem plurima eius carmina sint comperta. Fuit igitur huius tanta vis ingenii aut orationis atque devotionis meritum in conspectu Dei, ut vigili studio, non absque divino munere, meruerit — si verum sit ab ea dictum quod legitur — futura tanta claritate describere, ut evangelium potius quam vaticinium videatur. Hec quidem percontantibus Grecis tam perlucide suos labores et Ylionis excidium descripsit carmine, ut nil post factum quam ante nosceretur clarius. Sic et Romanorum imperium casusque varios paucis verisque complexa est longe ante eius initium, ut nostro seculo breve potius epythoma scripsisse videatur quam predixisse futurum; et, quod longe maius meo iudicio est, archanum divine mentis, non nisi per figuras veterum et implicita prophetarum, imo Sancti Spiritus per prophetas verba, predictum, aperuit: incarnandiVerbi misterium, iam nati vitam et opera, proditionem, capturam, illusiones et inhonestam mortem resurrectionisque triunphum et ascensionem et ad extremum iudicium reditum; ut hystoriam dictasse, non venturos predixisse actus appareat. Quibus meritis et dilectissimam Deo fuisse arbitror et pre ceteris gentilium mulieribus venerandam. Sunt qui asserant insuper eam virginitate perpetua floraisse, quod ego facile credam: non enim in contagioso pectore tanta futurorum lux effulsisse potuisset. Quo tempore, seu qua in parte decesserit, abolitum est. +Erythrea seu Eriphile mulier ex sybillis una et insignis plurimum fuit. Quas quidem sybillas decem fuisse numero quidam putant easque propriis distinguunt nominibus; et quoniam plurimum vaticinio valuere omnes, sic illas cognominant. Nam syos eolico sermone, deus latine sonat; biles autem mentem dici dixere; et ideo sybille, quasi mente divine, seu mente deum gerentes. Ex quibus venerabilibus omnibus hanc fuisse celeberrimam referunts et eius apud Babilonios, aliquandiu ante troianum bellum, fuisse originem, esto non nulli eam Romuli, Romanorum regis, tempore vaticinatam putent. Huius - ut quidam dicunt - nomen fuit Eriphyla, sed Erythrea ideo nominata, quia apud Erythream insulam diu morata sit et ibidem plurima eius carmina sint comperta. Fuit igitur huius tanta vis ingenii aut orationis atque devotionis meritum in conspectu Dei, ut vigili studio, non absque divino munere, meruerit - si verum sit ab ea dictum quod legitur - futura tanta claritate describere, ut evangelium potius quam vaticinium videatur. Hec quidem percontantibus Grecis tam perlucide suos labores et Ylionis excidium descripsit carmine, ut nil post factum quam ante nosceretur clarius. Sic et Romanorum imperium casusque varios paucis verisque complexa est longe ante eius initium, ut nostro seculo breve potius epythoma scripsisse videatur quam predixisse futurum; et, quod longe maius meo iudicio est, archanum divine mentis, non nisi per figuras veterum et implicita prophetarum, imo Sancti Spiritus per prophetas verba, predictum, aperuit: incarnandiVerbi misterium, iam nati vitam et opera, proditionem, capturam, illusiones et inhonestam mortem resurrectionisque triunphum et ascensionem et ad extremum iudicium reditum; ut hystoriam dictasse, non venturos predixisse actus appareat. Quibus meritis et dilectissimam Deo fuisse arbitror et pre ceteris gentilium mulieribus venerandam. Sunt qui asserant insuper eam virginitate perpetua floraisse, quod ego facile credam: non enim in contagioso pectore tanta futurorum lux effulsisse potuisset. Quo tempore, seu qua in parte decesserit, abolitum est. Medusa Phorci ditissimi regis heres fuit et filia eique opulentissimum regnum extitit in athlantiaco mari, quod Hesperidas fuisse insulas non nulli credidere. Hec, si vetustati fidem prestare possumus, tam admirande fuit pulchritudinis, ut non solum excederet ceteras, sed, quasi quoddam preter naturam mirabile, quam plurimos ad se videndam exciret homines. Fuit quidem illi capillitium aureum et numerosum, faciei decus precipuum et digna proceritate corpus elatum; sed inter cetera tam grandis ac placidus oculorum illi fuit vigor ut, quos benigne respiceret, fere immobiles et sui nescios redderet. Preterea non nulli eam agricolationis fuisse peritissimam asserunt eamque inde Gorgonis consecutam cognomen: cuius opera mira cum sagacitate non solum patrias servavit divitias, sed in immensum ausit, adeo ut qui novere crederent eam occiduos quoscunque reges anteire thesauris. Et sic tam pulchritudine eximia quam etiam opulentia et sagacitate in amplissimam famam apud remotas etiam nationes evasit. Verum inter alios celebri rumore ad Argivos delata est, quos inter Perseus iuventutis achyve florentissimus, audito talium relatu, in desiderium incidit et videndi spetiosissimam feminam et occupandi thesauros; et sic, navi conscensa, cui Pegasus equus erat insigne, in occasum celeritate mirabili devectus est; ibique prudentia usus et armis reginam occupavit et aurum; et opima honustus preda remeavit ad suos. Ex his locum sibi poetica adinvenit fictio qua legimus Medusam gorgonem assuetam saxeos facere quos inspiceret eiusque crines versos in angues ira Minerve, eo quod templum eius Neptuni concubitu vitiasset peperissetque Pegasum; et Perseum, equo insidentem alato, eius in regnum evolasse et Pallantei egydis usu superasse. @@ -110,7 +110,7 @@ Consuevit pestifera hec passio delitiosas subire puellulas et lascivos ociososqu O quam dulcis, quam suavis hic amor! Quem cum horrere ac fugere debeamus, in Deum extollimus, illum colimus, illum supplices oramus et sacrum ex suspiriis lacrimisque conficimus, stupra adulteria incestusque offerimus et obscenitatum nostrarum coronas immictimus! -Deyanira Oenei Etholorum regis — ut quidam asserunt — fuit filia et Meleagri soror: tanta insignis formositate virgo, ut ob eius nuptias consequendas certamen inter Acheloum et Herculem oriretur. Que cum victori cessisset Herculi, a Nesso centauro adamata est; et cum illam Hercules e Calidonia transferret in patriam, ab Ebeno Calidonie fluvio, imbrium pridianarum turgido, moratus, obvium habuit amantem Nessum, se, quia eques esset, ad transportandam Deyaniram ultro Herculi obsequiosum prebentem. Cui cum concessisset Hercules, nataturus post coniugem ipse, quasi voto potitus, cum transvadasset fluvium, cum dilecta fugam arripuit. Quem cum non posset Hercules pedibus consequi, sagitta lerneo infecta tabo, fugientem actigit. Quod sentiens Nessus seque mortuum arbitratus, vestem sanguine suo infectam confestim Deyanire tradidit, asserens, sic cruentam si induat, posse Herculem ab omni extero in suum amorem retrahere. Quam Deyanira credula, loco pregrandis muneris, summens, clam aliquandiu servatam, Herculi Omphalem, seu Yolem, amanti, per Lycam servulum caute transmisit. Ipse autem cum sudore cruorem, veneno infectum, resolvisset porisque bibisset, versus in rabiem se igni comburendum ultro concessit. Et sic Deyanira, tanto viduata viro, dum retrahere speraret, perdidit et Nessi cedem etiam expiavit. +Deyanira Oenei Etholorum regis - ut quidam asserunt - fuit filia et Meleagri soror: tanta insignis formositate virgo, ut ob eius nuptias consequendas certamen inter Acheloum et Herculem oriretur. Que cum victori cessisset Herculi, a Nesso centauro adamata est; et cum illam Hercules e Calidonia transferret in patriam, ab Ebeno Calidonie fluvio, imbrium pridianarum turgido, moratus, obvium habuit amantem Nessum, se, quia eques esset, ad transportandam Deyaniram ultro Herculi obsequiosum prebentem. Cui cum concessisset Hercules, nataturus post coniugem ipse, quasi voto potitus, cum transvadasset fluvium, cum dilecta fugam arripuit. Quem cum non posset Hercules pedibus consequi, sagitta lerneo infecta tabo, fugientem actigit. Quod sentiens Nessus seque mortuum arbitratus, vestem sanguine suo infectam confestim Deyanire tradidit, asserens, sic cruentam si induat, posse Herculem ab omni extero in suum amorem retrahere. Quam Deyanira credula, loco pregrandis muneris, summens, clam aliquandiu servatam, Herculi Omphalem, seu Yolem, amanti, per Lycam servulum caute transmisit. Ipse autem cum sudore cruorem, veneno infectum, resolvisset porisque bibisset, versus in rabiem se igni comburendum ultro concessit. Et sic Deyanira, tanto viduata viro, dum retrahere speraret, perdidit et Nessi cedem etiam expiavit. Yocasta Thebarum regina fuit, magis infortunio suo clara quam meritis aut regno. Hec quidem, cum a primis Thebarum conditoribus originem duceret splendidam, virgo nupsit Layo, Thebarum regi, ex quo cum concepisset filium, ob adversum Layo responsum, ex oraculo sumptum, natum iussa feris obiciendum egra tradidit. Quem cum evestigio devoratum existimasset, apud Corinthiorum regem pro filio educatum, atque iam etate provectum, occiso ab eodem apud Phocenses Layo, vidua incognitum sumpsit in coniugem et ex eo Ethyoclem et Polinicem filios et totidem feminas, Ysmenam scilicet et Anthigonam, peperit filias. Et cum iam tam regno quam prole videretur felix, deorum responso, quem legitimum arbitrabatur virum, eum esse filium novit. Quod etsi ipsa ferret egerrime, egrius tamen ille, adeo ut ob ruborem patrati sceleris eternam cuperet noctem, oculos abiecit et regnum. Quod discordes assummentes filii, in bellum, fractis federibus, venere; etsi grandi Yocaste tristitia sepe adversum in certamen descenderent, maximo eos decertantes duello mutuis vulneribus occisos accepit. Cuius doloris inpatiens misera mater et avia, esto Creontem fratrem iam regem cerneret et orbum filium virumque captivum et Ysmenam Anthigonamque filias labanti fortune implicitas, reluctantem fessamque malis animam ferro, iam anus, expulit et anxietates cum vita finivit. Sunt tamen qui velint eam tam diu noxios errores suos ferre non potuisse, quin imo cum vidisset Edypum oculos eicientem, illico in se sevisse. @@ -118,19 +118,19 @@ Almathea virgo, quam quidam Deyphebem Glauci filiam vocant, ex Cumis Calchidiens Studiis igitur et divina gratia illustres efficimur; que nemini se dignum facienti denegata sunt. Quod si spectaremus, desidia torpentes, sentiremus plane quod, tempore perdito, ab utero, etiam annosi morientes, deferamur ad tumulum. Demum si ingenio et divinitate pervigiles valent femine, quid hominibus miseris arbitrandum est, quibus ad omnia aptitudo promptior? Si pellatur ignavia, in ipsam quippe evaderent deitatem. Fleant igitur et tabescant quibus tam grande donum inertia sublatum est; et se, inter homines animatos, fateantur lapides! Quod fiet dum suum crimen confitebuntur elingues. -Nycostrata, cui postea Carmenta apud Ytalos nomen, fuit Yonii regis Arcadum filia; secundum quosdam Pallanti arcado nupsit, secundum alios nurus fuit eiusdem. Nec regni solum fulgore fuit insignis, quin imo grecarum literarum doctissima adeo versatilis fuit ingenii, ut ad vaticinium usque vigilanti penetraret studio et vaste efficeretur notissima. Que cum querentibus et a se ipsa non nunquam expromeret futura carmine, a Latinis, quasi primo Nycostrate aboleto nomine, Carmenta nuncupata est. Hec autem mater fuit Evandri, Arcadum regis, quem fabule veterum, seu quia eloquens atque facundus homo, seu quia astutus fuerit, ex Mercurio volunt fuisse conceptum. Qui — ut quidam dicunt — cum casu eum, qui verus erat pater, occidisset, seu — ut aliis placet seditione civium suorum alia ex causa orta, e regno pulsus avito, suadente Carmenta matre, et magna vaticinio promictente, si has peteret quas ostenderet sedes, facta peregrinationis socia, conscensis navibus, cum parte por pulorum secundo vento ad hostia Tiberis ex Peloponeso deveniens, eadem matre duce, in Palatino monte, quem a Pallante patre, seu a Pallante filio, nominavit, ubi pos stea Roma ingens condita est, cum suis et matre consedit construxitque oppidum Pallanteum. Sane Carmenta, cum indigenas fere silvestres comperisset homines, esto iamdus dum, Saturni profugi munere, segetes didicissent serere, eosque nullo literarum usui, seu modico et hoc greco, assuetos, a longe divina mente prospiciens quanta loco regionique celebritas servaretur in posterum, indignum rata ut adminiculo exterarum literarum futuris seculis sua monstrarentur magnalia, in eum studium ivit totis ingenii viribus, ut proprias et omnino a ceteris nationibus diversas literas exhiberet populis; cui ceptui nec defuit Deus. Sua enim gratia factum est ut, novis ab ea adinventis caracteribus secundum ytalicum ydioma, earum coniunctiones edoceret, contenta sexdecim tantum excudisse figuras, et uti diu ante Cadmus, Thebarum conditor, adinvenerat Grecis. Quas nos in hodiernum usque latinas dicimus eiusque tenemus munere; dato aliquas, et oportune, quidam sapientes addiderint, nulla ex veteribus amota. Cuius mulieris vaticinium, etsi plurimum mirati sint Latii, hoc tamen inventum adeo mirabile visum est, ut profecto crediderint rudes, non hominem sed potius deam esse Carmentam; quam ob rem cum viventem divinis celebrassent honoribus, mortue sub infima Capitolini montis parte, ubi vitam duxerat, sacellum suo condidere nomini et ad eius perpetuam memoriam a suo nomine loca adiacentia Carmentalia vocavere. Quod quidem nec Roma iam grandis abolesse passa est; quin imo ianuam civitatis, quam ibi, exigente necessitate, cives construxerunt, Carmentalem per multa secula de Carmente nomine vocavere. +Nycostrata, cui postea Carmenta apud Ytalos nomen, fuit Yonii regis Arcadum filia; secundum quosdam Pallanti arcado nupsit, secundum alios nurus fuit eiusdem. Nec regni solum fulgore fuit insignis, quin imo grecarum literarum doctissima adeo versatilis fuit ingenii, ut ad vaticinium usque vigilanti penetraret studio et vaste efficeretur notissima. Que cum querentibus et a se ipsa non nunquam expromeret futura carmine, a Latinis, quasi primo Nycostrate aboleto nomine, Carmenta nuncupata est. Hec autem mater fuit Evandri, Arcadum regis, quem fabule veterum, seu quia eloquens atque facundus homo, seu quia astutus fuerit, ex Mercurio volunt fuisse conceptum. Qui - ut quidam dicunt - cum casu eum, qui verus erat pater, occidisset, seu - ut aliis placet seditione civium suorum alia ex causa orta, e regno pulsus avito, suadente Carmenta matre, et magna vaticinio promictente, si has peteret quas ostenderet sedes, facta peregrinationis socia, conscensis navibus, cum parte por pulorum secundo vento ad hostia Tiberis ex Peloponeso deveniens, eadem matre duce, in Palatino monte, quem a Pallante patre, seu a Pallante filio, nominavit, ubi pos stea Roma ingens condita est, cum suis et matre consedit construxitque oppidum Pallanteum. Sane Carmenta, cum indigenas fere silvestres comperisset homines, esto iamdus dum, Saturni profugi munere, segetes didicissent serere, eosque nullo literarum usui, seu modico et hoc greco, assuetos, a longe divina mente prospiciens quanta loco regionique celebritas servaretur in posterum, indignum rata ut adminiculo exterarum literarum futuris seculis sua monstrarentur magnalia, in eum studium ivit totis ingenii viribus, ut proprias et omnino a ceteris nationibus diversas literas exhiberet populis; cui ceptui nec defuit Deus. Sua enim gratia factum est ut, novis ab ea adinventis caracteribus secundum ytalicum ydioma, earum coniunctiones edoceret, contenta sexdecim tantum excudisse figuras, et uti diu ante Cadmus, Thebarum conditor, adinvenerat Grecis. Quas nos in hodiernum usque latinas dicimus eiusque tenemus munere; dato aliquas, et oportune, quidam sapientes addiderint, nulla ex veteribus amota. Cuius mulieris vaticinium, etsi plurimum mirati sint Latii, hoc tamen inventum adeo mirabile visum est, ut profecto crediderint rudes, non hominem sed potius deam esse Carmentam; quam ob rem cum viventem divinis celebrassent honoribus, mortue sub infima Capitolini montis parte, ubi vitam duxerat, sacellum suo condidere nomini et ad eius perpetuam memoriam a suo nomine loca adiacentia Carmentalia vocavere. Quod quidem nec Roma iam grandis abolesse passa est; quin imo ianuam civitatis, quam ibi, exigente necessitate, cives construxerunt, Carmentalem per multa secula de Carmente nomine vocavere. -Multis olim dotibus Ytalia pre ceteris orbis regionibus florida fuit et fere celesti luce corusca; nec tantum suo sub celo tam splendidus quesitus est fulgor. Nam ab Asya opulentia venit et supellectilis regia; sanguinis claritas, etsi multa addiderint Greci, a Troianis habita primo. Arismetricamet geometricam artes dedere Egyptii; phylosophia et eloquentia ac mechanicum fere opus omne ab eisdem Grecis sumptum est. Agriculturam, paucis adhuc cognitam, Saturnus intulit exul; deorum infaustus cultus ab Etruscis et Numa Pompilio habitus; leges publicas Athene primo, inde senatusconsultus et Cesares prebuere; sacerdotium summum religionemque sinceram a lerosolimis attulit Simon Petrus; disciplinam autem militarem veteres excogitavere Romani, qua et armorum atque corporum robore et in rem publicam caritate integra orbis totius sibi quesivere imperium. Literarum caracteres satis ex dictis patet quoniam maioribus nostris Carmenta concesserit, cum iam ex arcada devenisset ytalica. Sic et gramatice facultatis prima dedisse semina creditum, que in ampliorem segetem successu temporum prisci traxere; quibus adeo fuit propitius Deus ut, hebraicis grecisque literis parte maxima glorie dempta, omnis quasi Europa amplo terrarum tractu nostris utatur. Quibus delinita, facultatum omnium im finita splendent volumina, hominum gesta Deique magnalia perpetua servantur memoria ut, que vidisse nequivimus ipsi, eis opitulantibus, cognoscamus. His vota nostra transmictimus et aliena cum fide suscipimus, his amicitias in longinquo iungimus et mutuis responsionibus conservamus. He Deum — prout fieri potest — nobis describunt; he celum terrasque et maria et animantia cuncta designant; nec est quod queras possibile quod ab his vigilans non possis percipere; harum breviter opere quicquid amplitudine mentis complecti atque teneri non potest, fidissime commendatur custodie. Que tamen, etsi aliis ex his non nulla contingant, nil tamen nostris commendabile aufertur. Ceterum ex tam egregiis dotibus quedam perdidimus, quedam dedimus et non nulla adhuc fere nomine potius quam effectu tenemus. Verum, quomodocunque de ceteris nostro crimine a fortuna actum sit, nec germana rapacitas, nec gallicus furor, nec astutia anglica, nec hispana ferocitas, nec alicuius alterius nationis inculta barbaries vel insultus, hanc tam grandem, tam spectabilem, tam oportunam latino nomini gloriam surripuisse potuit unquam, ut sui scilicet iuris prima literarum possent aut auderent dicere elementa et longe minus suum compertum fuisse grammaticam; quas, uti comperimus ipsi, sic etiam dedimus ultro, nostro tamen semper insignita vocabulo. Unde fit ut, quanto longius feruntur, tanto magis latini nominis amplientur laudes et honores, clariusque vetustissimi decoris nobilitatis et ingenii testimonium deferunt et incorruptum nostre perspicacitatis servant, etiam indignante barbarie, argumentum. Cuius tam eximii fulgoris, etsi Deo datori gratias agere debeamus, multum tamen laudis caritatis et fidei Carmente debemus. Quam ob rem ne a quoquam, tanquam ingrati, iure redargui possimus, ut illud pro viribus in eternam memoriam efferamus piissimum est. +Multis olim dotibus Ytalia pre ceteris orbis regionibus florida fuit et fere celesti luce corusca; nec tantum suo sub celo tam splendidus quesitus est fulgor. Nam ab Asya opulentia venit et supellectilis regia; sanguinis claritas, etsi multa addiderint Greci, a Troianis habita primo. Arismetricamet geometricam artes dedere Egyptii; phylosophia et eloquentia ac mechanicum fere opus omne ab eisdem Grecis sumptum est. Agriculturam, paucis adhuc cognitam, Saturnus intulit exul; deorum infaustus cultus ab Etruscis et Numa Pompilio habitus; leges publicas Athene primo, inde senatusconsultus et Cesares prebuere; sacerdotium summum religionemque sinceram a lerosolimis attulit Simon Petrus; disciplinam autem militarem veteres excogitavere Romani, qua et armorum atque corporum robore et in rem publicam caritate integra orbis totius sibi quesivere imperium. Literarum caracteres satis ex dictis patet quoniam maioribus nostris Carmenta concesserit, cum iam ex arcada devenisset ytalica. Sic et gramatice facultatis prima dedisse semina creditum, que in ampliorem segetem successu temporum prisci traxere; quibus adeo fuit propitius Deus ut, hebraicis grecisque literis parte maxima glorie dempta, omnis quasi Europa amplo terrarum tractu nostris utatur. Quibus delinita, facultatum omnium im finita splendent volumina, hominum gesta Deique magnalia perpetua servantur memoria ut, que vidisse nequivimus ipsi, eis opitulantibus, cognoscamus. His vota nostra transmictimus et aliena cum fide suscipimus, his amicitias in longinquo iungimus et mutuis responsionibus conservamus. He Deum - prout fieri potest - nobis describunt; he celum terrasque et maria et animantia cuncta designant; nec est quod queras possibile quod ab his vigilans non possis percipere; harum breviter opere quicquid amplitudine mentis complecti atque teneri non potest, fidissime commendatur custodie. Que tamen, etsi aliis ex his non nulla contingant, nil tamen nostris commendabile aufertur. Ceterum ex tam egregiis dotibus quedam perdidimus, quedam dedimus et non nulla adhuc fere nomine potius quam effectu tenemus. Verum, quomodocunque de ceteris nostro crimine a fortuna actum sit, nec germana rapacitas, nec gallicus furor, nec astutia anglica, nec hispana ferocitas, nec alicuius alterius nationis inculta barbaries vel insultus, hanc tam grandem, tam spectabilem, tam oportunam latino nomini gloriam surripuisse potuit unquam, ut sui scilicet iuris prima literarum possent aut auderent dicere elementa et longe minus suum compertum fuisse grammaticam; quas, uti comperimus ipsi, sic etiam dedimus ultro, nostro tamen semper insignita vocabulo. Unde fit ut, quanto longius feruntur, tanto magis latini nominis amplientur laudes et honores, clariusque vetustissimi decoris nobilitatis et ingenii testimonium deferunt et incorruptum nostre perspicacitatis servant, etiam indignante barbarie, argumentum. Cuius tam eximii fulgoris, etsi Deo datori gratias agere debeamus, multum tamen laudis caritatis et fidei Carmente debemus. Quam ob rem ne a quoquam, tanquam ingrati, iure redargui possimus, ut illud pro viribus in eternam memoriam efferamus piissimum est. -Pocris Pandionis Athenarum regis nata et Cephalo, Eoli regis filio, nupta, uti avaritia sua pudicis matronis exosa est, sic et viris accepta, quoniam per eam ceterarum mulierum vitium adapertum sit. Nam cum leto pioque amore vir et uxor iuvenes gauderent, eorum infortunio factum est ut desiderio Cephali caperetur Aura, seu potius Aurora quedam, ut placet aliquibus, spectande pulchritudinis mulier, quem cupidine Pocris sue detentum aliquandiu frustra in suam sententiam precibus trahere conata est. Ex quo inquit indignans: — Penitebit te, Cephale, adeo fervide dilexisse Pocrim: comperies, faxo, sisit qui temptet, eam aurum amori preposuisse tuo —. Quod audiens iuvenis, experiri avidus, peregrinationem longinquam fingens abiit flexoque in patriam gradu, per intermedium muneribus constantiam temptavit uxoris. Que, quantumcunque grandia sponderentur, impetu primo movisse nequivere; eo tandem perseverante et iocalia augente, ad ultimum hesitantem flexit animum, illique nox optatique amplexus, si detur sponsum aurum, promissi sunt. Tum Cephalus, merore consternatus, aperuit quoniam dolo frivolum Pocris amorem intercepisset; que, rubore conspersa et conscientia inpulsa facinoris, confestim in silvas abiit et se solitudini dedit. Iuvenis autem amoris inpatiens, ultro venia data, precibus aspernantem revocavit in gratiam. Sed quid refert? Nulle sunt indulgentie vires adversus conscientie morsus. Agebatur Pocris in varios animi motus; et zelo percita, ne forte id in se blanditiis Aurore vir ageret quod ipsa in illum auro mercata fuerat, clam per scopulos et abrupta montium iuga valliumque secreta venatorem consequi cepit. Quod peragens contigit, dum inter vallium herbida calamosque palustres latitans moveretur Pocris, credita a viro belua, sagitta confossa periit. +Pocris Pandionis Athenarum regis nata et Cephalo, Eoli regis filio, nupta, uti avaritia sua pudicis matronis exosa est, sic et viris accepta, quoniam per eam ceterarum mulierum vitium adapertum sit. Nam cum leto pioque amore vir et uxor iuvenes gauderent, eorum infortunio factum est ut desiderio Cephali caperetur Aura, seu potius Aurora quedam, ut placet aliquibus, spectande pulchritudinis mulier, quem cupidine Pocris sue detentum aliquandiu frustra in suam sententiam precibus trahere conata est. Ex quo inquit indignans: - Penitebit te, Cephale, adeo fervide dilexisse Pocrim: comperies, faxo, sisit qui temptet, eam aurum amori preposuisse tuo -. Quod audiens iuvenis, experiri avidus, peregrinationem longinquam fingens abiit flexoque in patriam gradu, per intermedium muneribus constantiam temptavit uxoris. Que, quantumcunque grandia sponderentur, impetu primo movisse nequivere; eo tandem perseverante et iocalia augente, ad ultimum hesitantem flexit animum, illique nox optatique amplexus, si detur sponsum aurum, promissi sunt. Tum Cephalus, merore consternatus, aperuit quoniam dolo frivolum Pocris amorem intercepisset; que, rubore conspersa et conscientia inpulsa facinoris, confestim in silvas abiit et se solitudini dedit. Iuvenis autem amoris inpatiens, ultro venia data, precibus aspernantem revocavit in gratiam. Sed quid refert? Nulle sunt indulgentie vires adversus conscientie morsus. Agebatur Pocris in varios animi motus; et zelo percita, ne forte id in se blanditiis Aurore vir ageret quod ipsa in illum auro mercata fuerat, clam per scopulos et abrupta montium iuga valliumque secreta venatorem consequi cepit. Quod peragens contigit, dum inter vallium herbida calamosque palustres latitans moveretur Pocris, credita a viro belua, sagitta confossa periit. Ignoro quid dixerim potius: an nil esse potentius auro in terris, aut stolidius querere quod comperisse non velis. Quorum dum utrunque insipiens mulier approbat, sibi indelebilem notam et mortem invenit quam minime inquirebat. Sed, ut auri immoderatum desiderium sinam, quo stolidi fere trahimur omnes, queso, tam obstinato zelo correpti dicant quid inde sibi emolumenti sentiant, quid decoris, quid laudis aut glorie consequantur. Meo quippe iudicio hec ridicula mentis est egritudo a pusillanimitate patientis originem ducens, cum non alibi viderimus quam hos penes, qui se adeo deiecte virtutis existimant ut facile sibi quoscunque preponendos fore concedant. -Argia greca mulier, ab antiquis Argivorum regibus generosam ducens originem, Adrasti regis filia fuit et spectabili pulchritudine sua, uti de se contemporaneis letum spectaculum prebuit, sic et posteris integerrimum atque preclarum coniugalis amoris testimonium perenne reliquit; ob quod in nostros usque dies nomen eius fulgidum precipua coruscatione devenit. Hec igitur, nupta Polinici filio Edipi, Thebarum regis, et exuli, cum iam ex illo Thessandrum peperisset filium, advertens eum ob fratris fraudem mordacibus agitari curis, facta anxietatum particeps, patrem iam senem non solum exoravit lacrimis precibusque, verum et armavit in Ethioclem, preter pactionum leges cum fratre thebanum regnum occupantem tyramaice; et ne fatale responsum detrimentum susciperet, Euridici, Anphiorai vatis coniugi, preter naturam femineam liberalis effecta, pretiosum illud monile, matronis olim thebanis infaustum, ultro contulit; ex quo latitans patefactus Anphyoraus, in Thebas itum est, sed infelici omine. Nam post plurimam certaminum stragem, ceteris interfectis ducibus et Adrasto auxiliis nudato atque semifugato, cum inter cetera sordidi vulgi cesique cadavera Polinicis corpus insepultum iacere anxia coniunx audisset, extemplo regio abiecto splendore et mollicie thalami atque debilitate feminei sexus seposita, paucis comitantibus, arripuit iter in castra. Nec eam terruere insidentium itinera manus impie, non fere, non aves occisorum hominum sequentes corpora, non circumvolantes, ut arbitrantur stolidi, cesorum manes, nec — quod terribilius videbatur — Creontis imperantis edictum, quo cavebatur pena capitalis suplicii, ne quis cuiquam occisorum funebre prestaret officium; quin ardenti mestoque animo, nocte media, certaminis aream intrans, cesorum atque tetro odore redolentia corpora nunc hec nunc illa devolveret, ut parve facis auxilio ora tabentia dilectissimi viri cognosceret; nec ante destitit quam quod querebat invenerit. O mirum! Semesa iam facies armorum rubigine et squalore oppleta pulvereo et marcido iam cruore respersa, nulli iam edepol cognoscenda, amantissime coniugi occultari non potuit; nec infecti vultus sordes uxoris amovere potuerunt oscula, non voces, non lacrimas, non ignes Creontis imperium; nam cum sepe vitalem spiritum per oris oscula exquisisset lavissetque lacrimis fetidos artus et sepe vocibus in suos amplexus revocasset exanimem, flammis iam flagrantibus, ne quid pii offitii omissum linqueret, tradidit consumptumque urna condidit nec, igne patefacto pio facinore, severi regis subire gladium et catenas expavit. +Argia greca mulier, ab antiquis Argivorum regibus generosam ducens originem, Adrasti regis filia fuit et spectabili pulchritudine sua, uti de se contemporaneis letum spectaculum prebuit, sic et posteris integerrimum atque preclarum coniugalis amoris testimonium perenne reliquit; ob quod in nostros usque dies nomen eius fulgidum precipua coruscatione devenit. Hec igitur, nupta Polinici filio Edipi, Thebarum regis, et exuli, cum iam ex illo Thessandrum peperisset filium, advertens eum ob fratris fraudem mordacibus agitari curis, facta anxietatum particeps, patrem iam senem non solum exoravit lacrimis precibusque, verum et armavit in Ethioclem, preter pactionum leges cum fratre thebanum regnum occupantem tyramaice; et ne fatale responsum detrimentum susciperet, Euridici, Anphiorai vatis coniugi, preter naturam femineam liberalis effecta, pretiosum illud monile, matronis olim thebanis infaustum, ultro contulit; ex quo latitans patefactus Anphyoraus, in Thebas itum est, sed infelici omine. Nam post plurimam certaminum stragem, ceteris interfectis ducibus et Adrasto auxiliis nudato atque semifugato, cum inter cetera sordidi vulgi cesique cadavera Polinicis corpus insepultum iacere anxia coniunx audisset, extemplo regio abiecto splendore et mollicie thalami atque debilitate feminei sexus seposita, paucis comitantibus, arripuit iter in castra. Nec eam terruere insidentium itinera manus impie, non fere, non aves occisorum hominum sequentes corpora, non circumvolantes, ut arbitrantur stolidi, cesorum manes, nec - quod terribilius videbatur - Creontis imperantis edictum, quo cavebatur pena capitalis suplicii, ne quis cuiquam occisorum funebre prestaret officium; quin ardenti mestoque animo, nocte media, certaminis aream intrans, cesorum atque tetro odore redolentia corpora nunc hec nunc illa devolveret, ut parve facis auxilio ora tabentia dilectissimi viri cognosceret; nec ante destitit quam quod querebat invenerit. O mirum! Semesa iam facies armorum rubigine et squalore oppleta pulvereo et marcido iam cruore respersa, nulli iam edepol cognoscenda, amantissime coniugi occultari non potuit; nec infecti vultus sordes uxoris amovere potuerunt oscula, non voces, non lacrimas, non ignes Creontis imperium; nam cum sepe vitalem spiritum per oris oscula exquisisset lavissetque lacrimis fetidos artus et sepe vocibus in suos amplexus revocasset exanimem, flammis iam flagrantibus, ne quid pii offitii omissum linqueret, tradidit consumptumque urna condidit nec, igne patefacto pio facinore, severi regis subire gladium et catenas expavit. Flevere persepe plurime virorum egritudines carceres paupertatem et infortunia multa, stante tamen spe mitioris fortune et amoto severioris pavore. Quod etsi laudabile videatur, extremum tamen dilectionis inditium dici non potest, ut Argie dici obsequia potuere. Hec hostiles petiit agros, dum flere posset in patria; fetidum tractavit cadaver, quod iniunxisse poterat aliis; flammis regium inpendit honorem, dum clam infodisse, qualitate temporis inspecta, satis erat; ululatus emisit femineos, ubi poterat pertransire tacita; nec quid speraret habebat ex occiso exule, cum quid timeret adesset ab hoste. Sic verus amor, sic fides integra, sic coniugii sanctitas et illibata castitas suasisse potuere. Quo merito laudanda, colenda et splendido extollenda preconio venit Argia. -Mantho, Thyresie, maximi Thebanorum vatis, filia, tempore Edipi regis filiorumque fuit insignis. Hec quidem sub patre magistro tam pronpti atque capacis fuit ingenii, ut pyromantiam, vetustissimum Caldeorum, seu — ut volunt alii — Nembroth inventum, adeo egregie disceret, ut evo suo nemo melius flammarum motus colores et murmura, quibus, nescio quo dyabolico opere, futurorum dicunt demonstrationes inesse, cognosceret. Preterea fibras pecudum et taurorum iecinora et quorumcunque animalium exta perspicaci cognovit intuitu; traxitque sepissime — ut creditum est — suis artibus spiritus immundos et inferorum manes coegit in voces et responsa dare querentibus. Sane cum iam bello cecidissent argivi reges qui Thebas obsederant, occupassetque Creon civitatis imperium, hec — ut placet aliquibus — regem novum fugiens, secessit in Asyam ibique Clarii Apollinis fanum, postea celeberrimum divinatione, instituit et Mopsum, inclitum sui seculi vatem, esto ex quo conceptum non prodat antiquitas, peperit. Alii vero aliter sentiunt dicuntque eam cum complicibus quibusdam suis, post thebanum bellum, errasse diu et tandem in Ytaliam devenisse ibique Tyberino iuncta cuidam, concepisse ex eo et peperisse filium, quem Cithconum dixere, a quibusdam Byanorem etiam vocitatum; et inde cum prole in Cisalpinam Galliam transiecisse, ubi cum palustria loca, Benaco contermina lacui, comperisset sua natura munita, seu ut suis cantationibus posset vacare liberius, seu vite residuum securius ducere, media in palude, in supereminente aquis solo, posuisse sedem et ibidem post tempus mortuam atque sepultam. Circa cuius tumulum aiunt Cithconum civitatem suis constituisse eamque de matris nomine Manthuam vocitasse. Quidam vero arbitrati sunt eam in mortem usque constanti proposito virginitatem servasse: floridum quippe atque sanctissimum opus et laudabile plurimum, ni illud nephastis suis labefactasset artibus Deoque vero, cui dicanda est, virginitatem servasset. +Mantho, Thyresie, maximi Thebanorum vatis, filia, tempore Edipi regis filiorumque fuit insignis. Hec quidem sub patre magistro tam pronpti atque capacis fuit ingenii, ut pyromantiam, vetustissimum Caldeorum, seu - ut volunt alii - Nembroth inventum, adeo egregie disceret, ut evo suo nemo melius flammarum motus colores et murmura, quibus, nescio quo dyabolico opere, futurorum dicunt demonstrationes inesse, cognosceret. Preterea fibras pecudum et taurorum iecinora et quorumcunque animalium exta perspicaci cognovit intuitu; traxitque sepissime - ut creditum est - suis artibus spiritus immundos et inferorum manes coegit in voces et responsa dare querentibus. Sane cum iam bello cecidissent argivi reges qui Thebas obsederant, occupassetque Creon civitatis imperium, hec - ut placet aliquibus - regem novum fugiens, secessit in Asyam ibique Clarii Apollinis fanum, postea celeberrimum divinatione, instituit et Mopsum, inclitum sui seculi vatem, esto ex quo conceptum non prodat antiquitas, peperit. Alii vero aliter sentiunt dicuntque eam cum complicibus quibusdam suis, post thebanum bellum, errasse diu et tandem in Ytaliam devenisse ibique Tyberino iuncta cuidam, concepisse ex eo et peperisse filium, quem Cithconum dixere, a quibusdam Byanorem etiam vocitatum; et inde cum prole in Cisalpinam Galliam transiecisse, ubi cum palustria loca, Benaco contermina lacui, comperisset sua natura munita, seu ut suis cantationibus posset vacare liberius, seu vite residuum securius ducere, media in palude, in supereminente aquis solo, posuisse sedem et ibidem post tempus mortuam atque sepultam. Circa cuius tumulum aiunt Cithconum civitatem suis constituisse eamque de matris nomine Manthuam vocitasse. Quidam vero arbitrati sunt eam in mortem usque constanti proposito virginitatem servasse: floridum quippe atque sanctissimum opus et laudabile plurimum, ni illud nephastis suis labefactasset artibus Deoque vero, cui dicanda est, virginitatem servasset. Meniarum uxorum numerus ac nomina, seu coevorum scribentium desidia, seu annositatis vitio, nobis subtracta sunt; equidem indigne, cum non vulgari facinore meruerint in precipuam efferri gloriam. Sed postquam invidenti fortune sic visum est, qua poterimus arte, ornabimus innominatas digno preconio easque pro viribus in memoriam posteritatis educere, tanquam meritas bene, conabimur. @@ -138,26 +138,26 @@ Menie igitur fuere ex lasonis atque Argonautarum sociis non minime nobilitatis s Grandis profecto mulierum fides et egregius amor; sed sinamus fraudis in custodes ludibrium, salutem damnatis exhibitam, quid patribus visum sit et quid inde secutum; sacri coniugalis amoris vires et audaciam mulierum paululum contemplemur. Instituto nature, veteri et indissolubili nexu firmato, non nulli volunt dissidentium coniugum nullum fore pernitiosius odium; sic et convenientium amorem excedere ceteros. Nam rationis igne succensus non urit ad insaniam, sed in complacentiam calefacit et tanta caritate corda copulat, ut eque semper cuncta nolint velintque; et tam placide assuetus unitati, ad continuationem sui nil omietit, nil agit tepide vel remisse; et si hostis fortuna sit, ultro labores et pericula subit et vigilantissimus in salutem meditatur consilia, remedia comperit et excudit fallacias, si exigat indigentia. Hic suavissimus, etiam placido convictu firmatus, coniugum Meniarum tanto fervore inpulit animos, ut, quas nequissent ante vidisse, periclitantibus viris, ingenii pressis viribus, decipulas invenirent, instrumenta pararent, rerum ordinem, tempus rationemque agendorum ut oculatos severosque custodes deciperent; et, sublata sensualitatis nebula, advertentes quoniam nil honestum pro salute amici omictendum sit, ex intimis cordis latebris excitata pietate, ut viros periculo eximerent, temerario ausu in id irent ut, quos publica damnaverat autoritas, pudicus coniugalis amor absolveret, quos carceri manciparat, emicteret, quos iam tenere dirum videbatur et capitale supplicium, e carnificum manu subtractos securitati viteque donaret; et, quod permaximum visum est, lusa legum potestate, decreto publico ac patrum autoritate et totius civitatis voto frustrato, ut quod optabant impleretur non expavere loco damnatorum sub deceptorum custodum imperio sese claudere. Non edepol tam sinceram fidem, amorem tam integrum admirari sufficio et ob id ratum habeo, si remisse amassent, si tenui fuissent astricte vinculo, cum illis per ocium domi torpere fas esset, hec tam grandia non fecissent. Attamen, ut multa paucis claudam, has asserere audeo veros certosque fuisse viros. Meniasque iuvenes, quas simulabant, feminas extitisse. -Penthesilea virgo Amazonum regina fuit, et successit Orythie et Anthyopi reginis: quibus tamen procreata parentibus, non legi. Hanc aiunt, oris incliti spreto decore et superata mollicie feminei corporis, arma induere maiorum suarum aggressam; et auream cesariem tegere galea ac latus munire faretra; et militari, non muliebri, ritu currus et equos ascendere; seque pre ceteris preteritis reginis mirabilem exhibere, viribus et disciplina, ausa est. Cui nec ingenium validum defuisse constat, cum legatur securis usum, in seculum usque suum incognitum, fuisse compertum. Hec — ut placet aliquibus — audita troiani Hectoris virtute, invisum ardenter amavit, et cupidine, in successionem regni, inclite prolis ex eo suscipiendi, in tam grandem oportunitatem cum maxima suarum copia eius in auxilium adversus Graios facile provocata descendit. Nec eam clara grecorum principum perterruit fama, quin Hectori armis et virtute cupiens quam formositate placere, sepissime certamina frequentium armatorum intraret; et non nunquam hasta prosternere, quandoque obsistentes gladio aperire et persepe arcu versas in fugam turmas pellere et tot tanque grandia viriliter agere, ut ipsum spectantem aliquando Herculem in admirationem sui deduceret, Tandem dum in confertissimos hostes virago hec die preliaretur una, seque ultra solitum tanto amasio dignam ostenderet, multis ex suis iam cesis, letali suscepto vulnere, miseranda medios inter Grecos a se stratos occubuit. Alii vero volunt eam, Hectore iam mortuo, applicuisse Troiam et ibidem — ut scribitur — acri in pugna cesam. +Penthesilea virgo Amazonum regina fuit, et successit Orythie et Anthyopi reginis: quibus tamen procreata parentibus, non legi. Hanc aiunt, oris incliti spreto decore et superata mollicie feminei corporis, arma induere maiorum suarum aggressam; et auream cesariem tegere galea ac latus munire faretra; et militari, non muliebri, ritu currus et equos ascendere; seque pre ceteris preteritis reginis mirabilem exhibere, viribus et disciplina, ausa est. Cui nec ingenium validum defuisse constat, cum legatur securis usum, in seculum usque suum incognitum, fuisse compertum. Hec - ut placet aliquibus - audita troiani Hectoris virtute, invisum ardenter amavit, et cupidine, in successionem regni, inclite prolis ex eo suscipiendi, in tam grandem oportunitatem cum maxima suarum copia eius in auxilium adversus Graios facile provocata descendit. Nec eam clara grecorum principum perterruit fama, quin Hectori armis et virtute cupiens quam formositate placere, sepissime certamina frequentium armatorum intraret; et non nunquam hasta prosternere, quandoque obsistentes gladio aperire et persepe arcu versas in fugam turmas pellere et tot tanque grandia viriliter agere, ut ipsum spectantem aliquando Herculem in admirationem sui deduceret, Tandem dum in confertissimos hostes virago hec die preliaretur una, seque ultra solitum tanto amasio dignam ostenderet, multis ex suis iam cesis, letali suscepto vulnere, miseranda medios inter Grecos a se stratos occubuit. Alii vero volunt eam, Hectore iam mortuo, applicuisse Troiam et ibidem - ut scribitur - acri in pugna cesam. Essent qui possent mirari mulieres, quantumcunque armatas, in viros unquam incurrere ausas, ni admirationem subtraheret quoniam usus in naturam vertatur alteram, quo hec et huiusmodi longe magis in armis homines facte sunt, quam sint quos sexu masculos natura fecit, et ociositas et voluptas vertit in feminas seu lepores galeatos. -Polysena virgo Priami, regis Troianorum, ex Hecuba fuit filia, tam floride pulchritudinis adulescentula, ut severo pectori Achillis Peliadis flammas immictere potuerit cupidinis eumque, matris Hecube fraude, in suam necem nocte solum in templum usque Apollinis Tymbrei deducere. Ob quam minus debito lapsis troianis viribus et Ylione deiecto, a Neoptholemo in piaculum manium patris et ad eius tumulum deducta est; ibique — si maiorum literis fides ulla prestari potest — videns acrem iuvenem expedisse gladium, flentibus ceteris circumstantibus, innocens adeo constanti pectore et intrepido vultu iugulum prebuit, ut non minus admiratio fortitudinis eius quam pietas pereuntis moveret animos. +Polysena virgo Priami, regis Troianorum, ex Hecuba fuit filia, tam floride pulchritudinis adulescentula, ut severo pectori Achillis Peliadis flammas immictere potuerit cupidinis eumque, matris Hecube fraude, in suam necem nocte solum in templum usque Apollinis Tymbrei deducere. Ob quam minus debito lapsis troianis viribus et Ylione deiecto, a Neoptholemo in piaculum manium patris et ad eius tumulum deducta est; ibique - si maiorum literis fides ulla prestari potest - videns acrem iuvenem expedisse gladium, flentibus ceteris circumstantibus, innocens adeo constanti pectore et intrepido vultu iugulum prebuit, ut non minus admiratio fortitudinis eius quam pietas pereuntis moveret animos. Magnum quippe et memoratu dignum nequivisse tenella etas, sexus femineus, mollicies regia, mutata fortuna, grandem pressisse virginis animum et potissime sub victoris et hostis gladio, sub quo non nunquam egregiorum virorum nutant et persepe deficiunt animosa pectora. Crediderim facile hoc generose nature opus, ut ostenderet hac mortis parvipensione quam feminam produxisset, ni tam cito hostis surripuisset fortuna. XXXIV. De Hecuba regina Troianorum. Hecuba Troianorum preclarissima regina fuit, eque perituri splendoris fulgor et miseriarum certissimum documentum. Hec secundum quosdam Dymantis Aonis filia extitit. Alii vero Cipsei regis Tracie volunt, quod quidem et ipse arbitror, cum sic opinetur a pluribus. Nupsit hec virgo Priamo Troianorum regi illustri, et ex eo mixtim utriusque sexus concepit peperitque filios decem et novem, inter quos iubar illud eximium Frigie probitatis Hector; cuius tantus fuit militie fulgor, ut non se tantum eterna fama splendidum faceret, quin imo et parentes patriamque perenni nobilitaret gloria. Verum non tantum felicis regni decore ac multiplicis prolis serenitate fulgida facta est, quin, urgente adversa fortuna, orbi toto longe deveniret cognita. Hectorem nempe dilectissimum sibi et Troilum adolescentem et iam maiora viribus audentem, manu Achillis cesos et ea cede regni solidam basem fere eversam mestissime flevit. Sic et a Pyrro Paridem trucidatum, inde auribus naribusque truncatum Deyphebum atque fede exanimatum, Ylyonem igne cremari danao, Polytem patris in gremio confodi, Priamum ipsum senem secus domesticas aras exenterari, Cassandram filiam, Andromacam nurum seque captivam ab hostibus trahi, Polysenam ante Achillis tumulum obtruncari, Astianactem nepotem ex latebris surreptum saxo illidi miseranda conspexit. Et postremo tracio in litore tumulatum adolescentulum Polydorum, Polymestoris fraude occisum, comperit atque flevit. Quibus tot tanque immanibus oppressa doloribus in rabiem versam volunt aliqui traciosque per agros ritu ululasse canum; et sic mortuam et in tumulo hellespontiaci litoris, cui nomen a se Cynosema, sepultam. Non nulli dicunt in servitutem ab hostibus cum reliquis tractam et, ne miseriarum illi particula deesset ulla, vidisse ultimo Cassandram, occiso iam Agamenone, Clitemestre iugulari iussu. -Cassandra Priami fuit, Troianorum regis, filia. Huic quidem — ut vetustas asserit — vaticinii mens fuit, seu quesita studiis, seu Dei dono, seu potius dyabolica fraude, non satis certum est. Hoc tamen affirmatur a multis, eam longe ante rapinam Helene, audaciam Paridis et adventum Tyndaridis et longam civitatis obsidionem et postremam Priami atque Ylionis desolationem persepe et clara cecinisse voce; et ob hoc, cum nulla dictis suis prestaretur fides, a patre et Eratribus verberibus castigatam volunt; ac etiam fabulam inde confictam, eam scilicet ab Apolline dilectam et in eius concubitum requisitam; quem se prestaturam promississe dicunt, si ab eodem ante eidem futurorum notitia prestaretur. Quod cum suscepisset negassetque promissum, nec Apollo posset auferre concessum, aiunt illum muneri adiecisse neminem quod diceret crediturum; et sic factum est ut quod diceret tanquam fatue dictum crederetur a cunctis. Hec nobili cuidam Corebo desponsata iuveni, prius illum in bello perdidit quam ab eo susciperetur in thalamum; et demum, pereuntibus rebus, captiva Agamenoni cessit in sortem. A quo cum Micenas traheretur, eidem cecinit sibi a Clitemestra preparatas insidias atque mortem. Cuius verbis cum fides daretur nulla, post mille maris pericula, Micenas cum Agamenone devenit, ubi, eo Clitemestre fraude ceso, et ipsa eiusdem Clitemestre iussu iugulata est. +Cassandra Priami fuit, Troianorum regis, filia. Huic quidem - ut vetustas asserit - vaticinii mens fuit, seu quesita studiis, seu Dei dono, seu potius dyabolica fraude, non satis certum est. Hoc tamen affirmatur a multis, eam longe ante rapinam Helene, audaciam Paridis et adventum Tyndaridis et longam civitatis obsidionem et postremam Priami atque Ylionis desolationem persepe et clara cecinisse voce; et ob hoc, cum nulla dictis suis prestaretur fides, a patre et Eratribus verberibus castigatam volunt; ac etiam fabulam inde confictam, eam scilicet ab Apolline dilectam et in eius concubitum requisitam; quem se prestaturam promississe dicunt, si ab eodem ante eidem futurorum notitia prestaretur. Quod cum suscepisset negassetque promissum, nec Apollo posset auferre concessum, aiunt illum muneri adiecisse neminem quod diceret crediturum; et sic factum est ut quod diceret tanquam fatue dictum crederetur a cunctis. Hec nobili cuidam Corebo desponsata iuveni, prius illum in bello perdidit quam ab eo susciperetur in thalamum; et demum, pereuntibus rebus, captiva Agamenoni cessit in sortem. A quo cum Micenas traheretur, eidem cecinit sibi a Clitemestra preparatas insidias atque mortem. Cuius verbis cum fides daretur nulla, post mille maris pericula, Micenas cum Agamenone devenit, ubi, eo Clitemestre fraude ceso, et ipsa eiusdem Clitemestre iussu iugulata est. -Clitemestra Tyndari, regis Oebalie, filia fuit ex Leda et Castoris atque Pollucis et Helene soror, virgoque nupsit Agamenoni, Micenarum regi. Clue etsi genere satis et coniugio clara esset, nephario tamen ausu clarior facta est. Nam imperante Agamenone viro Grecorum copiis apud Troiam, cum ex eo iam plures filios peperisset, ociosi atque desidis iuvenis Egysti, olim Thiestis ex Pelopia filii, qui ob sacerdotium abstinebat ab armis, in concupiscentiam incidit; et — ut placet aliquibus — Nauplii senis, Palamedis olim patris, suasionibus, eius in amplexus et concubitum venit. Ex quo scelere secutum est ut, seu timore ob patratum facinus redeuntis Agamenonis, seu amasii suasione et regni cupidine, seu indignationis concepte ob Cassandram, que ab Agamenone deducebatur Micenas, animosa mulier armato animo et fraudibus temerario ausu surrexit in virum eumque victorem Ylii redeuntem et maris tempestatibus fessum, ficta oris letitia, suscepit in regiam; et — ut quibusdam placet — cenantem et vino iam forte madentem percuti iussit ab adultero ex insidiis prodeunte. Alii autem dicunt, cum recubaret, vestimentis victoria quesitis implicitus, quasi grecanicis festum clarius esset futurum, placide adultera coniunx illi suasit ut patrias indueret vestes et quas ipsa in hoc ante confecerat; easque exitu carentes audax porrexit eidem; et cum iam brachia manicis iniecisset vir quereretque circumvolutus unde posset emictere caput, semiligatus adultero percussori, ab eadem suadente, concessus est et sic, eo neminem vidente, percussus est. Quo facto regnum occupavit omne et cum adultero Egysto per septennium imperavit. +Clitemestra Tyndari, regis Oebalie, filia fuit ex Leda et Castoris atque Pollucis et Helene soror, virgoque nupsit Agamenoni, Micenarum regi. Clue etsi genere satis et coniugio clara esset, nephario tamen ausu clarior facta est. Nam imperante Agamenone viro Grecorum copiis apud Troiam, cum ex eo iam plures filios peperisset, ociosi atque desidis iuvenis Egysti, olim Thiestis ex Pelopia filii, qui ob sacerdotium abstinebat ab armis, in concupiscentiam incidit; et - ut placet aliquibus - Nauplii senis, Palamedis olim patris, suasionibus, eius in amplexus et concubitum venit. Ex quo scelere secutum est ut, seu timore ob patratum facinus redeuntis Agamenonis, seu amasii suasione et regni cupidine, seu indignationis concepte ob Cassandram, que ab Agamenone deducebatur Micenas, animosa mulier armato animo et fraudibus temerario ausu surrexit in virum eumque victorem Ylii redeuntem et maris tempestatibus fessum, ficta oris letitia, suscepit in regiam; et - ut quibusdam placet - cenantem et vino iam forte madentem percuti iussit ab adultero ex insidiis prodeunte. Alii autem dicunt, cum recubaret, vestimentis victoria quesitis implicitus, quasi grecanicis festum clarius esset futurum, placide adultera coniunx illi suasit ut patrias indueret vestes et quas ipsa in hoc ante confecerat; easque exitu carentes audax porrexit eidem; et cum iam brachia manicis iniecisset vir quereretque circumvolutus unde posset emictere caput, semiligatus adultero percussori, ab eadem suadente, concessus est et sic, eo neminem vidente, percussus est. Quo facto regnum occupavit omne et cum adultero Egysto per septennium imperavit. Sane cum excrevisset interim Horestes, Agamenonis ex ea filius, quem clam servaverant a furore matris amici, animumque in necem patris ulciscendam sumpsisset, tempore sumpto eam cum adultero interemit. Quid incusem magis nescio: scelus an audaciam? Primum, pregrande malum non meruerat vir inclitus; secundum, quanto minus decebat perfidam mulierem, tanto abominabile magis. Habeo tamen quid laudem, Horestis scilicet virtutem, que diu substinere passa non est a pietate inceste matris retrahi quin in inmeriti patris necem animosus ultor irrueret et in male meritam matrem filius ageret quod minus meritus genitor ab adultero sacerdote, incesta imperante femina, passus fuerat; et eorum, quorum imperio et opere paternus sanguis eiusus fuerat, ut in autores verteretur scelus, effuso sanguine piaretur. -Helena tam ob suam lasciviam — ut multis visum est — quam ob diuturnum bellum ex ea consecutum, toto orbi notissima femina, filia fuit Tyndari, Oebalie regis, et Lede, formosissime mulieris, et Menelai Lacedemonum regis coniunx. Huius — ut omnes aiunt veteres greci latinique post eos — tam celebris pulchritudo fuit ut preponatur facile ceteris. Fatigavit enim — ut reliquos sinamdivini ingenii virum Homerum, ante quam illam posset secundum precepta satis convenienter describere carmine. Preterea pictores et sculptores multiplices egregii omnes eundem sumpsere laborem ut tam eximii decoris saltem effigiem, si possent, posteritati relinquerent. Quos inter, summa conductus a Crotoniensibus pecunia, Zeusis heracleotes, illius seculi famosissimus pictor et prepositus ceteris, ad illam pinniculo formandam, ingenium omne artisque vires exposuit; et cum, preter Homeri carmen et magnam undique famam, nullum aliud haberet exemplum, ut per hec duo de facie et cetero persone statu potuerat mente concipere, excogitavit se ex aliis plurium pulcherrimis formis divinam illam Helene effigiem posse percipere et aliis poscentibus designatam ostendere; et ostensis postulanti a Crotoniatibus, primo formosissimis pueris et inde sororibus, ex formosioribus quinque precipuo decore spectabiles selegit; et collecta secum ex pulchritudine omnium forma una, totis ex ingenio celebri emunctis viribus, vix creditum est satis plene quod optabat arte potuisse percipere. Nec ego miror: quis enim picture vel statue pinniculo aut celo potuerit inscribere letitiam oculorum, totius oris placidam affabilitatem, celestem risum motusque faciei varios et decoros secundum verborum et actuum qualitates? Cum solius hoc nature officium sit. Fecit ergo quod potuit; et quod pinxerat, tanquam celeste simulacri decus, posteritati reliquit. Hinc acutiores finxere fabulam eamque ob sydereum oculorum fulgorem, ob invisam mortalibus lucem, ob insignem faciei candorem aureamque come volatilis copiam, hinc inde per humeros petulantibus recidentem cincinnulis, et lepidam sonoramque vocis suavitatem nec non et gestus quosdam, tam cinnamei roseique oris quam splendide frontis et eburnei gucturis ac ex invisis delitiis pectoris assurgentis, non nisi ex aspirantis concipiendis aspectu, Iovis in cignum versi descripsere filiam, ut, preter quam a matre suscepisse poterat formositatem, intelligeretur ex infuso numine quod pinniculis coloribusque ingenio suo imprimere nequibant artifices. Ab hac tam spectanda pulcritudine in Laconas Theseus ab Athenis evocatus ante alios, virginem et etate tenellam, in palestra patrio ludentem more, audax rapuit; et etsi preter oscula pauca eidem auferre nequiverit, aliqualem tamen labefactate virginitatis iniecit notam. Que fratribus ab Eletra Thesei matre, seu — ut volunt alii — a Protheo rege egyptio, absente Theseo, repetentibus restituta; et tandem matura viro Menelao, Lacedemonum regi, coniugio iuncta est, cui Hermionam filiam peperit unicam. Post hec, fluentibus annis, cum redisset Ylionem Paris, qui ob somnium pregnantis matris in Yda fuerat expositus, et in lucta Hectorem fratrem superasset non cognitus, mortem, crepundiis ostensis et a matre cognitis, evitasset, memor sponsionis spetiosissime coniugis sibi a Venere, ob latam a se apud Ydam sententiam, seu — ut alii volunt — postulaturus Hesyonam, fabrefactis ex Yda navibus, regio comitatu sotiatus, transfretavit in Greciam et a Menelao fuit susceptus hospitio. Ibi cum vidisset Helenam celesti decore conspicuam atque regio in cultu lascivientem seque intueri cupientem, captus illico et ex moribus spe sumpta, captatis temporibus, scintillantibus fervore oculis, furtim impudico pectori ignem sue dilectionis ingessit. Ceptisque fortuna favit: nam, exigente oportunitate, eo relicto, Cretam Menelaus perrexerat. Quam ob rem placet aliquibus, eis equis flammis urentibus, ex composito factum esse ut Paris ignem, per quietem visum ab Hecuba, portaret in patriam et vaticinia adimpleret; maxima cum parte thesaurorum Menelai, noctu, ex laconico litore, seu — ut aliis placet — ex Citharea, ibidem vicina insula, dum in templo quodam, patrio ritu, ob sacrum conficiendum, Helenam vigilantem raperet parateque classi imponeret; et cum ea post multa pericula deveniret in Troiam: ubi cum precipuo honore a Priamo suscepta est, eo extimante potius notam iniurie abstersisse ob detentam a Thelamone Hesionam, quam postremam regni sui desolationem suscepisse in patria. Hac huius illecebra mulieris universa Grecia commota est; et cum gray principes omnes Paridis potius iniuriam ponderarent quam Helene lasciviam, ea frustra repetita sepius, in Troie excidium coniurarunt unanimes; collectisque viribus, cum mille vel amplius navibus, armatorum honustis, litus inter Sygeum et Retheum, promontoria Frigie, occupavere et Ylionem obsederunt, frustra obsistentibus Frigiis. Helena quidem quanti foret sua formositas ex muris obsesse civitatis vidisse potuit, cernens litus omne completum hostibus et igne ferroque circumdesolari omnia, populos inire certamina ac per mutua vulnera in mortem iri et tam troiano quam greco sanguine Cuncta fedari. Que quidem tam pertinaci proposito repetita est atque detenta, ut, dum non redderetur, per decennium cede multorum nobilium cruenta perseveraret obsidio. Qua stante, Hectore iam mortuo et Achille, atque a Pyrro, acerrimo iuvene, trucidato Paride, quasi parvum sibi visum sit peccasse semel, Helena secundas inivit nuptias nupsitque Deyphebo iuniori. Tandem cum proditione tentaretur quod armis obtineri non posse videbatur, hec, que obsidioni causam dederat, ut opus daret excidio et ad viri primi gratiam promerendam, in eandem volens sciensque devenit; et cum dolo simulassent Greci discessum, Troianis preteritis fessis laboribus et nova letitia festisque epulis victis somnoque sepultis, Helena choream simulans accensa face in tempore ex arce revocavit intentos. Qui redeuntes, cum tacite semisopitam urbem reseratis ianuis intrassent, ea incensa et Deyphebo fede ceso, Helenam post vigesimum a raptu annum Menelao restituere coniugi. +Helena tam ob suam lasciviam - ut multis visum est - quam ob diuturnum bellum ex ea consecutum, toto orbi notissima femina, filia fuit Tyndari, Oebalie regis, et Lede, formosissime mulieris, et Menelai Lacedemonum regis coniunx. Huius - ut omnes aiunt veteres greci latinique post eos - tam celebris pulchritudo fuit ut preponatur facile ceteris. Fatigavit enim - ut reliquos sinamdivini ingenii virum Homerum, ante quam illam posset secundum precepta satis convenienter describere carmine. Preterea pictores et sculptores multiplices egregii omnes eundem sumpsere laborem ut tam eximii decoris saltem effigiem, si possent, posteritati relinquerent. Quos inter, summa conductus a Crotoniensibus pecunia, Zeusis heracleotes, illius seculi famosissimus pictor et prepositus ceteris, ad illam pinniculo formandam, ingenium omne artisque vires exposuit; et cum, preter Homeri carmen et magnam undique famam, nullum aliud haberet exemplum, ut per hec duo de facie et cetero persone statu potuerat mente concipere, excogitavit se ex aliis plurium pulcherrimis formis divinam illam Helene effigiem posse percipere et aliis poscentibus designatam ostendere; et ostensis postulanti a Crotoniatibus, primo formosissimis pueris et inde sororibus, ex formosioribus quinque precipuo decore spectabiles selegit; et collecta secum ex pulchritudine omnium forma una, totis ex ingenio celebri emunctis viribus, vix creditum est satis plene quod optabat arte potuisse percipere. Nec ego miror: quis enim picture vel statue pinniculo aut celo potuerit inscribere letitiam oculorum, totius oris placidam affabilitatem, celestem risum motusque faciei varios et decoros secundum verborum et actuum qualitates? Cum solius hoc nature officium sit. Fecit ergo quod potuit; et quod pinxerat, tanquam celeste simulacri decus, posteritati reliquit. Hinc acutiores finxere fabulam eamque ob sydereum oculorum fulgorem, ob invisam mortalibus lucem, ob insignem faciei candorem aureamque come volatilis copiam, hinc inde per humeros petulantibus recidentem cincinnulis, et lepidam sonoramque vocis suavitatem nec non et gestus quosdam, tam cinnamei roseique oris quam splendide frontis et eburnei gucturis ac ex invisis delitiis pectoris assurgentis, non nisi ex aspirantis concipiendis aspectu, Iovis in cignum versi descripsere filiam, ut, preter quam a matre suscepisse poterat formositatem, intelligeretur ex infuso numine quod pinniculis coloribusque ingenio suo imprimere nequibant artifices. Ab hac tam spectanda pulcritudine in Laconas Theseus ab Athenis evocatus ante alios, virginem et etate tenellam, in palestra patrio ludentem more, audax rapuit; et etsi preter oscula pauca eidem auferre nequiverit, aliqualem tamen labefactate virginitatis iniecit notam. Que fratribus ab Eletra Thesei matre, seu - ut volunt alii - a Protheo rege egyptio, absente Theseo, repetentibus restituta; et tandem matura viro Menelao, Lacedemonum regi, coniugio iuncta est, cui Hermionam filiam peperit unicam. Post hec, fluentibus annis, cum redisset Ylionem Paris, qui ob somnium pregnantis matris in Yda fuerat expositus, et in lucta Hectorem fratrem superasset non cognitus, mortem, crepundiis ostensis et a matre cognitis, evitasset, memor sponsionis spetiosissime coniugis sibi a Venere, ob latam a se apud Ydam sententiam, seu - ut alii volunt - postulaturus Hesyonam, fabrefactis ex Yda navibus, regio comitatu sotiatus, transfretavit in Greciam et a Menelao fuit susceptus hospitio. Ibi cum vidisset Helenam celesti decore conspicuam atque regio in cultu lascivientem seque intueri cupientem, captus illico et ex moribus spe sumpta, captatis temporibus, scintillantibus fervore oculis, furtim impudico pectori ignem sue dilectionis ingessit. Ceptisque fortuna favit: nam, exigente oportunitate, eo relicto, Cretam Menelaus perrexerat. Quam ob rem placet aliquibus, eis equis flammis urentibus, ex composito factum esse ut Paris ignem, per quietem visum ab Hecuba, portaret in patriam et vaticinia adimpleret; maxima cum parte thesaurorum Menelai, noctu, ex laconico litore, seu - ut aliis placet - ex Citharea, ibidem vicina insula, dum in templo quodam, patrio ritu, ob sacrum conficiendum, Helenam vigilantem raperet parateque classi imponeret; et cum ea post multa pericula deveniret in Troiam: ubi cum precipuo honore a Priamo suscepta est, eo extimante potius notam iniurie abstersisse ob detentam a Thelamone Hesionam, quam postremam regni sui desolationem suscepisse in patria. Hac huius illecebra mulieris universa Grecia commota est; et cum gray principes omnes Paridis potius iniuriam ponderarent quam Helene lasciviam, ea frustra repetita sepius, in Troie excidium coniurarunt unanimes; collectisque viribus, cum mille vel amplius navibus, armatorum honustis, litus inter Sygeum et Retheum, promontoria Frigie, occupavere et Ylionem obsederunt, frustra obsistentibus Frigiis. Helena quidem quanti foret sua formositas ex muris obsesse civitatis vidisse potuit, cernens litus omne completum hostibus et igne ferroque circumdesolari omnia, populos inire certamina ac per mutua vulnera in mortem iri et tam troiano quam greco sanguine Cuncta fedari. Que quidem tam pertinaci proposito repetita est atque detenta, ut, dum non redderetur, per decennium cede multorum nobilium cruenta perseveraret obsidio. Qua stante, Hectore iam mortuo et Achille, atque a Pyrro, acerrimo iuvene, trucidato Paride, quasi parvum sibi visum sit peccasse semel, Helena secundas inivit nuptias nupsitque Deyphebo iuniori. Tandem cum proditione tentaretur quod armis obtineri non posse videbatur, hec, que obsidioni causam dederat, ut opus daret excidio et ad viri primi gratiam promerendam, in eandem volens sciensque devenit; et cum dolo simulassent Greci discessum, Troianis preteritis fessis laboribus et nova letitia festisque epulis victis somnoque sepultis, Helena choream simulans accensa face in tempore ex arce revocavit intentos. Qui redeuntes, cum tacite semisopitam urbem reseratis ianuis intrassent, ea incensa et Deyphebo fede ceso, Helenam post vigesimum a raptu annum Menelao restituere coniugi. Alii vero asserunt Helenam non sponte sua a Paride raptam et ob id a viro meruisse suscipi. Qui cum ea Greciam repetens, a tempestate et adverso vento agitatus plurimum, in Egyptum cursum vertere coactus, a Polibo rege susceptus est. Post hoc sedatis procellis in Lacedemona cum reacquisita coniuge fere post octavum annum a desolato Ylione susceptus est. Ipsa autem quam diu post hec vixerit, aut quid egerit, seu quo sub celo mortua sit, nusquam legisse recordor. @@ -171,25 +171,25 @@ Penelopes Ycari regis filia fuit et Ulixis strenuissimi viri coniunx: illibati d Lavinia Laurentum regina, genus a Saturno cretensi ducens, Latini regis et Amate coniugis eius filia fuit unica; et tandem Enee, strenuissimi Troianorum ducis, coniunx, magis belli Enee Turnique rutuli causa clara quam alio facinore suo. Hec equidem ob insigne formositatis sue decus et patrium regnum, cui successura videbatur, a Turno Rutulorum rege ardentissimo iuvene in coniugium instantissime petebatur eique ex eo spem fecerat Amata mater, que, avia, desiderio nepotis favebat inpense. Sane Latinus augurandi peritus, cum ab oraculo suscepisset filiam extero duci tradendam coniugio, tardius ibat in votum; quin imo cum a Troia profugus advenisset Eneas, Latinus, tam ob generis claritatem quam ob oraculi monitus, eidem poscenti amicitiam spopondit et filiam. Quam ob rem inter Eneam Turnumque bellum suscitatum est; et post multa certamina obtinentibus Troianis per vulnera et sanguinem mortemque plurium nobilium, ab Enea in Lavinie nuptias itum est, mortua iam ob indignationem Amata laqueo. -Sunt tamen qui velint bellum post nuptias exortum, sed, qualitercunque gestum sit, constat Laviniam ex Enea clarissimo principe concepisse filium et, eo ante diem partus apud Numicum fluvium rebus humanis subtracto, cum Ascanium privignum regnantem timeret, secessisse in silvas et ibi postumum peperisse atque — ut volunt aliqui — Iulium nominasse Silvium. Sane cum mitior credito esset in novercam Ascanius et sibi Albam civitatem condidisset, ultro secedens Lavinie regnum patrium liquit, quod Lavinia, veterem pectori generositatem gerens, honeste atque pudice vivens summa cum diligentia tenuit illudque tam diu servavit donec Silvio pubescenti resignaret in nichilo diminutum. Volunt tamen aliqui eam a silvis revocatam Melampodi cuidam nupsisse et Silvium ab Ascanio fraterna benivolentia educatum. +Sunt tamen qui velint bellum post nuptias exortum, sed, qualitercunque gestum sit, constat Laviniam ex Enea clarissimo principe concepisse filium et, eo ante diem partus apud Numicum fluvium rebus humanis subtracto, cum Ascanium privignum regnantem timeret, secessisse in silvas et ibi postumum peperisse atque - ut volunt aliqui - Iulium nominasse Silvium. Sane cum mitior credito esset in novercam Ascanius et sibi Albam civitatem condidisset, ultro secedens Lavinie regnum patrium liquit, quod Lavinia, veterem pectori generositatem gerens, honeste atque pudice vivens summa cum diligentia tenuit illudque tam diu servavit donec Silvio pubescenti resignaret in nichilo diminutum. Volunt tamen aliqui eam a silvis revocatam Melampodi cuidam nupsisse et Silvium ab Ascanio fraterna benivolentia educatum. -Dido, cui prius Elyssa nomen, Cartaginis eque conditrix et regina fuit. Huius quidem in veras laudes, paululum ampliatis fimbriis, ire libet, si forte paucis literulis meis saltem pro parte notam, indigne obiectam decori sue viduitatis, abstergere queam. Et ut altius in suam gloriam aliquantisper assummam, Phenices, ut satis vulgatum est, populi industria preclarissimi, ab extrema fere Egypti plaga in syrium venientes litus, plurimas et preclaras ibidem condidere urbes. Quibus inter alios rex fuit Agenor, nostro, nedum suo, evo prefulgidus fama, a quo genus Didonis inclitum manasse creditum est. Cuius pater Belus Phenicum rex cum, Cypro insula subacta, clausisset diem, eam virgunculam cum Pygmaleone fratre grandiusculo Phenicum reliquit fidei. Qui Pygmaleonem constituentes genitoris in solium, Elyssam, puellulam et forma eximiam, Acerbe seu Syceo vel Sycarbe — ut dicunt alii — Herculis sacerdoti, qui primus erat post regem apud Tyrios honor, coniugio iunxere. Hi autem invicem sanctissime se amarunt. Erat pre ceteris mortalibus cupidissimus et inexplebilis Pygmalion auri, sic et Acerba ditissimus; esto, regis avaritia cognita, illud occultasset latebris. Verum cum famam occultasse nequiverit, in aviditatem tractus, Pygmalion, spe potiundi, per fraudem occidit incautum. Quod cum cognovisset Elyssa, adeo inpatienter tulit ut vix abstineret a morte. Sane cum multum temporis consumpsisset in lacrimis et frustra sepius dilectissimum sibi vocasset Acerbam atque in fratrem diras omnes execrationes expetisset, seu in somniis monita — ut placet aliquibus — Seu ex proprio mentis sue consilio, fugam capessere deliberavit, ne forsan et ipsa avaritia fratris traheretur in necem; et posita feminea mollicie et firmato in virile robur animo, ex quo postea Didonis nomen meruit, Phenicum lingua sonans quod virago latina, ante alia non nullos ex principibus civitatum, quibus variis ex causis Pygmalionem sciebat exosum, in suam deduxit sententiam; et sumpta fratris classe, ad eam transferendam, seu in aliud, preparata, confestim navalibus compleri sotiis iussit et nocte, sumptis thesauris omnibusquosviri noverat et quos fratri subtraxisse potuit, clam navibus imponi fecit et excogitata astutia, pluribus involucris harena repletis, sub figmento thesaurorum Sycei, videntibus omnibus, easdem honeravit; et cum iam altum teneret pelagi, mirantibus ignaris, in mari proici involucra iussit; et lacrimis se mortem, quam diu desideraverat, thesaurorum Acerbe summersione adinvenisse testata est, sed sotiis compati, quos non dubitabat, si ad Pygmalionem irent, diris suppliciis una secum ab avarissimo atque truci rege scarnificari; sane si secum fugam arripere vellent, non se illis et eorum oportunitatibus defuturam asseruit. Quod miseri audientes naute, etsi egre natale solum patriosque penates linquerent, timore tamen seve mortis exterriti, in consensum exilii venere faciles; et, flexis proris, ea duce, in Cyprum ventum est, ubi virgines Veneri in litore libamenta, suorum more, solventes, ad solatium iuventutis et prolem procreandam rapuit; et Jovis antistitem cum omni familia premonitum, et magna huic fuge subsecutura vaticinantem, socium peregrinationis suscepit. Et iam Creta post tergum et Sycilia a dextris relicta, litus flexit in affrum et, Massuliorum oram radens, sinum intravit, postea satis notum, quo tutam navibus stationem arbitrata, dare pausillum quietis fatigatis remigio statuit; ubi advenientibus vicinis desiderio visendi forenses et aliis comeatus et mercimonia portantibus, ut moris est, collocutiones et amicitie iniri cepte; et cum gratum appareret incolis eos ibidem mansuros esse et ab Uticensibus, olim a Tyro eque profectis, legatio suasisset sedes; confestim, esto audisset fratrem bella minantem, nullo territa metu, ne iniuriam inferre cuiquam videretur, et ne quis eam magnum aliquid suspicaretur facturam, non amplius quam quantum quis posset bovis occupare corio, ad sedem sibi constituendam, ab accolis telluris in litore mercata est. +Dido, cui prius Elyssa nomen, Cartaginis eque conditrix et regina fuit. Huius quidem in veras laudes, paululum ampliatis fimbriis, ire libet, si forte paucis literulis meis saltem pro parte notam, indigne obiectam decori sue viduitatis, abstergere queam. Et ut altius in suam gloriam aliquantisper assummam, Phenices, ut satis vulgatum est, populi industria preclarissimi, ab extrema fere Egypti plaga in syrium venientes litus, plurimas et preclaras ibidem condidere urbes. Quibus inter alios rex fuit Agenor, nostro, nedum suo, evo prefulgidus fama, a quo genus Didonis inclitum manasse creditum est. Cuius pater Belus Phenicum rex cum, Cypro insula subacta, clausisset diem, eam virgunculam cum Pygmaleone fratre grandiusculo Phenicum reliquit fidei. Qui Pygmaleonem constituentes genitoris in solium, Elyssam, puellulam et forma eximiam, Acerbe seu Syceo vel Sycarbe - ut dicunt alii - Herculis sacerdoti, qui primus erat post regem apud Tyrios honor, coniugio iunxere. Hi autem invicem sanctissime se amarunt. Erat pre ceteris mortalibus cupidissimus et inexplebilis Pygmalion auri, sic et Acerba ditissimus; esto, regis avaritia cognita, illud occultasset latebris. Verum cum famam occultasse nequiverit, in aviditatem tractus, Pygmalion, spe potiundi, per fraudem occidit incautum. Quod cum cognovisset Elyssa, adeo inpatienter tulit ut vix abstineret a morte. Sane cum multum temporis consumpsisset in lacrimis et frustra sepius dilectissimum sibi vocasset Acerbam atque in fratrem diras omnes execrationes expetisset, seu in somniis monita - ut placet aliquibus - Seu ex proprio mentis sue consilio, fugam capessere deliberavit, ne forsan et ipsa avaritia fratris traheretur in necem; et posita feminea mollicie et firmato in virile robur animo, ex quo postea Didonis nomen meruit, Phenicum lingua sonans quod virago latina, ante alia non nullos ex principibus civitatum, quibus variis ex causis Pygmalionem sciebat exosum, in suam deduxit sententiam; et sumpta fratris classe, ad eam transferendam, seu in aliud, preparata, confestim navalibus compleri sotiis iussit et nocte, sumptis thesauris omnibusquosviri noverat et quos fratri subtraxisse potuit, clam navibus imponi fecit et excogitata astutia, pluribus involucris harena repletis, sub figmento thesaurorum Sycei, videntibus omnibus, easdem honeravit; et cum iam altum teneret pelagi, mirantibus ignaris, in mari proici involucra iussit; et lacrimis se mortem, quam diu desideraverat, thesaurorum Acerbe summersione adinvenisse testata est, sed sotiis compati, quos non dubitabat, si ad Pygmalionem irent, diris suppliciis una secum ab avarissimo atque truci rege scarnificari; sane si secum fugam arripere vellent, non se illis et eorum oportunitatibus defuturam asseruit. Quod miseri audientes naute, etsi egre natale solum patriosque penates linquerent, timore tamen seve mortis exterriti, in consensum exilii venere faciles; et, flexis proris, ea duce, in Cyprum ventum est, ubi virgines Veneri in litore libamenta, suorum more, solventes, ad solatium iuventutis et prolem procreandam rapuit; et Jovis antistitem cum omni familia premonitum, et magna huic fuge subsecutura vaticinantem, socium peregrinationis suscepit. Et iam Creta post tergum et Sycilia a dextris relicta, litus flexit in affrum et, Massuliorum oram radens, sinum intravit, postea satis notum, quo tutam navibus stationem arbitrata, dare pausillum quietis fatigatis remigio statuit; ubi advenientibus vicinis desiderio visendi forenses et aliis comeatus et mercimonia portantibus, ut moris est, collocutiones et amicitie iniri cepte; et cum gratum appareret incolis eos ibidem mansuros esse et ab Uticensibus, olim a Tyro eque profectis, legatio suasisset sedes; confestim, esto audisset fratrem bella minantem, nullo territa metu, ne iniuriam inferre cuiquam videretur, et ne quis eam magnum aliquid suspicaretur facturam, non amplius quam quantum quis posset bovis occupare corio, ad sedem sibi constituendam, ab accolis telluris in litore mercata est. -O mulieris astutia! In frusta iussu suo concisum bovis corium fracturisque iunctis, longe amplius quam arbitrari potuerint venditores amplexa est et auspicio equini capitis bellicosam civitatem condidit, quam Cartaginem nuncupavit; et arcem a corio bovis Byrsam; et cum, quos fraude texerat, ostendisset thesauros, et ingenti spe fuge animasset socios, surrexere illico menia, templa, forum et edificia publica et privata. Ipsa autem, datis populo legibus et norma vivendi, cum repente civitas evasisset egregia et ipsa inclita fama pulchritudinis invise et inaudite virtutis atque castimonie per omnem Affricam delata est. Quam ob rem, cum in libidinem pronissimi homines Affri sint, factum est ut Musitanorum rex in concupiscentiam veniret eiusdem eamque quibusdam ex principibus civitatis sub belli atque desolationis surgentis civitatis denunciatione, ni daretur, in coniugium postulavit. Qui cum novissent vidue regine sacrum atque inflexibile castitatis propositum et sibi timerent plurimum ne, petitoris frustrato desiderio, bello absorberentur, non ausi Didoni interroganti quod poscebatur exponere verbis, reginam fallere et in optatum deducere sua sententia cogitarunt, eique dixere regem cupere eorum doctrina efferatam barbariem suam in mores humaniores redigere; et ob id, sub belli interminatione, preceptores ex eis poscere; verum eos ambigere quisnam ex eis tam grande vellet onus assummere ut, relicta patria, apud tam immanem regem moraturus iret. Non sensit regina dolos, quin imo in eos versa: — Egregii cives — inquit — que segnities hec, que socordia? An ignoratis quia patri nascamur et patrie? nec eum rite civem dici posse qui pro salute publica mortem, si casus expostulet, nedum incomodum aliud renuat? Ite igitur alacres et parvo periculo vestro a patria ingens belli incendium removete —. His regine redargutionibus visum est principibus obtinuisse quod vellent et vera regis detexere iussa. Quibus auditis, satis regine visum est se sua sententia petitum approbasse coniugium ingemuitque secum, non ausa suorum adversari dolo. Staate tamen proposito, repente in consilium ivit quod sue pudicitie oportunum visum est dixitque se, si terminus adeundi virum detur, ituram. Quo concesso atque adveniente Enea troiano nunquam viso, mori potius quam infringendam fore castimoniam rata, in sublimiori patrie parte, opinione civium manes placatura Sicei, rogum construxit ingentem et pulla tecta veste et cerimoniis servatis variis, ac hostiis cesis plurimis, illum conscendit, civibus frequenti multitudine spectantibus quidnam factura esset. Que cum omnia pro votis egisset, cultro, quem sub vestibus gesserat, exerto ac castissimo apposito pectori vocatoque Syceo inquit: — Prout vultis cives optimi, ad virum vado —. Et vix verbis tam paucis finitis, summa omnium intuentium mestitia, in cultrum sese precipitem dedit et auxiliis frustra admotis, cum perfodisset vitalia, pudicissimum effundens sanguinem, ivit in mortem. +O mulieris astutia! In frusta iussu suo concisum bovis corium fracturisque iunctis, longe amplius quam arbitrari potuerint venditores amplexa est et auspicio equini capitis bellicosam civitatem condidit, quam Cartaginem nuncupavit; et arcem a corio bovis Byrsam; et cum, quos fraude texerat, ostendisset thesauros, et ingenti spe fuge animasset socios, surrexere illico menia, templa, forum et edificia publica et privata. Ipsa autem, datis populo legibus et norma vivendi, cum repente civitas evasisset egregia et ipsa inclita fama pulchritudinis invise et inaudite virtutis atque castimonie per omnem Affricam delata est. Quam ob rem, cum in libidinem pronissimi homines Affri sint, factum est ut Musitanorum rex in concupiscentiam veniret eiusdem eamque quibusdam ex principibus civitatis sub belli atque desolationis surgentis civitatis denunciatione, ni daretur, in coniugium postulavit. Qui cum novissent vidue regine sacrum atque inflexibile castitatis propositum et sibi timerent plurimum ne, petitoris frustrato desiderio, bello absorberentur, non ausi Didoni interroganti quod poscebatur exponere verbis, reginam fallere et in optatum deducere sua sententia cogitarunt, eique dixere regem cupere eorum doctrina efferatam barbariem suam in mores humaniores redigere; et ob id, sub belli interminatione, preceptores ex eis poscere; verum eos ambigere quisnam ex eis tam grande vellet onus assummere ut, relicta patria, apud tam immanem regem moraturus iret. Non sensit regina dolos, quin imo in eos versa: - Egregii cives - inquit - que segnities hec, que socordia? An ignoratis quia patri nascamur et patrie? nec eum rite civem dici posse qui pro salute publica mortem, si casus expostulet, nedum incomodum aliud renuat? Ite igitur alacres et parvo periculo vestro a patria ingens belli incendium removete -. His regine redargutionibus visum est principibus obtinuisse quod vellent et vera regis detexere iussa. Quibus auditis, satis regine visum est se sua sententia petitum approbasse coniugium ingemuitque secum, non ausa suorum adversari dolo. Staate tamen proposito, repente in consilium ivit quod sue pudicitie oportunum visum est dixitque se, si terminus adeundi virum detur, ituram. Quo concesso atque adveniente Enea troiano nunquam viso, mori potius quam infringendam fore castimoniam rata, in sublimiori patrie parte, opinione civium manes placatura Sicei, rogum construxit ingentem et pulla tecta veste et cerimoniis servatis variis, ac hostiis cesis plurimis, illum conscendit, civibus frequenti multitudine spectantibus quidnam factura esset. Que cum omnia pro votis egisset, cultro, quem sub vestibus gesserat, exerto ac castissimo apposito pectori vocatoque Syceo inquit: - Prout vultis cives optimi, ad virum vado -. Et vix verbis tam paucis finitis, summa omnium intuentium mestitia, in cultrum sese precipitem dedit et auxiliis frustra admotis, cum perfodisset vitalia, pudicissimum effundens sanguinem, ivit in mortem. -O pudicitie inviolatum decus! O viduitatis infracte venerandum eternumque specimen, Dido! In te velim ingerant oculos vidue mulieres et potissime christiane tuum robar inspiciant; te, si possunt, castissimum effundentem sanguinem, tota mente considerent, et he potissime quibus fuit, ne ad secunda solum dicam, sed ad tertia et ulteriora etiam vota transvolasse levissimum! Quid inquient, queso, spectantes, Christi insignite caractere, exteram mulierem gentilem, infidelem, cui omnino Christus incognitus, ad consequendam perituram laudem tam perseveranti animo, tam forti pectore in mortem usque pergere, non aliena sed sua illatam manu, antequam in secundas nuptias iret? antequam venerandissimum observantie propositum violari permicteret? Dicet arbitror aliqua, cum perspicacissime ad excusationes nostre sint femine: — Sic faciendum fuit; destituta eram, in mortem parentes et fratres abierant, instabant blanditiis procatores, nequibam obsistere, carnea, non ferrea sum —. +O pudicitie inviolatum decus! O viduitatis infracte venerandum eternumque specimen, Dido! In te velim ingerant oculos vidue mulieres et potissime christiane tuum robar inspiciant; te, si possunt, castissimum effundentem sanguinem, tota mente considerent, et he potissime quibus fuit, ne ad secunda solum dicam, sed ad tertia et ulteriora etiam vota transvolasse levissimum! Quid inquient, queso, spectantes, Christi insignite caractere, exteram mulierem gentilem, infidelem, cui omnino Christus incognitus, ad consequendam perituram laudem tam perseveranti animo, tam forti pectore in mortem usque pergere, non aliena sed sua illatam manu, antequam in secundas nuptias iret? antequam venerandissimum observantie propositum violari permicteret? Dicet arbitror aliqua, cum perspicacissime ad excusationes nostre sint femine: - Sic faciendum fuit; destituta eram, in mortem parentes et fratres abierant, instabant blanditiis procatores, nequibam obsistere, carnea, non ferrea sum -. O ridiculum! Dido quorum subsidio confidebat, cui exuli frater unicus erat hostis? Nonne et Didoni procatores fuere plurimi? Imo, et ipsa Dido eratne saxea aut lignea magis quam bodierne sint? Non equidem. Ergo mente saltem valens, cuius non arbitrabatur posse viribus evitare illecebras, moriens, ea via qua potuit evitavit. Sed nobis, qui nos tam desertos dicimus, nonne Christus refugium est? Ipse quidem Redemptor pius in se sperantibus semper adest. An putas, qui pueros de camino ignis eripuit, qui Susannam de falso crimine liberavit, te de manibus adversantium non possit auferre, si velis? Flecte in terram oculos et aures obsera atque ad instar scopuli undas venientes expelle et immota ventos efflare sine: salvaberis. -Insurget forsan et altera dicens: — Erant michi longe lateque protensus ager, domus splendida, supellectilis regia et divitiarum ampla possessio; cupiebam effici materne tam grandis substantia ad exteros deferretur —. O insanum desiderium! Nonne et Didoni absque filiis regnum erat? nonne divitie regie? Erant equidem. Quid et ipsa mater effici recusavit? Quia sapientissime arbitrata est nil stolidius fore quam tibi destruere ut edifices alteri. Ergo castimoniam maculabo ut agris, ut splendide domui, ut supellectili pariam possessorem? Sino, quod contigit sepissime, destructorem. Nonne, etsi tibi divitie ingentes, que profecto expendende, non abiciende sunt, et Christi pauperes multi sunt? Quibus dum exhibes, tibi eterna palatia construis, quibus dum exhibes, castimoniam alio fulgore illustras. Preterea et amici sunt, quorum nulli aptiores heredes, cum tales habeas quales ipsa quesitos probaveris; filios autem, non quales volueris, sed quales natura concedet, habebis. +Insurget forsan et altera dicens: - Erant michi longe lateque protensus ager, domus splendida, supellectilis regia et divitiarum ampla possessio; cupiebam effici materne tam grandis substantia ad exteros deferretur -. O insanum desiderium! Nonne et Didoni absque filiis regnum erat? nonne divitie regie? Erant equidem. Quid et ipsa mater effici recusavit? Quia sapientissime arbitrata est nil stolidius fore quam tibi destruere ut edifices alteri. Ergo castimoniam maculabo ut agris, ut splendide domui, ut supellectili pariam possessorem? Sino, quod contigit sepissime, destructorem. Nonne, etsi tibi divitie ingentes, que profecto expendende, non abiciende sunt, et Christi pauperes multi sunt? Quibus dum exhibes, tibi eterna palatia construis, quibus dum exhibes, castimoniam alio fulgore illustras. Preterea et amici sunt, quorum nulli aptiores heredes, cum tales habeas quales ipsa quesitos probaveris; filios autem, non quales volueris, sed quales natura concedet, habebis. Veniet et tertia asserens quia sic illi fuerit agendum, cum parentes iusserint, consanguinei coegerint et affines suaserint; quasi ignoremus, ni sua concupiscentia suasisset, imo effrenata iussisset, predicta omnia frustrasset negatione unica. Potuit mori Dido ne viveret impudica; hec, ut pudica viveret, connubium negare non potuit. -Aderit, suo iudicio, astutior ceteris una que dicat: — Iuvenis eram; fervet, ut nosti, iuventus; continere non poteram; doctoris gentium aientis sum secuta consilium —. O quam bene dictum! Quasi ego aniculis imperem castitatem, vel non fuerit, dum firmavit animo castimoniam, iuvencula Dido! O scelestum facinus! Non a Paulo tam sancte consilium illud datur quin in defensionem facinoris persepe turpius alligetur. Exhaustas vires sensim cibis restaurare possumus: superfluas abstinentia minorare non possumus! Gentilis femina ob inanem gloriam fervori suo imperare potuit et leges imponere; christiana, ut consequatur eternam, imperare non potest! Hei michi! Dum fallere Deum talibus arbitramur, nos ipsos et honori caduco — ut eternum sinam — subtrahimus et in precipitium eterne damnationis inpellimus. Erubescant igitur intuentes Didonis cadaver exanime; et dum causam mortis eius excogitant, vultus deiciant, dolentes quod a membro dyaboli christicole pudicitia superentur; nec putent, dum lacrimas dederint et pullas assumpserint vestes, defuncto peregisse omnia. In finem usque servandus est amor, si adimplere velint viduitatis officium. Nec existiment ad ulteriora vota transire; quod non nulle persepe faciunt, potius ut sue prurigini, sub ficto coniugii nomine, satisfaciant, quam ut sacro obsequantur connubio, impudicitie labe. Quid enim aliud est tot hominum amplexus exposcere, tot inire, quam, post Valeriam Messalinam, caveas et fornices intrare? Sed de hoc alias. Fateor enim laboris incepti nimium excessisse terminos; sed quis adeo sui compos est quin aliquando ultra propositum efferatur ab impetu? Ignoscant queso qui legerint et nos unde divertimus revertamur. +Aderit, suo iudicio, astutior ceteris una que dicat: - Iuvenis eram; fervet, ut nosti, iuventus; continere non poteram; doctoris gentium aientis sum secuta consilium -. O quam bene dictum! Quasi ego aniculis imperem castitatem, vel non fuerit, dum firmavit animo castimoniam, iuvencula Dido! O scelestum facinus! Non a Paulo tam sancte consilium illud datur quin in defensionem facinoris persepe turpius alligetur. Exhaustas vires sensim cibis restaurare possumus: superfluas abstinentia minorare non possumus! Gentilis femina ob inanem gloriam fervori suo imperare potuit et leges imponere; christiana, ut consequatur eternam, imperare non potest! Hei michi! Dum fallere Deum talibus arbitramur, nos ipsos et honori caduco - ut eternum sinam - subtrahimus et in precipitium eterne damnationis inpellimus. Erubescant igitur intuentes Didonis cadaver exanime; et dum causam mortis eius excogitant, vultus deiciant, dolentes quod a membro dyaboli christicole pudicitia superentur; nec putent, dum lacrimas dederint et pullas assumpserint vestes, defuncto peregisse omnia. In finem usque servandus est amor, si adimplere velint viduitatis officium. Nec existiment ad ulteriora vota transire; quod non nulle persepe faciunt, potius ut sue prurigini, sub ficto coniugii nomine, satisfaciant, quam ut sacro obsequantur connubio, impudicitie labe. Quid enim aliud est tot hominum amplexus exposcere, tot inire, quam, post Valeriam Messalinam, caveas et fornices intrare? Sed de hoc alias. Fateor enim laboris incepti nimium excessisse terminos; sed quis adeo sui compos est quin aliquando ultra propositum efferatur ab impetu? Ignoscant queso qui legerint et nos unde divertimus revertamur. Didonem igitur exanguem cum lacrimis publicis et merore cives, non solum humanis, sed divinis etiam honoribus funus exercentes magnificum, extulere pro viribus; nec tantum publice matris et regine loco, sed deitatis inclite eisque faventis assidue, dum stetit Cartago, aris templisque excogitatis sacrificiis coluere. -Nicaulam extrema — ut percipi potest — Ethyopum produxit barbaries; que quidem tanto memoratu dignior est quanto, inter incultiores exorta, moribus effulsit splendidior. Constat enim — si fides datur antiquis — hanc, deficientibus Pharaonibus, seu eorum prolem seu alteram, Ethyopum atque Egyptiorum et — ut non nulli asserunt — Arabum clarissimam fuisse reginam et in Meroe, insula Nyli permaxima, habuisse regiam ibique tam grandi divitiarum habundasse copia ut credatur in hac fere mortales excessisse ceteros. Quas inter divitiarum delitias, non ocio et molliciei feminee deditam legimus, quin imo, etsi preceptorem ignoremus, tanta eam rerum periturarum scientia preditam sensimus, ut mirabile visum sit; quod etiam sacre testari videntur litere, quarum autoritate monstratur. Hanc, quam Sabam vocant, audita scientie Salomonis, suo evo florentis, fama, que celebris totum iam compleverat orbem, dicunt fuisse miratam, cum consueverint stolidi seu ignari floccifacere talia, non mirari. Et, quod longe magis, non solum mirata est, quin imo a Meroe, fere altero orbis ex angulo, insigni relicto regno, per Ethyopes Egyptiosque et Rubri maris litora atque Arabum solitudines, tam splendido comitatu tanque magnifico sumptu regioque permaximo famulatu venit illum auditura Ierusalem, ut ipse Salomon, regum omnium ditissimus, mulieris magnificentiam miratus sit. Que summo cum honore ab eo suscepta, cum enigmata exposuisset quedam, et eorum solutiones cum diligentia audivisset, ultro confessa est Salomonis sapientiam longe famam atque humanorum ingeniorum capacitatem excedere; nec dubium Dei dono, non studio quesitam fuisse. Inde dona exhibuit illi magnifica, inter que fuisse creduntur balsama sudantes arbuscule, quas postmodum Salomon haud longe ab Asfaltidis lacu plantari iussit et coli. Demum versa vice susceptis muneribus, summa cum laude in patriam abiit. Sunt qui credant hanc eandem illam celsam Meroe reginam fuisse Candacem, a qua in posterum, ut Pharaones ante, sic Egyptii reges diu cognominati Candaces sunt. +Nicaulam extrema - ut percipi potest - Ethyopum produxit barbaries; que quidem tanto memoratu dignior est quanto, inter incultiores exorta, moribus effulsit splendidior. Constat enim - si fides datur antiquis - hanc, deficientibus Pharaonibus, seu eorum prolem seu alteram, Ethyopum atque Egyptiorum et - ut non nulli asserunt - Arabum clarissimam fuisse reginam et in Meroe, insula Nyli permaxima, habuisse regiam ibique tam grandi divitiarum habundasse copia ut credatur in hac fere mortales excessisse ceteros. Quas inter divitiarum delitias, non ocio et molliciei feminee deditam legimus, quin imo, etsi preceptorem ignoremus, tanta eam rerum periturarum scientia preditam sensimus, ut mirabile visum sit; quod etiam sacre testari videntur litere, quarum autoritate monstratur. Hanc, quam Sabam vocant, audita scientie Salomonis, suo evo florentis, fama, que celebris totum iam compleverat orbem, dicunt fuisse miratam, cum consueverint stolidi seu ignari floccifacere talia, non mirari. Et, quod longe magis, non solum mirata est, quin imo a Meroe, fere altero orbis ex angulo, insigni relicto regno, per Ethyopes Egyptiosque et Rubri maris litora atque Arabum solitudines, tam splendido comitatu tanque magnifico sumptu regioque permaximo famulatu venit illum auditura Ierusalem, ut ipse Salomon, regum omnium ditissimus, mulieris magnificentiam miratus sit. Que summo cum honore ab eo suscepta, cum enigmata exposuisset quedam, et eorum solutiones cum diligentia audivisset, ultro confessa est Salomonis sapientiam longe famam atque humanorum ingeniorum capacitatem excedere; nec dubium Dei dono, non studio quesitam fuisse. Inde dona exhibuit illi magnifica, inter que fuisse creduntur balsama sudantes arbuscule, quas postmodum Salomon haud longe ab Asfaltidis lacu plantari iussit et coli. Demum versa vice susceptis muneribus, summa cum laude in patriam abiit. Sunt qui credant hanc eandem illam celsam Meroe reginam fuisse Candacem, a qua in posterum, ut Pharaones ante, sic Egyptii reges diu cognominati Candaces sunt. Panphylem quandam grecam fuisse feminam comperio; et, cum ex qua patria vetustas abstulerit, patris tamen nomen benigna reliquit; nam cuiusdam Platee fuisse filiam reperitur. Que, etsi amplissimis titulis decorari non possit, quoniam aliquid reipublice addidit boni, sua laudis portione taciturnitate fraudari non debet. Nil enim novi, quantumcunque post factum videatur facile, ab aliquo compertum est, quod non sit ingentis ingenii argumentum et pro rei qualitate aliquali gloria munerandum. @@ -203,15 +203,15 @@ Gaia Cirilla, etsi eius originis nullam stare memoriam compererim, romanam tamen Saphos lesbia ex Mitilena urbe puella fuit, nec amplius sue originis posteritati relictum est. Sane, si studium inspexerimus, quod annositas abstulit pro parte restitutum videbimus, eam scilicet ex honestis atque claris parentibus genitam; non enim illud unquam degener animus potuit desiderasse vel actigisse plebeius. Hec etenim, etsi quibus temporibus claruerit ignoremus, adeo generose fuit mentis ut, etate florens et forma, non contenta solum literas iungere novisse, ampliori fervore animi et ingenii suasa vivacitate, conscenso studio vigili per abruta Parnasi vertice celso, se felici ausu, Musis non renuentibus, immiscuit; et laureo pervagato nemore in antrum usque Apollinis evasit et, Castalio proluta latice, Phebi sumpto plectro, sacris nynphis choream traentibus, sonore eithare fides tangere et expromere modulos puella non dubitavit; que quidem etiam studiosissimis viris difficilia plurimum visa sunt. -Quid multa? Eo studio devenit suo ut usque in hodiernum clarissimum suum carmen testimonio veterum lucens sit, et erecta illi fuerit statua enea et suo dicata nomini, et ipsa inter poetas celebres numerata; quo splendore profecto, non clariora sunt regum dyademata, non pontificum infule, nec etiam triunghantium lauree. Verum — si danda fides est — uti feliciter studuit, sic infelici amore capta est. Nam, seu facetia seu decore seu alia gratia, cuiusdam iuvenis dilectione, imo intolerabili occupata peste, cum ille desiderio suo non esset accomodus, ingemiseens in eius obstinatam duritiem, dicunt versus flebiles cecinisse; quos ego elegos fuisse putassem, cum tali sint elegi attributi materie, ni legissem ab ea, quasi preteritorum carminum formis spretis, novum adinventum genus, diversis a ceteris incedens pedibus, quod adhuc ex eius nomine saphycum appellatur. Sed quid? Accusande videntur Pyerides que, tangente Anphyone lyram, ogygia saxa movisse potuerunt et adolescentis cor. Sapho canente, mollisse noluerunt. +Quid multa? Eo studio devenit suo ut usque in hodiernum clarissimum suum carmen testimonio veterum lucens sit, et erecta illi fuerit statua enea et suo dicata nomini, et ipsa inter poetas celebres numerata; quo splendore profecto, non clariora sunt regum dyademata, non pontificum infule, nec etiam triunghantium lauree. Verum - si danda fides est - uti feliciter studuit, sic infelici amore capta est. Nam, seu facetia seu decore seu alia gratia, cuiusdam iuvenis dilectione, imo intolerabili occupata peste, cum ille desiderio suo non esset accomodus, ingemiseens in eius obstinatam duritiem, dicunt versus flebiles cecinisse; quos ego elegos fuisse putassem, cum tali sint elegi attributi materie, ni legissem ab ea, quasi preteritorum carminum formis spretis, novum adinventum genus, diversis a ceteris incedens pedibus, quod adhuc ex eius nomine saphycum appellatur. Sed quid? Accusande videntur Pyerides que, tangente Anphyone lyram, ogygia saxa movisse potuerunt et adolescentis cor. Sapho canente, mollisse noluerunt. -Lucretia romane pudicitie dux egregia atque sanctissimum vetuste parsimonie decus, filia fuit Lucretii Spurii Tricipitini, clarissimi inter Romanos viri, et coniunx Tarquinii Collatini, olim Egerii fratris Tarquinii Prisci filii; incertum utrum oris formositate an honestate morum inter romanas matronas speciosior visa sit. Que, cum, obsidente Tarquinio Superbo Ardeam civitatem, apud Collatii oppidum haud longe ab Urbe, in viri edes secessisset, actum est ut in castris, cum obsidio traheretur in longum, cenantibus regiis iuvenibus, inter quos et Collatinus erat, et forte nimio calentibus vino, caderet sermo de coniugum honestate. Et cum suam ceteris — ut moris est — unusquisque preferret, in consilium itum est ut, conscensis citatis equis visisque quibus noctu, eis bella gerentibus, ignare coniuges exercerentur offitiis, probabiliorem oculata fide perciperent. Sane cum iuvenes regias Romam inter coequales ludentes invenissent, versis equis devenere Collatium; ubi cum mulieribus suis lanificio vacantem et nullo exornatam cultu invenere Lucretiam; quam ob rem iudicio omnium laudabilior visa est. Collatinus autem reliquos iuvenes benigne suscepit in domum, in qua, dum honorantur, Sextus, Superbi filius, impudicos oculos in honestatem atque formositatem caste mulieris iniecit; et nephasto succensus igne, per vim potiundam, si aliter non detur, eiusdern venustatem tacito secum consilio disponit. Nec multis interpositis diebus, urgente insania, clam castris relictis, nocte venit Collatium. Ubi, eo quod viri consanguineus esset, a Lucretia comiter susceptus et honoratus, postquam domum omnem tacitam sensit et sic omnes sopitos arbitratus, exerto gladio, cubiculum intravit Lucretie, quis esset aperuit minatusque illi mortem si vocem emicteret aut sue non acquiesceret voluntati. Quam cum reluctantem desiderio suo et mortis impavidam cerneret, ad damnandam recurrens astutiam, inquit se illam secus servum ex suis occisurum; et cunctis eam a se ob adulterium cum adultero cesam dicere. Substitit his auditis tremebunda mulier et a tam obscena infamia terrefacta, timens, si eo occideretur pacto, purgatorem sue innocentie defuturum; et ob id aspernanti animo corpus permisit adultero. Qui cum illecebri voluptati sue satisfecisset et abiisset, iudicio suo, victor, egra tam scelesti facinoris, Lucretia, elocescente die, Tricipitinum patrem et Brutum, Collatini affinem, amentem usque in diem illam existimatum, aliosque necessarios confestim accersiri iussit, et virum. Quibus advenientibus, que a Sexto nocte intempesta in eam gesta sint, cum lacrimis et ordine retulit; et cum eam flentem misere solarentur affines, cultrum, quem sub veste texerat, educens inquit: — Ego me, si peccato absolvo, supplicio non libero; nec ulla deinceps impudica, Lucretie vivet exemplo —. Hisque dictis illum in pectus impegit innocuum et vulneri incumbens, vidente viro ac patre, moribunda collapsa est; nec diu et animam cum sanguine fudit. +Lucretia romane pudicitie dux egregia atque sanctissimum vetuste parsimonie decus, filia fuit Lucretii Spurii Tricipitini, clarissimi inter Romanos viri, et coniunx Tarquinii Collatini, olim Egerii fratris Tarquinii Prisci filii; incertum utrum oris formositate an honestate morum inter romanas matronas speciosior visa sit. Que, cum, obsidente Tarquinio Superbo Ardeam civitatem, apud Collatii oppidum haud longe ab Urbe, in viri edes secessisset, actum est ut in castris, cum obsidio traheretur in longum, cenantibus regiis iuvenibus, inter quos et Collatinus erat, et forte nimio calentibus vino, caderet sermo de coniugum honestate. Et cum suam ceteris - ut moris est - unusquisque preferret, in consilium itum est ut, conscensis citatis equis visisque quibus noctu, eis bella gerentibus, ignare coniuges exercerentur offitiis, probabiliorem oculata fide perciperent. Sane cum iuvenes regias Romam inter coequales ludentes invenissent, versis equis devenere Collatium; ubi cum mulieribus suis lanificio vacantem et nullo exornatam cultu invenere Lucretiam; quam ob rem iudicio omnium laudabilior visa est. Collatinus autem reliquos iuvenes benigne suscepit in domum, in qua, dum honorantur, Sextus, Superbi filius, impudicos oculos in honestatem atque formositatem caste mulieris iniecit; et nephasto succensus igne, per vim potiundam, si aliter non detur, eiusdern venustatem tacito secum consilio disponit. Nec multis interpositis diebus, urgente insania, clam castris relictis, nocte venit Collatium. Ubi, eo quod viri consanguineus esset, a Lucretia comiter susceptus et honoratus, postquam domum omnem tacitam sensit et sic omnes sopitos arbitratus, exerto gladio, cubiculum intravit Lucretie, quis esset aperuit minatusque illi mortem si vocem emicteret aut sue non acquiesceret voluntati. Quam cum reluctantem desiderio suo et mortis impavidam cerneret, ad damnandam recurrens astutiam, inquit se illam secus servum ex suis occisurum; et cunctis eam a se ob adulterium cum adultero cesam dicere. Substitit his auditis tremebunda mulier et a tam obscena infamia terrefacta, timens, si eo occideretur pacto, purgatorem sue innocentie defuturum; et ob id aspernanti animo corpus permisit adultero. Qui cum illecebri voluptati sue satisfecisset et abiisset, iudicio suo, victor, egra tam scelesti facinoris, Lucretia, elocescente die, Tricipitinum patrem et Brutum, Collatini affinem, amentem usque in diem illam existimatum, aliosque necessarios confestim accersiri iussit, et virum. Quibus advenientibus, que a Sexto nocte intempesta in eam gesta sint, cum lacrimis et ordine retulit; et cum eam flentem misere solarentur affines, cultrum, quem sub veste texerat, educens inquit: - Ego me, si peccato absolvo, supplicio non libero; nec ulla deinceps impudica, Lucretie vivet exemplo -. Hisque dictis illum in pectus impegit innocuum et vulneri incumbens, vidente viro ac patre, moribunda collapsa est; nec diu et animam cum sanguine fudit. Infelix equidem pulcritudo eius et tanto clarius, nunquam satis laudata, pudicitia sua dignis preconiis extollenda est, quanto acrius ingesta vi ignominia expiata; cum ex eadem non solum reintegratum sit decus, quod feditate facinoris iuvenis labefactarat ineptus, sed consecuta sit romana libertas. -Tamiris Scitharum regina fuit. Qui quidem Scythe, cum in sterili solo et sub gelida celi plaga Ripheis Yperboreisque annexi montibus sint et inde sibi tantum fere cogniti, ex quibus Thamiris sit orta parentibus, seu cui iuncta connubio, incognitum est; et ideo hac tantum, quantum ad insigne nobilitatis, nota conspicua est, quod feris et indomitis populis imperarit, Cyro iam Asye regna tenente. Qui cum — forsan ut clarius nosceretur Thamiris — in cupidinem regni scythici deveniret, magis ad suam gloriam extollendam quam imperium augendum (audierat quippe pauperes et silvestres homines Scythas fore, sed a maximis regibus eousque fuisse invictos); hac ergo tractus aviditate, in Thamirim reginam viduam egit exercitum. Cuius cum prenovisset adventum Thamiris, esto toti Asye et fere orbi, gestorum amplitudine, formidabilis foret, non tamen, ut femina, territa, latebras petiit, seu leges pacis caduceatore postulavit medio; quin imo congregatis copiis et belli dux facta, cum posset navato opere obsistere, eum cum omni exercitu Araxem transire passa est et suos intrare fines, arbitrata sagax femina longe melius expugnari Cyri rabiem infra terminos suos posse quam extra. Et certior facta eum ad interiora penetrasse regni, adolescentulo filio unico tercia copiarum parte concessa, iussit ut Cyro obviam pugnaturus procederet. Cyrus vero, tam qualitate locorum et gentium moribus pensatis quam auditis, sentiens venientem cum exercitu iuvenem, fraude quam armis vincere statuit; castrisque vino, quod nondum noverant Scythe, epulisque et deliciis ceteris confertis relictis, fugam finxit. Que vacua cum intrasset iuvenis, quasi victor hosteque fugato letus cum Scythis, non ad bellum, sed ad epulas invitatus, ample cibos et pocula incognita ingurgitare cepere. Ex quo, soluta disciplina militari, somnus affuit; quo sepulti, superveniens Cyrus, illum cum reliquis dedit in mortem; et quasi certus victorie ad ulteriora processit. Tamiris autem cum audisset suorum cedem, etsi plurimum ob unici filii necem vidua moveretur, non tamen femineo more se dedit in lacrimas, quin imo, illis ira et vindicte cupiditate sedatis, cum residuo copiarum, ea arte qua captum filium audierat, etiamsi non omicterentur referta poculis castra, hostem, etsi astutissimus esset, capi posse existimavit; et locorum gnara, fugam simulans, avidum secutorem inter steriles geluque horridos montes, non longo viarum tractu, deduxit atque conclusit et inopem oportunitatum fere omnium, inter aspreta saltusque montium conversa, cum omni exercitu, fere delevit; nec ipse Cyrus evasit quin cruenta morte vidue satiaret iram. Thamiris autem efferato animo iussit inter cadavera Cyri corpus exquiri; cui comperto auferri caput et in utrem, sanguine suorum plenum, immicti mandavit; et quasi superbo regi dignum exhibuisset tumulum, dixit: — Satiare sanguine quem sitisti —. Sed quid tandem? Nil preter hoc facinus Thamiris habemus, tanto clarius quanto Cyri maius fuerat imperium. +Tamiris Scitharum regina fuit. Qui quidem Scythe, cum in sterili solo et sub gelida celi plaga Ripheis Yperboreisque annexi montibus sint et inde sibi tantum fere cogniti, ex quibus Thamiris sit orta parentibus, seu cui iuncta connubio, incognitum est; et ideo hac tantum, quantum ad insigne nobilitatis, nota conspicua est, quod feris et indomitis populis imperarit, Cyro iam Asye regna tenente. Qui cum - forsan ut clarius nosceretur Thamiris - in cupidinem regni scythici deveniret, magis ad suam gloriam extollendam quam imperium augendum (audierat quippe pauperes et silvestres homines Scythas fore, sed a maximis regibus eousque fuisse invictos); hac ergo tractus aviditate, in Thamirim reginam viduam egit exercitum. Cuius cum prenovisset adventum Thamiris, esto toti Asye et fere orbi, gestorum amplitudine, formidabilis foret, non tamen, ut femina, territa, latebras petiit, seu leges pacis caduceatore postulavit medio; quin imo congregatis copiis et belli dux facta, cum posset navato opere obsistere, eum cum omni exercitu Araxem transire passa est et suos intrare fines, arbitrata sagax femina longe melius expugnari Cyri rabiem infra terminos suos posse quam extra. Et certior facta eum ad interiora penetrasse regni, adolescentulo filio unico tercia copiarum parte concessa, iussit ut Cyro obviam pugnaturus procederet. Cyrus vero, tam qualitate locorum et gentium moribus pensatis quam auditis, sentiens venientem cum exercitu iuvenem, fraude quam armis vincere statuit; castrisque vino, quod nondum noverant Scythe, epulisque et deliciis ceteris confertis relictis, fugam finxit. Que vacua cum intrasset iuvenis, quasi victor hosteque fugato letus cum Scythis, non ad bellum, sed ad epulas invitatus, ample cibos et pocula incognita ingurgitare cepere. Ex quo, soluta disciplina militari, somnus affuit; quo sepulti, superveniens Cyrus, illum cum reliquis dedit in mortem; et quasi certus victorie ad ulteriora processit. Tamiris autem cum audisset suorum cedem, etsi plurimum ob unici filii necem vidua moveretur, non tamen femineo more se dedit in lacrimas, quin imo, illis ira et vindicte cupiditate sedatis, cum residuo copiarum, ea arte qua captum filium audierat, etiamsi non omicterentur referta poculis castra, hostem, etsi astutissimus esset, capi posse existimavit; et locorum gnara, fugam simulans, avidum secutorem inter steriles geluque horridos montes, non longo viarum tractu, deduxit atque conclusit et inopem oportunitatum fere omnium, inter aspreta saltusque montium conversa, cum omni exercitu, fere delevit; nec ipse Cyrus evasit quin cruenta morte vidue satiaret iram. Thamiris autem efferato animo iussit inter cadavera Cyri corpus exquiri; cui comperto auferri caput et in utrem, sanguine suorum plenum, immicti mandavit; et quasi superbo regi dignum exhibuisset tumulum, dixit: - Satiare sanguine quem sitisti -. Sed quid tandem? Nil preter hoc facinus Thamiris habemus, tanto clarius quanto Cyri maius fuerat imperium. -Leenam grecam arbitror fuisse feminam; quam, etsi minus fuerit pudica, bona tamen honestarum matronarum atque reginarum illustrium pace, inter claras feminas descripsisse velim. Nam — ut in superioribus dictum est — claras ob quodcunque facinus mulieres, non pudicas tantum apponere pollicitus sum. Insuper, adeo virtuti obnoxii sumus ut, non solum quam insigni loco consitam cernimus, elevemus, sed et obrutam tegmine turpi in lucem meritam conari debemus educere; est enim ubique preciosa, nec aliter fedatur, scelerum contagione, quam solaris radius ceno inficiatur immixtus. Si ergo aliquando pectori, detestabili offitio dedito, eam infixam viderimus, ita detestari debemus offitium, ut sue laudes non minuantur virtuti, cum tanto mirabilior die gniorque in tali sit, quanto ab eadem putabatur remotior. Quam ob rem non semper meretricum aspernanda memoria est, quin imo, dum ob aliquod virtutis meritum se fecerint memoratu dignas, latiori letiorique sunt preconio extollende, cum in eis hoc agat comperta virtus, ut lascivientibus reginis ruborem incutiat, cum earum lubricos luxus excuset reginarum ignavia; preterea, ut appareat non semper ingentes animos solum titulis illustribus connexos esse et virtutem neminem dedignari volentem se, tam celebri mulierum cetui adnectenda est Leena, ut etiam in ea parte in qua strenue egit, tanquam bene merita laudetur. +Leenam grecam arbitror fuisse feminam; quam, etsi minus fuerit pudica, bona tamen honestarum matronarum atque reginarum illustrium pace, inter claras feminas descripsisse velim. Nam - ut in superioribus dictum est - claras ob quodcunque facinus mulieres, non pudicas tantum apponere pollicitus sum. Insuper, adeo virtuti obnoxii sumus ut, non solum quam insigni loco consitam cernimus, elevemus, sed et obrutam tegmine turpi in lucem meritam conari debemus educere; est enim ubique preciosa, nec aliter fedatur, scelerum contagione, quam solaris radius ceno inficiatur immixtus. Si ergo aliquando pectori, detestabili offitio dedito, eam infixam viderimus, ita detestari debemus offitium, ut sue laudes non minuantur virtuti, cum tanto mirabilior die gniorque in tali sit, quanto ab eadem putabatur remotior. Quam ob rem non semper meretricum aspernanda memoria est, quin imo, dum ob aliquod virtutis meritum se fecerint memoratu dignas, latiori letiorique sunt preconio extollende, cum in eis hoc agat comperta virtus, ut lascivientibus reginis ruborem incutiat, cum earum lubricos luxus excuset reginarum ignavia; preterea, ut appareat non semper ingentes animos solum titulis illustribus connexos esse et virtutem neminem dedignari volentem se, tam celebri mulierum cetui adnectenda est Leena, ut etiam in ea parte in qua strenue egit, tanquam bene merita laudetur. Leena igitur turpi meretricio dedita, detestabili obsequio fecit ut eius origo ignoretur et patria. Hec tamen, regnante apud Macedones Aminta, cum Armonius et Ariston egregii iuvenes, seu ob liberandam patriam turpi subiectam tyramnidi, seu ob aliam inpulsi causam, Hyparcum immanem tyramnum occidissent, inter alios, a successore, tanquam gestorum conscia, eo quod corum conturbenio uteretur, capta est; et cum ad prodendos coniurationis conscios diris cogeretur suppliciis, secum lubrica mulier, quantum esset sanctum atque venerabile nomen amicitie, pia volvens consideratione, ne illi, ut sibi parceret, in aliquo violentiam inferret, primo diu, ne diceret quod querebatur, mira constantia animo imperavit suo; tandem, convalescentibus cruciatibus et corporeis deficientibus viribus, timens, virilis femina, ne, debilitata virtute corporea, etiam enervaretur propositum, in robur maius excessit egitque ut eque cum viribus et dicendi potestas auferretur; et acri morsu linguam precidit suam et expuit; et sic actu unico, sed clarissimo, spem omnem a se noscendi quod exquirebatur tortoribus abstulit. @@ -231,11 +231,11 @@ Accepimus igitur Hypponem hanc casu a nautis hostibus captam. Que cum forte form Quis tam severum mulieris consilium non laudet? Paucis quidem annis, quibus forsan vita protendi poterat, castitatem redemit et immatura morte sibi perenne decus quesivit. Quod virtutis opus procellosum nequivit mare contegere nec desertum auferre litus quin literarum perpetuis monimentis suo cum honore servaretur in luce. Corpus autem postquam ab undis aliquandiu ludibrii more volutatum est, ab eisdem in eritreum litus inpulsum, a litoranis naufragi ritu sepultum est. Tandem cum ferret ab hostibus exorta fama quenam foret et mortis causam, ab Eritreis summa cum veneratione sepulcri locus in litore ingenti tumulo atque diu mansuro, in servati decoris testimonium, exornatus est, ut noscamus quoniam nullis adverse fortune tenebris lux possit obfuscari virtutis. -Meguliam, quam Romani veteres cognominavere Dotatam, romanam fuisse feminam atque nobilem reor: rudi illo atque — ut ita dixerim — sancto evo, quo nondum ex ulnis paupertatis, altricis optime, Quirites in splendores asyaticos et magnorum regum gazas, ea neglecta, proruperant, illustrem habitam. Que quidem hoc Dotate consecuta cognomen est — ut arbitror — magis maiorum suorum prodigalitate quam aliquo sui operis merito. Nam, datis in dotem viro quingentis milibus eris, adeo monstruosum illo seculo visum est, ut danti sit Dotate cognomen inditum et per multa perseveratum tempora in tantum ut, si quid preter consuetum civium morem doti superadderetur cuiquam virgini, confestim et ipsa Dotata Megulia diceretur. +Meguliam, quam Romani veteres cognominavere Dotatam, romanam fuisse feminam atque nobilem reor: rudi illo atque - ut ita dixerim - sancto evo, quo nondum ex ulnis paupertatis, altricis optime, Quirites in splendores asyaticos et magnorum regum gazas, ea neglecta, proruperant, illustrem habitam. Que quidem hoc Dotate consecuta cognomen est - ut arbitror - magis maiorum suorum prodigalitate quam aliquo sui operis merito. Nam, datis in dotem viro quingentis milibus eris, adeo monstruosum illo seculo visum est, ut danti sit Dotate cognomen inditum et per multa perseveratum tempora in tantum ut, si quid preter consuetum civium morem doti superadderetur cuiquam virgini, confestim et ipsa Dotata Megulia diceretur. -O bona simplicitas, o laudanda paupertas! Quod tu monstruosum, et merito, arbitrari faciebas, ridiculum videretur lascivie hodierne. In tantum enim mensuram undique rerum excessimus, ut vix cerdo, vix lignarius faber, vix mercennarius lixa vel villicus ob tam parvam stipem comperies qui domum velit uxorem inducere. Nec mirum; etiam plebeie muliercule reginarum coronas, aureas fibulas et armillas et insignia reliqua ascripsere sibi: eis non dicam inverecunde, sed superbe utuntur. Hei michi! Nescio utrum dixerim: — Sic ampliati sunt animi dum nobis invicem nimium cedimus —; an potius (quod verissimum arbitror): — Nostro crimine sic exculta vitia sunt, ambitiones et inexplebilia mortalium vota —. +O bona simplicitas, o laudanda paupertas! Quod tu monstruosum, et merito, arbitrari faciebas, ridiculum videretur lascivie hodierne. In tantum enim mensuram undique rerum excessimus, ut vix cerdo, vix lignarius faber, vix mercennarius lixa vel villicus ob tam parvam stipem comperies qui domum velit uxorem inducere. Nec mirum; etiam plebeie muliercule reginarum coronas, aureas fibulas et armillas et insignia reliqua ascripsere sibi: eis non dicam inverecunde, sed superbe utuntur. Hei michi! Nescio utrum dixerim: - Sic ampliati sunt animi dum nobis invicem nimium cedimus -; an potius (quod verissimum arbitror): - Nostro crimine sic exculta vitia sunt, ambitiones et inexplebilia mortalium vota -. -Veturia nobilis et romana mulier iam senex laudabili opere annos suos in viriditatem traxit perpetuam. Erat huic adolescens Gneus Martius, strenue virtutis filius, consilio et manu promptus; et cum, oppugnantibus Romanis, Coriolos, oppidum Volscorum, eius inclita probitate captum videretur, Coriolani cognomen adeptus est; et tam grandem nobilitatis favorem ut omnia verbis et opere auderet. Quam ob rem, laborante Urbe annone penuria et opere patrum plurima ex Sycilia delata foret, severa oratione prohibuit ne plebi partiretur prius quam, quos paulo ante in Sacro monte secedens, honores propter reditum nobilitati abstulerat, dimisisset. In quem infesta plebs, ut erat famelica, manus profecto iniecisset, ni illi a tribuno peroportune dies ad dicendam causam indicta fuisset. Qui cum non paruisset indignans, exilio damnatus est; et in Volscos, paulo ante Romanorum hostes, secessit. A quibus benigne et honorifice susceptus, ubique enim virtus in pretio est, hos iste tam sua quam Accii Tullii volsci fraude in bellum adversus Romanos redegit et belli dux ab eisdem factus, ad fossas Cluillas, ad quartum a Roma lapidem, deduxit exercitum; eoque rem romanam redegit, ut a senatu qui pacem equis legibus impetrarent ad eum exulem micterentur. Quos Martius atroci cum responso dimisit in patriam. Ob quod iterum missi, sed minime recepti sunt. Ivere tertio cum infulis velati pontifices et suis cum insignibus supplices, sed frustrati rediere; et ideo undique desperatio Romanorum intraverat animos, cum ad Veturiam Coriolani matrem et Volumniam coniugem frequentes et querule venientes matrone obtinuere ut magno iam natu mulier in castra hostium precibus lacrimisque placatura filium, postquam armis ab hominibus non posse respublica totari videretur, iret cum coniuge; neque ex eis ingens prosequentium caterva defuit. Cuius adventum cum cognovisset Coriolanus, etsi animo turgidos esset, consternatus tamen matris adventu, e sella consurgens exivit tabernaculum et suscepturus illam obvius factus est. Sane Veturia, hine coniugem, inde liberos Coriolani tenens, non ante filium vidit quam, pietate patria posita, se succendit in iram; et ubi supplex exiverat urbem, in hostium castra veniens obiurgatrix effecta est; et suscitatis in effeto pectore viribus inquit: — Siste gradum, infeste iuvenis; scire velim, antequam in amplexus veniam tuos, an matrem an captivam hostem suscepturus advenias; hostem puto. Me miseram! In hoc exoptata mortalibus evi longitudo deduxisse me debuit ut te damnatum exilio et inde reipublice hostem cernerem? Cognoscis queso quo armatus hostis consistas in solo? Cognoscis quam habeas in conspectu patriam? Cognoscis equidem, et si nescis, hec est in quo genitus, in quo natus, in quo labore meo educatus es. Quo igitur animo, qua mente, quo inpulsu hostilia potuisti inferre arma? Non intranti tibi parenti debitus honos, dulcis uxoris amor, filiorum pietas et native patrie reverentia obvii facti sunt? Non acre pectus moverunt, non iras, quantumcunque iuste susceptas, obruisse potuerunt? Non, dum primo illa spectares menia, in memoriam venit? Venere patres, venere pontifices, nec saxeum pectus movisse potuere tuum ut id rogatus ageres quod sponte fecisse tua debueras. Satis, me miseram, adverto fecunditatem meam patrie michique fuisse adversam; ubi filium et civem peperisse arbitrabar, hostem et infestissimum atque inflexibilem peperisse me video. Satius quippe non concepisse fuerat: potuerat sterilitate mea Roma absque oppugnatione consistere et ego misella anus in libera mori patria. Sed ego nil iam pati michi miserius quam tibi turpius possum, nec ut sim miserrima diu futura sum; de his natis tuis videris, quos, si pergis, aut immatura mors aut longa servitus manet — Verba lacrime secute sunt; et inde coniugis preces atque natorum et amplexus mutui clamoresque flentium et orantium matronarum. Quibus verbis et gemitibus precibusque actum est ut, quod legatorum maiestas et sacerdotum reverentia nequiverant, matris veneratione ducis acerrimi frangeretur ira et propositum verteretur et, suis complexis atque dimissis, retro ab urbe castra hostium moverentur. Ex quo secutum est, ne glorie mulieris ingratitudine detraheretur, ut ex consulto eo in loco in quo Veturia filii iram molliverat, templum ad eius rei perpetuam memoriam et ara Fortune muliebri ex cocto construeretur lapide (quod quidem, etsi vetustissimum sit, in nullo fere deminutum, in nostrum usque perdurat evum) sanxitque ut, pretereuntibus mulieribus, quibus nullus vel minimus usque ad illam etatem a viris prestabatur honor, et assurgerent homines et via cederent; quod nostra in patria ritu veteri servatur bue usque; et quod eis liceret uti aurium vetusto orientalium mulierum insigni et purpurea veste aureisque fibulis et armillis. Nec desunt qui asserant eodem senatus consulto adiectum ut, quod ante non licebat, possent hereditates consequi quorumcunque. +Veturia nobilis et romana mulier iam senex laudabili opere annos suos in viriditatem traxit perpetuam. Erat huic adolescens Gneus Martius, strenue virtutis filius, consilio et manu promptus; et cum, oppugnantibus Romanis, Coriolos, oppidum Volscorum, eius inclita probitate captum videretur, Coriolani cognomen adeptus est; et tam grandem nobilitatis favorem ut omnia verbis et opere auderet. Quam ob rem, laborante Urbe annone penuria et opere patrum plurima ex Sycilia delata foret, severa oratione prohibuit ne plebi partiretur prius quam, quos paulo ante in Sacro monte secedens, honores propter reditum nobilitati abstulerat, dimisisset. In quem infesta plebs, ut erat famelica, manus profecto iniecisset, ni illi a tribuno peroportune dies ad dicendam causam indicta fuisset. Qui cum non paruisset indignans, exilio damnatus est; et in Volscos, paulo ante Romanorum hostes, secessit. A quibus benigne et honorifice susceptus, ubique enim virtus in pretio est, hos iste tam sua quam Accii Tullii volsci fraude in bellum adversus Romanos redegit et belli dux ab eisdem factus, ad fossas Cluillas, ad quartum a Roma lapidem, deduxit exercitum; eoque rem romanam redegit, ut a senatu qui pacem equis legibus impetrarent ad eum exulem micterentur. Quos Martius atroci cum responso dimisit in patriam. Ob quod iterum missi, sed minime recepti sunt. Ivere tertio cum infulis velati pontifices et suis cum insignibus supplices, sed frustrati rediere; et ideo undique desperatio Romanorum intraverat animos, cum ad Veturiam Coriolani matrem et Volumniam coniugem frequentes et querule venientes matrone obtinuere ut magno iam natu mulier in castra hostium precibus lacrimisque placatura filium, postquam armis ab hominibus non posse respublica totari videretur, iret cum coniuge; neque ex eis ingens prosequentium caterva defuit. Cuius adventum cum cognovisset Coriolanus, etsi animo turgidos esset, consternatus tamen matris adventu, e sella consurgens exivit tabernaculum et suscepturus illam obvius factus est. Sane Veturia, hine coniugem, inde liberos Coriolani tenens, non ante filium vidit quam, pietate patria posita, se succendit in iram; et ubi supplex exiverat urbem, in hostium castra veniens obiurgatrix effecta est; et suscitatis in effeto pectore viribus inquit: - Siste gradum, infeste iuvenis; scire velim, antequam in amplexus veniam tuos, an matrem an captivam hostem suscepturus advenias; hostem puto. Me miseram! In hoc exoptata mortalibus evi longitudo deduxisse me debuit ut te damnatum exilio et inde reipublice hostem cernerem? Cognoscis queso quo armatus hostis consistas in solo? Cognoscis quam habeas in conspectu patriam? Cognoscis equidem, et si nescis, hec est in quo genitus, in quo natus, in quo labore meo educatus es. Quo igitur animo, qua mente, quo inpulsu hostilia potuisti inferre arma? Non intranti tibi parenti debitus honos, dulcis uxoris amor, filiorum pietas et native patrie reverentia obvii facti sunt? Non acre pectus moverunt, non iras, quantumcunque iuste susceptas, obruisse potuerunt? Non, dum primo illa spectares menia, in memoriam venit? Venere patres, venere pontifices, nec saxeum pectus movisse potuere tuum ut id rogatus ageres quod sponte fecisse tua debueras. Satis, me miseram, adverto fecunditatem meam patrie michique fuisse adversam; ubi filium et civem peperisse arbitrabar, hostem et infestissimum atque inflexibilem peperisse me video. Satius quippe non concepisse fuerat: potuerat sterilitate mea Roma absque oppugnatione consistere et ego misella anus in libera mori patria. Sed ego nil iam pati michi miserius quam tibi turpius possum, nec ut sim miserrima diu futura sum; de his natis tuis videris, quos, si pergis, aut immatura mors aut longa servitus manet - Verba lacrime secute sunt; et inde coniugis preces atque natorum et amplexus mutui clamoresque flentium et orantium matronarum. Quibus verbis et gemitibus precibusque actum est ut, quod legatorum maiestas et sacerdotum reverentia nequiverant, matris veneratione ducis acerrimi frangeretur ira et propositum verteretur et, suis complexis atque dimissis, retro ab urbe castra hostium moverentur. Ex quo secutum est, ne glorie mulieris ingratitudine detraheretur, ut ex consulto eo in loco in quo Veturia filii iram molliverat, templum ad eius rei perpetuam memoriam et ara Fortune muliebri ex cocto construeretur lapide (quod quidem, etsi vetustissimum sit, in nullo fere deminutum, in nostrum usque perdurat evum) sanxitque ut, pretereuntibus mulieribus, quibus nullus vel minimus usque ad illam etatem a viris prestabatur honor, et assurgerent homines et via cederent; quod nostra in patria ritu veteri servatur bue usque; et quod eis liceret uti aurium vetusto orientalium mulierum insigni et purpurea veste aureisque fibulis et armillis. Nec desunt qui asserant eodem senatus consulto adiectum ut, quod ante non licebat, possent hereditates consequi quorumcunque. Huius igitur meritum, virisne exosum esse magis debeat an mulieribus gratum, putant quidam pendere sententiam; quam ego certissimam reor. Nam, ornamentis agentibus, virorum exhauriuntur substantie et mulieres incedunt cultu insignite regio, depauperantur viri, maiorum hereditatibus demptis, ditantur femine consequentes, honorantur insignes, honorantur etiam non illustres; multa his incommoda et illis commoda inde secuta sunt. Maledictis in Veturiam irem ob ex his consecutam superbiam feminis, ni suis precibus stetisset romana libertas. Sed liberalitatem illam senatus nimiam et perseveratum per tot secula damnosum morem laudare non possum. Minori fuissent contente munere; permaximum videbatur muliebri Fortune dicatum templum. Sed quid? Muliebris est mundus, sic et homines muliebres. Quod autem adversum fuit hominibus, etas, que multa consumpsit utilia, consumpsisse non potuit nec minorasse mulieribus ius suum tenaci perseveratione servantibus. Veturie igitur applaudant, eius colant nomen et meritum quotiens caris lapillis purpura et aureis ornantur fibulis et incedentibus a viris assurgitur ociosisque morientium substancie numerantur. @@ -245,7 +245,7 @@ Arthemisia Carie regina fuit ingentis animi femina et sanctissimi amoris atque p Clarus ergo Arthemisie coniugii amor, clariores perseveratio viduitatis et lacrime, nec minus sepulcrum spectabile, seu sculptum velis, seu Arthemisie pectus in quo poti viri mortui cineres quievere. Ceterum non his tantum extollendis laudibus Arthemisie virtus inclusa permansit; nam et virili robore et audacia ac militari disciplina plurimum valuit femina et triunphis maiestatem sui nominis exornavit. Hanc quidem, etsi forte sepius, saltem post viri mortem, positis ad tempus lacrimis, his arma sumpsisse legimus; primo ut salutem patrie tutaretur, secundo ut socialem fidem requisita servaret. Nam mortuo Mausolo, cum indignarentur haud longe ab Alicarnaso Rhodii mulierem regno Carie preesse, armata classe, quasi certa spe potiundi, frequentes ad occupandum illud venere. Sane Alicarnasus civitas, mari iminens ycaro, in loco natura munito sita est, geminos habens portus: quorum unus, qui minor dicitur, intra urbem arto introitu quasi absconditus sic iacet ut in illum, ex regia illi iminente, oportuna omnia parari atque deferri, nemine civium, nedum exterorum, vidente, possint qui regiam servant; alter, qui maior est, secus urbis menia, aperte mari continuus est. In quem cum Arthemisia novisset hostes accessuros rhodios, suos iussit esse in armis et assumptis nauticis sociis et epypatis, quos oportunos ad peragendum iam conceptum animo facinus in regiam, imperavit civibus, dum signum ipsa daret, applauderent Rhodiis eosque e muris vocarent eisque spem deditionis facerent et, si possent, in forum usque contraherent. Demum evestigio, quomodocunque factum sit, minime advertentibus hostibus, a minori portu in amplum mare erupit et, cum videret signo dato iam Rhodios, a civibus evocatos, relicta classe, tanquam victores cursim in forum tendere, infestis navibus et maximo nautarum conatu Rhodiorum occupata vacua classe et clamore sublato, in Rhodios undique cives suos iussit irruere; quam ob causam actum est, cum non esset fuge locus Rhodiis, ut ab Alicharnasiis cederentur omnes. Hoc peracto Arthemisia, laureata Rhodiorum classe, proras direxit in Rhodum. Rhodii autem e speculis videntes laureas classi, suos obtinuisse credentes, patefacto portu portisque civitatis, non advertentes victricem hostem loco civium suscepere; et sic eorum repente ab Arthemisia civitas occupata est; iussique a victrice Rhodiorum principes cedi. Ast hinc tropheum parte victorie signum in foro Rhodiorum mandavit erigi; actumque est ut due enee statue levarentur in publico, quarum altera victricis Arthemisie representabat effigiem, reliqua victe rhodie civitatis. In qua stematibus positis, quod ab ea actum erat significantibus, vectigalem sibi, domum rediens, insulam liquit. Preterea cum adversus Lacedemonas Xerxes, Persarum rex potentissimus, terras pedestribus exercitibus complesset, et litus omne occupasset classibus, omnem suo iudicio non capturus sed absorturus Greciam, requisita Arthemisia, cum armatis navibus venit in bellum; fractisque iam terrestribus Xerxis copiis, cum in conspectu Salamine in navale prelium Xerxis classis et Atheniensium sub Themistode duce convenissent, spectante ex tuto Xerxe, Arthemisia inter primos principes suos exhortans atque acriter pugnans, quasi cum Xerxe sexum mutasset, visa est adeo ut, si tam audax robustusque Xerxi fuisset animus, non de facili classis eius proras vertisset in fugam. Sunt tamen qui velint non Arthemisiam hanc fuisse, sed Arthemidoram, eque Alicharnasi reginam, asserentes, in testimonium sue credulitatis, navale bellum Xerxis apud Salaminam olympiade septuagesima quarta fuisse commissum, cum centesima constet mausoleum ab Arthemisia fuisse constructum. Ego quidem his adhereo qui unam eandem fuisse Arthemisiam et Arthemidoram putant, cum que de Arthemisia certa narrantur plurimum fidei incertis de se exhibeant et auferant alienis. Quicunque tamen legerit, quod maluerit id credat: seu una seu due fuerint, opus quippe fuit femineum unumquodque. Sed quid, Arthemisie acta spectantes, arbitrari possumus, nisi nature laborantis errore factum ut corpori, cui Deus virilem et magnificam infuderat animam, sexus femineus datus sit? -Virginea nomine et facto romana virgo pia est recolenda memoria: fuit enim insignis decoris conspicua et Auli Virginii, plebei hominis sed honesti, filia. Que esto optime esset indolis, non tantum tamen sua constantia clara quantum scelere amantis infausti et severi nimium patris facinore, ac ex illo Romanorum libertate secuta, facta est. Hec equidem, imperantibus iam anno secundo romane urbi decemviris, a genitore Lucilio Icilio tribunitio et acri iuveni desponsata est; eiusque forte distulerat nuptias expeditio a Romanis in Algidum adversus Equos sumpta, eo quod in eadem Virginius militaret. Quibus sic se habentibus, infortunio Virginie factum est ut Appio Claudio decemviro, qui ad urbem tutandam cum Spurio Appio ex sociis militantibus solus remanserat, eius adeo formositas placeret ut ab eo amaretur perdite. Cuius adliuc tenella virgo cum frustrasset blanditias, nec illis nec donis ingentibus neque precibus aut minis flecteretur imbutum sanctitate pectus, tanto insano furore succensus est Appius ut, cum in varia labantem volvisset animum, nec satis tutum vim publice inferre arbitraretur, in fraudem ingenium verteret egitque ex composito ut Marcus Claudius eiusdem libertus, homo audacie prime, transeuntem aliquando virginem secus for rum, quam primo daretur occasio, tanquam suum mancipium fugitivum arriperet et in suam deduceret domum; et si quid forsan obstaret incepto, confestim se coram in causam traheret. Quam cum paucos post dies ausu temerario transeuntem cepisset libertus et suam diceret, proclamante virgine atque pro viribus impuro homini obsistente, iuvantibus matronis, cum quibus una incedebat, factus est repente hominum concursus. Inter quos et advenit Icilius; et multis hinc inde dictis, eo ventum est ut in pretorium coram amante iudice ducta, vix ab ardente Appio ut usque in diem futuram differretur iudicium obtentum est. In qua, nil proficiente Claudii fraude, qua itum erat in castra ne venire Romam, si vocaretur, Virginius permicteretur a ducibus, evocatus affuit presto pater et cum filia et reliquis amicis et Icilio sordidatus venit in curiam, ubi econtrario Marco Claudio mancipium petenti, non audito Virginio a libidinoso preside, Virginia tanquam fugitiva serva adiudicata est. Quam cum capere voluisset Marcus et multa in Appium dixisset Virginius, ab eo tandem ira frendente obtentum est ut sibi saltem paululum et nutrici loqui fas esset, ut forte, erroris veteris comperta veritate, mancipium minori cum noxa sui concederet. Cumque cum eis apud Cloatinas tabernas in conspectu tamen curie evasisset, sumpto lanii cultro, inquit: — Qua possum via, dilecta filia, libertatem tuam vendico —; et omnemvirgineo infixit pectori, maximo dolore spectantium. Ex quo infelix virgo concidens, cernentibus cunctis astantibus, sanguinem cum anima fudit; et sic libidinosi Appii per innocentis cedem spes turpissima exinanita est et opere Virginii ac Icilii facta secunda plebis secessione, actum est ut decemviri coacti abdicarent imperium et romano populo quam occupaverant libertatem linquerent. Nec multo post, Virginio plebis tribuno procurante, Appio Claudio dies dicta est. Qui cum causam dicturus accederet, in carcerem iussu Virginii tractus et cathenis implicitus, ut meritum ellugeret dedecus, nocuus manes innocue piavit Virginie, laqueo seu gladio vel veneno ibidem vitam eiecit. Temerarius autem cliens Marcus Claudius crimen, non qua debuit via, nam fuga tutatus, deflevit exilio, bonis tam patroni quam suis redactis in publicum. +Virginea nomine et facto romana virgo pia est recolenda memoria: fuit enim insignis decoris conspicua et Auli Virginii, plebei hominis sed honesti, filia. Que esto optime esset indolis, non tantum tamen sua constantia clara quantum scelere amantis infausti et severi nimium patris facinore, ac ex illo Romanorum libertate secuta, facta est. Hec equidem, imperantibus iam anno secundo romane urbi decemviris, a genitore Lucilio Icilio tribunitio et acri iuveni desponsata est; eiusque forte distulerat nuptias expeditio a Romanis in Algidum adversus Equos sumpta, eo quod in eadem Virginius militaret. Quibus sic se habentibus, infortunio Virginie factum est ut Appio Claudio decemviro, qui ad urbem tutandam cum Spurio Appio ex sociis militantibus solus remanserat, eius adeo formositas placeret ut ab eo amaretur perdite. Cuius adliuc tenella virgo cum frustrasset blanditias, nec illis nec donis ingentibus neque precibus aut minis flecteretur imbutum sanctitate pectus, tanto insano furore succensus est Appius ut, cum in varia labantem volvisset animum, nec satis tutum vim publice inferre arbitraretur, in fraudem ingenium verteret egitque ex composito ut Marcus Claudius eiusdem libertus, homo audacie prime, transeuntem aliquando virginem secus for rum, quam primo daretur occasio, tanquam suum mancipium fugitivum arriperet et in suam deduceret domum; et si quid forsan obstaret incepto, confestim se coram in causam traheret. Quam cum paucos post dies ausu temerario transeuntem cepisset libertus et suam diceret, proclamante virgine atque pro viribus impuro homini obsistente, iuvantibus matronis, cum quibus una incedebat, factus est repente hominum concursus. Inter quos et advenit Icilius; et multis hinc inde dictis, eo ventum est ut in pretorium coram amante iudice ducta, vix ab ardente Appio ut usque in diem futuram differretur iudicium obtentum est. In qua, nil proficiente Claudii fraude, qua itum erat in castra ne venire Romam, si vocaretur, Virginius permicteretur a ducibus, evocatus affuit presto pater et cum filia et reliquis amicis et Icilio sordidatus venit in curiam, ubi econtrario Marco Claudio mancipium petenti, non audito Virginio a libidinoso preside, Virginia tanquam fugitiva serva adiudicata est. Quam cum capere voluisset Marcus et multa in Appium dixisset Virginius, ab eo tandem ira frendente obtentum est ut sibi saltem paululum et nutrici loqui fas esset, ut forte, erroris veteris comperta veritate, mancipium minori cum noxa sui concederet. Cumque cum eis apud Cloatinas tabernas in conspectu tamen curie evasisset, sumpto lanii cultro, inquit: - Qua possum via, dilecta filia, libertatem tuam vendico -; et omnemvirgineo infixit pectori, maximo dolore spectantium. Ex quo infelix virgo concidens, cernentibus cunctis astantibus, sanguinem cum anima fudit; et sic libidinosi Appii per innocentis cedem spes turpissima exinanita est et opere Virginii ac Icilii facta secunda plebis secessione, actum est ut decemviri coacti abdicarent imperium et romano populo quam occupaverant libertatem linquerent. Nec multo post, Virginio plebis tribuno procurante, Appio Claudio dies dicta est. Qui cum causam dicturus accederet, in carcerem iussu Virginii tractus et cathenis implicitus, ut meritum ellugeret dedecus, nocuus manes innocue piavit Virginie, laqueo seu gladio vel veneno ibidem vitam eiecit. Temerarius autem cliens Marcus Claudius crimen, non qua debuit via, nam fuga tutatus, deflevit exilio, bonis tam patroni quam suis redactis in publicum. Nil pernitiosius iniquo iudice. Hic quotiens sceleste mentis imperium sequitur, omnis iuris ordo pervertatur necesse est, legum potestas solvatur, virtutis enervetur opus, sceleri laxentur habene et breviter omne bonum publicum in ruinam trahatur. Quod si non satis alias apparet, nepharium Appii ceptum et que inde secuta sunt in lucem deducunt. Nam dum male libidini sue potens homo frenum poneret, ex libera servam, ex virgine adulteram, ex desponsata pelicem, per imbutum fraude libertum fere peregit suoque detestabili decreto factum est ut armaretur pater in filiam, verteretur pietas in sevitiam et, ne voto fraude quesito gauderet incestus homo, occideretur innocua, clamaretur in urbe, tumultuaretur in castris, separatio plebis a patribus oriretur et fere in discrimine res omnis poneretur romana. @@ -255,19 +255,19 @@ Yrenes utrum fuerit greca mulier, aut qua floruerit etate, non satis certum est; Leuntium, si satis bene arbitror, greca fuit mulier et forsan Alexandri magni, macedonici regis, evo conspicua. Cuius, si matronalem pudicitiam servasset, cum ingenii eius permaxime fuerint vires, longe fulgidior nominis fuisset gloria. Veterum enim testimonio tantum in studiis literarum valuit, ut aut invidia percita, aut muliebri temeritate inpulsa, in Theophrastum, celeberrimum ea tempestate phylosophum, scribere invehendo ausa sit: quid, ego non vidi. Sane postquam per tot secula in etatem usque nostram fama devenit, non minimum fuisse nec etiam parve facultatis inditium existimare possumus, esto invidi animi sit certissimum argumentum. Et si adeo studiis tam splendidis valuit, non facile credam eam ex plebeia fece duxisse originem; raro quippe ex ea sorde ingenium surgit; nam etsi quandoque e celo infundatur, caligine extreme sortis claritas eius opprimitur. Sed quid progenitorum generosus sanguis, si morum indecentia sit, veri possunt fulgoris inpendere? Si amplissimis fidem prestemus viris, hec seposito pudore femineo meretrix, imo meretricula, fuit. Heu facinus indignum! Inter lenones impurosque mechos et scorta atque fornices versata, potuit magistram rerum phylosophiam inhonestis in cellulis et ignominiosis deturpare notis atque impudicis calcare vestigiis et cloacis immergere fetidis, si phylosophie splendor obfuscari potest impudici pectoris labe. Dolendum equidem est ingenium tam celebre, sacro superumque munere datum, adeo spurcide exercitio subigi potuisse. Edepol nescio utrum illam fortiorem dixerim, in tam scelestum locum phylosophiam trahendo, an phylosophiam ipsam remissiorem, doctum pectus subigi lasciviis permictendo. -Olympias Macedonum regina titulorum multiplicium fuit illustris. Primo quidem, si possunt stemata aliquid claritatis afferre mortalibus, ex Eacidarum sanguine, qui tunc pre ceteris totius Grecie seu orbis terrarum habebatur splendidior, Neoptholemi, regis Molossorum, filia traxit originem; et cum illi ab infantia Mistilis nomen esset, nupta Phylippo, serenissimo ea tempestate Macedonum regi, Olympias — ut placet aliquibus — primo vocata est. Preterea et Alexandrum Epyri regem fratrem habuit et Macedonie, Phylippo mortuo, filium Alexandrum; cuius tam ingentia fuere facinora, ut qui superaret illum gloria, inani tamen, nec audiretur natus, nec nasceretur in posterum. Quod Olympiadi non modicum fulgoris adiunxit, si matribus fulgor est prestantes peperisse filios. Sed non omnino iubar hoc evasisse potuit quin notis aliquando iniectis fuscaretur, esto ex illis Olympias evasisset notior. Nam adulterii illecebra, eius etate florente, Olympias labefactata est, qua nil fere dedecorosius regine contigisse potuit; et, quod turpius fuit, suspicatum est Alexandrum adulterio genitum. Que quidem suspicio adeo commovit Phylippum ut, non solum aliquando palam diceret, ex se scilicet non genitum Alexandrum, verum et Olympiadem ignominia notaret repudii et Cleopatram, Alexandri epyrote filiam, in uxorem duceret. Quod quantum Olyrnpias egre tulerit, dissimulare non potuit. Nam que usque in diem illam, hac excepta labe, regiis tantum fulgoribus clara erat, enormitatibus variis sese fecit insignem. Creditum quidem est a se agitatum atque inpulsum Pausaniam iuvenem, ex splendido Horestis sanguine natum, in Phylippi viri sui necem, conscio etiam Alexandro. Nam Pausanie, ob occisum Phylippum, in cruce pendentis, caput, opere Olympie, mane sequenti a die qua cruci affixus fuerat, aurea insignitum corona compertum est; et, paucis interpositis diebus, Olympiade iubente, eius cadaver depositum super reliquiis Phylippi honorifice macedonico ritu exustum est et funebri cum pompa sepultum. Gladium preterea, quo Phylippum Pausanias occiderat, regina sub nomine Mistilis in templo Apollinis iussit apponi et Cleopatram sibi superinductam, post illisam saxo filiam, in tantum exasperavit verbis et ignominia ut miseram ad laqueum induendum compelleret. Aucto tandem maximis victoriis filio Alexandro, eoque apud Babiloniam veneno assumpto, et Alexandro fratre apud Lucanos ceso, ac Arideo Macedonie rege et Euridice coniuge, eam Macedoniam ab Epyro venientem intrare prohibentibus, favore veterum Macedonum datis in mortem, Macedonum regnum sola obtinuit vidua et regina; verum cum passim in cruorem tam nobilium quam plebeiorum Macedonum quasi belua bacharetur, a Cassandro in Epydua civitate obsessa est adeoque coacta ut una cum oppidanis, rerum omnium inopia, deveniret in famem; qua cogente actum est ut, conditionibus appositis, se in fidem Cassandri commicteret. Qui fraude exornatis occisorum amicis, post deditionem in mortem postulata est. Ad quam occidendam cum Cassander ubi detinebatur scelerum ministros intromisisset, ea iam advertente se manu venientium morituram, duabus innixa ancillis imperterrita surrexit et vestimentis crinibusque compositis, ne quid cadens videratur inhonestum, nec orare passa est nec audita voces aut ululatus femineos emictere, quin imo percussoribus obvia facta paratum in vulnera corpus obtulit ultro, quasi pauci penderet quod robustissimi etiam homines consuevere, ut plurimum, expavescere: actu illo confessa se vere extitisse imperatoris tam egregii genitricem. +Olympias Macedonum regina titulorum multiplicium fuit illustris. Primo quidem, si possunt stemata aliquid claritatis afferre mortalibus, ex Eacidarum sanguine, qui tunc pre ceteris totius Grecie seu orbis terrarum habebatur splendidior, Neoptholemi, regis Molossorum, filia traxit originem; et cum illi ab infantia Mistilis nomen esset, nupta Phylippo, serenissimo ea tempestate Macedonum regi, Olympias - ut placet aliquibus - primo vocata est. Preterea et Alexandrum Epyri regem fratrem habuit et Macedonie, Phylippo mortuo, filium Alexandrum; cuius tam ingentia fuere facinora, ut qui superaret illum gloria, inani tamen, nec audiretur natus, nec nasceretur in posterum. Quod Olympiadi non modicum fulgoris adiunxit, si matribus fulgor est prestantes peperisse filios. Sed non omnino iubar hoc evasisse potuit quin notis aliquando iniectis fuscaretur, esto ex illis Olympias evasisset notior. Nam adulterii illecebra, eius etate florente, Olympias labefactata est, qua nil fere dedecorosius regine contigisse potuit; et, quod turpius fuit, suspicatum est Alexandrum adulterio genitum. Que quidem suspicio adeo commovit Phylippum ut, non solum aliquando palam diceret, ex se scilicet non genitum Alexandrum, verum et Olympiadem ignominia notaret repudii et Cleopatram, Alexandri epyrote filiam, in uxorem duceret. Quod quantum Olyrnpias egre tulerit, dissimulare non potuit. Nam que usque in diem illam, hac excepta labe, regiis tantum fulgoribus clara erat, enormitatibus variis sese fecit insignem. Creditum quidem est a se agitatum atque inpulsum Pausaniam iuvenem, ex splendido Horestis sanguine natum, in Phylippi viri sui necem, conscio etiam Alexandro. Nam Pausanie, ob occisum Phylippum, in cruce pendentis, caput, opere Olympie, mane sequenti a die qua cruci affixus fuerat, aurea insignitum corona compertum est; et, paucis interpositis diebus, Olympiade iubente, eius cadaver depositum super reliquiis Phylippi honorifice macedonico ritu exustum est et funebri cum pompa sepultum. Gladium preterea, quo Phylippum Pausanias occiderat, regina sub nomine Mistilis in templo Apollinis iussit apponi et Cleopatram sibi superinductam, post illisam saxo filiam, in tantum exasperavit verbis et ignominia ut miseram ad laqueum induendum compelleret. Aucto tandem maximis victoriis filio Alexandro, eoque apud Babiloniam veneno assumpto, et Alexandro fratre apud Lucanos ceso, ac Arideo Macedonie rege et Euridice coniuge, eam Macedoniam ab Epyro venientem intrare prohibentibus, favore veterum Macedonum datis in mortem, Macedonum regnum sola obtinuit vidua et regina; verum cum passim in cruorem tam nobilium quam plebeiorum Macedonum quasi belua bacharetur, a Cassandro in Epydua civitate obsessa est adeoque coacta ut una cum oppidanis, rerum omnium inopia, deveniret in famem; qua cogente actum est ut, conditionibus appositis, se in fidem Cassandri commicteret. Qui fraude exornatis occisorum amicis, post deditionem in mortem postulata est. Ad quam occidendam cum Cassander ubi detinebatur scelerum ministros intromisisset, ea iam advertente se manu venientium morituram, duabus innixa ancillis imperterrita surrexit et vestimentis crinibusque compositis, ne quid cadens videratur inhonestum, nec orare passa est nec audita voces aut ululatus femineos emictere, quin imo percussoribus obvia facta paratum in vulnera corpus obtulit ultro, quasi pauci penderet quod robustissimi etiam homines consuevere, ut plurimum, expavescere: actu illo confessa se vere extitisse imperatoris tam egregii genitricem. Claudiam vestalem virginem, digne ex Romanorum generoso sanguine procreatam crediderim, dum intueor insignem pietatem eius in patrem. Pompa quippe spectabili pre se ex senatus consulto triunphum pater agebat, frequenti Romanorum spectante plebe, cum se tribunorum plebis unus, ob privatam simultatem in eum non aliter quam in male meritum prorumpens, dedit in medium; et insolenti, more tribunitio, audacia violentas manus in triunphantem iniciens, eum de curru evolvere conatus est. Quod cum inter spectantes Claudia virgo conspiceret, illico urgente pietate commota, tristis et oblita sexus honestatisque victarum, quibus obtecta erat, pati non potuit, quin imo, repente medias inter catervas impetuosa prorumpens, et sibi audaci niso cedere turbam cogens, inter tribuni arrogantiam et patris gloriam se indefesso robore immiscuit et, quibuscunque ausis factum sit, amoto tribuno, liberum in Capitolium patri concessit ascensum. O dulcis amor! o infracta pietas! Quid credemus vires imbecilli corpori prestitisse virginis, quid religionis oblivionem iniecisse, preter eum cernere iniuria opprimi quem meminerat infantie sue educatorem et piis delenitorem blanditiis, votorum in suam salutem exhibitorem, noxiorum amotorem omnium et provectioris etatis instructorem? Sed, ut de hoc satis dictum sit, queso: quis hoc tumultuantibus hominibus sanctimonialem immixtam virginem de inhonestate redarguet? Quis temerariam dicet? Quis tanquam in tribunitiam potestatem ausam iure damnabit, cum adeo pulchrum atque memorabile pietatis opus in tutandum patrium decus egerit, ut etiam robustissimus iuvenis acriori animo fecisse nequiverit? Equidem non immerito dubitem quis spectabiliorem triunphum: an pater in Capitolium traxerit, an nata in edem reportaverit Veste. -Virginea apud Romanos equidem clara matrona fuit, altera tamen a superiori, esto eque Auli cuiusdam, sed patritii viri, fuerit genita. Hec enim, preter nobilitatis insignia, suo evo castimonie meritis ceteris fuit preferenda Romanis. Cuius actum unicum sed laudandissimum retulisse, ad eius omnem vitam cognoscendam, eique ad claritatem meritam inpendendam, sat erit. Ut satis igitur constat, fuit olim in urbe Roma in foro boario ad rotundam Herculis edem sacellum celebre patritie Pudicitie dudum a nobilibus mulieribus persancte dicatum. In quo, Q. Fabio, quinto, et P. Decio Mure, quarto, consulibus, cum senatus iussu, uti et in ceteris templis, supplicationes ad expianda prodigia fierent, et ibidem patritie tantum femine sacra ritu veteri castissime peragerent, contigit ut Virginea cum ceteris peractura sacrum accederet; a quo cum, matronis patritiis imperantibus, superbe semota esset, eo quod Lucio Volumnio, plebeio homini, anno tamen preterito consuli, nupta foret, brevis apud sacram edem feminea altercatio orta est; que tandem muliebri indignatione in maius animorum incendium sese extulit. Ceterum cum se dixisset Virginea et pudicam esse et patritiam, et ex templo patritie Pudicitie arceri minime deberi eo quod plebeio homini virgo nupsisset, et gesta viri miris extulisset laudibus, relictis patritiis, domum indignans repetiit verbisque opus superadiecit egregium. Nam cum sibi multum edium esset in vico longo, in quibus tunc una cum viro habitabat, quantum ex eis ex parte una sufficere sacello modico arbitrata est, seclusit a ceteris et ibidem aram instituit accersitisque matronis plebeis arrogantiam patritiarum exposuit et questa ex suscepta ab illis iniuria subdidit: — Vos ergo deprecor hortorque ut, uti cernitis huius urbis viros habere continuum de virtute certamen, sic et inter vos solius decoris pudicitie matronalis certamen summatis, operam dantes ut hec ara, quam ego plebeie Pudicitie presentibus vobis dico, si in aliquo potest, sanctius illa et a castioribus coli credatur appareatque, agentibus vobis, non solum celestes animas pectoribus patritiarum infundi —. +Virginea apud Romanos equidem clara matrona fuit, altera tamen a superiori, esto eque Auli cuiusdam, sed patritii viri, fuerit genita. Hec enim, preter nobilitatis insignia, suo evo castimonie meritis ceteris fuit preferenda Romanis. Cuius actum unicum sed laudandissimum retulisse, ad eius omnem vitam cognoscendam, eique ad claritatem meritam inpendendam, sat erit. Ut satis igitur constat, fuit olim in urbe Roma in foro boario ad rotundam Herculis edem sacellum celebre patritie Pudicitie dudum a nobilibus mulieribus persancte dicatum. In quo, Q. Fabio, quinto, et P. Decio Mure, quarto, consulibus, cum senatus iussu, uti et in ceteris templis, supplicationes ad expianda prodigia fierent, et ibidem patritie tantum femine sacra ritu veteri castissime peragerent, contigit ut Virginea cum ceteris peractura sacrum accederet; a quo cum, matronis patritiis imperantibus, superbe semota esset, eo quod Lucio Volumnio, plebeio homini, anno tamen preterito consuli, nupta foret, brevis apud sacram edem feminea altercatio orta est; que tandem muliebri indignatione in maius animorum incendium sese extulit. Ceterum cum se dixisset Virginea et pudicam esse et patritiam, et ex templo patritie Pudicitie arceri minime deberi eo quod plebeio homini virgo nupsisset, et gesta viri miris extulisset laudibus, relictis patritiis, domum indignans repetiit verbisque opus superadiecit egregium. Nam cum sibi multum edium esset in vico longo, in quibus tunc una cum viro habitabat, quantum ex eis ex parte una sufficere sacello modico arbitrata est, seclusit a ceteris et ibidem aram instituit accersitisque matronis plebeis arrogantiam patritiarum exposuit et questa ex suscepta ab illis iniuria subdidit: - Vos ergo deprecor hortorque ut, uti cernitis huius urbis viros habere continuum de virtute certamen, sic et inter vos solius decoris pudicitie matronalis certamen summatis, operam dantes ut hec ara, quam ego plebeie Pudicitie presentibus vobis dico, si in aliquo potest, sanctius illa et a castioribus coli credatur appareatque, agentibus vobis, non solum celestes animas pectoribus patritiarum infundi -. O digna atque sanctissima matrone verba! O indignatio laudanda et inventum in astra leto plausu extollendum! Non in virorum substantias, non ad ornamenta lascivie capessenda a Virginea coniuratum est, quin imo in lascivos petulantesque iuvenum oculos atque concupiscentias et ad suam promerendam castimonie gloriam optimo instituto sanctisque viribus itum est, adeo ut tunc inceptum et diu post hec actum sit ut, cum nulla, nisi spectate pudicitie et que uni tantum viro nupsisset, sacrificandi ius eo prestaretur in templo, et, spectantium incestuosis oculis fracta libidinosa spe, sanctitate patritie equaretur are. Nec dubitem multis ob glorie cupidinem et effugiendam ignominiam, si a sacrificio arcerentur, servande castimonie causam atque studium iniecisse. Floram romanam fuisse mulierem testari videtur antiquitas: cui quantum decoris ignominiosus questus subtraxit, tantum fame fortuna fautrix ausit. -Hec autem, ut omnes asserunt, ditissima fuit mulier. sed de questu divitiarum discrepant. Nam alii dicunt hanc omnem iuventutis sue ac formositatis corporee florem, inter fornices et lenones scelestosque iuvenes, meretricio publico consumpsisse; et nunc hos, nunc illos stolidos lasciviis blanditiisque — ut talium moris est — substantiarum denudans et undique corradens et excerpens, in eas tam amplissimas devenisse divitias. +Hec autem, ut omnes asserunt, ditissima fuit mulier. sed de questu divitiarum discrepant. Nam alii dicunt hanc omnem iuventutis sue ac formositatis corporee florem, inter fornices et lenones scelestosque iuvenes, meretricio publico consumpsisse; et nunc hos, nunc illos stolidos lasciviis blanditiisque - ut talium moris est - substantiarum denudans et undique corradens et excerpens, in eas tam amplissimas devenisse divitias. Alii vero, honestius arbitrati, lepidam et ridiculam ex ea referunt hystoriam, asserentes Rome edituum Herculis ociosum tesseris ludum inchoasse manibus alternis, quarum cum Herculi dextram statuisset, et sinistram sibi, dicunt fecisse periculum ut, si vinceretur Hercules, ipse sibi de stipe templi cenam et amicam pararet; si vero Hercules victor evaderet, tune illi de pecunia propria illud idem facturum se dixit. Verum cum vicisset Hercules, monstra etiam solitus superare, ei cenam et nobilem meretricem Floram preparasse confirmant. Cui dormienti in templo visum aiunt cum Hercule concubuisse eique ab eodem dictum se suscepturam mercedem concubitus ab eo quem, primo mane, templum exiens, inveniret. Que cum Fanitio, ditissimo iuveni, templum exiens occurrisset, ab eo amata atque deducta est; et, cum secum fuisset diu, ab eodem moriente heres relicta; et sic ditata. @@ -317,25 +317,25 @@ Busa quam, quasi Busa cognationis sit nomen, quidam Paulinam vocant, mulier fuit Aiunt enim, Hanibale peno infesto bello adversus Romanos agente, atque igne ferroque omnem Ytaliam populante et sanguine plurimo fedante, cum apud Cannas, apulum vicum, magno certamine non solum hostes superasset, sed fere ytalicas omnes confregisset vires, actum est ut ex eo conflictu cedeque ingenti noctu per devia ex multis dispersis vagisque circa decem milia Canusium devenirent, que tunc civitas fidem romane societatis servabat. Quos omnes exangues fessos inopes inermes nudos affectosque vulneribus, non exterrita casu nec victoris potentia, comiter propriis in edibus Busa suscepit hospitio, eosque ante alia bono esse animo iussit et, adhibitis medicis, vulneratos materna affectione curari fecit, nudis vestimenta, imo cunctis, mira liberalitate concessit et inde inermibus arma, cotidianos omnibus sumptus ex bonis exhibuit suis refocillatisque comi pietate miseris et in spem revocatis abire volentibus, ultro viaticum cunctis concessit, nec ulla ex parte circa oportunitates continue affluentium manum retraxit: equidem mirabile dictu et in muliere longe laudabilius quam si homini contigisset. -Alexandrum enim Macedonum regem et universi orbis invasorem, inter alia eius decora precipua, magnificentia extollere prisci consuevere, asserentes eum, nedum iocalia pretiosa, pecunias ingentes et munera huiusmodi permaxima munificentiis aliorum principum fere largiri consuetum, verum principatus eximios regna splendida et amplissima imperia amicis et non nunquam victis regibus exhibere. Pulchrum quidem et magnificum et totis extollendum preconiis est, sed minime — ut reor Buse magnificentie adequandum. Nam Alexander vir fuit, femina Busa, quibus familiaris, imo innata tenacitas est et animositatis perminimum; rex ille, et maximus, hec privata mulier; ille, quod violentia sorripuerat sua, hec, quod iure hereditario, possidebat; ille, quod sibi forsan commode servare nequibat, hec quod diu servaverat et servasse volens adhuc poterat; ille bene meritis et amicis, hec extraneis et incognitis; ille rebus florentibus suis, hec suis autantibus, et periclitantibus amicorum; ille apud exteras nationes, hec sub patrio celo in presentia inter suos; ille ut gloriam manificentie lucraretur, hec ut indigentibus auxilium inpenderet. Quid multum? Si mentem, si sexum, si qualitatem prospectemus amborum, non dubitem quin sub equo iudice longe plus Busa ex liberalitate sua quam Alexander ex sua munificentia glorie consequatur. +Alexandrum enim Macedonum regem et universi orbis invasorem, inter alia eius decora precipua, magnificentia extollere prisci consuevere, asserentes eum, nedum iocalia pretiosa, pecunias ingentes et munera huiusmodi permaxima munificentiis aliorum principum fere largiri consuetum, verum principatus eximios regna splendida et amplissima imperia amicis et non nunquam victis regibus exhibere. Pulchrum quidem et magnificum et totis extollendum preconiis est, sed minime - ut reor Buse magnificentie adequandum. Nam Alexander vir fuit, femina Busa, quibus familiaris, imo innata tenacitas est et animositatis perminimum; rex ille, et maximus, hec privata mulier; ille, quod violentia sorripuerat sua, hec, quod iure hereditario, possidebat; ille, quod sibi forsan commode servare nequibat, hec quod diu servaverat et servasse volens adhuc poterat; ille bene meritis et amicis, hec extraneis et incognitis; ille rebus florentibus suis, hec suis autantibus, et periclitantibus amicorum; ille apud exteras nationes, hec sub patrio celo in presentia inter suos; ille ut gloriam manificentie lucraretur, hec ut indigentibus auxilium inpenderet. Quid multum? Si mentem, si sexum, si qualitatem prospectemus amborum, non dubitem quin sub equo iudice longe plus Busa ex liberalitate sua quam Alexander ex sua munificentia glorie consequatur. Sed cui vult candidior cedat laus; mea sententia, Busa suis substantiis optime usa est. Non enim natura parens e penetralibus terre in publicum eduxit aurum, ut ex matris utero deferretur in tumulum, quod avari faciunt dum archivo sepeliunt et custodia nimia incubant, quasi iterum nascituro; verum, ante omnia ut communi exhiberetur comodo, inde honesto fulgori nostro et amicorum convictui, et, si supersit, prostratis fortune iniuria, ira celi fatigatis, paupertate minus digne pressis, carceri alieno crimine clausis et quibuscunque attritis egestate anxia, ministremus suffragia liberali animo; non equidem ut appareamus, verum ut proficiamus; non ut lucremur, sed ut largiamur, huiusmodi inpendenda sunt comoda, eo adhibito rationis moderamine, ne, dum aliis opitulamur, nobis procuremus inopiam, qua cogamur alienis, nedum dicam manus violentas inicere, sed nec etiam oculis inhiare. Sophonisba quidem, posito splendens Numidarum regina incesserit, austeritate mortis intrepide a se sumpte longe luculentior facta est. -Hec enim filia fuit Hasdrubalis, Gisgonis filii maximique Cartaginensium principis, Hanibale vexante Ytaliam. Que cum esset etate florens et forma satis egregia, a patre, Syphaci, potentissimo Numidie regi, in coniugium virgo copulata est; nec equidem desiderio regie affinitatis tantum; sed optabat vir sagax, instante Romanorum bello, non solum barbarum regem Romanis subtrahere, sed opere filie blandientis in partes Cartaginensium adversus Romanos convertere; nec a precogitata fallacia deceptus est. Nam cum nuptias Syfax celebrasset, a premonita adolescentula, formositate favente, in tantum sue dilectionis ardorem tractus est, ut nil preter illam sibi carum aut delectabile arbitraretur Syphax; et sic, dum ureretur infelix et appareret Cornelium Scipionem ex Sycilia in Affricam cum exercitibus traiecturum, Hasdrubalis monitu, Sophonisba blanditiis precibusque adeo Syphacis animum in desiderium suum traxit, ut, non solum Romanos relinqueret, quibus amicitie fidem prestiterat, et Cartaginensibus iungeretur, verum ultro alieni belli principatum assummeret; quam ob rem perfidia calcata fide, quam pridie Scipioni hospiti suo promiserat, ei per literas, nondum transfretanti, in Affricam interdixit ingressum. Ceterum Scipio, ingentis animi iuvenis, damnata barbari regis nequitia, depositis haud longe a Cartagine copiis, illum ante alia expugnavit per Massinissam regem sotium et Lelium legatum suum; per quos, exercitu fuso, captus vinctusque deductus est Cyrtam, regiam Numidie civitatem, nec ante catenis onustus civibus ostensus est quam Massinisse civitatis deditio facta. Qui, cum nondum Lelius appulisset, eam intrans, motu rerum repentino tumultuantibus omnibus, regiam, ut erat armatus, intrans, obviam habuit Sophonisbam; que fortunarum suarum conscia, cum eum intrantem vestibulum ultra alios armis insignem cerneret, ut erat, regem auspicata, ad eius proclivis genua, pristine fortune animum retinens, inquit: — Sic, rex inclite, deo visum est et felicitati tue ut in nos, qui paulo ante reges eramus, que velis possis omnia. Verum si permissum est captive ut coram victore et vite mortisque sue domino supplices voces emictere possit eiusque genua atque dexteram victricem contingere, deiecta precor per maiestatem tuam, in qua et ego paulo ante eram, perque genus regium et comune numidicum nomen, etsi meliori suscipiaris omine, quam hine abierit Syphax, in me, quam tui iuris noviter adversa fecit fortuna, agas quod in oculis tuis pium bonumque visum sit, dum modo insolenti et fastidioso, potissime Penis, Romanorum arbitrio viva non tradar. Facile enim potes advertere quid romana hostis, cartaginensis et Hasdrubalis filia — sino quod Syphacis coniunx — timere possim; et, si omnis in hoc alius tollitur modus, ut tua manu potius moriar facito, quam hostium in potestatem viva deveniam, precor et obsecro —. +Hec enim filia fuit Hasdrubalis, Gisgonis filii maximique Cartaginensium principis, Hanibale vexante Ytaliam. Que cum esset etate florens et forma satis egregia, a patre, Syphaci, potentissimo Numidie regi, in coniugium virgo copulata est; nec equidem desiderio regie affinitatis tantum; sed optabat vir sagax, instante Romanorum bello, non solum barbarum regem Romanis subtrahere, sed opere filie blandientis in partes Cartaginensium adversus Romanos convertere; nec a precogitata fallacia deceptus est. Nam cum nuptias Syfax celebrasset, a premonita adolescentula, formositate favente, in tantum sue dilectionis ardorem tractus est, ut nil preter illam sibi carum aut delectabile arbitraretur Syphax; et sic, dum ureretur infelix et appareret Cornelium Scipionem ex Sycilia in Affricam cum exercitibus traiecturum, Hasdrubalis monitu, Sophonisba blanditiis precibusque adeo Syphacis animum in desiderium suum traxit, ut, non solum Romanos relinqueret, quibus amicitie fidem prestiterat, et Cartaginensibus iungeretur, verum ultro alieni belli principatum assummeret; quam ob rem perfidia calcata fide, quam pridie Scipioni hospiti suo promiserat, ei per literas, nondum transfretanti, in Affricam interdixit ingressum. Ceterum Scipio, ingentis animi iuvenis, damnata barbari regis nequitia, depositis haud longe a Cartagine copiis, illum ante alia expugnavit per Massinissam regem sotium et Lelium legatum suum; per quos, exercitu fuso, captus vinctusque deductus est Cyrtam, regiam Numidie civitatem, nec ante catenis onustus civibus ostensus est quam Massinisse civitatis deditio facta. Qui, cum nondum Lelius appulisset, eam intrans, motu rerum repentino tumultuantibus omnibus, regiam, ut erat armatus, intrans, obviam habuit Sophonisbam; que fortunarum suarum conscia, cum eum intrantem vestibulum ultra alios armis insignem cerneret, ut erat, regem auspicata, ad eius proclivis genua, pristine fortune animum retinens, inquit: - Sic, rex inclite, deo visum est et felicitati tue ut in nos, qui paulo ante reges eramus, que velis possis omnia. Verum si permissum est captive ut coram victore et vite mortisque sue domino supplices voces emictere possit eiusque genua atque dexteram victricem contingere, deiecta precor per maiestatem tuam, in qua et ego paulo ante eram, perque genus regium et comune numidicum nomen, etsi meliori suscipiaris omine, quam hine abierit Syphax, in me, quam tui iuris noviter adversa fecit fortuna, agas quod in oculis tuis pium bonumque visum sit, dum modo insolenti et fastidioso, potissime Penis, Romanorum arbitrio viva non tradar. Facile enim potes advertere quid romana hostis, cartaginensis et Hasdrubalis filia - sino quod Syphacis coniunx - timere possim; et, si omnis in hoc alius tollitur modus, ut tua manu potius moriar facito, quam hostium in potestatem viva deveniam, precor et obsecro -. -Massinissa qui et ipse numida erat et, uti omnes sunt, in libidinem pronus, venustatem oris orantis inspiciens — addiderat quippe infortunium, pium quoddam et insolitum decus suplici — motus et humanitate et libidine tractus, cum nondum adventasset Lelius, uti erat in armis, dextera data, inter feminarum querulos ululatus et tumultum discurrentium undique militum, levavit orantem eamque sibi extemplo iunxit in coniugem, medio in strepitu armorum nuptiis celebratis; puto hac via arbitratus et libidinis sue et precibus Sophonisbe invenisse modum. Die demum sequenti Lelium venientem suscepit et, eo sic iubente, cum omni ornatu regio et preda cetera ac nova coniuge redeuntes in castra, primo a Scipione ob rem bene gestam comiter suscepti sunt; deinde cum ab eo, ob celebratas cum captiva romani populi nuptias, amicabiliter redargutus esset et in tabernaculum secessisset arbitrisque remotis suspiriis lacrimisque oppletus diu ingemuisset, adeo ut a circumstantibus audiretur, urgente Sophonisbe fato, accersiri ad se iussit quem ex servis fidelissimum habebat, cui commiserat servandum venenum ad incertos fortune casus, eique precepit ut illud, poculo dilutum, Sophonisbe deferret diceretque libenter se illi, quam sponte dederat fidem. servaturum si posset; verum, quoniam a quibus poterat arbitrium subtrahebatur suum, quam ipsa petierat, non absque merore suo, prestabat fidem, si uti velit, scilicet ne in potestatem viva veniat Romanorum; ipsa tamen patris patrieque et duorum regum, quibus paulo ante nupserit, memor, sibi quod videretur consilium summeret. Que quidem audito, constanti vultu, nuntio dixit: — Accipio nuptiale munus et, si nil aliud a viro coniugi dari poterat, gratum habeo; sed refer satius me morituram fuisse si non in funere meo nupsissem —. Nec acrius dicta dedit quam poculum sumpserit et, nullo signo trepidationis ostenso, confestim hauxit omne; nec diu tumescens in mortem, quam petierat, miserabunda collapsa est. +Massinissa qui et ipse numida erat et, uti omnes sunt, in libidinem pronus, venustatem oris orantis inspiciens - addiderat quippe infortunium, pium quoddam et insolitum decus suplici - motus et humanitate et libidine tractus, cum nondum adventasset Lelius, uti erat in armis, dextera data, inter feminarum querulos ululatus et tumultum discurrentium undique militum, levavit orantem eamque sibi extemplo iunxit in coniugem, medio in strepitu armorum nuptiis celebratis; puto hac via arbitratus et libidinis sue et precibus Sophonisbe invenisse modum. Die demum sequenti Lelium venientem suscepit et, eo sic iubente, cum omni ornatu regio et preda cetera ac nova coniuge redeuntes in castra, primo a Scipione ob rem bene gestam comiter suscepti sunt; deinde cum ab eo, ob celebratas cum captiva romani populi nuptias, amicabiliter redargutus esset et in tabernaculum secessisset arbitrisque remotis suspiriis lacrimisque oppletus diu ingemuisset, adeo ut a circumstantibus audiretur, urgente Sophonisbe fato, accersiri ad se iussit quem ex servis fidelissimum habebat, cui commiserat servandum venenum ad incertos fortune casus, eique precepit ut illud, poculo dilutum, Sophonisbe deferret diceretque libenter se illi, quam sponte dederat fidem. servaturum si posset; verum, quoniam a quibus poterat arbitrium subtrahebatur suum, quam ipsa petierat, non absque merore suo, prestabat fidem, si uti velit, scilicet ne in potestatem viva veniat Romanorum; ipsa tamen patris patrieque et duorum regum, quibus paulo ante nupserit, memor, sibi quod videretur consilium summeret. Que quidem audito, constanti vultu, nuntio dixit: - Accipio nuptiale munus et, si nil aliud a viro coniugi dari poterat, gratum habeo; sed refer satius me morituram fuisse si non in funere meo nupsissem -. Nec acrius dicta dedit quam poculum sumpserit et, nullo signo trepidationis ostenso, confestim hauxit omne; nec diu tumescens in mortem, quam petierat, miserabunda collapsa est. Edepol annoso homini, cui iam vita tedium, nec spes alia preter mortem, nedum puellule regie, tune, habito ad notitiam rerum respectu, vitam intranti et quid in ea dulcedinis sit percipere incipienti, magnum et admirabile fuisset, et nota dignum, morti certe adeo impavide occurrisse. Theosena thessala ac nobilis origine mulier, hinc dulci pietate inde atrocitate severa inclitum de se futuris testimonium liquit. -Hec enim Herodici Thessalorum principis, Phylippo, Demetrii filio, Macedonibus imperante, filia fuit eique soror ex eisdem parentibus extitit, Archo nomine; quibus cum primo eiusdem Phylippi nequitia pater occisus esset, temporis tractu, eadem suadente perfidia, ab eodem nepharia morte viris private sunt, unicuique ex viro filio unico relicto superstite. Eis igitur viduis, Archo primo Poridi cuidam, gentis eorum principi, nupsit multosque ex eo filios peperit. Theosena autem constantiori animo a multis proceribus frustra in coniugium expetita, longius viduitatem servavit. Verum cum morte subtracta fuisset Archo, compassa nepotibus ne ad manus noverce alterius venirent, seu alias minus accurate alerentur a patre, ut eos tanquam proprios educaret, eidem Poridi sese connubio ionxit, nulla lege illis temporibus prohibente, cepitque, non aliter quam si ipsa foret enixa, pia cum diligentia illos alere, ut satis appareret eorum magis obsequio quam suum ob comodum nupsisse Poridi. Quibus sic se habentibus, contigit ut Phylippus Macedonum rex, eo quod inquieti esset ingenii, iterum adversus Romanos, tune orbe clara felicitate florentes, bellum moliretur animo; et ob id cum evacuasset, maximo regni sui motu, veteribus colonis fere omnes Thessalie maritimas civitates eosque in Peoniam, que postea Emathia dicta est, mediterraneam regionem turmatim transmigrare iussisset Tracibusque eius ore, tanquam futuro bello aptioribus atque fidelibus, oppida concessisset vacua audissetque abeuntium execrationes in se, ratus est nil sibi tutum fore ni filios eorum, quos dudum truculentos occiderat, eque perimeret omnes; quos cum capi iussisset et in custodiam servari, ut non uno cunctos ictu occideret, sed vicissim successo temporum aboleret, actum est ut Theosena scelesti regis edictum audiret et, memor sui sororisque virorum necis, filium nepotesque peti arbitrata est; et existimans, si in regis devenirent manus, non solum sevitie eius eos ludibrio futuros, sed etiam custodum, necessitate cogente, libidinem et fastidia subituros; ad quod evitandum, confestim in atrox fitcinus iniecit animum ausaque dicere viro patrique eorum est se potius, si aliter non daretur, occisuram omnes propria manu quam pateretur in Phylippi potestatem deduci. Poris autem execratus tam scelestum crimen, in solatium uxoris natorumque salutem deportaturum se eos et apud fidos hospites positurum fugeque futurum comitem spopondit. Nec mora; nam cum finxisset se a Thessalonica Eneam ad statutum quotannis Enee conditori sacrificium profecturum ibique inter solemnes cerimonias epulasque diem consumpsisset, una cum natis et coniuge, clam, soporatis omnibus, noctis vigilia tertia, tanquam in patriam rediturus, preparatam navem conscendit, eo proposito ut Euboeam, non Thessalonicam peteret. Ceterum longe illi aliter contigit. Vixdum litus Enee reliquerat, et ecce per noctis tenebras ventus ex adverso surrexit, eum non quo cupiebat, sed unde discesserat invitum retrahens. Cui cum frustra remis in contrarium niterentur navales sotii, dies eluxit litorique propinquos ostendit; regii vero custodes ex portu laborantem navem cernentes eamque fugam moliri existimantes, ad eam retrahendam confestim armatum misere lembum, gravi imperantes edicto ne qui mictebantur absque navi reverterentur in portum. Poris quidem, instantis periculi conscius, dum lembum cernit venientem, nunc remiges nautasque, ut totis insisterent viribus, nunc deos, ut periclitantibus prestarent suffragium, intentus orabat. Quod Theosena conspiciens, nec ignara periculi, quasi sibi a superis tempus prestitum foret, dum Poridem orantem cernit, ad precogitatum revoluta facinus, evestigio venenum poculo diluit et expedivit gladios et filio atque nepotibus in conspectu ponit et ait: — Mors sola vindictam salutemque nobis omnibus prestare potest. Ad mortem poculum gladiusque sont vie; qua quenque delectat, regia superbia fugienda est. Mei ergo iuvenes generosos excitate animos et qui maiores estis viriliter agite: capite ferrum, aut poculum haurite, si mors sevior fortasse delectat, et in eam liberam confugite, postquam in vitam tendere estuosi maris impetus prohibet —. +Hec enim Herodici Thessalorum principis, Phylippo, Demetrii filio, Macedonibus imperante, filia fuit eique soror ex eisdem parentibus extitit, Archo nomine; quibus cum primo eiusdem Phylippi nequitia pater occisus esset, temporis tractu, eadem suadente perfidia, ab eodem nepharia morte viris private sunt, unicuique ex viro filio unico relicto superstite. Eis igitur viduis, Archo primo Poridi cuidam, gentis eorum principi, nupsit multosque ex eo filios peperit. Theosena autem constantiori animo a multis proceribus frustra in coniugium expetita, longius viduitatem servavit. Verum cum morte subtracta fuisset Archo, compassa nepotibus ne ad manus noverce alterius venirent, seu alias minus accurate alerentur a patre, ut eos tanquam proprios educaret, eidem Poridi sese connubio ionxit, nulla lege illis temporibus prohibente, cepitque, non aliter quam si ipsa foret enixa, pia cum diligentia illos alere, ut satis appareret eorum magis obsequio quam suum ob comodum nupsisse Poridi. Quibus sic se habentibus, contigit ut Phylippus Macedonum rex, eo quod inquieti esset ingenii, iterum adversus Romanos, tune orbe clara felicitate florentes, bellum moliretur animo; et ob id cum evacuasset, maximo regni sui motu, veteribus colonis fere omnes Thessalie maritimas civitates eosque in Peoniam, que postea Emathia dicta est, mediterraneam regionem turmatim transmigrare iussisset Tracibusque eius ore, tanquam futuro bello aptioribus atque fidelibus, oppida concessisset vacua audissetque abeuntium execrationes in se, ratus est nil sibi tutum fore ni filios eorum, quos dudum truculentos occiderat, eque perimeret omnes; quos cum capi iussisset et in custodiam servari, ut non uno cunctos ictu occideret, sed vicissim successo temporum aboleret, actum est ut Theosena scelesti regis edictum audiret et, memor sui sororisque virorum necis, filium nepotesque peti arbitrata est; et existimans, si in regis devenirent manus, non solum sevitie eius eos ludibrio futuros, sed etiam custodum, necessitate cogente, libidinem et fastidia subituros; ad quod evitandum, confestim in atrox fitcinus iniecit animum ausaque dicere viro patrique eorum est se potius, si aliter non daretur, occisuram omnes propria manu quam pateretur in Phylippi potestatem deduci. Poris autem execratus tam scelestum crimen, in solatium uxoris natorumque salutem deportaturum se eos et apud fidos hospites positurum fugeque futurum comitem spopondit. Nec mora; nam cum finxisset se a Thessalonica Eneam ad statutum quotannis Enee conditori sacrificium profecturum ibique inter solemnes cerimonias epulasque diem consumpsisset, una cum natis et coniuge, clam, soporatis omnibus, noctis vigilia tertia, tanquam in patriam rediturus, preparatam navem conscendit, eo proposito ut Euboeam, non Thessalonicam peteret. Ceterum longe illi aliter contigit. Vixdum litus Enee reliquerat, et ecce per noctis tenebras ventus ex adverso surrexit, eum non quo cupiebat, sed unde discesserat invitum retrahens. Cui cum frustra remis in contrarium niterentur navales sotii, dies eluxit litorique propinquos ostendit; regii vero custodes ex portu laborantem navem cernentes eamque fugam moliri existimantes, ad eam retrahendam confestim armatum misere lembum, gravi imperantes edicto ne qui mictebantur absque navi reverterentur in portum. Poris quidem, instantis periculi conscius, dum lembum cernit venientem, nunc remiges nautasque, ut totis insisterent viribus, nunc deos, ut periclitantibus prestarent suffragium, intentus orabat. Quod Theosena conspiciens, nec ignara periculi, quasi sibi a superis tempus prestitum foret, dum Poridem orantem cernit, ad precogitatum revoluta facinus, evestigio venenum poculo diluit et expedivit gladios et filio atque nepotibus in conspectu ponit et ait: - Mors sola vindictam salutemque nobis omnibus prestare potest. Ad mortem poculum gladiusque sont vie; qua quenque delectat, regia superbia fugienda est. Mei ergo iuvenes generosos excitate animos et qui maiores estis viriliter agite: capite ferrum, aut poculum haurite, si mors sevior fortasse delectat, et in eam liberam confugite, postquam in vitam tendere estuosi maris impetus prohibet -. Aderant iam hostes et atrox femina mortis autor instabat urgebatque iuvenes hesitantes. Quam ob rem alii alio leto absumpti semianimes et palpitantes adhuc, Theosena iubente, precipitantur e navi. Que cum, quos pie educaverat ob libertatem egisset in mortem, ne sibi, quam dissuaserat aliis, servitutem servasse videretur, egregio animo virum adhuc orantem in mortis comitem complexa est secumque in procellosum mare precipitem traxit, satius libere mori rata quam vivens feda servitute tabescere, et sic, hostibus nave relicta vacua, solatium sevitie sue Phylippo abstulit et sibi dignum memoria mulier austera monimentum peperit. -Beronices pontica, cui et Laodices nomen fuit, etsi sanguinis fulgore locum inter claras mulieres quesisse forsitan videatur, longe magis non ob fervidum amorem in filium — quo, ut plurimum, matres uruntur — sed ob meritum insignis eius audacie in vindictam eius summendam, occupasse censetur. Quod, ne videatur a calamo surreptum, paucis explicandum est. Hec Mitridatis, regis Ponti, eius, qui adversus Aristonicum cum Romanis paulo ante bellum gesserat et repentina demumsubtractus morte fuerat, filia fuit et Mitridatis, superioris Mitridatis filii, et hostis diuturno bello Romanorum, soror, Ariaracti Capadocie regi nupsit. Cui, per insidias agente Mitridate, Beronicis fratre, a Gordio quodam occiso, filii duo fuere superstites. Verum cum Nicomedes, ea tempestate Bithinie rex, Capadociam occupasset, quasi cede regis vacuam, regni avidus Mitridates pietatem finxit seque recuperaturum nepotibus regnum aiens arma sumpsit in Nicomedem. Sane cum comperisset Laodicem viduam, Nicomedi nuptam, ficta pietas in veram conversa: pulso armorum viribus ex Capadocia Nicomede, Ariaracti, nato ex fratribus grandiori, patrium restituit regnum. Quem cum postea, facti penitens, per fraudem occidisset, et iunior alter, cui et Ariaractes nomen erat, ex Asya ab amicis revocatus regnare videretur, ut placet aliquibus, opere Mitridatis eiusdem per insidias etiam trucidatus est. Quod adeo egre tulit infelix genitrix, gemina orbata prole, ut dolore coercita, sexus oblita, furens arma corriperet et, iunctis iugalibus equis, currum conscenderet, nec fugientem cursu precipiti Ceneum satellitem regium, scelesti facinoris executorem, sequi primo desisteret quam eum, cum hasta nequisset, saxo ictum prostrasset superque iacentis cadaver indignabunda corrum ageret et inter hostilia tela, nullo fratris, tune hostis, pavore perculsa, domum usque, in qua cesi pueri corpus servari existimabat, perveniret eique maternas lacrimas miseranda concederet et officium persolveret funerale. +Beronices pontica, cui et Laodices nomen fuit, etsi sanguinis fulgore locum inter claras mulieres quesisse forsitan videatur, longe magis non ob fervidum amorem in filium - quo, ut plurimum, matres uruntur - sed ob meritum insignis eius audacie in vindictam eius summendam, occupasse censetur. Quod, ne videatur a calamo surreptum, paucis explicandum est. Hec Mitridatis, regis Ponti, eius, qui adversus Aristonicum cum Romanis paulo ante bellum gesserat et repentina demumsubtractus morte fuerat, filia fuit et Mitridatis, superioris Mitridatis filii, et hostis diuturno bello Romanorum, soror, Ariaracti Capadocie regi nupsit. Cui, per insidias agente Mitridate, Beronicis fratre, a Gordio quodam occiso, filii duo fuere superstites. Verum cum Nicomedes, ea tempestate Bithinie rex, Capadociam occupasset, quasi cede regis vacuam, regni avidus Mitridates pietatem finxit seque recuperaturum nepotibus regnum aiens arma sumpsit in Nicomedem. Sane cum comperisset Laodicem viduam, Nicomedi nuptam, ficta pietas in veram conversa: pulso armorum viribus ex Capadocia Nicomede, Ariaracti, nato ex fratribus grandiori, patrium restituit regnum. Quem cum postea, facti penitens, per fraudem occidisset, et iunior alter, cui et Ariaractes nomen erat, ex Asya ab amicis revocatus regnare videretur, ut placet aliquibus, opere Mitridatis eiusdem per insidias etiam trucidatus est. Quod adeo egre tulit infelix genitrix, gemina orbata prole, ut dolore coercita, sexus oblita, furens arma corriperet et, iunctis iugalibus equis, currum conscenderet, nec fugientem cursu precipiti Ceneum satellitem regium, scelesti facinoris executorem, sequi primo desisteret quam eum, cum hasta nequisset, saxo ictum prostrasset superque iacentis cadaver indignabunda corrum ageret et inter hostilia tela, nullo fratris, tune hostis, pavore perculsa, domum usque, in qua cesi pueri corpus servari existimabat, perveniret eique maternas lacrimas miseranda concederet et officium persolveret funerale. O bone deus, o inexpugnabiles nature vires et amoris invicti fortitudo, quid maius, quid mirabilius egisse potuistis? Quos omnis Asya et forsan iam Ytalia tremebat exercitus, egistis ut impavida mulier et armis induta, inpulsu penetraret vestro et, formidabilis regis despectis viribus odioque, ad eum perimendum, cui victoris munus et gratia servabatur, audaciam ingenium prestitistis et robur. @@ -401,7 +401,7 @@ Cymbrorum a Gaio Mario acri certamine superatorum pregrandis coniugum fuit numer Romanis ergo rebus florentibus, Theotones Cymbrique et quedam alie barbare nationes ab Arthoo in romanum coniuraverunt nomen et in unum primo convenientes, ut eos in fugam verti posse nemo speraret, coniuges natos et supellectilem omnem secum magno agmine traxere vehiculis. Inde, ut omnem Ytaliam uno et eodem concuterent impetu, tripartito illam intrare agmine triplici itinere statuere. Quibus a consternatis tumultu Romanis, Gaius Marius consul, in quem inniti omnis reipublice spes ea tempestate videbatur, obvius missus, primos obiectos habuit Theutonum insolentes duces; adversus quos in nichilo declinantes, certamen cum conseruisset et longa pugna partium aliquandiu nutasset fortuna, postremo multo sanguine fuso terga dedere Theutones. Deinde in Cymbros itum est et, ut Theutones apud Aquas Sextias, sic illos in campo Raudio duplici fudit certamine, facta hominum strage permaxima. Quod advertentes cum ceteris impedimentis seposite coniuges, non virorum secute sont fugam, sed plaustris, quorum pregrandis erat illis copia, in formam valli redactis, stulto sed animoso consilio, preustis fustibus lapidibus gladiisque libertatem suam castimoniamque tutare quam longius possent disposuere. Sed acie facta, advenientibus marianis militibus, cum non diu obstitissent, sensere quoniam in vacuum conatus disponerent et ob id, si possent, inire cum imperatore concordiam petiere. Erat enim illis infixum animo si vires, si sedes avitas, si substantias omnes pugna perdidissent, una saltem, qua possent via, libertatem et pudicitiam servare suam. Et idcirco postulavere unanimes non fugientium virorum pacem, non in patriam redire suam, non ut sua resarcirentur auro damna, sed ut omnes Romam virginibus Vestalibus iungerentur. Quod cum honestissimum visum foret et sincere mentis testimonium, nec impetrassent, succense furore in obstinatam voti sui perseverantiam per sevum ivere facinus. Nam ante omnia, collisis in terram parvis filiis atque peremptis, ut illos, qua poterant via, turpi servitati subtraherent, nocte eadem intra vallum a se confectum, ne et ipse in dedecus sue castitatis et victorum ludibrium traherentur, laqueis omnes lorisque mortem conscivere sibi nec prede aliud ex se preter pendentia cadavera, avidis liquere militibus. -Ivissent fractis hominum viribus alie, non nulle supplices victoribus obviam soluto crine, tensis manibus precibus et ululato complentes omnia, et — quod fuisset obscenius — non nulle blanditiis et amplexibus impetrassent, si potuissent, supellectilis conservationem, reditum in patriam, nulla honestatis femmee habita mentione, aut se permisissent a quocunque, more pecadum, trahi. Ast Cymbre constanti pectore meliori fortune servavere animos nec ulla passe sunt ignominia maiestatis gentis sue gloriam fedare; dumque servitutem et turpitudinem laqueo obstinate fugerent, non viribus, sed fortune crimine suos homines superatos ostendunt et castimonie sue, paucis abiectis annis, quibus suspendio supervivere potuissent, vitam longissimam quesiverunt, et unde miraretur posteritati liquerunt, tam grandem scilicet mulierum multitudinem, non ex conventione, non ex consulto publico, infra noctis unice spatium, non aliter quam si spiritus idem omnibus fuisset, in eandem mortis sententiam devenisse. +Ivissent fractis hominum viribus alie, non nulle supplices victoribus obviam soluto crine, tensis manibus precibus et ululato complentes omnia, et - quod fuisset obscenius - non nulle blanditiis et amplexibus impetrassent, si potuissent, supellectilis conservationem, reditum in patriam, nulla honestatis femmee habita mentione, aut se permisissent a quocunque, more pecadum, trahi. Ast Cymbre constanti pectore meliori fortune servavere animos nec ulla passe sunt ignominia maiestatis gentis sue gloriam fedare; dumque servitutem et turpitudinem laqueo obstinate fugerent, non viribus, sed fortune crimine suos homines superatos ostendunt et castimonie sue, paucis abiectis annis, quibus suspendio supervivere potuissent, vitam longissimam quesiverunt, et unde miraretur posteritati liquerunt, tam grandem scilicet mulierum multitudinem, non ex conventione, non ex consulto publico, infra noctis unice spatium, non aliter quam si spiritus idem omnibus fuisset, in eandem mortis sententiam devenisse. Iulia et genere et coniugio forsan totius orbis fuit clarissima mulierum; sed longe clarior amore sanctissimo et fato repentino. @@ -409,11 +409,11 @@ Nam a Gaio Iulio Cesare ex Cornelia coniuge, Cynne quater consulis filia, unica Portia eius Marci Catonis fuit filia qui, post eductas ex Egypto per ardentes solitudines Lybie in Affricam pompeiani exercitus reliquias, victorie Cesaris inpatiens, apud Uticam se occidit. Nec equidem insignis mulier a patria fortitudine atque perseverantia degenerasse in aliquo visa est. -Hec autem — ut alia eius virtutis preclare postponamus — cum, etiam vivente patre, Decio Bruto nupsisset, adeo eum dilexit integre atque caste ut, inter ceteras muliebres curas, is esset longe prima atque precipua; nec oportuno tempore potuit honestas amoris flammas casto occuluisse pectore. +Hec autem - ut alia eius virtutis preclare postponamus - cum, etiam vivente patre, Decio Bruto nupsisset, adeo eum dilexit integre atque caste ut, inter ceteras muliebres curas, is esset longe prima atque precipua; nec oportuno tempore potuit honestas amoris flammas casto occuluisse pectore. Que, quoniam eius in perpetuam evasere laudem, ad eius ampliandam claritatem se offerunt ultro. -Quieverat iam pestifer tumultus bellorum civilium, oppressis a Cesare ubique pompeianis, cum in eum dictatorem perpetuum — ut satis animadversum est — regnum affectantem senatus pars sanior coniuravit; quos inter fuit et ipse Brutus. Qui integritatis Portie conscius, cum eidem scelesti facinoris aperuisset archanum, factum est ut, ea nocte cui dies illuxit qua Cesar humanis rebus coniuratorum opere subtractus est, exeunte Bruto cubiculum, Portia tonsoris novaculam summeret, quasi um guium superflua resectura; fingensque illam sibi caso cecidisse, se ex animo vulneravit. Sane astantes ancillule cum manare vidissent sanguinem, suspicate aliquid gravius, clamore sublato, abiens Brutus in cubiculum revocatus est et ab eo obiurgata Portia quoniam tonsoris precipuisset officium. Portia autem, semotis ancillulis, inquit: — Minime temerarie factum quod putas est; tentatura autem quo animo me ipsam gladio perimere et mortem perpeti possem, si minus tibi pro votis cepta succederent, feci —. +Quieverat iam pestifer tumultus bellorum civilium, oppressis a Cesare ubique pompeianis, cum in eum dictatorem perpetuum - ut satis animadversum est - regnum affectantem senatus pars sanior coniuravit; quos inter fuit et ipse Brutus. Qui integritatis Portie conscius, cum eidem scelesti facinoris aperuisset archanum, factum est ut, ea nocte cui dies illuxit qua Cesar humanis rebus coniuratorum opere subtractus est, exeunte Bruto cubiculum, Portia tonsoris novaculam summeret, quasi um guium superflua resectura; fingensque illam sibi caso cecidisse, se ex animo vulneravit. Sane astantes ancillule cum manare vidissent sanguinem, suspicate aliquid gravius, clamore sublato, abiens Brutus in cubiculum revocatus est et ab eo obiurgata Portia quoniam tonsoris precipuisset officium. Portia autem, semotis ancillulis, inquit: - Minime temerarie factum quod putas est; tentatura autem quo animo me ipsam gladio perimere et mortem perpeti possem, si minus tibi pro votis cepta succederent, feci -. O inexhausti vigoris amor et vir tali coniuge felix! Sed quid ultra? In scelus a coniuratis itum est et occisores, occiso Cesare, evasere. Non tamen impone; sed cum preter extimatum omnia responderent, a senatu reliquo damnati patricide in diversa abierunt. Brutus autem et Cassius in orientem tendentes non parvas copias adversus Octavianum Cesarem et Antonium, Cesaris heredes, collegere. Adversus quos cum Octavianus et Antonius exercitum, apud Phylippos pugnatum est; et cum victe fugateque Cassii Brutique partes essent, et ipse Brutus etiam occisus est. Quod cum audisset Portia nil sibi, subtracto viro, letum futurum existimans, arbitrata non alio animo mortem passuram quam olim cultri tonsorii vulnus, confestim in vetus propositum venit; et cum ad voluntariam necem nullum sibi adeo cito, ut impetus exposcebat, prestari videbatur instrumentum, ignitos carbones, quos forte propinquos habebat, indubitanter manibus gucturi iniectos exhauxit; a quibus precordia exurentibus spiritus vitalis abire in mortem coactus est. Nec dubium quin, quanto magis inusitatum mortis genus intulere, tanto occumbenti plus fulgoris coniugalis diligentie ingessere. Cuius etiam fortitudini patris reseratum manibus vulnus nil merite laudis potuit auferre. @@ -433,7 +433,7 @@ Inclite profecto mentis et prudentem virum potius quam feminam redolentis, tale Erubescant igitur, non que solum felicitatis umbreculam totis sequuntur pedibus, sed et he magis que pro comuni coniugii commodo, nauseam timent, levi solvuntur labore, nationes exteras horrent et expavent bovis forsan audito mugitu, cum in sectandis mechis fugam laudent, maria placeant fortemque animum quibuscunque oportunitatibus scelestissime prestent. -Cornificia, utrum romana fuerit mulier, an potius extera, comperisse non memini; verum, testimonio veterum, memoratu fuit dignissima. Imperante autem Octaviano Cesare, tanto poetico effulsit dogmate, ut non ytalico lacte nutrita, sed Castalio videretur latice et Cornificio germano fratri, eiusdem evi poete insigni, eque esset illustris in gloria. Nec contenta tantum tam fulgida facultate valuisse verbis, reor sacris inpellentibus musis, ad describendum heliconicum carmen sepissime calamo doctas apposuit manus, colo reiecto, et plurima ac insignia descripsit epygramata que Ieronimi presbiteri, viri sanctissimi, temporibus — ut ipse testatur — stabant in pretio. Numquid autem in posteriora devenerint secula, non satis certum habeo. +Cornificia, utrum romana fuerit mulier, an potius extera, comperisse non memini; verum, testimonio veterum, memoratu fuit dignissima. Imperante autem Octaviano Cesare, tanto poetico effulsit dogmate, ut non ytalico lacte nutrita, sed Castalio videretur latice et Cornificio germano fratri, eiusdem evi poete insigni, eque esset illustris in gloria. Nec contenta tantum tam fulgida facultate valuisse verbis, reor sacris inpellentibus musis, ad describendum heliconicum carmen sepissime calamo doctas apposuit manus, colo reiecto, et plurima ac insignia descripsit epygramata que Ieronimi presbiteri, viri sanctissimi, temporibus - ut ipse testatur - stabant in pretio. Numquid autem in posteriora devenerint secula, non satis certum habeo. O femineum decus neglexisse muliebria et studiis maximorum vatum applicuisse ingenium! Verecundentur segnes et de se ipsis misere diffidentes; que, quasi in ocium et thalamis nate sint, sibi ipsis suadent se, nisi ad amplexus hominum et filios concipiendos alendosque utiles esse, cum omnia que gloriosos homines faciunt, si studiis insudare velint, habeant cum eis comunia. Potuit hec nature non abiectis viribus, ingenio et vigiliis femineum superasse sexum, et sibi honesto labore perpetuum quesisse nomen: nec quippe gregarium, sed quod estat paucis etiam viris rarissimum et excellens. @@ -441,9 +441,9 @@ Mariannes hebrea femina, genere quam viro felicior, Aristoboli Iudeorum regis, e Sed ad Mariannem solam redeandum. Hec quidem, etsi inaudita pulchritudine fuerit insignis, animi tamen ingenti fortitudine longe magis emicuit. Que cum ad nubilem devenisset etatem, infausto omine Herodi Antipatris Iudeorum regi nupta est; et maximo infortunio suo, summe ob eius venustatem ab eodem dilecta. Qui cum gloriaretur plurimum se solum orbe toto possessorem pulchritudinis divine, in tam grandem animi curam lapsus est, ne quis alter in hoc sibi posset equari, ut timere ceperit ne sibi superstes evaderet Mariannes. Ad quod evitandum, primo dum vocatus in Egyptum ad Antonium esset iturus, causam dicturus super morte Aristoboli, fratris Mariannis a se occisi, et demum, Antonio mortuo, accessurus ad Octavianum Cesarem et purgaturus, si posset, quod amicus Antonii adversus eum auxilia prestitisset, Cyprinne matri amicisque liquit ut, si quid in eum quod in mortem tenderet ab Antonio vel Cesare seu casu alie ageretur, Mariannem confestim occiderent. -O ridenda, alias sagacissimi, regis insania ob alienum incertumque commodum ante vexari et invidere post fatum! Quod occultissime factum fuerat rescivit tractu temporis Mariannes et cum iam ob Aristoboli indignam cedem in Herodem concepisset execrabile odium, arbitrata se ab Herode non, nisi propter pulchritudinis usum, diligi, comulavit iras, vitam suam his immerito ab eo damnatam egerrime ferens; et quamvis Alexandrum et Aristobolum, conspicuos pulchritudine pueros, ex eo enixa foret, in nullo potuit moderasse conceptom eoque, ferente impetu, delapsa est ut amanti viro suum negaret concubitum et dum sperneret, quasi veteris regie prosapie omnis in se resurgeret indoles, gesto quodam elato illius calcare conabatur potentiam, non verita persepe dicere palam Herodem alienigenam non iudeum, nec regie prolis hominem; quin imo ignobilem et ydumeum, nec regia coniuge dignum, trucem insolentem infidum scelestumque et immanem beluam. Que etsi Herodes cum difficultate pateretur, tamen, amore prohibente, nil sevum audebat in illam. Tandem in peius procedentibus rebus, ut placet aliquibus, a Cyprinna Herodis matre et Salomine sorore, quibus summe gravis erat Mariannes, actum est ut a subornato ab eisdem pincerna Herodi accusaretur, quod eum conata sit exorare ut illi amatorium poculum, quod ipsa paraverat, propinaret, seu — ut volunt alii — quod effigiem suam speciosissimam, non eo tempore quo premonstratum est, nec matris opere, sed motu suo, post conceptum in Herodem odium, ad Antonium, ut illum in sui desiderium provocaret, et in Herodis odium transmisisset. Que cum crederet Herodes et Mariannis in se malivolentia fidem faceret, irritatus et anxio furore succensus, cum amicis longa oratione conquestus est; eoque, eis suadentibus et Alexandra, Mariannis matre, ad eius gratiam promerendam, deductus est ut eam, tanquam in regiam maiestatem excidium molientem, capitali damnatam supplicio iuberet occidi. Que quidem tantum in se excitavit generosi animi ut, vilipensa morte, integro vultus sui servato decore, nec ulla ex parte femineo ritu flexa et obiurgantem matrem tacita audiret et flentes ceteros, genis siccis, aspiceret et uti in triunphum letissimum non solum intrepida sed aspectu alacri, nullis pro salute sua porrectis precibus, iret in mortem eamque a carnifice, ut optatam, susciperet. Qua quidem tam immota securitate non solum efferati regis tristavit invidiam, sed et plura suo nomini secula ausit quam mortalitati sue menses concessisse, lacrimis precibusque suis flexus, potuisset Herodes. +O ridenda, alias sagacissimi, regis insania ob alienum incertumque commodum ante vexari et invidere post fatum! Quod occultissime factum fuerat rescivit tractu temporis Mariannes et cum iam ob Aristoboli indignam cedem in Herodem concepisset execrabile odium, arbitrata se ab Herode non, nisi propter pulchritudinis usum, diligi, comulavit iras, vitam suam his immerito ab eo damnatam egerrime ferens; et quamvis Alexandrum et Aristobolum, conspicuos pulchritudine pueros, ex eo enixa foret, in nullo potuit moderasse conceptom eoque, ferente impetu, delapsa est ut amanti viro suum negaret concubitum et dum sperneret, quasi veteris regie prosapie omnis in se resurgeret indoles, gesto quodam elato illius calcare conabatur potentiam, non verita persepe dicere palam Herodem alienigenam non iudeum, nec regie prolis hominem; quin imo ignobilem et ydumeum, nec regia coniuge dignum, trucem insolentem infidum scelestumque et immanem beluam. Que etsi Herodes cum difficultate pateretur, tamen, amore prohibente, nil sevum audebat in illam. Tandem in peius procedentibus rebus, ut placet aliquibus, a Cyprinna Herodis matre et Salomine sorore, quibus summe gravis erat Mariannes, actum est ut a subornato ab eisdem pincerna Herodi accusaretur, quod eum conata sit exorare ut illi amatorium poculum, quod ipsa paraverat, propinaret, seu - ut volunt alii - quod effigiem suam speciosissimam, non eo tempore quo premonstratum est, nec matris opere, sed motu suo, post conceptum in Herodem odium, ad Antonium, ut illum in sui desiderium provocaret, et in Herodis odium transmisisset. Que cum crederet Herodes et Mariannis in se malivolentia fidem faceret, irritatus et anxio furore succensus, cum amicis longa oratione conquestus est; eoque, eis suadentibus et Alexandra, Mariannis matre, ad eius gratiam promerendam, deductus est ut eam, tanquam in regiam maiestatem excidium molientem, capitali damnatam supplicio iuberet occidi. Que quidem tantum in se excitavit generosi animi ut, vilipensa morte, integro vultus sui servato decore, nec ulla ex parte femineo ritu flexa et obiurgantem matrem tacita audiret et flentes ceteros, genis siccis, aspiceret et uti in triunphum letissimum non solum intrepida sed aspectu alacri, nullis pro salute sua porrectis precibus, iret in mortem eamque a carnifice, ut optatam, susciperet. Qua quidem tam immota securitate non solum efferati regis tristavit invidiam, sed et plura suo nomini secula ausit quam mortalitati sue menses concessisse, lacrimis precibusque suis flexus, potuisset Herodes. -Cleopatra egyptia femina, totius orbis fabula, etsi per multos medios reges a Ptholomeo macedone rege et Lagi filio, originem traheret et Ptholomei Dyonisii seu — ut aliis placet — Minei regis filia, ad imperandum, per nephas tamen, ipsi regno pervenerit, nulla fere, nisi hac et oris formositate vere claritatis nota, refulsit, cum e contrario avaritia crudelitate atque luxuria omni mundo conspicua facta sit. Nam, ut placet aliquibus, ut ab eiusdem dominii initio summamus exordium, Dyonisius seu Mineus, romani populi amicissimus, Iulii Cesaris consulato primo in mortem veniens, signatis tabulis liquit ut filiorum natu maior, quem aliqui Lysaniam nominatum arbitrantur, sumpta in coniuge Cleopatra, ex filiabus etiam natu maiore, una, se mortuo, regnarent. Quod, eo quod familiarissima esset apud Egyptios turpitudo matres filiasque tantum a coniugiis exclusisse, executum est. Porro exurente Cleopatra regni libidine, ut non nullis visum est, innocuum adolescentulum eundemque fratrem et virum suum, quindecimum etatis annum agentem, veneno assumpsit et sola regno potita est. Hinc asserunt, cum iam Pompeius magnus Asyam fere omnem occupasset armis, in Egyptum tendens, superstitem puerum mortuo subrogasse fratri eumque regem fecisse Egypti. Ex quo indignata Cleopatra adversus eum arma corripuit et, sic se rebus habentibus, fuso apud Thesaliam Pompeio et a puero, rege a se facto, litore in egyptiaco ceso, adveniente post eum Cesare, ibidem bellum inter se gerentes invenit. Quos dum ad causam dicendam se coram accersiri iussisset — ut de Ptholomeo iuvene sileamus — ultro erenata malitiis mulier Cleopatra, de se plurimum fidens, regiis insignita notis, accessit et auspicata sibi regnum si in suam lasciviam domitorem orbis contraheret, cum formosissima esset et oculorum scintillantium arte atque oris facundia fere quos vellet caperet, parvo labore suo libidinosum principem in suum contubernium traxit pluresque noctes, medio Alexandrinorum in tumultu, cum eo comunes habuit, concepitque — ut fere omnibus placet — filium quem postmodum ex patris nomine Cesareonem nuncupavit. +Cleopatra egyptia femina, totius orbis fabula, etsi per multos medios reges a Ptholomeo macedone rege et Lagi filio, originem traheret et Ptholomei Dyonisii seu - ut aliis placet - Minei regis filia, ad imperandum, per nephas tamen, ipsi regno pervenerit, nulla fere, nisi hac et oris formositate vere claritatis nota, refulsit, cum e contrario avaritia crudelitate atque luxuria omni mundo conspicua facta sit. Nam, ut placet aliquibus, ut ab eiusdem dominii initio summamus exordium, Dyonisius seu Mineus, romani populi amicissimus, Iulii Cesaris consulato primo in mortem veniens, signatis tabulis liquit ut filiorum natu maior, quem aliqui Lysaniam nominatum arbitrantur, sumpta in coniuge Cleopatra, ex filiabus etiam natu maiore, una, se mortuo, regnarent. Quod, eo quod familiarissima esset apud Egyptios turpitudo matres filiasque tantum a coniugiis exclusisse, executum est. Porro exurente Cleopatra regni libidine, ut non nullis visum est, innocuum adolescentulum eundemque fratrem et virum suum, quindecimum etatis annum agentem, veneno assumpsit et sola regno potita est. Hinc asserunt, cum iam Pompeius magnus Asyam fere omnem occupasset armis, in Egyptum tendens, superstitem puerum mortuo subrogasse fratri eumque regem fecisse Egypti. Ex quo indignata Cleopatra adversus eum arma corripuit et, sic se rebus habentibus, fuso apud Thesaliam Pompeio et a puero, rege a se facto, litore in egyptiaco ceso, adveniente post eum Cesare, ibidem bellum inter se gerentes invenit. Quos dum ad causam dicendam se coram accersiri iussisset - ut de Ptholomeo iuvene sileamus - ultro erenata malitiis mulier Cleopatra, de se plurimum fidens, regiis insignita notis, accessit et auspicata sibi regnum si in suam lasciviam domitorem orbis contraheret, cum formosissima esset et oculorum scintillantium arte atque oris facundia fere quos vellet caperet, parvo labore suo libidinosum principem in suum contubernium traxit pluresque noctes, medio Alexandrinorum in tumultu, cum eo comunes habuit, concepitque - ut fere omnibus placet - filium quem postmodum ex patris nomine Cesareonem nuncupavit. Tandem cum et Ptholomeus puer a Cesare dimissus in liberatorem suum inpulso suorum bella vertisset et ad Deltam Mitridati pergameno, in auxilium Cesaris venienti, cum exercitu occurrisset ibique a Cesare, qui itinere alio illum prevenerat, superatus, fugam scapha temptaret et plurium irruentium pressa pondere mergeretur; et sic pacatis rebus, facta Alexandrinorum deditione, cum Cesar esset iturus in Pharnacem Ponti regem, qui Pompeio faverat, quasi noctium exhibiturus Cleopatre premium ac eo etiam quod in fide mansisset, eidem nil aliud optanti regnum concessit Egypti, Arsinoe sorore deducta, ne forsan, ea duce, novi aliquid moliretur in eum. Sic iam scelere gemino adepta regnum Cleopatra, in voluptates effusa suas, quasi scortum orientalium regum facta, auri et iocalium avida, non solum contubernales suos talium nudos arte sua liquit, verum et templa sacrasque Egyptiorum edes vasis statuis thesaurisque to ceteris vacuas liquisse traditum est. Hinc occiso iam Cesare, et Bruto et Cassio superatis, eunti in Syriam Antonio obvia facta, impurum hominem pulchritudine sua et lascivientibus oculis facile cepit et in amorem suum detinuit misere eoque deduxit ut, que fratrem veneno necaverat, Antonii manu Arsinoem sororem, ad suspitionem regiminis amovendam omnem, in templo Dyane ephesie, quo salutem queritans infelix aufugerat, trucidari faceret, id adulteriorum suorum a novo amasio loco primi muneris assumptura. Et cum iam scelesta mulier Antonii mores novisset, verita non est eidem postulare Syrie regnum et Arabie. Sane cum permaximum videretur illi et incongruum nimis, ad satisfaciendum tamen desiderio amate mulieris, sortionculas ei ex utroque dedit, superadditis etiam civitatibus omnibus que intra Eleuterum flumen et Egyptum syriaco litori apposite sunt, Sydone et Tyro retentis. Que cum obtinuisset, Antonium in Armenos seu, ut volunt alii, in Parthos euntem, ad Eufratem usque prosecuta, dum Egyptum per Syriam repeteret, ab Herode Antipatris, tunc Iudeorum rege, magnifice suscepta, non erubuit eidem per intermedios suum suadere concubitum, sibi, si annuisset, muneris loco, ludee subtractura regnum, quod ipse, Antonii opere, non diu ante susceperat. Verum Herodes advertens non solum ob Antonii reverentiam abstinuit, quin imo ut illum a nota tam incestuose femine liberaret, ni dissuasissent amici, eam gladio occidere disposuerat. Cleopatra autem frustrata, quasi ob hoc moram traxisset, eidem locavit redditus Iericuntis, quo balsamum nascebatur, quod et ipsa postmodum in Babiloniam egyptiam transtulit, quo viget usque in hodiernum, et inde, amplis ab Herode susceptis muneribus, in Egyptum rediit. Inde vero in fugam ex Parthis redeonti Antonio accersita occurrit. Qui quidem Antonius cum fraude Arthabazanem Armenie regem olim Tygranis filium cum filiis et satrapibus cepisset et thesauris permaximis spoliasset atque argentea catena vinctum traheret, ut avidam in suos amplexus provocaret, effeminatus venienti captivum regem cum omni regio ornatu atque preda deiecit in gremium. Quo leta munere cupidissima mulier adeo blande flagrantem complexa est, ut, repudiata Octavia, Octaviani Cesaris sorore, illam totis affectibus sibi uxorem iungeret. Et ut arabicas unctiones et odoratos Sabee fumos et crapulas sinam, cum magnificis assidue saginaretur ingluviosus homo epulis, in verba venit, quasi Cleopatre convivia extollere vellet, quid magnificentie cotidianis cenis posset apponi. Cui respondit lasciva mulier se cena una centies, si velit, sextertium absumpturam. Quod cum minime fieri posse arbitraretur Antonius, tamen videndi avidus atque ligurriendi, fecere periculum, sumpto Lucio Planco iudicis loco. Que postero die dum non excessisset eduliorum consuetudinem et iam sponsionem irrideret Antonius, iussit Cleopatra ministris ut secundam mensam afferrent illico. Qui premoniti nil aliud quam vas unum aceti acerrimi attulere. Ipsa autem confestim ex altera aurium unionem inexcogitati pretii, quem, ornamenti loco, orientalium more, gestabat, summens, aceto dissolvit et liquefactum absorbuit; et cum ad alium, quem altera in auricula eque carum gerebat, iam manus apponeret, illud idem factura, extemplo Lucius Plancus victum esse Antonium protulit; et sic secundus servatus est, victrice regina. Qui quidem postea divisus Romam in Pantheonem delatus, auribus Veneris appositus est, diu postmodum dimidie Cleopatre cene perhibens testimonium prospectantibus. @@ -453,17 +453,17 @@ O bone Deus, quam grandis poscentis audacia nec minor spondentis stultitia! O li Sed quid? Iam ob repudium Octavie belli seminarium inter Octavianum et Antonium videbatur iniectum et ob id actum est ut, congregatis ex utraque parte copus, iretur in illud. Verum Antonius cum Cleopatra, ornata purpureis velis et auro classe, processere in Epyrum, ubi, cum obviis hostibus inita pugna terrestri, cessere victi et in classem se recipientes Antoniani in Actium rediere, experturi navalis belli fortunam. Adversus quos Octavianus, cum Agrippa genero factus obvius, ingenti cum classe mira audacia eos aggressus est et susceptus acriter tenuit aliquandiu mars dubius pugnam in pendulo. Tandem cum subcumbere viderentur Antoniani, prima omnium insolens Cleopatra, cum aurea qua vehebatur navi et sexaginta aliis fugam cepit. Quam extemplo Antonius, deiectis e pretoriana insignibus, secutus est; et in Egyptum redeuntes incassum vires suas ad defensionem regni, transmissis comunibus filiis ad Rubrum mare, disposuerunt. Nam victor Octavianus secutus eos pluribus secundis preliis vires exinanivit eorum. A quibus cum sere pacis conditiones peterentur nec obtinerentur, desperans Antonius, ut non nulli volunt, mausoleum regum intrans, sese gladio interemit. Capta vero Alexandria, cum Cleopatra ingenio veteri in vanum tentasset, uti iam dudum Cesarem et Antonium illexerat in concupiscentiam suam, sic et iuvenem Octavianum illicere, indignans cum audisset se servari triunpho atque de salute desperans, regiis ornata, Antonium suum secuta est; et secus eum posita, adapertis brachiorum venis ypnales serpentes vulneribus moritura apposuit. Aiunt quidem hos somno mortem inferre. In quo resoluta, avaritie lascivie atque vite finem sumpsit infelix, Octaviano conante, Psillis vulneribus venenatis admotis, illam in vitam reservare si posset. -Sunt tamen alii eam ante premortuam et alio mortis genere dicentes. Aiunt enim Antonium timuisse apparatu attici belli gratificationem Cleopatre et ob id nec pocula nec cibos, nisi pregustatos, assummere assuevisse. Quod cum advertisset Cleopatra, ad fidem suam erga eum purgandam pridianis floribus, quibus coronas ornaverat, veneno perlitis capitique suo impositis, in ludum traxit Antonium et procedente hilaritate invitavit eundem ut coronas biberent; et in sciphum dimissis floribus cum haurire voluisset Antooius, manu a Cleopatra prohibitus est, ea dicente: — Antoni dilectissime, ego illa sum Cleopatra quam novis et insuetis pregustationibus tibi suspectam ostendis; et ob id, si pati possem, ut biberes et occasio data et ratio est —. Tandem cum fraudem, ea monstrante, novisset Antonius, eam in custodiam deductam, poculum, quod ne biberet prohibuerat, exhaurire coegit et sic illam exanimatam volunt. +Sunt tamen alii eam ante premortuam et alio mortis genere dicentes. Aiunt enim Antonium timuisse apparatu attici belli gratificationem Cleopatre et ob id nec pocula nec cibos, nisi pregustatos, assummere assuevisse. Quod cum advertisset Cleopatra, ad fidem suam erga eum purgandam pridianis floribus, quibus coronas ornaverat, veneno perlitis capitique suo impositis, in ludum traxit Antonium et procedente hilaritate invitavit eundem ut coronas biberent; et in sciphum dimissis floribus cum haurire voluisset Antooius, manu a Cleopatra prohibitus est, ea dicente: - Antoni dilectissime, ego illa sum Cleopatra quam novis et insuetis pregustationibus tibi suspectam ostendis; et ob id, si pati possem, ut biberes et occasio data et ratio est -. Tandem cum fraudem, ea monstrante, novisset Antonius, eam in custodiam deductam, poculum, quod ne biberet prohibuerat, exhaurire coegit et sic illam exanimatam volunt. Prior vulgatior est opinio, cui additur ab Octaviano compleri iussum monumentum quod Antonius incipi fecerat et Cleopatra, eosque simul in eodem tumulari. -Antonia minor clarissime viduitatis exemplum indelebile posteritati reliquit. Hec etenim Marci Antonii triumviri ex Octavia — ut creditur — filia fuit et ideo minor cognominata quia illi soror esset natu maior et eodem nomine nuncupata. Nupsit quidem Druso (Tyberii Neronis fratri et Octaviani Augusti privigno, et ex eo peperit Germanicum atque Claudium, postea Augustum, et Livillam), qui dum germanice expeditioni vacaret — ut quidam arbitrantur — Tyberii fratris sui opere veneno periit. Cuius post mortem cum etate florida atque conspicua formositate vireret, rata satis honeste mulieri nupsisse semel, a nemine potuit ad secundas nuptias provocari, quin imo reliquum vite spatium sub Livia socru intra limites cubiculi viri sui adeo caste, adeo sancte transegit, ut preteritarum omnium matronarum laudes viduitate celebri superaret. +Antonia minor clarissime viduitatis exemplum indelebile posteritati reliquit. Hec etenim Marci Antonii triumviri ex Octavia - ut creditur - filia fuit et ideo minor cognominata quia illi soror esset natu maior et eodem nomine nuncupata. Nupsit quidem Druso (Tyberii Neronis fratri et Octaviani Augusti privigno, et ex eo peperit Germanicum atque Claudium, postea Augustum, et Livillam), qui dum germanice expeditioni vacaret - ut quidam arbitrantur - Tyberii fratris sui opere veneno periit. Cuius post mortem cum etate florida atque conspicua formositate vireret, rata satis honeste mulieri nupsisse semel, a nemine potuit ad secundas nuptias provocari, quin imo reliquum vite spatium sub Livia socru intra limites cubiculi viri sui adeo caste, adeo sancte transegit, ut preteritarum omnium matronarum laudes viduitate celebri superaret. Equidem inter Cincinnatos Fabritios Curiosque et Lucretias atque Sulpitias sanctissimum splendidumque est, etiam provectis etate mulieribus et Catonum filiabus, absque lascivie nota duxisse vitam et laude plurima extollendam. Quod si sic est, quibus prosequemur preconiis iuvenem pulcritudine insignem et Marci Antonii, spurcissimi hominis filiam, non in silvis et solitudinibus, sed inter imperialia ocia atque delicias, inter Iuliam Octaviani filiam et Iuliam Marci Agrippe, libidinis et lascivie ferventissimos ignes, inter Marci Antonii genitoris sui atque Tyberii, postea principis, obscenitates et dedecora in patria, olim frugi, nunc turpitudinibus omnibus dedita, inter mille concupiscientiarum exempla, constanti animo et forti pectore castimoniam, non per tempusculum et in spem futuri coniugii, sed virtuti obsequentem, in senectutem et mortem usque, servantem? Edepol nil dignum satis relictum est verbis, considerationi forsan aliquid superextat; quod quidem, quia vires excedit scribentium, considerandum et merita consideratione extollendum satis sit sacris ingeniis reliquisse. -Agrippina Marci Agrippe ex Iulia, Octaviani Cesaris filia, genita fuit, esto Gaius Caligula, eiusdem Agrippine filius, iam orbis princeps, abhorrens Agrippe avi materni rusticitatem, diceret eam non ex Agrippa, sed ex stupro Octaviani, in Iuliam filiam perpetrato, fuisse progenitam; stolide credi cupiens se nobiliorem ex tam incestuose concepta matre natum, quam ex ignobili patre, sacrata lege suscepta. Sed cuiuscunque fuerit filia, Germanico sue etati insigni iuveni et plurimum rei publice oportuno ac Tyberii Cesaris Augusti filio adoptivo, nupta est; satis ob hoc fulgida, sed fulgidior quod insolentissimi principis obstinato proposito retudisset perfidiam. Hec cum ex Germanico viro suo tres iam enixa fuisset mares, ex quibus unus Gaius Caligula, qui postmodum rebus prefuit, et totidem eque femellas, ex quibus Agrippina Neronis Cesaris mater, cum opere Tyberii patris — ut pro comperto habitum est — veneno sublatum egre ferret et femineo ritu plangore plurimo celeberrimi iuvenis viri sui necem defleret, in Tyberii odium incidit adeo ut ab eodem, eam brachio tenente et obiurgationibus in fletum usque infestante, quod nimium ferret inpatienter se rebus principari non posse, et pluribus deinde in processu lacessitam apud senatum criminationibus custodiri iussit insontem. Porro egregia mulier indignum rata quod in se agebatur a Cesare, morte fastidia stomachosi principis effugere aut finire disposuit. Que cum aliter satis commode non daretur, fame generoso animo accersire statuit et confestim a quocunque cibo abstinere cepit. Quod cum esset relatum Tyberio et advertisset ignavus homo quo ieiunium tenderet mulieris, ne tam certa via tanque brevi spatio sese suis subtraheret iniuriis, nil proficientibus minis aut verberibus ut cibum caperet, eousque, ne sibi auferretur seviendi in eam materia, deductus est ut cibum gucturi eius violenter impingi faceret, ut quocunque modo stomacho fuisset iniectus, alimenta nolenti prestaret. Agrippina vero, quanto magis exacerbabatur iniuriis, tanto acrioris efficiebatur propositi; et incepto perseverans scelesti principis insolentiam moriens superavit, ostendens, cum multos posset facile, dum vellet, occidere, unum solum mori volentem totis sui dominii viribus vivum servare non posse. Qua quidem morte, etsi plurimum glorie sibi apud suos quesiverit Agrippina, Tyberio tamen longe amplius ignominie liquit. +Agrippina Marci Agrippe ex Iulia, Octaviani Cesaris filia, genita fuit, esto Gaius Caligula, eiusdem Agrippine filius, iam orbis princeps, abhorrens Agrippe avi materni rusticitatem, diceret eam non ex Agrippa, sed ex stupro Octaviani, in Iuliam filiam perpetrato, fuisse progenitam; stolide credi cupiens se nobiliorem ex tam incestuose concepta matre natum, quam ex ignobili patre, sacrata lege suscepta. Sed cuiuscunque fuerit filia, Germanico sue etati insigni iuveni et plurimum rei publice oportuno ac Tyberii Cesaris Augusti filio adoptivo, nupta est; satis ob hoc fulgida, sed fulgidior quod insolentissimi principis obstinato proposito retudisset perfidiam. Hec cum ex Germanico viro suo tres iam enixa fuisset mares, ex quibus unus Gaius Caligula, qui postmodum rebus prefuit, et totidem eque femellas, ex quibus Agrippina Neronis Cesaris mater, cum opere Tyberii patris - ut pro comperto habitum est - veneno sublatum egre ferret et femineo ritu plangore plurimo celeberrimi iuvenis viri sui necem defleret, in Tyberii odium incidit adeo ut ab eodem, eam brachio tenente et obiurgationibus in fletum usque infestante, quod nimium ferret inpatienter se rebus principari non posse, et pluribus deinde in processu lacessitam apud senatum criminationibus custodiri iussit insontem. Porro egregia mulier indignum rata quod in se agebatur a Cesare, morte fastidia stomachosi principis effugere aut finire disposuit. Que cum aliter satis commode non daretur, fame generoso animo accersire statuit et confestim a quocunque cibo abstinere cepit. Quod cum esset relatum Tyberio et advertisset ignavus homo quo ieiunium tenderet mulieris, ne tam certa via tanque brevi spatio sese suis subtraheret iniuriis, nil proficientibus minis aut verberibus ut cibum caperet, eousque, ne sibi auferretur seviendi in eam materia, deductus est ut cibum gucturi eius violenter impingi faceret, ut quocunque modo stomacho fuisset iniectus, alimenta nolenti prestaret. Agrippina vero, quanto magis exacerbabatur iniuriis, tanto acrioris efficiebatur propositi; et incepto perseverans scelesti principis insolentiam moriens superavit, ostendens, cum multos posset facile, dum vellet, occidere, unum solum mori volentem totis sui dominii viribus vivum servare non posse. Qua quidem morte, etsi plurimum glorie sibi apud suos quesiverit Agrippina, Tyberio tamen longe amplius ignominie liquit. -Paulina romana mulier quadam ridicula simplicitate sua fere indelebile nomen consecuta est. Hec, Tyberio Cesare Augusto imperante, uti pre ceteris matronis formositate oris et corporis venustate habebatur insignis, sic nupta inclite pudicitie specimen reputabatur a cunctis nec aliud, preter virum, studio curabat precipuo, quam ut Anubi Egyptiorum deo, quem tota veneratione colebat, obsequi posset et eius promereri gratiam. Sane cum ubique a iuvenibus speciose amentur et he potissime quibus est solers castimonie cura, pulchritudinis huius iuvenis unus romanus, cui Mundus nomen erat, eam inpense, nune oculis gestibus facetiis, nunc promissionibus atque muneribus, nunc precibus et blanditiis sollicitare ceperat, si forte posset obtinere quod ardenter optabat. Sed omnia frustra: castissima mulier soli viro dicata, amantis cuncta sinebat in auras. Qui dum ceptis insisteret adverteretque aperto calle sibi mulieris constantia viam prerigi, in fraudes vertit ingenium. Consueverat autem Paulina Ysidis templum singulis diebus visitare sacrisque continuis placare Anubem. Quod cum novisset iuvenis, amore ostendente, dolum inauditum excogitavit; et ratus Anubis sacerdotes votis suis plurimum posse conferre, eos adivit illosque amplissimis donis in suam deduxit sententiam; actumque est, eo premonstrante, ut ex eis senectute venerabilior, venienti more solito Pauline placida voce diceret noctu ad se venisse Anubem eique iussisse ut eidem diceret se devotione sua delectatum plurimum seque eo in templo per quietem eius desiderare colloquium. Que cum audisset Paulina ob sanctitatem suam hoc contingere arbitrata, in immensum ex dictis gloriata secum est; adeoque vera credidit uti a deo Anube auribus suis percepisset ipsa mandata viroque suo retulit omnia. Qui stolidior coniuge, annuit petenti ut pernoctaret in templo. Stratur ergo ede in sacra, ignaris omnibus, preter eam et sacerdotes, lectus deo dignus; et tenebris in terram obumbrantibus, intrat Paulina locum arbitrisque remotis, post orationem et sacra, deum expectatura lectum adit. Cui iam soporate Mundus, a sacerdotibus intromissus et ex composito ornato Anubis tectus, affuit; et cupidus amate a se mulieris ruit in oscula iubetque excusse somno atque obstupescenti bono animo esse; se Anubem a se tam diu veneratum fore, e celo suis precibus atque devotione lapsum et in eius venisse concubitum ut ex se eaque similis gigneretur deus. Que ante alia petiit ab amasio deo numquid superi aut possent aut consuevissent misceri mortalibus. Cuievestigio Mundus respondit posse, Iovemque per tegulas in gremium Danis lapsum, dedit exemplum, et ex eo accubitu genuisse Perseum, qui postmodum in celum assumptus est. Quibus auditis Paulina letabunda petito annuit: intrat Mundus nudus pro Anube lectum et amplexu coituque fruitur optato. Sed cum iam nox iret in diem, abiens luse dixit eam filium concepisse. Mane autem facto, sublato e templo a sacerdotibus lecto, Paulina viro que acta sunt retulit. Credidit insulsus homo et applausit coniugi enixure deum; nec dubium quin ab ambobus fuisset expectatum pariendi tempus, ni iuvenis ardens nimium minus caute dolum aperuisset. Is quidem forte conscius eam avide in amplexus et coitum venisse, arbitratus, si prostratam a se ingenio suo eius ostendisset pudicitiam, flexibilem magis et avidam eque noctis futuram; et sic faciliori via iterum et sepius in concupitos posse redire amplexus, eunti ad templum Pauline factus est obvius dixitque voce submissa: — Beata, inquam, es Paulina, cum ex me Anube deo conceperis —. Verum longe aliter quam arbitraretur successit ex verbo. Nam cum obstupuisset Paulina et in mentem ex gestis auditisque revocasset plurima, confestim fraudem sensit et turbata se ad virum retulit eique Mundi atque sacerdotum dolum, ut ipsa percipiebat, aperuit. Ex quo subsecutum est ut vir conquereretur Tyberio; a quo, comperta fraude, actum est ut sacerdotes afficerentur supplicio et Mundus multaretur exilio et lusa Paulina in romani vulgi verteretur fabulam: clarior simplicitate sua et Mundi fraude facta, quam ex Anubis devotione et servata castimonia tam solerter. +Paulina romana mulier quadam ridicula simplicitate sua fere indelebile nomen consecuta est. Hec, Tyberio Cesare Augusto imperante, uti pre ceteris matronis formositate oris et corporis venustate habebatur insignis, sic nupta inclite pudicitie specimen reputabatur a cunctis nec aliud, preter virum, studio curabat precipuo, quam ut Anubi Egyptiorum deo, quem tota veneratione colebat, obsequi posset et eius promereri gratiam. Sane cum ubique a iuvenibus speciose amentur et he potissime quibus est solers castimonie cura, pulchritudinis huius iuvenis unus romanus, cui Mundus nomen erat, eam inpense, nune oculis gestibus facetiis, nunc promissionibus atque muneribus, nunc precibus et blanditiis sollicitare ceperat, si forte posset obtinere quod ardenter optabat. Sed omnia frustra: castissima mulier soli viro dicata, amantis cuncta sinebat in auras. Qui dum ceptis insisteret adverteretque aperto calle sibi mulieris constantia viam prerigi, in fraudes vertit ingenium. Consueverat autem Paulina Ysidis templum singulis diebus visitare sacrisque continuis placare Anubem. Quod cum novisset iuvenis, amore ostendente, dolum inauditum excogitavit; et ratus Anubis sacerdotes votis suis plurimum posse conferre, eos adivit illosque amplissimis donis in suam deduxit sententiam; actumque est, eo premonstrante, ut ex eis senectute venerabilior, venienti more solito Pauline placida voce diceret noctu ad se venisse Anubem eique iussisse ut eidem diceret se devotione sua delectatum plurimum seque eo in templo per quietem eius desiderare colloquium. Que cum audisset Paulina ob sanctitatem suam hoc contingere arbitrata, in immensum ex dictis gloriata secum est; adeoque vera credidit uti a deo Anube auribus suis percepisset ipsa mandata viroque suo retulit omnia. Qui stolidior coniuge, annuit petenti ut pernoctaret in templo. Stratur ergo ede in sacra, ignaris omnibus, preter eam et sacerdotes, lectus deo dignus; et tenebris in terram obumbrantibus, intrat Paulina locum arbitrisque remotis, post orationem et sacra, deum expectatura lectum adit. Cui iam soporate Mundus, a sacerdotibus intromissus et ex composito ornato Anubis tectus, affuit; et cupidus amate a se mulieris ruit in oscula iubetque excusse somno atque obstupescenti bono animo esse; se Anubem a se tam diu veneratum fore, e celo suis precibus atque devotione lapsum et in eius venisse concubitum ut ex se eaque similis gigneretur deus. Que ante alia petiit ab amasio deo numquid superi aut possent aut consuevissent misceri mortalibus. Cuievestigio Mundus respondit posse, Iovemque per tegulas in gremium Danis lapsum, dedit exemplum, et ex eo accubitu genuisse Perseum, qui postmodum in celum assumptus est. Quibus auditis Paulina letabunda petito annuit: intrat Mundus nudus pro Anube lectum et amplexu coituque fruitur optato. Sed cum iam nox iret in diem, abiens luse dixit eam filium concepisse. Mane autem facto, sublato e templo a sacerdotibus lecto, Paulina viro que acta sunt retulit. Credidit insulsus homo et applausit coniugi enixure deum; nec dubium quin ab ambobus fuisset expectatum pariendi tempus, ni iuvenis ardens nimium minus caute dolum aperuisset. Is quidem forte conscius eam avide in amplexus et coitum venisse, arbitratus, si prostratam a se ingenio suo eius ostendisset pudicitiam, flexibilem magis et avidam eque noctis futuram; et sic faciliori via iterum et sepius in concupitos posse redire amplexus, eunti ad templum Pauline factus est obvius dixitque voce submissa: - Beata, inquam, es Paulina, cum ex me Anube deo conceperis -. Verum longe aliter quam arbitraretur successit ex verbo. Nam cum obstupuisset Paulina et in mentem ex gestis auditisque revocasset plurima, confestim fraudem sensit et turbata se ad virum retulit eique Mundi atque sacerdotum dolum, ut ipsa percipiebat, aperuit. Ex quo subsecutum est ut vir conquereretur Tyberio; a quo, comperta fraude, actum est ut sacerdotes afficerentur supplicio et Mundus multaretur exilio et lusa Paulina in romani vulgi verteretur fabulam: clarior simplicitate sua et Mundi fraude facta, quam ex Anubis devotione et servata castimonia tam solerter. Agrippina Neronis Cesaris mater genere, consanguinitate, imperio et monstruositate filii ac sua non minus quam claris facinoribus emicuit. @@ -489,7 +489,7 @@ Pompeia Paulina Lucii Annei Senece, preceptoris Neronis, inclita fuit coniunx; u Quid, preter amoris dulcedinem et conspicuum pietatis insigne ac venerabile sacrum coniugii, suasisse potuisset mulieri optime malle honeste, si potuisset, cum sene coniuge mori, quam vitam, ut plurimum faciunt femine, secundis nuptiis non absque erubescentia ineundis, servare? -Etenim, in maximum matronalis pudicitie dedecus, non nullis his diebus, non dicam secundum aut tertium quod omnibus fere comune est — sed sextum, septimum et octavum, si casus emerserit, inire connubium adeo familiare est et novorum virorum thalamis inferre faces, ut videantur morem meretriculis abstulisse, quibus consuetudo est novos sepissime mutare concubitus, nec alio subeunt vultu iugalia sepius iterata iura, quam si persanctissimum honestati prestarent obsequium. +Etenim, in maximum matronalis pudicitie dedecus, non nullis his diebus, non dicam secundum aut tertium quod omnibus fere comune est - sed sextum, septimum et octavum, si casus emerserit, inire connubium adeo familiare est et novorum virorum thalamis inferre faces, ut videantur morem meretriculis abstulisse, quibus consuetudo est novos sepissime mutare concubitus, nec alio subeunt vultu iugalia sepius iterata iura, quam si persanctissimum honestati prestarent obsequium. Equidem non satis certum est an ex lupanari cellula an ex premortui viri thalamo tales exire dicende sint; nec dubitem suspicandum quis agat aut inhonestius intrans, aut stultius introducens. Heu miseri, quo nostri corruere mores? Consuevere veteres, quibus erat pronus in sanctitatem animus, ignominiosum arbitrari, nedum septimas, sed secundas inisse nuptias; nec posse de cetero tales honestis iure misceri matronis. Hodierne longe aliter; nam libidinosam pruriginem reticentes suam, formosiores carioresque se existimantes quoniam crebris sponsalitiis, viduitatis superata fortuna, totiens placuerint maritis variis. @@ -507,17 +507,17 @@ Ingentes in sano pectore coniugalis amoris sunt vires: nulla illis, dum modo vir Ego quidem reor, quanquam a memoria sublata sint, longe aliis meritis spectabilem fuisse Triariam. -Proba, facto et nomine, literarum notitia, memoratu dignissima fuit femina; et, cum eius ignoretur nobilitas et origo, placet non nullis — et ex coniectura, credo — eam fuisse romanam (alii vero clarissimi viri asserunt eam ex oppido Orti oriundam) et cuiusdam Adelphi coniugem et christianam religione. +Proba, facto et nomine, literarum notitia, memoratu dignissima fuit femina; et, cum eius ignoretur nobilitas et origo, placet non nullis - et ex coniectura, credo - eam fuisse romanam (alii vero clarissimi viri asserunt eam ex oppido Orti oriundam) et cuiusdam Adelphi coniugem et christianam religione. -Hec igitur — sub quocunque preceptore factum sit — liberalibus artibus valuisse liquido potest percipi. Verum, inter alia eius studia, adeo pervigili cura virgiliani carminis docta atque familiaris effecta est, ut, fere omne opere a se confecto teste, in conspectu et memoria semper habuisse videatur. Que dum forsan aliquando perspicaciori animadvertentia legeret, in existimationem incidit ex illis omnem Testamenti Veteris hystoriam et Novi seriem placido atque expedito et succipleno versu posse describi. Non equidem admiratione caret tam sublimem considerationem muliebre subintrasse cerebrum, sed longe mirabile fuit executioni mandasse. Operam igitur pio conceptui prestans, nunc huc nunc illuc per buccolicum georgicumque atque eneidum saltim discurrendo carmen, nunc hac ex parte versus integros, nunc ex illa metrorum particulas carpens, miro artificio in suum redegit propositum, adeo apte integros collocans et fragmenta connectens, servata lege pedum et carminis dignitate, ut, nisi expertissimus, compages possit advertere; et his ab orbis exordio principium faciens, quicquid hystorie in veteribus atque novis legitur literis, usque ad immissionem Sacri Spiritus tam compte composuit, ut huius compositi ignarus homo prophetam pariter et evangelistam facile credat fuisse Virgilium. Ex quibus non minus commendabile summitur, huic scilicet mulieri sacrorum voluminum integram, seu satis plenam fuisse notitiam; quod quam raris etiam hominibus nostro contingat evo dolentes novimus. +Hec igitur - sub quocunque preceptore factum sit - liberalibus artibus valuisse liquido potest percipi. Verum, inter alia eius studia, adeo pervigili cura virgiliani carminis docta atque familiaris effecta est, ut, fere omne opere a se confecto teste, in conspectu et memoria semper habuisse videatur. Que dum forsan aliquando perspicaciori animadvertentia legeret, in existimationem incidit ex illis omnem Testamenti Veteris hystoriam et Novi seriem placido atque expedito et succipleno versu posse describi. Non equidem admiratione caret tam sublimem considerationem muliebre subintrasse cerebrum, sed longe mirabile fuit executioni mandasse. Operam igitur pio conceptui prestans, nunc huc nunc illuc per buccolicum georgicumque atque eneidum saltim discurrendo carmen, nunc hac ex parte versus integros, nunc ex illa metrorum particulas carpens, miro artificio in suum redegit propositum, adeo apte integros collocans et fragmenta connectens, servata lege pedum et carminis dignitate, ut, nisi expertissimus, compages possit advertere; et his ab orbis exordio principium faciens, quicquid hystorie in veteribus atque novis legitur literis, usque ad immissionem Sacri Spiritus tam compte composuit, ut huius compositi ignarus homo prophetam pariter et evangelistam facile credat fuisse Virgilium. Ex quibus non minus commendabile summitur, huic scilicet mulieri sacrorum voluminum integram, seu satis plenam fuisse notitiam; quod quam raris etiam hominibus nostro contingat evo dolentes novimus. Voluit insuper egregia femina labore suo compositum opus vocari Centonam; quod ipsi persepe vidimus. Et quanto magis illud memoratu perpetuo dignum putamus, tanto minus credimus tam celebre mulieris huius huic tantum acquievisse labori; quin imo reor, si in annos ampliores vite protracta est, eam alia insuper condidisse laudabilia, que librariorum desidia, nostro tamen incommodo, ad nos usque devenisse nequivere. -Que inter — ut non nullis placet — fuit Omeri centona, eadem arte et ex eadem materia quam ex Virgilio sumpserat, ex Omero sumptis carminibus edita. Ex quo, si sic est, summitur, eius cum ampliori laude, eam doctissime grecas novisse literas ut latinas. +Que inter - ut non nullis placet - fuit Omeri centona, eadem arte et ex eadem materia quam ex Virgilio sumpserat, ex Omero sumptis carminibus edita. Ex quo, si sic est, summitur, eius cum ampliori laude, eam doctissime grecas novisse literas ut latinas. Sed queso nunc: quid optabilius audisse feminam Maronis et Homeri scandentem carmina, et apta suo operi seponentem? Selecta artificioso contextu nectentem eruditissimi prospectent viri, quibus, cum sit sacrarum literarum insignis professio, arduum tamen est et difficile ex amplissimo sacri voluminis gremio, nunc hinc nunc inde, partes elicere et ad seriem vite Christi passis verbis prosaque cogere, ut hec fecit ex gentilitio carmine. -Erat huic satis — si femineos consideremus mores — colus et acus atque textrina, si, more plurium, torpere voluisset; sed quoniam sedula studiis sacris ab ingenio segniciei rubiginem absterxit omnem, in lumen evasit eternum. Quod utinam bono intuerentur animo voluptatibus obsequentes et ocio, quibus pregrande est cubiculo insidere, fabellis frivolis irreparabile tempus terere et a summo diei mane in noctem usque totam persepe sermones aut nocuos aut inanes blaterando deducere, seu sibi tantum lasciviendo vacare! Adverterent edepol quantum differentie sit inter famam laudandis operibus querere, et nomen una cum cadavere sepelire, et, tanquam non vixerint, e vita discedere. +Erat huic satis - si femineos consideremus mores - colus et acus atque textrina, si, more plurium, torpere voluisset; sed quoniam sedula studiis sacris ab ingenio segniciei rubiginem absterxit omnem, in lumen evasit eternum. Quod utinam bono intuerentur animo voluptatibus obsequentes et ocio, quibus pregrande est cubiculo insidere, fabellis frivolis irreparabile tempus terere et a summo diei mane in noctem usque totam persepe sermones aut nocuos aut inanes blaterando deducere, seu sibi tantum lasciviendo vacare! Adverterent edepol quantum differentie sit inter famam laudandis operibus querere, et nomen una cum cadavere sepelire, et, tanquam non vixerint, e vita discedere. Faustina Augusta, que et inter divos postea relata est, glorie plurimum vivens moriensque, viri sui magis benignitate quam opere suo, consecuta est. Fuit quippe Antonini Pii Cesaris Augusti, ex Faustina coniuge, filia et Marco Antonino, iam ab Antonino Pio adoptato in filium, connubio iuncta; eoque, patre mortuo, imperavit una cum viro et consulto senatus Augusta appellata est, non parva eo tempore gloria mulieri. Nam etsi precedentibus ab Augustis viris Augustarum cognomen esset, nulli ante hanc senatus consulto fuisse concessum invenio. Fuit preterea tam exquisiti decoris ut aliquid divinum mortalitati eius crederetur admixtum quod, ne consumeretur senio aut morte, actum est ut iuvencula et etate provectior aureis argenteisque ac ereis numis eius effigies sculperetur; et in hodiernum usque perdurat. In quibus etsi oris habitus, oculorum motus, color vividus et hilaritas faciei desint, illud tamen lineamenta testantur permaximum. Sane quantum totius orbis fama celebratum est tantum turpi impudicitie nota pollutum. @@ -552,7 +552,7 @@ Sane ex alto Deus, plebi sue misertus, tam insignem locum teneri, tanto presider O scelus indignum, o invicta patientia Dei! Quid tandem? Ei que fascinare diu oculos potuerat hominum, ad incestuosum partum occultandum defecit ingenium. Nam cum is preter spem propinquior esset termino, dum ex laniculo, amburbale sacrum celebrans, Lateranum peteret inter Coloseum et Clementis pontificis edem, obstetrice non vocata, enixa publice patuit qua fraude tam diu, preter amasium, ceteros decepisset homines. Et hinc a patribus in tenebras exteriores abiecta, cum fetu misella abiit. Ad cuius detestandam spurcitiem et nominis continuandam memoriam, in hodiernum usque summi pontifices rogationum cum clero et populo sacrum agentes, cum locum partus, medio eius in itinere positum, abominentur, eo omisso, declinant per diverticula vicosque et sic, loco detestabili postergato, reintrantes iter perficiunt quod cepere. CII. De Yrene costantinopolitana imperatrice. -Yrenes atheniensis nobilissima mulier fuit et insignis decoris conspicua; quam cum a patria Constantinopolim Constantinus imperator vocasset, eam Leoni, seu Leocazario, filio dedit in coniugem et, post dicti Constantini mortem, Romanorum imperatrix effecta, ex viro filium peperit Constantinum nomine. Demum, rebus romanis Leone subtracto, cum Constantino parvulo admodum adolescentulo per decennium egregie imperio presedit. Sed eo iam grandiusculo asserenteque sibi dominium soli deberi, eam octo annis — ut placet aliquibust — a societate removit. Tandem ingentis animi mulier et imperandi avida, cum in discordiam devenisset cum filio, femineo quodam astu iuvenem, viribus fidentem suis, cepit et depositum ab imperio servari iussit in carcere; soliumque a quo universus orbis olim iura susceperat sola cone scendit et pre ceteris mortalibus clara imperatrix annis quinque ingenti cum gloria imperavit. +Yrenes atheniensis nobilissima mulier fuit et insignis decoris conspicua; quam cum a patria Constantinopolim Constantinus imperator vocasset, eam Leoni, seu Leocazario, filio dedit in coniugem et, post dicti Constantini mortem, Romanorum imperatrix effecta, ex viro filium peperit Constantinum nomine. Demum, rebus romanis Leone subtracto, cum Constantino parvulo admodum adolescentulo per decennium egregie imperio presedit. Sed eo iam grandiusculo asserenteque sibi dominium soli deberi, eam octo annis - ut placet aliquibust - a societate removit. Tandem ingentis animi mulier et imperandi avida, cum in discordiam devenisset cum filio, femineo quodam astu iuvenem, viribus fidentem suis, cepit et depositum ab imperio servari iussit in carcere; soliumque a quo universus orbis olim iura susceperat sola cone scendit et pre ceteris mortalibus clara imperatrix annis quinque ingenti cum gloria imperavit. Porro amicorum Constantini opere actum est ut, Armeniorum auxiliis, e culmine deponeretur Yrenes et Constantinus, solutus a vinculis, patrio reassumeretur in throno; qui in matrem mitior, quam eam in se comperisset, et plurimum in amicorum viribus spei habens, non illam carceri tradidit, sed in palatio Eleutherii, quod ipsamet construi fecerat, cum omni rerum copia fuit seposuisse contentus, amicis eius omnibus inde relegatis exilio. Attamen cum is infeliciter adversus Bulgaros bellum inisset temptassentque ob id primates eum ab imperio movere eiusque loco Nycephorum quendam patruum suum substituere, exasperatus ira in turpem prorupit sevitiam: nam Nycephoro et Christophoro fratribus linguas evulsit. Hinc Alexium Armenie patritium orbavit luminibus et Mariam coniugem suam monasticum habitum summere coegit, superinducta Theodote cubicularia quam evestigio coronavit. Quibus enormitatibus oculata mulier Yrenes que, esto coacta fortunam deposuisset imperii, egregium tamen servaverat animum, spe sumpta reassummendi principatus, si aurum largiretur optimatibus, profuse reseratis thesauris quos, dum imperaret, eo in palatio, in quo seposita habitabat, absconderat, clam animos principum imperii sibi fecit accommodos; cumque eos amplis muneribus in suam deduxisset sententiam, egit ut qui illam deposuerant filium caperent luminibusque privarent; et sic animosa mulier sublatum olim sibi reassumpsit imperium; Constantinus autem morbo correptus interiit. Tandem cum quinque iterum imperasset annis, a Nycephoro rebellante in palatio Eleuterii obsessa est. Qui cum ab Acharisio patriarcha constantinopolitano dyadema suscepisset imperii, faventibus Leone et Triphylo patritiis atque Synopeo sacellario, nuper ab Yrene ditatis, actum est ad Yrenem cum humilitate intraret blanditiisque ageret, ea tamen advertente nec aliud preter id palatium in quo erat ex imperio postulante, ut, obtenta petitorum promissione, aperiret omnes illi thesauros. Quibus obtentis nepharius homo, fide fraudata, illam Lesbos relegavit in exilium, in qua iam senex vitam clara terminavit mulier. @@ -561,7 +561,7 @@ CIII. De Enguldrada florentina virgme. Enguldrada ex Ravennatum olim clarissima civitatis nostre familia duxit originem. Quam ego, nec immerito, ob insignem eius coram principe Romanorum, ad defendendam animi sui sinceritatem, audaciam, inter claras ponendam censui. -Hec enim cum in templo, olim Marti, postea vero Deo sub Iohannis Baptiste vocabulo dicato, cum pluribus ex florentinis matronis diem celebrem ageret, contigit ut Octo quartus Romanorum imperator, qui tunc forte Florentiam venerat, ad exhilarandum festum et sua presentia augendum, maxima cum procerum comitiva templum intraret et cum e sublimiore loci sede et ornatum templi et civium concursum et circumsedentes matronas inspiceret, ut in Enguldradam oculos forte defigeret factum est. Cuius cum aliquandio formositatem et habitum nulla varietate distinctum honestatemque eius et gravitatem puellarem admiratus laudasset, in Bilicionem quendam, unum ex civibus etate atque nobilitate venerabilem virum et militia eo tunc forsan insignem, ei assistentem verba convertit inquiens: — Quenam queso virgo hec econtra sedens, nostro iudicio honestate et oris decore Ceteras antecedens? —. Cui Bilicio subridens, faceta quadam urbanitate respondit: — Serenissime princeps, qualiscunque sit, talis est ut, dum velis, te deosculetur, si iussero —. Que verba dum percepisset auribus virgo, confestim indignata est, egre ferens patrem tam facile de constantia sua et virginei pudoris custodia opinionem ostendisse, nec diu tulisse noxam potuit, quin imo nil adhuc respondente principe, surgens purpureo respersa colore, elevatis paululum in patrem oculis et inde deiectis in terram, voce infracta, humili tamen dixit: — Siste queso, mi pater, ne dixeris; nam si violentia absit, nemo ecastor, eum preter quem tu michi legitimo sanctoque coniugio iuncturus es, quod offers tam profuse habiturus est —. +Hec enim cum in templo, olim Marti, postea vero Deo sub Iohannis Baptiste vocabulo dicato, cum pluribus ex florentinis matronis diem celebrem ageret, contigit ut Octo quartus Romanorum imperator, qui tunc forte Florentiam venerat, ad exhilarandum festum et sua presentia augendum, maxima cum procerum comitiva templum intraret et cum e sublimiore loci sede et ornatum templi et civium concursum et circumsedentes matronas inspiceret, ut in Enguldradam oculos forte defigeret factum est. Cuius cum aliquandio formositatem et habitum nulla varietate distinctum honestatemque eius et gravitatem puellarem admiratus laudasset, in Bilicionem quendam, unum ex civibus etate atque nobilitate venerabilem virum et militia eo tunc forsan insignem, ei assistentem verba convertit inquiens: - Quenam queso virgo hec econtra sedens, nostro iudicio honestate et oris decore Ceteras antecedens? -. Cui Bilicio subridens, faceta quadam urbanitate respondit: - Serenissime princeps, qualiscunque sit, talis est ut, dum velis, te deosculetur, si iussero -. Que verba dum percepisset auribus virgo, confestim indignata est, egre ferens patrem tam facile de constantia sua et virginei pudoris custodia opinionem ostendisse, nec diu tulisse noxam potuit, quin imo nil adhuc respondente principe, surgens purpureo respersa colore, elevatis paululum in patrem oculis et inde deiectis in terram, voce infracta, humili tamen dixit: - Siste queso, mi pater, ne dixeris; nam si violentia absit, nemo ecastor, eum preter quem tu michi legitimo sanctoque coniugio iuncturus es, quod offers tam profuse habiturus est -. O Deus bone! Nusquam quod ex animo bene eleganterque dictum est ab ingentis animi viro cecidisse permissum est. Stetit Cesar aliquantulum mirabundus; demum, germanica non obsistente barbarie, ea iam cognita, collegit ex verbis animo virginei pectoris sanctum castumque propositum; et cum longa dicacitate virginis indignationem laudasset et verba, Guidonem quendam nobilem iuvenem accersiri iussit et, ne diu careret virgo cui posset honestum, si vellet, exhibere osculum, presente atque gratias agente patre, Enguldradam, viro maturam, a se dotatam egregie, antequam moveretur, Guidoni dedit in coniugem; arbitratus quod dixerat iusti bonique non solum virginis in archano consistere, sed ab ampliori virtutis fomite vi merite indignationis emissum et ob id eam cesareo munere fuisse dignissimam. @@ -578,7 +578,7 @@ Quis ergo non conceptum partumque Constantie arbitrabitur monstruosum? Cum, pret Cammiola vidua mulier decore corporeo, moribus magnificentia ac honestate et laudabili pudicitia splendida, senensis origine fuit, Laurentii de Toringo, hominis equestris ordinis, filia; vitam autem apud Messanam, Sycilie vetustissimam civitatem, non minus commendabilem quam egregiam, cum parentibus et viro unico, dum vixere, deduxit, Frederico III rege insule imperante. Quibus diem claudentibus, heres fere regias divitias consecuta est; eaque honestatis servante, Frederico iam dicto rebus humanis subtracto, eique Petro filio suffecto, factum est ut Messane, regis iussu, pregrandis pararetur classis sub ducatu Iohannis Clarimontis comitis, ea tempestate bellicosissimi hominis, Liparitanis obsessis et extrema fere inedia laborantibus, latura subsidium. Quam non solum mercede conductus miles, sed et auxiliarii plures, et tam litorani quam mediterranei voluntarii, ad armorum gloriam consequendam, proceres. Obsederat enim oppidum strenuus vir Goffredus de Squilacio, Roberti Ierusalem et Sycilie regis, tunc navalis prefectus, qui oppidanos oppugnationibus et bellicis machinis atque frequenti circundatione adeo debilitaverat ut proxima speraretur deditio. Sane cum novisset, exploratoriis referentibus lembis, classem hostium longe sua ampliorem propinquari, revocatis in unum navibus, ex tuto cepit rei expectare fortunam. Hostes autem, occupatis evestigio locis omissis, impediente nemine, que Eerebant oppidanis intulere sussidia. Quo rerum successu Iohannes elatus, Goffredum in dimicationem evocavit; quod cum ardentissimi vir ingenii non detrectasset et nocte tabulatis ac turribus roborasset classem, ordinassetque naves et cetera et, apparente aurora, oratione ferventi suos animasset in pugnam, sublatis ancoris et signo dato proras vertit in Syculos. Iohannes vero, cui non erat animus Goffredum sumpturum, sed nec expectaturum Syculorum navigiorum molem, non in certamen, sed ad insequendas fugientium suas composuerat naves; ardorem et apparatum venientium hostium videns, fere destitutus animo timuit penituitque eum petiisse quod minime se obtenturum putarat. Et secum iam rebus diffidens, animo satis tepenti ne omnino videretur exanguis, revoluto rerum repente in prelium ordine, quantum scilicet pro tempore concessum est, signum et ipse dedit certaminis. Aderant iam hostes qui, sublato clamore ingenti, lente venienti Syculorum classi miscuere proras et iniecere ferreas manus, tormentis telisque primo impetu inchoantes certamen; et hesitantibus atque fere torpentibus ob repentinam consilii mutationem Syculis, premoniti atque irruentes ultro goffrediani milites sese hostium intulere navigiis et gladiis manibusque rem agere cepere et sanguine cuncta fedare. Syculi vero iam diffidentes, qui potuere, revolutis proris terga dedere. Attamen cum appareret victoriam Goffredianis cedere, plurime sunt Syeulorum demerse naves, plurime capte, pauce tantum et remigio faciles remigantium virtute incolumes abiere. Eo vero in conflictu cecidere pauci, vulnerati plures: Iohannes classis prefectus captus est et cum eo fere proceres omnes, qui voluntarii classem conscenderant, capti et milites atque remiges plurimi militaria atque navalia signa et regium pregrande vexillum, quod in pretoria vehebatur navi; et cum in deditionem venisset oppidum post longos errores, maris tempestatibus circumacti, Neapolim catenis honusti tracti sunt et servati carceribus. -Erat hos inter Rolandus quidam, Frederigi regis ex concubina filius, iuvenis forma valens et probitate corporea; qui, cum captivorum ceterorum redemptio pararetur, solus inrepetitus, abeuntibus aliis redemptione soluta, tristis servabatur captivos. Nam Petrus rex, ad quem fratris spectabat opus, ob rem male gestam et preter preceptum, tam eum quam ceteros omnes qui in acie navali fuerant habebat exosos. Eo igitur sic captivo et ab omni libertatis spe fere destituto ac in compedibus marcescente, contigit ut Cammiole veniret in mentem. Que cum illum a fratribus videret neglectum, infortunio eius compassa est secumque disposuit, si cum honestate posset, velle eum in libertatem educere; et cum, decore honestatis sue servato, nulla alia monstraretur via, ni in maritum summeret, missis qui clam percontarentur numquid hoc pacto vellet catenas exuere, facile obtinuere. Et sic, omni servata iuris celebritate, eam in personam procuratoris consensu et anuli sub arratione desponsavit in coniugem. Nec mora: mictente Cammiola duobus milibus unciarum argenti solutisque carcere liber Messanam rediit. Nec aliter apud sponsam divertit quam si nullum ex connubio factum verbum. Mirata primum Cammiola, demum cum sensisset hominis ingratitudinem, indignata est. Verum ne videretur ira inpulsa potius quam iure agere, ante alia illum placide requiri fecit ut nuptiale sacrum perficeret; quem, cum omnino nil tale secum esse negasset, apud ecclesiasticum iudicem convenit; atque signatis tabulis et testimonio probatorum virorum convicit in coniugem. Quod postquam erubescens confessus est et benefitium mulieris in eum cognitum, obiurgatus a fratribus et amicorum inpulso, eo deductus est ut petitioni annueret mulieris et nuptias postularet. Ast ingentis animi femina petentem, astantibus multis, fere his verbis allocuta est: — Habeo, Rolande, unde Deo gratias agam; nam antequam, sub pretestu coniugii, integritatem castitatis delibares mee, tue iniquitatis ostendisti perfidiam; et, eodem favente, cuius sanctissimum nomen nephasto periurio ludere conatus es, iure mendacium retudi tuum, quod miehi de te deque tuo coniugio permaximum est. Putasti, reor, adhuc clausus, me mee conditionis oblitam, temerarie regium optasse sponsum et tuam formositatem muliebri ardere concupiscem tia easque, meo ere suscepta libertate, negatione unica purgare ridere atque comprimere et te, pristinis restitutum honoribus, splendidiori servare coniugio; et, quantum in te fuit, obnixe fecisti. Verum qui ex alto humilia respicit nec sperantes in se deserit, mentis mee sinceritate cognita, egit ut parvo labore meo tuas infringerem fraudes, ingratitudinem tuam detegerem et perfidiam demonstrarem. Nec hoc tantum in detestationem impietatis tue meo feci facinore. Possunt enim de cetero videre fratres, possunt et reliqui quid tue commictendum sit fidei, quid de te amici sperare, quid hostes timere. Ego aux rum perdidi, tu famam; ego spem, tu regis et amicorum gratiam. Sycule matrone magnificentiam mirantur meam et laudibus efferunt, tu ignominiosum ridiculum notis omnibus et incognitis factus est. In hoc tamen aliquandiu decepta sum: rebar stolide, pro terre fece, regium atque illustrem vinculis eripuisse iuvenem, ubi mendacem lixam, infidum ganeonem, immanem beluam liberasse me video. Nec velim tanti te arbitreris ut credas me scelus in hoc traxisse; movit memoria benefitiorum veterum genitoris tui in patrem meum, si genitor tibi fuit sacre recordationis Fredericus rex; quod ego vix credere queo ex tam celebri principe adeo inhonestum filium fuisse progenitum. Indignum existimasti non regii sanguinis viduam regium habere virum, robustum iuvenem atque oris decore prefulgidum; quod ego confitebor ultro. Verum velim, si iure potes, respondeas. Seque his dictis e conspectu subtraxit suo, nec de cetero potuit precibus aut monitis a laudabili amoveri proposito. +Erat hos inter Rolandus quidam, Frederigi regis ex concubina filius, iuvenis forma valens et probitate corporea; qui, cum captivorum ceterorum redemptio pararetur, solus inrepetitus, abeuntibus aliis redemptione soluta, tristis servabatur captivos. Nam Petrus rex, ad quem fratris spectabat opus, ob rem male gestam et preter preceptum, tam eum quam ceteros omnes qui in acie navali fuerant habebat exosos. Eo igitur sic captivo et ab omni libertatis spe fere destituto ac in compedibus marcescente, contigit ut Cammiole veniret in mentem. Que cum illum a fratribus videret neglectum, infortunio eius compassa est secumque disposuit, si cum honestate posset, velle eum in libertatem educere; et cum, decore honestatis sue servato, nulla alia monstraretur via, ni in maritum summeret, missis qui clam percontarentur numquid hoc pacto vellet catenas exuere, facile obtinuere. Et sic, omni servata iuris celebritate, eam in personam procuratoris consensu et anuli sub arratione desponsavit in coniugem. Nec mora: mictente Cammiola duobus milibus unciarum argenti solutisque carcere liber Messanam rediit. Nec aliter apud sponsam divertit quam si nullum ex connubio factum verbum. Mirata primum Cammiola, demum cum sensisset hominis ingratitudinem, indignata est. Verum ne videretur ira inpulsa potius quam iure agere, ante alia illum placide requiri fecit ut nuptiale sacrum perficeret; quem, cum omnino nil tale secum esse negasset, apud ecclesiasticum iudicem convenit; atque signatis tabulis et testimonio probatorum virorum convicit in coniugem. Quod postquam erubescens confessus est et benefitium mulieris in eum cognitum, obiurgatus a fratribus et amicorum inpulso, eo deductus est ut petitioni annueret mulieris et nuptias postularet. Ast ingentis animi femina petentem, astantibus multis, fere his verbis allocuta est: - Habeo, Rolande, unde Deo gratias agam; nam antequam, sub pretestu coniugii, integritatem castitatis delibares mee, tue iniquitatis ostendisti perfidiam; et, eodem favente, cuius sanctissimum nomen nephasto periurio ludere conatus es, iure mendacium retudi tuum, quod miehi de te deque tuo coniugio permaximum est. Putasti, reor, adhuc clausus, me mee conditionis oblitam, temerarie regium optasse sponsum et tuam formositatem muliebri ardere concupiscem tia easque, meo ere suscepta libertate, negatione unica purgare ridere atque comprimere et te, pristinis restitutum honoribus, splendidiori servare coniugio; et, quantum in te fuit, obnixe fecisti. Verum qui ex alto humilia respicit nec sperantes in se deserit, mentis mee sinceritate cognita, egit ut parvo labore meo tuas infringerem fraudes, ingratitudinem tuam detegerem et perfidiam demonstrarem. Nec hoc tantum in detestationem impietatis tue meo feci facinore. Possunt enim de cetero videre fratres, possunt et reliqui quid tue commictendum sit fidei, quid de te amici sperare, quid hostes timere. Ego aux rum perdidi, tu famam; ego spem, tu regis et amicorum gratiam. Sycule matrone magnificentiam mirantur meam et laudibus efferunt, tu ignominiosum ridiculum notis omnibus et incognitis factus est. In hoc tamen aliquandiu decepta sum: rebar stolide, pro terre fece, regium atque illustrem vinculis eripuisse iuvenem, ubi mendacem lixam, infidum ganeonem, immanem beluam liberasse me video. Nec velim tanti te arbitreris ut credas me scelus in hoc traxisse; movit memoria benefitiorum veterum genitoris tui in patrem meum, si genitor tibi fuit sacre recordationis Fredericus rex; quod ego vix credere queo ex tam celebri principe adeo inhonestum filium fuisse progenitum. Indignum existimasti non regii sanguinis viduam regium habere virum, robustum iuvenem atque oris decore prefulgidum; quod ego confitebor ultro. Verum velim, si iure potes, respondeas. Seque his dictis e conspectu subtraxit suo, nec de cetero potuit precibus aut monitis a laudabili amoveri proposito. Rolandus autem confusus et sero ignavie sue penitens, ab omnibus parvipensus, deiecto vultu non solum fratrum, sed etiam plebeiorum hominum faciem fugiens, in miseram fortunam abiit, non ausus quam fraude renuerat iure repetere. @@ -590,11 +590,11 @@ Fuit ergo hec serenissimi principis Karoli Calabrie ducis incliti et primogeniti O quot his in regionibus civitates inclite, quot insignia oppida, quot maris sinus et refugia nautarum, quot navalia, quot lacus, quot medici fontes, quot silve nemora saltus amenique recessus et pinguia arva! Necnon quot numerosi populi, quot ingentes sunt proceres! Quam grandis insuper opulentia et rerum omnium, ad victum spectantium, copia, equidem non esset explicare facile. -Quod cum permaximum sit dominium nec id sit a mulieribus possideri consuetum, non minus miraculi quam claritatis affert, si satis inspicimus. Et, quod longe mirabilius est, sufficit illi ad imperium animus: tam perlucidam adhuc avorum indolem servat. Ea enim, posto quam regio dyademate insignita est, virtute insurgens valida, adeo purgavit, nedum civitates et domestica loca, verum Alpes, saltus devios, nemora et ferarum lustra scelesta hominum manu, ut aufugeret omnis terrefacta aut se celsis clauderet arcibus; quos, agmine armatorum emisso sub egregio duce, non ante locorum talium obsidionem solveret, quam, captis munitionibus, infandos homines affecisset supplicio, quod precedentium regum aliquis aut noluit aut fecisse nequivit; eoque redegit terras quas possidet, ut non solum inops, sed et opulentus cantando nocte dieque possit quo velit tutus iter arripere; et — quod non minus salubre — insignes viros Regnique proceres tanta frenavit modestia et eorum mores solutos retraxit in melius, ut, posita superbia veteri, qui reges olim parvipendebant, bodie faciem irate mulieris horrescant. Est insuper oculata femina tantum, ut fraude potius quam ingenio illam decipere queas. Est et magnifica, regio potius quam femineo more; sic et grata memorque obsequiorum; longanimis est et constans, ut sacrum propositum eius non leviter flectas in vacuum: quod satis monstravere iam dudumin eam fortune sevientis insultus, quibus persepe acri concussa motu et agitata est atque turbine circunducta vario. Nam perpessa est intestina regulorum fratrum discordia et extera bella, non nunquam intra regni gremium debachata, sic et alieno crimine fugam exilium et coniugum austeros mores, livores nobilium, sinistram nec meritam famam, pontificum minas et alia, que omnia forte pertulit pectore; et tandem erecto invictoque omnia superavit animo: edepol grandia, nedum mulieri, sed robusto ac prevalido regi! Est illi preterea spectabile ac letum decus oris, eloquium mite et cunctis grata facundia. Et ut illi regalis et inflexa maiestas est, ubi oportunitas exigit, sic et familiaris humanitas, pietas, mansuetudo atque benignitas, ut non reginam suis dicas esse, sed sotiam. Que maiora petas in prudentissimo rege? Esset necnon, si quis de integritate mentis sue omnia expÎicare velit, sermo longissimus. Quibus agentibus, ego non solum illam reor egregiam et splendida claritate conspicuam, sed singulare decus ytalicum, nullis hactenus nationibus simile visum. +Quod cum permaximum sit dominium nec id sit a mulieribus possideri consuetum, non minus miraculi quam claritatis affert, si satis inspicimus. Et, quod longe mirabilius est, sufficit illi ad imperium animus: tam perlucidam adhuc avorum indolem servat. Ea enim, posto quam regio dyademate insignita est, virtute insurgens valida, adeo purgavit, nedum civitates et domestica loca, verum Alpes, saltus devios, nemora et ferarum lustra scelesta hominum manu, ut aufugeret omnis terrefacta aut se celsis clauderet arcibus; quos, agmine armatorum emisso sub egregio duce, non ante locorum talium obsidionem solveret, quam, captis munitionibus, infandos homines affecisset supplicio, quod precedentium regum aliquis aut noluit aut fecisse nequivit; eoque redegit terras quas possidet, ut non solum inops, sed et opulentus cantando nocte dieque possit quo velit tutus iter arripere; et - quod non minus salubre - insignes viros Regnique proceres tanta frenavit modestia et eorum mores solutos retraxit in melius, ut, posita superbia veteri, qui reges olim parvipendebant, bodie faciem irate mulieris horrescant. Est insuper oculata femina tantum, ut fraude potius quam ingenio illam decipere queas. Est et magnifica, regio potius quam femineo more; sic et grata memorque obsequiorum; longanimis est et constans, ut sacrum propositum eius non leviter flectas in vacuum: quod satis monstravere iam dudumin eam fortune sevientis insultus, quibus persepe acri concussa motu et agitata est atque turbine circunducta vario. Nam perpessa est intestina regulorum fratrum discordia et extera bella, non nunquam intra regni gremium debachata, sic et alieno crimine fugam exilium et coniugum austeros mores, livores nobilium, sinistram nec meritam famam, pontificum minas et alia, que omnia forte pertulit pectore; et tandem erecto invictoque omnia superavit animo: edepol grandia, nedum mulieri, sed robusto ac prevalido regi! Est illi preterea spectabile ac letum decus oris, eloquium mite et cunctis grata facundia. Et ut illi regalis et inflexa maiestas est, ubi oportunitas exigit, sic et familiaris humanitas, pietas, mansuetudo atque benignitas, ut non reginam suis dicas esse, sed sotiam. Que maiora petas in prudentissimo rege? Esset necnon, si quis de integritate mentis sue omnia expÎicare velit, sermo longissimus. Quibus agentibus, ego non solum illam reor egregiam et splendida claritate conspicuam, sed singulare decus ytalicum, nullis hactenus nationibus simile visum. Conclusio. In nostras usque feminas, ut satis apparet, devenimus, quas inter adeo perrarus rutilantium numerus est, ut dare ceptis finem honestius credam quam, his ducentibus hodiernis, ad ulteriora progredi; et potissime dum tam preclara regina concluserit quod Eva, prima omnium parens, inchoavit. -Scio tamen non defuturos qui dicant multas obmissas fore; et hos super, alios qui alia obiciant, que forsan merito redargui possint. Ego autem — ut primis cum humilitate respondeam — omisisse multas fateor ultro; non enim ante alia omnes attigisse poteram, quia plurimas fame triunphator tempus assumpsit. Nec michi, ex superstitibus, omnes videre potuisse datum est; et ex cognitis, non semper omnes volenti ministrat memoria. Sane, ne me omnino immemorem putent, credant volo quia non me inadvertenter plurime, tam barbare quam grece atque latine et Augustorum coniuges atque regum, preterierint. Vidi equidem innumeras et earum facinora novi, sed non michi, arripienti in hoc calamum, animus fuit omnes velle describere; quin imo — ut ab initio opusculi huius testatus sum — ex multitudine quasdam elicere et apponere. Quod cum satis congrue factum rear, supervacanea restat obiectio. +Scio tamen non defuturos qui dicant multas obmissas fore; et hos super, alios qui alia obiciant, que forsan merito redargui possint. Ego autem - ut primis cum humilitate respondeam - omisisse multas fateor ultro; non enim ante alia omnes attigisse poteram, quia plurimas fame triunphator tempus assumpsit. Nec michi, ex superstitibus, omnes videre potuisse datum est; et ex cognitis, non semper omnes volenti ministrat memoria. Sane, ne me omnino immemorem putent, credant volo quia non me inadvertenter plurime, tam barbare quam grece atque latine et Augustorum coniuges atque regum, preterierint. Vidi equidem innumeras et earum facinora novi, sed non michi, arripienti in hoc calamum, animus fuit omnes velle describere; quin imo - ut ab initio opusculi huius testatus sum - ex multitudine quasdam elicere et apponere. Quod cum satis congrue factum rear, supervacanea restat obiectio. Reliquis vero sic dictum sit: possibile esse et contigisse facile credam non nulla minus recte consistere. Decipit enim persepe non solum ignorantia rerum, sed circa opus suum nimia laborantis affectio. Quod si factum sit, doleo quesoque, per venerabile honestorum studiorum decus, equo animo quod minus bene factum est prudentiores ferant; et si quis illis pie caritatis spiritus est, minus debite scripta augentes minuentesque corrigant et emendent, ut potius alicuius in bonum vigeat opus, quam in nullius commodum laceratum dentibus invidorum depereat. \ No newline at end of file diff --git a/testi/GiovanniDelVirgilio_Allegorie.txt b/testi/GiovanniDelVirgilio_Allegorie.txt index 8dcad10..f0dd829 100644 --- a/testi/GiovanniDelVirgilio_Allegorie.txt +++ b/testi/GiovanniDelVirgilio_Allegorie.txt @@ -49,7 +49,7 @@ Duodecima transmutatio est de Phebo. Nam per Phebum intelligitur homo sapiens, q Tertia decima transmutatio est de Mercurio qui transmutavit Aglauros. Per Mercurium intelligo hominem bone fame docentem alios. Per dominam Ersem intelligo personam aptam ad doctrinam recipiendam. Sed per Aglauron intelligo invidos, qui semper derogant bonis. Sed per dominam Palladem intelligo sapientiam et virtutem boni hominis, qui vadit ad domum invidie et imponit in cordibus invidorum, ut magis fiant invidi. Sed per dominam Aglauron volentem excludere Mercurium intelligo invidos, qui volunt disputare cum sapientibus, ut accipiant sibi famam. Sed tandem succumbunt eis et sic mutantur in saxa. -Quarta decima transmutatio est de Iove in taurum. Nam verum fuit quod Iupiter erat rex Crete et incalescebat in filiam regis Agenoris et misit illuc lenonem. Et fecit pactum cum Europa, quod veniret ad mare et illic esset Iupiter in navi et exportaret eam. Et ita fuit. Sed forte navis habebat signum taurinum et ideo dicitur converti in taurum. Sed quantum ad mores notum est, sicut ipse Ovidius tangit cum dicit etc., quod per Iovem regem intelligo quemcumque rectorem qui, dum debet esse in maiestate, aliquando pro una meretrice induitur vestes servi et ibit de nocte, ut possit eam habere. Et tunc dicitur converti in taurum, quia subicit se mulieri. +Quarta decima transmutatio est de Iove in taurum. Nam verum fuit quod Iupiter erat rex Crete et incalescebat in filiam regis Agenoris et misit illuc lenonem. Et fecit pactum cum Europa, quod veniret ad mare et illic esset Iupiter in navi et exportaret eam. Et ita fuit. Sed forte navis habebat signum taurinum et ideo dicitur converti in taurum. Sed quantum ad mores notum est, sicut ipse Ovidius tangit cum dicit etc, quod per Iovem regem intelligo quemcumque rectorem qui, dum debet esse in maiestate, aliquando pro una meretrice induitur vestes servi et ibit de nocte, ut possit eam habere. Et tunc dicitur converti in taurum, quia subicit se mulieri. Prima transmutatio tertii libri est de Cadmo. Nam Cadmus fuit quidam maximus philosophus in Thebis, hoc fuit verum, qui suos discipulos misit Athenas, ut disputarent cum quodam alio doctore qui derogabat ei, quem intelligo per serpentem. Sed per hoc quod mortui sunt intelligo quod succubuerunt illi in disputatione. Quod sciens Cadmus ivit illuc et primo percussit eum saxo, quia fecit sibi grossam questionem, et ideo nichil fecit illi. Deinde percussit eum iaculo, idest quod fecit fortiorem questionem, que valde illum implicavit. Sed quodammodo se defendebat. Deinde percussit eum lancea et interfecit eum, idest quod fecit sibi fortissimam questionem, in qua eum vicit. Sed per homines armatos natos ex dentibus illius intelligo errores, quos ille seminavit per mundum propter ignorantiam suam, et per hoc quod ipsi interfecerunt se precepto Palladis intelligo quod per sapientiam ipsius Cadmi omnes errores remoti sunt. Sed per hoc quod quinque remanserunt pro sociis Cadmi intelligo quinque vocales, quas retinuit Cadmus ad edificandum Thebas, idest ad principium scientiarum. @@ -177,7 +177,7 @@ Quarta transmutatio est de Antigone mutata in ciconiam. Nam verum fuit quod Anti Quinta transmutatio est de filiabus Cinare regis conversis in gradus templorum. Nam verum fuit quod Cinara habuit septem filias que, dum essent in prosperitate, contemnebant deum et ecclesias, ideo contemnabent et irridebant euntes ad ecclesias. Quapropter voluntate divina devenerunt ad tantam miseriam et paupertatem quod oportuit eas stare super ianuis ecclesiarum ut peterent elimosina, ideo dicuntur converse in gradus templorum, quia quasi homines ibant super ipsas tamquam super gradus templi. -Sexta transmutatio est de Iove in taurum. Nam fuit verum, ut dictum est alibi, quod Iupiter, qui fuit filius Saturni regis cretensis – quia de eo semper hic loquimur – rapuit Europam in ymaginem tauri et ipsam exportavit in navi, in qua erat signum tauri. Sed moraliter possumus intelligere per Iovem quemcumque potentem, qui cum subicit se mulieri dicitur converti in taurum, quia dimittit se equitari a muliere sicut taurus. +Sexta transmutatio est de Iove in taurum. Nam fuit verum, ut dictum est alibi, quod Iupiter, qui fuit filius Saturni regis cretensis - quia de eo semper hic loquimur - rapuit Europam in ymaginem tauri et ipsam exportavit in navi, in qua erat signum tauri. Sed moraliter possumus intelligere per Iovem quemcumque potentem, qui cum subicit se mulieri dicitur converti in taurum, quia dimittit se equitari a muliere sicut taurus. Septima transmutatio est de Iove converso in aquilam. Nam verum fuit quod Iupiter habebat aquilam in vexillis suis. Ideo quia, dum expulisset Saturnum de regno, et Titanus eius frater venit contra Iovem ut introduceret Saturnum, tunc Iupiter dicitur exivisse civitatem et apparuit sibi aquila et debellavit inimicos suos. Quapropter accepit aquilam in vexillis suis et ideo romani etiam portant aquilam, ut profiteantur se descendisse a Iove. Quapropter, dum esset captus amore cuiusdam scilicet Asteries, dicitur ivisse armata manu et cum vexillis apertis et eam rapuisse et pro tanto dicitur esse conversus in aquilam. diff --git a/testi/GrazioloBambaglioli_CommentoCommedia.txt b/testi/GrazioloBambaglioli_CommentoCommedia.txt index 8295dc0..c0b69de 100644 --- a/testi/GrazioloBambaglioli_CommentoCommedia.txt +++ b/testi/GrazioloBambaglioli_CommentoCommedia.txt @@ -16,7 +16,7 @@ Dictum fuit supra quod ipse auctor fuerat luxuria, superbia et avaritia in hac v Auctor ex verbis istis inmediate demonstrat quod post vicia luxurie et superbie fuit in hac vita voluptuosa per avariçia maculatus. Nec mirum est siquidem, quoniam peccatum in generali est tante gravedinis quod, si per virtutem vel rationis remedium non urgetur, ad alia suadet hominem vicia pervenire. Que siquidem avaritia figuratur per lupam: nam sicut ipsa lupa secundum sui naturam est quodamodo insaçiabilis apetitus, sic ipsa avaritia semper est vacua, semper mendicat, et quanto copiosius pascitur tanto magis apetendo famescit. Et propterea per huiusmodi vitium, sicut iacet lictera, multe gentes dolentes et lacrimabiles ducunt vitam, quoniam propter bonorum usurarum et pecunie apetitum multe vidue pluresque familie sunt opprese. Insuper dicit ipse auctor quod ex hoc miserimo vitio tantis fuerit curis et anxietatibus oneratus in monte, quod de ascensu ad viam veritatis et vite quodamodo desperavit. In ista parte auctor exemplificat trattando de eodem vitio avaritie, et dicit quod quemadmodum aliquis afettuose deditus et diffusus ad acquirenda et apetenda ista bona temporalia miserabiliter tristatur et deflet, quotienscumque ex casu aliquo vel adversa temporis qualitate in diviciis vel mercationibus suis patitur naufragium vel dispendium, sic per locum a simili ipsa bestia, avaritia, ipsum auctorem flentem tristemque disposuit. Huius est ratio quia, cum ipse auctor vere cognitionis radiis illustratus ad vias virtutum intenderet, ex casu et opposito ipsius bestie, idest avaritie, occurrentis eius impediebatur ascensus, ac ipsa lupa eundem auctorem remitebat et retrudebat ad loca infima, idest vilia et vitiosa, in quibus sol tacet; hoc est quod in eis infimis locis et viciis nullam est reperire virtutem. Postquam auctor in parte superiori, que est prima pars huius libri, aperte mostravit qualiter longo tempore in hac vita miserie a via veritatis erraverat, et maxime ex inpetu vitiorum luxurie, superbie et avaritie vel cupiditatis, modo subsequenter in ista parte, que est secunda pars huius operis, ponit qualiter eidem auctori, quamvis dudum maculato sceleribus, nichilominus ad cognitionem et veram conscientiam redeunti, aparuit et subvenit Virgilius, hoc est ipsa ratio. Ex cuius rationis remedio ipse auctor sublatus fuit a viçiis et dispositus ad virtutes, quod patet per ea que inferius continentur. Illa vero verba Chi per lungo silenzio parea fioco intelligenda sunt de Virgilio, quem dicit sibi apparuisse fioccum, idest quasi deletum ex longa taciturnitate, et tenuis ac modice sonoritatis, quia dudum fuerat ex vita sublatus. -Quamvis hec verba exponi et trahi possint ad ostendendum de penitentia et contritione eorum vitiorum et scelerum que auctor commiserat in hac valle miserie, pro quibus vitiis ad veram cognitionem reductus ipsi rationi, quam inquirens invenerat, vel divine virtuti misericordiam et veniam postulabat, exorans ipsam inaccessibilem sapientiam ut eius sibi funderet gratiam, propter quam perventura tempora per vias virtuosas accederet, – quia sola anima intellectualis, Deum volens, Deum querens, illum invenit, illum videt; et hoc est quod in Canticis Canticorum de ipsa anima legitur, nichilominus verba predicta ad perfectiorem prosecutionem eorum que auctori predicto per libri presentis capitula per Virgilium demostrantur ad licteram de ipso Virgilio exponuntur, qualiter ipse auctor ab eo petit misericordiam et succursum ad revelationem eorum que sibi in itinere acciderunt. +Quamvis hec verba exponi et trahi possint ad ostendendum de penitentia et contritione eorum vitiorum et scelerum que auctor commiserat in hac valle miserie, pro quibus vitiis ad veram cognitionem reductus ipsi rationi, quam inquirens invenerat, vel divine virtuti misericordiam et veniam postulabat, exorans ipsam inaccessibilem sapientiam ut eius sibi funderet gratiam, propter quam perventura tempora per vias virtuosas accederet, - quia sola anima intellectualis, Deum volens, Deum querens, illum invenit, illum videt; et hoc est quod in Canticis Canticorum de ipsa anima legitur, nichilominus verba predicta ad perfectiorem prosecutionem eorum que auctori predicto per libri presentis capitula per Virgilium demostrantur ad licteram de ipso Virgilio exponuntur, qualiter ipse auctor ab eo petit misericordiam et succursum ad revelationem eorum que sibi in itinere acciderunt. Quia statim mortuo eodem Iulio imperatore sucessit Augustus imperator, cuius Augusti tempore fuit ipse Virgilius scientia vita et honore preclarus; et eo maxime tempore quo isti superiores planete et alia falsa ydolatra tanquam divina numina per homines collebantur. Qualiter autem ipse Virgilius de ipso cantaverit Eneida celebris atestatur. Potest etiam exponi alio modo verbum istud. Nam ipse Virgilius, quantum pro salute anime sue et pro fide Christiana tenenda, tarde natus fuit et hec tarditas fuit modici temporis, quia cum dominus noster Iesus Christus natus fuerit secundum carnem XLII anno imperii Ottaviani Augusti et ipse Virgilius decesserit ante Incarnationem Domini per modicum tempus, idcirco dicit testus, quia si fuisset tempore Incarnationis Dominice, forte credidisset per fidem, et sic non fuisset tarde natus pro salute sua. Notes ex huiusmodi verbis, lector, quod iam ipse Virgilius, hoc est ipsa contemplatio rationis, operabatur in eo et eundem auctorem et animam intellectualem ipsius solutam ex viciorum errore ad occupanda celestia disponebat. Nam, sicut scribit Aristotiles in libro de pomo, dilectationes anime sunt intelligere creatorem suum, et ve anime peccatrici que non habet potentiam redeundi in locum suum et ascendendi in patriam suam. Ex verbis istis adhuc plenius notari potest qualiter inveniebat ipse auctor in se ipso viam vere cognitionis et spiritum, quoniam auctor verecunde recolens preteritorum ignorantiam vitiorum respondit eidem Virgilio, idest arguendo se ipsum, amirando dicebat, et propterea sequitur. @@ -30,16 +30,16 @@ Dicit auctor quod iste princeps huiusmodi sic venturus ex universis locis et urb Hec et alia que secuntur usque in finem huius capituli per se ipsa sunt notorie manifesta. Continuando capitulum ad precedentia, auctor in precedenti capitulo monstravit qualiter, ex saniori deliberatione Virgilii, idem Virgilius iter asumpsit, quem ipse auctor sequebatur, in presenti vero capitulo, materiam prosequendo, demostrat et dicit quod dies declinabat et adveniens umbra noctis ad quietem vocabat animancia super terram, ipse tamen solus auctor parabatur ad substinendas et deferendas varias passiones tam itineris quam stridorum et tormentorum infelicium animarum; que omnia mens auctoris prefati non errantis universaliter recitabit. In parte ista auctor vocat et rogat poetam ut, antequam iter incipiat, sapienter exstimet si est tante virtutis qua possit eundem auctorem conducere per tantos itinerum dubios et dispendiosos meatus. Consideratis etiam imperialis sublimitate fastigii et inperio pertinentibus, qui ex eodem Enea habebant in posterum causari, non indignum sed congruum videri debet cuicumque intelligenti et sapienti quod ipse Eneas per divinam gratiam in enpireo celo fuerit in imperatorem et patrem Romane glorie preelectus; et hoc est quod scribit Virgilius in Eneida. Hoc etiam Titus Livius scriba Romanorum gestorum in prima parte sui voluminis. In primo autem Eneyde ipse poeta de ipsius Enee virtute sic canit. -Dicit auctor ex verbis istis quod Eneas, quia descendit ad inferos, intellexit cognovit et didicit quedam causativa victorie – quam victoriam habuit de persona Turni –, qui venerat in Ytaliam pro regno Italico acquirendo, et ista didicit et cognovit ex accessu quem habuit ad inferos ab Anchise patre ipsius Enee. Cumque ex acessu prefato et doctrina sibi data per patrem victoriosus fuerit, post vitoriam vero ex eo per posteras generationes suas descenderunt Remus et Romolus, qui fuerunt principium edificationis Rome; cumque Roma sit papali fastigio deputata, sequitur quod ipse Eneas talia in inferno didicit que fuerunt causa appostolice dignitatis. +Dicit auctor ex verbis istis quod Eneas, quia descendit ad inferos, intellexit cognovit et didicit quedam causativa victorie - quam victoriam habuit de persona Turni -, qui venerat in Ytaliam pro regno Italico acquirendo, et ista didicit et cognovit ex accessu quem habuit ad inferos ab Anchise patre ipsius Enee. Cumque ex acessu prefato et doctrina sibi data per patrem victoriosus fuerit, post vitoriam vero ex eo per posteras generationes suas descenderunt Remus et Romolus, qui fuerunt principium edificationis Rome; cumque Roma sit papali fastigio deputata, sequitur quod ipse Eneas talia in inferno didicit que fuerunt causa appostolice dignitatis. Et redarguendo auctorem prefatum de pusilaminitate ipsius ad agressum itineris, refert ei causam propter quam ipse Virgilius occurrit in subsidium auctoris, ut eum disponat celerius ad acessum. Auctor in parte precedenti mostravit qualiter tam ex fragillitate virtutis ipsius quam ex variis et infinitis passionibus inferorum dubitabat et formidabit agressum itineris aprehendere, tamen ex confortatione et suadela Virgilii melioris electione propositi disponebatur ad iter. In principio vero presentis capituli manifeste demostrat qualiter viam actualiter agreditur et dicit quod in principio ingressus inferni legit et vidit scripta hec verba fighurata in summitate porte inferni. Ex quibus verbis ostenduntur duo. Primo videlicet quod ante creatum infernum alique non precesserant que creata fuissent nisi eterna tantum, et hoc est verum quia non fuit dare infernum nec inferni principium nisi post ruinam Luciferi et aliorum spirituum inmundorum, qui inmediate quodammodo ceciderunt post creationem eorum. Cum autem ante omnia primo et principaliter ista IIIIor creata fuerint, scilicet angelus, tempus, celum imperium et materia prima, et ante creationem istorum IIIIor aliud chreatum non processisset, sed ipsa essentia et investigabilis virtus Dei, que eterna est, presistebat solummodo, idcirco, dicit testus, infernus et materia sua habent eternum esse et humquam desinere non debent; et istud est verum, quia tanta est et fuit gravitas facinorosa Luciferri et aliorum spirituum qui adversus creatorem suum per superbiam deliquerunt. In tantum sunt etiam delicta mortalium de se gravia et divine iustitie odiosa quod post dannationem eorum merentur infernali et eterno suplicio cohereceri: nam peccatum quod quis committit et de quo numquam quem penitet perpetuo durat in anima, et per peccatum separatur a Deo, qui est vita perpetua; et sic quia pecatur in Deum, qui est infinitus, pena est rationabiliter infinita. Secundo ex dictis verbis ostenditur quod prima pena animarum descendentium in inferno est hoc, quod nulla spes in eis relinquitur ex qua nunquam sibi sperent alicuius boni vel consolationis materiam pervenire; et hoc est quod scribitur per Prophetam in psalmo. Augustinus autem exponens verbum istud dicit quod quemadmodum ex animali erbam pascente radix erbe non deficit, quamvis folia consumantur, immo post corosa folia alia successive nascuntur ex radice manente, sic mors eterna peccatores depascit et ipsos rodendo et cruciando numquam consummit. Ex quo sequitur quod absque spe aliqua eternis aflictionibus puniantur. Ostendit auctor ex verbis istis quod anime eorum qui erant in dicto circulo simul posite sunt cum illis angelis qui ex celo ceciderant. Qui siquidem angeli nec fuerunt rebelles expresse creatori suo nec expresse contradixerunt motibus angeli tenebrosi, sed ipsi per se steterunt et tacuerunt; et propterea dicit quod celi expellunt dictos angellos, quia nolunt eos recipere in gloria sua et etiam profundus inferni ipsos non cruciat. Huius est ratio quia alii angelli tenebrosi, quia fuerunt expresse voluntarieque rebelles maiestatis divine, aliqualiter gauderent si viderent eos simul tormentari cum eis in profundo inferni, cum ipsi maiori pena sint digni, quia gravius deliquerunt. Quia, sicut apparet ex testu, auctor pervenerat ad locum in quo philosophi, sapientes et poete quam plurimum permanebant, idcirco pro castro illo intelligit ipsam scientiam et genus scientie, per istos VII muros intelligit VII artes sive scientias liberales, quibus scientiis ipsi sapientes et philosophi prepollebant. Auctor declarat locum in quo erant spiritus quidam dictorum philosophorum. Qui siquidem locus erat viridis, quia in quodam prato herboso et viridi morabantur; et per hoc notandum est, cum ipsi philosophi et sapientes fuerint sapientia et virtute prelustres, quod ipsa virtus quamvis finita in corpore mortali, nichilominus de se ipsa secundum sui naturam perseverat viridis et eterna. Cammilla fuit quedam maxima et prepotens domina in Ytalia, que venit in succursum Turni in partibus Albe eo tempore quo dictus Turnus pugnavit cum Enea pro habenda Lavina in uxorem, filia regis Latini. Pantasilea fuit domina et regina Amazonum, cuius siquidem regnum femineum appellatur, que venit in subsidium Ettoris et Troyanorum ex amore prenimio quem gerebat ad Ectorem supradictum; ex quo dicta Pantasilea egressa ad pugnam contra Achilem fuit ab eodem Achille hostiliter interempta. -Iste Latinus, ut dictum est, fuit rex Ytalie a quo postea nos omnes Italici Latini vocamur; qui siquidem habuit quandam formosam filiam nomine Lavinam. Pro qua Lavina Eneas et Turnus personaliter pugnaverunt, ex eo maxime quia Amata, uxor dicti regis Latini et mater dicte Lavine, volebat dictum Turnum eam accipere in uxorem etc., cum de ista materia latius dictum fuerit superius in fine primi capituli. +Iste Latinus, ut dictum est, fuit rex Ytalie a quo postea nos omnes Italici Latini vocamur; qui siquidem habuit quandam formosam filiam nomine Lavinam. Pro qua Lavina Eneas et Turnus personaliter pugnaverunt, ex eo maxime quia Amata, uxor dicti regis Latini et mater dicte Lavine, volebat dictum Turnum eam accipere in uxorem etc, cum de ista materia latius dictum fuerit superius in fine primi capituli. Bructus fuit quidam nobilis et potens miles in civitate Romana predilectus a populo, cuius siquidem uxor fuit quedam nobilis et honesta domina Lucretia nomine. Ex cuius formoso decore Sestus, filius Tarquini regis Romanorum, accensus et captus eam violenter cognovit. Qua siquidem violentia per dictam dominam revelata marito, Brutus cum aliis de genere suo parentibus et benivolis cum furioso tumultu ad arma currentibus provocavit rem publicam et Romanum populum contra regem ex scellerato facinore filii; et sic dictum Tarquinium regem et filium et omne genus ipsius expulerunt ex urbe. -Saladinus fuit quidam soldanus et dominus Banbillonie cuius gesta fuere magnalia. Consequenter dicit auctor se vidisse illum admirandum et venerabilem Aristotilem omnium philosophorum magistrum, et propterea dicit testus: omnes idcirco ipsum universaliter reverentur etc. de subsequentibus usque in fine capituli patent, qui omnes fuerunt antiqui philosophi morales. +Saladinus fuit quidam soldanus et dominus Banbillonie cuius gesta fuere magnalia. Consequenter dicit auctor se vidisse illum admirandum et venerabilem Aristotilem omnium philosophorum magistrum, et propterea dicit testus: omnes idcirco ipsum universaliter reverentur etc de subsequentibus usque in fine capituli patent, qui omnes fuerunt antiqui philosophi morales. Auctor in principio huius capituli demostrat se ex primo inferni circulo ad secundum circulum descendisse; qui siquidem secundus circulus, quamvis primo quantitate sit minor, est tamen tanto maior primo in cruciatibus et tristitia, quod est adeo grandis et tantus in pena quantus est primus in quantitate locali. Et propterea ambo circuli velut pares equipolere videntur, quia si primus est grandis in loco, secundus est magnus in tormento ex detestando peccato luxurie quod ibi cum acerbitate punitur. Hec Semiramis fuit uxor Nini regis Babillonie et ex dicto Nino habuit filium unum nomine Ninum, formosum specie, quamvis nullius magnanimitatis sed potius operationis efeminate. Hec Semiramis post mortem Nini mariti sui succexit in regno Babillonie; demum, accensa libidine, cum Nino eius filio vituperose concubuit et ne in posterum ex hac scelerata libidine notabilis et infamis sed inreprehensibilis potius permaneret, tamquam imperatrix in regno ex auctoritate sua statuit hanc legem, quod unicuique liceret impune peragere quicquid universaliter appetebat, et propterea dicit testus. Hec siquidem domina, de qua testificatur auctor ipsam semet occidisse, fuit domina Dido que siquidem construxit et hedificavit Cartaginem et fuit uxor Sichey. Que viduata ex dicto Sicheo mortuo, iuxta consuetudinem et legem Veteris Testamenti, combuxit corpus dicti Sichei mariti sui et cinerem dicti corporis a capite lecti sui servabat illesum et ipsi cineri, tanquam marito suo, voverat et promiserat castitatem et alium nunquam in maritum adsumere. Demum cum processu temporis vir ille magnificus Eneas Troyanus ex Troya depulsus Cartaginem apulisset, domina Dido videns probitatem et nobilitatem Enee capta est et accensa ex ipsius Enee dilectione prenimia; cum idem Eneas a dicta domina Didone et Cartagine discessisset, promissa sibi fiducia redeundi sub certo termino et ipse Eneas ad dictum terminum non rediret, ipsa domina Dido, quodam ense suscepto, super ipsum precipitem se deiecit; et sic, rupta promissione et federe contra amorem et cinerem dicti Sicchey mariti sui, defecit et mortua est ex amore prenimio. @@ -51,7 +51,7 @@ Auctor continuando capitulum presens ad precedentia dicit et memorat qualiter ex Hic Cerberus est quidam demon prepositus in hoc tertio circulo ad animas cruciandas, qui siquidem habet tria capita. Et cum in presenti capitulo puniatur vitium gule, idcirco per hunc Cerberum habentem tria capita proprie figuratur apetitus gule; qui apetitus dividitur in tres partes: in qualitate, quantitate et quanto continuo. Apetitus qualitatis est bonos cibos desiderare de quantitate non curans; apetitus quantitatis est multum apetere multumque comedere et non curare de qualitate ipsorum; apetitus quanti continui dividitur in quantum continuum, quod est apetere continue, et in quantum discretum, quod est apetere per intervalla temporis. Hic invenit auctor quendam Florentinum nomine Ciacchum qui fuit tempore suo vituperose vite et infamis gule, a quo petit auctor certificari de futuris eventibus inter cives Florentinos divisos et discordes ad invicem tunc temporis. Cui respondet et dicit quod post multas et longevas civiles discordias ipsi Florentini ad effusionem proprii sanguinis deducentur et pars Guelfa partem Ghibellinam expellet; quam scilicet partem Guelfam silvestrem idcirco appellat, quia imperii mandata non sequitur, immo adversatur et obviat. Hoc est cum virtute et auxilio Dei qui nunc dormire videtur et neutri parti adherere; et hoc accidet infra tres soles, hoc est post perfectum tempus, quia tempus significatur per solem; per hoc autem quod dicit tres significat perfectionem, quia omnis perfectio consistit in tribus et ternarius numerus est perfectus. De quo autem et quali perfecto tempore intellexerit auctor, auctoris conscientie relinquatur, cuius intentionem est difficile iudicare; vel dicas quod pars guelfa fugabitur eo tempore quo Deo omnipotenti, qui est trinus et unus ac summa perfectio, videbitur profuganda. -In parte ista interogat auctor ipsum Virgilium et querit utrum ipsa infernalia tormenta post iudicium universe carnis sint minora vel maiora aut talia qualia nunc sunt. Ad quod sapientissime respondetur quod pene infernales per animas dannatorum tanto sentientur et inferentur asperiores post divinam sententiam, quanto anime ille per resurrectionem corporum humanorum erunt perfectiores, non vera perfectione sed unione corporea; per quam siquidem unionem corporis et anime sentientur maiores quam si anima absque corpore permaneret. Et propterea sequitur quod iste anime infelices et maledicte expettant maiora et orribiliora tormenta post terribilem ultimamque sententiam quam ante ultimum diem stricti iudicii etc., quia satis per se manifesta sunt que secuntur. +In parte ista interogat auctor ipsum Virgilium et querit utrum ipsa infernalia tormenta post iudicium universe carnis sint minora vel maiora aut talia qualia nunc sunt. Ad quod sapientissime respondetur quod pene infernales per animas dannatorum tanto sentientur et inferentur asperiores post divinam sententiam, quanto anime ille per resurrectionem corporum humanorum erunt perfectiores, non vera perfectione sed unione corporea; per quam siquidem unionem corporis et anime sentientur maiores quam si anima absque corpore permaneret. Et propterea sequitur quod iste anime infelices et maledicte expettant maiora et orribiliora tormenta post terribilem ultimamque sententiam quam ante ultimum diem stricti iudicii etc, quia satis per se manifesta sunt que secuntur. Hoc est dicere quod de voluntate illius qui in celis habitat procedit adventus eorum in quibus siquidem celestibus partibus angelus Michael expugnavit et vicit superbiam demonis infernalis. Nam, sicut sequitur, quemadmodum accidit in quodam loco profundo maris qui vocatur Cariddis et est in partibus Sicilie, quia ibi continue magne unde aquarum ex oposito insurgunt et una adversus aliam percutit et simul conquaciuntur, sic, dicit auctor, ego vidi in presenti circulo infernali avaros et cupidos ex parte una, et prodigos ex parte alia ex opposito avarorum. Qui continue insurgebant utrinque et avarus contra prodigum occurrebat et quando erat in medio puncto circuli prodigus percutiebat in cupidum redarguendo et dicendo in eum, hoc est qua re tu avarus fuisti tenax et cupidus, et e converso avarus percutiebat in prodigum et dicebat, hoc est qua re fuisti dispersor et disipator bonorum tuorum? Et hoc tormento et pena genus istorum continue cruciatur. Dicit auctor quod isti prodigi et avari sic eternaliter percutientur alterutrum et avari resurgent a sepulcris eorum cum manu clausa et prodigi cum tonsis capillis. @@ -59,7 +59,7 @@ Similiter autem, dicit auctor, ipsa providentia Dei prefecit et ordinavit fortun Adhuc auctor dicit quod hec fortuna de natura sui providet iudicat et exequitur in regno suo sicut dii alii regunt in regnis eorum, hoc est operatur et influit ex motu corporis celestis sicut alie intelligentie operantur et agunt in hiis que premissa et ordinata sunt eis a primi motoris infinita virtute. Dicit etiam testus quod hec fortuna numquam desistit, numquam quiescit in permutando et transferendo hec temporalia bona, et quod de necessitate est velox influentiis et permutationibus suis, et hoc breviter dicit testus ad licteram. Sed quamvis verba ista sonent quod fortuna sic duret et influat in istis temporalibus et quod humana prudentia adversus permutationes et attus huius fortune providere nec operari non possit, nichilominus pro defensione et conservatione honoris et nominis huius venerabilis auctoris, ne per obloquentium vel detrahentium aliquorum notam eius vere scientie et virtuti derogare contingat, iuventutis mee iudicio aliqua super ista materia declarabo. Advertendum siquidem et sciendum est quod ipse Deus, qui est causa prima, a quo omnia causantur, per istas sperarum et celestium orbium influentias, tanquam per causas secundarias, in inferioribus istis operatur et influit aliquando per necessitatem, aliquando per dispositionem vel qualitatem. Influit siquidem natura celestis necessario in generatione ac productione quorumcunque nascentium: nam necessarium est, secundum naturalem necessitatem materie, celesti causante virtute, quod homo generet hominem, bos bovem, asinus asinum et erba erbam, et sic de similibus suis; necessarium est etiam quod post diem nox succedat et post noctis tenebras lucis radius effundatur in terris iuxta naturalem cursum et ordinem magni luminis, nisi infinita potentia Dei miracolose ac supernaliter contrarium ageret. Influit etiam hec natura celestis per dispositionem et qualitatem, qualificando et disponendo et provocando mortales quoslibet ratione vigentes ad habituationem, operationem et prosecutionem talis cogitationis rei vel desiderii, qualem eis influxerit et infundat natura celestis. Ad cuius evidentiam clariorem advertendum est quod, si fetus vel puer nascatur dominante Iove, cum sub Iove sint divitie et honores, et unusquisque planeta habeat influere que sunt de natura eius, idcirco talis puer vel fetus ex influentia sui planete non necessitatur sed disponetur et animabitur voluntarie ad suscipiendas et diligendas divitias et honores. Exemplo simili, si puer sub Marte nascatur, cum sub Marte, qui est calidus et siccus, sint bellum rixa discensio et furtum, et propterea ipse planeta habeat fetus sub eo nascentes disponere et qualificare secundum naturalem proprietatem ipsius, idcirco sub eo nascentes non necessitantur sed voluntarie disponuntur et eligunt, animantur et accenduntur ad bella rumores et scandala, divisiones et guerras. Et quod ex influentia celi non causetur necessitas in mortalibus, hec est ratio. Nam omnipotentis creatoris nostri inacessibilis sapientia bonorum omnium est summa perfectio et in creaturis et operationibus suis perfectissime operatur, et cum perfecte creaverit hominem, tria dedit et inspiravit in eo: rationem videlicet, apetitum et arbitrium liberum, ut ex arbitrii libertate ad dilectionem et operationem boni per rationem, ad dilectionem et operationem mali per appetitum possit sua electione moveri. Et hoc est verum secundum quod probatur: nam Deus, qui fecit nos absque ullo subsidio nostro, non iustificabit nos nec dabit nobis premia lucis eterne absque meritis et virtutibus, nec etiam inferis cruciabimur nisi ex demeritorum et malitiarum nostrarum pondere digni erimus cruciatu. Et propterea, quamvis illa celestis influentia Saturni vel Martis vel alterius planete malivoli de natura sui ad furtum, paupertatem et bellum aut ad defectus alios mortales disponat et vocet, quamvis etiam celestis influentia cuiuscumque planete benivoli ad virtutes divitias et honores mortales disponat, nichilominus nec planeta malivolus et infelix ad malum nec planeta benivolus et felix ad bonum suscipiendum vel faciendum de necessitate aducit, qualificat, tamen habituat et disponit; ex quibus non necessitas sed qualitas, habitus et dispositio inferuntur, que a necessitate ut plurimum differunt. Nam, posito quod Petrus, sub Mercurio natus, ex Mercurii influentia ad eloquentiam et divitias disponatur, nunquam erit eloquens si per rationem et intellectum cum eloquentibus et prudentibus noluerit conversari, numquam erit dives si destiterit a divitiis et mercationibus procurandis, nunquam habebit honores si honores duxerit contempnendos, numquam erit eloquens, honoratus vel dives si voluerit male et inhordinate loqui, si voluerit discipare substantiam suam et si voluerit in inhonestis et turpibus dilettari. Esto etiam quod Martinus, natus sub Marte, ad bella, rumores, furtum et scandala disponatur ex influentia sui planete, nichilominus si voluerit ille Martinus regi per rationem et intellectum, non prosequetur apetitum et habitum suum ad bella ac mala dispositum, set regulabit qualitatem et dispositionem sano iudicio rationis, concessa sibi liberi arbitrii potestate. Et sic aliquibus siderum motibus nec celestis corporis influentia nec dispositione, qualitate vel habitu sceleratis aliqualiter non obstantibus, ad que vocantur et disponuntur mortales ex necessario motu celi unusquisque mortalis per providentiam rationem et intellectum suas pravas concupiscentias voluntates et subgestiones malas ex celestis corporis influentia quantumlibet procedentes, melioris electione consilii ex humani arbitrii libertate poterit refrenare, confundere ac totaliter submovere, ne ad actus nepharios deducatur. Quod si fecerit, dignus est laude et dicendus est verus et rationabilis homo, quia tunc regitur imperio rationis; et si has cogitationes, qualitates et dispositiones perversas ex sue passionis defectu vel ex aliqua momentanea attraente illecebra confundere ac refrenare noluerit, tunc non est homo vocandus sed belua, quia bestiali more regitur per passionem et apetitum; et hoc debet sue inexcusabili negligentie ac malitie voluntarie inputari, quia iniquitates, perversiones et scelera que potuit noluit per sapientiam evitare. Et hoc satis probat et verificat illa vox magni astrologi Tolomei dicentis. Ex quo sequitur quod ex celestis corporis influentia non necessitas, sed dispositio habitus et voluntas causentur. Preterea si hoc esset, quod ex motu celorum homines ad bonum vel malum necessario moverentur, tunc illud abusivum et nepharium sequeretur, quod periret humanum arbitrium. Quod est falsum, quoniam sic frustra bonis malisque premia inferuntur et pene que ipsis inferri non debent, cum non ex libero et voluntario animorum motu sed ex necessitate proveniat; et sic delinquendi ac vagandi temporis occasio relinqueretur mortalibus, ex quo virtus et bone operationis simplicitas sibi profutura non erit, cum iam de ipsis mortalibus inevitabilis et futura necessitas terminaverit. Illud etiam falax et iniquissimum sequeretur, quod homines frustratorie contemplarent et specularentur de bonitate et sapientia Dei, frustra illum ex caritate diligerent, sub perdictione preces efunderentur in eo ac mandata legis divine sub quadam essent perdictione descripta; et quod caritas, fides, spes, iustitia, fortitudo cetereque virtutes servarentur et diligerentur ad finem perdictionis, ex quo bonis et malis contingentia omnia de necessitate succederent. Quod est contra fidem et in omnibus et per omnia detestandum, summi et increati principis perfettissima considerata iustitia, que bonis merentibus premia, malis suplicia iudicio sue perfectissime rationis impendit. Et propterea super materia premissorum concluditur ex necessaria ratione quod ex celestis corporis influentia, quam fortunam comuniter apellamus, non necessitas boni vel mali sed qualitas, dispositio vel habitus ad bonum vel malum veridice infunduntur. Ad veram autem expositionem et defensionem testus dicentis. dicendum est, et est verum, quod ipsa fortuna, hoc est ipse motus, numquam quiescit sed semper influit et movetur et de necessitate est quod celum continue moveatur et influat, non autem quod necesitet, ut supra probatum est. Primo responderi potest quod est verum quod humana prudentia non potest facere et contrariari quod celum non moveatur et influat secundum naturam suam. Secundo responderi potest quod, posito quod testus dicat, hoc est prudentia nostra non contrariatur influentie celesti, propter hoc non tollitur nec sequitur quod prudentia uniuscuiusque hominis non possit refrenare inlicitas dispositiones et cogitationes perversas causatas ex influentia celi. Nam, posito quod Petrus, qui est potens ad currendum, non currat, propterea non tollitur quod currere non possit; et sic, posito quod sensus humanus non contradicat nec opponatur male dispositioni planete, propterea non tollitur nec dicit testus quod contradicere non possit. Ex quo sequitur quod humana ratio posset ex sui arbitrii libertate refrenare motus, dispositiones et qualitates malas ex celesti influentia descendentes. Nam sicut annus faciem terre quandoque frugibus quandoque floribus ornat, et sicut mare quandoque quiescit absque turbine tempestatis quandoque tumescit tempestuosis procellis, sic fortuna quandoque malis influentiis et dispositionibus quandoque bonis et gratis mortales disponit et allicit. Hoc est quod scribit Boetius in IIº de consolatione super fortune regimine ubi dicit. Sed quamvis celum, annus, fortuna et mare non sint dii, quia tamen sunt creature Dei et sunt et manent sub perpetua obedientia Creatoris, idcirco sic ipsos deos appellat ex constantia et participatione divini ordinis quem custodiunt et servant immobilem. -Huius est ratio quia, cum vigeant ratione et intellectu, deberent cognoscere et iudicare quod motus et influentia fortune sunt necessaria in se ipsis, quia de necessitate est quod celum moveatur et influat, non autem necessitant mortales ad quicquam, sed ipsi spontanee deducuntur et inclinantur, quemadmodum ratio vel apetitus predominatur in eis secundum libertatem arbitrii eorundem. Sed ipsa fortuna de hac maledictione et inhonoratione non curat, quia, tamquam intelligentia beata, cum aliis intelligentiis spiritualibus creaturis primis felicitatur et gaudet in orbe suo, secundum providentiam et dispositionem Excelsi. Ad cognoscendum autem rationem et causam propter quas tantus eror mundum invasit – quo pars aliqua cecitatis humane credit vel asserit vel pertinaciter affirmat quod omnia de necessitate eveniunt, sed maxime isti maledicti ribaldi, discipatores bonorum suorum ac predones itinerum et alii ostinati ad malum, hoc asserere non verentur dicentes, sciendum est quod, sicut dictum est supra, duo sunt principia actuum humanorum: apetitus et ratio. Per rationem mortalis quilibet virtuose agit et inclinatur ad bonum, per appetitum autem vitiose se habet et inclinatur ad malum. Cum autem honores, divitie, potentie, voluntates et alia temporalia transitoria et caduca et imperfecta de se, tamquam bona corporis, sint contraria bono et perfectioni anime, cuius bonum et perfectio Deus est, cumque apetitus humanus anime perfectioni ac rationi contrarius tam de natura sui quam ex dispositiva vel qualificativa celestis corporis influentia inordinetur et delectetur in istis illecebris divitiis, voluptatibus et temporalibus transitoriis, que bona sunt corporis, et sic apparet manifeste quod quilibet vivens per apetitum, quamvis misere delectationi sue et ceco appetitui satisfaciat, perverse ac detestabiliter operetur et vivat. Omnes autem per apetitum et passionem operantur et vivunt qui in huiusmodi temporalibus momentaneis vanitatibus, fraudibus, dolis, cupiditatibus, malis artibus et aliis universis vitiis et malitiis delectantur. Sed cum omnes isti perversi ambulantes in tenebris, a virtute et veritate remoti, vere rationis lucem videre non possunt, quia in contrarium et destructionem ipsius totis viribus et affectibus opponuntur, idcirco virtute et ratione calcatis, destructis et neglectis per eos ex habituata corruptione malitie et ex dispositione perversa, in cuius operatione habituantur, tam ex influentia celi quam ex longeva consuetudine ac inordinato et bestiali apetitu ipsos actraente, delectabilius, affectuosius et celerius prontuantur, operantur et deducuntur ad mala et per istas inlecebras et temporalia rapiuntur, quam per virtutem, rationem et bonum, que hodiunt, que contenunt, que fugiunt, et adversus illa suis studiis et perversis actibus moliuntur et agunt. +Huius est ratio quia, cum vigeant ratione et intellectu, deberent cognoscere et iudicare quod motus et influentia fortune sunt necessaria in se ipsis, quia de necessitate est quod celum moveatur et influat, non autem necessitant mortales ad quicquam, sed ipsi spontanee deducuntur et inclinantur, quemadmodum ratio vel apetitus predominatur in eis secundum libertatem arbitrii eorundem. Sed ipsa fortuna de hac maledictione et inhonoratione non curat, quia, tamquam intelligentia beata, cum aliis intelligentiis spiritualibus creaturis primis felicitatur et gaudet in orbe suo, secundum providentiam et dispositionem Excelsi. Ad cognoscendum autem rationem et causam propter quas tantus eror mundum invasit - quo pars aliqua cecitatis humane credit vel asserit vel pertinaciter affirmat quod omnia de necessitate eveniunt, sed maxime isti maledicti ribaldi, discipatores bonorum suorum ac predones itinerum et alii ostinati ad malum, hoc asserere non verentur dicentes, sciendum est quod, sicut dictum est supra, duo sunt principia actuum humanorum: apetitus et ratio. Per rationem mortalis quilibet virtuose agit et inclinatur ad bonum, per appetitum autem vitiose se habet et inclinatur ad malum. Cum autem honores, divitie, potentie, voluntates et alia temporalia transitoria et caduca et imperfecta de se, tamquam bona corporis, sint contraria bono et perfectioni anime, cuius bonum et perfectio Deus est, cumque apetitus humanus anime perfectioni ac rationi contrarius tam de natura sui quam ex dispositiva vel qualificativa celestis corporis influentia inordinetur et delectetur in istis illecebris divitiis, voluptatibus et temporalibus transitoriis, que bona sunt corporis, et sic apparet manifeste quod quilibet vivens per apetitum, quamvis misere delectationi sue et ceco appetitui satisfaciat, perverse ac detestabiliter operetur et vivat. Omnes autem per apetitum et passionem operantur et vivunt qui in huiusmodi temporalibus momentaneis vanitatibus, fraudibus, dolis, cupiditatibus, malis artibus et aliis universis vitiis et malitiis delectantur. Sed cum omnes isti perversi ambulantes in tenebris, a virtute et veritate remoti, vere rationis lucem videre non possunt, quia in contrarium et destructionem ipsius totis viribus et affectibus opponuntur, idcirco virtute et ratione calcatis, destructis et neglectis per eos ex habituata corruptione malitie et ex dispositione perversa, in cuius operatione habituantur, tam ex influentia celi quam ex longeva consuetudine ac inordinato et bestiali apetitu ipsos actraente, delectabilius, affectuosius et celerius prontuantur, operantur et deducuntur ad mala et per istas inlecebras et temporalia rapiuntur, quam per virtutem, rationem et bonum, que hodiunt, que contenunt, que fugiunt, et adversus illa suis studiis et perversis actibus moliuntur et agunt. Hic describit auctor quod in circulo isto nedum invenit animas cruciatas eorum quos ira devicit, sed illorum etiam qui per accidiam, hoc est per negligentem tristiciam et pigritiam inexcusabilem, sunt damnati. Et dicit quod isti tales accidiosi et tristes sunt ibi sub aqua in quadam palude et foris loqui nec apparere non possunt, et propterea existentes in fundo conqueruntur et dicunt hec verba. Ex prolatione quorum verborum inferius aqua in summo ebullire et pullulare videtur, prout aperte mostratur cum dicit. Auctor in fine capituli precedentis descripsit qualiter pervenerant descendendo prope quandam turrim, modo dicit quod, antequam aplicuissent ad turrim, prius per magnam horam inspexit summitatem turris, quia vidit in summitate prefata duo flamigera insegna demostrari, quibus ostensis inditiis, demon quidam, Flegias nomine, solus in quadam navicula per aerem sub maxima celeritate pervenit, in quam Virgilius et auctor descenderunt et transiverunt ad ea que postmodum subsecuntur. Dicit auctor quod quando descendit in barcham, propter solum descensum ipsius onerata fuit navis, et proprie verum loquitur. Huius ratio est quia, cum Virgilius et demon ille essent spiritus solumodo absque substantia corporis, idcirco ex eis navis non poterat honerari; cum autem ipse Dantes tam in corpore quam in spiritu ibi adesset, ex ipso dumtaxat navis honerata transibat. @@ -76,7 +76,7 @@ Hec umbra fuit pater Guidonis Cavalcantis, nobillissimi et prudentissimi viri, a Redit auctor ad materiam domini Farinate et dicit quod ipse dominus Farinata replicando dixit ipsi auctori. Nam per dominam ibi regentem significatur luna, que ut plurimum dicitur regere et operationem suam influere in situ civitatis et partibus circumstantibus; cum igitur luna perficiat cursum quolibet mense, idcirco vult dicere quod luna quinquaginta vicibus non perficiet cursum suum quod ipse Dantes sue civitatis exulem se videbit. Hic auctor reddit causam domino Farinate quare populus Florentinus tam crudeliter odit dominum Farinatam et partem suam, et dicit quod occasione conflictus quem receperunt Florentini a domino Farinata ad castrum Montis Aperti, ex quo conflictu quoddam flumen in districtu Senarum quod vocatur l'Arbia coloratum fuit sanguine Florentinorum, ita est Florentino populo odiosus dominus Farinata predictus. Auctor in parte precedenti descrisit de penis eorum qui vivunt epycurio more; in principio autem presentis capituli dicit se pervenisse ad locum illum asperiorem et orribiliorem per ea que proxime subsecuntur cum dicit. -Ad habendam notitiam predictorum sciendum est quod in parte ista puniuntur omnes qui aliquam iniuriam commiserunt, tamen sub distintis gradibus tormentorum. Et ad maiorem evidentiam sciendum est quod omnis iniuria aut per fraudem aut per violentiam infertur patienti; et sive sit violenta sive fraudulenta iniuria potest fieri et commicti in tres personas, in proximum, se ipsum et Deum, et in unoquoque istorum potest commicti dupliciter, scilicet realiter et personaliter. Nam proximo infertur personalis iniuria cum occiditur vel percutitur, realis cum dampnificatur in bonis et rebus eius; sibi ipsi personaliter iniuriatur qui se ipsum occidit, realiter vero qui ludit et discipat bona sua. Deum autem personaliter offendit qui Deum negat, despicit et blasphemat; realiter vero offenditur Deus cum quis despicit naturam et contra naturam operatur, ut sunt sodomite et feneratores quos vocat caursinos. Et propterea cum tribus personis inferatur iniuria – proximo, sibi ipsi et Deo –, tres sunt circuli: primus qui est maior, secundus qui est minor, tertius qui est minimus magis terribilis et penalis, quia quanto minor tanto proximior centro inferni. In primo siquidem circulo puniuntur omnes violenti offensores prossimi et bonorum suorum, prout inferius monstrat auctor cum dicit. In secundo circulo puniuntur omnes violenti offensores et homicide sue proprie vite et dispersores bonorum suorum. Causa vero propter quam hii gravius puniuntur hec est, quia gravius peccant; nam cum de ratione caritatis existat quod quis magis diligat se ipsum et bona sua quam proximum et bona proximi, sequitur quod homicida sui ipsius et dispersor bonorum suorum gravius peccet cum fortius a caritate recedat, et propterea gravius tormentatur; et hoc est quod dicit auctor in his verbis. In tertio vero et orribiliori circulo puniuntur blasphemi et offensores maiestatis eterne et destructores et contemptores nature et contra ipsam operantes, ut sunt usurarii qui caursini dicuntur, qui naturam despiciunt et in ipsius contrarium operantur. Et isti pre ceteris adhuc acriori pena pletuntur, quia, cum ipse Deus creator omnipotens sit omnibus excellentior et perfectior, sit etiam ipse finis ultimus ad quem bona omnia ordinantur, considerata igitur qualitate obiecti in quod peccatur, quod est ipse Deus, sequitur quod, quia offendens Deum gravius a caritate et ratione recedit, quod in hoc minori et acerbiori circulo iusto iudicio pletantur acerbius; et hoc est quod dicunt verba illa. +Ad habendam notitiam predictorum sciendum est quod in parte ista puniuntur omnes qui aliquam iniuriam commiserunt, tamen sub distintis gradibus tormentorum. Et ad maiorem evidentiam sciendum est quod omnis iniuria aut per fraudem aut per violentiam infertur patienti; et sive sit violenta sive fraudulenta iniuria potest fieri et commicti in tres personas, in proximum, se ipsum et Deum, et in unoquoque istorum potest commicti dupliciter, scilicet realiter et personaliter. Nam proximo infertur personalis iniuria cum occiditur vel percutitur, realis cum dampnificatur in bonis et rebus eius; sibi ipsi personaliter iniuriatur qui se ipsum occidit, realiter vero qui ludit et discipat bona sua. Deum autem personaliter offendit qui Deum negat, despicit et blasphemat; realiter vero offenditur Deus cum quis despicit naturam et contra naturam operatur, ut sunt sodomite et feneratores quos vocat caursinos. Et propterea cum tribus personis inferatur iniuria - proximo, sibi ipsi et Deo -, tres sunt circuli: primus qui est maior, secundus qui est minor, tertius qui est minimus magis terribilis et penalis, quia quanto minor tanto proximior centro inferni. In primo siquidem circulo puniuntur omnes violenti offensores prossimi et bonorum suorum, prout inferius monstrat auctor cum dicit. In secundo circulo puniuntur omnes violenti offensores et homicide sue proprie vite et dispersores bonorum suorum. Causa vero propter quam hii gravius puniuntur hec est, quia gravius peccant; nam cum de ratione caritatis existat quod quis magis diligat se ipsum et bona sua quam proximum et bona proximi, sequitur quod homicida sui ipsius et dispersor bonorum suorum gravius peccet cum fortius a caritate recedat, et propterea gravius tormentatur; et hoc est quod dicit auctor in his verbis. In tertio vero et orribiliori circulo puniuntur blasphemi et offensores maiestatis eterne et destructores et contemptores nature et contra ipsam operantes, ut sunt usurarii qui caursini dicuntur, qui naturam despiciunt et in ipsius contrarium operantur. Et isti pre ceteris adhuc acriori pena pletuntur, quia, cum ipse Deus creator omnipotens sit omnibus excellentior et perfectior, sit etiam ipse finis ultimus ad quem bona omnia ordinantur, considerata igitur qualitate obiecti in quod peccatur, quod est ipse Deus, sequitur quod, quia offendens Deum gravius a caritate et ratione recedit, quod in hoc minori et acerbiori circulo iusto iudicio pletantur acerbius; et hoc est quod dicunt verba illa. Hucusque auctor trattavit de penis que inferuntur ex ofensione violencta, nunc autem dicit de his qui cruciantur ex ofensione fraudolenta, videlicet ex fraudibus, dolis et decetionibus prodictoriis. Circa quod siquidem est sciendum quod omnis fraus aut commictitur et infertur ei qui de fraudante confidit aut illi qui de ipso non confidit; omnes enim decipientes et fraudantes aliquem qui de fraudantibus non confidit puniuntur in secundo circulo; omnes vero decipientes confidentes de ipsis puniuntur in minori circulo tamquam acerbiori et graviori. Hec est ratio quia gravius peccat decipiens confidentem quam decipiens non confidentem: nam in deceptione non confidentis vitiatur solummodo naturale et universale vinculum humane dilectionis, que est ipsa caritas per quam unusquique habet diligere proximum suum; in deceptione vero et fraude proximi confidentis non solum corrumpitur nexus caritatis humane, verum etiam tollitur et corrumpitur ipsa spes que nata erat et procedebat ex fide quam deceptus in decipiente tenebat. Et sic cum ex tali fraude hec tres theologice et suppreme virtutes quodamodo offendantur, iusto Dei iudicio crudeliori penalitate punitur et hoc est quod dicit pars illa. Sciendum est ex verbis istis quod hic finitur prima dies qua stetit auctor in inferno, et omnia precedentia a principio libri usque ad sequens capitulum auctor in una die naturali scruptatus fuit et vidit. Nam cum in medio mensis martii, tanquam perfectiori tempore ut calido et umido, auctor hunc trattatum inceperit, et hoc tempore sol intret in Arietem, Piscis autem precedat Arietem, cumque prima hora diei sol oriatur et levetur semper cum signo suo et cum eo occidat, cum etiam signum Pissis precedat immediate signum Arietis ita quod redeunte sole existente in signo et sub signo Arietis ad emisperium nostrum, oportet de necessitate signum Piscis precedentis ante levari et ante orriri quam signum Arietis subsequentis. Idcirco, proud dicit testus, auctor videbat Pisces in oriçonta, hoc est videbat oriri diem et quod dies adveniebat quia post Pisses sequitur Aries, in quo et cum quo surgebat et oriebatur sol. Adhuc subiungit auctor et dicit, ad ostendendum quod dies adveniebat, quod currus totus residet supra polum; hoc est quod ipsa hora adveniente nova die ille stelle, que vocantur currus, manent proxime supra polum nostrum, quem videmus continue. Polus autem est illa pars celi quam continue videmus et que numquam occidit nobis, ubi posita est stella illa que vocatur tramontana, penes quam posite sunt dicte stelle que dicuntur. @@ -93,14 +93,14 @@ Dicit ipse Petrus quod cum semper ex dignitatibus et honoribus et bono alterius Sed quamvis hec verba sic sint ab auctore descripta, nichilominus teneo quod aliud scriptum fuerit et alia fuerit auctoris intenctio: Scriptura siquidem sic rigide sic singulariter et vituperose punit et ponit de hiis qui, velud desperate cecitatis filii, perdiderunt sponte se ipsos ad terrorem et instructionem mortalium, ut sibi precaveant ab huiusmodi perdictione inposterum, per quam inremediabiliter et preter spem alicuius misericordie Deus graviori offensione offenditur: nam nullum est gravedinis tante delictum cuius divina misericordia misereri non possit, excepto desperationis delicto que sola mederi nequit. Hoc est quod probat et dicit; credo autem auctorem prefatum, tamquam fidelem captolicum et omni prudentia et scientia clarum, suo tenuisse iudicio quod Ecclesia santa tenet videlicet. Iste Lanus fuit quidam domicellus et iuvenis de civitate Senarum qui inter cives alios dittissimus erat, tamen fuit consumptor et discipator omnium bonorum suorum; sed antequam morte naturali deficeret, ipso iuvene existente, mortuus fuit in quodam conflictu ad locum Plebis de Toppo, et propterea, sicut dicit testus, mors eidem Lano favendo succurrit, quia ipsum rapuit in tempore iuventutis: quoniam si vixisset in seculo, opportebat quod famescentes et macerimi canes, sicut in testu sequitur, ipsum devorassent, hoc est dicere quod miseria et egestas ipsum aflixissent. Iste cui deficiebat virtus in fuga fuit dominus Iacobus de Sancto Andrea de civitate Padue sub maximis divitiis constitutus qui discipavit omnia bona sua, et inter alias prodigalitates eius de ipso fertur quod, videre desiderans quendam pulcrum et magnum ignem, dictus dominus Iacobus comburi fecit quandam villam eius in totum. Modo dicit testus quod dum ipse vellet afugere, quia deficiebat ei fuigiendi potentia, invenit unum ex dictis stirpibus sive quodam cespullium et in dictum cespullium ut lateret intravit. Tamen superna permissione crudelissime fere aperierunt cespullium et laceraverunt omnia membra eius; hoc est dicere quod ante mortem ipsius fuit incommodis et miseria involutus, et nedum ipse canes laceraverunt membra dicti domini Iacobi sed etiam dictum cespullium sive stirpem, qui stirpes etiam erat unbra et quedam anima, totaliter destruxerunt. Ex quo dictum cespulium conqueri et plorare incepit dicens contra animam dicti domini Iacobi. -Iste Florentinus fuit dominus Loctus iudex de Aglis de Florentia, qui, secundum quod fertur, ex dolore prenimio cuiusdam false sententie quam protulerat in domo sua, cum quadam argentea corrigia eius se ipsum suspendit, et propterea dicit fei gibetto etc., quia locus in quo suspenduntur homines in partibus Francie vocatur giubet; et ipse idem de domo propria constituit sibi furcas. +Iste Florentinus fuit dominus Loctus iudex de Aglis de Florentia, qui, secundum quod fertur, ex dolore prenimio cuiusdam false sententie quam protulerat in domo sua, cum quadam argentea corrigia eius se ipsum suspendit, et propterea dicit fei gibetto etc, quia locus in quo suspenduntur homines in partibus Francie vocatur giubet; et ipse idem de domo propria constituit sibi furcas. Cum auctor supra proxime in fine capituli precedentis viderit cruciari animam eius qui erat de una civitate cum eo, idcirco dicit quod ex caritate quam habebat ad miserum ardentem ratione loci, frondes stirpis eius divisas et separatas collegit in unum et, ipsis frondibus dicto Florentino exibitis, ipse auctor cum Virgilio ad prosecutionem itineris est conversus. Exemplificative loquitur Dantes et dicit quod, cum arena illa per quam gradiebatur esset pestifera et angustiis plurimis copiosa, talis erat qualis erat arena Libie per quam Cato Romanus, devicto Pompeio, cum Pompeianis fugiens a facie Cesaris pertransivit. Que siquidem arena Libie, velud desertum silvestre et inabitabile, est periculosa et miseriis ac incommodis multis plena; et hoc scribens, Lucanus in nono de ipso Catone loquente et suadente Pompeianis ut per dictam arenam iter acciperent sic dicit. Exemplificat auctor quod quemadmodum accidit Alexandro regi militati in partibus orientis quod ex summa caliditate solis et aeris vapores igniti descendebant super eum et militibus suis, tamen ipse Alexander sua virtute providit ad conservationem ipsius et militarium acierum suarum, ita, dicit auctor, facti erant vapores ignei cadentes super miseros pecatores; ex quo arena illa sicca et arida, in qua anime misere permanebant, tamquam esca accendebatur et urebantur. Respondet Virgilius auctori interoganti et admiranti super condictione illius rivuli et dicit quod in medio mari est quidam locus destructus qui vocatur insula Creti; cuius insule Saturnus fuit rex primus et dominus, cuius Saturni regis temporibus homines casti erant absque cupiditate et vitio; et in dicta insula erat quidam mons sive locus qui vocabatur Yda, qui siquidem locus fructibus et arboribus et bonis omnibus affluebat, modo, dicit auctor, locus ille destructus est et sterilis tamquam res antiqua. In quo siquidem monte uxor Saturni, que vocabatur Rea, fecit latere Iovem filium suum et dicti Saturni et ibi nutriri ut Saturnus nesciret quid esset de eo: nam Saturnus preceperat dictum filium suum interimi cum nasceretur, sed prius sibi presentaretur; et hoc quia ei dictum fuerat a responsis ydolorum suorum quod filius nasciturus ex eo ipsum Saturnum debebat de regno expellere. Rea autem, uxor Saturni predicti et mater pueri, Saturno querenti filium presentari fecit quandam ymaginem lapideam pueri parvam et involuptam pannis, quam credens Saturnus fore puerum, ipsum iussit occidi. Adhuc prosequens auctor de ista materia dicit quod omnes premisse etates quorumlibet regum et principum qui per tempora precesserunt, excepta solumodo prima etate que per aurum intelligitur, vitiose fuerunt: nam a secunda etate hucusque omnes reges et principes omniumque mortalium studia ad cupiditatem, luxuriam, vanagloriam et alia vitia intenderunt; ex quorum membrorum parciumque diruttis scisuris egreditur quidam rivulus lacrimarum et aque, descendens in hac valle miserrima; et ex ista aqua generantur postmodum ista tria, scilicet Achirunte Flegetunte et Stige, et etiam generatur ex dicta aqua quidam lacus qui vocatur Cocitus. Et hoc totum vult dicere quod ex cupiditate humana et ex aliis vitiis hominem maculantibus anime peccatrices descendunt ad has inferas partes, in quibus, secundum ipsarum demerita varia, in hiis Achironte, Stige et Flegetunde et Cocito varie cruciantur. Nam per cupiditatem humanam significatur hec aqua vel rivulus ex qua generantur premissa quatuor. Nam primus fluvius in inferno dicitur Achiruncte qui interpetratur sine gaudio, per quem fluvium primo transeunt anime in inferno ad penam; Stige interpetratur tristitia et est quidam palus que secundario invenitur in inferno, in qua puniuntur superbi et arogantes; Flegetunte interpetratur incendium et est quoddam fossatum aque rubee sive sanguinis bulientis; Cocitus interpetratur luctus et est lacus concelatus in centro terre, idest in profundo inferni in quo est Lucifer, et ibi puniuntur proditores. Et sic sequitur quod anime dampnatorum ex ipsorum sceleribus transeant per fluvium Achirunctis, hoc est quod absque gaudio maneant et crucientur in palude Stige, hoc est quod semper sint tristes; subiugantur in Flegetonte, hoc est quod semper incendio concrementur, et firmentur in Cocito, hoc est quod in lacu luctus orribilis perpetuo recludantur, hoc est quod dicit testus. -Dicit in hac parte quod, ipso cum aliis mortalibus in seculo permanente, habebat quandam cordam cintam, cun qua corda aliquando proposuit et pensavit ad prosequendum et capiendum liunçam que habet pellem depicta. Hoc est dicere quod ipse Dantes aliquando voluit cum fraudulentiam inherere luxurie et in eodem vitio cum fraudolentia delectari – nam per cordam significatur fraudulentia, quia quemadmodum corda est nodosa et tortuosa sic fraudolentia –, quia cum per peccatum et cogitationem malam sit a Deo a veritate remota, in se ipsa non est directa sed potius tortuosa, quia ab illa summa et divina regula omnia dirigente procul dubio est divisa. Per liunçam vero, que est variis colorata coloribus, luxuria figuratur, quia quemadmodum ipsa liunça est pluribus depicta coloribus sic ipsa luxuria affigit et molestat hominem curis quam plurimis, ut plenius tractatum est supra primo capitulo. -Sed postquam, dicit auctor, hac zona sive corda me excussi, scilicet hanc fraudulentiam mihi abstuli ex mandato ducis mei Virgilii, hoc est ex imperio rationis – quem Virgilium pro ratione figurat, sicut primo capitulo superius est descriptum –, ipsam cordam dedi Virgilio, hoc est ipsam fraudolentiam et voluntarium apetitum supposui rationi etc.; et sic ipse auctor usus non fuit ipsa fraudulenta luxuria per modum fraudulentie. +Dicit in hac parte quod, ipso cum aliis mortalibus in seculo permanente, habebat quandam cordam cintam, cun qua corda aliquando proposuit et pensavit ad prosequendum et capiendum liunçam que habet pellem depicta. Hoc est dicere quod ipse Dantes aliquando voluit cum fraudulentiam inherere luxurie et in eodem vitio cum fraudolentia delectari - nam per cordam significatur fraudulentia, quia quemadmodum corda est nodosa et tortuosa sic fraudolentia -, quia cum per peccatum et cogitationem malam sit a Deo a veritate remota, in se ipsa non est directa sed potius tortuosa, quia ab illa summa et divina regula omnia dirigente procul dubio est divisa. Per liunçam vero, que est variis colorata coloribus, luxuria figuratur, quia quemadmodum ipsa liunça est pluribus depicta coloribus sic ipsa luxuria affigit et molestat hominem curis quam plurimis, ut plenius tractatum est supra primo capitulo. +Sed postquam, dicit auctor, hac zona sive corda me excussi, scilicet hanc fraudulentiam mihi abstuli ex mandato ducis mei Virgilii, hoc est ex imperio rationis - quem Virgilium pro ratione figurat, sicut primo capitulo superius est descriptum -, ipsam cordam dedi Virgilio, hoc est ipsam fraudolentiam et voluntarium apetitum supposui rationi etc; et sic ipse auctor usus non fuit ipsa fraudulenta luxuria per modum fraudulentie. Istud est verbum notabile. Nam inter ceteros homines habet homo studere ut prudens apareat et cum prudentia operetur, sed maxime inter eos qui sunt tanta virtute et perspicacitate preclari quod nedum opus humanum intuentur et noscunt sed etiam subtiliçantes inquirunt, discuciunt et speculantur sub qua intentione et quo proposito sive motu moventur homines ad aliquid faciendum. Hoc est etiam verbum notabile. Nam quamvis omne quod verum est sit sub veritate fundatum, quia tamen potest esse tale quod ex qualitate et inaptitudine rei persone loci vel temporis auditoribus incredibile videretur, idcirco non debet esse lingua preceps ad descriptionem vel narrationem eius veri dicti vel facti quod non est verisimile vel quod habeat aliquam speciem vel evidentiam falsitatis. Et hoc dicit auctor ad excusationem sui, quia ipsum oportet describere et tractare de quadam bestiali figura quam vidit in loco sive circulo isto natantem per aerem, tamquam natat ille qui, cum se deorsum in aquis demeserit propter reparationem ancore navis aut propter quidquam aliud necessarium, versus celum. Alia subsequentia per se patent. Advertendum est in parte ista quod fraudulentia figuratur et intelligitur per hanc bestiam. Nam quemadmodum hec fera, sicut describit auctor, super ripam caudam non ostendit, ita homo fraudulentus fraudem ipsius detinet in absconso, ut fraudulenter possit exterius operari; et quemadmodum hec bestia faciem iusti hominis et humilis demostrabat, sic homo fraudulentus vivens iustus et humilis aparere molitur, ut sub colore iustitie, sub humilitatis et liciti specie possit decipere confidentes; et hoc est quod dicit testus. Per id vero quod dicitur, sciendum est quod quemadmodum bestia illa est variis colorata coloribus, sic fraudulentis animus est variis malitiis et falsis adinventionibus maculatus. @@ -139,5 +139,5 @@ Et ad horum evidentiam latiorem sciendum est quod iste rodens et manducans alium Hoc est sonnium de quo dicit. Nam ipse comes sonniaverat quod videbat dictum archiepscopum tamquam dominum et magistrum extra civitatem Pisarum, penes quendam montem positum inter Pisas et Lucam; et ipse archiepiscopus ante constituerat Gualandos, Sismondos et Lanfrancos, qui sunt tres ex maioribus et potentioribus domibus civitatis Pisarum. Et dum ipse archiepiscopus inter ipsos magister et dominus videretur, fugabat versus dictum montem unum lupum cum lupicinis parvis, filiis dicti lupi, cum quibusdam famelicis et macerimis canibus; et cum iste lupus et filii fatigarentur et debilitarentur in brevi cursu, idcirco dicti canes ipsum lupum et filios capiebant et ipsos universaliter devorabant. Per lupum et lupicinos significatur comes Ugolinus et filii, per canes macilentos significatur fames qua perierunt, per id vero quod ante se posuit dictos Pisanos significatur qualiter predicti Gualandi, Sismundi et Lanfranchi ad ipsius archiepiscopi instantiam accusaverunt et infamaverunt dictum comitem Ugolinum; ex quo ipse et filii finaliter perierunt in turri. Ex verbis istis videtur auctor demostrare quod in gradu istius Tolomee persepe anime dannatorum ex proditionis scelere feruntur antequam moriatur ipsum corpus; et hoc est quod dicit testus. Hoc est, antequam Atropos, hoc est mors, moveat et ߤ piditur ߤ corpus, anima, proditione peratta, descendit in hunc locum et quidam demon deputatus ad hoc statim intrat corpus suum proditoris, et illud possidet et gubernat usque ad tempus debite et statute mortis ipsius; et hoc est quod dicit testus ille. Sed quamvis hec ita scripta sint, tamen simpliciter non sunt vera, quia falsum est, et contra naturam et fidem, quod anima separata a corpore corpus aliqualiter gubernetur et vivat: hec est ratio quia, cum anima regulatrix et motrix et vivificativa ac perfectio totius corporis, sequitur quod, ipsa descedente et recedente de corpore, corpus moveri et vivificari non possit; et hoc est quod dicit testus. Hec siquidem sunt figurative ab auctore descripta; nam hoc nichil aliud significat vel figurat nisi quod tanta est gravitas prodicionis et proditoris, quod statim ex peccati pondere pena sequitur et sequi deberet auctorem suum. Modo probat auctor quod premissit. Nam cum Michael Çanche de Sardinia, de quo trattatum est supra XXII capitulo, fuisset mortuus per tractatum proditionis domini Branche de Oria de Ianua, dicit auctor quod adhuc dictus Michael mortuus non erat quando dictus dominus Branca, hoc est anima eius, iam ceciderat in locum et gradum istum, ipso domino Brancha existente vivo et gubernato corpore eius per demonem deputatum ad hoc. Dicit etiam auctor quod simile accidit in quodam vicino dicti domini Branche qui dicte proditioni consenserat. -Advertendum est in parte ista quod hic finitur tertia dies qua ipse auctor stetit in inferno versus emisperium nostrum. Quid autem sit centrum, et qualiter in eo Lucifer resideat, et qualiter ipse auctor cum Virgilio descenderit ad ipsum profundum inferni sive centrum – quod positum est inter duo emisperia, scilicet emisperium nostrum quod habitamus, et habitabilis est terra, et emisperium aliud positum ex parte que videtur nobis inferiori –, qualiter etiam ipse auctor cum magistro se transtulerit ad aliud emisperium versus celum per subsequentia patet. Nam, sicut dicit magnus astrolagus Tolomeus in principio sui de almagestis, celestis circuli forma sperica idem cum terra centrum obtinet; ex quo mostratur quod centrum nichil aliud est quam ipse locus remotissimus a qualibet parte celi, et punctus in profundissimo loco terre a celo et terra equaliter distans secundum proportionatam distantiam utriusque. Et quia, sicut tenent astrologi et geometre, et sicut invenitur rationabili speculatione nature, si possibile esset reperiri vel fieri unum foramen in terra ista emisperii nostri qua habitamus, et foramen istud esset tante profunditatis quod aliud ultimum terre pertingeret, ita quod aliud emisperium aliaque pars celi videretur ex parte alia, et per hoc foramen ex parte emisperii nostri deiceretur quidam lapis inferius versus aliud emisperium, cum lapis sit corpus grave et de natura gravis sit descendere, idcirco lapis iste descenderet usque ad puntum istum, quem centrum dicimus, pre ceteris remotissimum et equaliter distantem a celo. Et cum esset lapis iste in ipso puncto, in eo maneret immobilis necessaria ratione nature, nec versus nostrum nec aliud emisperium moveretur. Hec est ratio quia, cum ex superiorum et celestium corporum influentia motuque continuo ista omnia elementa et corpora inferiora regulentur et vivant, sicut probat Phylosophus in primo Metaurorum cum dicit, cum autem ipsum celum continue moveatur et influat super nostrum et aliud emisperium, ex cuius celi virtute levis corporis est ascendere, gravis est descendere, idcirco nec partes illas aquaticas, aereas vel terrestres alterius emisperii nobis oppositi, nec etiam partes emisperii nostri aereas, aquaticas vel terrestres est dare superiores vel inferiores inter eas, quia ab unius eiusdem celi virtute reguntur, idemque celum movetur equaliter super eas. Et utrum ascendatur vel descendatur in eis vel per eas partes, si ascendatur, ascensus est versus celum, et si descendatur, versus celum. Nam falsum est quod, celesti corpore supra unum et eundem puntum equaliter et continue se movente, quod in ipso puncto sit dare superius vel inferius, quia ipse punctus se habet per modum medii ad partes quaslibet ipsius corporis circa idem medium se moventis; et sic cum terra se habeat per modum puncti sive centri ad celum, falsum est dare emisperium nostrum superius usque ad punctum medium, falsum est etiam dare inferius aliud emisperium, cum, sic dictum est, super ambo emisperia feratur equaliter motus celi. Preterea cum utriusque emisperii partes aeree, terrestres et elementares alie attivas et passivas habeant qualitates, propter quas patiuntur et agunt, et sic ex virtutibus ipsarum partium agant et hatraant et operhentur in istis corporibus inferioribus, expedit idcirco necessaria ratione nature quod cum corpus grave, cuius est deorsum tendere, cum pervenerit ad puntum medians et dividens emisperia, quod est centrum, in ipso centro de necessitate permaneat. Huius est ratio quia ipsum grave corpus ad eum punctum pervenit ad quem ex influentia celi et per actiones et actractivas virtutes elementorum utriusque emisperii atrahitur et adducitur; quod si idem corpus grave centrum excederet versus emisperium nobis oppositum, illud abusivum et inconveniens sequeretur quod in ipso celo, in quo est perfectissimus ordo et qualitas ordinata, esset inordinata equalitas, quia influentia virtusque celestis ex parte emisperii nobis obiecti magis athraerent, magisque agerent et moverent ipsum grave corpus quam ista media pars celi, quam in isto emisperio nostro videmus. Videretur etiam quodamodo elementorum erare natura per actractionem istius gravis corporis ultra centrum, quia elementa illa emisperii inferioris essent maioris potentie et virtutis, attrahendo ipsum corpus grave, quam sint ordinata elementa emisperii nostri. Cum autem in ipso celo et elementis emisperii utriusque sit ordinata equalitas influentie, virtutis et actionis, idcirco lapis emissus, tanquam proprium et necessarium locum, naturaliter centrum petit, et in eo necessaria ratione quiescit. Ex quibus sequitur manifeste quod ipse puntus sive centrum sit illud medium ad quod tendunt gravia queque, et in eo lapis deiectus et unumquodque grave quiescit. Quod si lapis vel aliud grave deiectum centrum descenderet, ad aliud versus celum de necessitate ascenderet, quod per naturam est inpossibile gravi corpori; si a puncto illo retrocederet versus emisperium nostrum, ascenderet etiam, quod est impossibile. Et sic manifeste concluditur quod centrum istud est inter ceteras partes inferni pars terribilior et profundior, quia a celo et ab ipso Deo, principio primo, est remotior; et propterea in hoc profundo, velud convenienti sede, et sic acerbo iusto iudicio Dei cruciatur et manet ipse angelus tenebrosus Lucifer, quoniam adversus creatorem suum elatus temeritate superbie voluit sibi similis apparere. +Advertendum est in parte ista quod hic finitur tertia dies qua ipse auctor stetit in inferno versus emisperium nostrum. Quid autem sit centrum, et qualiter in eo Lucifer resideat, et qualiter ipse auctor cum Virgilio descenderit ad ipsum profundum inferni sive centrum - quod positum est inter duo emisperia, scilicet emisperium nostrum quod habitamus, et habitabilis est terra, et emisperium aliud positum ex parte que videtur nobis inferiori -, qualiter etiam ipse auctor cum magistro se transtulerit ad aliud emisperium versus celum per subsequentia patet. Nam, sicut dicit magnus astrolagus Tolomeus in principio sui de almagestis, celestis circuli forma sperica idem cum terra centrum obtinet; ex quo mostratur quod centrum nichil aliud est quam ipse locus remotissimus a qualibet parte celi, et punctus in profundissimo loco terre a celo et terra equaliter distans secundum proportionatam distantiam utriusque. Et quia, sicut tenent astrologi et geometre, et sicut invenitur rationabili speculatione nature, si possibile esset reperiri vel fieri unum foramen in terra ista emisperii nostri qua habitamus, et foramen istud esset tante profunditatis quod aliud ultimum terre pertingeret, ita quod aliud emisperium aliaque pars celi videretur ex parte alia, et per hoc foramen ex parte emisperii nostri deiceretur quidam lapis inferius versus aliud emisperium, cum lapis sit corpus grave et de natura gravis sit descendere, idcirco lapis iste descenderet usque ad puntum istum, quem centrum dicimus, pre ceteris remotissimum et equaliter distantem a celo. Et cum esset lapis iste in ipso puncto, in eo maneret immobilis necessaria ratione nature, nec versus nostrum nec aliud emisperium moveretur. Hec est ratio quia, cum ex superiorum et celestium corporum influentia motuque continuo ista omnia elementa et corpora inferiora regulentur et vivant, sicut probat Phylosophus in primo Metaurorum cum dicit, cum autem ipsum celum continue moveatur et influat super nostrum et aliud emisperium, ex cuius celi virtute levis corporis est ascendere, gravis est descendere, idcirco nec partes illas aquaticas, aereas vel terrestres alterius emisperii nobis oppositi, nec etiam partes emisperii nostri aereas, aquaticas vel terrestres est dare superiores vel inferiores inter eas, quia ab unius eiusdem celi virtute reguntur, idemque celum movetur equaliter super eas. Et utrum ascendatur vel descendatur in eis vel per eas partes, si ascendatur, ascensus est versus celum, et si descendatur, versus celum. Nam falsum est quod, celesti corpore supra unum et eundem puntum equaliter et continue se movente, quod in ipso puncto sit dare superius vel inferius, quia ipse punctus se habet per modum medii ad partes quaslibet ipsius corporis circa idem medium se moventis; et sic cum terra se habeat per modum puncti sive centri ad celum, falsum est dare emisperium nostrum superius usque ad punctum medium, falsum est etiam dare inferius aliud emisperium, cum, sic dictum est, super ambo emisperia feratur equaliter motus celi. Preterea cum utriusque emisperii partes aeree, terrestres et elementares alie attivas et passivas habeant qualitates, propter quas patiuntur et agunt, et sic ex virtutibus ipsarum partium agant et hatraant et operhentur in istis corporibus inferioribus, expedit idcirco necessaria ratione nature quod cum corpus grave, cuius est deorsum tendere, cum pervenerit ad puntum medians et dividens emisperia, quod est centrum, in ipso centro de necessitate permaneat. Huius est ratio quia ipsum grave corpus ad eum punctum pervenit ad quem ex influentia celi et per actiones et actractivas virtutes elementorum utriusque emisperii atrahitur et adducitur; quod si idem corpus grave centrum excederet versus emisperium nobis oppositum, illud abusivum et inconveniens sequeretur quod in ipso celo, in quo est perfectissimus ordo et qualitas ordinata, esset inordinata equalitas, quia influentia virtusque celestis ex parte emisperii nobis obiecti magis athraerent, magisque agerent et moverent ipsum grave corpus quam ista media pars celi, quam in isto emisperio nostro videmus. Videretur etiam quodamodo elementorum erare natura per actractionem istius gravis corporis ultra centrum, quia elementa illa emisperii inferioris essent maioris potentie et virtutis, attrahendo ipsum corpus grave, quam sint ordinata elementa emisperii nostri. Cum autem in ipso celo et elementis emisperii utriusque sit ordinata equalitas influentie, virtutis et actionis, idcirco lapis emissus, tanquam proprium et necessarium locum, naturaliter centrum petit, et in eo necessaria ratione quiescit. Ex quibus sequitur manifeste quod ipse puntus sive centrum sit illud medium ad quod tendunt gravia queque, et in eo lapis deiectus et unumquodque grave quiescit. Quod si lapis vel aliud grave deiectum centrum descenderet, ad aliud versus celum de necessitate ascenderet, quod per naturam est inpossibile gravi corpori; si a puncto illo retrocederet versus emisperium nostrum, ascenderet etiam, quod est impossibile. Et sic manifeste concluditur quod centrum istud est inter ceteras partes inferni pars terribilior et profundior, quia a celo et ab ipso Deo, principio primo, est remotior; et propterea in hoc profundo, velud convenienti sede, et sic acerbo iusto iudicio Dei cruciatur et manet ipse angelus tenebrosus Lucifer, quoniam adversus creatorem suum elatus temeritate superbie voluit sibi similis apparere. Dicit testus quod Virgilius cum ipso Dante, cum ipse Lucifer esset congelatus in glacie et pilosus, aprehendit pilos ipsius Luciferi, et ipsos apprehendens et tenens descendit usque ad ancham ipsius Luciferi, et, cum ibi descendisset, ibi invenit centrum, cum ipse Lucifer sit medius versus emisperium nostrum a capite usque ad ancam, et medius versus emisperium aliud ab anca usque ad pedes, et sic medius remansit ultra centrum et medius excessit centrum; idcirco capud invenerunt prius, quia, sicut ponit auctor, ex parte alterius emisperii ruit precipitatus ex celo. Sed cum ipse Virgilius pervenisset et descendisset ad centrum, et sic ulterius descendere non valebat, volens ad aliud emisperium pervenire, oportuit ipsum ascendere hoc modo, quia ipse Virgilius volvit faciem versus ancas et tibias Luciferi, et pilos ipsius capiens, per eos ascendit cum Dante versus aliud emisperium. Et ad id postea emisperium pervenerunt et exiverunt per foramen cuiusdam montis, et ibi ipse Dantes se posuit ut sederet adversus quod ipsius Luciferi tibie stant erecte; videns autem ipse Dantes diem et solem in hoc emisperio, et cogitans quod quando descendit de nostro emisperio erat hora versus sero, admirabatur profunde quod in modico cursu temporis, scilicet huius descensus et ascensus ipsius, nox sic celeriter transivisset, quia videbat solem in eo emisperio in quo erat. Sicut dictum est supra, iste angelus tenebrosus cum capite precipitato deorsum ex celo delapsus est a parte istius emisperii nobis oppositi, et propterea invenerunt eum Virgilius et auctor cum capite erecto in emisperio nostro prius; et cum postmodum ad aliud emisperium ascendissent, ipsum invenerunt cum tibiis versus celum. Et dicit auctor quod terra illius emisperii pro timore ipsius spiritus immundi ascendit ad emisperium nostrum, in quo manemus, et circumdata ac velata fuit a mari cum aquis suis; et hoc satis verificare videtur verbum illud Ysaie. Dicit etiam auctor quod forsan pro timore ipsius Luciferi et terra istius montis positi in alio emisperio nobis opposito, ad quem ipsi pervenerunt a nostro emisperio descendendo, volens fugere ipsius Luciferi faciem et presentiam, in altiori loco se transtulit; et sic tam ex elevatione terre nostre versus emisperium nostrum, quam ex fuga ascensu istius montis versus aliud emisperium fugientis, dimissus est ibi locus vacuus. Ex quibus omnibus manifeste concluditur quod ipse infernus, tamquam digna sedes spirituum immundorum, sit in ipso centro terre. Nam cum ipsum centrum sit locus a celo a summo principio remotissimus, dignum et iustum est quod in parte alia vel loco alio non sit pena nec residentia infernalis, quibus ipse demoniorum principes cum participibus et complicibus suis miserisque dannatis mortalibus puniantur habitent, quia si in loco alio permanerent, proximiores essent ipsi hostes pacis Domino Deo nostro. Quod autem debeant esse proximiores ipsi summo bono falsum est, cum ipsa misericordia et essentia Dei infinita distet et removeatur ab eis qui adversus Eum infinitis malitiis et inniquitatibus deliquerunt. \ No newline at end of file diff --git a/testi/GuidoDaPisa_ExpositionesComediam.txt b/testi/GuidoDaPisa_ExpositionesComediam.txt index 33e1d14..abf3136 100644 --- a/testi/GuidoDaPisa_ExpositionesComediam.txt +++ b/testi/GuidoDaPisa_ExpositionesComediam.txt @@ -1,19 +1,17 @@ -Scribitur Danielis quinto capitulo quod, cum Baltassar Rex Babillonie sederet ad mensam, apparuit contra eum manus scribens in pariete. Ista manus est noster novus poeta Dantes, qui scripsit, id est composuit, istam altissimam et subtilissimam Comediam, que dividitur in tres partes: prima dicitur Infernus, secunda Purgatorium, tertia Paradisus. His tribus partibus correspondent illa tria que scripta sunt in pariete. Nam 'Mane' correspondet Inferno; interpretatur enim 'Mane' numerus, et iste poeta in prima parte sue Comedie numerat loca, penas et scelera damnatorum. 'Thechel' correspondet Purgatorio; interpretatur enim 'Thechel' appensio, sive ponderatio, et in secunda parte sue Comedie appendit et ponderat penitentias purgandorum. Phares autem correspondet Paradiso; interpretatur enim 'Phares' divisio, et iste poeta in tertia parte sue Comedie dividit, id est distinguit, ordines beatorum et angelicas ierarchias. Igitur manus, id est Dantes − nam per manum accipimus Dantem: manus enim dicitur a 'mano, manas' et Dantes dicitur a 'do, das', quia sicut a manu manat donum, ita a Dante datur nobis istud altissimum opus − scripsit, dico, in pariete, id est in aperto et publico, ad utilitatem omnium, 'Mane' (id est Infernum, cuius penas et loca numeravit), 'Thechel' (id est Purgatorium, cuius penitentias appendit et ponderavit), 'Phares', id est Paradisum, cuius situm ab infimis elevatum esse monstravit, et cuius beatitudines ordinate distinxit. Omnia enim ista, secundum quod scribitur in libro Sapientie VIIIIo, posuit iste egregius poetarum in numero, pondere et mensura. Posuit nanque iste poeta Infernum in numero, quia peccata et penas numerat; Purgatorium in pondere, quia penitentias ponderat et appendit; Paradisum in mensura, quia mensurat celos et distinguit ordines beatorum. -Ad istum certe poetam et ad suam Comediam potest referri illa visio quam vidit Exechiel propheta, de qua visione sic scribit idem propheta: «ecce manus missa ad me, in qua erat liber scriptus intus et foris, et scripta erant in eo lamentationes, carmen et Ve». Ista manus est iste poeta; liber istius manus est sua altissima Comedia, que ideo scripta dicitur intus et foris quia continet non solum licteram sed etiam allegoriam. Scripta sunt autem in isto libro tria, scilicet lamentationes, carmen et 'Ve'. 'Ve', quod est interiectio dolentis et desperantis, refertur ad Infernum; 'Ve' enim in Sacra Scriptura eternam damnationem notat, ut dicunt Sancti super illo verbo; et est sensus. Lamentationes, que sunt note voluntarii et assumpti doloris, ad Purgatorium referuntur. Carmen vero, quod idem est quod laus et iubilatio, ad Paradisum refertur. +Scribitur Danielis quinto capitulo quod, cum Baltassar Rex Babillonie sederet ad mensam, apparuit contra eum manus scribens in pariete. Ista manus est noster novus poeta Dantes, qui scripsit, id est composuit, istam altissimam et subtilissimam Comediam, que dividitur in tres partes: prima dicitur Infernus, secunda Purgatorium, tertia Paradisus. His tribus partibus correspondent illa tria que scripta sunt in pariete. Nam Mane correspondet Inferno; interpretatur enim Mane numerus, et iste poeta in prima parte sue Comedie numerat loca, penas et scelera damnatorum. Thechel correspondet Purgatorio; interpretatur enim Thechel appensio, sive ponderatio, et in secunda parte sue Comedie appendit et ponderat penitentias purgandorum. Phares autem correspondet Paradiso; interpretatur enim Phares divisio, et iste poeta in tertia parte sue Comedie dividit, id est distinguit, ordines beatorum et angelicas ierarchias. Igitur manus, id est Dantes − nam per manum accipimus Dantem: manus enim dicitur a mano, manas et Dantes dicitur a do, das, quia sicut a manu manat donum, ita a Dante datur nobis istud altissimum opus − scripsit, dico, in pariete, id est in aperto et publico, ad utilitatem omnium, Mane (id est Infernum, cuius penas et loca numeravit), Thechel (id est Purgatorium, cuius penitentias appendit et ponderavit), Phares, id est Paradisum, cuius situm ab infimis elevatum esse monstravit, et cuius beatitudines ordinate distinxit. Omnia enim ista, secundum quod scribitur in libro Sapientie VIIIIo, posuit iste egregius poetarum in numero, pondere et mensura. Posuit namque iste poeta Infernum in numero, quia peccata et penas numerat; Purgatorium in pondere, quia penitentias ponderat et appendit; Paradisum in mensura, quia mensurat celos et distinguit ordines beatorum. +Ad istum certe poetam et ad suam Comediam potest referri illa visio quam vidit Exechiel propheta, de qua visione sic scribit idem propheta: «ecce manus missa ad me, in qua erat liber scriptus intus et foris, et scripta erant in eo lamentationes, carmen et Ve». Ista manus est iste poeta; liber istius manus est sua altissima Comedia, que ideo scripta dicitur intus et foris quia continet non solum licteram sed etiam allegoriam. Scripta sunt autem in isto libro tria, scilicet lamentationes, carmen et Ve. Ve, quod est interiectio dolentis et desperantis, refertur ad Infernum; Ve enim in Sacra Scriptura eternam damnationem notat, ut dicunt Sancti super illo verbo; et est sensus. Lamentationes, que sunt note voluntarii et assumpti doloris, ad Purgatorium referuntur. Carmen vero, quod idem est quod laus et iubilatio, ad Paradisum refertur. Ista, re vera, Comedia figurari potest etiam in archa Noe, que fuit tricamerata; in inferiori enim camera erant animalia silvestria et serpentes; in media erant animalia domestica atque mitia; in superiori vero erant homines et aves. Per primam cameram possumus accipere Infernum, in quo sunt animalia silvestria et immitia, id est homines damnati, et serpentes, id est demones. Per secundam cameram possumus accipere Purgatorium, in quo sunt animalia mitia, id est anime mites que patienter sustinent passiones. Per tertiam vero cameram possumus accipere Paradisum, in quo sunt homines et aves, id est sancti et angeli in gloria sublimati. His visis, sex in ista Comedia breviter indagemus: primo subiectum, id est causam materialem; secundo formam, id est causam formalem; tertio auctorem, id est causam agentem; quarto finem, id est causam finalem; quinto genus phylosophie, id est sub quo genere phylosophie ista comedia comprehendatur sive decurrat; sexto et ultimo libri titulum, id est quo titulo liber iste debeat intitulari. Circa primum nota quod subiectum huius operis est duplex: scilicet licterale et allegoricum. Si enim accipiatur licteraliter, dico quod subiectum huius operis est status animarum post mortem simpliciter sumptus; qui quidem status dividitur in tres partes, prout conditio animarum est triplex. Primus status sive conditio est illarum animarum que eternaliter sunt damnate, et que in penis habitant sine spe aliqua evadendi ex illis. Et ista pars appellatur Infernus. Secundus status sive conditio est illarum animarum que voluntarie stant in penis, ut Deo satisfaciant de commissis, et sunt in ipsis penis cum spe ad gloriam ascendendi; et ista pars Purgatorium appellatur. Tertius status sive conditio est illarum animarum que sunt in beata gloria ipsi summo et eterno bono eternaliter − hoc est sine fine − coniuncte; et ista pars appellatur Paradisus. Et sic patet quomodo subiectum huius operis est status animarum post mortem simpliciter sumptus. Nam de illo et circa illum totius huius operis versatur processus. Si vero subiectum accipiatur allegorice, dico quod subiectum sive materia est ipse homo prout merendo vel demerendo per arbitrii libertatem iustitie premiandi et puniendi obnoxius est, propter quod meritum sive culpam tribuitur ipsi homini gloria sive pena. Nam de pena sive gloria ipsi homini attributa nobis narranda sive manifestanda intentio versatur autoris. Et sic patet quod est subiectum in hoc opere, sive causa materialis. Circa secundum vero, id est circa causam formalem, nota quod causa formalis in hoc opere est duplex, scilicet forma tractatus et forma tractandi; forma tractatus est triplex, secundum triplicem divisionem quam recipit sive continet liber iste. Prima divisio est qua totum opus dividitur in canticas, et iste sunt tres; secunda, qua quelibet cantica dividitur in cantus, nam prima cantica dividitur in cantus XXXIIIIor, secunda in cantus XXXIII, et tertia in totidem. Et sic totum opus continet centum cantus. Tertia autem divisio est qua quilibet cantus dividitur in rithimos. Est autem rithimus quoddam genus versuum quorum fines ad invicem copulantur, et concordibus sillabis concorditer colligantur. Et iste est unus ex tribus dulcissimis sonis qui magis delectant et mulcent animum auditoris. Et oritur ex musica, cuius partes sunt tres: scilicet armonica, rithimica et metrica, sicut dicit beatus Ysidorus tertio Ethimologiarum libro. Tria sunt vero, quantum ad presentem Comediam, genera rithimorum; primum est illud cuius rithimus continet tantummodo decem sillabas, et iste est ille cuius ultima sillaba est longa et accentuata, ut ibi. Isti enim rithimi non recipiunt nisi decem sillabas. Tertium vero genus est cuius rithimus habet XI sillabas, et iste est ille cuius penultima sillaba est longa, ut communis usus demonstrat, sicut ibi. Adhuc nota, Lucane de Spinolis, cui istam expositionem ascribo, quod rithimi primi generis in una tantum debent silaba sive lictera concordare, hoc est in ultima; secundi vero debent concordare in tribus sillabis, id est in penultimis et ultimis; et tertii in duobus, hoc est in duobus ultimis, ut in lictera manifestissime demonstratur. Et sic patet que est forma tractatus. Forma vero sive modus tractandi est poeticus, fictivus, descriptivus, disgressivus et transumptivus, et cum hoc diffinitivus, divisivus, probativus, improbativus et exemplorum positivus. Et sic patet que est forma sive modus tractandi. Circa tertium vero, id est circa causam agentem, nota quod agens sive autor huius operis est Dantes. Fuit autem Dantes natione florentinus, nobili et antiquo sanguine natus, descendens de illis gloriosis Romanis qui civitatem Florentie, destructis Fesulis, fundaverunt; moribus insignitus et multis scientiis clare fultus, et maxime scientiis poetarum. Ipse enim mortuam poesiam de tenebris reduxit ad lucem. Et in hoc fuit imitatus Boetium, qui phylosophiam mortuam suo tempore suscitavit. -Circa quartum, id est circa causam finalem, nota quod autor istud opus composuit ad hunc finem principaliter – licet et multi alii possint assignari fines – est autem principalis eius intentio removere viventes a statu miserie relinquendo peccata (et sic composuit Infernum), reducere ad virtutes (et sic composuit Purgatorium) ut sic eos perducat ad gloriam: et sic composuit Paradisum. -Fines vero alii qui possunt assignari in hoc opere sunt tres: primus, ut discant homines polite et ornate loqui; nullus enim mortalis potest sibi in lingue gloria comparari. Re vera potest ipse dicere verbum prophete dicentis: «Deus dedit michi linguam eruditam», et illud: «lingua mea calamus scribe velociter scribentis». Ipse enim fuit calamus Spiritus Sancti, cum quo calamo ipse Spiritus Sanctus velociter scripsit nobis et penas damnatorum et gloriam beatorum. Ipse etiam Spiritus Sanctus per istum aperte redarguit scelera prelatorum et regum et principum orbis terre. Secundus finis est ut libros poetarum, qui erant totaliter derelicti et quasi oblivioni traditi, in quibus sunt multa utilia et ad bene vivendum necessaria, renovaret, quia sine ipsis ad cognitionem sue Comedie accedere non valemus. Tertius finis est ut vitam pessimam malorum hominum – et maxime prelatorum et principum – exemplariter condemnaret, bonorum autem et virtuosorum, per exempla que ponit, multipliciter commendaret; et sic patet que est causa finalis in hoc opere. -Circa quintum − sub quo scilicet genere phylosophie ista comedia decurrat − nota quod istud genus est morale negotium, sive ethyca, quia non ad speculandum sed ad opus inventum et fictum est totum et pars. Nam, etsi in aliquo loco vel passu pertractatur ad modum speculativi negotii, hoc non est gratia speculativi negotii principaliter sed operis, quia – ut ait philosophus secundo Methaphysice. Et sic patet sub qua phylosophia comprehendatur ista altissima Comedia. -Circa sextum vero et ultimum, hoc est circa titulum, nota quod libri titulus est iste; que quidem Comedia in tres canticas est divisa: prima dicitur Infernus, secunda Purgatorium et tertia Paradisus; profundissima dicitur quia tractat de inferis; altissima vero quia tractat de superis. Comedia autem ideo dicitur quia in principio est horribilis, sed in fine delectabilis. Ad cuius maiorem et clariorem evidentiam te volo scire, Lucane, quod IIIIor sunt genera poetarum, quorum quodlibet genus propriam habet scientiam. Quidam enim dicuntur poete lirici, qui in operibus suis omnes carminum varietates includunt. Et dicuntur lirici greco, id est a varietate carminum; unde et lira dicta, que habet varias cordas. Hoc genere carminum usus est David in componendo Psalterium. Unde Arator, sancte Romane Ecclesie cardinalis, super Actus Apostolorum ait. Quidam dicuntur satirici, eo quod pleni sunt omni facundia, sive a saturitate vel copia. De pluribus enim rebus simul loquuntur, et dicuntur satirici, sive satiri, a quadam scientia poetica, que dicitur satyra. Et sicut dicit quedam glosa super Persium: «satyra est lauta mensa multis generibus frugum repleta, que consuevit offerri Veneri in sacrificio»; et ista de causa istud secundum genus poetice narrationis dicitur satira, quia abundat reprehensione vitii et commendatione virtutis; vel satyra dicitur a Satyro deo silvarum. Satyri enim sunt quedam animalia ab umbilico supra formam hominis habentia; sed ab umbilico deorsum habent formam caprinam. In capite habent duo cornua et nasum uncinatum. Sunt autem isti satyri leves et saltatores, nudi et dicaces, et omnium subsannatores. Sic ista scientia poetarum est levis, quia cito saltat de vitio in virtutem et de virtute in vitium; nuda et dicax dicitur quia aperte vitia reprehendit; subsannatrix est quia deridet vitiosos. Quidam dicuntur tragedi, et eorum scientia dicitur tragedia. Est autem tragedia quedam poetica narratio que in principio est admirabilis et grata, in fine vero, sive exitu, est fetida et horribilis, et propter hoc dicitur a 'tragos', quod est 'hircus', et 'oda', quod est cantus, inde tragedia quasi cantus hircinus, id est fetidus ad modum hirci, ut patet per Senecam in suis Tragediis, vel ut dicit beatus Ysidorus octavo libro Ethymologiarum. Quidam vero dicuntur comici et eorum scientia comedia. Est autem comedia quedam narratio poetica que in principio habet asperitatem alicuius miserie, sed eius materia prospere terminatur, ut patet per Terrentium in suis comediis. Dicitur autem iste liber Comedia, quia in principio sue narrationis sive descriptionis, habet asperitatem et horribilitatem, quia tractat de penis Inferni; in fine vero continet iocunditatem et delectationem, quia tractat de gaudiis Paradisi. Inter poetas liricos Boetius et Symonides obtinent principatum; inter satyros Oratius et Persius; inter tragedos Homerus et Virgilius; inter comicos autem Plautus et Terrentius. Dantes autem potest dici non solum comicus propter suam Comediam, sed etiam poeta liricus, propter diversitatem rithimorum et propter dulcissimum et mellifluum quem reddunt sonum, et satiricus, propter reprehensionem vitiorum et commendationem virtutum quas facit, et tragedus propter magnalia gesta que narrat sublimium personarum. Et hoc demonstrant duo versus sui epytafii, quos ad suam memoriam fabricavi. -Et sic patet libri titulus. Postquam manifestata sunt illa sex que in quolibet doctrinali opere sunt querenda, est sciendum quod ista comedia continet quatuor sensus, quemadmodum et scientia sacre theologie; currit enim in hoc poesia cum theologia, quia utraque scientia quadrupliciter potest exponi. Imo ab antiquis doctoribus ponitur poesia in numero theologie. Scribit enim beatus Augustinus VII libro De civitate Dei quod Marcus Varro tria genera theologie esse posuit: unum scilicet fabulosum, quo utuntur poete; alterum naturale, quo utuntur phylosophi; tertium vero civile, quo utuntur populi. Primus nanque intellectus sive sensus quem continet Comedia dicitur hystoricus, secundus allegoricus, tertius tropologicus, quartus vero et ultimus dicitur anagogicus. +Circa quartum, id est circa causam finalem, nota quod autor istud opus composuit ad hunc finem principaliter - licet et multi alii possint assignari fines - est autem principalis eius intentio removere viventes a statu miserie relinquendo peccata (et sic composuit Infernum), reducere ad virtutes (et sic composuit Purgatorium) ut sic eos perducat ad gloriam: et sic composuit Paradisum. +Fines vero alii qui possunt assignari in hoc opere sunt tres: primus, ut discant homines polite et ornate loqui; nullus enim mortalis potest sibi in lingue gloria comparari. Ipse enim fuit calamus Spiritus Sancti, cum quo calamo ipse Spiritus Sanctus velociter scripsit nobis et penas damnatorum et gloriam beatorum. Ipse etiam Spiritus Sanctus per istum aperte redarguit scelera prelatorum et regum et principum orbis terre. Secundus finis est ut libros poetarum, qui erant totaliter derelicti et quasi oblivioni traditi, in quibus sunt multa utilia et ad bene vivendum necessaria, renovaret, quia sine ipsis ad cognitionem sue Comedie accedere non valemus. Tertius finis est ut vitam pessimam malorum hominum - et maxime prelatorum et principum - exemplariter condemnaret, bonorum autem et virtuosorum, per exempla que ponit, multipliciter commendaret; et sic patet que est causa finalis in hoc opere. +Circa quintum − sub quo scilicet genere phylosophie ista comedia decurrat − nota quod istud genus est morale negotium, sive ethyca, quia non ad speculandum sed ad opus inventum et fictum est totum et pars. Nam, etsi in aliquo loco vel passu pertractatur ad modum speculativi negotii, hoc non est gratia speculativi negotii principaliter sed operis, quia - ut ait philosophus secundo Methaphysice. Et sic patet sub qua phylosophia comprehendatur ista altissima Comedia. +Circa sextum vero et ultimum, hoc est circa titulum, nota quod libri titulus est iste; que quidem Comedia in tres canticas est divisa: prima dicitur Infernus, secunda Purgatorium et tertia Paradisus; profundissima dicitur quia tractat de inferis; altissima vero quia tractat de superis. Comedia autem ideo dicitur quia in principio est horribilis, sed in fine delectabilis. Ad cuius maiorem et clariorem evidentiam te volo scire, Lucane, quod IIIIor sunt genera poetarum, quorum quodlibet genus propriam habet scientiam. Quidam enim dicuntur poete lirici, qui in operibus suis omnes carminum varietates includunt. Et dicuntur lirici greco, id est a varietate carminum; unde et lira dicta, que habet varias cordas. Hoc genere carminum usus est David in componendo Psalterium. Unde Arator, sancte Romane Ecclesie cardinalis, super Actus Apostolorum ait. Quidam dicuntur satirici, eo quod pleni sunt omni facundia, sive a saturitate vel copia. De pluribus enim rebus simul loquuntur, et dicuntur satirici, sive satiri, a quadam scientia poetica, que dicitur satyra. Et sicut dicit quedam glosa super Persium; et ista de causa istud secundum genus poetice narrationis dicitur satira, quia abundat reprehensione vitii et commendatione virtutis; vel satyra dicitur a Satyro deo silvarum. Satyri enim sunt quedam animalia ab umbilico supra formam hominis habentia; sed ab umbilico deorsum habent formam caprinam. In capite habent duo cornua et nasum uncinatum. Sunt autem isti satyri leves et saltatores, nudi et dicaces, et omnium subsannatores. Sic ista scientia poetarum est levis, quia cito saltat de vitio in virtutem et de virtute in vitium; nuda et dicax dicitur quia aperte vitia reprehendit; subsannatrix est quia deridet vitiosos. Quidam dicuntur tragedi, et eorum scientia dicitur tragedia. Est autem tragedia quedam poetica narratio que in principio est admirabilis et grata, in fine vero, sive exitu, est fetida et horribilis, et propter hoc dicitur a tragos, quod est hircus, et oda, quod est cantus, inde tragedia quasi cantus hircinus, id est fetidus ad modum hirci, ut patet per Senecam in suis Tragediis, vel ut dicit beatus Ysidorus octavo libro Ethymologiarum. Quidam vero dicuntur comici et eorum scientia comedia. Est autem comedia quedam narratio poetica que in principio habet asperitatem alicuius miserie, sed eius materia prospere terminatur, ut patet per Terrentium in suis comediis. Dicitur autem iste liber Comedia, quia in principio sue narrationis sive descriptionis, habet asperitatem et horribilitatem, quia tractat de penis Inferni; in fine vero continet iocunditatem et delectationem, quia tractat de gaudiis Paradisi. Inter poetas liricos Boetius et Symonides obtinent principatum; inter satyros Oratius et Persius; inter tragedos Homerus et Virgilius; inter comicos autem Plautus et Terrentius. Dantes autem potest dici non solum comicus propter suam Comediam, sed etiam poeta liricus, propter diversitatem rithimorum et propter dulcissimum et mellifluum quem reddunt sonum, et satiricus, propter reprehensionem vitiorum et commendationem virtutum quas facit, et tragedus propter magnalia gesta que narrat sublimium personarum. Et hoc demonstrant duo versus sui epytafii, quos ad suam memoriam fabricavi. +Et sic patet libri titulus. Postquam manifestata sunt illa sex que in quolibet doctrinali opere sunt querenda, est sciendum quod ista comedia continet quatuor sensus, quemadmodum et scientia sacre theologie; currit enim in hoc poesia cum theologia, quia utraque scientia quadrupliciter potest exponi. Imo ab antiquis doctoribus ponitur poesia in numero theologie. Scribit enim beatus Augustinus VII libro De civitate Dei quod Marcus Varro tria genera theologie esse posuit: unum scilicet fabulosum, quo utuntur poete; alterum naturale, quo utuntur phylosophi; tertium vero civile, quo utuntur populi. Primus namque intellectus sive sensus quem continet Comedia dicitur hystoricus, secundus allegoricus, tertius tropologicus, quartus vero et ultimus dicitur anagogicus. Primus, dico, intellectus est hystoricus. Iste intellectus non se extendit nisi ad licteram, sicut quando accipimus Minoem iudicem et assessorem Inferni, qui diiudicat animas descendentes. Secundus intellectus est allegoricus, per quem intelligo quod lictera sive hystoria unum significat in cortice et aliud in medulla, et secundum istum intellectum allegoricum Minoes tenet figuram divine iustitie. Tertius intellectus est tropologicus sive moralis, per quem intelligo quomodo me ipsum debeo iudicare; et secundum istum intellectum Minos tenet figuram rationis humane, que debet regere totum hominem, sive remorsus conscientie, qui debet malefacta corrigere. Quartus vero et ultimus intellectus est anagogicus, per quem sperare debeo digna recipere pro commissis, et secundum istum intellectum Minos tenet figuram spei, qua mediante penam pro peccatis et gloriam pro virtutibus sperare debemus. De illis autem personis quas ibi ponit hoc accipe: quod non debemus credere eos ibi esse, sed exemplariter intelligere quod, cum ipse tractat de aliquo vitio, ut melius illud vitium intelligamus, aliquem hominem qui multum illo vitio plenus fuit in exemplum adducit. - His omnibus visis, ad aliqualem expositionem lictere accedamus. Ista Comedia, ut dictum est, dividitur in tres canticas; prima dicitur Infernus; secunda Purgatorium, et tertia Paradisus. Sed primo de prima, cuius titulus talis est. -In ista prima Cantica autor tractat de peccatoribus et peccatis, et in ea secundum rationem humanam penas peccatis adaptat. Continet autem ista prima cantica XXXIIII cantus; cuius primi cantus titulus talis est. In isto primo cantu autor prohemizat ad totam universaliter et generaliter Comediam; et ponit in hoc cantu principaliter duo: primo, quomodo ipse, volens ad montem virtutum ascendere, fuit a tribus vitiis impeditus, scilicet a luxuria, superbia et avaritia; que quidem vitia figurantur et designantur per tres feras, que sibi apparuerunt: scilicet per lonzam, leonem et lupam. Secundo, ponit quomodo Virgilius, maximus poetarum, in auxilium suum venit, qui tenet typum et figuram rationis humane, qua mediante promittit sibi ostendere Infernum et Purgatorium. Sed quia ad divina et celestia contemplanda humana ratio non potest attingere, ideo promittit ei non per se, sed per celestem ductorem sive ducem ostendere Paradisum. Viso titulo, licteram indagemus; sed nota quod non est mea intentio procedere in hoc opere in omni passu vel loco more sermocinalis, seu naturalis, seu moralis scientie, singulariter et multipliciter dividendo, sed insistere circa licteram, cuiuslibet scilicet cantus summam summarie declarando, et demonstrando per quemlibet cantum qualem viam autor descendendo vel ascendendo facit, quot historias, quot questiones ac etiam prophetias, cum occurrerint, et quot comparationes sive similitudines ac etiam notabilia ponit. - +In ista prima Cantica autor tractat de peccatoribus et peccatis, et in ea secundum rationem humanam penas peccatis adaptat. Continet autem ista prima cantica XXXIIII cantus; cuius primi cantus titulus talis est. In isto primo cantu autor prohemizat ad totam universaliter et generaliter Comediam; et ponit in hoc cantu principaliter duo: primo, quomodo ipse, volens ad montem virtutum ascendere, fuit a tribus vitiis impeditus, scilicet a luxuria, superbia et avaritia; que quidem vitia figurantur et designantur per tres feras, que sibi apparuerunt: scilicet per lonzam, leonem et lupam. Secundo, ponit quomodo Virgilius, maximus poetarum, in auxilium suum venit, qui tenet typum et figuram rationis humane, qua mediante promittit sibi ostendere Infernum et Purgatorium. Sed quia ad divina et celestia contemplanda humana ratio non potest attingere, ideo promittit ei non per se, sed per celestem ductorem sive ducem ostendere Paradisum. Viso titulo, licteram indagemus; sed nota quod non est mea intentio procedere in hoc opere in omni passu vel loco more sermocinalis, seu naturalis, seu moralis scientie, singulariter et multipliciter dividendo, sed insistere circa licteram, cuiuslibet scilicet cantus summam summarie declarando, et demonstrando per quemlibet cantum qualem viam autor descendendo vel ascendendo facit, quot historias, quot questiones ac etiam prophetias, cum occurrerint, et quot comparationes sive similitudines ac etiam notabilia ponit. \ No newline at end of file diff --git a/testi/PietroAlighieri_ComentumSuperComedie.txt b/testi/PietroAlighieri_ComentumSuperComedie.txt index c0c72f0..4904e55 100644 --- a/testi/PietroAlighieri_ComentumSuperComedie.txt +++ b/testi/PietroAlighieri_ComentumSuperComedie.txt @@ -46,7 +46,7 @@ Post hoc auctor, procedendo, fingit sibi apparuisse super hac turri dicte civita Post hoc videamus quid auctor subsequenter vult sentire pro isto spiritu quem vocat numptium Dei, et quem ita fingit nunc venisse cum tanto impetu super aquam huius paludis Stigie sicut super terram aridam, removentem aerem grossam talis a vultu cum sinistra cum tanto labore, et cum sua virga aperiente hanc portam Ditis et improperantem demonibus qui illam ita serraverant contra ipsum auctorem et Virgilium, ut dicit textus. Post hec videamus quid secundario auctor allegorice in hoc tangere velit, ad quod enucleandum ita premictamus, scilicet quod, habita per ipsum auctorem hucusque notitia per investigationem contemplativam de septem vitiis supradictis, descendentibus ab incontinentia, et de vitiatis in eis in hoc mundo et de dampnatis in alio et de eorum penis ut de particularibus et specialibus vitiis et peccatis, mediante Virgilio, idest mediante ratione, volens inde procedere ad investigandum de aliis vitiis et vitiatis in universali dependentibus a malitia et fraude humana tanquam inexpertus eorum, fingit hoc se nequisse facere solum cum ipso Virgilio, idest cum ipsa ratione, scilicet ingredi dictam civitatem Ditis, quam pro statu malitiosorum et fraudulentorum in hoc mundo viventium accipit, ut dicit auctor infra in capitulo XI, sed opus sibi fuisse adminiculo Mercurii, scilicet intimatione nature, et effectus talis planete per quam aperitur nobis dicta civitas, idest status malitie et fraudis mundane ut plurimum existentium inter negotiatores malivolos huius mundi impressionatos ad hoc a dicto tali planeta. Nam, cum respicit se cum Iove vel cum aliqua bona constellatione et signo, tunc benivolus est et habet infundere activam virtutem in nobis circa licteraturam et alia famosa acquirenda, pro qua virtute tali accipitur dicta virga Mercurii, per quam aperitur nobis dicta porta Ditis, idest aperitur nobis cognitio malitiarum et fraudum, ut ab eis nobis precaveamus prudenti astutia Mercuriali quando vero est coniunctus dictus planeta cum malivolis stellis et signis, tunc ut malivolus imprimit que circa fraudes et malitias negotiantium dixi superius, et ex hoc promiscuus planeta dicitur. Nam cum bonis stellis bonus et cum malis malus est, inducendo auctor dictum Mercurium in proprietate dictis demonibus cur volunt recalcitrare voluntati divine cui non potest finis esse detruncatus, ut est in aliis voluntatibus hominum qui sepe aliquid agunt ad unum finem et alius diversus finis eis evenit, item cur volunt cum fatis pugnare, volentia auctorem ita ire per Infernum, ut ipse auctor dixit supra in V capitulo Minoi, in persona Virgilii dicentis ei ut non impediat fatale iter eius, et sic videtur auctor sentire fata esse et fatata penitus evenire, sed in hoc tangere vult quod antiqui poete et phylosophi scribunt. Alio modo potest considerari dicta ordinatio in quantum est in mediis causis ab ipso Deo ordinatis ad aliquos effectus producendos, et tunc habet rationem fati, et sic voluntas vel potestas Dei fatum vocari potest casualiter; essentialiter vero factum erit dispositio et ordo dictarum secundarum causarum, et sic errant illi qui omnia fortuita et casualia que in hiis inferioribus accidunt sive in rebus naturalibus, sive humanis, reducere volunt in superiorem causam, idest ad corpora celestia, secundum quos fatum nichil aliud esset quam dispositio siderum in qua quis conceptus sit vel natus. Ultimo fingit auctor se ingredi dictam civitatis Ditis, idest considerationem contemplativam status illorum qui in hoc mundo vivunt in malitia et fraude, verum quia in particulari heretici magis possunt dici excedere alios in hoc mundo in malitia. Ideo fingit se eos invenire primo intra dictam civitatem, sive eorum animas ita sepultas in dictis archis circumdatis flammis, ut dicit textus, pro quibus allegorice auctor accipit malitiosas eorum credulitates et doctrinas claudentes eos in locis absconsis, ad eorum perfidiam peragendam. -Continuato hoc decimo capitulo cum fine precedentis auctor fingit se invenire inter dictos hereticos mortuos in errore dicti Epicuri phylosophi discipuli Socratis, scilicet quod anima simul cum corpore moriatur, umbram domini Farinate de Ubertis de Florentia et umbram domini Cavalcantis de Cavalcantibus de dicta terra, patris Guidonis, viri acutissimi ingenii et comitis contemporanei huius auctoris qui, quamvis fuerit magnus rimator in materno stilo, nullatenus tamen delectabatur in poesia, sed potius in phylosophia, ut colligitur hic in textu in eo quod dicit sibi auctor quod dedignatus fuerat studere super Virgilio, inducendo inde auctor umbram domini Farinate ad prenuntiandum sibi quomodo ante quinquaginta menses exulabit de dicta civitate Florentie per illa verba quod facies domine regentis ibi quinquaginta vicibus non erit reaccensa etc., idest facies lune in quantum pro Proserpina poetice summitur. Post hec sciendum est quod, expulsis dictis Ubertis cum sua parte Ghibellina de Florentia, et morantibus in civitate Senarum anno domini MCCLVIIII Florentini cum Lucensibus cum valido exercitu, ingressi sunt comitatum Senarum et castramentati sunt apud Montem Apertum, iuxta quem currit quoddam flumen quod vocatur Arbia, et ibi breviter dictus exercitus Florentinorum positus est in conflictu per dictos Senenses mediante auxilio regis Manfredi, tunc regis Sicilie et Apulie, qui misit comitem Iordanum cum octingentis militibus ad id faciendum dictis Senensibus, hoc pacto interveniente quod, si dicta civitas Florentie caperetur per dictam partem Ghibellinorum, quod funditus destrueretur, ad quod omnes Ghibellini Florentini extrinseci consenserunt, excepto dicto domino Farinata dicente tunc se nolle mori quando non appellaretur civis civitatis Florentie. Et hoc vult tangere umbra dicti domini Farinate dicens hic quomodo fuit solus etc., et auctor dum dicit quomodo aqua dicti fluminis Arbie ex dicto conflictu colorata fuit de sanguine Florentinorum in rubeum; nam occisi fuerunt ibi ultra quam sex milia Florentinorum. +Continuato hoc decimo capitulo cum fine precedentis auctor fingit se invenire inter dictos hereticos mortuos in errore dicti Epicuri phylosophi discipuli Socratis, scilicet quod anima simul cum corpore moriatur, umbram domini Farinate de Ubertis de Florentia et umbram domini Cavalcantis de Cavalcantibus de dicta terra, patris Guidonis, viri acutissimi ingenii et comitis contemporanei huius auctoris qui, quamvis fuerit magnus rimator in materno stilo, nullatenus tamen delectabatur in poesia, sed potius in phylosophia, ut colligitur hic in textu in eo quod dicit sibi auctor quod dedignatus fuerat studere super Virgilio, inducendo inde auctor umbram domini Farinate ad prenuntiandum sibi quomodo ante quinquaginta menses exulabit de dicta civitate Florentie per illa verba quod facies domine regentis ibi quinquaginta vicibus non erit reaccensa etc, idest facies lune in quantum pro Proserpina poetice summitur. Post hec sciendum est quod, expulsis dictis Ubertis cum sua parte Ghibellina de Florentia, et morantibus in civitate Senarum anno domini MCCLVIIII Florentini cum Lucensibus cum valido exercitu, ingressi sunt comitatum Senarum et castramentati sunt apud Montem Apertum, iuxta quem currit quoddam flumen quod vocatur Arbia, et ibi breviter dictus exercitus Florentinorum positus est in conflictu per dictos Senenses mediante auxilio regis Manfredi, tunc regis Sicilie et Apulie, qui misit comitem Iordanum cum octingentis militibus ad id faciendum dictis Senensibus, hoc pacto interveniente quod, si dicta civitas Florentie caperetur per dictam partem Ghibellinorum, quod funditus destrueretur, ad quod omnes Ghibellini Florentini extrinseci consenserunt, excepto dicto domino Farinata dicente tunc se nolle mori quando non appellaretur civis civitatis Florentie. Et hoc vult tangere umbra dicti domini Farinate dicens hic quomodo fuit solus etc, et auctor dum dicit quomodo aqua dicti fluminis Arbie ex dicto conflictu colorata fuit de sanguine Florentinorum in rubeum; nam occisi fuerunt ibi ultra quam sex milia Florentinorum. Ad secundum articulum, scilicet dum dicta umbra dicit quod dicte anime separate et dampnate, licet ita presciant futura secundum quod supra dictum est, presentia tamen non, hoc est quod ignorant quicquid hic fit, secundum etiam auctoritatem sanctorum. Dicit enim Augustinus in libro De Cura Pro Mortuis Agenda quod dicte anime mortuorum Ibi sunt, vel que hic fiunt scire non possunt, et alibi, eodem libro, dicit quod Anime mortuorum rebus viventium non intersunt. Per que dicta et auctoritates debent patere satis verba auctore hic posita, hoc tamen adhuc addito ad maiorem indaginem, scilicet quod in eo quod auctor in persona dicte umbre domini Farinate dicit quod quando predicta futura ita prescita a dictis animabus proximant se ad esse sive sunt vel existunt, cum de iure paria sint aliqua esse vel de proximo fieri debere, tota eorum talis scientia evanescit, infert hoc tali respectu. Nam, ut iam dictum est, dicta talia futura presciuntur solum a dictis animabus ex quodam divino beneficio quod adhuc recipiunt ex quadam habitudine earum nature spiritualis et incorporee; modo cum dicta talia futura proximant se ad esse, vel eveniunt, non possunt amplius futura censeri et dici, cum sint statim ad modo presentia censeri, at presentia dicte anime scire non possunt tali divino predicto beneficio, sed alio singulari modo, ut iam supra dixi ergo etc. Nam non se habet equaliter ad omnia singularia sed ad quedam habet aliquam habitudinem quam non habet ad alia. Vidimus igitur quomodo dicte tales anime se habeant ad cognitionem futurorum et presentium: nunc videamus quid de preteritis utrum recordentur, seu scientiam habeant eorum, et dicit dictus Thomas quod Sciunt ea de quibus habuerunt notitiam in corporibus existentes; aliter si non recordarentur eorum que gesserunt in vita Periret in eis vermis conscientie qui non moritur, idest semper durat, ut dicit Ysaie ultimo capitulo.