diff --git a/testi/BenvenutoDaImola_ComentumSuperComoediam.txt b/testi/BenvenutoDaImola_ComentumSuperComoediam.txt deleted file mode 100644 index a8aa3d3..0000000 --- a/testi/BenvenutoDaImola_ComentumSuperComoediam.txt +++ /dev/null @@ -1,26 +0,0 @@ -Quoniam, praeclarissime Princeps, testante Philosopho in sua poetria, iocundissima ars poetica ab ipsis naturae principiis ab animi nobilitate manavit, cuius opera efficitur ut illustrissimorum virtus extincta virorum fiat perpetuo rediviva, tubae poeticae praeconio totum praedicata per orbem, cuius ope nunc egeret illustrium tuorum fama maiorum, iam in tempore semisepulta penuria poetarum, quorum copia, proh dolor!, aetate nostra rarior est foenice; foenix siquidem unica in orbe, et in unica regione reperiri dicitur a magnis sapientibus, licet nobis ignota; poeta vero hac tempestate nullus usquam agnoscitur. Tuorum, inquam, inclita gesta omnis eximius vates materiam haberet uberrimam. Ut enim perstringam plurima paucis, Azzo primus inclitus olim Princeps, forma corporis, animi virtute praepollens, primus feracissimae Ferariae principatum adeptus, antiquissimae Mantuae, quae Marone Latinorum clarissimo gaudet alumno, protector egregius, nobilis Veronae regimen sibi sponte collatum, sed mox vi et fraude hostium iniuste extortum, iusta ira et indignatione fremens, equestri Marte collatis signis, infestis partibus debellatis, tam prudenter quam potenter resumpsit amissum, ubi egregiorum operum et vitae finem feliciter posuit. Aldrovandinus eius primogenitus, magnanimus adolescens, Marchionatus Anchonae titulum promeruit, militantis Ecclesiae hostibus triumphatis, in ipso flore iuventutis extinctus, decus insigne virtutis, eximiae pietatis. Azzo secundus, eiusdem primi Azzonis filius, vir strenuus bello, prudens consilio, romanae propugnator Ecclesiae, velut olim romanae libertatis divinus ille Scipio victor Hannibalis, domitor Carthaginis, Italiae liberator, tremendas vires insolentissimi Federici secundi, qui non minus triginta annorum curriculo romanam afflixit Ecclesiam, quam olim martius Hannibal romanam rempublicam sedecim annorum spatio cupidissime lacessivit, apud victoriam victor armipotens pro magna parte confregit: quo principe Federico post Karolum magnum nemo maior ac formidolosior romanum imperium tenuit. Nec minori virtute et felicitate hic excelsus Azzo cruentam superbiam acerrimi Ecerini praefato Federico foederati, qui ut olim Dionysius ferox Siciliam, ita Marchiam Tarvisinam omni suppliciorum genere labefecit tortor iniquus, pro maxima parte delevit, potenti Patavo sibi prius erepto, demum apud Adduam tyranno saevissimo strato, et cum omni exultatione iustorum mortis ergastulo mancipato, in quo infelicem animam, si fides est, patri diabolo, ex cuius stirpe creditur ortus, reddidit aeternaliter cruciandam. Obizzo primus natus ex Raynaldo dicti Azzonis secundi filio, in secundi carcere Federici, cuius altam potentiam nec Germania capiebat, nec tolerabat Italia, non contentus animosam virtutem suam intra Padi claustra et Adriae litora coartari, ad Regium Lepidum Mutinamque bellacem suae dexterae potentiam extendit, utriusque iure potitus imperio, Karoli primi veteris contra Manfredum Federici natum non minus patre infestum Ecclesiae incitator et adiutor extitit indefesse usque ad victoriam illius meritum debitumque triumphum. Azzo tertius, praedicti primi Obizzonis filius, magnifica multa strenue gessit, petitor gloriae, contemptor pecuniae, Bononiam opulentam, Parmamque potentem variis bellis quassavit. Huius Azzonis tertii Aldrovandinus frater egregius inclitam prolem genuit Raynaldum, qui Ferariam a Gallorum avidis faucibus liberavit, magna sanguinis madens ultione, et Nicolaum fratrem, cuius tu fers nomen, virorum utique amantissimum, ex eorum barbara captivitate detraxit. Genuit et Obizonem patrem tuum, praepotentem et magnificum Dominum Ferariae, Mutinae, Parmae. -Quamvis autem illustris tuorum proavorum prosapia insigni antiqua generositate refulgeat, de cuius vetustatis primordialibus initiis memoria non extat, clarissimorum tamen regum affinitatem cumulatius honestatur: Roberti, scilicet, serenissimi, patrum nostrorum temporibus Siciliae regis, quem post Salamonem sapientissimum praedicat constans opinio plurimorum: et Andreae regis Hungariae, cuius uxor Beatrix, primi Aldrovandini filia, vere beata, si virtus heroica beatum efficere potest, mulier animosa, a paterna et avita nobilitate non degener, viro suo rege sene fato functo, ex illius semine suo iam utero tumescente, virilem habitum mutuata, ut temporis necessitas suadebat, custodia privigni solerter elusa, in Germaniam commigravit, unde ad patrios lares et tutior et liberior remearet. -Praetereo rescripta Principum, privilegia Pontificum, quibus tuo generi plus eximiae claritatis accrevit. Et ne plura tuorum praedecessorum gesta memoranda percurram, quamvis clementia et liberalitas, propria virtus Principum, haereditaria ipso iure naturae in Estensi familia semper eluxerit, in Te tamen utraque tota confluxit inconvulse tuo pectori radicata; ut omiserim caeteras, aequitatem, prudentiam, modestiam, constantiam, quae nec successibus prosperis insolescit, nec adversis hebescit. Tu florentem aetatem praeclara morum indole praesignisti: robusta vero, ingentibus celebrata trophoeis, de viciorum hostilitate merentius triumphavit, iuxta praesagium tui nominis gloriosi: Nicolaus namque victor laudabilis interpretari dicitur a quibusdam. O ergo te felicem! de cuius magnitudine animi praestatur bonis praemium, reis remissio saepe, a quibus atrocissimas et intolerabiles iniurias recepisti etiam a clementissimis severissime vindicandas; ut de te dicere audeam, quod de Caesare inquit Cicero: nulla de virtutibus tuis maior misericordia est. Hinc te, clarissime Marchio, motum reor, ut illius fulgentissimi solis, Dantem loquor, cuius perspicui ingenii radiis, suorum meritorum praevio lucifero, noster orbis Italicus praecipue illustratur, figmenta evolverem, figmentorum integumenta eliciens, elucidans et obscura variis velata figuris, multiplicibus sensibus involuta latentibus. Hic namque historica et poetica, hic naturalia et moralia, hic ardua et infima, hic antiqua et novissima, hic, ut breviter dicam, divina pariter et humana. Nec ambigo quin diversi diversa sint dicturi pro animorum affectione tam dissona, tam adversa. Quidni? Opus quippe est vulgarium linguis et iniuriose laceratum, qui etiam excellentissimos literatorum stilos temere carpere non verentur? Mihi tamen suffecerit peritiorum ac Tui acquiescere votis, cuius praeceptis, Tibi prius dilectus quam notus, nequeo contra ire. Non est autem propositi mei in hoc opere omnium exponentium dicta refellere erronea, ridicula, falsa, aut saltem aliena, et omnino impertinentia facto. Et cum brevis in omnibus esse soleam, necessario forte nimius videbor interdum, quoniam multa et magna impossibile est breviter explicare. Igitur porrigam manum trepidam ad tam grande opus, in nomine sanctissimae atque individuae Trinitatis sic exordiens. -Ipse est mare inundans, undique venientium indigentias replens affluenter et copiose. Averrois commentator super Poetriam Aristotelis. -Quoniam iuxta sententiam Philosophi XII metaphysicae: melius est scire pauca de rebus nobilibus, quam multa de ignobilibus, ideo commendaturus nobilissimum poetam, qui caeterorum poemata illustravit, ne dicam superavit, ex verbis propositi thematis tria breviter colligo, quae celeberrimi hominis inclitam gloriam praedicant et extollunt; quorum primum est profunditas admirabilis; secundum, utilitas desiderabilis; tertium, fertilitas ineffabilis. Primum tangitur in autoritate praemissa cum dicitur: ipse est mare inundans. Secundum, cum subiungitur: undique venientium indigentias replens. Tertium, cum subinfertur: affluenter et copiose. Circa primum breviter advertendum, quod in poemate praeclarissimo nostri autoris immensa atque inexhausta profunditas reperitur, ut de se ipso Dantes dicere possit illud Eccl. XXIV. In profundum abyssi penetravi, et in fluctibus maris ambulavi. Hic namque poeta peritissimus, omnium coelestium, terrestrium, et infernorum profunda speculabiliter contemplatus, singula quaeque descripsit historice, allegorice, tropologice, anagogice, ut merito de eius opere totius sapientiae et eloquentiae plenissime dicere possim illud Ugonis de sancto Victore in suo Didascalicon: hic parvulus suave lactatur, hic adultus affluentius educatur, hic gymnosophistae triviales, hic didascali quadriviales, hic legum professores, hic astronomiae perscrutatores, hic tandem proficit omnis scientiae cultor. Hoc autem facile liquebit cuique vires poetice contemplanti. Ut enim testatur Aristoteles in sua Poetria: Omne poema et omnis oratio poetica aut est laudatio, aut vituperatio; omnis enim actio et omnis mos non versatur nisi circa virtutem et vicium. Unde Averrois commentator ibidem: Animae nobiles et virtuosae naturaliter adinvenerunt primo artem carminum ad laudandum et efferendum facta pulcra et decora: animae vero deficientes ab his in nobilitate adinvenerunt carmina ad vituperandum et detestandum facta turpia et inhonesta. Et subdit: quamvis necesse est ei, cuius propositum est detestari malos et mala, ut probet, et laudet bona facta et virtuosa. Nullus autem poetarum scivit excellentius aut efficatius laudare et vituperare quam perfectissimus poeta Dantes; laudavit siquidem virtutes et virtuosos, vituperavit vicia et viciosos; de quo merito dici potest illud Proverbiorum XII. De fructu oris tui replebitur unusquisque. Nec minus illud, quod dicit Ovidius in commendationem Virgilii principis poetarum. -Hoc de primo. -Secundum, quod tangitur in autoritate praemissa, est utilitas desiderabilis, utilitas inquam multiplex: utilitas inventionis, utilitas instructionis, utilitas correctionis. Utilitas inventionis maxima patet per Philosophum in sua poetria, ubi dicit quod originis poetriae in homine naturaliter duae causae esse videntur: prima quidem, quae existit in homine a prima nativitate, est assimilatio rei ad rem, et repraesentatio rei per rem; quoniam homo inter caetera animalia maxime delectatur in assimilatione et repraesentatione. Causa vero secunda est delectatio, quam homo habet per naturam ex metro et symphonia. Et concludit ibi philosophus: igitur delectatio animae ex repraesentationibus, metris et symphoniis, causa est adinventionis artis poeticae. Hic autem poeta perfectissimus convenientissime repraesentationibus usus est, ut patere potest discurrenti totum poema eius ubique mirabiliter figuratum. Utilitas informationis, quoniam secundum sententiam Horatii in sua poetria. -Hic autem poeta praestantissimus delectabilitatem et fructuositatem tam artificialiter contexuit, ut alteram sine altera in eius volumine reperire non possis. Utilitas correctionis per se patet; legimus siquidem quod Dominus mandavit filiis Israel ut spoliarent Aegiptios auro et argento, per hoc moraliter admonens ut sive aurum sapientiae, sive argentum eloquentiae apud poetas inveniremus, in usum salutiferae eruditionis verteremus. Hic autem christianissimus poeta Dantes poetriam ad theologiam studuit revocare, quae tamen de se magnam convenientiam habet cum illa: potest namque theologia dici quaedam poetria de Deo; nam testante Philosopho poetae fuerunt primi theologizantes de Deo. Ideo non ineleganter de Dante dicere possum id, quod Averrois de Aristotele dicit: adinvenit eum natura huius artis principem et magistrum. Et hoc de secundo. -Tertium et ultimum est fertilitas ineffabilis. Ars namque poetica inter liberales minime numeratur, quia omnes supergressa, cunctasque complexa, supereminenter excellit. Unde novissimus poeta Petrarcha in quadam epistola, quam ad me scribit: magnum est, inquit, inter magna esse, sed maius interdum excipi, sicut ex numero magnorum civium princeps excipitur. Sic theologiam, sic philosophiam, sic medicinam inter liberales non novimus numerari. Haec igitur nobilissima scientiarum potissime in nobiles mentes cadere dignatur. Hanc enim illustrissimi principes studiosissime coluerunt, sicut Iulius Caesar, Caesar Augustus, Titus Vespasianus, Hadrianus, Scipio Africanus: hanc sapientissimi doctores, Augustinus, Ieronimus, Ambrosius: hanc clarissimi philosophi, Plato, Aristotiles, et Solon legum lator. Ideo bene Claudianus florentinus poeta. -Dicam ergo, concludens de nobilissimo poeta, illud Ecclesiastici 39. Ipse tamquam imbres mittet eloquia sapientiae: sapientiae, inquam, verae, de qua Augustinus VIII de Civitate Dei circa principium: cum philosophis est habenda collatio, quorum nomen, si latine interpretetur, amorem sapientiae profitetur. Porro si sapientia Deus est, ut divina autoritas veritasque monstravit, verus philosophus amator Dei est. Unde magnus philosophus et poeta Plato, philosophia, ait in Phaedone, est meditatio mortis. Duas autem asserit esse mortes; primam naturae, homo enim naturaliter moritur cum anima corpus solutum lege naturae. Secunda est virtutis, cum scilicet anima adhuc in corpore constituta corporeas contemnit illecebras et cupiditatum dulces insidias, reliquasque omnes exuit passiones. Hic autem verus philosophus ac poeta hanc mortem summopere meditatus eam studuit persuadere mentibus omnium ut mortem sine morte feliciter pervenirent, ut in processu operis clarissime ostendetur: ad quam nos vocare dignetur qui est mortis et vitae dominus in aeternum, amen. -Praemissa commendatione communi tam poetriae quam nostri poetae, nunc consequenter est ad libri literam descendendum. Ad cuius clariorem intelligentiam quaedam evidentialia extrinsecus praelibentur. Et primo quaeratur quis libri autor: secundo, quae materia: tertio, quae intentio: quarto, quae utilitas: quinto, cui parti philosophiae supponatur: sexto, quis libri titulus. -Ad primum dico, quod autor fuit Dantes Aldigherius, poeta florentinus, et multis vocabulis designatur. Primo, a vocabulo propriae nominationis, vocatus est enim Dantes, et merito; est enim nomen consequens rei. Dictus est enim Dantes quasi dans se ad multa, dedit namque se universaliter ad omnia, ut patebit in discursu huius operis; et omnibus scientiis operam dedit, et praecipue poeticae delectabilissimae scientiarum. Vel dictus est Dantes quasi dans theos, idest, Dei et divinorum noticiam. Nam cum autor iste in viridiori aetate vacasset philosophiae naturali, morali, et artibus in Florentia, Bononia et Padua, in matura aetate iam exul dedit se sacrae theologiae Parisius, ubi adeo alte emicuit quod ab aliquibus vocabatur poeta, ab aliis philosophus, ab aliis theologus. Nullus autem fuit poeta qui paradisum poetice describeret nisi hic poeta mirificus; quod de se ipso profitetur secundo Capitulo Paradisi dicens. -Aldigherius nomen est cognationis. Fuit namque Dantes maiorum sanguine generosus, scilicet de Aldigheriis: quod nomen fuit tractum ab Aldigheriis nobilibus de Ferraria, ut dicetur Capitulo XV Paradisi, ubi autor introducit quemdam nobilem militem antiquum praedecessorem suum dicentem. -Constat autem Ferariam esse in Valle Padi. Aldigherii autem descenderunt ex Helisaeis; unde idem dicit ibidem. -Et dicitur Dantes Aldigherius quasi alta digerens vel alia digerens quam alii poetae. Nemo unquam poetarum, nullum excipio, habuit unquam tam altam phantasiam, aut tam nobilem materiam scivit, vel potuit invenire, in qua tam eleganter tradit cognitionem rerum humanarum, et divinarum virtutum, et morum, et omnium fere actuum humanorum et agibilium mundi. Quod autem quidam dicunt Aligherii, subtrahitur d ex usu; et quod alii dicunt Alagherii, corrumpunt omnino vocabulum. -Poeta nomen est professionis: nomine siquidem poetae sicut nullum rarius, ita nullum clarius, nullum venerabilius, nullum durabilius. Nam cum caeterarum rerum studia habeantur arte et doctrina; poeta natura ipsa valet, et quasi divino quodam spiritu inflatur, ut ait Tullius in Oratione pro Lucio Archia poeta praeceptore suo. Huius rei indicium et argumentum fuit in isto insigni poeta, quod mater eius gravida ex eo, non longe a partu vidit per somnium qualis debebat esse fructus ventris sui, licet tunc sibi et aliis ignotus. Videbatur namque nobili dominae esse sub alta lauro in prato virenti apud clarissimum fontem, et hic videbatur parere filium, qui brevissimo tempore nutritus solum baccis ex lauro cadentibus, et unda lucidi fontis, videbatur fieri pastor, et ingeniabatur suo posse habere de frondibus arboris, cuius fructu fuerat enutritus, et in ipso conamine videbatur cadere, et ex ipso surgente videbatur oriri pavo. Ex qua re tanta admiratio nata est ipsi dominae, quod somnium rupit. Huius somnii interpretatio haec esse videtur. Laurus significat ipsam scientiam poeticam infusam a coelo ipsi autori. Pratum virens est ipsa Florentia florens, in qua natus est. Fons clarissimus eloquentiam luculentissimam eius. Quod subito factus est pastor, figurat excellentiam ingenii et doctrinae suae, qua pavit animos omnium; non solum enim pascit viros, sed infantulos et foeminas, et post delectationem verborum pascit intellectus excelsos. Quod conatur capere frondes significat ingens desiderium, quod habebat, laureae obtinendae. Quod ceciderit in ipso conatu significat casum, quem omnes facimus sine resurgere, scilicet casum mortis. Quod ex pastore oriatur pavo, significat opus suae Comoediae, quae recte assimilatur pavoni; quod potest multipliciter patere. Primo namque caro pavonis odorifera, et quodammodo incorruptibilis: ita sensus istius libri, quomodocumque capiatur, sive superficialiter, sive sententialiter, est odorifer, idest delectabilis, continens veritatem simplicem et incorruptam, et quanto magis discutitur, tanto magis reddit odorem incorruptibilis veritatis. Secundo, pavo habet pennam pulcerrimam, qua eius caro vestitur et ornatur, et habet centum oculos in pennis: ita litera ipsa, variis floribus et diversis coloribus adornata, vestit sententiam, quae habet centum oculos, idest centum capitula, sive cantus. Tertio, pavo habet turpes pedes, et mollem incessum: ita ipse stylus, quo tamquam pedibus ipsa materia consistit et firmatur, turpis videtur respectu literalis, quamvis in genere suo sit pulcerrimus omnium, et magis conformis ingeniis modernorum. Vel pedes turpes sunt carmina vulgaria, quibus tamquam pedibus stylus currit; quae sunt turpia respectu litteralium. Unde et incessus mollis significat humilitatem styli, quae necessario exigitur in Comoediis, ut statim dicetur. Ultimo, pavo habet vocem horribilem: ita vox autoris, licet videatur suavis ad sonum verborum, tamen ad sententiam aspera sonat, dum increpat vicia multorum acerbissime. Immo etiam sonus verborum saepe videtur amarissimus illis quos tangit. Quare horribiliter clamat vox autoris dum exclamat irate. -Et cum dicit. -Et ita de multis exclamationibus et increpationibus generalibus et particularibus. Ergo bene qui fuerat in vita pastor, post mortem peperit pavonem, idest pulcerrimum librum istum. -Florentinus vocabulum est propriae nationis; argumentum enim sumitur a patria. Florentia autem, iuxta vocabuli allusionem, florentissima urbium, hunc florem peperit mundo, qui attulit tantum fructum, licet non noverit eum, sed expulerit a se cum erat in ipso flore aetatis, fortunae, et dignitatis. Unde quemadmodum iste poeta illustris XI Cap. Paradisi beatum Franciscum appellat Solem, et locum originis illius Orientem, ita ego merito ipsum Dantem dixerim Solem, qui modernis temporibus illuxit ambulantibus in tenebra ignorantiae poeticae facultatis; et Florentiam Orientem, quae hunc praeclarissimum Solem emisit in mundum. Natus est autem iste fulgentissimus splendor Italicus in praefata patria sua, vacante romano imperio, post mortem Federici secundi, famosi Imperatoris Romanorum, anno salutiferae Incarnationis regis universi MCCLXV, sedente Urbano Papa quarto. Haec de autore. -Materia, sive subiectum huius libri, est status animae humanae tam iunctae corpori, quam a corpore separatae: qui status universaliter est triplex, sicut autor tres facit partes de toto opere. Quaedam enim anima est posita in peccatis, et ista dum vivit cum corpore, est mortua moraliter, et sic est in Inferno morali: dum est separata a corpore, est in Inferno essentiali, si obstinata insanabiliter moritur. Alia anima est quae recedit a viciis, et ista dum est in corpore, est in Purgatorio morali, scilicet in actu poenitentiae, in quo purgat sua peccata: separata vero a corpore, est in Purgatorio essentiali. Tertio est alia anima in perfecto habitu virtutis, et ista vivens in corpore est quodam modo in Paradiso, quia in quadam felicitate, quantum est possibile homini in hac vita miseriae: separata post mortem, est in Paradiso coelesti, ubi fruitur visione Dei, in quo est vera et perfecta felicitas. Est autem hic utiliter advertendum quod aliqui descripserunt Infernum moraliter tantum, sicut antiqui poetae Virgilius et Homerus, quia omnia supplicia, quae finguntur a poetis esse in Inferno, reperiuntur in hoc mundo vicioso, qui est Infernus viventium. Alii vero descripserunt Infernum essentialiter, sicut sacri Theologi et sancti Doctores. Nunc autor noster tamquam poeta christianissimus utrumque Infernum describit, alterutro calle procedens, nunc de morali, nunc de essentiali loquitur, ut patebit clare in processu. Nec dicas, ut aliqui dixerunt, quod materia libri sit Comoedia; nam Comoedia est stylus, non materia. Unde sicut inconvenienter dicitur, materia Virgilii est tragoedia, Horatii Satyra, et Ovidii Comoedia, ita est in proposito. -Intentio autoris est optima; intendit enim facere hominem bonum, quia intendit tum metu poenarum, tum exhortatione praemiorum homines revocare ad cultum virtutis, proponens supplicia debita viciis et praemia debita virtutibus; nam secundum sententiam Horatii. -Intendit itaque gravissimis poenis mordere viciosos, et altissimis praemiis honorare virtuosos, et cum hoc sibi ipsi perpetuam gloriam propagare. -Utilitas est maxima et desiderabilissima, scilicet cognitio humanae felicitatis, licet sint plurimae utilitates particulares, sed omnes sunt propter istam, et reducuntur ad istam. -Liber iste supponitur omni parti philosophiae; et primo Ethicae, in quantum tractat de actibus humanis, puta de viciis et virtutibus: Metaphysicae et Theologiae, in quantum tractat de Deo et substantiis separatis, sive angelis: et interdum Physicae, quoniam scilicet interserit quaedam naturalia: tamen proprius et principalius supponitur Ethicae, ut per se patet. -In hoc titulo, primo tangitur ordo, sive causa formalis, cum dicitur prima; sequitur enim secunda. Ad quod notandum quod forma istius libri est duplex, scilicet forma tractatus et forma tractandi. Forma tractatus est compositio rhythmica, suavitate eloquentiae et gravitate sententiae condita. Forma tractandi est modus agendi, et ordo quem servat, qui est multiplex, scilicet diffinitivus, divisivus, probativus, improbativus, et exemplorum positivus. Diffinitivus, quia saepe diffinit; diffinit enim fidem, spem, et ita de multis. Divisivus, quia dividit Infernum per circulos, Purgatorium per gradus, Paradisum per spheras; et ita de multis. Probativus, quia saepe probat dicta sua rationibus et persuasionibus. Improbativus, quia saepe improbat dicta aliorum, ut saepe patet. Exemplorum positivus, ut patet per totum. -Hic liber merito appellatur Cantica; sicut enim in sacra Scriptura quidam liber Salomonis appellatur Cantica Canticorum per excellentiam, ita iste liber in poetria. Nam cum omnis poeta cantet, hic tamen dulcius et delectabilius canere videtur. Deinde tangitur in titulo stylus poeticus. Ad quod notandum est quod est triplex stylus scilicet, tragoedia, satyra, et comoedia. Tragoedia est stylus altus et superbus; tractat enim de memorabilibus et horrendis gestis, qualia sunt mutationes regnorum, eversiones urbium, conflictus bellorum, interitus regum, strages et caedes virorum, et aliae maximae clades; et talia describentes vocati sunt tragaedi, sive tragici, sicut Homerus, Virgilius, Euripides, Statius, Simonides, Ennius, et alii plures. Satyra est stylus medius et temperatus, tractat enim de virtutibus et viciis; et talia describentes vocantur Satyri, sive Satyrici; sunt enim satyri vitia reprehendentes, sicut Horatius, Iuvenalis, et Persius. Comoedia est stylus bassus et humilis, tractat enim vulgaria et vilia facta ruralium, plebeiorum, et humilium personarum; et talia describentes vocantur comoedi, sive comici, sicut Plautus, Terentius, Ovidius. Modo est hic attente notandum quod, sicut in isto libro est omnis pars philosophiae, ut dictum est, ita est omnis pars poetriae. Unde si quis velit subtiliter investigare, hic est tragoedia, satyra, et comoedia. Tragoedia quidem, quia describit gesta Pontificum, Principum, Regum, Baronum, et aliorum magnatum et nobilium, sicut patet in toto libro. Satyra, idest reprehensoria; reprehendit enim mirabiliter et audacter omnia genera viciorum, nec parcit dignitati, potestati, vel nobilitati alicuius. Ideo convenientius posset intitulari satyra, quam tragoedia, vel comoedia. Potest etiam dici quod sit comoedia, nam secundum Isidorum Comoedia incipit a tristibus et terminatur ad laeta. Et ita liber iste incipit a tristi materia, scilicet ab Inferno, et terminatur ad laetam, scilicet ad Paradisum, sive ad divinam essentiam. Sed dices forsan, lector: cur vis mihi baptizare librum de novo, cum autor nominaverit ipsum Comoediam? Dico quod autor potius voluit vocare librum Comoediam a stylo infimo et vulgari, quia de rei veritate est humilis respectu litteralis, quamvis in genere suo sit sublimis et excellens. Deinde tangitur in titulo causa efficiens, cum dicitur Dantis Aldigherii; et materia, cum dicitur, in qua agitur de Inferno, sive causa materialis et subiectum libri primi. \ No newline at end of file diff --git a/testi/BenvenutoDaImola_ComentumSuperDantisAldigherijComoediam.txt b/testi/BenvenutoDaImola_ComentumSuperDantisAldigherijComoediam.txt new file mode 100644 index 0000000..403aa36 --- /dev/null +++ b/testi/BenvenutoDaImola_ComentumSuperDantisAldigherijComoediam.txt @@ -0,0 +1,651 @@ +Quoniam, praeclarissime Princeps, testante Philosopho in sua poetria, jocundissima ars poetica ab ipsis naturae principiis ab animi nobilitate manavit, cujus opera efficitur ut illustrissimorum virtus exincta virorum fiat perpetuo rediviva, tubae poeticae praeconio totum praedicata per orbem, cujus ope nunc egeret illustrium tuorum fama majorum, iam in tempore semisepulta penuria poetarum, quorum copia, proh dolor!, aetate nostra rarior est foenice; foenix siquidem unica in orbe, et in unica regione reperiri dicitur a magnis sapientibus, licet nobis ignota; poeta vero hac tempestate nullus usquam agnoscitur. Tuorum, inquam, inclita gesta omnis eximius vates materiam haberet uberrimam. Ut enim perstringam plurima paucis, Azzo primus inclitus olim Princeps, forma corporis, animi virtute praepollens, primus feracissimae Ferariae principatum adeptus, antiquissimae Mantuae, quae Marone Latinorum clarissimo gaudet alumno, protector egregius, nobilis Veronae regimen sibi sponte collatum, sed mox vi et fraude hostum injuste extortum, justa ira et indignatione fremens, equestri Martes collatis signis, infestis partibus debellatis, tam prudenter quam potenter resumpsit amissum, ubi egregiorum operum et vite finem feliciter posuit. Aldrovandinus ejus primogenitus, magnanimus adolescens, Marchionatus Anchonae titulum promeruit, militantis Ecclesiae hostibus triumphatis, in ipso flore juventutis extinctus, decus insigne virtutis, eximiae pietatis. Azzo secundus, ejusdem primi Azzonis filius, vir strenuus bello, prudens consilio, romanae propugnator Ecclesiae, velut olim romanae libertatis divinus ille Scipio victor Hannibalis, domitor Carthaginis, Italiae liberator, tremendas vires insolentissimi Federici secundi, qui non minus triginta annorum curriculo romanam afflixit Ecclesiam, quam olim martius Hannibal romanam rempublicam sedecim annorum spatio cupidissime lacessivit, apud victoriam victor armipotens pro magna parte confregit: quo principe Federico post Karolum magnum nemo major ac formidolosior romanum imperium tenuit. Nec minori virtute et felicitate hic excelsus Azzo cruentam superbiam acerrimi Ecerini praefato Federico foederati, qui ut olim Dionysius ferox Siciliam, ita Marchiam Tarvisinam omni suppliciorum genere labefecit tortor iniquus, pro maxima parte delevit, potenti Patavo sibi prius erepto, demum apud Adduam tyranno saevissimo strato et cum omni exultatione justorum mortis ergastulo mancipato, in quo infelicem animam, si fides est, patri diabolo, ex cujus stirpe creditur ortus, reddidit aeternaliter cruciandam. Obizzo primus natus ex Raynaldo dicti Azzonis secundi filio, in secundi carcere Federici, cujus altam potentiam nec Germania capiebat, nec tolerabat Italia, non contentus animosam virtutem suam intra Padi claustra et Adriae litora coartari, ad Regium Lepidum Mutinamque bellacem suae dexterae potentiam extendit, utriusque jure potitus imperio, Karoli primi veteris contra Manfredum Federici natum non minus patre infestum Ecclesiae incitator et adjutor extitit indefesse usque ad victoriam illius meritum debitumque triumphum. Azzo tertius, praedicti primi Obizzonis filius, magnifica multa strenue gessit, petitor gloriae, contemptor pecuniae, Bononiam opulentam, Parmamque potentem variis bellis quassavit. Hujus Azzonis tertii Aldrovandinus frater egregius inclitam prolem genuit Raynaldum, qui Ferariam a Gallorum avidis faucibus liberavit, magna sanguinis madens ultione, et Nicolaum fratrem, cujus tu fers nomen, virorum utique amantissimum. ex eorum barbara captivitate detraxit. Genuit et Obizonem patrem tuum, praepotentem et magnificum Dominum Ferariae, Mutinae, Parmae. + +Quamvis autem illustris tuorum proavorum prosapia insigni antiqua generositate refulgeat, de cujus vetustatis premordialibus initiis memoria non extat, clarissimorum tamen regum affinitatem cumulatius honestatur: Roberti, scilicet, serenissimi, patrum nostrorum temporibus Sicilae regis, quem post Salamonem sapientissimum praedicat constans opinio plurimorum: et Andreae regis Hungariae, cujus uxor Beatrix, primi Aldrovandini filia, vere beata, si virtus heroica beatum efficere potest, mulier animosa, a paterna et avita nobilitate non degener, viro suo rege sene fato functo, ex illius semine suo iam utero tumescente, virilem habitum mutuata, ut temporis necessitas suadebat, custodia privigni solerter elusa, in Germaniam commigravit, unde ad patrios lares et tutior et librerior remearet. + +Praetereo rescripta Principum, privilegia Pontificum, quibus tuo generi plus eximiae claritatis accrevit. Et ne plura tuorum praedecessorum gesta memoranda percurram, quamvis clementia et liberalitas, propria virtus Principum, haereditaria ipso jure naturae in Estensi familia semper eluxerit, in Te tamen utraque tota confluxit inconvulse tuo pectori radicata; ut omiserim caeteras, aequitatem, prudentiam, modestiam, constantiam, quae nec successibus prosperis insolescit, nec adversis hebescit. Tu florentem aetatem praeclara morum indole praesignisti: robusta vero, ingentibus celebrata trophoeis, de viciorum hostilitate merentius triumphavit, juxta praesagium tui nominis gloriosi: Nicolaus namque victor laudabilis interpretari dicitur a quibusdam. O ergo te felicem! de cujus magnitudine animi praestatur bonis praemium, reis remissio saepe, a quibus atrocissimas et intolerabiles injurias recepisti etiam a clementissimis severissime vindicandis; ut de te dicere audeam, quod de Caesare inquit Cicero: *nulla de virtutibus tuis major misericordia est*. Hinc te, clarissime Marchio, motum reor, ut illius fulgentissimi solis, Dantem loquor, cujus perspicui ingenii radiis, suorum meritorum praevio lucifero, noster orbis Italicus praecipue illustratur, figmenta evolverem, figmentorum integumenta eliciens, elucidans et obscura variis velata figuris, multiplicibus sensibus involuta latentibus. Hic namque historica et poetica, hic naturalia et moralia, hic ardua et infima, hic antiqua et novissima, hic, ut breviter dicam, divina pariter et humana. Nec ambigo quin diversi diversa sint dicturi pro animorum affectione tam dissona, tam adversa. Quidni? Opus quippe est vulgarium linguis et injuriose laceratum, qui etiam excellentissimos literatorum stilos temere carpere non verentur? Mihi tamen suffecerit peritiorum ac Tui acquiescere votis, cujus praeceptis, Tibi prius dilectus quam notus, nequeo contra ire. Non est autem propositi mei in hoc opere omnium exponentium dicta refellere erronea, ridicula, falsa, aut saltem aliena, et omnino impertinentia facto. Et cum brevis in omnibus esse soleam, necessario forte nimius videbor interdum, quoniam multa et magna impossibile est breviter explicare. Igitur porrigam manum trepidam ad tam grande opus, in nomine sanctissimae atque individuae Trinitatis sic exordiens. + +*Nescio qua tenui sacrum modo carmine Dantem +Eloquar insignem studiis, quem celsa per orbem +Explicat aeterno memorandum nomine virtus. +Nam, postquam patrios Florentia saeva penates +Linquere conspicuum jussit sine crimine civem, +Fortuna quatiente stetit, sortemque superbam +Excutiens semper misero, securus in orbe +Vixit, et innumeros toleravit mente labores. +Ipse hominum rerumque patrem, qui cuncta gubernat +Imperio et lati solus tenet aurea mundi +Lora manu, cui semper erit sine fine potestas, +Agnovit sine more Deum, vitamque per omnem +Impiger, angustus operantia sidera terris +Stelliferi secreta poli, quibus astra fruantur +Consiliis, caelo novit divinus ab alto. +Artibus ingenii redimitus acumine septem +Exhausit sacras Musarum e fontibus undas. +Hinc sacris animatus aquis quae dura cadentes +Proemia dignoscant miseri, quibus ipsa salutem +Paena ferat sceleris, quos gratia collocet altis +Sedibus, audaci cecinit sub tegmine cantu. +Scribere non possem viduas quot fletibus artes, +Quotque novem Musas lacrimis subiere dolores +Cum rapuit mors saeva virum, sed fama superstes +Gentibus extinctum memorat, populumque per omnem +Vivet, et aeterno referretur laudibus aevo.* + +*Ipse est mare inundans, undique venientium indigentias replens affluenter et copiose.* Averrois commentator super Poetriam Aristotelis. + +Quoniam juxta sententiam Philosophi XII metaphysicae: *melius est scire pauca de rebus nobilibus, quam multa de ignobilibus,* ideo commendaturus nobilissimum poetam, qui caeterorum poemata illustravit, ne dicam superavit, ex verbis propositi thematis tria breviter colligo, quae celeberrimi hominis inclitam gloriam praedicant et extollunt; quorum primum est profunditas admirabilis; secundum, utilitas desiderabilis; tertium, fertilitas ineffabilis. Primum tangitur in autoritate praemissa cum dicitur: *ipse est mare inundans*. Secundum, cum subjungitur: *undique venientium indigentias replens.* Tertium, cum subinfertur: *affluenter et copiose*. Circa primum breviter advertendum, quod in poemate praeclarissimo nostri autoris immensa atque inexhausta profunditas reperitur, ut de se ipso Dantes dicere possit illud Eccl. XXIV. *In profundum abyssi penetravi, et in fluctibus maris ambulavi.* Hic namque poeta peritissimus, omnium coelestium, terrestrium, et infernorum profunda speculabiliter contemplatus, singula quaeque descripsit historice, allegorice, tropologice, anagogice, ut merito de ejus opere totius sapientiae et eloquentiae plenissime dicere possim illud Ugonis de sancto Victore in suo Didascalicon: *hic parvulus suave lactatur, hic adultus affluentius educatur, hic gymnosophistae triviales, hic didascali quadriviales, hic legum professores, hic astronomiae perscrutatores, hic tandem proficit omnis scientiae cultor*. Hoc autem facile liquebit cuique vires poetice contemplanti. Ut enim testatur Aristoteles in sua Poetria: *Omne poema et omnis oratio poetica aut est laudatio, aut vituperatio; omnis enim actio et omnis mos non versatur nisi circa virtutem et vicium.* Unde Averrois commentator ibidem: *Animae nobiles et virtuosae naturaliter adinvenerunt primo artem carminum ad laudandum et efferendum facta pulcra et decora: animae vero deficientes ab his in nobilitate adinvenerunt carmina ad vituperandum et detestandum facta turpia et inhonesta*. Et subdit: *quamvis necesse est ei, cujus propositum est detestari malos et mala, ut probet, et laudet bona facta et virtuosa*. Nullus autem poetarum scivit excellentius aut efficatius laudare et vituperare quam perfectissimus poeta Dantes; laudavit siquidem virtutes et virtuosos, vituperavit vicia et viciosos; de quo merito dici potest illud Proverbiorum XII. *De fructu oris tui replebitur unusquisque.* Nec minus illud, quod dicit Ovidius in commendationem Virgilii principis poetarum: + +*Omnia divino cantavit carmine vates.* + +Hoc de primo. + +Secundum quod tangitur in autoritate praemissa, est utilitas desiderabilis, utilitas inquam multiplex: utilitas inventionis, utilitas instructionis, utilitas correctionis. Utilitas inventionis maxima patet per Philosophum in sua poetria, ubi dicit quod originis poetriae in homine naturaliter duae causae esse videntur: prima quidem, quae existit in homine a prima nativitate, est assimilatio rei ad rem, et repraesentatio rei per rem; quoniam homo inter caetera animalia maxime delectatur in assimilatione et repraesentatione. Causa vero secunda est delectatio, quam homo habet per naturam ex metro et symphonia. Et concludit ibi philosophus: *igitur delectatio animae ex repraesentationibus, metris et symphoniis, causa est adinventionis artis poeticae*. Hic autem poeta perfectissimus convenientissime repraesentationibus usus est, ut patere potest discurrenti totum poema ejus ubique mirabiliter figuratum. Utilitas informationis, quoniam secundum sententiam Horatii in sua poetria: + +*Aut prodesse volunt, aut delectare poetae, +Aut simul et jocunda et idonea dicere vitae: +Omne tulit punctum qui miscuit utile dulci.* + +Hic autem poeta praestantissimus delectabilitatem et fructuositatem tam artificialiter contexuit, ut alteram sine altera in ejus volumine reperire non possis. Utilitas correctionis per se patet; legimus siquidem quod Dominus mandavit filiis Israel ut spoliarent Aegiptios auro et argento, per hoc moraliter admonens ut sive aurum sapientiae, sive argentum eloquentiae apud poetas inveniremus, in usum salutiferae eruditionis verteremus. Hic autem christianissimus poeta Dantes poetriam ad theologiam studuit revocare, quae tamen de se magnam convenientiam habet cum illa: potest namque theologia dici quaedam poetria de Deo; nam testante Philosopho poetae fuerunt primi theologizantes de Deo. Ideo non ineleganter de Dante dicere possum id, quod Averrois de Aristotele dicit: *adinvenit eum matura hujus principem et magistrum*. Et hoc de secundo. + +Tertium et ultimum est fertilitas ineffabilis. Ars namque poetica inter liberales minime numeratur, quia omnes supergressa, cunctasque complexa, supereminenter excellit. Unde novissimus poeta Petrarcha in quadam epistola, quam ad me scribit: *magnum est, inquit, inter magna esse, sed majus interdum excipi, sicut ex numero magnorum civium princeps excipitur*. Sic theologiam, sic philosophiam, sic medicinam inter liberales non novimus numerari. Haec igitur nobilissima scientiarum potissime in nobiles mentes cadere dignatur. Hanc enim illustrissimi principes studiosissime coluerunt, sicut Julius Caesar, Caesar Augustus, Titus Vespasianus, Hadrianus, Scipio Africanus: hanc sapientissimi doctores, Augustinus, Jeronimus, Ambrosius: hanc clarissimi philosophi, Plato, Aristotiles, et Solon legum lator. Ideo bene Claudianus florentinus poeta: + +*Gaudet enim virtus testes sibi jungere Musas: +Carmen amat quisquis carmine digna gerit.* + +Dicam ergo, concludens de nobilissimo poeta, illud Ecclesiastici 39. *Ipse tamquam imbres mittet eloquia sapientiae:* sapientiae, inquam, verae, de qua Augustinus VIII de Civitate Dei circa principium: *cum philosophis est habenda collatio, quorum nomen, si latine interpretetur, amorem sapientiae profitetur. Porro si sapientia Deus est, ut divina autoritas veritasque monstravit, verus philosophus amator Dei est.* Unde magnus philosophus et poeta Plato, philosophia, ait in Phaedone, *est meditatio mortis*. Duas autem asserit esse mortes; primam naturae, homo enim naturaliter moritur cum anima corpus solutum lege naturae. Secunda est virtutis, cum scilicet anima adhuc in corpore constituta corporeas contemnit illecebras et cupiditatum dulces insidias, reliquasque omnes exuit passiones. Hic autem verus philosophus ac poeta hanc mortem summopere meditatus eam studuit persuadere mentibus omnium ut mortem sine morte feliciter pervenirent, ut in processu operis clarissime ostendetur: ad quam nos vocare dignetur qui est mortis et vitae dominus in aeternum, amen. + +Praemissa commendatione communi tam poetriae quam nostri poetae, nunc consequenter est ad libri literam descendendum. Ad cujus clariorem intelligentiam quaedam evidentialia extrinsecus praelibentur. Et primo quaeratur quis libri autor: secundo, quae materia: tertio, quae intentio: quarto, quae utilitas: quinto, cui parti philosophiae supponatur: sexto, quis libri titulus. + +Ad primum dico, quod autor fuit Dantes Aldigherius, poeta florentinus, et multis vocabulis designatur. Primo, a vocabulo propriae nominationis, vocatus est enim Dantes, et merito; est enim nomen consequens rei. Dictus est enim Dantes quasi dans se ad multa, dedit namque se universaliter ad omnia, ut patebit in discursu hujus operis; et omnibus scientiis operam dedit, et praecipue poeticae delectabilissimae scientiarum. Vel dictus est Dantes quasi dans theos, idest, Dei et divinorum noticiam. Nam cum autor iste in viridiori aetate vacasset philosophiae naturali, morali, et artibus in Florentia, Bononia et Padua, in matura aetate iam exul dedit se sacrae theologiae Parisius, ubi adeo alte emicuit quod ab aliquibus vocabatur poeta, ab aliis philosophus, ab aliis theologus. Nullus autem fuit poeta qui paradisum poetice describeret nisi hic poeta mirificus; quod de se ipso profitetur secundo Capitulo Paradisi dicens: + +{L'acqua ch'io prendo giammai non si corse.} + +Aldigherius nomen est cognationis. Fuit namque Dantes majorum sanguine generosus, scilicet de Aldigheriis: quod nomen fuit tractum ab Aldigheriis nobilibus de Ferraria, ut dicetur Capitulo XV Paradisi, ubi autor introducit quemdam nobilem militem antiquum praedecessorem suum dicentem: + +{Mia donna venne a me di Val de Pado.} + +Constat autem Ferariam esse in Valle Padi. Aldigherii autem descenderunt ex Helisaeis; unde idem dicit ibidem: + +{Moronto fu mio fratre, ed Eliseo.} + +Et dicitur Dantes Aldigherius quasi alta digerens vel alia digerens quam alii poetae. Nemo unquam poetarum, nullum excipio, habuit unquam tam altam phantasiam, aut tam nobilem materiam scivit, vel potuit invenire, in qua tam eleganter tradit cognitionem rerum humanarum, et divinarum virtutum, et morum, et omnium fere actuum humanorum et agibilium mundi. Quod autem quidam dicunt Aligherii, subtrahitur d ex usu; et quod alii dicunt Aligherii, corrumpunt omnino vocabulum. + +Poeta nomen est professionis: nomine siquidem poetae sicut nullum rarius, ita nullum clarius, nullum venerabilius, nullum durabilius. Nam cum caeterarum rerum studia habeantur arte et doctrina; poeta natura ipsa valet, et quasi divino quodam spiritu inflatur, ut ait Tullius in Oratione pro Lucio Archia poeta praeceptore suo. Hujus rei indicium et argumentum fuit in isto insigni poeta, quod mater ejus gravida ex eo, non longe a partu vidit per somnium qualis debebat esse fructus ventris sui, licet tunc sibi et aliis ignotus. Videbatur namque nobili dominae esse sub alta lauro in prato virenti apud clarissimum fontem, et hic videbatur parere filium, qui brevissimo tempore nutritus solum baccis ex lauro cadentibus, et unda lucidi fontis, videbatur fieri pastor, et ingeniabatur suo posse habere de frondibus arboris, cujus fructu fuerat enutritus, et in ipso conamine videbatur cadere, et ex ipso surgente videbatur oriri pavo. Ex qua re tanta admiratio nata est ipsi dominae, quod somnium rupit. Hujus somnii interpretatio haec esse videtur. Laurus significat ipsam scientiam poeticam infusam a caelo ipsi autori. Pratum virens est ipsa Florentia florens, in qua natus est. Fons clarissimus eloquentiam luculentissimam ejus. Quod subito factus est pastor, figurat excellentiam ingenii et doctrinae suae, qua pavit animos omnium; non solum enim pascit viros, sed infantulos et foeminas, et post delectationem verborum pascit intellectus excelsos. Quod conatur capere frondes significat ingens desiderium, quod habebat, laureae obtinendae. Quod ceciderit in ipso conatu significat casum, quem omnes facimus sine resurgere, scilicet casum mortis. Quod ex pastore oriatur pavo, significat opus suae Comoediae, quae recte assimilatur pavoni; quod potest multipliciter patere. Primo namque caro pavonis odorifera, et quodammodo incorruptibilis: ita sensus istius libri, quomodocumque capiatur, sive superficialiter, sive sententialiter, est odorifer, idest delectabilis, continens veritatem simplicem et incorruptam, et quanto magis discutitur, tanto magis reddit odorem incorruptibilis veritatis. Secundo, pavo habet pennam pulcerrimam, qua ejus caro vestitur et ornatur, et habet centum oculos in pennis: ita litera ipsa, variis floribus et diversis coloribus adornata, vestit sententiam, quae habet centum oculos, idest centum capitula sive cantus. Tertio, pavo habet turpes pedes, et mollem incessum: ita ipse stylus, quo tamquam pedibus ipsa materia consistit et firmatur, turpis videtur respectu literalis, quamvis in genere suo sit pulcerrimus omnium, et magis conformis ingeniis modernorum. Vel pedes turpes sunt carmina vulgaria, quibus tamquam pedibus stylus currit; quae sunt turpia respectu litteralium. Unde et incessus mollis significat humilitatem styli, quae neccesario exigitur in Comoediis, ut statim dicetur. Ultimo, pavo habet vocem horribilem: ita vox autoris, licet videatur suavis ad sonum verborum, tamen ad sententiam aspera sonat, dum increpat vicia multorum acerbissime. Immo etiam sonus verborum saepe videtur amarissimus illis quos tangit. Quare horribiliter clamat vox autoris dum exclamat irate: + +{Ahi! serva Italia, di dolore ostello.} + +Et cum dicit: + +{O avarizia, che puoi tu più farme.} + +Et ita de multis exclamationibus et increpationibus generalibus et particularibus. Ergo bene qui fuerat in vita pastor, post mortem peperit pavonem, idest pulcerrimum librum istum. + +Florentinus vocabulum est propriae nationis; argumentum enim sumitur a patria. Florentia autem, juxta vocabuli allusionem, florentissima urbium, hunc florem peperit mundo, qui attulit tantum fructum, licet non noverit eum, sed expulerit a se cum erat in ipso flore aetatis, fortunae, et dignitatis. Unde quemadmodum iste poeta illustris XI Cap. Paradisi beatum Franciscum appellat Solem, et locum originis illius Orientem, ita ego merito ipsum Dantem dixerim Solem, qui modernis temporibus illuxit ambulantibus in tenebra ignorantiae poeticae facultatis; et Florentiam Orientem, quae hunc praeclarissimum Solem emisit in mundum. Natus est autem iste fulgentissimus splendor Italicus in praefata patria sua, vacante romano imperio, post mortem Federici secundi, famosi Imperatoris Romanorum, anno salutiferae Incarnationis regis universi MCCLXV, sedente Urbano Papa quarto. Haec de autore. + +Materia, sive subjectum hujus libri, est status animae humanae tam junctae corpori, quam a corpore separatae: qui status universaliter est triplex, sicut autor tres facit partes de toto opere. Quaedam enim anima est posita in peccatis, et ista dum vivit cum corpore, est mortua moraliter, et sic est in Inferno morali: dum est separata a corpore, est in Inferno essentiali, si obstinata insanabiliter moritur. Alia anima est quae recedit a viciis, et ista dum est in corpore, est in Purgatorio morali, scilicet in actu poenitentiae, in quo purgat sua peccata: separata vero a corpore, est in Purgatorio essentiali. Tertio est alia anima in perfecto habitu virtutis, et ista vivens in corpore est quodam modo in Paradiso, quia in quadam felicitate, quantum est possibile homini in hac vita miseriae: separata post mortem, est in Paradiso coelesti, ubi fruitur visione Dei, in quo est vera et perfecta felicitas. Est autem hic utiliter advertendum quod aliqui descripserunt Infernum moraliter tantum, sicut antiqui poetae Virgilius et Homerus, quia omnia supplicia, quae finguntur a poetis esse in Inferno, reperiuntur in hoc mundo vicioso, qui est Infernus vivientium. Alli vero descripserunt Infernum essentialiter, sicut sacri Theologi et sancti Doctores. Nunc autor noster tamquam poeta christianissimus utrumque Infernum describit, alterutro calle procedens, nunc de morali, nunc de essentiali loquitur, ut patebit clare in processu. Nec dicas, ut aliqui dixerunt, quod materia libri sit Comoedia; nam Comoedia est stylus, non materia. Unde sicut inconvenienter dicitur, materia Virgilii est tragoedia, Horatii Satyra, et Ovidii Comoedia, ita est in proposito. + +Intentio autoris est optima; intendit enim facere hominem bonum, quia intendit tum metu poenarum, tum exhortatione praemiorum homines revocare ad cultum virtutis, proponens supplicia debita viciis et praemia debita virtutibus; nam secundum sententiam Horatii: + +*Oderunt peccare boni virtutis amore, +Oderunt peccare mali formidine poenae.* + +Intendit itaque gravissimis poenis mordere viciosos, et altissimis praemiis honorare vituosos, et cum hoc sibi ipsi perpetuam gloriam propagare. + +Utilitas est maxima et desiderabilissima, scilicet cognitio humanae felicitatis, licet sint plurimae utilitates particulares, sed omnes sunt propter istam, et reducuntur ad istam. + +Liber iste supponitur omni parti philosophiae; et primo Ethicae, in quantum tractat de actibus humanis, puta de viciis et virtutibus: Metaphysicae et Theologiae, in quantum tractat de Deo et substantiis separatis, sive angelis: et interdum Physicae, quoniam scilicet interserit quaedam naturalia: tamen proprius et principalius supponitur Ethicae, ut per se patet. + +Libri titulus est talis: Incipit prima Cantica Comoediae Dantis Aldigherii poetae Florentini, in qua tractatur de Inferno. In hoc titulo, primo tangitur ordo, sive causa formalis, cum dicitur prima; sequitur enim secunda. Ad quod notandum quod forma istius libri est duplex, scilicet forma tractatus et forma tractandi. Forma tractatus est composito rhythmica, suavitate eloquentiae et gravitate sententiae condita. Forma tractandi est modus agendi, et ordo quem servat, qui est multiplex, scilicet diffinitivus, divisivus, probativus, improbativus, et exemplorum positivus. Diffinitivus, quia saepe diffinit; diffinit enim fidem, spem, et ita de multis. Divisivus, quia dividit Infernum per circulos, Purgatorium per gradus, Paradisum per spheras; et ita de multis. Probativus, quia saepe probat dicta sua rationibus et persuasionibus. Improbativus, quia saepe improbat dicta aliorum, ut saepe patet. Exemplorum positivus, ut patet per totum. + +Hic liber merito appellatur Cantica; sicut enim in sacra Scriptura quidam liber Salomonis appellatur Cantica Canticorum per excellentiam, ita ista liber in poetria. Nam cum omnis poeta cantet, hic tamen dulcius et delectabilius canere videtur. Deinde tangitur in titulo stylus poeticus. Ad quod notandum est quod est triplex stylus scilicet, tragoedia, satyra, et comoedia. Tragoedia est stylus altus et superbus; tractat enim de memorabilibus et horrendis gestis, qualia sunt mutationes regnorum, eversiones urbium, conflictus bellorum, interitus regum, strages et caedes virorum, et aliae maximae clades; et talia describentes vocati sunt tragoedi, sive tragici, sicut Homerus, Virgilius, Euripides, Statius, Simonides, Ennius, et alii plures. Satyra est stylus medius et temperatus, tractat enim de virtutibus et viciis; et talia describentes vocantur Satyri, sive Satyrici; sunt enim satyri vitia reprehendentes, sicut Horatius, Juvenalis, et Persius. Comoedia est stylus bassus et humilis, tractat enim vulgaria et vilia facta ruralium, plebeiorum, et humilium personarum; et talia describentes vocantur comoedi, sive comici, sicut Plautus, Terentius, Ovidius. Modo est hic attente notandum quod, sicut in isto libro est omnis pars philosophiae, ut dictum est, ita est omnis pars poetriae. Unde si quis velit subtiliter investigare, hic est tragoedia, satyra, et comoedia. Tragoedia quidem, quia describit gesta Pontificum, Principum, Regum, Baronum, et aliorum magnatum et nobilium, sicut patet in toto libro. Satyra, idest reprehensoria; reprehendit enim mirabiliter et audacter omnia genera viciorum, nec parcit dignitati, potestati, vel nobilitati alicujus. Ideo convenientius posset intitulari satyra, quam tragoedia, vel comoedia. Potest etiam dici quod sit comoedia, nam secundum Isidorum Comoedia incipit a tristibus et terminatur at laeta. Et ita liber iste incipit a tristi materia, scilicet ab Inferno, et terminatur ad laetam, scilicet ad Paradisum, sive ad divinam essentiam. Sed dices forsan, lector: cur vis mihi baptizare librum de novo, cum autor nominaverit ipsum Comoediam? Dico quod autor potius voluit vocare librum Comoediam a stylo infimo et vulgari, quia de rei veritate est humilis respectu litteralis, quamvis in genere suo sit sublimis et excellens. Deinde tangitur in titulo causa efficiens, cum dicitur Dantis Aldigherii; et materia, cum dicitur, in qua agitur de Inferno, sive causa materialis et subjectum libri primi. + +His praeambulis pro evidentia praecursis, nunc ad libri divisionem veniendum est. Autor noster considerans triplicem esse hominum vitam, scilicet viciosorum, poenitentium, et virtuosorum, opus suum distinxit in tres partes, scilicet Infernum, Purgatorium, et Paradisum. In Inferno tractat de punitione viciosorum: in Purgatorio de conversione poenitentium: in Paradiso de praemiatione virtuosorum. Quorum librorum quilibet dividitur per capitula, quae appellantur cantus propter consonantiam rhythmorum; et quilibet cantus per rhythmos. Primus liber dividitur in duas partes principales, scilicet in prooemium et tractatum. Prooemium continet tria capitula, in quorum primo autor proponit, in secundo invocat, in tertio autem incipit tractatum. Primum capitulum potest dividi in quinque partes generales, in prima quarum autor describit visionem unam, in qua fingit se reperisse in quadam silva. In secunda ostendit qualiter pervenit ad quemdam montem, ibi: Ma poi che fui. In tertia ostendit quomodo sibi volenti ascendere illum montem obviaverunt tres ferae infestae, impedientes ejus iter, ibi: {Ed ecco quasi}. In quarta ostendit quomodo quidam occurrit sibi ad ejus succursum, ibi: {Mentre ch'io ruinava}. In quinta ostendit quomodo ille dederit sibi suum succursum, ibi: {A te convien tenere altro viaggio}. Unaquaeque istarum partium habet plures particulas speciales, quas explicabo discurrendo per singulas. Ad primam ergo partem generalem dico, quod autor describit suam visionem; et primo tangit quo tempore apparuerit sibi ista visio, scilicet in medio cursu humanae vitae. Sed antequam descendam ad expositionem litterae, oportet praenotare quod autor noster fingit se habuisse hanc mirabilem salutiferam visionem in MCCC anno, scilicet Jubilaei, in quo erat generalis indulgentia peccatorum, et in die Veneris sancti, in quo facta est redemptio peccatorum, ita quod merito autor poterat bene sperare in sui conversionem et operis prosperationem. Describit autem hanc suam visionem distincte per tempora, quam tamen totam simul habuerat, sicut Moyses describit Genesim, et Joannes Apocalypsim. Quod pro tanto dixisse velim ut multa puncta elucescant, quae viderentur obscura hoc ignorato. Autor enim describit multa facta post istud tempus, et saepe per multos annos, et sic quasi propheta videtur praedicare futura, cum tamen noverit illa iam facta cum scripsit, sed fingit se illa praevidisse in illa visione sua in praedicto millesimo, quae tamen postea diversis temporibus scripsit. + +Nunc ergo ad expositionem literae dicit autor: {Nel mezzo del cammin di nostra vita} ec. Sed quod est medium iter nostrae vitae? Dicunt aliqui quod dimidium nostrae vitae est somnus, quia Philosophus dicit primo Ethicorum quod nihil differunt felices a miseris secundum dimidium vitae, et appellat dimidium vitae somnum. Videtur ergo autor velle dicere se habuisse hoc per visionem in somno, sed hoc non valet, quia, ut dicit commentator philosophus, per somnum intelligit ibi quietem: non enim est verum quod homo dormiat medietate temporis. Alii dicunt quod dimidium nostrae vitae est nox; tantum enim habemus in mundo isto de tenebra, quantum de luce, et autor noster visionem habuit de nocte. Visiones enim et subtiles imaginationes, ut plurimum, adveniunt in nocte, quando anima magis recolligit se ad se, et est magis semota a curis temporalibus; quo tempore ratio discurrit et considerat quomodo expendiderit tempus suum, et in quibus, quasi in vanis. Sed certe, quamvis istud totum verum sit, tamen non est intentio autoris hic, quia autor describit clare istud tempus paulo infra cum dicit: {Temp'era dal principio del mattino}. Unde dico quod autor describit tempus annorum suae vitae, in quo incoepit istud opus. Videtur ergo posse dici quod sit tempus triginta annorum, quia secundum Aristotelem, libro Politicorum, anni hominis communiter sunt sexaginta. Alii tamen dicunt quod tempus triginta trium annorum, quia Christus tanto tempore vixit, et teste Apostolo omnes resurgent in ea aetate, in qua mortuus est Christus. De hoc tamen non videretur multum curandum, quia, teste Philosopho: *quae parum distant, nihil distare videntur*. Sed quidquid dicatur, veritas est, quod autor per istud medium intendit tempus XXXV annorum, sicut ipsemet testatur alibi, et tale quidem tempus bene vocat dimidium vitae; satis enim probabile videtur quod homo communiter usque ad XXV annum sit in incremento, aliis XXV annis in statu, aliis XXV in declinatione; quod confirmat autoritas Prophetae dicentis: *dies annorum nostrorum in ipsis septuaginta annis*. Et addit: *quod si pervenerit ad LXXX, amplius labor et dolor*. Et dato quod dictum tempus non esset dimidium vitae, tamen stat adhuc et constat, quod autor incoeperit opus suum in XXXV anno, si consideras tempus nativitatis ejus, quod iam positum est supra; sed autor incipit in MCCC, quod ipsemet scribit in Inferni capitulo XXI. Et dicit: {mi ritrovai per una selva oscura}: ista siquidem sylva est mundanus status viciosus, qui metaphorice appellatur sylva; sicut enim in sylva est magna diversitas arborum, ita in mundo isto diversa varietas hominum et animorum. Unde Persius poeta: + +*Mille hominum species, et rerum discolor usus: +Velle suum cuique est, nec voto vivitur uno.* + +Et dicit: {questa selva selvaggia e aspra e forte}; sed contra imo via viciorum videtur plana, levis, et delectabilis; quod patet inductive discurrendo per singula vicia. Superbia siquidem delectabilis videtur: quid enim est superbire nisi super alios velle ire? Hoc autem est tam delectabile multis, quod saepe frater interficit fratrem, et filius prodit patrem: delectabilissimum ergo est principari, ut testatur Philosophus libro Rhetoricorum. Invidia sequitur superbiam, tamquam propria filia matrem, ut ait Augustinus. Ira est tam delectabilis quod Aristoteles refert Homerum dixisse quod ira est dulcior melle distillante, quoniam appetitus vindictae est. Hoc autem scribit Homerus libro suae Iliados. Avaritia autem videtur valde delectabilis: quid enim dulcius lucro, quod non permittit laborantem fatisci? Accidia est delectabilis, quia delectabile est quiescere et non laborare, ut dicit Philosophus praedicto libro Rhetoricorum. De luxuria et gula, qualiter et quare sint delectabilissimae, assignabitur ratio naturalis infra, capitulo VI. Respondendum breviter quod via viciorum a principio videtur dulcis, sed finis ejus amarus. Contrarium est de via virtutum, ut paulo post dicetur. + +Et subdit causam, quae moverit ipsum ad descriptionem istius sylvae, dicens: {Ma dirò d'altre cose ch'ivi ho scorte}, idest quas vidi ibi in illa sylva, scilicet de viciis et viciorum suppliciis; {per trattar del ben ch'i' vi trovai}; quasi dicat: quamvis dixerim quod ista sylva sit tam amara, tamen dicam de his quae vidi in ea, causa tractandi de bono quod reperii ibi. Sed quid est istud bonum? Dicunt aliqui: certe virtutes et bona moralia reperiuntur in isto mundo inter vicia, sicut rosa inter spinas. Tu vero dic et melius quod bonum, quod hic reperitur, est multiplex; nam per istam inspectionem et considerationem viciorum et suppliciorum eorumdem apparet punitio malorum, emendatio multorum, et perfectio bonorum. Poena etiam in se bona est, ratione justitiae quae bona est, ut testatur Boetius in quarto. + +{Io non so ben ridir.} Hic autor facit antipophoram, idest respondet quaestioni tacitae; posset enim quis obijcere: quare ergo intrabas istam sylvam, ex quo est tam amara? Respondet autor se nescire, quia erat plenus somno quando intravit. Sed quis est iste somnus? Certe potest tripliciter considerari: primo secundum opinionem Platonis, qui volebat quod anima, creata ab aeterno, veniret a stellis ad ipsum corpus, quando erat debite organatum in utero mulieris, et tunc oblivisceretur omnium, quae sciebat, cum prius esset omnia sciens; et sic oblivio potest dici somnus. Alio modo secundum Aristotelem, qui dicit in libro de Anima, quod anima a principio est tamquam tabella rasa, in qua nihil est depictum; unde ipse autor Purgatorii Cap. XVI dicit: {L'anima semplicetta che sa nulla}; et sic ignorantia potest dici somnus. Tertio, secundum Augustinum et alios theologos anima creatur in instanti a Deo quando infunditur in corpus conceptum turpiter, et talis somnus est peccatum; unde Propheta: *ecce enim iniquitatibus conceptus sum, et in peccatis concepit me mater mea*. Ad propositum ergo autor vult dicere: non quaeras quomodo intraverim istam sylvam, idest viam viciorum, quia omnes nascuntur mali: immo, antequam nascamur, sumus in ignorantia et peccato; ideo non possum reminisci primi introitus. Nunc ordina literam sic: {Io non so ben ridir}, idest referre, {com'io v'entrai}, scilicet in ipsam sylvam tam asperam. Et ecce quare ego nescio; quia {tanto era pien di sonno}, idest adeo eram plenus somno ignorantiae; et dicit {a quel punto}, idest tempore adolescentiae, {che}, idest in quo puncto {la verace via abbandonai}, idest quando deserui viam virtutum, quae est vera, et ad veram patriam lucit. Unde nota hic quod homo a principio vitae ambulat cum somno ignorantiae et peccati innati usque ad tempus adolescentiae, sed non meretur, nec demeretur, quia nondum habet usum liberi arbitrii; sed adveniente tempore adolescentiae invenit bivium, et tunc imminet magnum periculum ne divertat ad sinistram potius quam ad dexteram; facilius enim declinat ad sinistram, quia assuetus delectationibus sensibilibus, quasi ratione sopita, relinquit viam rectam virtutum, et vagatur per abrupta viciorum. Ideo bene dicit autor quod nescit {redicere} quomodo intraverit istam silvam, tantum erat plenus somno, quando reliquit viam veram. Hoc autem accidit in pluribus, nisi divina gratia miserante eligant viam rectam, sicut fingitur de Hercule, ut refert Tullius libro Officiorum, et Livius narrat de Africano majore simile. + +{Ma poi ch'io fui.} Ista est secunda pars generalis, in qua autor ostendit qualiter ipse, diu errans per sylvam descriptam, finaliter pervenit ad unum montem, quem sursum aspiciens vidit radiis solaribus illustratum. Sed quis est iste mons? Certe figurat virtutem, quae alta ducit hominem ad coelum, sicut vallis figurat vicium, quae infima ducit hominem ad infernum; est enim mons propinquus coelo, et per consequens Deo: vallis est vicinior centro, et per consequens inferno, qui est in centro terrae. Dicit ergo autor: {Ma poi ch'io fui appiè d'un colle giunto}, idest ad radices unius magni montis, {là dove terminava quella valle}. Et bene dicit; sicut enim vallis terminatur ad montem, ita vicium ad virtutem sine aliquo medio; virtus enim et vicium sunt opposita immediata. Et dicit: {Che m'avea di paura il cor compunto}, sicut iam expositum est supra, quia nil timidum facit animum nisi reprehensibilis conscientia vitae. {Guardai in alto:} bene dicit, quia hucusque respexerat ad ista infima sensibilia temporalia; nunc primo coepit erigere caput, idest contemplationem, ad alta virtualia et aeterna. Unde dicit: {e vidi le sue spalle}. Per terga montis intellige arduitatem et rectitudinem montis, quia mons iste erat altus et rectus usque ad coelum, ut dicetur plenius in Purgatorio: ideo bene per terga, quae sunt recta, figurat repentiam istius montis. Et tangit claritatem istius montis cum dicit: {vestite già de' raggi del pianeta}, idest, iam illuminata radiis solis. Et nota metaphoram propriam; sicut enim ille qui vadit per vallem infimam, diu vadit antequam illucescat sibi, sed cum incipit appropinquare ad montem, continuo incipit videre solem, ita a simili autor noster diu ambulaverat in tenebra viciorum, nunc autem incipiebat ascendere ad lucem virtutum; et per hoc innuit quod virtus est clara, et reddit hominem clarum. Et nota quod per solem istum moraliter debes intelligere solem justitiae, scilicet Deum, cujus gratiae radiis mons, idest ardua virtus, potest lucere in homine, nisi Deo illuminante, ut statim dicetur secundo capitulo sequenti. Ideo bene dicit: {che mena dritto altrui per ogni calle}, idest per omnem tramitem virtutum et viam vivendi recte, quia in saeculo et religione, in operatione et contemplatione, in pace et bello, in infirmitate et sanitate, in opulentia et paupertate; ergo in quocumque statu, gradu, et fortuna homo sit, iste sol ducit hominem recte ad beatitudinem. + +{E come.} Hic autor describit dispositionem animi sui, quae nata est ex illa quietatione, per unam comparationem pulcerrimam, et breviter vult dicere quod accidit sibi in illa quietatione, quemadmodum naufrago, qui cum multa anxietate et periculo finaliter perveniens ad litus, respicit sibi a tergo et miratur periculosas undas. Construe nunc litteram et expone sic: {Così l'animo mio ch'ancor fuggiva}, idest qui adhuc erat in fuga viciorum; quia scilicet exponebat se ad expulsionem viciorum, {si volse indietro}, scilicet versus sylvam, {a rimirar lo passo}, idest viam viciorum; et dicit, {che non lasciò giammai persona viva}. Ad intelligentiam istius literae est notandum, quod hic potest esse duplex intellectus: unus, quod omnes transeuntes per viam viciorum spiritualiter moriuntur, quia anima quae peccaverit, ipsa morietur, et tunc exponatur litera sic: {che}, idest qui passus viciorum, {non lasciò}, idest numquam dimisit personam vivam, quin occiderit ipsam spiritualiter, ut dictum est: et tunc li {persona viva} stat pro apposito verbi. Alius intellectus est, quod nullus vivens in mundo potuit unquam totaliter evitare istam viam viciorum ita quod non iret per ipsam, quia septies cadit justus in die saltem venialiter, et tunc expone sic litteram: {che}, idest quem passum viciorum, {persona viva non lasciò giammai}, quia oportet omnem hominem venientem in mundum peccare communiter, quia non beata Virgo vel Christus: et tunc li {persona viva} stat pro supposito, et debet poni a parte ante verbi. Et hoc fecit animus meus {così come quei}, scilicet naufragus, {che uscito fuor del pelago alla riva}, cum {lena affannata}, idest magno et periculoso labore, {si volge all'acqua perigliosa}, idest ad periculosos fluctus maris, {e guata}, idest respicit ipsum periculum manifestae mortis in quo fuit. Et sic nota quomodo comparatio est propriissima ad propositum. Sicut enim ille qui evasit a magno naufragio maris, et territus, pallidus, quasi semimortuus pervenit ad litus quietum, retroflectit se ad periculum; ita a simili autor noster, qui evaserat de mari amarissimo mundi, transiens cum magno labore, et per tot fluctus viciorum pervenerat ad quietum portum virtutis, respiciebat ad manifestum periculum mortis animae, in quo fuerat tam diu cum magno timore et dolore. Dicebat enim autor, respiciens ad tempus praeteritum, sibi ipsi: ah miser infelix, quid fecisti per spatium XXXV annorum? vacasti insanis amoribus et vanis honoribus. + +{Poi ch'ebbi.} Hic autor ostendit quomodo coeperit ascendere montem praedictum, et breviter vult dicere quod, post illam aliqualem quietationem, ipse resumptus modicum reincoepit ire et velle ascendere montem praedictum. Et adverte quod autor tangit morem et actum itinerantis viatoris, qui percursa longa et aspera valle, ascensurus montem altissimum, quiescit paululum ad pedes montis, et post quietem iterum incipit itinerare. Ita autor noster, tamquam viator cum diu errasset per sylvam viciorum, volens ascendere montem altissimum virtutis, parum quievit, deinde coepit ascendere. Dicit ergo: et ego Dantes, {ripresi via}, idest coepi iterum ire, sed non per sylvam, imo {per la piaggia deserta}, idest per praedictum montem luminosum; quem merito vocat plagiam desertam, quia pauci gradiuntur per viam virtutis, quae est de difficili. Et tangit modum ascendendi ad montem cum dicit: {sicchè 'l piè fermo sempre era il più basso}; nam simpliciter loquendo, quando homo ascendit montem pes inferior est ille super quo funditur et firmatur totum corpus salientis; ideo dicit quod pes inferior semper erat firmior. Sed moraliter loquendo, pes inferior erat amor, qui trahebat ipsum ad inferiora terrena, qui erat firmior et fortior adhuc in eo quam pes superior, idest amor, qui tendebat ad superna. Amor enim est pes, quo anima graditur; unde ipsemet autor Purgatorii capitulo XVIII, loquens de amore dicit: {e l'anima non va con altro piede}. Unde: pes tuus, amor tuus. Vel per pedes figurantur affectiones secundum Augustinum; ita quod pes inferior, idest affectio, quam habebat ad inferiora, erat adhuc firmior in animo autoris. Est tamen idem sensus: nec dicas sicut dixerunt multi ignoranter, quod pes inferior sit humilitas, quae est necessaria tendenti ad conversionem; nam autor in isto Inferno solum intendit facere speculationem viciorum, ut tradat cogitationem eorum, sed in Purgatorio sigillatim lavabit et mundabit se ab omnibus peccatis, et ideo ibi in primo capitulo figurabit humilitatem per juncum, sive per vincum: ergo non hic. Construe sic literam: {sicchè il piè più basso sempre era il fermo}. Et hoc feci, {poich'ebbi riposato il corpo lasso}, idest postquam quievi ab illa lassitudine. Et nota quod per pausationem et fatigationem corporis autor dat intelligi quietationem et fassitudinem animi, quae est occultior; ideo indicatur per illam manifeste. + +{Ed ecco quasi.} Ista est tertia pars generalis, in qua autor ostendit quomodo sibi ascendenti ad montem virtutis occurrunt tres ferae revocantes ipsum a tam bono proposito, scilicet, Lontia, Leo, et Lupa. Sed ad aperiendam viam, primo, quaero quae fera sit ista lontia. Ad cujus intelligentiam vel cognitionem est subtiliter praenotandum, quod tria sunt animalia praecipue habentia pellem variis maculis distinctam, scilicet lynx, sive lynceus, qui vulgariter dicitur lupus cerverius, pardus, et panthera. Modo dico quod per lontiam autor potest intelligere lyncem, per quam figurat luxuriam; unde Virgilius in simili describens habitum Veneris dicit: + +*Subcinctam pharetra, et maculoso tegmine lyncis.* + +Per quod dat intelligi quod luxuria consistit in pelle, quia in apparentia pulcritudinis exterioris. Unde et Boetius in tertio loquens de ista pulcritudine superficiali: *si homines lynceis oculis uterentur, illud Alcibiadis corpus superficie pulcrum, turpissimum videretur*. Fuit autem Alcibiades Atheniensis inclitus dux et philosophus, pulcerrimus corpore, ut patet per Valerium, Justinum, Jeronimum, Augustinum, et alios multos, licet quidam per errorem dicant quod fuerit faemina formosissima meretrix. Sed de hoc non amplius ad praesens, quia impertinens est nostro proposito. Per lontiam etiam potes intelligere pardum multipliciter. Primo, quia pardus est naturaliter luxuriosissimus; ideo bene figurat luxuriam. Secundo, quia pardus habet pellem varie maculatam, sicut et lynceus: unde Homerus describit Paridem indutum pelle pardi, quia luxuriosus erat. Tertio, quia pardus est multum praesto adeo quod volare videtur; et talis est luxuria. Ideo bene Aristoteles, libro Ethicorum dicit, quod Helena omnes aspicientes alliciebat ad concupiscentiam suam, quare senes Trojani fugiebant conspectum ejus: ipsa tamen Helena, visis rugis in facie sua, ridebat eos qui dilexerant eam, ut ait Ovidius de arte amandi. Et per hoc etiam confirmatur quod iam dictum est, scilicet quod luxuria stat in pelle. Quarto, quia pardus cum cepit aliquam feram, sugit totum sanguinem ejus: ita recte mulier libidinosa. Quinto, pardus non vult ab homine videri cum se pascit: ita et mulier luxuriosa, de quocumque pastu loquaris; unde pascens pardum porrigit sibi taciam facie retroversa. Sexto, pardus quamvis familiariter domesticetur, saepe fallit et prodit, imo saepe vincit leonem fraude: ita et mulier virum fortissimum forma et fraude vincit. Potes etiam per lontiam intelligere pantheram; nam panthera suo halitu odorifero attrahit ad se alia animalia cum vult pasci, et illa, quae eligit, sibi vorat; ita et foemina, sicut et magnes ferrum, attrahit homines, et quos sibi eligit, consumit. Credo tamen quod autor potius intelligat hic de pardo, quam de aliis, tum quia proprietates pardi magis videntur convenire luxuriae, ut patet ex dictis, tum quia istud vocabulum florentinum {lonza} videtur magis importare pardum, quam aliam feram. Unde, dum semel portaretur quidam pardus per Florentiam, pueri concurrentes clamabant: vide lonciam, ut mihi narrabat suavissimus Boccatius de Certaldo. Ex praedictis igitur patet clare quod autor noster non loquitur hic de vana gloria, sicut aliqui vane opinantur: primo, quia luxuria est primum vicium damnabile, quod invadit hominem; unde Dantes erat novem annorum, quando primo captus est amore Beatricis. Secundo, quia vana gloria est filia superbiae, et inseparabiliter comitatur eam. Sed cum autor hic figuret superbiam sub forma leonis, non expediebat expressius figurare inanem gloriam sub specie alterius ferae. Tertio, quia istud vicium non numeratur inter peccata mortalia; unde in toto libro Inferni autor non punit inanem gloriam, cum tamen puniat omnia vicia capitalia, praeter invidiam: sed quare non invidiam, dicetur in Purgatorio, capitulo XIII. Quarto, quia autor satis explicat suam intentionem de luxuria Inferni capitulo XVI, ubi dicit: {prender la lonza alla pelle dipinta}, ut declarabitur ibi. His notatis, ordina litteram sic: {ed ecco quasi al cominciar dell'erta}, idest in principio ascensionis, {una lonza leggera e presta molto}, quia nullum vicium velocius luxuria, nam subito in transitu jacit venenum oculis; unde mulier velut basiliscus solo visu subito interficit hominem: ideo Amor a poetis merito fingitur alatus. Et dicit: {che di pel maculato era coperta}, idest variis coloribus adornata. + +{Tempo era.} Hic autor, gratia praedictorum, describit tempus suae visionis, ut ostendat quomodo ex bona dispositione temporis ipse capiebat spem superandi istam feram. Et primo describit horam diei, illucescente sole, quia tunc maxime solent fieri somnia vera, ut autor saepe dicit in isto libro, quia tunc digestione perfecta et fumis resolutis mens hominis est sobria, quasi velit dicere autor: non credas somnium meum ridiculosum, tamquam processerit a crapula et ebrietate, imo processit a speculatione sobriae mentis, quia fuit in diluculo, sive in principio lucis. Et subdit qualitatem sive dispositionem temporis, et dicit quod incipiebat ver, et videtur sic arguere: in hoc tempore Deus fuit multum propitius mundo et creaturae, quia produxit eos in actum, et fecit coelum, tamquam instrumentum naturale, et organum suum, quo disponit omnia ista inferiora: cum ergo coelum nunc sit in ea dispositione, in qua fuit tempore creationis mundi, videtur quod Deus clementia sua nunc illuminaverit mentem autoris. Dicunt enim astrologi et theologi quod Deus ab initio saeculi posuit solem in ariete, in quo signo facit nobis ver: quando autem sol intrat arietem, tunc attingit circulum aequinoctialem, et facit nobis temperiem; et quia incipit paulatim ascendere, tunc videtur bonum incipere aliquod opus, quia continuo debet crescere, et de bono in melius prosperari. Ideo bene dicit: {e il sol montava in su con quelle stelle}, idest sol ascendebat cum signo arietis, quod signum constat ex pluribus stellis. Et dicit: {ch'eran con lui quando l'amor divino}, idest Deus bonitate et benignitate sua, {mosse da prima quelle cose belle}, scilicet coelos et stellas, et universitatem creaturarum. Et dicit notanter {mosse}, non enim prius movebantur, quamvis contrarium ponat Philosophus, qui vult quod motus et mundus sit aeternus. + +{Sicchè.} Hic ex dispositione temporis autor arguit bonam spem quam concipiebat de lontia, idest luxuria vincenda; unde dicit: {sì che l'ora del tempo}, idest mane, {e la dolce stagione}, idest delectabile tempus veris, {m'era cagione a bene sperare la gajetta pelle di quella fiera}; quasi dicat: dabant mihi causam bene sperandi detractionem pellis illius ferae, idest mortificandi et extinguendi luxuriam, quae stat in pelle, ut iam ostensum est. Et bene dicit {gajetta}; nam mulierem vagam solemus appellare gaiam vulgariter: et hoc etiam innuit quod autor loquatur de luxuria, non de vanagloria. Quod autem hora temporis praestet sibi materiam sperandi victoriam dictae ferae, satis patet ex iam dictis, quia anima tunc magis sobria et soluta potest facilius compescere concupiscentias carnis, et refraenare passiones; sed secundum non apparet verum. Unde est hic solerter advertendum quod autor videtur expresse dicere falsum; dicit enim quod dulcis dispositio temporis verni dabat sibi spem vincendae luxuriae, et tamen videtur totum contrarium ad sensum et experientiam, quia scilicet adveniente vere omnia rationalia et bruta et vegetabilia incitantur ad luxuriam. Dicendum breviter quod autor verum dicit: arguit enim sic: si in tali tempore, in quo homo naturaliter disponitur ad luxuriam, ego procurabam et conabar reprimere et conculcare istud vicium tam potens, quanto fortius in futurum? Quasi dicat: nunc est tempus amoenum, nunc est aetas robusta, sed veniet hyems, veniet senectus, bene domabo et castigabo carnem: sicut dicit Quintus Curtius de Alexandro magno, quod si vixisset diutius, senectus poterat extinguere iram et ebrietatem, quae vicia juventus accendebat in eo. Unde nota quod autor non dicit quod istud tempus faceret ipsum vincere luxuriam, sed dicit quod faciebat ipsum bene sperare; nam spes est tantum de futuro bono. + +{Mentre ch'io ruinava.} Ista est quarta pars, in qua autor ostendit qualiter, dum ipse sic infestaretur a praedictis tribus feris, et relaberetur in pristinam caecitatem ignorantiae et viciorum, occurrit sibi quidam fugaturus nubem a mente ejus, et hic erat Virgilius poeta. Ad quod est diligentissime praenotandum quod Virgilius figuraliter est ratio naturalis in homine, qui novit scientias et artes liberales, quae ab intellectu humano sciri possunt per adquisitionem; quam rationem autor bene figurat in persona Virgilii, quia in eo maxime viguit ratio naturalis inter poetas. Non mirum ergo si autor cepit Virgilium in ducem per Infernum et Purgatorium, sed cum venit ad Paradisum, ratio naturalis deficit ibi, et tunc scientia supernaturalis, quae habetur per infusionem a Deo, scilicet Theologia, habet ibi locum; et sic cessat objectio quae posset fieri, scilicet, quare, vel quomodo autor acceperit Virgilium in ducem per Infernum et Purgatorium, cum saltem Purgatorium non noverit nec in vita, cum fuerit infidelis, nec in morte quia damnatus in Inferno. Certe dicendum est quod ratio naturalis per scientias naturales cognoscit virtutes et vicia, praemia et supplicia, de quibus agitur moraliter et tractatur poetice in his duobus libris. Unde autor, tractaturus in Purgatorio quaedam non pertinentia ad rationem naturalem, inducit Statium tamquam poetam christianum, qui associat ipsum. Ad literam ergo fingit autor quod unus obtulit se sibi, qui ex longo silentio videbatur raucus. Sed quare Virgilius figuratur raucus? Ad hoc potest responderi multipliciter: primo, quia longo tempore steterat sine organis et instrumentis formativis vocis, qualia sunt labia, lingua etc.; unde apud poetas saepe inferna appellantur regna silentum. Secundo, potest dici raucus, idest neglectus, quia per multa tempora nullus fuerat ita laudabiliter locutus de Virgilio, nec ita excitaverat ejus materiam quasi dormientem sicut autor noster. Tertio, quia humana ratio, quae per Virgilium designatur, est modica in usu hominum, et raro loquitur. Quarto, quia ratio autoris hucusque fuerat rauca; nam de rei veritate autor fuerat pauca locutus hucusque: fecerat enim solum quasdam cantiones et sonitia, de quibus postea verecundabatur in maturiori aetate. Quinto, quia Virgilius fuerat tardissimus in sermone, adeo ut fere indocto similis videretur, ut scribit Donatus super Virgilium; ipse etiam Dantes fuit tardiloquus multum, ut alibi patebit. Sic ergo patet multiplex sensus tam historialis, quam moralis, et unusquisque verus. Nunc ordina literam sic: quidam, supple, {che parea fioco}, idest raucus, scilicet Virgilius, {per lungo silenzio}, idest diuturna taciturnitate, quia steterat iam per mille trecentos annos sine locutione, {si fu offerto}, idest obtulit se, {dinanzi agli occhi miei}, idest intellectui et memoriae meae, {mentr'io ruinava}, idest interim dum ruerem, {in basso loco}, idest in vallem viciorum, quae est locus infimus. + +{Nacqui.} Hic Virgilius describit se a Principe, sub quo natus est, et per consequens a tempore; et dicit quod natus est sub Julio Caesare. Sed contra autor videtur expresse dicere falsum, quia de rei veritate Virgilius natus est magno Pompeio et Marco Crasso consulibus, quo tempore Caesar erat privatus, nec adhuc fuerat consul, nedum imperator; constat autem quod descriptio temporum fiebat a consulibus ante tempora imperatorum. Ad hoc dixerunt aliqui quod istum dictum est penitus falsum, et quod autor pro certo erravit; sed ego nullo modo adduci possum ut consentiam quod Dantes, qui tantum dilexit Virgilium, et tam plene intellexit, et tanto tempore secutus est eum, ignoraverit illud quod etiam pueri sciunt. Ideo est inspiciendum hic subtiliter quod autor non dicit ista verba tamquam ipse, sed facit Virgilium dicere: qui Virgilius ubique commendat ipsum Caesarem, unde primo AEneidos dicit de eo: + +*Nascetur pulcra Trojanus origine Caesar, +Imperium Oceano, famam qui terminet astris.* + +Similiter in libro Bucolicorum deplorat indignam Caesaris mortem, quia nititur complacere Augusto. Modo ad propositum, Virgilius potius vult denominare originem suam a Caesare privato, quam ab aliis consulibus; sic ergo bene salvatur istud dictum, {nacqui sub Julio}. Aliqui tamen aliter exponunt, et sic: {nacqui sub Julio}, idest florere coepi; quod falsum est, quoniam Virgilius erat juvenis et ignotus, quando primo venit Romam, et coepit florere sub Augusto, ut saepe patet in Bucolica; dicit enim ibi: + +*Pastores hedera nascentem ornate poetam.* + +Et exponitur nascentem, idest florere incipientem; erat enim Virgilius XXVII annorum, quando primo coepit scribere Bucolicam. Sed notandum est hic quod Julius dictus est a Julio Ascanio, filio Eneae, ut dicit Virgilius ibidem: + +*Julius a magno dimissum nomen Julo.* + +Praeterea notandum est quod hic magnus Caesar vocatus est Gajus Julius Caesar Dictator, et dictus est Divus Julius, ut saepe patet apud Plinium in naturali historia: quod pro tanto dixerim, quia multi fuerunt Caesares, sicut Lucius Caesar, pater istius magni Julii Caesaris, ut dicit Tullius primo Officiorum; item Quintus Caesar, Sextus Caesar, et alii multi, quos saepe nominat Livius, Plinius, Valerius, et plures alii. Et subdit autor: {ancor fosse tardi}. Hic oritur aliud magnum dubium; videtur enim autor dicere in eodem versiculo aliud falsum; nam si loquamur historice, Virgilius non est natus tarde, scilicet circa tempom extrema Julii Caesaris, sicut aliqui falso exponunt, imo natus est ante consulatum et imperium ejus. Vel si loquamur allegorice, sicut alii dicunt, scilicet quod natus est tarde quia non fuit christianus, contrarium videtur, quia scilicet tunc natus est nimis tempestive; unde si natus fuisset tardius, fuisset tempore Christi, qui natus est sub Augusto, sub quo mortuus est ipse Virgilius. Dicendum breviter quod autor bene dicit et vere; nam si loquamur historice, Virgilius natus est tarde quantum ad aliquos poetas multos, quia licet dicatur, et sit princeps poetarum latinorum, non tamen primus, imo multi praecesserunt eum, sicut Livius, Ennius, Plautus, Terentius, Lucilius, et Lucretius, qui mortuus est die qua natus Virgilius, nam se occidit. Si etiam loquamur allegorice, dico quod bene dicit, quia secundum commune vulgare Italicorum, et usitatum modum loquendi, omne illud dicitur tardum, quod non venit ad determinatum finem suum, nec consequitur quod petit. Modo Virgilius, quia non pervenit ad finem perfectae felicitatis, nec salvatus est, merito bene dicitur venisse tarde. Nonnulli tamen exponunt aliter et sic, scilicet, quod bonus homo numquam potest tam cito venire in mundum, quod non sit tarde. Alii etiam exponunt istam literam deprecative, sic exponentes: {ancor fosse tardi}, idest, oh utinam non fuissem natus tam cito, sed tardius, quia fuissem tempore Christi. Sed licet ista expositio videatur sana, et bene sonet, non tamen est de mente autoris, si quis bene considerat vulgare florentinum, quia illud {ancor} tantum valet, quantum quamvis. + +{Poeta fui.} Hic Virgilius describit se a sua professione, dicens, {poeta fui}, nam Virgilius anthonomastice vocatus est poeta: cum enim poetam dicimus, nec facimus expressam mentionem de quo, intelligitur apud Latinos de Virgilio, apud Graecos vero de Homero. Et tangit principalem materiam de qua scripsit, scilicet gesta Eneae, unde ipse incipit librum Eneidos: *Arma virumque cano*. Dicit ergo, {e cantai}, idest poetice scripsi nam cantare proprie est poetarum, sicut dicere oratorum, {di quel giusto}, scilicet Enea. Sed contra Servius commentator Virgilii dicit quod Eneas fuit proditor patriae, ergo non justus, imo injustissimus; et dicit Servius Titum Livium hoc dicere. Dico breviter quod Servius non bene dicit, sicut et in multis; fuit enim bonus gramaticus, sed saepe non intellexit mentem Virgilii, imo interdum literam pervertit, et trahit ad reprobum et turpem sensum, sicut in libro Bucolicorum in multis. Dico ergo quod Titus Livius dicit totum contrarium libro primo de origine urbis circa principium, scilicet quod Eneas non fuit proditor. Et posito quod fuerit verum Eneam fuisse proditorem, ut aliqui volunt, tamen Virgilius intendit ostendere ipsum justum, ut per hoc ostendat Augusto, in cujus honorem scribit, qualis debet esse princeps, quia scilicet justus, clemens, et probus; unde ipse dicit de Enea: + +*Rex erat Eneas nobis, quo justior alter +Nec pietate fuit, nec bello major et armis.* + +Et dicit, {figliuol d'Anchise}, idest Eneas, qui fuit filius Anchisis, consanguinei regis Priami de domo Dardania. Et descripto Enea a patre, describit ipsum a provincia et patria, sicut iam descripserat se; unde dicit, {che venne di Troja}, quae est provincia. Et tangit patriam cum dicit, {poichè 'l superbo Ilion fu combusto}, idest civitas Ilion, quae erat in Troja, fuit cremata, sicut clare dicetur Purgatorii capitulo XII, ubi dicitur de superbia Trojae. + +{Tu sei.} Hic autor confirmat, ostendens rationem quare debet hoc facere; unde dicit: bene et digne peto, quia {tu sei lo mio maestro}, quia scilicet Virgilius primus apud Latinos descripsit poetice vicia, et viciorum supplicia: ideo merito plus sequitur eum, et principalius: ideo vocat eum magistrum, et tamen discipulus superat magistrum. Vel expone allegorice, quia ratio, quae designatur per Virgilium, est magistra hominis. Et nota hic quod aliqui ex hoc dicto volunt inferre quod Dantes pro magna parte fuerit furatus a Virgilio, quod est manifeste falsum cuique intelligenti utrumque: imo Dantes pauca accepit a Virgilio, imo Virgilius plura accepit ab Homero, et ab aliis poetis et oratoribus tam Graecis, quam Latinis, ut evidenter ostendit Macrobius quinto de Saturnalibus, ubi detegit fere omnia furta Virgilii. + +Et subdit: {tu se' solo colui, da cui io tolsi lo bello stile che m'ha fatto onore}. Sed contra stylus Virgilii est tragicus, iste comicus, ille literalis, hic vulgaris. Ad hoc respondent aliqui quod autor capit hic large stylum pro materia, et ita autor imitatur Virgilium in materia, ut dictum est. Vel dic quod litera sit intelligenda similitudinarie sic, quod sicut stylus Virgilii superexcedit caeteros in litera, ita stylus Dantis in vulgari. Ideo bene dicit, {lo bello stile}, quia nullus pulcrior in genere suo, et dicit: {che m'ha fatto onore}, idest dabit mihi perpetuam famam; et sic nota quod autor ponit pro facto illud quod futurum sperabat, sicut alibi saepe in toto libro promittit sibi famam. Et nota hic sufficit unumquemque scribentem excellere in uno genere; nam et Virgilius poetarum Latinorum princeps cum in metro ceteros antecellat, in prosa tamen non praevalet: e contra autem Tullius, fons Romanae eloquentiae, quamvis in prosa non habeat parem, in metro multis inferior reperitur; unde Juvenalis ejus carmina eleganter irridet. Ita hic noster Dantes, quamvis in litera non superaverit alios, tamen in vulgari transcendit eloquentiam ceterorum; imo, quod mirabile est, illud quod viri excellentissimi vix literaliter dicere potuissent, hic autor tam subtiliter et obscure sub vulgari eloquio paliavit. + +{A te convien tenere.} Ista est quinta pars generalis, in qua autor ponit responsionem Virgilii ad suam petitionem, qui Virgilius dat sibi suum consilium, et spondet auxilium. Et in ista responsione sua primo Virgilius ostendit quod aliud iter est eligendum; sed statim potest objici quod autor videtur cepisse optimum iter, scilicet iter virtutis per montem. Ad hoc dicunt aliqui quod ista litera debet sic intelligi: {a te convien tenere altro viaggio}, scilicet quam declinare ad vallem viciorum. Sed ista non est intentio Virgilii, imo Virgilius ducet autorem ad Infernum per istam vallem tamen aliter quam prius, quia scilicet per viam speculationis. Ideo mihi videtur dicendum quod Virgilius vult dicere, quod adhuc non sit tempus eundi ad montem, quia non potest homo feliciter transire de extremo ad extremum; nam non potest quis statim ex peccatore fieri sanctus, sed oportet paulatim procedere et descendere prius ad Infernum, idest ad cognitionem viciorum, quia cognitio peccati initium est poenitentiae, et malum nisi cognitum vitari non potest. Vult ergo breviter dicere Virgilius: fili mi, oportet considerare poenas Inferni, quae infliguntur homini propter vicia. Nunc ordina sic literam. + +Autor describit veltrum a virtute, et dicit: {terra nè peltro}, idest res terrena, vel pecunia, {non ciberà questi}, idest non pascet istum principem. Et bene dicit {peltro}, est enim peltrum factum ex stagno et ramo; quod est dicere: iste princeps futurus non faciet monetam falsam, sicut aliqui moderni principes, sicut ipse autor scribit de Philippo rege Franciae Paradisi capitulo XVIIII; et iste princeps non violabit justitiam auro, et non vendet causas pauperum, vel libertates populorum, sicut moderni principes et pontifices, immo contrarium faciet. Unde dicit, {ma sapientia, amore, e virtute}; supple, pascet eum, quasi dicat: sed potius talis erit sapiens, virtuosus, et amator justiciae et libertatis, contrarius modernis. Et describit ipsum per originem suam, dicens: {e sua nazion} idest nativitas {sarà tra Feltro e Feltro}, idest inter coelum et coelum. Et est pulcra et subtilis similitudo; sicut enim filtrum caret omni textura, ita coelum caret omni mixtura, cum sit corpus simplex, non mixtum; quasi dicat quod a bona constellatione coeli et bona conjunctione stellarum nascetur iste princeps. Si dicas ex quibus parentibus, vel de qua patria, autor non specificat hoc; nec est de more astrologorum ita particulariter exprimere futura cum circumstantiis suis. Et ideo mihi vanum videtur quod aliqui dicunt, quod iste veltrus nascetur intra Feltrum, quod est in Romandiola, et Feltrum, quod est in Marchia Tarvisina. Nec minus ridiculum videtur quod alii dicunt, quod autor hic loquitur de magno anno. Et hic nota toto animo quod haec videtur vera expositio istius literae; haec enim fuit propria intentio autoris sive bona, sive mala, ut potest clare demonstrari in multis locis et capitulis libri, et specialiter et expresse capitulo ultimo Purgatorii, ubi ipse autor dicit: + +{Ch'io veggio certamente, e però 'l narro, +A darne tempo già stelle propinque.} + +Similiter Purgatorii capitulo XX exclamans contra avaritiam dicit: + +{O ciel, nel cui girar par che si creda +Le condizion di quaggiù trasmutarsi, +Quando verrà per cui questa disceda?} + +Quasi dicat: quando veniet veltrus, per quem lupa recedat de mundo? Et dicit quod veniet cito Paradisi capitulo XXVII, ubi dicit: + +{Ma l'alta providenza, che con Scipio +Difese a Roma la gloria del mondo, +Soccorrà tosto, sì com'io concipio;} + +et ita in multis aliis locis. Nota etiam quod autor videtur velle dicere idem, quod voluerunt alii multi, sive vere, sive false, scilicet, quod pastores ecclesiae deponantur a dominio rerum temporalium, et sic avaritia finiatur in eis. Quod autem ipsi praelati sint subjectum et centrum ipsius avaritiae, dicit autor ubique per totum, et quasi semper, quando facit mentionem de avaritia. + +Sequitur: {di quella umile Italia fia salute}; vult dicere quod talis princeps futurus erit principaliter salus Italiae, quia Italia maxime indiget reparatione, et potissime illa pars Italiae, ubi est Roma, quia Italia hodierna die est maxime oppressa, et subjecta tyrannidi, et quia in Italia solet esse sedes sacerdotii et imperii in ea parte, ubi est Roma. Sed quare autor vocat Italiam humilem? Dicunt quidam quod Italia dicitur humilis ironice, idest per contrarium, quia est maxime superba. Sed male; imo debet capi proprie sicut litera sonat, quia hoc idem dicit ipse Virgilius Eneidos libro secundo, ubi dicit: + +*...humilemque videmus +Italiam.* + +Et dicitur Italia humilis, idest plana vel mollis, pinguis, suavis, fertilis, mitis, dulcis, tractabilis, ut per se patet; de cujus laudibus et praerogativis dicam plene Purgatorii capitulo VI, et alibi saepe. Et dicit: {per cui morìo la vergine Camilla}; per hoc signanter explicat quod loquitur de illa parte Italiae, ubi est Roma; manifestum est enim quod Camilla, et isti nominati, et alii multi mortui sunt pro parte praedicta, et manifestissimum est quod Roma maxime indiget reparatione, quae quodammodo matrona potens, regina Urbium, nunc proh dolor! pro magna parte est serva et sclava omnium. Et nota quod autor ideo facit mentionem de mortibus praedictorum, ut tacite innuat quod hic princeps futurus reparabit romanum imperium, quod olim ab ipso principio est tanto sanguine partum. Ne autem litera remaneat in aliquo dubia ex ignorantia facti, longam historiam brevi narratione perstringam, quae summatim attinget quodammodo totam materiam Virgilii. Est ergo sciendum, quod sicut scribit Virgilius VII Eneidos: rex Latinus iam senex regebat populos in pace in partibus Italiae tempore quo Eneas Trojanus primo applicuit ad Tyberim. Hic carebat mascula prole; habebat unicam filiam virginem nomine Laviniam, quam iam nubilis aetatis multi principes petebant, inter alios unus praecipuus nomine Turnus, pulcerrimus juvenis, nobilis genere, potens opibus, quem Amata, regina uxor Latini, mater Laviniae, optabat habere in generum potissime, quia Turnus erat nepos ejus, filius reginae Veniliae, sororis suae, quae erat uxor regis Dauni, et mater Turni. Rex vero Latinus habuerat in responsis quod deberet tradere Laviniam ipsam genero extraneo; ideo promisit ipsam Eneae, ex quo natum est bellum acerrimum inter praefatum Turnum et ipsum Eneam, et odium implacabile. Hic autem Turnus rex Rutilorum, regnans in civitate Ardeae, sicut scribit idem Virgilius in nono, venit cum aliis principibus multis et numeroso exercitu contra bastitam, sive novam terram, quam fecerat Eneas in ripa Tyberis; cum ipse ivisset ad Evandrum regem pro subsidio, qui regnabat in partibus, ubi fuit postea Roma, in monte Palatino. Turnus ergo absente Enea invasit terram novellam Trojanorum: Trojani, secundum quod praeceperat eis in recessu, continuerunt et muniverunt se intra fortilicium. Turnus vero magno impetu et clamore coepit provocare Trojanos ad pugnam. Erant autem intra moenia duo socii Trojani, amici arctissimi, quorum alter nomine Nisus erat vir strenuus armorum, alter Euryalus, adolescens pulcerrimus Trojanorum, ambo deputati ad custodiam unius portae; quorum alter, scilicet Nisus, adveniente nocte prospiciens exercitum hostium, qui omnes sine ulla custodia jacebant somno et vino sepulti, decrevit velle ire per Eneam ad Evandrum regem; cui Euryalus audacter se sociavit ad omnia pericula toleranda, licet Nisus recusaret. Isti ergo vere amici, una anima in duobus corporibus, per se sic animati, et persuasi muneribus et promissis Julii Ascanii egregii juvenis, filii Eneae, et aliorum nobilium principum Trojanorum, exiverunt portam de nocte, et invadentes castra hostium fecerunt magnam caedem de multis, et multa spolia rapuerunt more leonis saevientis in pecudes. Cum autem onusti praeda laete recederent, occurrerunt a casu trecentis equitibus, qui veniebant ab urbe Latini ad castra Turni cum duce eorum, cui nomen erat Volscens, qui clamare coepit, et quaerere qui essent, et quo tenderent. Tunc Nisus et Euryalus nihil respondentes intraverunt silvam proximam, et continuo hostes circumdederunt silvam, claudentes undique passus et vias. Euryalus junior, detentus a tenebra noctis et onere spoliorum, non potuit evadere. Nisus vero, qui iam evaserat a manibus hostium, retrospexit, nec videns amicum Euryalum, coepit retrocedere ut quaereret eum, quem paulo post reperit interceptum ab hostibus, et nesciens quid ageret, fluctuans animo, emisit telum, quo percussit in tergo quemdam equitem nomine Sulmonem, qui statim ex vulnere mortifero evomuit animam. Deinde emisso alio telo percussit alium equitem nomine Tagum in capite, et intransfixit per utrumque tempus. Tunc Volscens dux, accensus ira, non videns ex aliqua parte autorem harum mortium, convertit furorem suum super Euryalum, et clamans, tu lues poenas amborum, extendebat ensem super eum. Nisus statim exterritus, non valens ulterius se celare, nec tantum ferre dolorem, coepit alta voce clamare: + +*Me, me, adsum qui feci: in me convertite ferrum:* + +ego sum autor totius culpae, iste in nihilo deliquit: + +*Tantum infelicem nimium dilexit amicum!* + +Sed hoc non obstante ille dux Volscens transfixit ense pulcrum pectus Euryali, qui velut flos succisus ferro moribundus devenit ad terram. Nisus impatiens morae, ingessit se furibundum in turbam hostium, et petebat solum ipsum ducem inter omnes, et quamvis omnibus circumstrepentibus, immisit ensem fulmineum in os illius vociferantis, et sic moriens ipse animam abstulit hosti. Quo facto quasi laetus projecit se super amicum Euryalum morientem totus perforatus ab hostibus, et placida morte expiravit super corpore ejus. Ideo bene Virgilius prorumpit in laudem istorum duorum exclamans: + +*Fortunati ambo! si quid mea carmina possunt, +Nulla dies umquam memori vos eximet aevo.* + +His actis Rutuli detulerunt cum planctu Volscentem ducem eorum mortuum ad castra, et in castris etiam magnus planctus erat de morte occisorum a Niso et Euryalo. Orto die Turnus armatus duxit exercitum armatum contra terram, et capita Nisi et Euryali affixa hastis cum magno clamore portata et ostensa sunt intrinsecis. Trojani e contra parabant se ad defensionem in parte sinistra, nam a dextera habebant fluvium Tyberim, et breviter post multa praelia hinc inde facta duo fratres Trojani, magni et magnifici, quorum unus vocabatur Pandarus, alter Bitias, assignati per Eneam ad custodiam unius portae, aperuerunt ipsam, invitantes sponte hostes ad intrandum, stantes velut altae turres armati contra ad defensionem. Turnus autem, qui ex alia parte oppugnabat terram, hoc audito, ardens ira praecurrit ad portam Dardaniam contra superbos fratres, et occisis primo aliquot paucis, percussit Bitiam ardentem oculis et frementem animo cum lancea, et prostravit eum ad terram cum magno fragore, velut arborem magnam; et continuo Trojani perterriti versi sunt in fugam. Pandarus autem, viso fratre suo terribiliter prostrato, clausit portam magnis viribus, et excludens multos de suis, inclusit Turnum, quem non perpendit inter turbam aliorum. Tunc Trojanis trepidantibus, Pandarus accensus ira fraternae mortis coepit exprobare contra Turnum: tu non es nunc in aula reginae Amatae ad procandum Laviniae filiae suae, nec in medio Ardeae patriae tuae, ubi propriis muris defendaris, sed inter castra inimicorum, nec ulla via poteris hinc exire. Turnus subridens respondit: si habes aliquid animosae virtutis, incipe pugnam mecum: certe tu poteris referre Priamo te invenisse hic alium Achillem. Et continuo erigens se, irruit in eum, et cum ense percussit in media fronte, ita quod caput divisit in duas partes, ex quo ille moriens corruit ad terram, utraque parte capitis ab utroque humero dependente. Trojani continuo versi sunt in fugam; et si statim Turnus fuisset advisatus ad aperiendam portam, et intromittendum suos, ille fuisset ultimus dies bello et genti Trojanae, sed furor duxit eum in occisionem hostium. Tandem multis caesis, Trojani coeperunt recurrere ad persuasionem Seresti et Menesthei, principum Eneae, qui exclamans exprobrabat eis: quo fugitis, miseri, quos alios muros habetis? Unus homo clausus inter moenia vestra an tantas mortes nostrorum dederit impune, et tot de melioribus miserit ad infernum? Turnus paulatim cedens saltavit in fluvium, et sospes remeavit ad suos cum magna gloria belli, sicut postea Horatius Cocles fecit per multa saecula tempore quo Porsenna rex Tuscorum obsedit urbem. Post haec, sicut scribit Virgilius in X, Eneas, cum multis et magnis auxiliis reversus est, et continuo Turnus duxit aciem contra eum, et post strages multorum tandem Pallas filius regis Evandri, juvenis animosus, increpans suos fugientes, obtruncavit multos ex hostibus probitate sua. Tunc Turnus, suorum funera cernens, irruit in Pallantem, velut leo irruens magnanimus in taurum fortem, et illum transverberavit forti hasta per medium pectus, et continuo rapuit illi prostrato baltheum, quo erat cinctus, qui postea fuit causa mortis ipsius Turni, ut statim dicetur. Viso succincte de Niso et Euryalo duobus sociis, et duobus aliis fratribus, maximis amicis Eneae, dicere restat nunc de Turno et Camilla maximis inimicis ejusdem, et primo de Camilla. Est ergo sciendum breviter quod, sicut scribit Virgilius in XI Eneidos, Metabus rex de gente Vulscorum, pulsus de Priverno, antiqua civitate sua, ob invidiam et superbam potentiam ejus, detulit secum unicam filiam infantulam inter ipsa praelia armorum, quam summe diligebat, et vocavit ipsam Camillam a nomine matris, quae vocata fuerat Casmilla; et non fidens intrare aut inhabitare aliquam civitatem, recepit se montibus et silvis, ubi nutrivit hanc filiolam suam lacte equino et ferino. Cum autem puella coepisset primo posse ambulare, assuefecit eam equitationi, venationi, saltibus, quam armavit sagittis et pharetra, et induit pelle tigridis. Ipsa vero servavit perpetuam virginitatem, nec unquam voluit habere virum. Ista ergo Camilla venit in subsidium Turni contra Eneam cum aliquot aliis virginibus, et inter quas fuit una vocata Tarpeya, altera Tulla, et post multa gesta, tandem apud civitatem regis Latini nomine Laurentum, pugnans viriliter, non ut foemina, spargebat suas sagittas contra Trojanos; et etiam fugiens sagittabat a tergo adeo perite quod quot tela emittebat, tot dabat mortes hostibus. Demum post multas caedes ab ea factas, quidam eques Eneae nomine Aruns furtive secutus illam persequentem unum equitem gloriosum, et caute percussit eam lancea, captata opportunitate temporis et loci, sub mamilla sinistra, et ipse, vulnere dato, subito aufugit perfusus gaudio et timore. Camilla inter manus virginum suarum manu propria extraxit de pectore telum, ferro remanente inter costas: + +*Vitaque cum gemitu fugit indignata sub umbras.* + +Tunc una ex virginibus, nomine Opis, totis viribus tenso arcu percussit sagitta Aruntem, qui continuo mortuus est. Mortua Camilla, virgines ejus arciferae et milites Turni versi sunt in fugam, non valentes ulterius sustinere impetum Trojanorum, et sic miserabiliter trucidati sunt sub oculis suorum, qui stabant ad defensionem. Posses tamen, lector, credere quidquid scriptum est de Camilla esse forte poetice fictum nisi haec civitas Privernum, quae hodie extat in Campania, similem virginem produxisset temporibus nostris. Fuit enim, regnante famoso rege Roberto, quaedam insignis virgo, nomine Maria de Priverno, ingens corpore, fortis viribus, audax animo, potens armorum, quae patrem suum ab inimicis interfectum magnanimiter vindicavit, et ipsa etiam velut nova Camilla numquam voluit habere virum. Unde regi Roberto volenti tradere ipsam nuptui fertur respondisse, quod si ipse haberet aliquem nobilem ex subditis suis, quem perdere vellet, mitteret ad eam. Minus ergo mirari debemus si viri Privernates olim in senatu Romano libere et magnifice responderunt; sicut Livius scribit. Post praelium praedictum Camillae, sicut scribit Virgilius in XII, mortua Camilla, Turnus ultima desperatione ductus, videns animos regis Latini et Laurentinorum inclinatos ad Eneam, concurrit in campo cum Enea, qui invaserat ipsam urbem; in quem Eneas accensus ira irruit tota vi et conatu, et illum cum hasta in modum fulminis percussit in femore. Quo vulnere magnus et superbus Turnus decidit ad terram, et subito factus parvus et humilis coepit Eneam suppliciter protensa manu deprecari, ut misereretur senectutis patris sui Dauni, et redderet ipsum vel vivum vel mortuum suis, confitens se victum, et Laviniam, pro qua tot bella gesserat, esse uxorem ipsius Eneae victoris, et deponeret odium. Eneas autem pius revocabat ensem, sed videns cincturam Pallantis, qua Turnus cinctus erat, quam detraxerat ipsi Pallanti, quando interfecerat eum, statim accensus furore et ira infixit ferrum in pectore ejus in vindictam Pallantis amici, et continuo Turnus cum indigniatione et planctu emisit spiritum; et in hac morte Turni Virgilius finem facit suo operi Eneidorum. His breviter percursis pro declaratione literae, nunc est ad literam redeundum. + +{Io cominciai.} Ista est secunda pars generalis, in qua autor movet dubium Virgilio de insufficientia sua. Ad cujus rei intelligentiam est bene praenotandum quod ista questio et contentio, quam Autor fingit se hic facere cum Virgilio, non est aliud quam quaedam lucta mentis et repugnantia inter hominem et rationem. Examinabat enim autor intra se vires suas, et arguebat et objciebat contra se: tu non es Homerus, tu non Virgilius; tu non attinges excellentiam famosorum poetarum, et per consequens opus tuum non erit diu in precio; imo, sicut dicit Horatius ad librum suum, cito portabitur ad stationem, et lacerabitur ad dandum saponem. Unde autor incoeperat primo scribere literaliter, postea scripsit vulgariter. Talem luctam mentis expertus sum in me ipso antequam auderem scribere super librum istum tam universalem. Hic autem oritur quaestio, quae solet sepe fieri et merito: quare, scilicet, vir tantae literaturae et scientiae scripsit vulgariter et materne? Dicendum breviter multis de causis: primo, ut pluribus proficeret, et maxime Italicis, qui prae ceteris in poeticis delectantur, imo quasi soli. Si enim scripsisset literaliter, non profecisset nisi literatis, nec omnibus literatis, sed paucis. Fecit ergo opus nunquam factum, in quo literatissimi et sapientissimi viri possunt speculari. Secundo, quia autor, videns liberalia studia, potissime poetica, esse deserta a principibus et nobilibus, qui principaliter solebant in poeticis delectari, et quibus opera poetica solebant olim intitulari, et ob hoc opera Virgilii et aliorum excellentium poetarum jacere neglecta et despecta, cautius et prudentius se reduxit ad stilum vulgarem, cum iam literaliter incoepisset sic: + +*Ultima regna canam, fluido contermina mundo, +Spiritibus quae lata patent, quae premia solvunt +Pro meritis cuicumque suis etc.* + +Alii tamen et multi comuniter dicunt, quod autor cognovit stilum suum literalem non attingere ad tam arduum thema; quod et ego crederem, nisi me moveret autoritas novissimi poetae Petrarcae, qui loquens de Dante scribit ad venerabilem praeceptorem meum Boccatium de Certaldo: *Magna mihi de ingenio ejus oppinio est potuisse eum omnia, quibus intendisset*. His breviter praemissis nunc ad literam revertamur. Dicit autor: {Io cominciai}, supple, loqui, et dicere, {poeta, che me guidi}, idest, o Virgili, qui es dux et ductor meus, {guarda la mia virtù}, scilicet, virtutem intellectualem et scientiam, {se l'è possente}, idest sufficiens ad tantum opus et onus, {nanzi che tu me fidi}, idest antequam ex fiducia me committas, {all'alto passo}, idest, ad altam materiam, sicut consulit Horatius in Poetria, ubi dicit: + +*Sumite materiam vestrs qui scribitis aequam +Viribus etc.* + +{Andovi.} Hic autor removet alteram partem rationis sive persuasionis, ostendens quod etiam non valet si Paulus ivit, quia etiam maximus effectus et optimus fructus secutus est ex eo, scilicet confirmatio catholicae fidei. Sed numquid Paulus ivit vivus ad Infernum? Dicendum breviter quod ivit ad Infernum, Purgatorium, et Paradisum, quando raptus fuit ad tertium coelum, de quo raptu dicetur Paradisi capitulo. Vel dic et melius quod autor non intelligit Paulum ivisse ad Infernum sed ad Paradisum. Unde vult arguere sic: Si Eneas vivens ivit ad Infernum, non sequitur quod debeam ire propter causam iam assignatam; et si Paulus vivens ivit ad Paradisum, non sequitur quod ego debeam ire. Cuius causam assignat dicens: {lo vas d'elezione}, scilicet Paulus, quem Deus elegit sibi tamquam vas legis et sanctarum scripturarum armarium, ut dicit Jeronimus in prohemio super Genesim. Et nota quod vas electionis potest proprie appellari illud, in quo cursor portat literas domini sui, in quibus continetur electio, idest voluntas Domini; et talis fuit Paulus, quia tamquam nuntius portabat et praedicabat electionem, idest voluntatem Domini sui. Ita capit Philosophus electionem libro Ethicorum, et fere ubique. {Andovi poi}, idest, ivit postea ad Paradisum, vel utrumque. Et bene dicit postea, quia fere per mille annos ante fuit Eneas quam Paulus. Et dicit: {per recarne conforto}, idest, ut adduceret roborationem, {a quella fede}, scilicet christianae, {ch'è principio a la via di salvazione}, quia sine fide est impossibile salvum esse quantumcumque habeat quis alias virtutes; nec sola fides sufficit, quae sine operibus mortua est. + +{Io era.} Hic Virgilius volens probare quod Dantes sit habilis et sufficiens ad tantum opus, facit suas orationes, et incipit ordiri longam fabulam, quare, et quomodo missus fuerit primitus ad eum. Dicit ergo: {io}, scilicet Virgilius, {era tra color che son sospesi}. Hoc potest intelligi historice, scilicet, quod Virgilius erat suspensus in limbo sine poena et sine spe, sicut patet in capitulo IV. Vel potest intelligi allegorice, quod ratio Dantis diu fuerat suspensa et dubia utrum aggrederetur tantum opus, ut dictum est; sed Beatrix movit eum. Sed quae est ista Beatrix? Ad hoc sciendum est quod ista Beatrix realiter et vere fuit mulier florentina magnae pulcritudinis, sed maximae honestatis, ut alibi latius dicetur, praecipue circa finem Purgatorii; quae cum esset octo annorum, ita intravit cor eius, quod numquam postea exivit donec vixit, unde semper amavit eam ardentissime per spacium XVI annorum, et continuo cum aetate multiplicatae sunt amorosae flammae, et semper sequebatur eam quocumque pergeret, credens in oculis eius videre summam felicitatem. Modo ad propositum dico, quod autor aliquando in suo opere capit Beatricem historice, aliquando vero, et ut plurimum, anagogice pro sacra theologia, quae eleganter figuratur per Beatricem; sicut enim Beatrix inter dominas florentinas pulcras et vagas erat pulcerrima et pudicissima, ita theologia inter scientias seculares pulcras et delectabiles est pulcerrima et honestissima. Simile vidimus temporibus nostris in alio poeta florentino; nam Petrarca amavit Laurectam per tempus XXI annorum historice et poetice. Primum patet per tot eius dicta amorosa materna; secundum etiam probatur ex libro Buccolicorum eius et multis aliis: ita enim coelum producit mirabiliter effectus suos. Nec videatur tib indignum, lector, quod Beatrix mulier carnea accipiatur a Dante pro sacra theologia. Nonne Rachel secundum historicam veritatem fuit pulcra uxor Jacob summe amata ab eo, pro qua habenda custodivit oves per XIIII annos, et tamen anagogice figurat vitam contemplativam, quam Jacob mirabiliter amavit, sicut autor ipse scribit Paradisi XXII capitulo, ubi describit contemplationem sub figura scalae. Et si dicis: non credo quod Beatrix vel Rachel sumantur unquam spiritualiter, dicam quod contra negantes principia non est amplius disputandum. Si enim vis intelligere opus istius autoris, oportet concedere quod ipse loquatur catholice tamquam perfectus christianus, et qui semper et ubique conatur ostendere se christianum. Unde statim describit excellentiam istius dominae valde magnificae; et primo a bonitate cum dicit, {e donna me chiamò beata}, quia nulla scientia docet veram beatitudinem nisi ista; et a pulcritudine cum dicit, {e bella}, quia scilicet habet pulcrius subjectum ceteris, scilicet Deum, qui est pulcerrimus ipse: Et dicit: {talchè di comandar io la richiesi}, quasi dicat, adeo erat beata et pulcra quod requisivi eam et rogavi ut praeciperet mihi. Et in hoc commendat ipsam ab autoritate; nam in ceteris scientiis locus ab autoritate est infirmissimus, in hoc vero validissimus. + +{Temer.} Hic Beatrix facit suam responsionem, et breviter juxta promissum dicit, et bene, quod tanta est eius perfectio, quod non potest attingi a miseria humana. Et nota quod verum dicit; nam, sicut videmus per experientiam, nec versutia hereticorum, nec subtilitas philosophorum, nec potentia superborum potest violare sacram theologiam; imo ipsa velut navicula Petri, quantumcumque exagitetur tempestatibus maris huius mundi, aliquando flectitur, sed numquam submergitur. Quid plus? Illi qui debent esse fundamentum et sustentaculum fidei, faciendo aliis viam salvatoris sermone et exemplo, sicut praelati et pastores, continuo conantur subvertere istam fidem, sed Deo custodiente non possunt; quod egregie confirmavit quidam Abraam sapientissimus Judaeus. Unde est sciendum quod in famosa civitate Parisius fuit, non est nimis longum tempus, quidam merchator famosus, magnus draperius, nomine Zanothus, de Cinivi, vir legalis, verax et moralis. Erat et quidam hebreus vocatus Abraam, vir bonus et dives, cum quo Zanothus contraxit familiarem amicitiam, et compatiens errori eius, dolens quod vir tantae virtutis ex carentia fidei deberet damnari, coepit persuadere illi quod non vellet amplius vivere in pertinacia sua; et cum diu et saepe hoc fecisset, finaliter Abraam dicit Zanotho quod disposuerat accedere ad curiam romanam. Quo audito Zanothus statim perdidit omnem spem, quam habebat super conversionem ejus, et coepit sibi dissuadere quod non iret, quod hoc facere non poterat sine magno sumptu et multiplici periculo, asserens quod ita erat baptismus Parisius sicut Romae, et quod aeque bene poterat declarari de fide christiana et de omni dubio fidei ibi, ubi erat studium sacrae theologiae. Finaliter Abraam firmus in proposito accessit Romam, et ibi multa didicit a Judeis suis, et multa vidit et notavit alterantia mentem eius. Deinde reversus Parisius, interrogatus a Zanotho quid sibi videretur de Curia Romana; ille cum animo amaricato respondit: malum, quod Deus det pastoribus ipsis, qui sunt vasa omnis turpitudinis, sentina sordium: ibi enim est focina gulae, luxuriae, avaritiae, simoniae, et omnium vilium viciorum: quae omnia cum bene considero et revolvo, compellor credere et consentire quod haec sola est vera fides et firma, quae spiritu sancto custodiente conservatur. Ideo ego, qui ad tua verba flecti non poteram, intendo omnino esse christianus. Zanothus, qui tristis expectabat contrariam conclusionem, totus exhilaratus ivit cum Abraam ad ecclesiam, et illum fecit solemniter baptizari, et ipse Zanothus levavit eum de sacro fonte, et ipsum nominavit Johannem, quem fecit plenissime informari de christiana fide; qui postea fuit semper bonus homo et sanctae vitae. Ad propositum ergo veniendo ad literam, Beatrix primo praemittit majorem suae rationis dicens: sola habentia potentiam nocendi sunt timenda, alia vero non. Unde dicit: {temer si dee sol}, idest solummodo, {di quelle cose ch'hanno potentia di far altrui male, dell'altre non}, supple, est timendum, {che non son paurose}, per locum ab oppositis. Vel secundum aliam literam, {poderose}, idest, quae non habent potentiam faciendi alteri malum. Et subdit minorem dicens: {io son fatta da Dio tale}, idest tam perfecta, {sua mercè}, idest gratia sua {che la vostra miseria}, idest ignorantia, et malitia humana, {non mi tange}, idest non attingit me, et per consequens nonn offendit, non violat me. Et debet addi conclusio sic: ergo non habeo nec debeo vos timere. Et declaro minorem a simili, quia radius solis non sordidatur a coeno, nec splendificatur a lucido. Et dicit: {nè fiamma d'esto incendio non m'assale}, idest incentiva et concupiscentia huius mundi non invadit me. Et sic nota quod autor intendit hic de Inferno morali. Nec habet hic locum quaestio quam multi superflue faciunt, scilicet, si visio damnatorum sit causa passionis ipsis beatis. + +Et proponit poenam omnibus intrantibus dicens: {lasciate ogni speranza voi ch'intrate}. Hic nota quod ista est generalis et suprema omnium penarum infernalium, quod nunquam possunt sperare finem vel terminum poenae; ita enim anima damnata vivit in eterna pena semper, sicut salamandra vivit in igne aliquandiu. Sed hic statim oritur dubitatio quare, scilicet, Dantes fuerit ita demens quod intraverit visa ista scriptura. Dicendum breviter quod Dantes non intravit Infernum eo modo quo ceteri obstinati, imo ut exiret, ut statim dicetur in isto capitulo; sicut gratia exempli aliquando videmus hic, quod aliquis dominus temporalis statuit ut quicumque condemnatus ad talem carcerem numquam possit inde exire; et tamen unus de gratia speciali obtenta a domino intrabit carcerem ad videndum carceratos et conditionem et penam eorum. Modo iste talis non obligatur ad penam, ideo potest secure intrare. + +Et exprimit confusionem illam per unam comparationem propriam valde, dicens: {come la rena}, supple, glomeratur, {quando 'l turbo spira}. Est enim turbo circumvolutio duorum ventorum, qui circulariter agit paleam et pulverem per aerem. Et est comparatio conveniens; sicut enim arena est innumerabilis, ita isti viles; et sicut arena vilis, sterilis, ab omnibus calcatur, ab omni vento jactatur et disperditur, ita isti viles inutiles ab omnibus spernuntur et ab omni flatu fortunae jactantur, quia parva aura et modica nivecula contristat eos. Ideo bene dixit formica cicadae, dum illa tempore hiemis peteret pusillum farris, et ipsa peteret, quid fecisti in ista aestate? illa respondente, cantavi; vade, inquit, et nunc salta, et da tibi bonum tempus. Ventus etiam turbinis optime competit istis, quia non est de numero vel genere ventorum, et non durat nisi per parvam horam, et fit solum in parvo campo, non in aliqua regione, et egreditur de nubibus, et volvitur in girum, sicut recte isti, et aliquando evertit arbores et domos sicut isti. Et isti disperguntur per loca incerta, sicut pulcre ostendetur statim, et sine ordine discurrunt omnes equaliter. + +Unde subdit eos pulsos in istum aerem caliginosum inferiorem, dicens: {i cieli cacciarli}, idest, quod coeli noluerunt eos retinere, ita quod in nullo coelo remanserunt. Et ecce quare: {per non esser men belli}, idest ne obfuscaretur, in aliquo pulcritudo celorum; cum enim coeli sint corpora perfecta, a perfectis motoribus debent gubernari. {Nè lo profondo inferno li riceve}, idest, nec centrum infimum Inferni recipit eos, imo summum. Et reddit causam, {che alcuna gloria i rei avrebber d'elli}, idest, quia mali angeli haberent aliqualem contentationem ex eis, et eorum turba. Est autem hic notandum quod aliqui videntur hic dubitare de eo quod autor dicit hic de angelis mediis, quia non videtur eis bene sonare; sed certe bene dicit, quia secundum Magistrum Sententiarum aliqui angeli mali dejecti sunt in centrum terrae, aliqui remanserunt in isto aere caliginoso inferiori, qui tentant homines; imo etiam dicit quod aliqui sunt deputati solummodo ad tentandum de uno vicio. Ideo merito autor dat istis tristibus condignam societatem, primo, ratione multitudinis, quia sicut illi sunt innumerabiles in numero angelorum lapsorum, ita isti sunt infiniti in numero hominum damnatorum. Secundo, ratione loci, quia illi in aere tenebroso, et isti. Tertio, ratione vilitatis, quam participant isti et illi. Quarto, ratione discursus, quia illi semper discurrunt tentando, isti semper discurrunt mendicando. + +Ideo eleganter subdit Virgilius: {non ragioniam di lor, ma guarda e passa}, quia non est faciendus sermo de talibus nisi ita in transitu; non enim debet fieri memoria de istis. Ad quod optime facit illud quod scribit Valerius Maximus de eo qui incendit templum Dianae apud civitatem Ephesum, ut pulcerrimo opere consumpto nomen ejus per totum orbem terrarum diffunderetur. Et dicit quod bene fecerant Ephesii tollendo memoriam eius de terra per decretum, nisi quod quidam Theopompus, vir magni ingenii et eloquentiae, nomen illius in suis historiis comprehendit. Unde et Macrobius, libro Saturnalium, facit mentionem de isto mirabili templo, et dicit quod nunqam erat nominandus qui templum Dianae Ephesiae incenderat. Ideo comuni consilio Asiae decretum est ne aliquis aliquo tempore nominaret nomen eius. Ita ad propositum, ut videmus tota die, isti ribaldi incendunt ad delectationem, ut videantur scire aliquid facere, unum palacium valoris plurium milium aureorum, imo sepe unam ecclesiam. + +{Poscia ch'io n'ebbi.} Ista est tertia pars generalis, in qua autor facit specialem mentionem de uno istorum, et describit in speciali penam ipsorum. Sed autequam descendam ad literam, est praenotandum quod autor dixerat non debere fieri memoriam de istis; tamen, ut eius tractatus sit clarior, fecit singularem mentionem de uno vili pusillanimo, qui magnam fortunam suam vilissime neglexit, et tradidit alteri habendam, ut per illum talem pateat, quid vilitas et pusillanimitas operetur in minimis, quando in magna altitudine fortunae ita praecipitat hominem. Autor enim in omni genere viciosorum facit mentionem de famosioribus, ut eorum exempla plus moveant animos auditorum, sicut ipse testatur Paradisi capitulo XVII. Ad propositum ergo dicit autor, quod ex omnibus ipse elegit et recognovit animam unius, qui ex vilitate fecit magnam renunciationem. Sed quis fuit iste magnus tristis? Certe communis et vulgaris fere omnium opinio esse videtur, quod autor noster hic loquatur de Celestino quarto, qui vocatus est frater Petrus de Morono; quod multipliciter probare videntur. Primo quidem necessario videntur arguere quod autor dicit: {il gran rifiuto}, et sic antonomasice videtur debere intelligi de papatu. Certum est enim quod in mundo christiano nulla est major dignitas maximo pontificatu. Preterea dicunt quod Celestinus plus poterat promereri in labore et cura animarum, quam in quiete et ocio heremi. Unde Petrus Apostolus dicitur arguisse Clementem qui fugiebat papatum. Preterea dicunt quod Apostolus dixit: *laboravi, non fructificavi*, ita quod sufficiebat bono animo laborare, licet non multum proficeret. Preterea dicunt, quantuncumque forte Celestinus fecerit hanc magnam renunciationem bono et puro animo, tamen reputatum fuit sibi generaliter ad maximam vilitatem; quod negari non potest. Sed breviter, quicquid dicatur, mihi videtur quod autor nullo modo loquatur nec loqui possit de Celestino. Primo, quia licet Celestinus fecerit maximam renuntiationem, non tamen ex vilitate, imo ex magnanimitate; fuit enim Celestinus, si verum loqui volumus, vere magnanimus; magnanimus ante papatum, in papatu, et post papatum. Ante papatum, quia statim audita electione sua, conatus est fugere cum uno discipulo suo nomine Roberto, juvene salentino, sed ex improviso circumventus subita multitudine populi non potuit efficere quod optabat. Fuit et magnanimus in papatu; nam quamvis positus esset in summo culmine dignitatis intra amplum et papale palacium, fecit sibi arctam et heremiticam camerulam, in qua per singulos dies pro certa hora vacabat dulci ocio sanctae: contemplationis, ubi loquebatur cum Deo inter tot laboriosos et amaros strepitus hominum. Sicque vixit humilis in alto, solitarius inter turbas, inter divicias pauper fuit; et tanto magnanimior, quanto renuntiatio major. Petrus siquidem Christi primus Vicarius reliquit naviculam parvam et pauperem, hic vero Petrus successor Petri navium maximam et ditissimam dimisit, et maxime eo tempore quo erat in maximo precio, quando magna ambitione ab omnibus petebatur; ideo felicius sibi cessit quam Bonifacio, qui onus istud tanto studio quaesivit, sub quo tamen erat infeliciter moriturus. Cognoscebat enim vir sanctus Celestinus se inhabilem et inutilem officio quod invitus acceperat, tum quia erat inexpertus et ignarus negociorum seculi, assuetus diu contemplationi in silvis, non in urbibus; tum quia frustra sperabat posse facere fructum ecclesiae Dei, cum videret illos cardinales incorrigibiles, insanabiles, non posse revocari a simoniis et aliis cupiditatibus, quibus totum animum intenderant. Post papatum magnanimissimus fuit; nam deposita papali dignitate, quasi quadam gravissima sarcina, pristinam solitudinem tam avide repetebat, ut videretur captivus ab hostili carcere liberatus. Sicut enim narraverunt qui viderunt, cum tanto gaudio et letitia recedebat, ut non videretur subtraxisse humerum blando oneri, sel cervicem minaci securi. Nec mirum; sciebat enim quo redibat, nec ignorabat unde recederet. Recedebat enim ab inferno viventium, et redibat ad paradisum viventium, nisi sibi obstitisset astutia Bonifacii, qui illum captum retraxit, et retrusit in carcerem sub firma custodia, ubi, si locum mutavit, non tamen animum. Cuius mortui anima ascendens in coelum apparuit Roberto discipulo superius memorato, et persuasit ut in sancta solitudine perseveraret usque in finem, sicut a principio noluerat eum sequi quando prius tractus fuerat ad papatum. Et breviter ejus fama diffusa per totam Italiam, et ejus devotio transcendit Alpes, multisque conventibus suorum fratrum relictis, multis claruit miraculis, propter quae merita digne extitit sanctorum cathalogo numeratus. Patet ergo ex dictis quod non est standum opinioni vulgi; nam vanae voces vulgi non sunt audiendae, nec vir sapientissimus Dantes credendus est virum sanctissimum damnasse ad opinionem vulgi ignari. Quis ergo fuit iste tristissimus? Dico breviter, sine paejudicio meliorum, quod fuit Esau: iste enim fecit magnam refutationem quando renunciavit omnia primogenita sua fratri suo Jacob. Nec miretur aliquis de hoc, quia ista fuit maxima renunciatio; nam ex primogenitura Isaac patris eorum descensurus erat Christus; quod tacite praefiguravit ipse Isaac quando fecit filium jurare super femur suum. Nam non sine quare fecit fieri tam novum genus jurationis; fecit etiam istam renunciationem ex maxima vilitate, scilicet ex ventris ingluvie, pro edulio lentis. Ideo autor signanter dixit, {per viltate}. Ex quo Esau merito reponitur inter istos pultrones, viles, tristes, qui sepe pro modico cibo inducuntur ad vendendum magna bona. Unde recte videtur de numero suprascriptorum inutilium, qui nati sunt in mundo ad damnum et destructionem fructuum terrae. Si tamen quis velit omnino resistere, et dicere autorem intellexisse de Celestino, audebo dicere, nisi temerarius videar, quod honestius et sanctius de viro vili et voraci, quam de sancto et animoso. Et tamen pro excusatione autoris dicam quod nondum erat sibi nota sanctitas hominis; fecerat enim Celestinius renunciationem recenter forte per biennium antequam autor ista descripsit, et nondum erat canonizatus; nam Celestinus postea canonizatus fuit a Clemente papa quinto anno Domini millesimo CCC.o XIII.o Praeterea autor erat iratus Bonifacio, Autori exilii et expulsionis eius. Qui Celestinus donaverat sponte Bonifacio summum pontificatum. Unde autor sepissime dicit magna mala de Bonifacio, qui de rei veritate fuit magnanimus peccator; de cuius gestis multa dicentur in multis locis et capitulis. Nunc ad literam redeundum est. Dicit autor: ego Dantes {vidi e conobbi l'ombra di colui}, idest magni tristis, {che fece il gran rifiuto per viltale}, in hoc aggravat fallum, quia si fecisset magno animo non ita imputaretur sibi, {possia che n'ebbi riconosciuto alcuno in tanta multitudine}. + +Et subdit effectum illius responsionis, et dicit quod verecunde obmutuit usque ad flumen. Dicit ergo: {alor mi trassi infin al fiume}, scilicet quod non feci verbum usque quo perveniremus ad ripam Acherontis, {con gli occhi vergognosi e bassi}, et ecce quare: {temendo nel mio dir li fosse grave}, scilicet ne essem nimis molestus sibi ex importunitate vel festinantia. Est autem hic notandum, ne procedam obscure circa istum transitum Inferni, quod olim in medio Italiae, in regione Campaniae, in ea parte quae hodie vocatur Terra laboris, non longe a Neapoli civitate, sicut scribit Virgilius in VIo et in VIIo, fuit civitas Cumarum in humili colle. Ibi fuit maximum templum sibillae Cumanae, in ripa lacus qui dictus est Avernus, cuius parietes adhuc hodie apparent alti sed nimia vetustate semiruti, nec habitat aliquis ibi nisi quod variae aves faciunt nidum suum; et incolae illorum locorum adhuc ostendunt speluncam ipsius Sibillae intra domum. Est autem hic lacus Avernus celebratus carminibus poetarum, ubi dicunt fuisse descensum ad inferos, quia hic locus erat horribilis, et pestilens multiplici ratione. Primo namque lacus est parvi circuitus et circumcinctus continuis collibus, et olim erat circumdatus silvis adeo densis, ut modicum spacium remaneret sibi ad exhalandum; unde aer ibi inclusus erat nimis suffocatus. Secundo, quia sibi admiscetur aqua maris, quae ibi corrumpitur. Tertio, quia in circuitu habet venas sulphureas, quae inficiunt aquam, unde erat ibi densa caligo et fetor sulphureus adeo quod aves desuper volantes statim necabantur. Ideo merito intrantibus videbatur Avernus, idest sine delectatione. Hic Avernus habet aquas impotabiles, et gignit paucos pisces, parvos atque nigros, et nullo usui humano commodos, sed multos et maximos aliquando recipit a mari agitato et impulso in eum, qui assuefacti vivunt ibi, sed nullus piscator infestat eos. Unde vir suavis eloquentiae Boccatius de Certaldo in suo libro de fluminibus scribit se vidisse, regnante famoso Rege Roberto, tam grandem multitudinem piscium ejectam in ripas, ut videretur quid monstruosum; et omnes erant mortui, et intus nigri in sulphure fetidi ita, quod nullam animal gustabat ex illis, et dicebant viri prudentes experti de contrata quod venae sulphureae erumpentes in lacum erant tantae efficaciae ut pisces necarent. Crediderunt etiam antiqui ibi esse iter ad inferos, quia ibi fiebant sacrificia diis infernalibus sanguine humano; unde Ulixes, quem Homerus fingit viventem ivisse ad Infernum XI Odysseae, ut magni sapientes opinantur, primo, mactato Helpenore socio suo, revocavit umbras ab inferis vi sacrificiorum et incantationum, quas consuluit de futuris. Similiter postea Eneas, quem Virgilius fingit VI Eneidos etiam viventem ivisse ad Infernum, immolato Misseno tubicine suo, idem fecit. Sed Virgilius crudelitatem facti sua eloquentia voluit excusare: unde ibi est mons in mare extensus, qui de nomine Misseni Missenus vocatur. Finaliter autem Cesar Augustus hunc lacum purgavit faciens incidi et extirpari undique omnes silvas, et sic reddidit locum amenum atque salubrem. Nec miror quod in eadem parte circa praedictum lacum erumpunt fontes tepentes notabilius quam in aliqua parte Italiae, quorum aliqui emittunt cinerem sulphureum ac ferventem. Est etiam aliquis locus ibi, ubi terra sine igne visibili, sine aquis, producit salutarem vaporem et fumum medicinalem corporibus infirmorum. Ideo bene novissimus poeta Petrarca in quadam Epistola sua, quam Itinerarium vocat, dicit: sic dicere potes quod in eisdem locis convenerint remedium vitae et horror mortis. Infra Missenum etiam sunt Bajae, sic appellatae a quodam socio Ulyxis ibi sepulto, vere hibernae deliciae Romanorum; quod marmorum vestigia adhuc testantur. Haec breviter dicta sint historice de isto passu, et transitu ad inferos, qui dicitur Avernus et Acheron. Allegorice vero Acheron figurat in generali mundanam concupiscentiam, per quam omnes transeunt ad Infernum. + +{Quinci.} Hic Virgilius postquam respondit ad duo quesita per autorem, nunc respondet ad unum non quesitum, scilicet, quare superius Charon dederit sibi repulsam, et noluerit acceptare ipsum in navi. Assignat ergo nunc rationem dicens: {quinci non passa mai anima bona}. Ad intelligentiam autem istius est subtiliter advertendum quod homines dupliciter vadunt ad Infernum, idest ad statum viciorum: aliqui enim vadunt ut nunquam revertantur, scilicet qui nunquam penitendo dimittunt peccata, et moriuntur obstinati in eis, et isti finguntur transire omnes per Acherontem in Infernum nunquam evasuri. Aliqui vero sunt qui vadunt ad Infernum, idest incidunt in peccata, non tamen perseverant in eis, imo emendantur, et tales exeunt de Inferno per penitentiam. Et talis fuit autor noster. Ideo bene fingit quod transit per Infernum, postea evadit per Purgatorium, nec revertitur per viam primam, scilicet, quia non relapsus est in peccata. + +{Finito questo.} Hic autor ultimo describit transitum suum valde occulte. Unde ad intelligentiam istius passus obscuri est sciendum quod aliqui exponunt istam literam fortem leviter, et dicunt quod autor fingit se incidisse in sincopim ut transiret fetulentam paludem Acherontis sine turbatione sensus. Sed ista est frivola expositio; nam fictio nostri autoris habet altiorem intellectum. Ideo aliqui viri famosi subtilius videntur exponere: dicunt enim quod autor sub ista fictione vult dicere quod ipse intravit Infernum, idest viam viciorum, per superbiam et superbam gloriam. Sed quidquid dicant omnes, mihi videtur quod ista non sit intentio autoris, quia autor judicio meo non loquitur hic de tali introitu Inferni, de quo capitulo primo, ubi fingit se reperisse in silva obscura, et se nescire redicere quomodo intraverit illam, imo vult ostendere quomodo ductu rationis intraverit speculationem viciorum, ut illa cognita exiret. Ideo bene fingit se transivisse per somnum, idest per profundam abstractionem mentis, ita quod exivit extra se ipsum raptus in extasim, viso infelicissimo fine impiorum, qui sine spe videndi unquam celum vel Deum intrabant aeternam mortem perpetuo cruciandi. Nunc expone sic literam: {finito questo}, idest, postquam cognovi ex Virgilio, et vidi clare qualis erat via peccatorum et qualis via vitiosorum, statim {la buia campagna}, idest obscura ista riperia Acherontis, {tremò sì forte}, idest immisit in me tantum tremorem et timorem, quod adhuc remanet radicatus in mente mea. Unde dicit: {che la mente}, idest memoria, {ancor mi bagna di sudor}, quasi dicat, quod quandocumque recordor, totus sudo anxietate et angustia. Ideo dicit: {de lo spavento}, ex terrore et timore, quem tunc concepi. + +Et subdit responsionem Virgilii dicens: {e quei}, scilicet Virgilius, {che 'ntese il mio parlar coperto}, quia scilicet feceram petitionem occultam, quia cooperte tetigeram ipsam, et tacite dixeram: vos, magni philosophi et poetae, quid profecit vobis ad salutem vestra sapientia magna sine fide? Certe nihil, quia antiqui patres, qui simpliciter et fideliter crediderunt, extracti sunt de carcere isto, ubi vos estis perpetuo permansuri. + +Et ab isto transit ad aliam etatem dicens: {di Moisè legista e obediente}. Vocat Moysem legistam quia, sicut scribitur libro Exodi, Deus tradidit leges Moysi, in quibus continentur X praecepta Decalogi, quae ipse tradidit populo Hebraeorum. Et dicit, {obediente}, quia obedienter fecit omnia praecepta Domini liberando populum Dei de manibus Pharaonis, et ducendo ipsum per desertum XL annis versus terram promissionis, sicut tangitur Purgatorii capitulo XVIII et penultimo Paradisi. Deinde autor revertitur ad aliam etatem superiorem, et sic vide quod non servat certum ordinem. + +Et ultimo nominat magnum patremfamilias dicens: {Israel}, idest, Jacob, et interpretatur videns Deum, {col padre}, scilicet, Isaac, {e coi suoi nati}, idest, filiis. Fuerunt enim XII filii Jacob ex uxoribus et ancillis. Ad cuius rei cognitionem est sciendum quod Jacob, ut fugeret furorem fratris Esau, quem ipse fraudaverat benedictione et successione patris sui Isaac, ivit in Syriam ad civitatem Karan ad domum Laban fratris matris suae Rebeccae, qui Laban habebat duas filias, unam maiorem, cui nomen erat Lya, alteram minorem cui nomen erat Rachel. Sed Lya habebat oculos lipientes, Rachel vero decoram faciem, et venustum aspectum. Et ut breviter dicam, Jacob convenit cum Laban avunculo suo de custodiendo oves eius per septennium pro habenda Rachele minore, quam valde amabat. Servivit ergo VII annis, qui visi sunt sibi pauci dies prae magnitudine amoris. Adveniente autem tempore nuptiarum, Laban fraudulenter supposuit filiam maiorem Lyam, qua cognita Jacob conquestus est socero de fraude, quam sibi fecerat. Ille autem se excusavit quod non erat consuetudo in illo loco ut filiae minores prius nuptui traderentur. Deinde dedit sibi Rachel amatam cum pacto quod serviret sibi per aliud septennium. Jacob ergo, habita Rachel, praetulit amorem secundae priori. Sed Dominus videns quod Jacob despiciebat Lyam, fecit eam foecundam prole, Rachel vero sterilem. Lya ergo peperit VI filios, quorum primus dictus est Ruben, secundus Symeon, tertius Levi, quartus Judas, quintus Isachar, sextus Zabulon. Rachel habuit tantum duos filios, primum Joseph, secundum Beniamin, in cuius partu mortua est. Ideo bene dicit Augustinus: *Rachel pulcrior, sed Lya fecundior*. Jacob etiam genuit duos filios ex Bala ancilla Rachelis, scilicet Dan et Nepthalim, et alios duos ex Celpha ancilla Lyae, scilicet Gad et Asser. Ex istis autem XII filiis natae sunt XII tribus Israel, quae postea excreverunt in tantam multitudinem in Egipto, quod sexcenta milia hominum exiverunt cum Moyse tempore Pharaonis. Et hoc est cur autor fecit mentionem expressam de natis Israel, et nominat specialiter unam ex uxoribus eius amabiliorem, scilicet Rachel. Unde dicit: {e con Rachel, per cui tanto fee}; quia scilicet per XIV annos servivit Laban socero suo in pascendis gregibus. Stetit tamen per XX annos apud eum, et Laban sepe deceptorie mutavit sibi pacta. Tandem reversus est domum fratris sui factus dives, cum uxoribus, ancillis, armentis, gregibus, et prosperatus est ambulans in viis Domini, ut alibi sepe dicetur. Et hic nota, lector, quod haec habentur ex libro Genesis; et quia quotidie publice praedicantur, et nota sunt, ideo levius pertranseo, quia alia multa minus nota restant dicenda in isto capitulo. + +{Non era.} Hic autor fingit se reperire locum luminosum in dicta silva cum igne fulgenti. Ad cuius rei intelligentiam est prenotandum, quod iste ignis figurat fulgorem gloriae et claritatem famae virorum illustrium, per quod autor dat intelligi quod in isto Inferno viventium isti viri clari et famosi gaudent privilegio, quia inter alios supereminent, celebrantur, laudantur, honorantur, et sunt quodammodo sine cruciatu penarum, quia sunt sine magnis viciis, ad quae sequitur magna pena etiam temporalis, sicut patebit in processu, in singulis generibus viciorum, neque agitantur casibus fortunae, sicut vulgus, quia virtute et prudentia sua omnia moderantur. Ad literam ergo dicit autor: {Non era lunga ancor la nostra via di qua dal sono}, idest non multum iveramus post introitum primi circuli, ubi terribilis sonus lamentorum excitavit autorem dormientem, ut patuit in principio capituli: vel secundum aliam literam: {di qua dal sonno}, idest postquam excitatus sum ab illo somno; est tamen idem sensus; {quand'io vidi un foco, che vincea hemisperio di tenebre}, idest superabat et fugabat tenebras Inferni in parte illa; nam Infernus ponitur ab autore esse a centro terrae supra, ita quod est sub nostro hemisperio superiori, quod autor vocat hemisperium medietatis coeli, unde dicitur ab hemi, quod est dimidium, et sphaera. Unde hemisperium superius appellatur illa medietas celi, quae est supra terram: ita hemisperium inferius illa medietas celi, quae est infra terram; nam semper sex signa sunt supra terram, et sex infra, de quibus hemisperiis sepissime fit mentio in isto libro. Ergo bene fingit autor quod ignis vincebat hemisperium superius, quod est hemisperium tenebrarum, quia gloria istorum claret per totum, et vincit tenebras ignorantiae et viciorum aliorum. + +Et tangit aspectum ipsorum dicens: {avean sembianza nè trista nè lieta}. Hoc potest intelligi dupliciter: uno modo, quod non habebant spem neque penam: vel tangit habitum sapientis, qui tenet medium virtutis in omnibus. Videtur ergo dicere, quod erant viri autorizabiles, graves, et maturi. + +{Quegli èe Omero poeta soprano.} Ad quod notandum quod autor eleganter fingit Virgilium facere istam commendationem de Homero, quem summopere studuit imitari in omni opere eius. Homerus namque fecit duo opera principalia, quorum primum vocavit Yliadam, in quo describit bella Trojana et gesta Achillis, quem super omnes nititur commendare in strenuitate armorum; et est istud opus magnum distinctum in XXIV libros. Secundum opus intitulavit Odisseam, in quo tractat de peregrinatione Ulyxis, et intendit ipsum commendare super omnes a virtute prudentiae; et est istud opus similiter magnum et distinctum in XXIV libros. Et in ista Odissea Virgilius imitatus est ipsum Homerum in primis VI libris suae Eneydos. Sicut enim Homerus describit peregrinationem Ulyxis, qui erravit X annis per mundum, ita Virgilius peregrinationem Eneae, qui erravit VII annis. Et sicut Homerus describit Infernum XI Odisseae, ita Virgilius in VI Eneydos. Quantum autem ad Iliadam Virgilius imitatus est Homerum in aliis VI libris Eneydos, in quibus describit bella Eneae, sicut Homerus bella Achillis. Ergo bene Virgilius praefert Homerum ceteris. Non tamen credas, lector, Virgilium ex hoc debere minus laudari, imo uterque est dignus venerari. Nam sepe Virgilius in multis excedit Homerum, et mirabiliter addit, minuit, et immutat; et inter alia videtur Virgilius commendandus, quod summe amat brevitatem, Homerus autem prolixitatem. Haec pro nunc dicta sint de Homero, de quo alia dicentur Purgatorii capitulo XXII. + +{L'altr'èe.} Hic Virgilius nominat secundum poetam, quem juste praefert aliis poetis Latinis, Horatium scilicet, quia Horatius tradidit artem poeticam, et fuit magister ipsius Virgilii et Ovidii, maximus moralis. Fuit autem Horatius poeta italicus de Venusia civitate Apuliae, corpore parvus, sermone brevis: unde Augustus, cuius tempore floruit, erat solitus dicere quod non faciebat maiores epistolas quam ipse esset: et descripsit satiram, idest materiam reprehensoriam. Unde dicit: {l'altro èe Orazio satiro}, qui sint poetae satiri dictum est primo capitulo, {che viene}, idest qui secundus sequitur post Homerum, et venit obviam nobis. + +Deinde nominat tertium poetam, scilicet Ovidium, dicens: {Ovidio èe il terzo}. Hic Ovidius fuit italicus de Sulmone civitate Apuliae. Fuit vir mirabiliter amorosus et graciosus, fuit magnae scientiae et facilis eloquentiae, scripsit multa suaviter et jocunde, sed venit in indignationem Augusti, qui relegavit ipsum in Sythiam, ubi fere omnia pulcra opera conscripsit. Fecerat tamen Romae suum majorem, qui dicitur Methamorphoseos, in quo mirabiliter contexuit fere omnes fabulas vel fictiones, quae tamen pro majori parte, fuerant apud Graecos per multa secula ante, quarum multae inseruntur ab autore in isto poemate, ut patebit in discursu; et finaliter mortuus est in illo exilio. Et nota, quod autor ponit hic Ovidium ratione ingenii, non vitae, qui fecit illud votum infame et foedum: *Dii facerent omnes actu moreremur in illo*; laudavit enim eam mortem, tamquam felicem, in eo, in quo maxime vita est turpis et brutalis. Ultimo nominat quartum poetam, dicens: {e l'ultimo èe Lucano}. Hic Lucanus fuit natione Hispanus, nepos Senecae moralis, qui mortuus est eodem genere mortis, eodem tempore, eadem de causa cum Seneca, quia deprehensi sunt in coniuratione Pisoniana, sicut patet apud Cornelium Tacitum. Hic Lucanus claruit Romae tempore sevissimi Neronis, qui ponitur ultimus, vel quia fuit post praedictos tempore, vel quia fuit magis excellens historicus et orator quam poeta, unde non fuit laureatus, quia videtur descripsisse historiam veram, scilicet bellum civile inter Cesarem et Pompeium; unde Isidorus, qui et ipse Hispanus fuit, dicit quod Lucanus non est numerandus inter poetas, sed potius inter historicos. Tamen de rei veritate Lucanus multa finxit et poetice scripsit, unde ipse saepe vocat se poetam; ideo bene autor adnumeravit ipsum inter poetas. Et nota hic, lector, quod aliqui conantur subtilius exponere istam fictionem, et dicunt quod per istos quatuor poetas principales autor dat intelligi quatuor virtutes cardinales, scilicet per Homerum justitiam, ideo dat sibi ensem signum justiciae: per Horatium prudentiam, qui moralissimus docet omnem virtutem moralem quarum prudentia est principalis ductrix et regulatrix: per Ovidium temperantiam, qui tradit artem amandi et remedium amoris: per Lucanum fortitudinem, qui describit gesta fortium virorum. Verumtamen, licet ista expositio videatur pulcra, tamen judicio meo nihil facit ad propositum, nec est de intentione autoris, quoniam autor in isto libro Inferni intendit solum cognitionem viciorum, non virtutum; sed in Purgatorio intendit cognitionem et aquisitionem virtutum. Unde in principio Purgatorii fingit se primo videre istas quatuor in figura stellarum; et circa finem Purgatorii fingit se recipi et investiri ab istis quatuor dominabus, scilicet virtutibus moralibus. Dico ergo quod autor introducit istos quatuor tamquam excellentiores poetas, qui fecerunt sibi viam ad poetandum post ipsum Virgilium; praecipue illi tres poetae latini, quia Homerum non novit ipse nisi mediante Virgilio, nam Virgilius imitatur Homerum, ut iam plene patuit supra, et accepit Dantes tres insignes poetas latinos in triplici stilo, Horatium in satira, Ovidium in comedia, Lucanum in tragedia. + +{E più.} Hic autor addit alium honorem maiorem salutatione, quia scilicet receperunt in consortium ipsorum. Unde dicit: {e più d'onor ancor assai mi fenno}, et ecce quem, {ch'esser mi fenno de la loro schiera}, idest societate ordinata et armata stilis suis, quibus dimicabant. Et dicit: {sì ch'io fui sesto tra cotanto senno}. Sed hic est diligenter advertendum quod multi ad expositionem istius literae dixerunt, quod Sextus fuit quidam fatuus florentinus, et quod autor vult dicere quod ipse fuit quidam fatuus respective inter istos sapientes; unde dicunt quod autor non numerasset se inter praedictos. Sed sic dicentes sunt vere fatui in hoc; non enim considerant quod autor praesumpsit imponere silentium duobus ipsorum, scilicet Ovidio et Lucano, ut patet infra capitulo XX ubi dicit: {taccia Lucano, taccia Ovidio}. Et si dicis quomodo autor se laudavit, dico quod hoc est licitum sepe honesta de causa; sciebat enim Virgilius quod inconveniens est laus, quam quis praedicat de se ipso, et tamen inducit Eneam se laudantem et dicentem: *sum pius Eneas* etc. quia erat exul, profugus, et ignotus. Ita autor hic se honeste comendat, ut ostendat se merito potuisse tantum opus; nam si vocasset se insanum, ut isti insani dicere volunt, tunc abrogasset fidem operi suo; et hoc erat dicere: nescio quid scripserim et dixerim. Et nonne omnes poetae se laudaverunt? Quotiens Virgilius se comendat in Buccolicis, Georgicis, et Eneidis, ubi dicit: *Fortunati ambo*. Horatius dicit: *Libera per populum posui vestigia princeps*. Ovidius in fine de Transformatis: *iamque opus exegi*. Lucanus: *Quantum Smirnaei* etc. Quid Lucretius poeta? Discurre per totum librum Boetii, et videbis si vir ille, non modo sapiens, sed sanctus, se ubique commendat. Praeterea nonne autor noster alibi sepe se comendat expressius et clarius in multis locis, et firmiter praemittit sibi famam, ut potest patere inquirenti? Sed supponatur quod autor noluerit nec debuerit se laudare, adhuc stat litera autoris in proprio sensu, quia si fuisset asinus, tamen erat sextus inter illos; unde clarius se exponit infra in fine istius capituli, ubi dicit: {la sesta compagnia in dui si scema}. Ergo bene patet quod autor vult dicere se fuisse sextum in numero illorum; et bene et juste potuit collocari inter eos, tamquam socius Virgilii. + +{Così.} Hic autor ostendit quomodo cum dictis poetis ipse pervenerit ad hospicium sapientiae. Unde dicit: {così andamo infino alla lumera}, idest ad locum luminosum et clarum, de quo dictum est supra. Et dicit: {parlando cose che 'l tacer èe bello}. Et hic nota quod multi circa istam literam multa somniare videntur, non minus vane quam in litera precedente. Sed inter alios aliqui videntur subtilius coniecturare sensum istius literae; dicunt enim quod autor, conferendo cum istis poetis, dicebat cum admiratione vel querela: o Deus, quare isti, qui luxerunt tanta sapientia et virtute, sunt damnati? Sed ista non est vera intentio literae, quia superius in isto capitulo iam doluit de hoc, ubi dixit: {Gran duol mi prese al cor quando lo 'ntesi}. Ideo dico breviter quod autor non vult aliud dicere, nisi quod illud quod erat pulcrum loqui et disputare inter philosophos et poetas paganos, est pulcrum tacere inter christianos; et ecce exemplum clarum, quod sepe accidit de facto. Aliqui magni philosophi et magistri artium vadunt ad aliquem excellentem et famosum doctorem theologiae, et privatim in camera sua vel in studio suo conferunt et tractant de rebus naturalibus cum rationibus et demonstrationibus naturalibus, sicut de origine animae, de productione mundi, de felicitate humana, de eternitate motus, et multis talibus. Collatione finita, ille idem doctor ascendit pulpitum, et publice praedicat ad populum. Quis dubitat quod pulcrum est hic tacere, ea, quae erat pulcrum loqui cum illis valentibus viris? Ita ad propositum vult dicere Dantes: illud quod erat honestum et licitum dicere inter illos poetas paganos, esset inhonestum et inutile narrare nunc, christianis potissime, quia autor est christianus, et opus suum scribit ad doctrinam et informationem christianorum salutarem. Ideo bene dicit: {che 'l tacere èe bello}, quia tractant fabrilia fabri; nam de una et eadem re aliud sentiunt philosophi, aliud poetae, aliud astrologi, aliud theologi. Et dicit a simili: {sì com'era 'l parlar colà dov'era}, idest ibi, ubi eram ego Dantes inter praedictos poetas; quasi dicat conclusive, non intendo hic loqui de talibus. + +Et dicit, {difeso intorno d'un bel fiumicello}. Et hic nota quod aliqui sic exponunt literam istam, scilicet, quod per istum fluviolum autor figurat affectionem discendi; sed mihi potius videtur quod per fluviolum figuret vanitatem mundi, quam bene repraesentat per fluviolum pulcrum, quia fluit et transit cito et irrevocabiliter velut aqua; et licet videatur pulcra, est tamen et parva et brevis. Et ista vere defendit castellum, quia hostes sapientiae, scilicet ignorantes et viciosi iam funditus evertissent et ipsam sapientiam et ipsos sapientes, nisi vanitas et voluptas mundi detineret eos occupatos, quia non sentiunt delectationem nisi sensibilium. Unde mater Neronis retraxit eum a studio philosophiae, dicens quod erat contraria imperanti, ut dicit Suetonius. Ergo bene qui sequuntur vana non possunt intrare castellum sapientiae. + +Et explicat autor suum introitum dicens: {intrai con questi savii per sette porte}, idest, per principia VII scientiarum. Sed contra videtur quod autor debuerit potius intrasse domum philosophiae cum Aristotele, Socrate et Platone, qui fuerunt principales magistri ipsius sapientiae, ut dicetur paulo post. Ad hoc dicendum quod autor considerat hic philosophiam et artes stricte, prout sunt necessariae et accomodae poetae; est enim poetria quaedam philosophia velata. Unde nota quod verus poeta debet scire omnes scientias, non quidem plene, sed saltem terminos omnium scientiarum. Unde merito Aristoteles, et Horatius in sua poetria assimilat poeticam picturae; sicut enim non potest esse bonus pictor qui non noverit de omnibus rebus aliquid, ita et poeta, qui non sciverit de omnibus scientiis, ut patet discurrendo in toto poemate suo. + +{Io vidi.} Hic autor incipit specialiter nominare quosdam, et primo dicit se vidisse Electram. Ad quod nota, lector, quod non debes mirari si autor praemittit hanc unam feminam omnibus viris insignibus hic nominandis, quia ipsa fuit radix nobilissimae plantae, scilicet trojani et romani generis; ideo autor, volens commendare nobilitatem utriusque gentis, incipit ab ista tamquam ab antiquo principio nobilitatis. Fuit enim Electra filia Atlantis, mater Dardani, quem dicitur concepisse ex Jove; qui Dardanus fuit primus autor Trojae; fuit autem italicus de terra Coritho, quae hodie, ut aliqui volunt, dicitur, Cornetum. Corinthum autem denominatum est a Coritho rege vetustissimo, marito dictae Electrae. Ex quo patet, quod falsum et frivolum est quod quidam dicunt, scilicet, quod Dardanus fuit de civitate Fesularum, nam fuit de Coritho, ut scribit Virgilius et alii multi. Ideo bene dicit: {io vidi Elettra con molti compagni}, quia maxima multitudo descendit ex ista nobili radice. + +Unde statim se declarans nominat duos principes Trojanae gentis, dicens: {tra i quai conobbi Ettor et Enea}, Hector filius Priami, vir fortissimus quidem praelio, prudens consilio, pius animo, de quo dicebat Priamus quod non videbatur filius hominis, sed divinus, ut dicit Philosophus. De Enea multa dicta sunt in primo capitulo, et sepius dicetur in multis locis et capitulis. Hunc autor ponit parem Hectori, sicut Virgilius facit etiam, quia fuit fortis et pius. + +{Vidi Camilla.} Hic nominat mulierem nobilem mirabilem, de qua iam multa scripsi primo capitulo. Fuit enim virgo strenua, quae, ut scribit Virgilius VI Eneidos, fuit de gente Volscorum, de civitate Priverno. Inter alios auxiliatores Turni venit ad prelium virgo bellatrix, quae non assuefecerat manus colo et fuso, lino et stuppae, sed armis, quae in velocitate vincebat ventos, ut non currere, sed volare videretur, ita ut omnes mirarentur illam euntem egregie. Ideo merito numerat eam inter viros valentes. {E la Pantasilea.} Hic nominat aliam mulierem famosiorem. Ad cuius cognitionem plenam est sciendum, quod invenio quatuor reginas Amazonum nobiles et famosas inter alias, quarum prima Marpesia maxime regnum ampliavit: secunda Horithya, tempore magni Herculis: tertia Penthasilea tempore belli Trojani: quarta Telestris tempore magni Alexandri. Post Horithyam Penthasilea obtinuit regnum, quae tempore belli Trojani venit in auxilium Trojae contra Graecos, ubi mirabilia fecit strenuitate armorum. Tandem post multas probitates interfecta fuit a Pirro filio Achillis. Et hic nota quod autor ex omnibus reginis praedictis voluit potius hic nominare Penthasileam, quia plus famae meretur, quia pugnavit contra Graecos apud Troiam, qui fuerunt olim viri fortissimi, et aliae reginae solum pugnaverunt contra Asianos vilissimos. Et bene numerat Penthasileam inter viros, quia ipse Virgilius dicit de ea: *Audetque viris concurrere virgo*. + +Nunc dicit de primo conditore romanae libertatis, scilicet Bruto. Ad quod est brevissime sciendum quod hic Brutus simul cum Spurio Lucretio patre Lucretiae et Collatino marito eius, spoliavit regno Tarquinium Superbum septimum et ultimum regem Romanorum, quia Sextus filius ipsius Tarquinii stupraverat ipsam Lucretiam, cujus indignitatis dolore ipsa se gladio occilit in praesentia patris, viri et ipsius Bruti, sicut latius patebit VI capitulo Paradisi. Dictus est autem Brutus, quia diu dissimulavit se fatuum et insipientem, tamquam animal brutum sine ratione, usque ad stuprum Lucretiae, quando vidit tempus ulciscendi de Tarquinio Superbo, qui interfecerat sibi fratrem eius. Et hic nota quod autor notanter dicit: {quel Bruto che cacciò Tarquino}, ad differentiam aliorum multorum Brutorum, qui fuerunt post istum, et praecipue utriusque Bruti, qui prodidit Caesarem, quem autor iste ponit in centro Inferni in ore Luciferi. Nota etiam quod autor debuisset dicere {Tarquinio}, sed dixit {Tarquino}, tum propter consonantiam rhithmi, unde et Virgilius sic sepe dicit propter versum, tum propter comunem usum loquendi, quia vulgariter et comuniter dicitur {Tarquino}. Tarquinia enim fuit olim civitas Tusciae, in parte ubi est hodie castrum nobile nomine Cornetum, de quo paulo ante facta est mentio, de qua Tarquinia venit olim Tarquinus, qui dictus est Priscus, qui fuit quintus rex Romanorum, et vocabatur proprio nomine Lucumon, sed denominatus est Tarquinius a dicta civitate Tarquinia; nam venerat olim de Graecia, de civitate Corintho. + +Ex praedictis vide quare autor ordinate post Brutum nominat Lucretiam, dicens: {Lucrezia}. Ista fuit uxor Collatini praenominati, qui fuerat de genere Tarquiniorum, unde et ipse vocatus est Tarquinius Collatinus, ab oppido Collatia, ubi se interfecit dicta Lucretia; ipse etiam Brutus fuit de genere Tarquiniorum. Falsum est ergo penitus quod multi dicunt quod Lucretia fuit filia vel uxor Bruti, sicut Brunettus Latinus; hanc enim historiam scribit eleganter Titus Livius libro primo ab urbe condita. Et nota quod autor merito nominat istam inter viros illustres, quia, ut dicit Valerius Maximus, Lucretia per malignum errorem naturae sub corpore femineo habuit animum virilem. Sed contra; quomodo autor ponit Lucretiam sine pena quae se ipsam interfecit? unde Augustinus primo de Civitate Dei pulcre disputat contra eam et multum eam arguit; unde dicit: *si adultera, cur laudata? si pudica, cur punita? punivit enim alienum scelus in se ipsa*. Dicendum breviter quod autor loquitur de Inferno moraliter, ut alias dictum est, et dicetur. Post Lucretiam nobilem et pudicam dominam romanam, quae se occidit amore gloriae, nominat aliam, quae mortua est laudabilius amore viri, scilicet Juliam; unde dicit: {Julia}. Haec Julia, de qua hic loquitur autor, fuit filia Julii Caesaris et uxor Pompeii, quae, ut dicit Valerius, stans gravida ad fenestram, visa veste viri sui sanguinolenta, suspicata Pompeium fore mortuum, vel vulneratum, subito emisit partum et spiritum. Et nota quod multae aliae fuerunt Juliae Romae, sicut Julia animata ipsius Caesaris, et Julia soror Augusti, et Julia filia Augusti, nobilissima meretrix, et aliae multae. Post Juliam filiam Caesaris nominat uxorem Catonis inimicissimi Caesaris et contemporanei ejus, dicens: {Martia}. Ista, vivente adhuc Catone et volente, nupsit Augusto, vivente adhuc primo viro. Ista Martia fuit honestissima, qualis conveniebat viro honestissimo Catoni, de qua dicetur plene Purgatorii primo capitulo. Tamen forte autor melius posuisset Portiam filiam Catonis eiusdem, quae audita morte viri sui Bruti, quaerens ferrum quo se occideret, nec inveniens, recurrit ad ignem, et prunas accensas immisit in os suum, et sic se necavit inaudito genere mortis. Post aliquot laudabiles romanas autor ultimo flectit se ad mulierem romanam magnanimam valde, dicens: {e Corniglia}. Ad cuius intelligentiam est sciendum quod autor non loquitur hic de Cornelia uxore Pompeii, quamvis multum laudata sit a Lucano; multae enim fuerunt Corneliae, sed loquitur de Cornelia filia magni Scipionis Affricani, quae fuit mater Graccorum, mulier quidem virilis et magnanima; habuit XII filios ex marito suo Sempronio Gracco, quorum duo viri audacissimi, scilicet Tiberius Graccus et Caius Graccus, praesumpserunt per favorem plebis occupare dominium urbis, et ambo et brevi trucidati sunt cum complicibus suis a parte nobilium. Quo signiificato Corneliae, dum quedam mulier diceret, heu te miseram! respondit: nunquam me felicem negabo quae Graccos genui. De ista Cornelia pulcra dicentur Paradisi capitulo XV. + +{E solo.} Hic autor nominat ultimum, scilicet Saladinum, Soldanum Babilonem. Ad cuius notitiam habendam est sciendum quod Saladinus fuit vir alti cordis, cuius animosa virtus non solum fecit eum ex parvo homine magnum Soldanum Babiloniae, sed etiam contulit sibi magnas victorias super reges Saracenos et Christianos. Inter alias magnificentias eius unam breviter percurram cum delectatione memorandam. Tempore namque Salalini fuit ordinatum magnum et generale passagium per Federicum primum qui cognominatus est Barbarussa, per Ecclesiam Romanam, et generaliter per omnes reges et dominos Christianitatis ad recuperandam Terram Sanctam, quam ipse Saladinus occupaverat. Quod Saladinus magnanimus et circumspectissimus praesentiens, proposuit videre personaliter omnes apparatus Principum Christianorum, ut cautius et facilius posset providere saluti sui status. Compositis itaque rebus regni sui, assumptis solummodo duobus sociis prudentissimis, quibus maxime confidebat, finxit se peregre proficisci in habitu mercatoris, mutatis nominibus sibi et sociis et familiaribus, qui fuerunt alii tres, ita quod fuerunt sex in societate. Saladinus ergo ingressus iter transivit primo in Armeniam, et de Armenia in Constantinopolim, et hinc per Graeciam devenerunt in Siciliam, considerantes caute et investigantes de omnibus, quae parabantur a dominis illarum regionum in partibus illis; et de Sicilia venit in Apuliam, et de Apulia Romam, ubi multum sensit de intentione Papae, et de Roma venit in Tusciam. Deinde transiens Apenninum, devenit in Lombardiam, et transiverunt per Mediolanum et Papiam; sciebat enim Saladinus, inter alias multas linguas, linguam latinam. Deinde egressus Italiam transcurrit Provinciam, Franciam, Hispaniam, Angliam, et alia regna Occidentis, quae contra eum se accingebant et armabant; et per Alemaniam retransivit per mare in Alexandriam plene informatus de omnibus quae habebat facere ad sui defensionem. Exercitus autem maximus Christianorum transiens in Syriam pervenit ad civitatem Achon, ubi in exercitu fuit maxima infirmaria et pestilentia. Residuum eorum, qui evaserant ab epidemia, fuerunt quasi omnes capti. Et ecce magnanimitatem Saladini. Ipse habuit consilium cum suis quid esset agendum de captivis hostibus: alii dicebant quod interficerentur: alii quod detinerentur: alii quod fieret eis potestas redimendi se. Sed Saladinus, vere magnanimus, spretis omnium consiliis, libere dimisit omnes, et dedit omnibus potestatem rebellandi et restaurandi bellum contra eum. Ideo bene dicit autor: {e solo in parte vidi el Saladino}. Et signanter ponit ipsum solum, tum quia iste solus inter Saracenos potissime videtur dignus fama; omnibus enim Saracenis videtur eripuisse virtutem, sicut Jeronimus omnem virtutem sclavorum, cum ex Saracenis pauci habeantur famosi; tum quia fuit singularissimus in virtute temporibus suis. + +{Quivi.} Hic autor nominat duos philosophos proximiores Aristoteli, unum a sinistris scilicet Socratem, alium a dextris scilicet Platonem. Socrates fuit magister Platonis, qui totam philosophiam conatus est reducere ad mores, ut dicunt Valerius, Augustinus, et multi; unde dixit Socrates quod virtus et scientia erant idem. Fuit enim homo maximae bonitatis, inauditae patientiae et constantiae. Plato magister Aristotelis, homo maximae sapientiae, sed maioris eloquentiae, fuit vir divinus; unde eius dicta multum consonant fidei christianae, ut sepe dicit Augustinus in suo de civitate Dei. Fuit philosophus et poeta, tamen a juventute fuit palestrita, cursor et cantor, ut scribit Apuleius. Et hic nota quod autor merito ponit istos tres praecipuos philosophos simul, quia Aristoteles physicus, Plato methaphysicus, Socrates ethicus: Aristoteles tamen, sicut Caesar, omnia fuit. Ideo dicit: {Quivi vid'io Socrate e Platone, che 'nanzi agli altri più presso li stanno}. + +{Democrito}. Hic autor nominat alium philosophum grecum, quem describit a singulari opinione falsa, quam Philosophus impugnat primo Physicorum. Ad intelligentiam autem huius opinionis plenam est notandum, quod Aristoteles primo Physicorum et primo de Generatione scribit, quod ex antiquis philosophis quidam posuerunt plura principia rerum naturalium, quidam unum tantum. Et ponentium unum alii posuerunt aquam, ut Tales: alii ignem, ut Heraclitus: alii aerem, ut Dyogenes. Ponentium autem plura, alii dixerunt ipsa esse infinita; alii ponebant duo, sicut Parmenides ignem et terram: alii tria, scilicet ignem, aerem et aquam: alii quatuor, sicut Empedocles, qui ponebat quatuor elementa, et addebat alia duo, scilicet litem et amicitiam. Eorum vero qui posuerunt infinita, alii diversa genere, ut Anaxagoras; alii eadem genere, ut Democritus et Leucippus, qui ponebant corpora minima, quae athomos vocabant. Dicebat ergo Democritus esse infinita corpora indivisibilia, differentia figuris, situ, ordine; et ponebat mundum esse factum a casu ex talibus corporibus minimis, quasi seminibus omnium quae generabantur, ita quod ex eis primo facta sunt quatuor elementa; et spatium, in quo mundus est, dicebat esse vacuum et infinitum, quia unumquodque componitur ex his, in quae resolvitur. Ad propositum ergo dicit autor: {Democrito che 'l mondo a caso pone}. Huius opinionis fuit etiam Epicurus. Et hic nota quod iste Democritus fuit magnus naturalis, et homo magnae speculationis, qui sibi oculos eruit ut videret verum, et veri hostem populum non videret. Unde Tullius lib. Tusculanarum quaestionum scribit: *Democritus oculis perditis non poterat discernere alba et nigra, sed bona et mala, aequa, iniqua, honesta, turpia, parva et magna discernere poterat*. + +{Diogene.} Nominat alium philosophum grecum. Iste reputaretur hodie quidam sanctus, nam contempsit omnino mundum, amavit mirabiliter paupertatem, sobrietatem, temperantium, damnans omnia superflua et mollia; volebat enim celum pro suo tecto, dolium pro domo, baculum pro equo, manum pro cuppa; et multa similia dici possent de homine isto satis extraneo. Fuit valde rigidus, unde vocatus est Cinicus, idest caninus, quia mordaciter et publice latrabat et arguebat homines a viciis eorum. Fuit etiam alius Dyogenes Babilonicus. Dyogenes graece, latine dicitur diis genitus, sicut sepissime scribit Homerus. {Anaxagora.} Hic nota, lector, quod hic est diligenter, insistendum, quia videtur quod autor melius dixisset Pitagora quam {Anaxagora}. Nam, sicut scribit Augustinus VII de Civitate Dei circa principium, et ut alii multi dicunt, duplex fuit genus philosophorum, unum grecum, aliud italicum. Grecum habuit principium a Talete, de quo hic dicitur; italicum vero habuit principium a Pithagora, qui tamen fuit grecus de insula Samo, sed venit in Italiam, scilicet in Calabriam, quae olim magna Grecia vocabatur, et fecit studium suum in Crotonia civitate tunc temporis florentissima. Iste primus reperit nomen philosophi, nam cum prius vocarentur sapientes, Pithagoras interrogatus quis ipse esset, respondit: sum philosophus; quod idem est quod amator sapientiae. Visum enim fuit viro sapienti nimis arrogans vocare se sapientem. Ergo ad propositum, si Pithagoras fuit princeps philosophorum italicorum, et Thales grecorum, recte Pithagoras ponitur juxta Thaletem; et forte autor scripsit Pithagora, sed litera corrupta est; quod tamen non audeo dicere, quia sic invenio in omnibus textibus. Fuit tamen Anaxagoras magnus philosophus, cuius opiniones sepe impugnat Philosophus. Dicit ergo: {Anassagora e Tale}. Hic Thales fuit de Mileto civitate, unde vocatus est Milesius, de quo refert Philosophus libro Politicorum qualiter per astrologiam, cuius erat peritissimus, ditatus semel ex olivis ostendit quam facile sit philosopho ditari. + +{Empedocle.} Hic autor breviter colligit tres alios philosophos, et primo nominat Empedoclem. Iste fuit Siculus, cuius opiniones sepe Philosophus impugnat, de cuius principali opinione dicetur infra capitulo XII. Fuit etiam poeta, ut scribit Horatius in fine suae poetriae, qui volens inquirere causas incendii montis Etnae ardentis, cecidit in ignem et mortuus est ibi; unde Horatius irridens eum dicit quod ipse frigidus saltavit in ardentem Etnam. Eamdem mortem fecit postea Plinius Veronensis simili de causa. {Heraclito.} Iste appellatur tenebrosus, quia scripsit multum obscure; unde Philosophus III Rethoricorum dicit quod est laboriosum punctare dicta Heracliti, quia non est manifestum si vocabulum debet trahi ad id quod est prius, an, ad id quod est posterius, sicut in principio unius sui Libri dicit: *Sermonis importuni semper imperspicaces homines fiunt*. {E Zenone.} Iste Zeno, sicut scribit Valerius libro III, capitulo III, vir magnae scientiae et eloquentiae promptissimus persuasor virtutis, cum posset in secura libertate vivere in patria sua Melia in Grecia, transivit in Siciliam, et venit Agrigentum civitatem, ubi regnabat Phalaris tirannus crudelissimus, confidens virtute et lingua posse removere Phalarim ab impietate sua; sed cum nihil proficeret, incitavit juvenes nobilissimos civitatis ad liberandam patriam. Quod cum pervenisset ad aures Phalaris, convocato populo in forum, coepit facere ipsum torqueri vario genere penarum, querens quos haberet complices conjurationis; sed Zeno nullum nominavit, imo amicos fidelissimos tiranni accusavit, et suspectos fecit, et positus inter tormenta exprobrabat Agrigentinis vilitatem et timiditatem. Ex quo animi civium concitati irruerunt in Phalarim cum furore, et ipsum cum lapidibus mactaverunt; et sic, ut dicit Valerius, non vox humilis, non plantus miserabilis unius seniculi positi in tortura, sed fortis exhortatio mutavit animum et fortunam totius unius civitatis. Alius Zeno philosophus fuit, qui dum torqueretur ab alio tyranno, qui dictus est Learcus, cuius mortem ipse procuraverat, usus magna astutia finxit se velle dicere verbum secrete in aure illi, propter quod depositus a tortura, observata opportunitate, apprehendit auriculam tiranni cum dentibus, nec dimisit donec ipse privatus est vita, et Learcus parte corporis; nam ipse aurem detruncavit, et ipse a famulis truncatus est. + +{E vidi.} Hic autor nominat duos praecipuos, unum phisicum, alterum poetam, et primo Dyascoridem, quem describit specialiter a materia, de qua scripsit. Ad quod sciendum, quod iste Dyascorides fuit antiquus phisicus et magnus medicus, qui, sicut ipse scribit in Prohemio libri sui post juventutem suam ad habendam cognitionem rerum circumivit multarum regionium terras militarem vitam exercendo, et sic omnes provincias girando didicit; et post completa stipendia studiose et diligenter laboravit ostendere virtutes, naturas, et potestates herbarum, arborum, aromatum, lapidum, et multarum rerum. Dicit ergo: {e vidi el bono accoglitor del quale}, idest, bonum collectorem rerum. Unde nota quod, {il quale}, non est hic nomen relativum, sed debet exponi {del quale}, idest, de qualitatibus, quia scilicet in praedicto libro suo collegit qualitates et proprietates herbarum et specierum, quem postea secutus est Serapio et Galienus. {E vidi Orfeo.} Orpheus fuit magnus poeta theologus, de quo facit mentionem Philosophus primo de anima, cuius fabulam famosam scribit Virgilius quarto Georgicorum, et Ovidius in Maiori, et Boetius in III et alii multi. Iste igitur Orpheus fingitur suo suavissimo cantu placasse feras, firmasse flumina, movisse montes; et dicunt aliqui, sicut Fulgentius: qui Orpheus fuit magnus musicus, et quod in hoc figuratur virtus musicae, quae naturaliter omnes oblectat. Sed quidquid dicatur, Orpheus fuit poeta eloquentissimus, et fecit librum de Sacris Liberalibus, quem interdum allegat Macrobius in libro Saturnalium; unde per suavem cantum debet intelligi dulcis eloquentia, qua placabat omne genus ferarum, sicut homines qui sunt leones per altam superbiam, lupi per violentam rapacitatem, tigres per inhumanam crudelitatem, sues per obscenam libidinem; firmabat flumina, idest vagos, instabiles; movebat montes, idest duros et inflexibiles, et ita de multis. Iste Orpheus habuit uxorem sibi carissimam nomine Euridicem, quae cum discurreret per flumina et prata, quidam pastor nomine Aristeus ex amore insecutus est eam. Illa fugiens, morsu serpentis, qui latebat in herba, mortua est, et tracta ad Inferos. Orpheus inconsolabiliter dolens et moerens descendit ad Inferna, et ibi placavit omnia monstra Inferni, ita quod recuperavit uxorem, sed cum pacto ut non retrospiceret sibi a tergo donec non esset extra Infernum; sed amor, qui vincit omnia, compulit ipsum retro flectere se in extremo exitu Inferni, et statim perdidit uxorem irrecuperabiliter. Allegorice Orpheus est vir summe sapiens et eloquens. Euridice, sibi dilectissima, est anima eius rationalis, quam summe amat usque ad mortem, Aristeus pastor est virtus, quae naturaliter sequitur animam, sed illa fugiens per prata et flumina, idest delectamina, mordetur a serpente, idest fallacia mundi, et sic moritur moraliter et descendit ad Infernum, idest ad statum viciorum. Sed Orpheus vadit ad Infernum pro recuperatione animae suae, sicut similiter Dantes ivit, et placavit omnia monstra Inferni, quia didicit vincere et fugare omnia vicia, et supplicia viciorum. Sed Dantes, numquam respexit a tergo, quia nunquam redivit ad vicia more canis, sed Orpheus, quia non servavit legem datam, perdilit omnino animam suam, et sic fuit error novissimus pejor priore. Ideo fecit miserabilem finem, quia postea mulieres de Tracia, unde fuit ipse Orpheus, totum dilaniaverunt eum crudeliter, et membra dejecerunt in Ebrum flumen Traciae, cuius morientis lingua frigida vocabat Euridicem suam, sed tarde. + +Post Orpheum debet sequi Linus in ordine; nam, sicut scribit Augustinus XVII de Civitate Dei, Orpheus, Linus, et Museus fuerunt primi poetae theologi. Linus enim propter eius excellentiam dicitur a Virgilio filius Apollinis, qui Apollo est Deus sapientiae, Deus poetarum. Et adverte quod aliqui textus habent Alano, sed hoc ex ignorantia dictum est; nam Alanus non meruit reponi in numero istorum, nec locari juxta Tullium, quamvis sit commentator modernus Rhetoricae novae Tullii. {Tullio.} Hic autor ponit simul duos latinos philosophos eloquentissimos. Tullius fuit de Arpino, parvula civitate Campania, filius cuiusdam fabri, tamen virtute, scientia, et eloquentia sua factus est civis romanus, Senator et Consul, qui summo labore, consilio, et ingenio Romam praeservavit a pestifera conjuratione Catilinae, et ipsam exornavit doctrina literarum, moribus, et eloquentia. Fuit enim princeps totius latinae eloquentiae sine pari, unde Seneca: *par eloquium imperio romano*; quod testantur omnes excellentissimi. Unde Augustinus de Civitate Dei: *unus ex numero doctissimorum atque omnium eloquentissimus Marcus Tullius Cicero*. Hic Tullius fuit proscriptus ab Antonio, et interfectus in gratiam eius a quodam ingratissimo, quem sua lingua liberaverat a morte. Huius mortem indignissimam dolet Augustinus in suo de Civitate Dei, et Valerius Maximus cum maximo dolore dicit: *qui digne fleat mortem Ciceronis alius Cicero non extat*: quasi dicat, quod esset opus alio Cicerone eloquentissimo ad deplorandum juste mortem ejus. Multas et magnas laudes facit de Cicerone Plinius VII naturalis historiae, ubi dicit: *Tu Antonium proscripsisti*, etc. quas omitto gratia brevitatis. Et vide quod autor merito praefert Tullium Senecae, quia Tullius fuit prior tempore et scientia; nam, teste Jeronimo, si Tullius non fuisset, Seneca non esset; et inde multum miror de quibusdam, qui volunt praeponere Senecam Tullio; sed credo quod non bene et plene viderunt omnia dicta Tullii, quae sunt magis sparsa, ubi dicta Senecae sunt magis collecta et cumulata simul. {E Seneca.} Hic nominat alium socium, quem describit a singulari doctrina, in qua maxime excelluit, scilicet a scientia morali; unde dicit per excellentiam, {e Seneca morale}. Ad quod facit quod scribit Plutarcus philosophus, magister Trajani imperatoris, qui scribit in suo libro, qui graece Parallila appellatur, latine vero, Comparationes, quod Graecia nullum habuit parem Senecae in moralibus. Sed credo quod Plutarcus voluit complacere Trajano, quia Seneca fuerat hyspanus cordubensis, et Trajanus etiam traxerat originem ab Hispania olim; nam Aristoteles fuit major moralis, et naturalis, quam Seneca. Nam Seneca non fuit tam bonus naturalis, sicut moralis, ut patet ex libro ejus, qui intitulatur De naturalibus quaestionibus; unde Albertus magnus naturalis sepe reprobat eius opiniones. Non curavit sibi multum de eloquentia, ut scribit Quintilianus Orator egregius IX, De institutione oratoria, cum tamen alias summe commendaverit ipsum. Sed dicit Policratus quod Seneca fuit tanto melior Quintiliano sapientia, quanto Quintilianus fuit melior Seneca eloquentia. Hanc differentiam facit Augustinus de Civitate Dei inter Varronem et Ciceronem. Sed hic oritur dubitatio quare autor posuerit Senecam inter damnatos, cum tamen Jeronimus ponat ipsum libro virorum illustrium? Dicendum quod autor prudenter et caute fecit, quia videns repugnantiam opinionum posuit ipsum medium nec inter punitos nec inter beatos. Unde et modernus poeta Petrarcha dicit se ignorare an Seneca sit salvus; Seneca siquidem videtur aliter vixisse, aliter scripsisse. Unde Augustinus de Civitate Dei, loquens de Seneca, dicit: *illustris populi romani Senator, quod agebat arguebat, quod colebat reprehendebat, quod culpabat, adorabat*. Quamvis etiam Seneca totiens et tantum commendaverit paupertatem, tamen semper fuit ditissimus cum Nerone pessimo hominum, cui voluit renunciare et assignare maximas divitias suas, quando non potuit. Tandem Nero fecit sibi denunciari quod eligeret sibi mortem, quia Seneca sciverat de conjuratione Pisoniana facta contra Neronem, unde ille intravit balneum cum flebotomia etc., prout haec patent apud Cornelium Tacitum. Sed certe quicquid dicatur de homine isto, laudabilissimus mihi videtur, quia moralissimus, studiosissimus. Vel potest dici quod autor dicit signanter {Seneca morale}, ad differentiam Senecae poetae, qui scripsit tragedias. Seneca autem tragediarum autor, fuit alius de stirpe eius, sicut potest probari ratione et autoritate. Ratione, quia Seneca in ea tragedia, quae intitulatur Octavia, praedicit mortem Neronis, quod facere non potuit nisi fuisset propheta. Autoritate, quia Sidonius in quodam suo libro metrico dicit expresse quod duo fuerunt Senecae, quorum alter morum censor, alter tragediarum autor. Alias multas autoritates et rationes ad praesens omitto, de quibus alibi dicam. + +{Euclide.} Hic nominat alios duos simul, quorum unus, scilicet Euclides, fuit inventor geometriae: alter, scilicet Ptholomaeus, fuit inventor astrologiae. Euclides igitur claruit Athenis, tempore Platonis, de quo dicit Valerius quod lapicidae, fabricaturi aram Minervae, consuluerunt Platonem, sed Plato remisit eos ad Euclidem tamquam ad magnum magistrum suae artis. {E Tolomeo.} Tolomeus sicut dicit translator Almagesti in Prologo, fuit vir in scientia artium valde potens, excellentior aliis, in duabus artibus subtilis, scilicet Geometria et Astrologia, et fecit libros multos. Fuit autem natus et educatus in Alexandria terra Egipti, et ibi consideravit cursus siderum cum instrumentis, tempore Adriani regis, et fecit suum opus in Rhodo, et non fuit Tolomeus iste unus regum Tolomeorum, sicut aliqui extimant, sed nomen eius fuit Tolomeus. Tolomeus fuit in statura mediocris, colore albus, in incessus largus, habens pedes subtiles, in maxilla dextra habens signum rubeum, barba ejus erat spissa et nigra, dentes anteriores habebat discopertos a gingivis et raros, os parvum. Erat bonae loquelae et dulcis, fortis irae, et tarde sedabatur, multum spatiabatur et equitabat, parum comedebat, multum jeiunabat, redolentem habens anelitum, et indumenta nitida. Mortuus est Tolomeus anno vitae suae LXXVIII. + +{Ipocras.} Hic autor nominat tres excellentissimos medicos, quorum primus princeps medicorum fuit Ipocras, vir magnae scientiae, et maximae sobrietatis et continentiae, pauca tamen scripsit. Fuit de insula Choo, et floruit tempore Artaxersis regis Persarum. {Avicenna.} Iste fuit per multa secula post Galienum, tamen praefertur sibi merito. Fuit enim Avicenna universaliter excellens in omni parte medicinae et collegit artificialiter omnia dicta Galieni, et redegit ad ordinem et brevitatem. Fuit enim Galienus diffusissimus, et multa volumina fecit, in quibus multa superflua dixit. Unde ipse Avicenna dicit, quod Galienus multa scivit de ramis medicinae, pauca vero de radicibus. Fuit autem Galienus de Pergamo civitate, et floruit tempore Antonini Pii, sicut ipse scribit. Avicenna fuit filius regis Hispaniae, vir magnae virtutis et scientiae, emulus Averrois. + +{Averrois.} Hic ultimo autor, post philosophos et medicos, nominat singulariter, et per se magnum philosophum et medicum, scilicet Averroim, quem describit ab eius maxima excellentia; iste enim dicitur fuisse alter Aristoteles. Fuit tamen superbissimus omnium philosophorum, conatus semper damnare dicta Avicennae. Fuit enim conterraneus eius, quia ambo fuerunt de Corduba civitate Hispaniae, de qua etiam fuerunt Seneca et Lucanus, ut paulo ante supra dictum est. Felix ergo civitas, quae tales alumnos genuit. Damnavit etiam omnem sectam fidei, cuius contrarium fecit Avicenna, qui dicit quod unusquisque debet colere fidem suam. Sed hic statim obicitur: quomodo autor posuit istum sine pena, qui tam impudenter et impie blasfemat Christum dicens, quod tres fuerunt baratores mundi, scilicet Christus, Moyses, et Macomettus, quorum Christus, quia juvenis et ignarus, crucifixus fuit? Dicendum breviter quod autor loquitur hic de Inferno morali, sicut et in ceteris viris illustribus qui ponuntur hic. Vult enim per hoc ostendere quod in isto nostro Inferno viventium isti gaudent privilegio honoris, laudis, et summae comendationis inter alios. Et dicit notanter: {che 'l gran comento feo}, ad differentiam Themistii, qui fuit primus comentator Aristotelis. Fecit etiam Averrois Librum in medicina, qui dicitur Colligeth, in quo est multa subtilitas et magna difficultas. + +Et subdit quod iste circulus, licet sit minor priore, tamen continet maiorem penam. Unde dicit: {e tanto più dolor}, idest cingit tanto plus doloris, quam primus circulus superior, {che punge a guaio}, idest, quod pena istius secundi circuli est tanto major praedicta prima, quam pungit hominem dolorose, et compellit ipsum ad clamandum heu!; quod non facit superior pena. Ad quod notandum quod superior pena primi circuli non potest proprie dici pena quia est pena damni, non sensus; sed praesens pena et omnes inferiores possunt dici vere penae, quia in omnibus damnatis, de quibus est dicendum est pena sensus et damni. Est etiam notandum quod ista est minor pena respectu inferiorum; nam autor in isto Inferno primo punit leviora crimina; deinde paulatim procedit ad graviora, quia secundum quod homo plus habet de culpa, debet poni magis in terram, et prope centrum terrae, magis longe a Deo. Contrarium autem facit in Purgatorio. Ad propositum ergo autor primo tractat de minori peccato inter capitalia, scilicet de luxuria, quia istud vicium, licet sit majoris infamiae, tamen est minoris culpae, quia est naturale, comune, et quodammodo necessarium. + +Deinde describit locum et penam, dicens: {io venni in loco muto d'ogni luce}, idest privatum lumine et obscurum. Et dicit: {d'ogne luce}, ad differentiam superioris circuli, in quo erat in parte lux et lumen. Et nota quod hic locus merito fingitur sine luce omnimoda, quia istud vicium luxuriae maxime extinguit lumen rationis, et etiam quia quaeritur fieri in occulto et in obscuro ex naturali verecundia, ut per se patet. Et describit qualitatem penae dicens: {che mughia}. Pena autem est haec, quod isti luxuriosi amorosi impetuose rapiantur a ventis contrariis, et invicem collidantur vel confringantur sicut undae maris tempestuosi exagitati a contrarietate ventorum. Hoc enim facit autor multis rationibus; primo, quia in mari insurgunt venti varii et contrarii, qui habeat excitare maximas tempestates; ita ut in homine luxurioso insurgunt variae et contrariae passiones, sicut spes, timor, letitia, tristitia, quae continuo concutiunt mentem ejus, lacerant et distrahunt ad diversa: secundo, quia mare sic denominatur ab amaritudine, quia amarum; nulla autem pestis amarior quam amor; unde qui prius dixit, amor etc.: tertio, mare tempestuosum estuat et fervet per ebullitionem fluctuum; ita corpus luxuriosi fervet calore naturali, et bullit sanguis in eo etiam sepe calore accidentali, quia isti tam effrenatae luxuriae, propter quam sunt hic damnati, sepe irritant libidinem cibis et vinis calidis diversimode, et venter vino estuans de facili despumat in libidinem: quarto, mare post tempestatem, quando quiescit, fetet: ita luxuria post factum emittit fetorem, et fastidium parit: quinto, mare continuo consumit suum litus paulatim: ita luxuria paulatim consumit corpus luxuriosi, imo aes et personam: sexto, in mare sunt magna pericula, naufragia et incommoda, damna, affanna; ita ex luxuria oriuntur maxima scandala et dispendia, magna mala, exterminia generalia et particularia, sicut incendia urbium, caedes hominum, strages bellorum, mortes suorum, ut statim patebit. Praeterea, si nullum aliud malum sequeretur ex luxuria, finis eius est penitentia. Unde Demosthenes bene dixit: *nolo emere tanti pretii poenitere*,sicut dicetur infra capitulo XVIII. Ergo ad literam redeundo, bene dicit autor de loco isto, {che mughia come fa mar per tempesta}. + +Et restringit tempestatem dicens: {se da contrarii venti è combattuto}, sicut proprie a Borea et Austro, qui sunt venti violenti, oppositi, quorum unus venit a septentrione, alter a meridie; unus frigidus, alter calidus; ita una cogitatio inflammat animum, alia infrigidat, facit enim argumenta diversa pro et contra; et certe venti contrarii non ita collidunt, frangunt et lacerant fluctus maris inquietos, sicut diversi cogitatus exagitant, confligunt mentem amentis amantis, et sic ex uno argumento transit in contrarium et revertitur ex hoc in illud. Quid putas dixisse Achillem, quando captus amore Polissenae pulcerrimae filiae hostis, cui fecerat tot magna et irreparabilia damna, inter quae interfecerat Hectorem virum optimum Trojanorum? Quid dicebat juvenis nomine Mundus, quando amoratus erat de Paulina pudicissima mulierum Romanarum? Quid Phedra, quando capta erat amore privigni sui Ipoliti? Quid Mirrha capta amore patris Cinarae? Quid discurro per exempla, quae sunt infinita? Unusquisque quaerat exemplum in se ipso, si unquam sensit passionem amoris. + +Et ideo bene subdit: {nulla speranza li conforta mai, non che di posa, ma di minor pena}, et vult sententialiter dicere quod non solum non sperant quietem, sed non possunt solummodo sperare minorationem penae, quod est peius. Et do exemplum, ut si quis in mundo isto condemnetur ad perpetuum carcerem cum certa pena, puta, pane et aqua, et ego dicam de tali condemnato, ipse nunquam potest sperare alleviationem penae, nedum totalem liberationem. Hoc autem est verum de Inferno essentiali, quia ibi nunquam potest esse spes quietis; etiam de morali, quia insatiabilis est delectabilis appetitus, ut pulcre figuratur in fabula Titii, cuius jecur vultur semper rodit, et consumptum semel iterum renascitur, quae fabula ponitur in fine capitulo XXXI huius Inferni. + +{La prima.} Hic Virgilius respondet ad petitionem autoris explicans aliquas, et primo describit Semiramim a virtute et vicio, tangens imperiosam potentiam eius; quia Semiramis, quamvis luxuriosa, tamen fuit magnanima et valorosa multum. Sed ut sciatur plene quae fuerit ista Semiramis, et quis Ninus, cui ipsa successit, oportet praescire quod, sicut scribit Justinus breviator Trogi libro primo, Ninus secundus rex Assiriorum, filius Beli, primus movit bella vicinis, et domuit populos vi armorum usque ad terminos Libiae et decessit relicto filio Nino puero cum uxore Semiramide postquam regnaverat annis LIV. Semiramis ergo, non audens committere gubernationem tanti regni filio inhabili propter etatem tenellam, nec etiam accipere per se imperium palam, quia tot et tantae gentes vix obedirent viro suo, nedum feminae, simulavit se esse filium Nini, et filium suum esse uxorem eius; quod faciliter facere potuit tum quia mater et filius erant similis staturae mediocris, et ambo habebant eamdem vocem subtilem, et similem qualitatem lineamentorum. Ideo assumpsit vestem longam ad tegenda brachia et crura, et velamentum ad tegendum caput et ne videretur aliquid occultare novo habitu, praecepit ut populus eumdem habitum indueret, quem morem postea tota illa gens tenuit, et sic ab ipso principio credita fuit puer. Deinde rex magna gessit, quibus gestis manifestavit se populo, et causam suae dissimulationis, nec hoc diminuit potentiam et gloriam eius, imo reddidit eam admirabiliorem, quia ipsa mulier non solum excesserat alias feminas, sed etiam viros viribus et virtutibus. Haec Semiramis Babiloniam condidit et altissimis muris cinxit, et multa alia gloriosa fecit; nam, non contenta terminis regni acquisitis a viro suo, etiam movit bellum Indiae, quam nunquam quisque intravit praeter eam et Alexandrum magnum. Ultimo cum petisset concubitum filii sui, ab eo interfecta fuit, et merito, postquam regnaverat per XLII annos. Ad propositum ergo autor praemittit Semiramim ceteris, quia fuit magna mater luxuriae; primo, quia fuit prima femina imperatrix et regnatrix in Oriente, ubi viget luxuria. Secundo quia habuit imperium in Babilonia, quae fuit mater fornicationis a principio usque in finem; nam a principio fuit Semiramim praedictam, in fine habuit Sardanapalum regem omnium hominum luxuriosissimum, de quo dicitur Paradisi capitulo XV. Tertio, quia nimis enormiter fuit corrupta luxuria, ut patet ex dictis et dicendis. His praemissis, nunc veni ad literam, quam ordina sic: {Questi}, scilicet Virgilius, {mi disse alotta}, idest tunc, {la prima di color, di cui tu vuoi saper novelle, fu imperatrice di molte favelle}, quia habuit multas nationes sub se; vel hoc dicit quia ibi est facta divisio linguarum; unde Babilon interpretatur confusio, de qua confusione dicetur infra Inferni capitulo XXXI. Et hic nota, ut videas altum animum unius feminae, quod Semiramis fecit tria miranda, per quae ostenditur magnanimitas et magnificentia sua. Primum, quia condidit mirabilem Babilonem, ut aliqui volunt, et eam cinxit muro amplissimo, quod nullus negat. Secundum, quia ipsa traxit Tigrim et Eufratem, duo maxima flumina, ad regiones suas siccas, ut dicit Pomponius Mella. Tertium, quia, ut scribit Valerius, Semiramis audita rebellione Babilonis, cum faceret sibi fieri tricas, et una iam facta, altera dissoluta, sicut stabat, arreptis armis cucurrit ad expugnandam civitatem. Fortuna adjuvit virtutem; nam nunquam facta fuit altera trica, donec tota civitas sub eius imperium redacta est. + +Et dicit: {tenne la terra che 'l Soldan corregge}, scilicet Babiloniam. Et hic nota, lector, quod istud non videtur aliquo modo posse stare, quia de rei veritate Semiramis nunquam tenuit illam Babiloniam, quam modo Soldanus corrigit, quae fuit postea per multa secula annorum; quod possum multipliciter probare: primo, ratione loci, quia nulla magna Babilon fuit in Assiria in regione Caldeae, ista vero in Egipto: secundo, ratione temporis, quia ista Babilon Egipti fuit per mille annos post illam: tertio, ratione conditoris, quia illa magna Babilon fuit edificata per Nembroth secundum testimonium Sacrae Scripturae, vel per Ninum sive Semiramim, secundum testimonia autorum gentilium, ut iam dictum est; haec autem edificata fuit a Cambise secundo rege Persarum: quarto, quia illa antiqua Babilon fuit olim destructa per Cirum regem Persarum, et ibi est hodie desertum, et nullus habitat nisi serpentes; ista autem est nunc de praesenti in magno flore, et haec est illa, quam Soldanus nunc corrigit. Ad hoc dicunt magni sapientes quod autor pro certo erravit improvide; sed ad defensionem autoris dico, quod autor noster vult dicere quod Semiramis in tantum ampliavit regnum, quod tenuit etiam illam terram, quam Soldanus tenet, quia ipsa habuit Egiptum sub imperio suo, imo addidit Ethiopiam regno suo, quasi dicat: Semiramis non solum tenuit Babiloniam antiquam, sed tenuit Egiptum, ubi est modo alia Babilonia. + +{L'altra.} Hic autor nominat aliam famosam reginam, quam describit ab amore et genere mortis. Quomodo autem Dido fuerit amorata de Enea, et quomodo se occiderit propter eius recessum, patet eleganter apud Virgilium, et quotidie vulgi ore celebratur. Sed hic est attente notandum quod istud, quod fingit Virgilius, nunquam fuit factum, neque possibile fieri, quin Eneas, teste Augustino in lib. de Civitate Dei, venit in Italiam per trecentos annos ante Didonem. Ipsa etiam Dido non se interfecit ob amorem laxivum, imo propter amorem honestum, quoniam Jarbas rex Affricae petebat eius conjugium, et ipsa non volens nubere alteri, et non valens contradicere potentiae eius, in cuius regno fundaverat Carthaginem, praeelegit mori, et seipsam interfecit; fuit enim pudicissima femina, sicut scribit Jeronimus contra Jovinianum hereticum. Sed statim objicies, lector: cur ergo Virgilius finxit hoc? Dicendum quod multiplici de causa. Primo, quia voluit ostendere quod imperium romanum debebat dominari toto orbi; ideo fingit quod Eneas primus autor imperii habuerit tres uxores, unam in Asia, et haec fuit Lavinia filia regis Latini; tertiam fingit ipsum habuisse in Africa, scilicet Didonem, ut per hoc daret intelligi quod populus romanus, descensurus ab Enea, debebat de jure habere totam terram sub potestate sua, sicut vir habet uxorem sibi subjectam, et juste dominatur ei. Secundo, ut ostendat quod odium implacabile, quod semper fuit inter Romam et Carthaginem, habuerit originem et initium a primis autoribus utriusque imperii, scilicet ab Enea et Didone; unde ipse Virgilius introducit ipsam Didonem dicentem, et imprecantem in recessu Eneae: *Litora litoribus* etc. Tertio, et videtur melior ratio, quia moraliter loquendo Eneas est juvenis amans, unde dicetur filius Veneris, qui dum navigat in Italiam, idest tendit ad virtutem, ubi tamquam in portu requiescat, subito rapitur per tempestatem amari amoris a via recta et defertur in Libiam, idest libidinem; unde Affrica regio calidissima bene figurat ardorem luxuriae, et ibi captus voluptatibus obliviscitur sui honorabilis propositi, nec scit inde recedere nisi tandem miseratione. Ideo bene Virgilius inducit Mercurium nuncium Jovis, qui retrahit eum inde, et dirigit in ipsam viam suam a qua incaute recesserat. Et tu dices: non debuit Virgilius ex hoc facere viduam honestissimam, meretricem. Dico quod excusatur pro tanto, quia non inveniebat aliam reginam in Affrica, quam posset accipere; licet, quicquid dicatur, mihi satis displicet quod ista clarissima domina tam indigne fuerit infamata. Sicut enim Semiramis luxuriosa fundavit imperium Assiriorum, ita Dido pudica imperium Penorum semper emulum Romanorum. Nunc ad propositum autor ponit Didonem amorosam, quia sequitur Virgilium, et fingit Virgilium hoc dicere. Ad literam ergo dicit: {L'altra èe colei che s'uccise amorosa}, idest Dido, quae interfecit se ob amorem Eneae cum desereret ipsam. Tamen veritas aliter se habet, ut dictum est, quia Eneas nunquam fuit in Affrica, nec unquam vidit Didonem. De hac materia dicetur amplius Paradisi capitulo IX. + +{Poi.} Hic autor nominat tertiam reginam famosissimam, de qua brevissime pertransit, quia de Cleopatra dicetur saepe alibi, et praecipue VI capitulo Paradisi. Ista fuit famosissima et sagacissima mulierum: Cleopatra siquidem regnum Egypti sagaciter recuperavit; nam et Cesarem, qui omnium victor erat, ipsa vicit et vinxit, regnum magnifice tenuit, viriliter defensavit, animose perdidit. Autor tamen describit eam specialiter a luxuria praedominante, dicens: {poi}, idest post Semiramim et Didonem, {èe Cleopatra luxuriosa}. Sed videtur quod autor male dicat, quia Cleopatra non videtur adulterata nisi cum Cesare, a quo in pretium libidinis obtinuit regnum Egypti, et petiit transferre romanum imperium in Egyptum. Si dicis de fratre suo Tolomeo, vir suus erat, quod erat irreprehensibile secundum legem gentis suae. Si dicis de Antonio, sponsus ejus fuit. Si dicis quod autor loquitur hic large de luxuria pro luxu, hoc nihil valet, quia autor hic tractat de libidine venerea. Dicendum est breviter quod autor bene dicit, et quod merito appellat eam luxuriosam, quoniam Cleopatra adulterata est cum omnibus regibus orientalibus, ut dicit Cornelius Tacitus. Non ergo mireris si autor posuit Cleopatram unam de tribus reginis notabilibus, quae sic magnanima fuit etiam in vicio, pro quo ponitur damnata. Nam sicut amicus ejus Cesar adulteratus est cum multis reginis, et tamen non debent taceri aliae virtutes, ita Cleopatra adulterata est cum multis regibus, et tamen non debent taceri laudes ejus. + +Et continuo autor exequitur consilium Virgilii, dicens: {movi la voce}, idest, ego Dantes movi vocem, et coepi loqui et dicere: {o anime affannate}, idest affectae passione fortis amoris, {venite parlar a noi s'altri nol nega}. Hoc dicit quia dubitabat forte quod non possent remorari ad loquendum secum, quia ita velociter portabantur a vento. Ideo dicit: {sì tosto come 'l vento a noi li piega}, idest, plicavit. Sed ne procedam obscure in tractatu istorum duorum spirituum, est sciendum quod in nobili provincia Romandiolae, in civitate Arimini, Johannes Sancatus, sic denominatus quia erat crure claudus, filius Domini Malatestae senioris, qui primus acquivisit dominium Arimini, vir corpore deformis, sed animo audax et ferox, accepit in uxorem Franciscam filiam Domini Guidonis Veteris de Polenta, Domini Ravennae, dominam corpore pulcram et vagam. In istam exarsit Paulus frater dicti Johannis, homo corpore pulcer et politus, deditus magis ocio quam labori. Cum ergo dicti Paulus et Francisca conversarentur simul sine suspicione, tamquam cognati, legebant semel in camera ipsius dominae in uno libro vulgari de Tabula Rotunda, in quo scriptum erat quomodo Lancillotus olim captus est amore reginae Zinevrae, et quomodo per mediatam personam, scilicet Galeottum, principem insularum longinquarum, conjuncti sunt simul ad conferendum de amore eorum; et quomodo dictus Lancillotus virtute istius collationis cognito amoroso igne fuit osculatus ab ipsa regina. Cum ergo predicti Paulus et Francisca pervenissent ad dictum passum, ita vis istius tractatus vicit ambos, quod continuo deposito libro devenerunt ad osculum, et ad cetera, quae sequuntur. Hoc autem in brevi significato Johanni per unum familiarem, ambos simul in dicta camera ubi convenerant, mactavit. + +{Amor.} Hic Francisca narrat quomodo et quare ipsa redamaverit ipsum; et volens se excusare dicit breviter, quod amor est tantae virtutis et potentiae quod semper cogit personam amatam redamare amantem, et e converso; et ideo non potuit facere quod non redderet vicem suam tali amatori. Dicit ergo: {Amor ch'a nullo amato amar perdona}, idest, amor qui non remittit alicui amato amare amantem, {mi prese del piacer costui sì forte}, idest ita me strinxit ad complacendum isti de mea pulcra persona; {che come vedi ancor non m'abandona}, quia sicut videre potes ita sumus ligati simul amore post mortem sicut fuimus in vita. Sed hic nota, lector, quod sententia praemissa est saepe falsa. Certum est enim quod sepe quis amat unam et non redamatur ab ea, et e converso. Ad hoc aliqui volentes salvare dictum autoris dicunt quod magis debet considerari affectus quam effectus. Unde dicunt quod nisi sit natus ex saxo amatus amat amantem; sed hoc est penitus falsum; nam de rei veritate multae fuerunt et sunt acerbissime odientes amantes, imo aliquae prociderunt eis nasum a facie cum dentibus, imo aliquae occiderunt se ipsas, sicut scribit Augustinus primo de Civitate Dei, et paulo supra hoc narravi de Didone quae potius elegit sibi mortem quam amorem nuptialem regis Jarbe. Et posito quod esset verum nihil faceret ad propositum quia isti devenerunt ad effectum, et omnes de quibus autor est supra locutus. Ad hoc dicunt alii confirmantes istam sententiam esse veram: Si vis amari ama; et dicunt quod ista est vera intentio autoris quia ipse ponit eamdem sententiam Purgatorii capitulo XXII. Dico breviter quod autor noster loquitur ibi de amore virtutis quae fundatur super honesto, ideo sententia est ibi vera. Hic vero loquitur de amore voluptatis qui fundatur supra delectabili, ideo hic sententia est falsa; et certe nimis miror de quibusdam qui videntur hoc credere et tenere cum videamus clare falsitatem istius sententiae. Quot milia sunt stabulariorum, leprosorum, ribaldorum quorum aspectum horribilem omnes fugiunt, qui amant reginas et nobiles dominas formosas et virtuosas! ergo redamabunt ipsos si viderint se amari ab eis? nimis est hoc absurdum inconveniens; sed ut cito veniam ad veram intentionem autoris, considera subtiliter, lector, quod autor non ponit istam sententiam tanquam veram, sed fingit istam mulierem luxuriosam hoc dicere ad excusationem sui, sicut sepe loquitur mulier amorata quando loquitur de suo fallo et delicto patenti, quod negare non potest. Dicit enim: ego non sum de natura angelica vel saxea; quomodo poteram non amare eum qui me tam ardenter amabat, et qui sponte subivit tot pericula et mortes pro me! Ergo bene dixit autor in persona istius meretricis. Et sic nota quod multa talia dicta autorum sepe male intelliguntur, quia non consideratur quomodo, et quare et quando dixerint. + +unde subdit: {elle giacean per terra tutte quante fuor ch'una}, et ista erat anima Ciachi, {ch'a seder si levò}, erat enim ita gravata infirmitate quae non potuit se erigere nisi ad sedendum, {ratto ch'ella ci vide passar davante}: sic facit saepe infirmus decumbens in lecto quando videt amicum familiarem sibi venire ad se. Sed ne procedam in aliquo obscure videamus quis fuerit iste Ciachus. Est ergo sciendum quod tempore nostri autoris paulo ante sui expulsionem, fuit in civitate Florentiae quidam civis nomine Ciachus, qui in vicio gulositatis excessit omnes qui fuerint suo tempore, et etiam in praeterito de quibus esset memoria; vir aliter bene moratus et satis placidus, plenus scomatibus et pulcris dictis, et quia eius parva facultas non poterat satisfacere debito gulae, quae est nimis importunus exactor, factus est ioculator mordax et visitabat domos nobilium et divitum qui epulabantur splendide et pinguiter, et cum invitatione et sine invitatione, semper tendebat quo maior spes ciborum et poculorum vocabat eum: de cuius loquacitate et scurrilitate dicetur plenius infra capitulo VIII. Et nota hic quod aliqui mirantur quod autor faciat hic mentionem de uno ioculatore tractans de vicio gulae, qui poterat dicere de multis et magnis principibus. Sed certe bene facit si dat tam vile vicium tam infami generi personarum; quamvis enim multi nobiles divites et potentes fuerint viventes splendide et gulose, non vixerunt serviliter amore ventris, sicut isti qui posuerunt finem suum et felicitatem suam in edacitate et bibacitate, et vendiderunt suam libertatem suadente gula; ideo bene dixit lupus cani, quod nolebat fieri servus amore ventris. Nota etiam quod autor potius voluit ponere istum quam alium, tum quia melius noverat eum, tum quia Florentini, quamvis sint comuniter sobrii in cibo et potu, tamen, quando regula fallit, excedunt gulositatem omnium hominum mundi, sicut testantur duo alii Florentini poetae, scilicet Petrarcha et Boccacius. + +{E quelli.} Hic autor ponit responsionem Ciachi ad interrogata, qui primo respondet ad primam petitionem, et dicit, quod cives civitatis divisae devenient ad vulnera, mortes et expulsiones. Ad cuius rei cognitionem est praesciendum, quod Florentia erat in maiori flore et potentia, quam unquam fuerit, in MCCC, in quo anno autor noster inceperat istud opus floridum. Sed, ut plerumque fit, res secundae pepererunt discordiam; nam tota civitas divisa est, primo inter nobiles, secundo inter populares, in duas sectas, scilicet Alborum et Nigrorum. Quae partialitas primo habuerat originem in civitate Pistorii in domo magna et potenti Cancellariorum, sicut dicetur infra capitulo XXXII. Sed cito iste morbus contagiosus transiverat Florentiam et infecerat totum corpus civitatis, repletum malis humoribus. Nam, ut dicit Valerius, nullum vitium finitur ibi ubi oritur. Partis Albae fuit principium et caput quidam miles, nomine Verius de Circulis. Erant autem Circuli tunc temporis arrogantes et superbi, tum quia erant valde divites et potentes, tum quia venerant paulo ante a rure ad civitatem; et nulla erat tunc maior societas in Florentia. Partis vero Nigrae fuit principium et dux alter miles nomine Cursius de Donatis, qui tempore suo non habebat parem in Italia. Erant autem Donati nobiles ab antiquo, non divites, sed sagaces. Circuli habebant maiorem sectam in populo, quia videbantur magis favere Reipublicae, ideo penes eos erat quasi totum regimen: Donati autem magis videbantur intendere ad dominium. Sed Bonifacius VIII volens obviare scandalo quod parabatur Florentiae, misit pro Domino Verio, et rogavit, quod faceret pacem cum Domino Cursio, vel quod committeret rem sibi, promittens se facturum sibi unum Cardinalem, et multas alias gratias. Verius, licet aliter prudens, noluit parere Papae; imo dixit, quod non habebat guerram cum aliquo. Et sic infecto negotio reversus est Florentiam. Et, ut breviter dicam, uno sero al unum tripudium Dominarum orta lite inter aliquos de utraque parte, fuit amputatus nasus uni Recoverino de Circulis; et hoc fuit principium magni mali. Alia vice Circuli invaserunt Dominum Cursium de Donatis, sed fuerunt repulsi turpiter. Deinde Cursius, celebrato consilio cum suis, decreverunt mittere ad Papam, ut faceret venire unum de domo Franciae, qui deponeret Circulos et populum. Quo scito fuit bannitus cum multis suis sequacibus, et multi eorum relegati. Bonifacius ergo, procurante Domino Cursio, qui semper sequebatur Curiam, et Domino Gerio de Spinis, qui erat Mercator Bonifacii, vocavit Karolum sine Terra, qui erat frater Philippi Pulcri Regis Franciae. Qui Philippus paulo post fecit mori istum Bonifacium; et fecit venire istum Karolum tamquam paciarium, ut pacificaret Florentiam, et deinde iret in auxilium Karoli II contra Siciliam; dans sibi intelligere, quod faceret ipsum eligi Imperatorem Romanorum, vel saltem locum tenentem Imperii. Karolus ergo in MCCCI venit Anagniam ad Papam Bonifacium cum quingentis equitibus francis: Et non intravit Florentiam propter partialitates praedictas. Regentes autem in Florentia, sentientes Karolum venire, miserunt legatos ad eum; quibus ille benigne respondit, quod veniebat, pro bono pacis. Intravitque Florentiam cum sua gente inermi et receptus fuit cum magno honore. Post paucos deinde dies voluit dominium, et potestatem pacificandi cives. Et continuo convocatis Prioribus, nobilibus et multitudine populi, iuravit conservare civitatem in bono et pacifico statu; et continuo contrarium fecit de consilio Domini Musatti Francesii, militis Florentini, qui venerat semper secum de Francia in Italiam, et suis expensis conduxerat eum, et corruperat magnis donis et denariis, quia erat pecuniosissimus in partibus Galliae. Ante ergo quam reverteretur domum, Karolus fecit armari gentem suam, et introduxit Dominum Cursium de Donatis cum aliquot amicis suis. Tunc quidam Dominus Schiatta de Cancelleriis, Capitaneus Florentiae, cum CCC equitibus, offerebat se Prioribus et Circulis ire ad capiendum Dominum Cursium. Sed Dominus Verius dixit: permitte tantum ipsum venire. Confidebat enim in favore et furore populi. Populus autem sine capite erat totus territus. Et breviter: Cursius sine resistentia, clamantibus suis: Vivat Dominus Cursius, ivit ad carceres, liberavit captivos. Quo tumultu Priores timentes fugerunt de Palatio; et sic discursum est ad praedam ad domos Alborum, et duravit quinque diebus cum magna ruina. Deinde haec pestis transivit in Comitatum cum magnis incendiis et populationibus. His rebus gestis, Karolus reformavit civitatem pro suo velle. Et cardinalis Matheus de Aquasparta venit Florentiam, qui alia vice fuerat ibi, et non potuerat componere partes. Et fecit fieri multas paces et affinitates, et voluit ordinare officia comuniter; sed Nigri, qui erant fortes, non permiserunt. Unde ipse turbatus recessit, et dimisit civitatem interdictam. Pax parum duravit; nam Simon filius Domini Cursii interfecit quemdam Dominum Nicolaum de Circulis, et vulneratus ab eo decessit; qui Simon erat iuvenis valentissimus. Taudem aliqui viri praecipui de parte Alba citati, timentes comparere, recesserunt, alii Aretium, alii Pisas, alii Pistorium, qui adhaeserunt Ghibelinis exulibus de Florentia, de quorum numero fuit Dantes; et eorum bona confiscata sunt per Karolum. Et sic vide, quomodo fuit destructa pars superba Alborum per Karolum sine Terra in MCCCII. Karolus deinde cum Roberto filio Karoli II ivit in Siciliam cum magna classe et numeroso exercitu. Sed inde cito recessit cum turpi pace, et redivit in Franciam, perdita magna parte suorum militum, sicut dicetur Purgatorii capitulo XX. Nunc vide literam quae de se obscura satis faciliter ex dicta historia declaratur. Dicit ergo: {e quelli a me}: idest ille Ciachus respondit mihi: illi cives Florentiae, qui iam nunc sunt divisi et discordes, {verranno al sangue}, idest ad sanguinis fusionem, {dopo lunga tenzone}, quia diu contenderunt intus et extra coram cardinali Matheo, et Papa Bonifacio, {e la parte selvaggia scaccerà l'altra con molta offensione}. Hic nota quod aliqui dixerunt ex ignorantia facti quod autor loquitur hic de parte guelfa et ghibelina, et quod vocat guelfam silvestrem, quia est rebellis et inobediens Imperatori. Sed hoc est penitus falsum, quia expulsio ghibellinorum fuerat per multa tempora ante; nec litera potest aliquo modo intelligi de illis. Cum ideo autor dicat partem expulsam redituram intra tres annos; et tamen pars ghibellina non est reversa Florentiam usque ad diem istam. Dicendum ergo quod sicut patet clare ex dictis autor loquitur de parte alba et nigra quarum utraque erat guelfa. Ideo expone sic: {e la parte selvaggia}, idest pars Circulorum, quam appellat silvestrem, idest agrestem, quia venerant de agris et rure, unde alibi saepe male loquitur de ista parte et praecipue Paradisi capitulo XVII. {Scaccierà l'altra}, scilicet partem Donatorum, quia Dominus Cursius et multi fuerunt expulsi {con molta offensione}, quia fuerunt banniti de aere et persona. + +{Giusti.} Hic autor ponit responsionem Ciachi ad secundam petitionem, et hic nota quod aliqui ad expositionem istius literae dixerunt quod autor loquitur de iustitia et iure sive de iure civili et canonico, quibus duobus iuste regitur genus humanum; sed istud est alienum dicere. Nam cum peto simpliciter et absolute si aliquis est iustus in civitate, secundum communem modum loquendi non debet intelligi nisi de homine. Dicendum est ergo quod autor loquitur de se et Guidone Cavalcante, qui de rei veritate tempore illo erant duo oculi Florentiae, sed autor non exprimit nomen, sed relinquit intelligi iudicio prudentum. De se enim nullus sapiens dubitabit; de Guidone autem et laudibus eius dicetur infra Inferni capitulo X et Purgatorii capitulo XI, tamen latenter tangit dicens: {e non vi sono intesi}, quia pars regens non adhaesit consilio istorum duorum: imo Guido fuit missus ad confinia ex quo mortuus est; et consilium Dantis spretum. Dicit ergo: {giusti son dui}, scilicet Dantes et Guido Cavalcante, {e non vi sono intesi}, sed certe cito poenituit eos. + +{Poi.} Hic autor ostendit quomodo Virgilius quietaverit Plutonem dicens: {poi se rivolse a quella infiata labia}, idest ad superbiam Plutonis, quia opulentia diviciarum inflat; labia enim appellatur habilitas faciei apud Florentinos; unde nota quod sicut scribit philosophus II Rhetoricorum describens mores divitum, dicit quod divites inter alios malos mores habent hoc qui sunt elati, quia habendo divitias reputant se habere caetera bona, quia diviciae sunt quoddam praetium omnium aliorum; et adducit ibi dictum Symonidis poetae, qui scribit quod uxor Jeronis interrogata utrum esset melius fieri divitem quam sapientem, respondit: quod magis frequenter videbat sapientes frequentare ianuas divitum, quam e converso; vident ergo se divites abundare his, quibus indigent saepe etiam sapientes; sed certe divites indigent maioribus bonis quam sapientes; ideo bene alius philosophus dixit, quod medici visitant domos aegrotorum et non e contrario, et tamen non sequitur quod aegrotus sit melioris conditionis quam medicus; + +{Qui.} Hic autor explicat poenam praedictorum dicens: {Io vidi gente troppa più qui ch'altrove}, quia maior est numerus avarorum, quam caeterorum peccatorum, {voltando pesi}. Et hic notandum quod autor dat debitam poenam istis; nam per ista onera repraesentat nobis magna pondera laborum et curarum quae continuo premunt et gravant corpus et animum avari et prodigi; corpora enim non quiescunt dum continuo discurrunt per mare, per terram, per montes, per valles exponendo se omnibus periculis coeli, aquae, piratarum, latronum, et omnia incomoda tolerando, scilicet famem, sitim, algorem, calorem; et si forte corpus quiescat, numquam animus, imo semper secum luctatur. Dicit avarus intra se ipsum: si vendis frumentum et carefiat, tu crepabis dolore: si non vendis et vilefiat, tu morieris dolore. Nonne avari acquirunt cum labore, possident cum timore, perdunt cum dolore? Bene Dyogenes proiecit sacculum pecuniae post furem, qui saepe de nocte tentaverat solicitus et tremens subtrahere illum de sub capite eius. Quid prodigus? quali onere premitur cum deficit sibi ad expendendum? violenter rapit, clam furatur, mentitur, periurat, prodit, saepe vendit pudorem filiae, imo libertatem suam. Certe Caius Galigula cum aerarium vacuasset prodigaliter et insane, constituit prostibulum in palacio, et imposuit vectigal meretricibus. Vere ista sunt onera importabilia et incredibilia inexpertis, et dicit: {per forza di poppa}. In hoc tangit actum impellentis onus, quia cum pectore totus incumbens impellit; per hoc innuit quod in pectore stant ista pondera ubi est cor sub mamilla sinistra; unde tusco vulgari mamilla appellatur {poppa}, et dicit: {e d'una parte et altra}, quia scilicet a dextra stant prodigi, tanquam minus delinquentes; a sinistra vero avari. Ad intelligendum autem modum istius poenae debes imaginari unum circulum rotundum, et in eius medio unam lineam rectam per longum ductam, quae aequaliter dividat ipsum circulum in duas partes. Modo ex una parte stant prodigi currentes usque ad lineam mediam, sed nunquam attingunt illud medium signum; e contra ex alia parte pariter concurrunt avari impetuose, impausabiliter usque ad idem signum. Hoc autem figurat quod neutri attingunt medium virtutis, scilicet liberalitatis, aut si attingunt interdum non persistunt in eo, imo celeriter retrofugiunt et recedunt. Unde nota quod vicium liberalitatis est medium duarum malitiarum, scilicet avariciae et prodigalitatis. Liberalis enim est qui dat ubi, quando, et quo oportet. Avarus vero est qui detinet tenenda et non tenenda indifferenter. Prodigus e contra dat danda et non danda indiscrete, et uterque nocet sibi et alteri quod nulli prodest. Prodigus vero ita nocet sibi et alteri, quod tamen prodest aliquando alicui. Nota etiam quod autor mirabiliter fingit ista duo vitia contraria puniri simul in eodem circulo et eodem supplicio, quia habent fieri circa idem medium et separantur ab eodem medio, et avaricia est magis insanabilis et plus nocet, ut iam dictum est, et probat philosophus Libro Ethicorum. Ideo autor ponit prodigos a dextra, avaros a sinistra; et avaros magis detestatur, ut statim videbis in tertia parte generali. Notandum est etiam quod ista duo vicia sunt maxime damnosa publicae utilitati. Avarus enim recte potest assimilari gripho qui eruit aurum ex terra, et tamen ex quadam naturali invidia non permittit aliquem tangere. Prodigus vero assimilatur araneae quae se eviscerat ut faciat aliquid opus vanum, et dicit: {cum grandi urli}, quia enim avarum lupo, ideo bene dat sibi vocem lupi; ululatus enim est vox luporum. + +{Questi.} Nunc Virgilius respondet ad secundam petitionem autoris, et confirmans dictum illius dicit: {questi for cherci che non han coperchio piloso al capo}, idest omnes isti qui sunt a sinistra non habentes coopertorium pilosum ad caput propter clericam rasam fuerunt clerici. Clerica enim significat in prelatis quod debent reiicere et resecare superflua temporalia; nam capilli ex superfluitate nascuntur, et tangit principaliores dicens: {e papi e cardinali, in cui usa avaricia il suo soperchio}, idest quod avaricia istorum excedit avariciam caeterorum; ideo bene Zeno episcopus veronensis dicit in suo libro de avaricia, quod avaricia a mundo pro crimine non habetur, quia non invenit a quo reprehendatur. Et hic nota lector quod autor loquitur hic tam aperte ex indignatione, quia in istis nulla videtur causa avariciae: primo quia ut plurimum sine magno labore perveniunt ad ista beneficia et bona temporalia, et nos videmus quod qui succedunt in alienis diviciis sine labore suo communiter solent esse prodigi; secundo, quia isti non habent uxores vel filios pro quibus accumulent, et si habent, non audent dicere quod sint sui; et quamvis autor videatur fuisse nimis audax, tamen multi alii habuerunt hanc libertatem, sicut Bernardus qui dicit: *Vos autem sacerdotes fecistis Deum fabulam mundi*. Sed certe nescio videre causam avariciae in prelatis, nisi forte quia prohibitio auget concupiscentiam. Nota etiam quod autor loquitur solummodo de viciosis et omnino laborantibus isto morbo. + +et statim reddit causam quia non possit provideri, dicens: {seguendo lo giudicio di costei che v'èe occulto}. Et hic nota quod autor ex hoc ostendit quid proprie sit fortuna; est enim effectus particularis non cognitus ab humana scientia. Illud enim appellamus fortuitum cuius causam ignoramus, cum tamen causa sit in se, sed occulta; et dabo exemplum grossum ad declarationem huius. Quidam pauper lentus et negligens habitabat sub vili tugurio in riperia Januae cum uxore et filiis parvulis; qui dum saepe increparetur ab uxore quod non laboraret, ex quo caderet a paupertate in miseriam cito, semper respondebat per istud unum dictum vulgare: {A chi Dio vuol bene dormendo gli vene}. Et hoc rei probavit eventus. Nam uxor eius, ipso stertente de mane in lecto, invenit magnum cumulum aureorum in stipite eiecto ad litus per tempestatem, et sic factus est dives dormiendo. Hunc ergo casum appellamus fortuitum, quia nescimus causam quare iste tristis invenerit aurum, qui debuisset potius invenisse stercus; unde Philosophus in suo libello de bona fortuna dicit: quod si quis interroget fortunatum quare sic agat, respondebit se nescire. Unde ibidem dicit Aristoteles, quod fortuna est sine ratione natura, idest impetus naturalis adveniens homini sine ratione. Sic ergo patet quod ignorantia humana imposuit istud nomen fortuna, nam unum et idem appellatur fortuitum ab uno, quod non appellatur fortuitum ab alio, sicut patet in casu quem ponit philosophus II physicorum, et Boetius in V. Si cultor conductus praetio a Domino agri dum foderet agrum reperit thesaurum, modo ista inventio auri videtur fortuita apud ignorantes causam: tamen unus magnus astrologus qui cognoscat nativitatem illius rustici et videat causam quare ille invenerit aurum, non reputabit hoc fortuitum: et declarat occultationem fortunae per simile dicens: {come in erba l'angue}, idest serpens; anguis enim qui latet in herba prius mordet hominem quam perpendat: et ita fortuna praevenit hominem et prosternit antequam cogitet, dum est in flore prosperitatis et reputat se magis securum. + +Ad primum dico quod autor tractat de custodia quae fit in turri in fine istius circuli, et continuans dicta dicendis, dicit: {Io dico seguitando}. Sed antequam descendam ad expositionem literae, ad claram intelligentiam istius continuationis est praesciendum, quod Dantes quando expulsus est de patria, sicut plene iam patuit supra capitulo VI, fecerat de opere suo sollummodo VII capitula praecedentia. Cum autem ipse more exulum incertus suae fortunae pluribus annis vagus moraretur cum diversis dominis, noluit divina providentia quod tam egregium opus perderetur. Accidit ergo quod cum quidam rimaretur inter caeteras scripturas Dantis in quibusdam cofinis portatis ad loca sacra, quando ignita turba magis avida praedae, quam iustae vindictae, cucurrerat ad domum eius, reperit dicta VII capitula; quibus cum admiratione lectis et inspectis, subtraxit sagaciter de loco ubi erant, et portavit ad quemdam civem nomine Dinum eo tempore famosum eloquentem in Florentia; et breviter cognita perfectione operis imperfecti miserunt ista capitula Marchioni Marcello Malespinae cum quo tunc Dantes erat. Quae ille satis intelligens dominus bene notata ostendit fideliter Danti rogans, ut non dimitteret sine fine opus cui fecerat tam altum principium. Dantes opere viso fertur dixisse: redditus est mihi maximus labor cum honore perpetuo. Ergo fato volente et Marchione instante, non sine magno labore conatus est resumere altam fantasiam quam omiserat, et incoepit de novo procedere et continuare materiam inchoatam dicens: {Io dico seguitando}, idest prosequendo materiam intermissam propter exilium; sed antequam ulterius procedam, lector, volo te notare quod istud capitulum, quod quibusdam videtur facile et de materia communi, est valde difficile et pulcrum, in quo autor facit novas et artificiosas fictiones. Primo ergo fingit quod in ista turri fiat speculatio vel signum ad civitatem Ditis, ut Phlegias nauta veniat et portet animas supervenientes cum navi ad ipsam civitatem, et intelligas de animabus illis quae sunt puniendae intra terram, quia quae puniuntur extra numquam recedunt a loco suo, nec accedunt ad fortilicium. Et vult breviter dicere quod viderunt duo luminaria in summitate istius turris erigi, et duo alia respondere istis ex summitate alterius turris, quae erat supra portam civitatis. Istud autem signum significabat quod duo venerant ad portum peregrini ignoti volentes tendere ad civitatem. Ad literam ergo dicit autor: {Io dico seguitando che gli occhi nostri}, scilicet intellectuales, {andar suso a la cima d'un'alta torre}, quae erat in extremo margine istius vallis, {assai prima che noi giungessimo al piè}. Et hic nota quod autor retrocedit ordine artificiali; nam dixerat in fine capituli praecedentis quod pervenerant ad pedem turris, nunc vero narrat quid viderint a longe antequam pervenirent ad ipsam turrim, et est usitatus modus loquendi; saepe enim homo narrans suum iter, dicit: nos pervenimus tali die ad urbem, sed antequam applicaremus ad ipsam vidimus a longe in quadam turri duo luminaria extra; et continuo assignat causam quare direxerunt oculos ad apicem turris, cum dicit: {per due fiammette}, idest faces ardentes, {che vedemmo porre}, et istae duae flammae indicabant quod duo erant qui veniebant; et ideo custodes alterius turris civitatis statim respondentes reddiderunt simile signum, scilicet duas alias faculas, sicut videmus de facto in mundo nostro quod aliquis stans in turri ad custodiam fortis passus, videns novam gentem vel hostilem appropinquare, facit certum signum civitati et statim recipit simile signum. Dicit ergo: {et un'altra}, dicunt aliqui scilicet flamellam, sed hoc est falsum, imo aliam turrim civitatis, {render cenno}, idest simile signum duarum flammarum, {da longi}, quia magnum spatium erat inter turrim et turrim, ideo dicit: {tanto ch'a pena il potea l'occhio torre}, idest accipere vel comprehendere propter nimiam distantiam. Et hic nota quod ista litera potest simpliciter intelligi sicut expositum est, tamen moraliter potest exponi quod turris figurat ipsam superbiam quae est alta, et ignis similiter qui semper tendit in altum, quem autor fingit se vidisse a longe, imo interdum per totum mundum sicut patuit in Alexandro magno, Caesare et multis. Et ponit autor duas turres et in utraque duas flammas; prima turris est superbia extrinseca et apparens et ideo prima offertur visui, idest speculationi autoris, et habet duas species quae figurantur per duas flammas scilicet superbiam in benefactis et superbiam in malefactis; nam istud vitium non solum habet locum inter mala, sed etiam inter bona; puta quando quis superbit de scientia, de virtute, de sanctitate, de bonitate dando gloriam sibi et non Deo; de malefactis habet locum superbia, quando quis arroganter ascribit sibi illud bonum quod vere non est in eo. Secunda turris est superbia intrinseca quae detegitur et manifestatur per exteriorem; nam aliter cognosci non potest; et ista similiter habet duas flammas correspondentes illis primis, quia similiter habet locum in benefactis et malefactis: et est hic bene considerandum quod aliqui exponunt istum passum perverse et per contrarium. + +{Corda.} Nunc autor describit nautam praedictum. Ad cognitionem cuius oportet praescire quod Phlegias rex Laphitarum in Thesalia fuit pater Isionis, qui primus in Graecia exercuit violentiam tirannice cum Centauris suis; ideo bene Virgilius VI Eneidos dat congruam poenam sibi et aliis superbis. Fingit in altis lectis super cultris aureis et habent epulas splendidas super mensas paratas regaliter nec possunt illis vesci, quia una maxima furia infernalis non permittit porrigere manum in mensam; habent et saxum pendulum supra caput quod continuo cadere videtur ad domandum eorum superbam cervicem. Nunc ad propositum Phlegias iste fuit superbissimus in mundo, qui interfecit filiam suam et incendit templum Apollinis; ideo autor inducit eum hic ut per ipsum repraesentet nobis vicium pessimum superbiae in generali, et dat sibi officium transportandi animas ad civitatem infernalem intra quam punitur violentia et fraudulentia, quia superbia est recta via quae ducit homines ad omnia magna mala et peccata, unde Salomon: Initium omnis mali est superbia. Ad literam ergo veniendo autor volens describere velocitatem istius nautae venientis, praemittit comparationem pulcram et propriam de sagitta quae cum summa festinantia emittitur ab arcu vel balista. Sicut enim sagitta velocissime scindit aerem, ita navicula aquam; et sicut sagitta laevis, acuta penetrat et ferit pestifere, ita ista navicula superbiae; ideo bene dicit: {Corda non pinse mai da se saetta}, impulsa a manu hominis, {che sì corresse via isnella}, idest velox, {per l'aire com'io vidi una nave piccioletta venir}, scilicet impulsa a manu hominis, {verso noi}, quia veniebat pro eis, {in quella per l'aqua}, scilicet stygialem. + +Et hic nota quod ista navicula figuraliter est vita superbi sive eius superbia quae est parva, brevis et velocissimi cursus; ideo bene repraesentatur per navim quae est avis lignea, domus sine fundamento, ut ait Secundus philosophus: et ita vita superbi est sine firmitate, quia nullum violentum est diu durabile; et ista navis ducitur per vallem tenebrosam et continuo instabilis vacillat in undis et imminet naufragio, et dicit notanter: {sotto 'l governo d'un sol galeotto}, idest gubernatoris ad denotandum quod nunquam superbus vult socium, et est oppositum aliorum viciorum; nam communiter simile gaudet simili, sicut avarus avaro, prodigus prodigo; sed superbus non potest convivere superbo, imo semper conatur destruere eum, unde duo sunt quae praecipue nolunt consortium, scilicet dominium et matrimonium, ut dicit Seneca tragoedia secunda; et subdit quomodo se habuerit ille Phlegias erga ipsum autorem, quia dixit: {Or sie' giunta anima fella}, putabat Phlegias portare istos ad certam poenam intra civitatem, ideo exclamat, venies ad standum cum aliis damnatis crucianda. + +{Mentre noi.} Ista est secunda pars generalis in qua autor tractat de uno spiritu moderno arrogantissimo, in quo clare ostendit quae et qualis sit poena superborum. Ad quod notandum quod autor dat meritam poenam istis superbis; fingit ipsos trahi et raptari inter se invicem per lutum et foetorem istius vallis, per quod figurat quod superbi semper rixantur inter se, et unus deiicit alium et alter facit ruinam alterius, et sic alta gloria superbi cadit in lutum, quia efficitur ludibrium fortunae, ridiculum populi et fabula vulgi; nam post lapsum venit in odium et contemptum omnium et suorum et amicorum; modo ad literam dicit autor: {Dinanci a me si fece un pien di fango}, idest occurrit oculis meis mentalibus, {mentre noi passavam la morta gora}, idest interim dum transiremus per illam vallem stygiam, cuius aqua erat mortua, idest immota; {gora} enim est vulgare florentinum, et est aqua quae currit per duciam ad molendinum. Sed ne procedam ulterius obscure ad cognitionem istius hominis est sciendum, quod iste erat quidam miles florentinus nomine Philippus Argenti de Adimaris, vir quidem superbissimus, iracundissimus, sine virtute vel civilitate, displicentissimus, quia erat de stirpe numerosa valde, et pulcer et fortis corpore et dives valde, quae omnia sibi materiam arrogantiae ministrabant, habebat summe odio populum florentinum, habebat unum equum quem vocabat equum populi Florentiae, quem promittebat omnibus petentibus eum mutuo; de mane equus erat paratus tempestive et dabatur primo venienti; postea aliis supervenientibus dicebatur: tarde, tu fuisti praeventus, et sic eludebat spes multorum, et de hoc habebat solacium et risum. Vide ergo quomodo autor bene solvit sibi de vectura si aliquando fuit delusus ab eo. Hunc equum fecit aliquando ferrari argento, ideo cognominatus est Philippus Argenti. + +et subdit defensionem Virgilii dicens: {perchè 'l maestro accorto}, idest Virgilius providus circa salutem autoris, {lo sospinse}, idest repulit a navi, et transivit ultra, dicendo: {via costà con gli altri cani}, idest vade cum aliis superbis qui irascuntur ad omne verbum, sicut canis ad omnem muscam, et per hoc notat prudentiam sapientis qui cito cedit furori, et dimittit talem dicens: vade, morde te rabie canis rabide. Sed ut appareat clare qualiter iste canis rabidus non potuerit pati aliquam contumeliam verborum etiam iocosam, volo te scire novum iocosum per quod evidenter appareat eius natura clara displicenter. Est ergo breviter sciendum, quod tempore istius Philippi, paulo ante expulsionem autoris, fuit in civitate Florentiae Ciachus maximus gulosus, de quo dictum est supra capitulo VI, et quidam alius ioculator leccator, nomine Blondellus, homo parvulus de persona, sed multum politus et ornatus, cum caesarie capillorum flava, non habens pilum tortum in capite. Hic Blondellus una die, tempore quadragesimae, profectus ad piscariam, volebat emere duas lampredas pro domino Verio de Circulis, qui tunc erat princeps partis Albae. Quod Ciachus videns accessit ad Blondellum, et petiit quid esset. Blondellus subito finxit quod heri de sero tres pulcriores lampredae cum uno magno sturione praesentatae fuerant Domino Cursio de Donatis, qui erat princeps alterius partis Nigrae; et dixit, quod ideo faciebat emi alias duas, quia crastina die erat daturus prandium quibusdam nobilibus, petens: nonne venies tu? Cui Ciachus respondit: bene scis, quod veniam. Ivit ergo Ciachus die sequenti, hora prandii ad domum Domini Cursii, quem reperit ante ostium suum cum quibusdam vicinis suis. Qui dixit: bene vadat Ciachus; quid vadis faciendo? respondit Ciachus: Domine, venio pransum vobiscum. Et ille: vadamus, quia hora est. Quum autem discubuissent, Ciachus perpendens, quod nullus erat ibi forensis, putavit se deceptum; sed multo maiorem delusionem habuit, quando vidit se non habere nisi de ciceribus et pisciculis Arni; et continuo coepit facere vindictam de Blondello. Post paucos ergo dies ivit Ciachus ad forum vetus; ibi ex aliis ribaldis elegit unum, qui visus est habilis sibi ad id quod volebat; et explorans ab eo, si erat bene agilis in pede, promisit sibi unum grossum, si faceret quod petebat. Imposuit ergo sibi, quod iret ad Logiam Adimarorum, cum uno flasco vitreo in manu, et diceret domino Philippo Argenti, quod Blondellus mittebat eum et rogabat, quod rubinaret sibi illud vas cum suo vino rubeo, quia volebat modicum solatiari cum quibusdam suis zancariis. Ivit ergo iste ribaldus plene informatus a Ciacho, Ciacho sequente parum a longe, et fecit ambasiatam Domino Philippo ex parte Blondelli, et statim aufugit, ne ille iam insurgens iniiceret manus in eum. Ciachus, qui notaverat totum, laetus dedit denarium ribaldo et recepit flascum suum. Et sine mora ivit, et invenit Blondellum, cui dixit, quod Dominus Philippus faciebat eum conquaeri; quare Blondellus ivit versus logiam Adimarorum, et Ciachus sequutus est eum, expectans videre eventum rei. Sed dominus Philippus, qui non potuerat contingere baratarium, stabat totus turbatus et rodebat se ipsum in animo, quia extimabat, quod Blondellus ad postam alicuius fecisset sibi unam truffam. Et ecce interim Blondellum; cui statim dominus Philippus venit in occursum. Et quum Blondellus ignarus fraudis factae contra eum, salutaret illum, Philippus, qui erat corpore magnus, nervosus, fortis, iracundus, indignans dedit sibi cum pugno magnum ictum in faciem. Et Blondello clamante: Heu mihi! quid est hoc, Domine mi? Philippus apprehendens eum per crines, abiecto caputio, fulminabat super eum manu, et lingua clamabat: Proditor! bene videbis, quid est hoc. Quale rubinare mittis tu ad me? Bene rubinabo te. Videor ne tibi puer irridendus? Et sic dicendo cum pugnis suis, qui videbantur sibi ferrei, fregit sibi totum visum, et totum caput depilavit, volutando ipsum per lutum; et cum tanto studio repetebat verbera, quod numquam Blondellus potuit dicere unum verbum ad veram excusationem sui. Demum quum multasset eum multis bussis, et multi concurrentes cum maximo labore eruissent illum de manibus suis, dicebant Blondello, quod ipse fatue egerat mittendo Philippo ribaldum cum flasco et truffis, quia bene debebat scire, quod dominus Philippus non erat homo mottezandus. Blondellus autem plorans, excusabat se, quod nunquam miserat ad eum pro vino; et statim cogitavit, hoc factum fuisse opera Ciachi, qui solicitaverat eum ut iret ad dominum Philippum. Deinde aliquantulum refocilatus, reversus est domum, ubi pluribus diebus stetit, quod non potuit apparere tristis et dolens. Tandem egrediens occurrit Ciacho, qui petivit, quale fuerat vinum domini Philippi. Blondellus respondit: tales visae fuissent tibi lampredae domini Cursii. Tunc Ciachus subridens: in te amodo stat, si velis mihi dare tam bene ad comedendum, dabo tibi tam bene ad bibendum. Ad propositum ergo vide, qualiter Philippus Argenti pro una vana buffa distratiavit crudeliter vilem homuncionem per lutum cum furore. Ideo bene nunc distratiatur viliter, ut canis rabidus ab aliis canibus per triste coenum infernale. + +Et subdit responsionem Virgilii qui dicit quod autor videbit quod optat antequam perveniat ad finem circuli, unde dicit: {et egli a me}: supple Virgilius respondit: {tu serai sazio di tal disio e conven che ti goda}, quasi dicat, eris satur et laetus tali vindicta quam appetis tam avide, {avanti che la proda}, idest antequam extremitas ripae, {ti si lassi vedere}, quasi dicat: antequam applices ad ripam civitatis ubi exibis de navi; et sic vide quod adhuc erant tam a longe quod non poterant videre ultimam ripam. Et hic nota quod istud quod autor hic fingit, aliquando accidit de facto in mundo isto, quia dicit aliquando vir sapiens videns rabiosam bizariam unius superbi: iste ducet adhuc miseram vitam; dicet alius ego vellem videre cito; respondet sapiens: istud forte accidet priusquam optes vel credas, et sic accidit: sic dicebat Boetius exul, et hoc verificatum est in utroque. Nam si Boetius non fuisset relegatus per superbum regem Gothorum, non fecisset opus tam nobile et utile, quod fuit multis causa consolationis in tribulatione et desperatione; nec Dantes nisi similiter passus esset persecutionem superborum fecisset opus tam mirabile, quod fuit causa correctionis sibi et aliis. Unde si uterque fuisset interrogatus: velles tu numquam fuisse expulsus, non dubito quod respondisset: nullo modo. + +{Et io.} Hic autor ponit responsionem suam ad Virgilium, in qua profitetur se iam videre signa praetendentia ipsam. Unde dicit: {Et io}, idest ego Dantes dixi: {Maestro}, idest, o Virgili, magister mi, vere videris mihi dicere verum, {già certo}, idest certe sine dubio, {cerno}, idest discerno et comprehendo, {le sue meschite}. Et hic nota quod istae Ecclesiae sunt sepulcra haereticorum qui puniuntur iuxta moenia murorum intra civitatem. Sicut enim accidit in mundo isto, quod accedentes ad aliquam terram primo solent videre a longe templa quae communiter sunt alta et apparentia, ita nunc isti accedentes ad istam civitatem infernalem primo vident templa, idest sepulcra haereticorum, quae ad modum templorum apparebant in aere, quia eorum coopertoria sunt suspensa in alto, et videntur in forma quasi tecta Ecclesiarum acuta in medio. Nota etiam quod autor utitur vocabulo saracenico; nam Ecclesiae haereticorum non possunt dici Ecclesiae. Ponit etiam ipsa sepulcra haereticorum iuxta extrema seposita a toto corpore civitatis, quia conventiculae haereticorum sunt tales, quod vitant consortia aliorum. Et tangit formam poenae istorum a qua procedebat ille dolor, quia scilicet puniuntur in igne, unde dicit: {vermiglie come fosser uscite di fuoco}, sicut a simili videmus hic quando faber ignit bene unum ferrum quod totum videtur igneum. + +{Noi.} Hic ultimo autor ostendit quomodo pervenerint ad istam civitatem, quam describit a mirabili fortitudine eius, dicens: {noi pur giugnemo}, idest nos tandem pervenimus et appulimus finaliter navigando cum Phlegia, {dentro a l'alte fosse}, idest profundas, {che vallan quella terra sconsolata}, idest cingunt et claudunt illam civitatem infelicem, quia Infernus est locus inconsolabilis, ut dicit Aristotiles in sua poetria. Et hic nota quod autor fingit istam civitatem fore fortem et inexpugnabilem cum magnis fossis profundis et muris altis et fortibus, ut locus conveniat damnatis. Videmus enim in mundo nostro quod qui gravius deliquerunt coercentur duriori carcere, et subiiciuntur gravioribus poenis; et ita qui laevius peccaverunt largius detinentur et laevius puniuntur: ita in proposito, isti qui sunt inclusi intra civitatem, enormius peccaverunt; illi vero qui sunt positi extra in loco ampliore et liberiore, laevius peccaverunt. Nota etiam quod per profunditatem fossarum, et fortitudinem murorum, autor figurat profunditatem et difficultatem materiae, quam nunc parabat intrare, sicut statim dicetur; unde dicit: {le mura mi parea che ferro fosse}, idest essent de materia ferrea, ut bene videbis infra. + +Ideo autor bene fingit quod non potuerunt pervenire ad introitum nisi per longam circuitionem, unde dicit: {venimmo in parte}, scilicet ad terram ante portam civitatis, ubi erat portus illius navigii, {dove 'l nocchier forte}, scilicet Phlegias superbus: {gridò: uscitice}, idest exite de navi, quia: {qui èe l'entrata}, et bene dicit quod clamavit, quia cum magna indignatione et ira deposuit eos ad terram. Sciebat enim quod erant facturi magnum damnum civitati, et dicit: {non senza far pria grande agirata}, quia non sine longo discursu rationis et magno labore speculationis potuit pervenire ad istam materiam. Et hic ultimo nota lector, quod potes mirari et dubitare, nonne autor noster descripsit supra civitatem infernalem, ubi tertio capitulo dixit: {Per me si va nella città dolente!} similiter descripsit Charonem nautam qui transportat omnes animas pravorum in Infernum per fluvium Acherontis; quare ergo nunc describit aliam civitatem et alium nautam, scilicet Phlegiam qui transfert animas de valle ad istam civitatem? Dico breviter quod autor non est hic superfluus, imo subtiliter facit pulcerrimam fictionem; fingit enim quod ista magna et antiqua civitas habeat tria et diversa fortilitia, sicut gratia exempli habet civitas antiqua Padua in Italia. Modo in primo fortilitio maiore, ubi non fit magna custodia, habitant illi qui peccaverunt per incontinentiam. In secundo strictiore ubi fit magna custodia habitant illi qui peccaverunt per violentiam. In tertio fortilitio strictissimo habitant illi qui peccaverunt per fraululentiam, ubi invenitur tertius portitor animarum peior et horribilior caeteris, scilicet Gerion; et ultimo in centro civitatis est carcer obscurissimus, scilicet puteus in quo puniuntur proditores. + +{Io vidi più di mille.} Ista est quarta et ultima pars generalis, in qua autor ostendit maximam resistentiam quam habuerunt ad intrandum istam civitatem. Sed antequam descendam ad literam exponendam volo te praescire, quod tota ista pars est fortis et comuniter male intellecta; sed ne perdam tempus dicam breviter et summatim, quod autor noster ideo fingit se hic invenisse maximam resistentiam, ut per illam det intelligi maximam luctam mentis quam secum habuit. Si enim supra autor invenit in singulis circulis unum singularem custodem qui voluit sibi denegare ingressum ne videret communia vicia et supplicia incontinentium, quae sunt quasi per se nota; quanto fortius debet hic invenisse magnam multitudinem custodum volentium impedire ne intret civitatem, et videat vicia magis occulta? Fingit ergo subtiliter quod daemones in magna multitudine cum magno furore concurrerint ad turrim magistram, ut bene custodirent passum ne isti possent intrare. Ergo per daemones autor repraesentat nobis malitias, fraudes et falsitates quas parabat describere, quas non Homerus, non Virgilius numquam descripserat; ideo non mireris si habuerit hic magnam resistentiam, quia sine magna difficultate non poterat intrare fortem materiam. Nunc ad literam dicit autor : {Io vidi più di mille dal ciel piovuti}, idest Daemoniorum qui propter superbiam ceciderunt de caelesti civitate in istam infernalem, et ponit numerum pro numero, ita poterat dicere centum milia vel mille milia, quia infinita et innumerabilia sunt genera malitiarum et fraudium, et dicit: {in su le porte}, in plurali propter versum, vel ad magnificandam fortitudinem illius portae, cum tamen non esset nisi una porta, ut patebit postea. Et primo ponit verba daemonum, dicens: {che dicean stizzosamente}, idest indignanter et cum ira: {chi èe costui}, scilicet tam audax, tam valens, {che senza morte}, idest qui antequam sit mortuus, {va per lo regno della morta gente}, idest per Infernum qui est locus vere mortuorum; et vide quod autor noster non erat mortuus cum istis, quia non fuerat usus in vita malitiis et fraudibus, nisi parum ad fallendas mulieres in juventute sua, ut dicetur alibi. + +{che già l'usaro a men stretta porta}, idest ad primam portam Inferni, quae est magis patens quam ista, quia est sine ulla custodia, {la quale ancor se trova senza serrame}, quia Christus fregit seras et claustra Inferni iuxta illud: *Attollite portas principes vestras*. Et specificat illam portam per titulum nigrum qui reperitur in summitate istius portae, ut patuit in principio tertii capituli, unde dicit: {tu vedesti la scritta morta}, idest scripturam, quae est vox mortua, ubi dicitur: {iustizia mosse il mio alto Fattore}. Sed certe sicut non potuerunt resistere Christo ibi; ita hic non poterunt resistere uni Deo qui iam venit in succursum nostrum. Et vult breviter dicere Virgilius ad excusationem suam: isti daemones praesumpserunt impedire Christum ne intraret infernum per liberationem Patrum, quanto fortius possunt presumere impedire nos! sed sicut nihil profecerunt tunc, ita nec nunc, quia intrabimus virtute divina. Et sic vide ex dictis cessat obiectio quam solent quidam facere, quare daemones non recipiebant Dantem libenter ut lucrarentur illam animam? quia autor venerat vivus ad liberandum se et alios ab isto Inferno, moraliter loquendo. Et nota quod appellamus Infernum moralem statum vitiorum, quia homines moraliter loquendo sunt mortui in eo, sicut a simili dicimus bellum civile, quia de civibus fuit et inter cives gestum, tamen re vera fuit potius incivile. + +et describit tempus illius coniurationis, quia scilicet erat noviter mortuus quando Ericto compulit eum sua arte magica intrare puteum inferni ad suscitandam umbram unius proditoris de profundo inferni. Dicit ergo: {la carne era nuda di me}, idest nudata et privata mea figura humana, quia cito post mortem caro resolvitur in elementa sua, et amittit pristinam figuram, {di poco}, idest de modico tempore eram mortuus, {ch'ella me fee intrar dentro a quel muro}, scilicet istius civitatis; stabat enim Virgilius ante portam quando dicebat ista, et ecce quare: {per trarne un spirto del cerchio di Giuda}, idest de ultimo circulo infernali, in cuius centro ponitur Judas, ut patet ultimo capitulo inferni. Et hic nota bene quod iste passus videtur nimis fortis multis, unde dubitant et petunt quando fuit hoc, et dicunt: quando Ericto suscitavit mortuum ad petitionem Sexti, de quo dictum est. Sed hoc est omnino impossibile, quia Virgilius erat tunc iuvenis, vel mortuus est tempore Augusti, ut iam dictum est capitulo I. Alii dicunt quod ista Ericto suscitavit alium mortuum in Thesalia ad petitionem Bruti et Cassii, qui fecerunt ibi bellum civile cum Augusto et Antonio; sed hoc etiam est falsum, quia paulo post istud bellum Virgilius primo venit Romam spoliatus bonis suis. Sed certe non oportet ire per ista somnia vana, quia ista est simpliciter fictio nova, quia autor fingit quod Virgilius hoc finxerit ad exhortandum ipsum, sicut facit aliquando vir sapiens ut praestet materiam bene sperandi alteri, dicit: bene sum expertus in hoc, ideo ne dubites tibi de aliquo. Unde statim assignat causam, quia finxerit se intrasse circulum Judae infimum, ut scilicet ostenderet se vidisse totum infernum a primo circulo usque ad ultimum, ubi stat Judas; ideo convenienter fingit quod ista magna maga vocaverit animam Virgilii, qui etiam novit artem magicam in favorem suum ad suscitandum mortuum per invocationem et incantationem. + +{Et altro disse.} Ista est secunda pars generalis in qua autor describit monstra infernalia, quae insurrexerunt contra istum ad terrendum eum; et breviter vult dicere quod isti daemones videntes quod isti non recedebant, sed expectabant adhuc intrare mediante alio, induxerunt furias infernales armatas serpentibus quae factis et verbis conabantur expellere eos; nam istae sunt causa omnium malorum, ideo occurrunt homini volenti vincere vitia, sicut modo Dantes. Ad cuius intelligentiam est breviter sciendum, quod istae furiae infernales finguntur ab omnibus poetis esse tres, quia omne malum perpetratur mente, lingua, manu, unde vocantur Alecto, Thesiphone, Megera. Prima, moraliter loquendo, est prava cogitatio, et Alecto interpretatur impausabilis, quia non permittit quiescere mentem. Secunda est prava locutio, unde Thesiphone interpretatur vox supposita, nam vox servit locutioni. Tertia est prava operatio, unde Megera interpretatur longa lis. Istae tres merito appellantur furiae infernales, quia incitant hominem ad furiam et furorem omnium scelerum; et vere sunt arma et instrumenta, quibus daemones expugnant homines et ducunt ad inferna. Nunc ad literam autor volens describere furias primo continuat dicta dicendis, dicens: {et altro disse}; scilicet ille Virgilius ad exhortationem meam, {ma non l'ho a mente}, idest sum oblitus, quasi dicat alias rationes et persuasiones fecit mihi, quas referre non possum, quia omnino eram intentus ad principalem materiam describendam; unde dicit: {però che l'occhio}, idest speculatio intellectualis, {m'avea tutto tratto}, idest omnino abstraxerat me, {ver l'alta torre a la cima rovente}, idest ardentem, rubentem igne qui erat in ea. Ista enim est illa turris secunda, quae reddidit signum primae cum duabus facibus, ut patuit in principio praecedentis capituli; et facta continuatione describit furias in generali, quantum ad actum, et quantum ad habitum dicens: {dove}, idest in qua turre, {tre furie infernal fuor dritte ratto}, idest cito, {in un punto}, idest in instanti, quia homo subito instigantibus istis prorumpit ad cogitandum, loquendum, et committendum omne peccatum; ideo bene dat eis ornatum habitum, dicens: {tinte di sangue}, quia istis operantibus devenitur ad sanguinis effusionem, et dicit: {che aveano membre feminili et atto}. Et hic nota quod autor dat sexum foemineum furiis, sicut etiam vicia et virtutes repraesentantur in habitu foeminino, similiter et scientiae, quia sunt foeminini generis, et quia ut dicit philosophus: mulier facit omnia valde: si diligit, diligit intense; et ita si odit, odit immense. Ad propositum ergo, sicut foemina infuriatur et indaemoniatur et irascitur, quia non est caput super caput serpentis, nec ira super iram mulieris, ita nunc furiae incendebantur contra autorem. + +{Vegna.} Nunc autor declarat clamorem furiarum, quia omnes alta voce clamabant Medusam in favorem suum ad terrendum et expellendum hominem vivum ab ingressu istius civitatis, quia nullum monstrum infernale videbatur potentius et efficacius ad impedimentum et obstaculum istius. Habebat enim crines serpentinos sicut et ipsae furiae, et solo aspectu omnes videntes se saxificabat. Sed quae erat ista Medusa? Certe multi multa dixerunt hic de Medusa. Aliqui enim dicunt quod autor per Medusam dat intelligi figuraliter in generali libidinem sive mulierem libidinosam; quod arguunt quia Medusa fuit olim pulcerrima, et aspectus talis reddit homines immemores, obliviosos, sicut scribit Plinius de puella pulcerrima nomine Capaspa, quam Alexander magnus ostendit nudam excellentissimo pictori suo, qui vocatus est Apelles, qui illa visa, factus est velut statua muta sine sensu; quod videns Alexander fecit ipsum desponsare eam. Modo istae invocabant Medusam sperantes habere victoriam de auctore, quia multum laboravit morbo amoris libidinosi, et quia mulier vincit viros fortes, sapientes; sed licet ista expositio videatur pulcerrima, tamen est alienissima a proposito autoris; quia alibi tractavit plene de libidine, quae punitur extra istam civitatem, nec mulier posset tollere sibi istud iter. Alii dicunt quod Medusa figurat astutiam in generali, quia Medusa fuit astutissima, ideo figuratur habere crines serpentinos, quia serpens est astutissimum animalium; nec ista expositio est de mente autoris, quia autor tractabit de ea plene sub figura Gerionis. Alii dicunt quod Medusa repraesentat cupiditatem, quod probare videntur, quia Medusa, ut patet in litera, appellatur Gorgon, quod interpretatur terrae cultrix, et ex cultura terrae nascitur cupiditas, quae maxime indurat mentes hominum; ideo secundum opinionem istorum Virgilius, idest ratio, videtur persuadere autori: fili mi, averte oculos a cupiditate terrenorum, quia si respicis eam non poteris intrare civitatem, idest pervenire ad cognitionem magnorum malorum, nec per consequens redire sursum ad superna et virtutes. Sed licet ista expositio videatur verior et melior, tamen nihil facit ad propositum, quia de cupiditate autor tractavit supra plenissime, quae punitur extra sub potestate Plutonis. Alii dicunt quod Medusa figurat terrorem in generali, et ista espositio est optima et verissima; nam terror maxime impediebat autorem, sicut iam patuit in fine capituli proxime praecedentis. Si enim terror revocabat autorem ab ingressu generali et facili inferni, sicut ostensum est clare II capitulo huius libri, quanto fortius ab ingressu arduissimo istius fortissimae civitatis, quae est murata ferro, et habet tot milia daemoniorum, et tot terribilia monstra ad custodiam sui! Ergo ad propositum, dimissis caeteris opinionibus praedictis tamquam superfluis, volunt dicere istae furiae: non possumus uti fortioribus armis ad arcendum istum retro, quam terrore, quia terror facit hominem stupidum, saxeum; ergo sola Medusa fortis armatura sufficit ad expugnandum et fugandum istum fortem bellatorem ne triumphet gloriose de nobis. Nunc ad literam dicit autor: {tutte}, idest omnes furiae, {gridavan riguardando in giuso}, scilicet supra Dantem ad incutiendum sibi timorem, {vegna Medusa}, cuius est tanta potentia, quod hominem adhuc viventem facit videri mortuum, unde dicit: {sì 'l farem di smalto}, idest durum, lapideum velut smaltum, quasi dicat, faciemus eum obliviosum, insensibilem. + +{E già venia.} Ista est tertia pars generalis, in qua autor describit adventum Mercurii cuius ope et opera intraverunt civitatem Ditis. Sed antequam descendam ad literam est utiliter praenotandum, quod sicut scribunt omnes poetae, et potissime Martianus Capella in libro de nuptiis Mercurii, Mercurius qui est secundus planeta supra lunam, est Deus eloquentiae et sagacitatis: facit enim homines affabiles, astutos, rhetoricos, activos, industres, sollicitos, quales recte sunt hodie florentini; et dicitur Deus mercatorum, quorum proprie est esse eloquentes et sagaces, et quia in mercibus committuntur infinitae fraudes, imo unaquaeque ars habet suum Mercurium; ideo elegantissime fingit Virgilius se non posse intrare civitatem plenam fraudium sine Mercurio, idest influentia mercuriali. Nunc ad propositum autor volens describere adventum Mercurii fingit se primo audire strepitum magnum, et breviter vult dicere, quod dum daemones et furiae cum Medusa ita insurgerent ad obstandum ei, ne intraret, Mercurius ex alia parte veniebat pro aperiendo sibi, quod indicabat unus terribilis sonus, quia ante illum fiebat confractio aeris faciens magnum terrorem, sicut a simili facit ventus impetuosus contra flammas incensae sylvae. Ordina sic literam, {et un fracasso d'un suon}, quia Mercurius veniens per istam vallem cum magna vi frangebat aquam, sicut facit gallea quando violenter frangit aquam, {pien di spavento}, quia inferebat pavorem audientibus; et audi si erat magna violentia, {per cui tremavan ambedue le sponde}, scilicet illius vallis, {già venia su per le torbide onde}, idest per aquas turpes illius Stygis. Et hic nota quod per istum actum autor figurat magnam virtutem et potentiam mirabilem eloquentiae, quae rumpit omnia obstantia sibi, imo aliquando frangit iram hostium armatorum, sicut Valerius narrat de Antonio eloquentissimo oratore, qui fuit avus Antonii qui fuit cum Caesare. Nam tempore, quo Marius fecit magnas crudelitates in urbe contra nobiles satellites Marii, iverunt ad domum Antonii, ut trucidarent eum, quos omnes Antonius ita placavit eloquentia sua, quod omnes reduxerunt gladios in vaginam; sed alius superveniens qui non audiverat eum obtruncavit ipsum. + +{Ben m'accorsi.} Nunc autor ostendit quomodo devenerit in cognitionem generalem istius potentis dicens: {ben m'accors'io ch'el era dal ciel messo}, scilicet per tam mirabiles effectus, quia opera eius erant magis divina quam humana, quia transibat solus per aquam sicco pede, et aerem serenabat, et omnes ante se fugabat; et bene fingit ipsum missum a coelo, quia, ut dictum est, Mercurius est secundus planeta, est filius Iovis, est deus eloquentiae; ergo bene a coelo historice, poetice, alegorice loquendo, et vere eloquentia est coeleste donum. Et hic lector volo quod notes necessario, quod multi decepti sunt hic dicentes, quod iste fuit unus angelus, quod tamen alienum est a mente autoris, unde non intelligunt motivum eius: nam Mercurius poetice loquendo est nuncius et interpres Deorum, qui mittitur a superis ad inferos ad executionem omnis divinae voluntatis, sicut patet apud Homerum, Virgilium, Statium, Martianum, et alios multos. Nec oportet quod autor fingat divinam gratiam sibi missam, quia iam saepe ostendit se facere istam descriptionem per divinam gratiam. Praeterea autor introducit apparitionem angelorum in purgatorio non in inferno; unde Virgilius dicit sibi purgatorii capitulo II: {Omai vedrai de sì fatti officiali}, scilicet de angelis, quia non erat solitus videre angelos per totum tempus quo stetit in inferno; + +{Sì come.} Hic autor describit poenam haereticorum; sed antequam veniam ad literam est praevidendum quod haeretici stant mortui in sepulcris apertis, de quibus exalat magnus foetor, et ardent igne. Hoc autem figurat moraliter, quod haeretici sunt mortui quantum ad fidem, et viventes sepulti, quia eorum vitium occultant nec audent propalare, tamen sepulcra sunt aperta, quia eis non est clausa via redeundi ad unitatem Ecclesiae, et copercula pendent in aere super eos, quia eorum finalis sententia pendet usquequo sunt in vita, et possunt resurgere de sepulcris per poenitentiam, ideo cremantur igne, quia de facto incinerantur in mundo quando sunt pertinaces in non revocando, vel quia eorum mens sive conscientia ardet et aestuat interius; et sunt positi iuxta moenia civitatis quia vitant consortia hominum, et stant communiter separati a comunione civium, sicut videmus hodie de facto quod tales stant in vallibus fortissimis inter altissimos montes, unde non possunt divelli aliqua via. Nunc ergo ad propositum dico quod autor volens describere situm et formam sepulcrorum in quibus puniuntur haeretici, praemittit duas comparationes, et breviter dicit, quod tanta erat multitudo et varietas sepulcrorum ibi, quanta est apud civitatem Arelatae in provincia Narbonensi et apud civitatem Polae in Histria: modo ordina literam sic: {i sepulcri facevan così tutto il luoco varo}, idest varium diversimode; sicut varia est diversitas colorum, {quivi}, scilicet intra et prope murum istius civitatis, {sì come}, supple faciunt, {ad Arli}. Ista civitas est in provincia Narbonensi, quae literaliter dicitur Arelatae sita super Rhodano longe ab Avinione forte per tres leucas, iuxta quam est maxima multitudo arcarum diversarum formarum, de quibus dicitur communiter, quod olim tempore Caroli magni facto ibi magno conflictu inter Christianos et Saracenos, multis utrinque prostratis, volentes Christiani superstites ex pietate sepelire corpora suorum, rogaverunt Deum ut ostenderet eis Christianos qui in tanta comuni strage non discernebantur ab infidelibus; et continuo super quolibet Christiano apparuit cedula indicans quis ille esset, et sic fecerunt sepulturas parvas et magnas secundum exigentiam cuiusque. Sed quidquid dicatur credo quod hoc sit vanum et fabulosum; et credo quod erat ex consuetudine patriae sepelire mortuos, sicut vidi apud alias multas terras in partibus illis licet non in tanta multitudine. Sed forte hoc erat quia Arelate est antiquissima civitas, et fuit aliquando caput regni, sicut vidi tempore Urbani quinti, quod Carolus modernus imperator accessit ad istam civitatem et fecit se coronari regem Arelatensem iuxta Rhodanum. Ideo dicit: {dove Rodano stagna}, idest inundat: et ecce aliam comparationem; {sì come a Pola}: iuxta Polam civitatem est etiam magna multitudo arcarum; audio quod sunt quasi septingentae numero, et fertur quod olim portabantur corpora de Sclavonia in Histria sepelienda ibi iuxta maritimam, et dicit: {apresso del Carnaro}. Est enim Carnarium quidam gulphus in mari Adriaco in finibus Italiae continens xl. miliaria, et est locus periculosus valde, ideo dicit: {che}, idest quod Carnarium {Italia chiude}, ex illa parte, {e i suoi termini bagna}, idest confinia; et restringit autor comparationem factam cum dicit: {salvo che 'l modo v'era più amaro}, quia scilicet in sepulcris quae sunt apud Arelate vel Polam sunt ossa sine sensu et poena, in istis vero est magna poena ignis; et est comparatio abusiva, quia in arcis dictarum civitatum nulla est amaritudo poenae, sed in istis est amarissima poena. Arcae etiam quae sunt apud Arelate et Polam sunt extra civitatem; istae vero sunt intra, licet circa extrema a corpore civitatis sequestrata. + +{Suo.} Hic Virgilius facta continuatione, nunc describit unam principalem sectam haereticorum, de qua hic intendit; unde nota quod autor utitur hic magna arte. Consideravit enim quod multae et diversae fuerant species haereticorum, et quod aliqui habuerunt multos sequaces sicut Arius tempore Ambrosii; et ideo si voluisset de omnibus vel de pluribus tractare, poterat facere magnum librum; ideo ex omnibus elegit unam sectam, quae videtur habere plures sequaces quam aliqua alia, et quae destruit fundamentum fidei et omne bonum humanae vitae. Epicurei enim negant immortalitatem animae, et per consequens non est dare infernum, nec purgatorium, nec paradisum; quae opinio non solum est contra sacram theologiam, sed etiam contra omnem bonam philosophiam; unde non solum ponit errorem in fide, sed etiam in scientia humana. Non ergo dicas quare autor hic nominat Epicurum, cum non fuerit Christianus, quia haeresis etiam fit in philosophia. Nunc ordina literam sic: {tutti i sequaci}, scilicet Epicurei, {che fanno l'anima morta col corpo}, ita quod secundum eos intellectus non differt a sensu, et ex hoc inconvenienti epicureorum incurrebant aliud, quia scilicet ponebant summum bonum in voluptate, {hanno suo cimiterio}, idest suum sepulcrum in cimiterio aliorum haereticorum, {da questa parte}, ostendebat sibi locum cimiterii, et vult dicere quod omnis princeps alicuius haeresis habet in illo cimiterio suam arcam magnam, in qua habet omnes suos sequaces secum; sed inter caeteros Epicurus habet arcam maximam et magnam turbam valde sequentium eum; ideo dicit, {con Epicuro}. Et hic nota quod de isto Epicuro inveniuntur opiniones valde contrariae. Nam Seneca moralis multum comendat eum, et saepe allegat eius sententias pulcras. Hieronymus etiam contra Jovinianum haereticum dicit, quod Epicurus fuit totus sobrius et temperatus, et ita alii multi. Tullius autem e contra saepe vituperat eum in multis libris; unde III Tusculanarum damnat eius opinionem de voluptate, et multum indignatur contra illos qui dicebant: ipsum non intelligere dicta Epicuri; unde adducit ibi textum eius, ut ex eius litera evidenter appareat error eius; et Horatius tantus moralis appellat eum porcum. Sed breviter quidquid dicatur, dico quod autor merito et laudabiliter ponit Epicurum mortuum et sepultum, qui posuit errorem maxime contrarium isti optimo operi suo; data enim mortalitate animarum cessant supplicia et proemia animarum, de quibus autor facit totum opus; ideo bene dicit Tullius contra illum errorem: *iampridem Epicureorum deos negantium omnis est explosa sententia*. Et alibi: *Non audet Epicurus deos negare, sed dicit eos nihil agere, nihil curare*. Ergo bene Epicurus numquam posset satis vituperari, de quo alibi dicam plura. + +Et probat Farinata ab effectu inimicitiam, quam habuit in communi cum praedecessoribus Dantis, dicens: {sì che per due fiate li dispersi}, quia scilicet expuli eos de patria. Unde nota quod Farinata, princeps partis ghibelinae expulit bis guelphos de Florentia, praecipue nobiles, tempore Federici secundi, quando istae partialitates fuerunt in magno fervore in Italia, et specialiter in Tuscia, et specialissime in Florentia. Unde vidi literam, in qua Federicus laetatur, quod ghibelini de Florentia amici sui expulerunt guelphos; imo Federicus quosdam nobiles guelphos captos duxit secum in Apuliam, quos omnes fecit exosculari et macerari in mari: unde ipse Federicus venit semel in comitatum Florentiae, sed numquam voluit intrare civitatem, quia audiverat ab astrologis suis quod erat moriturus Florentiae; sed mortuus est tandem in alia Florentia, quae est in Apulia. + +{Alor surse a la vista scoperchiata.} Ista est secunda pars generalis, in qua autor introducit alium spiritum florentinum manifestum epicureum, qui inquirit de filio suo. Ad cuius cognitionem est sciendum, quod iste secundus spiritus fuit quidam miles florentinus nomine Cavalcante de Cavalcantibus. Iste omnino tenuit sectam epicureorum, semper credens, et suadens aliis, quod anima simul moreretur cum corpore; unde saepe habebat in ore istud dictum Salomonis: *Unus est interitus hominis et iumentorum, et aequa utriusque conditio*. Iste fuit pater Guidonis Cavalcantis, qui fuit alter oculus Florentiae tempore Dantis, de quo alibi dictum est, et dicetur. Ideo bene autor inducit hic istum militem, quia magnus epicureus fuit, et ut faciat memoriam de isto Guidone viro excellente; et fingit, quod ipse petat de filio suo; unde continuans dicta dicendis, dicit autor: {una ombra}, idest anima Cavalcantis, {sorse alor}, idest surrexit tunc, non expectans quod Farinata amplius replicaret, contra autorem, {a la vista scoperchiata}, idest ad arcam discopertam ad videndum, {lungo questo}, idest versus Farinatam praedictum, quia erat in eodem sepulcro secum, sicut fuerat in eadem pessima credulitate, {infin al mento}, quia non surrexerat recte in pedibus sicut Farinata; ideo dicit: {credo che s'era in ginocchie levata}, per hoc innuit autor quod iste non erat tantae magnificentiae, nec tam alti cordis sicut Farinata. Iste cum audisset autorem conferentem multa cum Farinata de novitatibus Florentiae, et de expulsione et reversione partis, surrexit statim libenter ad videndum autorem, qui ita mordaciter tangebat ghibelinos, quia ipse Cavalcante erat guelphus cum suis: ideo bene fingit autor quod surrexit contra Farinatam, quia Farinata loquendo contra Dantem de expulsione suorum, implicite tetigerat etiam expulsionem praedecessorum ipsius Cavalcantis. Et sic vide quod autor ponit duos epicureos simul de parte contraria, unum ghibelinum, alterum guelphum, quorum unus meretur famam ratione gestorum suorum, alter ratione filii. + +Deinde Farinata, sicut est de more contendentium de istis partialitatibus, reddit vicem suam autori, et praenuntiat sibi quod in brevi ipse expelletur de Florentia numquam reversurus et adhaerebit ipsis ghibelinis; unde dicit: {ma la faccia de la donna che qui regge}, idest forma lunae quae est regina Inferni, {non fia raccesa}, idest non renovabitur, quia luna reaccenditur omni mense et renovatur, {cinquanta volte}, quasi dicat: non praeteribunt quinquaginta lunationes, idest quinquaginta menses, quod est dicere non transibunt quatuor anni, {che tu saprai quanto quell'arte pesa}, scilicet expelli sine reditu; et sic fuit de facto, quia autor bannitus fuit anno MCCCIII. Et vide quam subtiliter autor dicit unam rem grossam, et est modus loquendi usitatus, quia tota die dicimus: non praeteribunt tot menses quod sic erit. Et hic nota, quod vidi aliquos sapientes mirari de eo quod dicit hic autor, quia non intelligunt modum loquendi poeticum, et dicunt: quid est dicere quod luna est regina Inferni? Debes ergo scire quod luna fingitur a poetis esse regina Inferni, idest istorum inferiorum; nam maxime regit ista inferiora terrena; primo, ratione suae vicinitatis, quia est inferior caeteris planetis, et dicitur fex planetarum, sicut terra elementorum, et est mater humoris, sicut sol fons caloris: secundo, ratione suae velocitatis, quia in triginta diebus et minus percurrit totum zodiacum, unde faciliter mutat aerem, et facit ventos et pluvias, et mutat et movet aquam, quia luna attrahit humorem de longinquo, sicut magnes ferrum: tertio, quia est significatrix omnium planetarum superiorum; unde est sicut instrumentum quo vinum reponitur in vegetem, quia scilicet recepit de supra influentiam aliorum planetarum et transfundit super nos; ideo fere in omnibus sequimur motum lunae, sicut in navigando, in dando medicinas, et ita de aliis. + +Et subdit autor responsionem suam ad quaesitum; et dicit breviter, quod crudelis occisio facta de civibus florentinis in conflictu Montis-aperti, est causa quae fecit populum ita impium contra ghibelinos. Ad cuius cognitionem est breviter sciendum, quod in MCCLVIII, Uberti volentes superbia sua submittere populum, fuerunt expulsi cum furore, et in ipso tumultu fuit interfectus quidam Schiatucius de Ubertis, et alius nomine Ubertus Cairia captus decapitatus fuit; Farinata cum aliis Ubertis et quibusdam nobilibus ghibelinis ivit Senas, ubi tunc vigebat pars ghibelina. Post duos annos, videlicet MCCLX, Florentini cum amicitiis eorum, scilicet Lucanis, Pistoriensibus, Urbevetanis et aliis iverunt de mense augusti cum magno exercitu et maximo apparatu victualium ad fulciendum Montem-alcinum, quod est castellum in comitatu Senarum, contra quos venerunt dominus Provincianus Sylvanus dominus senarum, comes Iordanus affinis regis Manfredi, missus ab eo cum octingentis equitibus theutonicis in subsidium Senarum, dominus Farinata de Ubertis, dominus Gerardus de Lambertis cum suis ghibelinis pulsis de Florentia, et concurrerunt ambae partes totis viribus apud Montem-apertum, ubi, breviter dicendo, Florentini fuerunt debellati cum magna strage suorum; pauci equites interfecti fuerunt, sed de populo facta fuit crudelis caedes; quatuor millia remanserunt mortui, multi capti, et amiserunt totam praedam, quae erat maxima. Ex isto conflictu terribili, multum fuerunt debilitatae vires partis guelphae in Thuscia; de qua victoria cardinalis Octavianus de Ubaldinis fecit magnum gaudium in curia; tunc alius Cardinalis, dictus Albus, dixit: quid laetaris? quod victores erunt victi perpetuo? et sic visus est propheta, quia usque in hodiernam diem ghibelini de Florentia sunt exclusi. Fuit autem iste infelix conflictus una die sabati quarta septembris. Qua de re guelphi territi recesserunt de Florentia et iverunt Lucam, et die dominica XVI septembris ghibelini reversi sunt Florentiam cum comite Iordano praedicto, et fecerunt Potestatem comitem Guidonem novellum, et fecerunt populum iurare fidelitatem Manfredo. Deinde confoederaverunt se cum Pisanis, Senensibus, Pistoriensibus et aliis contra guelphos et contra Lucanos; sed postea anno quinto, Comes Guido Guerra cum gente Caroli primi expulit ghibelinos de Florentia, ut dicetur alibi. Nunc ad literam veniendo dicit autor: {et io a lui}, supple, respondi illi Farinatae: {lo strazio grande e scempio}, idest fatuum et immane facinus, {che fece l'Arbia colorata in rosso}, idest quod tu et alii ghibelini fecistis de populo florentino apud Arbiam, qui est fluvius labiens ad radices Montis-aperti, ubi fecistis tantam sanguinis fusionem Florentinorum, quod aqua mutato colore facta est rubea sanguine, ita quod tu de aqua bibere non potuisti, sicut olim Marius non potuit bibere de aqua Athesis infecta sanguine Theutonicorum, quorum mirabilem stragem fecerat, {fa far tal oracion nel vostro tempio}, et istud exponitur comuniter, idest in Florentia; sed ista expositio videtur mihi nimis larga; imo credo quod loquatur stricte de templo. Nam debes scire quod Florentiae apud palatium Priorum est una ecclesia, quae fuit olim capella Ubertorum, et ibi sepeliebantur corpora. Modo in ista ecclesia saepe celebrabantur consilia; et quando fiebat aliqua reformatio de bannitis reducendis vel simili re, semper excipiebantur Uberti et Lamberti. Et ideo bene dicit autor, quod crudelitas facta apud Montem-apertum facit fieri tales orationes in templo Ubertorum. Et nota pulcrum modum loquendi: in templo enim solent facere orationes ex amore pro hominibus; hic autem fiebant orationes ex odio contra homines; imo fuit tantum odium contra istos, quod sepulcra istorum Ubertorum, quae erant in ista ecclesia, fuerunt aperta, et ossa fuerunt deiecta in Arnum. Si ergo Farinata perdiderat arcam in patria, autor dat sibi arcam in Inferno. + +{Noi.} Hic autor ponit responsionem Farinatae ad se, qui breviter dicit, quod damnati vident futura eo modo, quo ille qui habet debilem visum videt rem aliquam. Ad cuius comparationis intelligentiam nota quod diversimode exponunt literam istam. Aliqui enim dicunt quod illi qui habent malam lucem non vident aliqua perfecte, nisi secundum quod ostenditur sibi ab aliis qui ostendunt sibi rem, et dicunt: vide tale quid est? et ita dicunt: ipsi damnati non sciunt praesentia neque futura, nisi in quantum refertur eis vel a daemone, vel ab aliquo spiritu qui noviter descendat ad Infernum. Sed licet ista expositio videatur pulcra et catholica, litera tamen non patitur eam aliquo modo si bene inspiciunt. Alii dicunt quod damnati nihil praesciunt futurum nisi mortem; sed ista expositio est quaedam fuga ignorantiae, et contradicit literae, quia paulo ante Farinata praedixit autori exilium suum vel ita de multis aliis. Sed ad veritatem huius similitudinis est sciendum, quod eorum qui habent malam lucem aliqui vident rem melius de longinquo, alii de propinquo, cuius ratio assignatur in perspectiva; nam quidam habent visum multum sed non clarum, et tales vident melius a longe, et tales non vident nisi a propinquo. Modo autor hic loquitur de illis qui vident rem a longe, sed non de prope; et ita damnati vident futura, sed non praesentia; et haec est sententia propria literae, quam autor expresse tangit in textu. Vide literam; dicit autor: ille Farinata, {disse}: idest respondit mihi: {Noi vegiam le cose che ne son lontane}, scilicet futura, {come quei ch'à mala luce}, sicut illi qui habent debilem visum; et reddit causam: quia, {el sommo duce}, scilicet Deus, {tanto ne splende ancora}, idest adhuc praestat nobis tantam lucem cognitionis; et per contrarium, {e nostro intelletto è tutto vano}, quia nihil intelligimus vel scimus, {quando s'apressano o sono}, idest quando incipiunt evenire vel iam evenerunt, ita quod non sunt amplius in fieri sed in facto esse; unde dicit: {e nulla sapen di vostro stato umano}, scilicet de praesenti, {s'altri non ci aporta}, idest nisi aliquis noviter veniens ad infernum referat nobis nova de mundo vestro viventium, sicut tu Dantes modo, et sicut dicetur infra capitulo XVI de Gulielmo Burserio. Est autem hic bene notandum quod in damnatis est actualis noticia eorum quae aliquando cognoverunt in vita, quae notitia est eis ad tristitiam; ex memoria ergo eorum quae viderunt, coniecturare possunt aliqua futura contingentia, sicut videmus hic quod prudens et expertus aliquando praedicit aliquid futurum, sicut mutationem status suae patriae, et tamen potest esse quod ignorat quando fit praesentialiter, quia est absens, nisi sibi referatur ab alio: isto modo Farinata, Ciachus et quidam alii finguntur praedicere mutationem Florentiae. Nota etiam quod litera autoris concordat cum dicto Augustini, qui dicit: *Fatendum est nescire mortuos quid agatur dum agitur; postea vero possunt audire ab his qui hinc ad eos moriendo pergunt; possunt etiam ab angelis audire aliquid*. + +Dicit ergo primo de secundo Federico: ad cuius cognitionem est sciendum, quod Federicus secundus, de quo multa et saepe dicuntur in isto opere, quantum spectat ad propositum, fuit vere epicureus; quoniam intendens potentiae et imperio per fas et nefas insurrexit ingrate contra matrem ecclesiam, quae ipsum pupillum educaverat, et exaltaverat ad imperium; et ipsam ecclesiam variis bellis affixit per spatium triginta annorum: et ultra; pacem turpem fecit cum soldano, quum posset totam Terram sanctam recuperare: multos praelatos captos venientes ad concilium per mare, inhoneste tractavit et in carceribus maceravit: Saracenos induxit in Italiam: beneficia ecclesiarum contulit, et bona earum usurpavit. Quum autem esset in Syria, captus est amore cuiusdam Principissae de Antiochia; nam fuit multum pronus in libidinem. Sed quum illa se excusaret assentire sibi, quia Federicus habebat uxorem, ipse fraudulenter ordinavit ad tempus, quod venirent duae galeae totae nigrae cum velis, remis, et omnibus instrumentis nigris, et hominibus indutis nigro, qui dicerent, quod veniebant de Occidente de Italia, et referrent cum planctu, quod imperatrix uxor Federici migraverat de hac vita; et cum ista arte seduxit istam quam optabat habere, et habuit tamquam legitimam coniugem, et ex ea habuit filium, qui vocatus est Federicus de Antiochia, qui postea fuit aliquando Vicarius in Tuscia pro eo, et fuit missus a Federico Florentiam cum MD equitibus in subsidium ghibelinorum contra guelphos. Federicus itaque, ut breviter dicam, mortuus est excommunicatus, et ut aliqui dixerunt, suffocatus a filio suo Manfredo; et sic male finivit cum tota stirpe sua, ut patebit III capitulo Purgatorii, et III Paradisi. Fuit tamen valentissimus et potentissimus dominus in mundo, ut saepe dicetur, et praecipue infra capitulo XIII. Nunc ad literam dicit ille Farinata: {lo secondo Federico}, dictus est secundus ad differentiam avi sui Barbarussae, qui vocatus est Federicus primus, de quo etiam alibi saepe dicetur, et praecipue capitulo XVIII Purgatorii, {èe quà entro}, idest intra arcam istam, in qua sum; et cui non sufficiebant tot regna in mundo, nunc iacet inclusus isto carcere caeco. + +Postea nominat alium, scilicet cardinalem Octavianum de Ubaldinis. Iste claruit post Federicum II, scilicet tempore Manfredi et Caroli I veteris. Sed hic multi dubitant et dicunt: quare debeo plus intelligere de Octaviano, quam de alio; ex quo autor dicit ita simpliciter {e 'l Cardinale}, neminem nominando? dico breviter quod anthonomasice loquitur de eo, quia fuit vir valentissimus tempore suo, sagax et audax, qui curiam romanam versabat pro velle suo, et aliquando tenuit eam in montibus Florentiae in terris suorum per aliquot menses; et saepe defendebat palam rebelles ecclesiae contra Papam et Cardinales; fuit magnus protector et fautor ghibelinorum, et quasi obtinebat quidquid volebat. Ipse fecit primum Archiepiscopum de domo vicecomitum Mediolani, qui exaltavit stirpem suam ad dominium illius civitatis, et altam potentiam in Lombardia: erat multum honoratus et formidatus; ideo, quando dicebatur tunc: Cardinalis dixit sic; Cardinalis fecit sic; intelligebatur de cardinali Octaviano de Ubaldinis per excellentiam. Fuit tamen epicureus ex gestis et verbis eius; nam cum semel petiisset a ghibelinis Tusciae certam pecuniae quantitatem pro uno facto, et non obtinuisset, prorupit indignanter et irate in hanc vocem: si anima est, ego perdidi ipsam millies pro ghibelinis. Et concludit Farinata: {et degli altri mi taccio}, quia nimis esset longum enarrare viros magnificos de secta epicureorum, et etiam esset inhonestum et malum exemplum audientibus infamare homines de tali haeresi, nisi sit omnino manifesta. Ah quot sunt haeretici, qui simulanter videntur catholici timore vel poenae vel infamiae! + +Et hic nota quod autor hic utitur magna arte: vult enim ostendere quod nunquam perdat tempus, quia dum propter foetorem reduxisset se versus arcas, adhaesit uni alteri, non illi primae magnae Epicuri, a qua paulo ante recesserat; sed uni alteri magni haeresiarcae, scilicet Photini, in qua erat sepultus Anastasius papa. Hoc autem fingit autor ad pleniorem perfectionem sui tractatus, quia superius tractando de haereticis non fecerat mentionem nisi de uno singulari errore epicureorum, et nihil dixerat de aliquo heresiarca christiano; ideo nunc reflectit se ad materiam quam videbatur finivisse, et tangit brevissime de Photino qui habuit errorem Macometti, qui dicebat quod Christus erat natus secundum carnem per viam matrimonialem ex Joseph et Maria. Ad cuius cognitionem est sciendum, quod Photinus fuit graecus diaconus civitatis Thesalonicae, ad quam scribit apostolus, et fuit episcopus smirnensis, unde fuit Homerus poeta magnus. Iste incidit in errorem pessimum, scilicet quod Christus fuisset conceptus ex Maria per Joseph via nuptiali. Anasthasius vero secundus, natione romanus ex patre Petro fuit imperante Zenone Constantinopoli, et regnante Romae Theodorico rege gothorum, a quo Boetius proscriptus fuit. Quo tempore multi clerici et praesbyteri recesserunt a comunione ipsius Anasthasii, quia comunicaverat Photino praedicto, tenendo et defendendo errorem eius; nam in casu haereticae pravitatis papa potest deponi si non vult emendari. Modo ad literam autor dat magnum sepulcrum Anasthasio tamquam magno sacerdoti christianorum, in quo iacet cum multis aliis photinianis, et dat sibi epitaphium sive titulum sepulturae, sicut solet fieri magnis viris in mundo: qui quidem titulus erat inscriptus cooperculo sepulturae, in quo quidem titulo breviter tangitur nomen utriusque, scilicet Photini seducentis, et Anasthasii seducti; ideo dicit autor in litera: {ov'io vidi una scripta}, idest in quo cooperculo vidi modicam scripturam, {che dicea}: petra est quae loquitur, et dicit: {Anastasio papa guardo}, inclusum intra carcerem istum sepulcralem; et ecce quare, {lo qual trasse Fotin de la via dritta}, idest a via rectae fidei. Et adverte quod autor in isto versiculo facit amphibologiam, idest dubiam locutionem; nam ad rectam intelligentiam istius literae debet fieri de Photino suppositum, et de Anasthasio appositum, ita ut litera construatur sic: {lo quale}, idest quem Anasthasium, {Fotin trasse fuor de la via dritta}, et non e contrario, ita quod Photinus sit agens, Anasthasius patiens. + +{Lo nostro.} Hic autor revertitur ad materiam sequentem a qua incoeperat, et tangit consilium Virgilii ad hoc; quia enim fugerant retro propter horribilem foetorem, ideo Virgilius docet cautelam hic servandam, videlicet ut faciant modicam moram ut paulatim assuescant isti foetori generali confuso, ut postea minus laedantur quando descendent ad particulares foetores, quos plures invenient intra istam terram. Hoc autem fingit autor magna arte, quia scilicet primo vult habere generalem cognitionem omnium criminum quae hic puniuntur, ut sic postea descendat ad specialem cognitionem eorumdem per singulos circulos discurrendo. Ad literam ergo dicit Virgilius: {el nostro scender conven esser tardo}, quia scilicet paulatim, lente et morose est procedendum in isto primo introitu; et reddit causam, {sì che 'l senso}, scilicet odoratus, {s'ausi prima un poco al tristo fiato}, scilicet foetori. Et hic nota quod autor loquitur naturaliter et pulcre, quia repentinas mutationes odit natura, sicut videmus per experientiam, quod qui de novo intrat mare statim alteratur et provocatur ad nauseam; sed post modicum assuescit, et habet acutiorem appetitum quam prius; et ita autor in processu acutius et subtilius assuescet isti materiae foetidae amarae; ideo dicit: {e poi non fia riguardo}, quasi dicat: postea non curabimus nobis, quia non laedemur; et dicit: {così el maestro}, idest taliter Virgilius locutus est mihi; et statim subdit quomodo ex consilio Virgilii ipse cepit causam faciendi distinctionem Inferni. Unde dicit: {et io dissi a lui: trova alcun compenso, che 'l tempo non passi perduto}, quasi dicat: praedicas mihi aliquid quod sit evidentiale ad dicenda, antequam intremus in corpus istius civitatis. Et ostendit continuo quod Virgilius assentit sibi, dicens: {et elli}, idest et ipse Virgilius respondit: {vedi ch'a ciò penso}, ita quod idem intendimus. Unde nota quod vere ista distinctio quam autor parat facere erat necessaria et utilis, quia aliter remanebat nimis confusa materia huius civitatis. + +Et hic nota ad plenam intelligentiam istius literae, quod secundum istos tres gradus personarum distinguuntur isti tres circuli, sive gironi violentorum. Primus giro continet iniuriatores proximi, et est maior ambitu, et plures continet, sed est minoris poenae. Secundus continet iniuriantes sibi, et est minor primo, et pauciores continet, sed est maioris poenae. Tertius est minor secundo, sed continet maiorem poenam; ideo continuo Virgilius se declarat, dicens: {Forza se pote}, idest potest, {fare a Dio, a se, al prossimo}; et statim subdistinguit istam triplicem violentiam cum dicit: {dico in loro et in lor cose}. Ad quod volo te notare quod quaelibet praedicta triplex violentia potest fieri dupliciter, scilicet in persona et in rebus; nam prima violentia contra proximum fit in persona, sicut occidendo, vulnerando, et in rebus, ut praedando et aliter damnificando: violentia secunda quae fit in se, fit in persona, sicut illi qui occidunt se ipsos; in rebus, ut illi qui fatue dilapidant et vastant bona sua. Violentia tertia quae fit in Deum, similiter fit in persona, sicut illi qui blasphemant et negant Deum; in rebus, ut qui despiciunt bonitatem divinam in natura vel arte; ideo dicit: {come udrai con aperta ragione}, idest, sicut demonstrabo tibi ratione clara. + +{La frode.} Nunc Virgilius accedit ad distinguendum species fraudulentiae; et ad intelligentiam istius partis oportet te praenotare, quod iniuria quae fit per fraudem fit generaliter duobus modis. Est enim una fraus generalis, quae rumpit unum vinculum generale naturae, quale est quod omnis homo omni homini naturaliter est amicus; unde secundum istud vinculum naturae, nullus debet facere alteri quod non vult sibi fieri, et debet omnibus servare fidem. Alia est fraus quae violat aliud ligamen speciale, quod fides addit super generale, sicut cum quis fraudat dominum, parentem, propinquum, amicum, socium; ista fraus secunda est peior, ideo proditores puniuntur inferius in fundo; fraus vero prima est levior, et habet fieri decem modis: ideo secundus circulus civitatis in quo punitur ista fraus est distinctus in decem partes, quas autor appellat bulgias, et quia proditio fit quatuor modis, ideo tertius circulus generalis est distinctus in quatuor partes. Et considera, quod bene calculata ratione, novem sunt circuli Inferni in universali, quinque extra civitatem, unus intra et iuxta muros, in quo stant haeretici, et alii tres, quos autor distinguit hic. Nunc ad literam veniendo Virgilius tangit primo secundam speciem, secundo primam fraudis, dicens: {l'uomo po' usar la frode onde ogni consciencia}, scilicet committentis ipsam, {èe morsa}, quia non potest fieri sine morsu conscientiae, quia fit appensate non per ignorantiam vel impetum, {in colui ch'in lui fida}, idest qui confidit de homine sicut contra patrem, patriam, amicum, consanguineos. Ecce secundam: {et in quel che non imborsa fidancia}, idest et contra illum qui non concepit sibi fidem de homine aliqua speciali de causa. + +Et ecce statim assignat causam quare praedicti non sunt positi intra civitatem, quia scilicet fuerunt incontinentes, et incontinentia minus peccat; quod probat autoritate philosophi, qui distinguit tres species fugiendas circa mores, scilicet incontinentiam, malitiam, et bestialitatem. Ad quod notandum, quod sicut potest colligi ex verbis philosophi VII Ethicorum, bona electio non potest esse sine ratione vera et appetitu recto; ideo quando aliquid horum pervertitur contingit quod aliquid sit in moribus fugiendum. Si ergo sit perversio ex parte appetitus, et ratio remanet recta, erit incontinentia; quod contingit quando ratio recte iudicat, sed appetitus propter passionem trahit in contrarium. Si autem tantum invalescat perversitas appetitus ut dominetur rationi, ratio sequitur id, in quod appetitus trahit sicut principium quoddam, extimans illud esse finem et optimum; et tunc electione operabitur perversa, ex quo aliquis dicitur malus, et talis dispositio dicitur malitia; aliquando autem ita pervertitur appetitus et ratio, quod excedit limites humanae vitae, et talis dispositio dicitur bestialitas. Incontinentiae opponitur continentia; malitiae, virtus moralis; bestialitati vero, virtus heroica sive divina. Ad quod sciendum quod anima humana est media inter angelos, cum quibus convenit per intellectum; et bruta, cum quibus convenit per potentias sensitivas. Sicut ergo pars sensitiva aliquando depravatur in homine usque ad similitudinem bestiarum, et vocatur bestialitas super humanam malitiam; ita etiam rationalis pars aliquando ita perficitur et roboratur in homine ultra comunem modum humanae perfectionis, quasi in similitudinem angelorum. Vel hoc vocatur virtus divina, secundum quam antiqui poetae et populi dicebant quod viri excellentes convertebantur in Deos, sicut Hercules et Romulus. Sicut autem virtus divina raro reperitur in bonis, ita bestialitas raro reperitur inter homines, vel ex prava consuetudine hominum qui non utuntur legibus humanis, vel ex forti passione per quam quis incurrit alienationem mentis, vel propter magnum incrementum malitiae, sicut quidam factus insanus imolavit matrem, et mactavit conservum suum, et comedit epar eius; et alius scindebat ventres mulierum praegnantium ut partus conceptos devoraret. Simile dicitur de hominibus silvestribus qui commorantur in sylvis circa mare ponticum, quod hodie dicitur mare maius, quorum quidam comedunt carnes crudas, quidam vero carnes humanas, et si non sufficit testimonium Aristotelis, certe Hyeronimus contra Jovinianum scribit, se vidisse barbaros comedentes nates puerorum et papillas mulierum. Modo ad propositum, ut patet ex dictis, incontinentia est mala, malitia peior, bestialitas pessima. Ille enim dicitur esse incontinens, qui propter perversitatem appetitus egreditur a iudicio rationis in agendis, et agit contra id quod scit esse faciendum. His praemissis, nunc est ad literam descendendum; dicit Virgilius Danti: {non ti rimembra di quelle parole}, quasi dicat: bene debes recordari, {con le quai la tua etica}, scilicet quam tu bene novisti tamquam bonus moralis, {pertratta}, idest perfecte tractat, {le tre disposizion}, scilicet circa mores, {che 'l ciel non vuole}, quae scilicet contrariantur virtuti, et per consequens offendunt Deum; et nominat illas, dicens: {incontinencia, malicia e la matta bestialità}, quae scilicet totaliter hominem transnaturat et facit bestiam: et nonne recordaris, {come incontinenzia men Dio offende}, incontinentia enim operatur secundum concupiscentiam, non secundum electionem; sunt namque incontinentes dispositi sicut dormientes, vel ebriosi, ideo sunt magis corrigibiles et minus Deum offendunt; unde incontinentia videtur esse proprie circa delectationes, et bene ideo dicit: {e men biasemo accatta}, idest et per consequens meretur minus infamiae et poenae, et propter rationem assignatam concludit Virgilius: {ergo, se tu riguardi ben questa sentenzia}, scilicet Aristotelis, quae est bona et vera, {e rechiti a la mente}, idest et si revocas tibi ad memoriam, {quai son quei che sostengon penitenzia}, idest inefficacem tamen, quia nihil profecturam eis, unde poenitentia ponitur pro poena, et dicit: {quassù di fuor}, idest extra istam civitatem in loco altiori, quia semper per Infernum tenditur deorsum: {tu vedrai ben}, idest faciliter videre poteris, {perchè sian dipartiti da questi felli}, idest ab istis malitiosis qui puniuntur hic intra, {e perchè la divina vendetta}, idest iustitia men cruciata, idest irata, {li martelli}, idest tormentet et flagellet eos. + +{O Sol.} Nunc autor movet secundam quaestionem Virgilio, quae nascitur ex quodam dicto superius posito; et quaestio breviter est talis: tu superius posuisti usurarium inter offendentes Deum, non bene video quare, quia videtur potius facere contra proximum. Ista autem quaestio est subtilior prima; prima tamen videtur magis necessaria, ut autor amplecteretur totum Infernum: ideo primo commendat solutionem quam fecit ad primam quaestionem, ut reddat eum benivolum ad solvendam sibi secundam; unde dicit: {o Sol che sani ogne vista turbata}, idest, o clarissime Virgili, qui expellis omnem tenebram ignorantiae ab intellectu radiis sapientiae tuae, sicut sol omnem nubem obscuritatis ab aere, radiis suae lucis, {tu me contenti sì quando tu solvi che dubiar non m'agrata men che saver}, quasi dicat: est mihi gratius habere dubitationem quam scientiam de re, quia ex solutione tua, ego capio maiorem certitudinem, quam si simpliciter ego scirem ex me vel ex alio, sicut saepe contingit, quod homo scit veritatem unius rei in confuso, tamen quia credit se plene scire, non dubitat, et ideo non quaerit; sed si petat a viro valentissimo, acquirit claram certitudinem veritatis; et hoc est quod autor vult dicere Virgilio, quod multum habet carum dubitare propter declarari ab eo, quia tunc non habebit postea dubitare de eadem re. + +{E perchè.} Hic Virgilius ex dictis concludit propositum, scilicet quod usurarius offendit divinam bonitatem, quia offendit naturam offendendo artem; dicit ergo: {e l'usuriero dispregia natura per la sua sequace}, idest per artem quae sequitur naturam, {poi che in altro pon la spene}, scilicet quam in arte, {perch'el tiene altra via per se}, scilicet diversam ab omni arte. Nam non est artificiale quod denarius faciat denarium, sicut usurarius vult, qui ponit usum in re, in qua non est dare usum. Si enim praesto tibi mantellum, licet mihi petere praetium, quia paulatim consumitur et deficit; sed denarius non, quia non teneris reddere idem, sed simile. Aliae etiam artes et mercantiae sunt subditae infinitis periculis et casibus fortunae; usurarius vero est absolutus ab omnibus infortuniis, quia sive sit pluvia, sive serenitas, sive tempestas, sive tranquillitas maris, semper vult quod sui denarii superlucrentur tantum pro libra; nec obstat si dicas quod ius civile permittit usuram, quia non considerat nisi quod homo vivat pacifice et concorditer cum homine. Unde philosophus libro Ethicorum damnat usuram, et propheta detestatur et blasphemat amare, dicens: *Scrutetur foenerator omnem substantiam suam et diripiant alieni labores eius* etc. + +{Ma.} Hic ultimo Virgilius finit istum tractatum et claudit capitulum; et primo invitat autorem ad recessum dicens: {ma seguime oramai}, quia non est amplius standum hic, sed tendendum ad primum circulum, {che 'l gir mi piace}, quia tempus urget; unde statim, assignans causam quia velit recedere, facit descriptionem temporis primo per constellationem orientalem, et non vult sententialiter dicere nisi quod fiebat dies, unde dicit: {che i pesci guizzan su per l'orizzonte}, vult dicere quod iam appropinquabat dies, quia signum piscium quod praecedit arietem iam ascendebat hemisperium nostrum in oriente, vel sic aries sequebatur cum sole. Est autem orizon circulus terminator visus, qui dividit hemisperium superius ab inferiore; ideo bene dicit: {che i pesci guizzano}, idest moventur velociter per purum coelum sicut pisces per liquidam aquam, unde respexit ad naturam piscium; et sic nota quod hic est finis primae noctis, ita quod autor stetit hucusque per unam noctem in Inferno. Deinde describit horam per constellationem septentrionalem, dicens: {el carro}, idest constellatio illa quae appellatur plaustrum, scilicet ursa, {giace tutto sopra 'l Coro}, quasi dicat tendit ad occasum, quia Corus est ventus occidentalis, et sic erat prope dies, quia currus appropinquabat occasui suo, quamvis nunquam in totum occidat, sed describit unum brevem circulum. Facit enim unam parvam revolutionem, sed nunquam recedit ab hemisperio nostro. + +{Qualè.} Hic autor describit praedictum locum per comparationem pulcram et propriissimam, et vult sententialiter dicere, quod illa via ruinosa per quam erant descensuri, erat talis qualis est illa quae est in ripa Athesis inter Tridentum et Veronam; illa enim ripa, antequam fieret istud praecipitium maximum, erat ita recta et repens in modum muri, quod nullus potuisset ire a summo ripae usque ad fundum flumanae inferioris; sed post ruinam factam posset nunc aliqualiter iri. Ad propositum ergo ista via solebat olim esse ita alta et recta quod erat inadibilis; sed ex ruina est ita dirupata, quod nec poterant ire ab alto usque deorsum. Nunc ordina sic literam: {la scesa di quel burrato}, idest descensus illius circuli qui erat burattum, burum vel clausum, ad quem non ibatur nisi per istam faucem praedictam, {era tal qual quella ruina che percosse l'Adice di qua da Trento}, scilicet veniendo a Tridento Veronam, {nel fianco}, idest in latere ripae. Et nota quod istud praecipitium vocatur hodie slavinum ab incolis, et ibi est unum castellum quod vocatur Marcum; et assignat causam verisimilem ruinae, dicens: {o per tremoto o per sostegno manco}, idest defectivum propter corrosionem factam ex impetu aquae per multa saecula. Et hic nota quod de ista ruina mirabili facit mentionem Albertus magnus libro Methaurorum, et assignat istas causas dicens: quod montes ruunt, vel quia radices eorum abradiuntur; et tandem quia fundamenta non habent ruunt, aliquando scinduntur magno motu. Et subdit quod hoc modo cecidit mons magnus inter Tridentum et Veronam civitates Italiae super ripam Athesis fluminis, et oppressit villas et homines per multa millia. Et specificat formam istius ruinae cum subdit: {che la roccia}, idest ripa vel repentia montis, {èe si discoscesa}, idest divisa, {da cima del monte, onde si mosse}, idest a principio ubi ruina coepit, {al piano}, idest usque ad vallem et alveum fluminis, {che darebbe alcuna via a chi su fosse}; scilicet ad descendendum infra ad flumen, quasi dicat: quod si quis esset ibi posset venire deorsum, licet non sine labore, et talis erat ista via Inferni. Et nota quantum dicta comparatio bene serviat intentioni autoris; nam sicut est via ruinosa in alta ripa fluminis Athesis, ita hic in alta ripa fluminis Phlegetontis; et sicut est ibi facta via per terraemotum, ita hic per terraemotum maximum omnium quod unquam fuerint: qui scilicet fuit tempore passionis Domini, sicut autor fingit hic, ut patebit paulo infra. + +{Et in su la punta.} Nunc autor describit custodem istius loci, scilicet Minotaurum, et talis bestia tam horribilis bene conformatur ipsi loco tam silvestri. Ad cuius cognitionem oportet praescire longam fictionem, quam tamen breviter attingam. Scias ergo quod sicut tradunt poetae, primo graeci, deinde latini, Minos rex Cretae iustissimus et potentissimus, de quo iam dictum est supra capitulo V, habuit uxorem quae nimis maculavit gloriam suam. Fuit enim tam effroenatae libidinis quod voluit concumbere cum tauro; et opera et ope Dedali ingeniosissimi artificis Atheniensis intravit vaccam ligneam indutam corio verae vaccae, et sic taurus deceptus imagine falsa cognovit eam. Illa concepit et genuit filium, quem vocavit Minotaurum, qui erat semivir et semitaurus. Habuit et Minos alium filium nomine Androgeum, qui similis patri, puer mirae indolis, missus Athenas ad studium, dum superaret omnes excellentia ingenii, per invidiam praecipitatus fuit a comparibus. Minos iustissima ira commotus in forti brachio cepit civitatem Athenarum, cui durissimas leges imposuit, inter alias istam durissimam conditionem, quod singulis annis mitterentur septem iuvenes cives in escam huic ferae saevissimae Minotauro, quem fecerat includi in laberintho opere subterraneo intricatissimo, ita quod intrans numquam valet exire, nisi beneficio funis, quam continuo secum trahat intrando et sequatur in redeundo. Tractu temporis sors venit super Theseum filium Egei ducis Athenarum, et missus est in Cretam; quo viso Adriana filia Minois ex Pasiphe incensa eius amore, magna speciositate, probitate, nobilitate Thesei, docuit eum quomodo posset consequi victoriam feliciter de Minotauro; et inde sospiter evadere cum pacto quod acciperet ipsam Adrianam in uxorem, et daret Phoedram sororem eius filio suo Hipolito. Theseus itaque mactato Minotauro, et receptis duabus sororibus, recessit de Creta clandestine, et in itinere reliquit Adrianam dormientem in insula deserta; Phoedram vero sibi accepit in suam. Sed nunc ulterius est sciendum quod fabula narrata continet in se pro maiori parte historiam veram: et primo nota, quod multi, sicut Fulgentius et alii dicunt, quod taurus fuit quidam Cancellarius Minois regis, cum quo Pasiphe habuit rem opera Dedali, qui mediator vel leno induxit vaccam, idest Pasiphem ad taurum. Sed quidquid dicatur, credo quod iste fuerit verus taurus cum quo ista concubuit; nam videtur satis absurdum, quod ad paliandum unum adulterium poetae finxerint actum luxuriae bestialem sine comparatione peiorem. Nec debet videri istud incredibile, quia aliquando auditus est similis casus, scilicet quod rationalis habuerit rem cum bruto; unde Virgilius libro Bucholicorum maxime detestatur istam Pasiphem, et saepe vocat infelicem, quia commiscuit se animali alterius speciei. Similiter autor noster hoc videtur sentire Purgatorii capitulo XXVI. Non etiam debet videri durum, credere quod taurus ascenderit vaccam ligneam. Nonne Valerius narrat de tauro qui volebat cognoscere vaccam pictam? quanto fortius istam tam artificialiter apparatam! Et posito quod non intraverit talem vaccam, nonne potest dici optime quod Pasiphe intraverit formam vaccae, et quod facta sit vere vacca quando submisit se tauro? Ulterius quando dicitur quod ex Pasiphe natus est filius qui parte erat homo, pro parte taurus; et istud totum verum est, quia Minotaurus quantum ad figuram humani corporis erat homo, et tamen quantum ad vitam vel mores erat bestia, sicut dicetur paulo infra de centauris; sed ideo potius a poetis convertitur in taurum, quam in aliud animal, quia recte fuit taurus silvestris, fortis, et ferox violentus qui cornibus superbiae et iracundiae suae impetebat omnes et delectabatur sanguine et caede; ideo bene dicitur quod vorabat homines, quia de rei veritate satiabat crudelitatem suam sanguine hominum, et illi qui mittebantur ab Athenis cogebantur luctari secum, quorum nullus poterat evadere crudelitatem eius; sed finaliter Theseus favore Adrianae mactavit eum. Ex omnibus hic notatis potes faciliter perpendere quare autor noster introducat hic istum Minotaurum ad custodiam passus circuli violentorum supra fluvium sanguinis, quia per istum violentum sanguinarium figuraliter dat intelligi generale vitium violentiae et barbaricae crudelitatis. Nec refert si sit generatus ex tauro, quod quidam reputant impossibile, sive ex aliquo homine, quod est verisimile, quia ista quae petivit amorem tauri, non debebat refugere luxuriam aliorum hominum praeter virum suum. De laberintho autem, qui dicitur fuisse domus sive carcer Minotauri, non credo quod sit factus a Dedalo, quia non videtur opus aetatis unius hominis, ut dicunt qui viderunt ipsum; quod ego consentio, quando considero laberinthum quem vidi apud Vicentiam excavatum intra montem saxeum; et tamen laberinthus Cretae est multo mirabilior; quia, ut audio, est totus factus ad cameras quadratas, quarum unaquaeque habet quatuor portas. His praemissis nunc descende ad literam, quam ordina sic: {e l'infamia di Creti}, idest Minotaurus, {infame monstrum}, quia ad infamiam cedit insulae Cretae, quod genuerit tam maledictum monstrum, {che fu concetta nella falsa vacca}, idest falsificata et subornata sub corio vaccae, {era discesa in sulla punta}, idest in principio descensus, {de la lacca}, idest costa, et sic ponitur saepe alibi; unde IX capitulo Purgatorii dicit: {in fianco de la lacca}, et dicit {rotta}, scilicet per dictam ruinam. + +{Io vidi.} Hic autor describit ipsam poenam et ministros poenae. Ad cuius intelligentiam est praesciendum quod autor dat istis violentis poenam simillimam vitae eorum: fingit enim quod isti sunt positi in isto sanguine buliente, et circum circa fossum per terram siccam discurrunt continuo centauri armati arcubus et sagittis, qui tenent istos intra sanguinem, quia sagittant unumquemque recedere volentem extra limites destinatae poenae. Isti centauri, sicut fingunt omnes poetae prius graeci quam latini, fuerunt homines monstruosi, quia a medio infra erant equi, a medio supra erant homines; et fuit pulcerrima fictio, quia fuerunt homines bellicosissimi vel equitandi peritissimi in Thesalia, ita quod videbantur esse unum corpus simul cum equis suis, et ex eodem utero naturae nati cum illis, qui primo fecerunt violentias et rapinas in Graecia. Isti ergo centauri ad propositum figuraliter sunt stipendiarii, et viri militares praedatores, qui bene dicuntur esse homines pro parte, et pro parte bestiae, quia licet quantum ad formam corporis retineant adhuc humanam figuram et videantur homines; tamen quantum ad eorum vitam et mores animi sunt bestiae, et bestialius currunt et saeviunt in genus hominum, quam aliquod genus animalium, sed imo potius convertuntur in equum, quam in aliud animal; quia ut patet de se equus est animal bellicosum, quo isti utuntur tamquam organo et instrumento suo ad violentias et praedas; equus etiam est animal velocissimum, et talis recte est stipendiarius, qui est semper in discursu et motu; et ad mandatum alterius currit velocissime ad mortem dandam et recipiendam; est enim sicut equus servus alterius, et infeliciter ducit continuo vitam inquietam, imo recte stipendiarius est similis equo suo. Equus enim licet habeat ferrum ad pedes, ad os, ad ilia, ad tergum saepe recalcitrat domino suo, et mordet et fugit ab eo, maxime quando videt se in campo libero non in stabulo; ita stipendiarius saepe fit rebellis, contumax, inobediens domino suo, et recedit ab eo potissime quando videt se liberum in campo, non in civitate vel fortilitio. Nunc ad propositum: quia isti tiranni pessimi qui hic puniuntur, effunderunt crudeliter sanguinem humanum, et rapuerunt bona hominum cum istis stipendiariis et sicariis; ideo cruciantur in valle sanguinis bulientis, et coercentis ab istis, quia sicut videmus de facto et statim dicetur, isti committunt salutem suam manibus istorum, et timent eos ut timeantur a subditis; imo isti violenti, ut plurimum, committunt violentiam inter se ipsos, frater in fratrem, consanguineus in consanguineum: et ut breviter concludam, haec est generalis poena violentorum, quod quasi semper omnes violenter moriuntur, sicut dici solet: unus barberius radit alium, et unus diabolus fugat alium. Nunc ad literam veniendo dicit autor: {Io vidi un'ampia fossa torta in arco}, idest primum circulum violentorum, {come quella che abraccia tutto 'l piano}, quasi dicat: bene est amplus iste circulus, quia continet intra se ceteros, {secondo ch'avia detto la mia scorta}, idest secundum quod Virgilius praedixerat mihi in distinctione facta in capitulo praecedenti, e centauri armati di saette; de centaurorum origine et violentia dicetur adhuc Purgatorii capitulo XIV, {correan tra 'l pie' de la ripa et essa}, scilicet fossam, quasi dicat, per illud spatium arenae siccae quod est inter ripam et fossam, idest vallem fluminis, et dicit: {come solean al mondo andar a caccia}, scilicet canium vel hominum, sic ibant in praedam cum sagittis, quae sunt arma habiliora ad praedam, quia de longe feriunt et fugant fugiendo, sicut recte faciunt hodie Hungari in Italia. + +{Poi.} Hic autor ostendit quomodo Virgilius manifestaverit sibi praedictos tres describendo singulos a certis proprietatibus; et primo Nessum tamquam violentiorem. Ad cuius cognitionem est breviter sciendum quod, sicut scribit Ovidius valde diffuse in nono maioris, Hercules fortissimus, hominum omnium victor pugnavit singulari certamine cum Achelao pro habenda Dejanira virgine pulcerrima filia OEnei regis Calidoniae in Graecia, quae Dejanira fuit soror Meleagri et fortissimi Thidei; et cum obtenta victoria reverteretur laetus in patriam cum virgine, invenit in viam novam pugnam. Nam cum pervenisset ad fluvium nomine Ebenum, qui factus erat violentior solito ex alluvione aquarum, non audebat committere se aquae, non quia timeret sibi, sed uxori suae. Et ecce subito Nessus centaurus persuasit sibi ut nataret fluvium et ipse portaret Dejaniram sospitem super equo. Hercules ergo tradidit puellam pavidam Nesso, et ipse natans fortiter contra impetum fluminis pervenit ad alteram ripam; et continuo audivit vocem Dejanirae clamantis, quia Nessus parabat facere violentiam sibi. Ideo capto arcu et sagittis clamavit: o violente, non evades quamvis confidas velocitate equi, quia sagitta mea violentior erit; et continuo cum sagitta emissa transfixit tergum eius, ita quod ante et retro fluebat sanguis. Tunc Nessus dixit secum: non moriar sine vindicta; et continuo dedit Dejanirae camisiam tinctam sanguine suo, tamquam pignus amoris, dicens: quod si numquam Hercules dimitteret eam ob amorem alterius mulieris, cum tali dono posset ipsum revocare ad amorem suum. Post longum temporis tractum Hercules cepit civitatem, quae est dicta OEtalia, ubi captus est amore Jolae filiae regis; quo audito Dejanira post magnum planctum et dolorem, finaliter deliberata tamquam femina simplex et credula, misit vestem suam per famulum suum Licam Herculi, qua indutus, subito accensus toto corpore, coepit resolvi per omnia membra, et spoliari per omnia ossa. Post longam furiam et quaerelam Hercules sponte iniecit se in ignem; et sic vir indomitus, qui domuerat centauros et omnia monstra mundi, domitus et victus est sanguine Nessi centauri; et sic Nessus moriens, qui non potuerat per violentiam habere dilectam Dejaniram, per fraudulentiam necavit virum sibi odiosum, Herculem. Et hic nota quod aliqui volunt hoc totum fuisse verum, non fictum: dicunt enim quod ille sanguis Nessi infectus sagitta venenata Herculis fuit tantae efficaciae, quod sic resolvit ipsum, sicut a simili scribit Quintus Curtius de illo veneno pessimo potentissimo, quo extinctus est Alexander Macedo. Ad propositum ergo autor describit ipsum Nessum ab ista singulari violentia, quam temere attentavit ab eius violentia et a morte indigna Herculis, cuius ipse fuit causa: et vide quam breviter tangit ista. Nunc ad literam dicit autor: et ille Virgilius {mi tentò poi}, idest tangit me, ut faceret me attentum ad respiciendum istos vel cognoscendum, {e disse: quegli èe Nesso, che morio per la bella Dejanira}, amata Herculis, quam voluit stuprare, licet esset pro parte equus, {et elli stesso fee la vendetta di se}, idest de morte sua, quia antequam moreretur reliquit vindictam suam potentialiter, licet non actualiter tunc. + +Et nominat tertium centaurum, quem describit simpliciter ab iracundia sua, dicens: {quell'altro èe Folo che fu sì pien d'ira}, et dicunt aliqui quod per istum intelligitur Capaneus, quod est penitus falsum, quia Capaneus punitur inferius inter violentos contra Deum. Et demum Virgilius tangit officium istorum, dicens: et isti centauri, {vanno intorno del fosso}, ad custodiam, ita quod vigilant quando alii dormiunt, {a mille a mille}, quasi dicat, sub certo numero, sed potius dixit de numero millenario, quia est communis numerus bellantium, imo miles dictus est, quia de mille unus, ut quidam volunt; ita etiam ibant satellites circa palatium Dionysii ad custodiam: et ecce quid ibant faciendo, {saettando quale anima si svelle}, idest omnes quae evellunt se, et emergunt extra sanguinem, {più che sua colpa sortille}, idest ultra poenam, quam culpa destinavit eis; quia, ut statim patebit in sequenti parte, aliquae animae sunt mersae in sanguine usque ad cilia, aliae usque ad ilia, aliae usque ad genua; modo si aliqua animarum vellet se removere ad aliquam relevationem bulloris, statim centauri sagittant et faciunt ipsam subintrare aquam. Et vere, lector, isti stipendiarii sunt illi qui tenent istos in sanguine, idest in fusione sanguinis, quia sine istis cessarent cito bella, et per consequens cessarent mortes, violentiae, rapinae. Sed proh dolor! in haec tempora infelicitas mea me deduxit, ut viderem hodie miseram Italiam plenam barbaris socialibus omnium nationum. Hic enim sunt Anglici sanguinei, Alemanni furiosi, Britones bruti, Vascones rapaces, Hungari immundi; qui omnes coniurant in perniciem Italiae, non tam viribus quam fraudibus et proditionibus, provincias vastando, nobiles urbes spoliando. + +{Quivi.} Nunc autor nominat aliquos tyrannos, et primo et principaliter unum principalissimum et famosissimum omnium, scilicet Alexandrum. Ad sciendum autem quis fuerit iste Alexander est notandum, quod aliqui sequentes opinionem vulgi dixerunt, quod autor non loquitur hic de Alexandro Macedone, sed de quodam alio, sed certe istud est omnino falsum, quod potest patere dupliciter: primo, quia cum dicimus Alexander debet intelligi per excellentiam de Alexandro Magno; secundo quia iste fuit violentissimus hominum. Nam, ut perstringam plura sub paucis verbis, Alexander usus est violentia in Deum, in se, in proximum, et peius in suos quam in extraneos: in Deum fuit violentus, quia voluit dici et credi filius Dei, velut si posset animis et linguis hominum imperare; deinde devenit in tam vanam superbiam ut victor Persarum, eorum moribus victus, voluerit pro Deo adorari. Et Calistenem, condiscipulum suum sub Aristotile, quia voluit revocare ipsum ab ista dementia, fecit crudeliter mori inter tormenta, ludibrium turpe faciens de eo, auribus, naribus, labiis detruncatis; male Calistenes servaverat praeceptum Aristotelis qui mandaverat sibi, ut aut nunquam loqueretur in conspectu Alexandri, aut diceret sibi grata. Bene cognoscebat sapientissimus philosophus naturam discipuli sui, immo infamia fuit quod Aristoteles temperaverat illud venenum terribilissimum, quo postea Alexander extinctus fuit, sicut scribit Plinius in naturali historia. Fuit et violentus in se, quia voluit se ipsum occidere cum interfecisset Clitum fratrem nutricis suae familiarem dilectissimum per iram et ebrietatem, quia reprehendebat eum quod extollebat se supra Philippum patrem, a qua desperatione Calistenes praedictus retraxit eum. In toto oriente exercuit violentiam et saevitiam suam; nam, ut verbis Orosii utar, Alexander miseriarum gurges, totius orientis turbo, humani sanguinis insatiabilis, recentem semper aut alienorum aut suorum sanguinem sitiebat. Violentus fuit contra naturam, quia non contentus luxuria foeminarum, quarum gregem magnum secum habebat, etiam ad mares se extendit, ut dicetur infra capitulo XXII, sicut haec omnia patent per Quintum Curtium, qui tamen plus omnibus Alexandrum nititur commendare. Non tamen nego quin habuerit multas magnas virtutes, et multa magnanimiter fecerit; tamen indiscrete et alterne habuit magnam potentiam, quia magnam fortunam; unde, ut cum Lucano concludam, fuit felix praedo, et orbis victor ab ebrietate victus est, ut ait Augustinus. Justinus tamen facit hanc comparationem inter Philippum patrem et Alexandrum filium, quia dicit quod Philippus ebrius desaeviebat in hostes; Alexander vero ebrius desaeviebat in suos. Vade nunc et praefer Alexandrum Caesari si potes, aut quaere, quare Dantes non posuit Caesarem hic, qui ultra alias virtutes multas et magnas fuit sobriissimus hominum, de quo dicebat Cato inimicissimus sibi: *Solus Caesar sobrius accessit ad rem publicam evertendam*. Alexander ergo XII annis regnavit, et XXXIII vixit et uno mense, de quo saepe fit mentio in isto libro, et de eo plura dicentur alibi. Ad propositum ergo autor ponit Alexandrum hic tamquam primum et principem violentorum, maxime contra proximum, ita quod punit eum a vitio praedominante, et describit eum simpliciter et nude, quasi dicat: cum nomino Alexandrum intellige, quod iste fuit maximus autor violentiarum in terris; ideo bene Lucanus dicit, quod eius membra fuerunt spargenda per orbem: ergo bene dixit: {quivi èe Alessandro. – E Dionisio}. Hic autor praemisso tyranno famosissimo Orientis, describit alium tirannum famosum Occidentis, scilicet Dionysium Syracusanum. Ad cuius cognitionem est breviter sciendum, quod Dionysius iste, ut scribit Tullius V Tusculanarum Quaestionum, fuit vir temperatissimus in victu per contrarium Alexandri; fuit sagacissimus et valentissimus, qui secundum Justinum libro XXII fecit magna proelia in Sicilia, et occupato imperio totius insulae, credens otium et desidiam sui magni exercitus esse damnosam et periculosam suo regno, traduxit exercitum in Italiam, ubi exerceret vires militum, et fines regni ampliaret; et primo movit bellum in Calabria contra Graecos, qui tunc temporis magnam partem Italiae occupaverant, unde Magna Graecia appellata fuit. Ibi occupatis aliquot civitatibus revocatus est in Siciliam propter adventum Carthaginensium, qui reparato exercitu renovaverant bellum; et non post multum tempus fractus et victus multis bellis finaliter fraude suorum occisus est. Iste ergo Dionysius tam magnificus, tamen fuit maleficus et iniustus, sicut scribit Tullius eodem libro; nam propter mala quae faciebat cum haberet multos iuvenes amicos, nemine tamen confidebat, sed custodiam corporis committebat feris barbaris, et in carcere quodammodo se incluserat cingendo cameram suam amplo fosso, in quam intrabat per pontem ligneum, et clausis hostiis ipsemet levabat ipsum; et aliquando ex alta turri arrengabat, quia non audebat sedere cum aliis in publico. Et cum haberet duas uxores unam Syracusanam, alteram de Locris civitate Calabriae, nunquam intrabat ad eas nisi primo perscrutaretur si haberent ferrum usque ad extremitatem tunicarum. Ultra haec nolens committere se manibus tonsorum, docuit filias suas tondere eum; et cum factae essent magnae removit ferrum ab eis, et faciebat quod cum carbonibus ardentibus comburebant sibi barbam et capillos. Semel autem cum vellet ludere ad pilam, sicut saepe solebat, spoliavit sibi clamidem, quam tradidit simul cum gladio iuveni quem summe diligebat. Tunc quidam familiaris dixit per iocum Dionysio: committis tu vitam tuam isti? et cum iuvenis arrisisset, Dionysius statim mandavit quod interficeretur uterque; unus, quia demonstraverat viam interficiendi; alter, quia approbaverat illud dictum risu. Quo facto postea tantum doluit Dionysius, quod nihil habuit gravius in vita sua, quia fortiter amabat quem occiderat: non tamen fuit ita fatuus quod vellet se occidere, sicut Alexander, imo regnavit XXXVIII annis, et XXV habebat quando dominium occupavit; et sic vixit quasi duplo plusquam Alexander. Dionysius etiam fecit multas violentias et contumelias contra Deos, quas scribit Tullius et Valerius qui accepit ab eo; tamen autor noster ponit ipsum hic punitum a violentia praedominante; fuit rubeus, ferox, cum facie lentiginosa, ut patet apud Valerium. Ad literam ergo autor describit Dionysium a ferocitate et violenta tyrannide sua, dicens: {e Dionisio fero Che fee Cicilia aver dolorosi anni}, quia per tot annos afflixit eam, ut audisti. Et debes scire quod debes intelligere hoc de Dionysio patre, quia Dionysius filius primogenitus eius etiam afflixit Siciliam et partem Calabriae, et peiora fecit quam pater, quia interfecit musarum amicus, in tragoedia, quam fecit de Eccerino, in qua fingit, quod fuerit genitus ex patre Diabolo. + +{E quell'altro.} Hic autor nominat alium tyrannum modernum, qui fuit post Eccirinum, et sibi vicinum, scilicet Obizonem marchionem estensem. Ad cuius intelligentiam est notandum, quod autor noster non describit Obizonem a certa macula frontis, sicut fecerat Eccirinum, quia macula Obizonis fuerat accidentalis. Fuerat enim monocolus, non a natura, sed a casu, cum hastiluderet ob amorem cuiusdam dominae; ideo denominatus est marchio Obizo ab oculo; sed describit ipsum a pulcritudine corporis, quia Domus Estensis naturaliter habuit omnes corpore pulcros, sicut Azonem I qui fuit dominus Veronae, de quo dicetur capitulo VI, Purgatorii; et Azonem II filium primi, qui eripuit Paduam Eccirino pro ecclesia, et ipsum Eccirinum debellavit apud Adduam flumen Lumbardiae; vicit etiam Federicum II apud Parmam, ut dicetur alibi. Obizo ab oculo nepos istius Azonis II natus est ex Raynaldo filio eius in carcere secundi Federici in Apulia, quem pater dederat Federico in obsidem; et licet saepe Federicus offerret reddere sibi, numquam voluit recedere ab ecclesia propter recuperare unicum filium suum dilectum. Et ob hoc Obizo postea fuit fautor et adiutor Carolo I contra Manfredum filium Federici in vindictam patris. Hic Obizo habuit tres filios magnificos, scilicet Azonem primogenitum magnificentissimum, qui dictus est Azo III, de quo hic fit mentio, et alibi saepe in isto libro, et Franciscum et Aldrovandinum, ex quo natus est Obizo, qui tenuit dominium diebus nostris, pater Nicolai nuper regentis, et Raynaldus et Nicolaus. Ad propositum ergo autor nominat hic marchionem Obizofratres consanguineos, et nobilissimam civitatem Syracusarum implevit occisionibus civium, in qua pater impleverat carceres captivis; sed non fuit magnanimus, vel temperatus, ut pater, imo ingluviosus, et ebriosus; unde factus omnibus odiosus, expulsus ivit Corinthum, ubi vitam tristissimam duxit cum lenonibus, meretricibus, vel aliquando docuit pueros literas. {– E quella.} Hic autor, nominato tyranno antiquo de Sicilia, qui fuerat paulo ante tempora Alexandri Magni, nunc transit in Italiam, et nominat unum tyrannum modernum pessimum, scilicet Eccirinum de Romano. Ad cuius cognitionem breviter est sciendum, quod iste Eccirinus tyrannus crudelissimus tempore Federici secundi fuit de Romano castello comitatus Tarvisii, magnus dominus et potens in ipsa Marchia Tarvisina tota, in qua exercuit magnas violentias et crudelitates, adeo quod quidam scripserunt, ipsum fecisse mori quinquaginta millia hominum; sed inter alia mala impia, quum perdidisset Paduam, furoris rabie stimulatus, fecit crudelissime necari duodecim millia Paduanorum ferro, fame et igne, quos habebat apud se. Regnavit Eccirinus Veronae XXXIV annis, de cuius potentia, nequitia et gestis dicam plene capitulo IX Paradisi; ideo hic tam cito pertranseo. Nunc ad literam, autor describit Eccirinum ab habitu corporis, dicens: {e quella fronte c'ha 'l pel così nero}; idest nigram. Scribunt aliqui, quod Eccirinus fuit corpore mediocris, niger, totus pilosus; sed audio, quod habebat unum pilum longum super naso, qui statim erigebatur, quando excandescebat in iram, et tunc omnes fugiebant a facie eius; {è Azzolino}; et hic nota, quod autor utitur vulgari tusco, quia de rei veritate vocatus fuit Eccirinus, sicut scribit Mussatus Paduanus, nem ab oculo, et Azonem III filium eius, quia uterque visus est violentus tempore suo. Nam Obizo non contentus suum dominium intra aquas Padi contineri, Regium et Mutinam occupavit, et tenuit dominium Ferrariae XXVIII annis, ubi mortuus est anno Domini MCCXCIII, ita quod Obizo et Azo filius eius regnaverunt tempore nostri autoris. Azo vero Bononiam et Parmam magnis bellis afflixit, neutram tamen potuit obtinere; imo videbatur subiugaturus sibi Lombardiam potentia et magnificentia sua, accepta in uxorem filia Caroli II sorore regis Roberti. Post modicum tamen amissis Mutina et Regio in duobus diebus infirmatus est et mortuus in anxietate sine prole; ex quo dominium eius remansit in magna lite inter fratres et nepotes; et filius eius Franciscus naturalis tenuit dominium modicum, et magnum bellum fecit cum favore Venetorum, quia mater eius fuit Veneta. Mortuus est Azo III anno Domini MCCCVIII cum regnasset XV annis. Nunc ad literam autor describit Obizonem ab habitu corporis, dicens: {e quell'altro ch'èe biondo è Obizo da Este}; et tangit mortem eius violentam, quia infamia fuit, quod cum infirmaretur, Azo filius fecerit ipsum iuvari citius mori. Hoc autem habuit Dantes a Ricobaldo Ferrariensi magno chronichista, qui tunc vivebat, et qui hoc scribit in chronicis suis, qui dicit, quod Azo mortuus est in Castro Estensi, cum timeret necem sibi inferri a familiaribus, sicut Obizoni patri intulerat. Dicit ergo: {el qual per vero fu spento dal figliastro su nel mondo}. Et hic nota, quam pulcre et honeste autor palliat istud factum, vocans filium filiastrum, quasi velit innuere, quod non possit cadere in mente alicuius, filium praesumere aliquid contra patrem; ideo bene dicit, quod vere fuit extinctus a privigno, non a vero filio, quia natura non patitur hoc. + +{Mostrocci.} Hic autor ostendit, qualiter Nessus ostenderit eis unum singularem violentum de gente ista, qui commisit homicidium nimis detestabile apud praedictam civitatem Viterbii. Ad intelligendum clare crudele facinus, quod hic tangitur, expedit scire, quod Henricus rex Angliae, huius nominis tertius, bonorum regalium dilapidator et prodigus, fecit barones sibi rebelles; quorum opera rex Franciae misit in Angliam Symonem comitem de Monteforti, virum strenuum et idoneum regno, qui coniecit in vincula Henricum regem, et Ricardum fratrem eius, et filios regis. Sed Adduardus primogenitus, vir inclitae virtutis, evasit velocitate equi; qui postea feliciter debellavit praefatum Symonem iam gravem baronibus, quia superbe ad regni solium aspirabat, quem fecit in partes dissecari, et eius pudenda in os eius immitti. Sic Adduardus victor, patrem, patruum et fratres suos liberavit; qui postea patri successit in regno. Verumtamem contumeliosae mortis Symonis Henricus filius Ricardi praedicti, consanguineus Adduardi, luit postmodum poenas. Nam cum Philippus rex Franciae filius Ludovici sancti, rediens a Tunitio cum Carolo rege Siciliae, pervenisset in Italiam ad civitatem Viterbium ubi tunc erat curia romana, vacans pastore, Guido de Monteforti, filius Symonis, interfecit gladio ipsum Henricum, et ipsum inde tractum, membratim laceravit, anno Domini MCCLXX. Adduardus enim a Tunitio transiverat Acon in subsidium Terrae Sanctae, ubi mansit triennio; et iste Henricus revertebatur cum aliis regibus, ut rediret in Angliam, cuius pater Ricardus electus erat rex Romanorum, deposito Federico II. Guido autem excomunicatus a Gregorio papa X, tandem veniens ad mandata, traditus est carceri, a quo tamen evasit interventu ipsius Caroli; tamen finaliter mortuus est mala morte. Et ulterius est breviter sciendum, quod Guido de Montforte magnus comes adhaesit Carolo duci Andegaviae, fratri Ludoici regis Franciae, et in brevi factus est sibi familiarissimus et carissimus, quia erat vir alti cordis, magni consilii, et magnae probitatis. Accidit ergo, quod cum Carolus praedictus vocatus ab ecclesia in Italiam contra Manfredum regem, vellet venire Romam ad Papam per mare, commisit isti uxorem suam, et omnes suos, vel totum exercitum ducendum per terram; qui magnifice totum fecit, et cum Carolo semper fuit in omnibus bellis, periculis et laboribus, et fuit magna pars victoriarum eius. Quapropter Carolus victor regni Apuliae et Siciliae fecit Guidonem vicarium suum in Tuscia, cuius vicariatum habebat ab ecclesia. Accidit deinde quod Carolus semel venit Viterbium cum multis regibus, qui revertebantur de ultra mare a Tunitio, ubi Ludoicus frater eius erat mortuus. Inter alios reges erat Philippus filius dicti Ludoici, qui portans ossa patris sui, revertebatur in Galliam, et Henricus filius Ricardi regis. Reges isti fecerunt moram aliquot diebus Viterbii, ubi tunc vacabat Sedes Papalis, ut facerunt, quod Cardinales, qui erant in discordia, eligerent novum Papam. Tunc perpetratum fuit nimis atrox facinus, sub custodia regis Caroli; nam cum Henricus praedictus esset in una ecclesia Viterbii, dum levaretur corpus Domini, Guido comes Montisfortis, tunc vicarius Caroli in Tuscia, manu propria cum mucrone impie transfixit Henricum praedictum, et munitus gente pedestri et equestri, fecit peius. Nam dum unus ex militibus suis petisset: Quid fecisti? ipse respondit: Feci meam vindictam. Et illo milite replicante: Quomodo fecistis vestram vindictam, cum pater vester fuerit tractus? Continuo Guido reversus in ecclesiam, cepit dictum Henricum per capillos, et turpiter traxit usque extra ecclesiam; et commisso tam horrendo sacrilegio et homicidio, evasit sospes in Maritimam in terris comitis Russi soceri sui. Ex hoc facto tota Curia fuit valde turbata: infamantes et vituperantes Carolum, arguebant sic: si Carolus fuit conscius facti, nequissime fecit; et si ignoravit, cur tam abhominabile scelus dimisit impunitum? Corpus sui portaverunt in Angliam, ubi sepultum fuit in civitate Londrae in quodam monasterio Monachorum, vocato ibi Guamiscier, in una capella, in qua sepeliuntur omnes reges Angliae, et in circuitu capellae sunt imagines regum; ubi supra sepulcrum Henrici posita fuit una statua inaurata, quae in manu dextra tenet calicem sive craterem aureum, in quo est cor dicti Henrici balsematum, et supra cor stat gladius nudus, testis huius necis. In manu vero sinistra tenet chartam cum isto versiculo: Cor gladio scissum, do cui consanguineus sum, scilicet Adduardo; et Adoardus nunquam postea fuit amicus Caroli, nec domus Franciae. Nunc ad propositum autor damnat hic istum Guidonem ob istam inauditam violentiam. Licet enim Guido fuerit magnus effusor sanguinis, et in multis bellis pro Carolo, tamen iuste; sed istud fuit nimis excessivum homicidium: primo ratione loci, quia in ecclesia Dei, et in curia romana, et vacante sede: secundo ratione personae, quia posuit manum in filium regis: tertio, quia iniuste; nam rex Angliae fecerat mori patrem eius culpabilem, tamquam reus maiestatis: quarto, quia infamiam et verecundiam Caroli regis domini sui pertractabat. Ad literam ergo dicit autor: et ille centaurus {mostrocci un'ombra}, scilicet animam Guidonis de Montforte {da l'un canto sola}, propter singulare maleficium enormiter commissum, {dicendo: colui fesse in grembo a Dio}, scilicet ante altare, ubi levabatur Corpus Christi consecratum, {lo cor che 'n su Tamigi ancor si cola}, idest colitur: dat intelligi civitatem per fluvium. Tamis enim est fluvius, qui labitur iuxta Londram civitatem regalem, quae olim vocabatur Trinovantum, sicut scribit Julius Celsus, quia gens Julii Caesaris transivit istum fluvium, quod non apparebant nisi capita. + +{La divina.} Hic ultimo ad perfectum complementum huius materiae nominat quosdam alios violentos in aqua grossa tyrannorum, qui tamquam publici praedones et pestiferi sociales discurrerunt per mundum, per mare et per terram; et primo nominat Athilam. Ad cuius cognitionem oportet breviter scire quod, sicut scribit Paulus Diaconus in suo libro de gestis Longobardorum anno Christi CCCCXLII, Athila rex Hunnorum habens sub se Daciam, Hungariam, Macedoniam, et Mesiam, Achaiam et Traciam, ducens secum multos reges et regulos, et plures nationes in septemtrionali plaga morantes, cum innumerabili exercitu furibundus intravit Italiam; et primo Aquilegiam sitam in principio Italiae expugnare tentavit, quae fuit viriliter defensata a civibus per triennium; finaliter capta fuit igne et ferro, eversa crudeli excidio. Tunc quaedam mulier nomine Digna precipitavit se de alta arce in flumen, ne in manus hostium deveniret; mulier indigna quae tali morte periret. Deinde Athila destruxit Concordiam, Altinum, Patavium: deinde per civitates Vicentiam, Veronam, Brixiam, Pergamum nullo resistente discurrit. Mediolanum et Papiam similiter spoliavit abstinens a ferro et igne. Civitates alias Lombardiae, et Romandiolae eodem modo afflixit. Demum pervenit ad locum ubi Mincius fluvius intrat in Padum, et dum deliberaret utrum iret Romam, supervenit Leo pontifex Romanus, qui obtinuit ab Athila quidquid postulavit; unde salutem urbis et totius Italiae reportavit divino miraculo. Athila demum reversus est in Hungariam, ubi ducta in uxorem Honoria sorore Valentiniani imperatoris, faciens luxuriosa convivia, cum ultra solitum bibisset ex fluxu sanguinis narium animam efflavit; et sic vir sanguinum in sanguine et vino suffocatus est moriens in quo modo est demersus hic usque ad cilia. Falsum est ergo quod vulgus, quod fuerit mactatus Arimini. Nunc ad literam autor describit Athilam a cognomine, quod ipsi sibi imposuit in vita. Nam cum Athila pervenisset Mutinam, Geminianus, episcopus illius urbis, vir sanctus, petivit ab eo quis esset; qui respondit: Sum Athila flagellum Dei. Tunc Geminianus dixit: Sum Geminianus servus Dei; et continuo apertis portis Athila transivit per medium civitatis nemine offenso. Dicit ergo: {La divina giustizia punge di qua}, scilicet ex parte ista tyrannorum, {quell'Attila che fu flagello in terra}, et vere fuit flagellum Dei ad punienda peccata multorum. + +{E Pirro.} Hic autor dat duos socios Athilae, scilicet Pyrrhum et Sextum. Sed hic est bene advertendum, quod multi exponunt hic de Pyrrho filio Achillis, qui fuit, ut dicunt, valde violentus, quia evertit Ilion, mactavit Priamum, imolavit Polissenam, rapuit uxorem Horesti. Sed certe quicquid dicatur non credo quod autor intelligat hic de praedicto Pyrrho, quia violentias praedictas fecit iuste contra hostes suos; imo credo quod loquatur de Pyrrho rege Epiri in Graecia, qui fuit valentissimus et violentissimus. Fuit enim alter Alexander, sed virtuosior eo; et fuit de genere Pyrrhi praedicti filii Achillis, et consobrinus ipsius Alexandri magni. Fuerunt enim olim tres famosissimi duces bellorum, peritissimi armorum; scilicet Alexander, Pyrrhus et Hannibal. Ad propositum ergo, ut scribit Justinus, iste Pyrrhus habuit pro magna voluptate certare: iste venit in Italiam in subsidium Tarentinorum contra Romanos, et per quadriennium fatigavit virtutem romanam. Deinde dimissa Italia transivit in Siciliam, et creatus rex insulae multa bella cum Carthaginensibus feliciter fecit; sed paulo post Siciliae regnum facilius perdidit quam quaesiverat. Deinde reversus in regnum suum regem Macedoniae Antigonum invasit; quo victo regnum occupavit. Antigonus rex iniuste spoliatus bello confugit ad Argos. Pyrrhus cuius dominandi cupiditas erat insatiabilis, non contentus Epiro et Macedonia, sed intendens Graeciae et Asiae, invasit Lacedaemoniam gentem bellicosissimam post Romanos; sed inde repulsus, non territus, invasit Argos, ut Antigonum a se victum et ibi absconditum opprimeret, ibi ardenter pugnans; sed improvide, saxo deiecto de muris manu feminea, oppressus est. Sicque rex potentissimus, cunctis terribilis et ab omnibus viris formidatus, a feminis Lacedaemoniorum turpiter repulsus, et a femina Argorum infeliciter mactatus, bellis finem fecit, quibus fuerat semper a iuventute delectatus; et quod miserabilius fuit, caput eius truncatum corpore fuit Antigono praesentatum. Sed Antigonus piissimus, memor humanitatis, oblitus iniuriae, restituit caput cum reliquo corpore Heleno filio Pyrrhi reportandum in patriam, ipso Heleno ex captivitate liberato: sicque tot regnorum bellis vexatus spiritum cum sanguine deduxit ad inferos. Ex dictis ergo satis patet quod autor loquitur de isto rege: nec dicas iste non fuit pirata, quia dico: quid ad rem? Nam autor nihil dicit quod Pyrrhus fuerit pirata; sed addit alium piratam immediate, scilicet Sextum filium Pompeii. Nunc ordina sic literam: et divina iustitia pungit, {Pirro e Sesto}. Ad cuius cognitionem est breviter sciendum, quod iste Sextus filius Magni Pompeii post victorias Caesaris, congregata magna multitudine piratarum, occupavit Siciliam, et coepit infestare Augustum, et multa bella navalia fecit secum et cum suis ducibus, et saepe magna damna dedit illi, et Italiam et Romam fame affecit; sed tandem victus fugiens in Asiam a fautoribus Antonii interfectus est. Et hic nota, lector, quod autor sequitur hic Lucanum, quia appellat Sextum vilem piratam, qui exercuit piraticam in mari, in quo pater suus piratas vicerat, de quibus habuerat gloriosum triumphum. Sed certe nescio videre cur iste debeat dici pusillanimis, nisi forte quia habuit fortunam contra se; imo videtur fuisse magnanimus, quia coactus est facere de necessitate virtutem. Quid enim poterat facere Sextus victo patre et fratre? spoliatus auxilio et consilio amicorum? occupato Oriente per Antonium, Occidente per Augustum? Certe armavit se quibus potuit contra Augustum haeredem Caesaris, et eum molestavit violenter usque ad mortem. {– Et in eterno.} Hic ultimo autor nominat duos sicarios privatos qui fuerunt famosi praedones, quorum uterque vocatus est Rainerius, unus fuit de Corneto Castro, alter de civitate Aretii de Valle Arni. Dicit ergo: et illa divina iustitia, {in eterno munge}, idest exhaurit, evacuat, {le lagrime che}, idest quas, {disserra}, idest aperit, {col bollore}, quia isti ex dolore bulloris continuo sunt in planctu et lacrimis, {a Rainer da Corneto}; iste praedatus fuit Stratam Romanam, {e Rainer pazzo}; iste praedatus fuit Stratam Tusciae. + +Ad primum veniendo dico, quod autor describit generalem poenam violentorum talium; sed antequam descendam ad literam, pro evidentia istius poenae oportet necessario praenotare, quod autor fingit subtiliter animas istorum desperantium esse involutas in plantis sylvestribus duris, asperis, sine foliis, sine fructu; et harpiae quae sunt rapacissimae rapiant apices virgultorum, et ex rupturis emanet sanguis: haec poena convenientissima est tali culpae. Considera enim quod est triplex anima, scilicet rationalis, sensitiva, vegetativa. Modo isti non possunt dici habuisse animam rationalem, quia ratio semper fugit mortem, quae tollit esse quod convertitur cum bono: nec sensitivam, quia etiam sensus fugit mortem; unde et omnia bruta conantur defendere suam salutem. Vegetabilia etiam secundum naturam appetunt conservari; tamen quia isti fuerunt viventes animati, oportet de necessitate dare eis unam animam. Quam ergo dabimus? vegetativam; nam qui se interficit, licet sit vivens, non videtur habere plus sensus quam una arbor; et illam dabimus asperam, fuscam, siccam. Harpiae autem fundentes sanguinem earum, sunt figuraliter avaritia, et prodigalitas, quae duo maxime impellunt hominem, et deducunt ad desperationem, ut statim patebit. Nunc ad literam autor continuans dicta dicendis, dicit: {Nesso non era ancora arrivato di là}, scilicet ad alteram ripam: per hoc autor vult tacite dicere quod ipsi positi ad terram, nullam fecerunt moram ibi, imo statim intraverunt iter ne perderent aliquid temporis. Hoc dat intelligi per id quod dicit, quod Nessus nondum pervenerat ad alteram ripam, qui tamen velocissime ibat in ictu oculi, quia eques erat, et quia non habebat facere aliquam moram in redeundo per aquam, sicut fecerat in veniendo, ostendens istis diversas animas et poenas in sanguine. Dicit ergo: nondum Nessus rediverat ad suos centauros, {quando noi ci movemmo per un bosco}, idest per secundum circulum violentorum, qui est totum nemus, in quo sunt arbores sylvestres, et certe nullum est tristius nemus isto; primo, quia dicit: {che da neun sentiero era segnato}, quia non habebat aliquam certam viam, sed oportet ire ad fortunam: et bene fingit quod nulla est via recta, nulla ratio vel causa quae ducat hominem ad desperationem; secundo quia nulla viriditas erat hic, non odor, non flos, non fructus nisi aves foedissimae, turpissimae. Dicit ergo: {non fronde verdi}, ut non videatur quod aliquis istorum habuerit unquam vitam, {ma di color fosco}, quia vita eorum est denigrata infamia, quantumcumque forte fuerit aliquando famosa; {non rami schietti, ma nodosi e involti}, idest membra quae consenserunt in necem corporis, perverso usu rationis, {non pomi v'eran}, idest nullus fructus, quia nullus est ita sceleratus, qui non possit facere et faciat aliquem fructum praeter solum desperatum, et omnis peccator potest redire ad fructum virtutis praeter istum, {ma stecchi con tosco}, idest venenoso succo, idest sanguine, qui est sedes animae quam iste exclusit a se ex venenosa rabie desperationis. + +{Quivi.} Nunc autor, descripta poena, describit ministros poenae, scilicet harpias; et quia istud est tristissimum nemus, ideo bene dat ei tristissimas aves. Ad sciendum autem quae sint istae, est breviter sciendum, quod sicut potest colligi ex Virgilio III Eneidos: Harpiae sunt aves rapacissimae habentes vultus virgineos, ventrem ingluviosum, foedissimum, ora semper pallida fame, manus recurvas; quarum officium erat stercorizare mensam regis Phynei, qui erat caecatus, quia interfecerat filios proprios. Harpia figuraliter repraesentat avaritiam, unde sic dicta est a rapiendo, et de ista specie avium non inveniuntur nisi tres semper, quarum nomina sunt haec: Aello, Occipito, Celeno, quae figurant triplicem actum avari; nam primo, avarus appetit alienum, et iste appetitus habendi figuratur per primam. Dicitur enim Aello, idest alienum optans. Secundo, avarus post appetitum acquirit et accumulat; et hoc figuratur per secundam. Dicitur enim Occipito, idest aliena occupans. Tertio, avarus acquisita abscondit, custodit et conservat, et hoc figuratur per tertiam. Dicitur enim Celeno quasi celans aliena, et ista est peior caeteris et vilior, quia miser avarus sepelit, nec audet tangere pro sui comodo, et honore; ideo bene dicitur quod habent foedare cibaria Phynei. Phyneus enim est ipse avarus a foenerando dictus, qui nihil potest vel scit facere tam praeclarum, quod totum avaritia non polluat, sicut aliquando faciet solemne convivium, et pro fructibus vel sapore vel alia re minima maculabit quicquid fecerit. Ideo bene fingitur caecus avarus, et dicitur interfecisse filios proprios, quod totum est verum, imo quod est peius, saepe interficit se ipsum ex cupiditate lucri, exponendo se manifestissimis periculis mortis. Ulterius est sciendum quod Eneas dum recessisset primo a Troia, deinde a Creta pervenit ad Strophades, quae sunt insulae Graeciae in mari jonio, in quibus morabantur tunc istae aves monstruosae. Ibi Troiani, factis epulis ex bestiis quas invenerunt ibi sine custodia, coeperunt epulari, ordinatis in litore mensis; et ecce harpiae cum clamore horribili, quae magno strepitu alarum venientes de montibus illis coeperunt rapere cibos, et omnia foedare immundo tactu. Tunc Troiani mutaverunt locum retrahentes se ad diverticulum remotum sub saxo cavo clausum arboribus et umbris; et ecce positis mensis iterum harpiae sonantes venerunt ex alia parte, et coeperunt rapere cibos unguibus et polluere ore; sed continuo socii de mandato Eneae rapientes enses invaserunt eas, sed laedere non potuerunt, quia subito celeriter avolabant: tunc principalis earum, scilicet Celeno, ponens se in alto saxo fecit talem sermonem: Audite, Troiani, et tradite menti, quae ego maxima furiarum pando vobis: vos pervenietis tandem ad Italiam ad quam tenditis; sed antequam possitis fundare ibi fatatam civitatem, comedetis dentibus mensas proprias ex fame: hoc dicto statim refugit in sylvam et disparuit. Troiani vero exterriti valde tam tristi augurio, dimissis armis, conversi sunt ad preces, et Anchises pater Eneae orationem fecit ad Deos ut averterent talem casum ab eis. Post tempora multa, sicut scribit idem Virgilius in septimo, cum Eneas pervenisset ad Italiam ad partes fluminis Tiberini et discumbuisset cum aliis principibus suis sub ramis arboris altae, et vescerentur dapibus appositis super placentis in herba virenti, accidit quod, consumptis epulis, aliqui ex fame coeperunt frangere et comedere placentas quae erant in loco incisoriorum; et continuo Julius filius Eneae alacriter clamare coepit: ergo nos consumimus etiam mensas. Eneas vero pater statim recepit vocem illam pro bono augurio, et laetatus est cognoscens hanc esse terram totiens sibi fatatam. Et hic nota quam bene ista fictio sequitur ad id quod iam dictum est de harpiis. Nam Eneas est vir magnanimus, qui dum recedit a Troia terra voluptatis, et tendit in Italiam terram virtutis, avaritia statim insurgit in eum volens ipsum impedire a tam glorioso proposito, quale erat fundare imperium romanorum; et audi quod dicit: divinat sibi quod antequam possit hoc perficere, comedet mensas, quasi dicat: consumes quicquid habebis, et portabis omnia incomoda, et eris senex discurrendo per omnia maria, et terras inter tempestates et labores. Sed Eneas magnanimus insurgit cum suis sociis fortibus contra istam, et fugat et expellit a se, et fortiter negligit omnia infortunia et pericula et semper bene sperat, et omne augurium convertit in bonum. Ergo bene Celeno quae semper vult celare et conservare quicquid Occipito occupavit, et Aello optavit, est pessima pestis maxime contra principem. ideo elegantissime Virgilius dicit III Eneidos, quod nullum monstrum est tristius et nulla pestis crudelior avibus istis, et nulla ira deorum venit peior ab inferno; istis visis, nunc est ad literam veniendum. Dicit autor: {le brutte arpie}, ab effectu, quia inquinant quaecumque tangunt quantumcumque splendida, {fanno lor nido quivi}, et sic faciunt filios in arboribus istis; et ecce magnam potentiam istarum avium, {che cacciaro i Troiani delle Strofade}; istae insulae sunt in Graecia in Epiro, quae vocatae sunt Ethinades, et olim Plotoe, et dicit: {con tristo annuncio di futuro danno}, quod tamen conversum fuit in bonum augurium, ut iam dictum est: et saepe hoc accidit, quia quando vir virtuosus videtur positus in maioribus periculis, tunc appropinquat finis laborum. + +{Io son.} Hic Petrus de Vineis incipit suam narrationem, per quam primo describit suam felicitatem, deinde infelicitatem. Et ad utriusque intelligentiam bonum est scire plenius, qui fuerit homo iste, et qualis eius fortuna. Iste ergo fuit Petrus de Vineis, famosus cancellarius Federici II, qui fuit magnus doctor utriusque juris, magnus dictator stili missorii, cursivi, curialis; et habuit naturalem prudentiam magnam, et laboriosam diligentiam in officio; propter quod mirabiliter meruit gratiam imperatoris, adeo quod sciebat omnia eius secreta, et eius consilia firmabat et mutabat pro libito voluntatis; et omnia poterat quae volebat. Sed nimia felicitas provocavit eum in invidiam et odium multorum; nam ceteri quasi curiales et consiliarii videntes exaltationem istius vergere in depressionem ipsorum, coeperunt, coniuratione facta, certatim accusare ipsum fictis criminibus. Unus dicebat, quod ipse erat factus ditior principe; alius quod ascribebat sibi quicquid imperator fecerat prudentia sua; alius dicebat, quod ipse revelabat secreta romano pontifici, et sic de aliis. Imperator suspectus et credulus fecit ipsum exoculari, et bacinari et tradi carceri; in quo ipse non valens ferre tantam indignitatem, quia: *quae venit indigne poena dolenda venit*; se ipsum interfecit. Et scribunt aliqui, quod Petrus dum portaretur cum Federico eunte in Tusciam super una mula ad civitatem Pisarum, depositus apud castellum sancti Miniati percussit caput ad murum, et mortuus est ibi. Alii tamen dicunt, quod Petrus stans in palatio suo, quod habebat valde altum in Capua patria sua, praecipitavit se de alta fenestra dum imperator transiret per viam. Sed quidquid dicatur, credo, ut iam dixi, quod se interfecerit in carcere; quia non videtur bene verisimile, quod imperator post caecitatem duceret eum inutiliter secum, aut quod dimiserit eum in libertate sua post caecitatem, quia non erat caecatus mente, et potuisset sibi caecus multum nocere consilio suo, sicut Appius caecus sapientissimus romanus nocuit Pyrrho infestissimo hosti Romanorum, sicut iste Federicus erat infestissimus hostis romanae ecclesiae. Federicus etiam alios multos sic mulctatos fecit in carcere mori, imo filio proprio non pepercit in eodem casu in quo Petrus de Vineis. Nunc ad literam Petrus interrogatus a Virgilio respondet manifestans se ab officio suo, dicens: {io son colui che tenni ambo le chiavi}, idest duplicem potestatem claudendi et aperiendi, {del cor di Federico}, scilicet secundi, {serrando e disserrando sì soavi}, idest tam suaviter complacendo sibi, {che quasi tolsi ognun dal suo secreto}, quia licet Federicus haberet alios aulicos ad consilium suum, tamen soli Petro commitebat ardua, et erat ille qui concludebat in omni causa affirmando et negando. + +{Per le nuove.} Hic Petrus confirmat dictum suum, scilicet quod fuerit vere innocens et justus per sacramentum, dicens: {Io vi giuro per le nuove radici d'esto legno}, quasi dicat: juro vobis per animam meam, quae fuit non est diu anima praeclara in mundo, licet sit modo obscura inclusa in ligno isto asperrimo, {che giammai non ruppi fede al mio Signor}, scilicet Federico; sed contra: ipse Petrus in quibusdam epistolis, quas fecit, de infelicitate sua, profitetur se nocentem. Dico breviter, quod illae epistolae non fuerunt suae, licet videantur habere conformitatem cum stilo suo; et posito quod fuerint suae, hoc faciebat Petrus ad conciliandam sibi gratiam principis. Et dicit: {che fu d'onor sì degno}; sed contra, Federicus, ut dictum est capitulo X, fuit haereticus, epicureus, excommunicatus; quomodo ergo fuit dignus honore, cum honor exhibeatur in testimonium virtutis? Dico breviter, quod Federicus, sicut et omnis dominus, est dignus honore, non ratione virtutis, sed ratione dignitatis, quia dominus repraesentat personam totius multitudinis, et honor exhibitus sibi redundat in honorem communitatis; ideo bene dicit Apostolus: servi subditi estote dominis etiamsi discoli. Federicus autem fuit summe gloriosus inter principes modernos; nam a Carolo Magno citra non fuit alius imperator romanorum magnificentior, aut potentior eo. Fuit enim imperator romanorum, rex Alamanniae, rex Siciliae, et Apuliae, rex Hyerusalem, dux Suaviae, magnamque partem Syriae tenuit. Fuit multum formidatus a christianis et saracenis mari et terra: habuit inclytam prolem, scilicet Henricum primogenitum, qui fuit claudus corpore, sed integer mente: habuit Conradum pulcerrimum; habuit Manfredum liberalissimum, et Entium strenuissimum: multa et magna castella fecit praecipue in Apulia. Fuit Federicus statura communis, facie laetus, colore subrufus, habens membra quadra; naturaliter prudens; satis literatus, universalis in omnibus rebus. Erat enim peritus artifex fere omnium artium mecanicarum, quibus animum intenderat; multarum linguarum doctus; scivit enim multa idiomata, scilicet latinum, teutonicum, gallicum, graecum, saracenicum; strenuus in armis; satis liberalis; rigidus punitor; delectabatur valde aucupio falconum, sed multo magis amplexibus mulierum; habebat enim semper gregem pulcherrimarum; et ut breviter dicam totus terrenus, magis cupidus regni mundani, quam coelestis; qui imperavit annis XXX, et vixit LVII. + +{E se.} Hic ultimo Petrus facit suam petitionem, et petit illud quod Virgilius sponte obtulerat sibi supra, scilicet restitutionem famae; unde dicit: {e se alcun di voi mai riede nel mondo}; hoc dicit propter Dantem qui erat ibi vivus, {conforti la memoria mia che giace}, scilicet prostrata, {ancor del colpo ch'invidia le diede}. Et sic vide quod Petrus non peteret rem magis sibi optabilem, scilicet medicinam contra vulnus; nam vere gravissimum vulnus inflictum fuit sibi ex invidia, quando infamatus est de crimine perfidae proditionis contra Dominum suum, cuius cor habuerat in manibus suis. Et hic nota, lector, quod autor bene servavit promissum Petro, quia bene resuscitavit bonam famam mortuam, purgata infamia; quia donec liber iste vivet, semper dicetur, quod Petrus iste fuerit iniuste infamatus, et iniuste punitus. Et crede, quod autor non fecit hoc contra conscientiam; quia ultra famam et scripturam aliquorum, habebat coniecturam verisimilem. Nam Federicus II filium suum primogenitum similiter innocentem, et falso crimine proditionis infamatum, fecit mori in carcere suo. Unde debes scire, quod Henricus primogenitus Federici, operante patre, electus rex romanorum, ex conscientia coepit cum humilitate et reverentia rogare patrem, ut cessaret a perturbatione ecclesiae, quae ipsum pupillum educaverat, et promoverat ad culmen tanti imperiatus. Et cum precibus nihil proficeret, coepit etiam juste increpare, ut eum ab obstinata pertinacia revocaret. Federicus autem accensus indignatione et ira, coepit suspicari, ne filius faceret coniurationem cum ecclesia contra se; et imposuit sibi falso, quod Henricus voluerat sibi subripere regnum Siciliae, dum ipse ire vellet ultra mare in Syriam. Et breviter, ipsum captum tradidit carceri, cum duobus filiis, ubi inter catenas et multa incommoda mortuus est. Alii tamen scribunt, quod Federicus tandem poenitentia ductus misit pro filio, ut conciliaret ipsum sibi; sed Henricus, dum duceretur in via, timens, ne pater crudelius tractaret eum, cuius crudelitatem iam satis fuerat expertus, praecipitavit se simul cum equo de quodam ponte, sive saxo, et sic infeliciter expiravit. Quod si verum est patet, quod Henricus est simul cum Petro de Vineis arborificatus in ista sylva; et si Federicus innocentem filium falso infamatum damnavit crimine lesae maiestatis, quanto magis cancellarium bene de se meritum? Jure igitur Federicus alium filium invenit crudelem in mortem suam, quod tam crudelis fuerat in primum, Mithridatis regis exemplo. + +Et addit poenam violentam exteriorem quam habent ultra carcerationem, scilicet dilacerationem foliorum, quam faciunt harpiae aves violentissimae, dicens: {poi l'arpie pascendo de le lor foglie, fanno dolor}, ex poena quam inferunt, {et al dolor fenestra}, quia scilicet faciunt viam et foramen, per quam dolor exit foras. Sed tu obiicies hic: Quid habent facere hic istae harpiae, quae figurant avaritiam, cum alibi sit plene tractatum supra de ipsa avaritia? Respondeo quod non melius poterat locare eas, quam ipsas deputare ad poenam inferendam istis, ad denotandum quod avaritia et prodigalitas maxime inducunt hominem ad desperationem; et licet harpiae principaliter figurent vitium avaritiae ut iam dictum est, tamen quia avaritia et prodigalitas simul pari poena puniuntur et in inferno et purgatorio, et quia utraque rapit licet diversimode, quia una ad retinendum, altera ad abiciendum; ideo hic harpiae figurant utrumque vitium, quod equaliter facit viam ad desperationem, sicut saepe videmus. + +Et ostendit quod facient de corporibus ipsis, dicens: {qui le strassinaremo}, idest violenter trahemus ipsa huc ad istam sylvam; ita trahuntur corpora istorum desperatorum in mundo isto, {e i nostri corpi seranno appesi}, idest suspendentur et pendebunt, {ciascun al prun}, idest ad arborem spinosam, {de l'ombra sua molesta}, idest animae sibi infestae, et inimicae corpori, ita quod non reconiungentur corpori. Sed circa istum passum fortem et arduum, quo nullus reperitur fortior in toto poemate isto, est totis viribus animi insistendum, quia illud quod autor hic dicit non solum videtur erroneum, sed expresse haereticum. Quod enim animae istorum non reinduant carnem suam est contra fidem omnino, nec autor fidelis christianus potuit vel debuit hoc dicere. Ad hoc respondent comuniter omnes, quod autor hoc finxit ad detestationem tanti sceleris, sed non valet, quia anima reconiuncta corpori magis torquebitur; ergo ad augmentum maioris poenae deberet potius dici, quod reinduent carnem. Sed videtur quod possit dici subtilius, videlicet quod autor hic, sicut in caeteris poenis aliorum viciorum loquitur de inferni morali, sicut iam patuit supra in omnibus; nam moraliter loquendo animae caeterorum habent istam praerogativam, quod possunt emendari et sanari, sicut luxuriosus potest fieri continens; gulosus sobrius; avarus et prodigus, liberalis; superbus potest humiliari; accidiosus exercitari; iracundus refroenari; ita haereticus potest resurgere ex sepulcro aperto, et discooperto; vir sanguinum potest exire de valle sanguinis quantumcumque sagittetur a centauris. Et sic breviter omnes peccatores mortui spiritualiter in quocumque genere peccatorum possunt resurgere, scilicet per poenitentiam et emendationem bonam redeundo ad vitam et gratiam. Sed haec est poena infelicissima et damnatissima desperatorum, quod numquam possunt amplius resurgere, cum amplius non sit poenitentiae locus; et secundum hoc dicemus, quod autor per mortem realem dat intelligi mortem moralem; similiter per resurrectionem futuram mortuorum dat intelligi resurrectionem moralem; et sic dicemus quod autor loquitur poetice et figurate, quia aliter non esset poeta si loqueretur aperte, et sic nititur absterrere omnes a desperatione. Sed licet ista expositio videatur subtilissima et pulcerrima, non tamen videtur esse de mente autoris, neque litera pautoratitur eam, quae dicit: {come l'altre verrem per nostre spoglie}; et tamen moraliter loquendo animae omnium aliorum non resurgunt de inferno vitiorum, imo paucissimi sunt resurgentes ab ista morte tali, nisi forte tu dicas, veniunt, idest venire possunt. Sed ista est nimis violenta expositio: ideo, omissis omnibus opinionibus et expositionibus omnium, dico breviter et tute, quod autor artificiose fingit istum desperatum dicere hoc, non quia sit verum, sed quia sic credidit; nam si credidisset resurrectionem corporum, numquam se occidisset, imo forte si credidisset animam immortalem passuram poenam post resurrectionem, numquam hoc fecisset; sed quia credebat suam poenam et miseriam finiri per mortem, sicut ipse iam supra dixit, ideo mortem in furore petiit. Non ergo oportet hic amplius frangere caput, aut calumniari autorem, sicut quidam temere faciunt; nam si non possunt intelligere fictionem autoris, tamen debent ipsum defendere, imaginantes quod autor semper fuit catholice locutus ubique, ut patet per totum, et quod non dixisset hoc sine quare, quia non ignorabat in facto fidei illud quod sciunt etiam vetulae, scilicet quod omnes animae resument corpora in die novissimo. Et haec breviter dicta sint de violentis contra se; nunc accedendum est violentos contra bona sua. + +{Et ecco.} Nunc autor describit poenam violentorum contra bona sua in duobus. Ad cuius intelligentiam est notandum, quod autor magna arte fingit quod isti currunt per sylvam territi fugientes cum tanto impetu et furore quod frangunt omne claustrum arborum, quia eos persecuntur canes famelicae, rabidae, quae si attingunt eos cum dentibus crudeliter lacerant; quos non attingunt fugant et expellunt donec lateant a facie earum. Modo considera, quod isti non sunt inclusi in arboribus sicut spiritus violentorum contra personam propriam, sed discurrunt attoniti fugati a venatoribus et canibus. Venatores sunt ipsi creditores, et eorum nuncii qui persecuntur debitores fugientes, et si attingunt eos dilacerant membratim; quia, debitore carcerato, unus aufert sibi domum, alter vineam, unus unam supellectilem, alius aliam; imo olim debitor si non habebat unde solveret, tradebatur creditoribus lacerandus in privato carcere eius, sicut Titus Livius narrat de nobili romano crudeliter lacerato verberibus, qui exivit carcerem privatum creditoris sui, et excitavit tumultum in populo etc. Canes rabidae sunt incomoda magna quae macerant istos miseros quando abiecerunt suum, scilicet fames, sitis, nuditas et multa talia. Isti ergo saepe fugiunt et frangunt carcerem et vincula et omnia obstantia eis; sed creditores stant ad postam cum famulis ad hostia triviorum, viarum, et domorum, ut eos capiant et lacerent. Sed tu dices: nonne autor tractavit supra de prodigis, ubi punivit avaros? Quid ergo oportebat hic amplius cruciare istos? Dico quod autor tractavit supra de prodigis simpliciter, qui per incontinentiam, indiscrete, et fatue expenderunt; hic vero tractat de prodigis per violentiam, qui furiose et violenter perdiderunt bona sua, sicut sunt multi lusores, et illi de quibus statim dicetur, qui usi fuerunt mera violentia contra bona sua. Ideo Ovidius in simili fingit quod Atheon venator conversus in cervum a Diana totus laceratus est a canibus suis, quia sicut cervus est animal pavidum et fugax, ita debitor timore creditorum est semper fugitivus, et hoc faciente Diana, idest venatione, quia Diana est dea venationis, quia juvenis prodigus intendit canibus et venationibus quando debet vacare suis factis et honestis studiis; unde Horatius in sua poetria de juvene dicit: *Gaudet equis canibusque* etc. Nunc ad literam dicit autor: {et ecco due}; isti duo erant quidam Lanus senensis, et quidam Jacobus paduanus, {da la sinistra costa}, idest ripa, quia semper per infernum tendunt ad sinistram, {nudi}, quia isti violentantes bona sua saepe deveniunt ad tantam nuditatem et mendicitatem, quod non possunt sibi tergere culum, {e graffiati}, scilicet a canibus, {che de la selva rompeano ogni rosta}; sicut saepe in mundo isto fugiunt de domo in domum rumpentes turbas obviantium, aut resistentium eis. + +et ecce quaerelam quam faciebat cum planctu, quia ille spiritus, dicea: {o Jacobo da sant'Andrea, che t'èe giovato fare schermo di me}; idest clypeum et reparaculum contra canes, abscondendo te in cespite meo; quasi dicat: nihil tibi profuisti et magnum damnum fecisti mihi, et nescio quare: {che colpa ho io de la tua vita rea?} quasi dicat: si abiecisti tuum, quare debeo pati poenam pro te? Non sufficit mihi poena mea? Ego enim abieci sponte esse, et tu sponte abiecisti aes, quod conservat ipsum esse. Ergo ad quid, tu pauper recurris ad pauperrimum? Quia, si tu privasti te substantia, ego privavi me vita. Sed ne dimittam aliquid indiscussum, debes scire, quod iste Jacobus ita laceratus a canibus, fuit de potenti civitate Paduae, vir nobilis de capella sancti Andreae, a qua denominationem sumpsit; homo quidem ditissimus omnium privatorum suae patriae in campis, villis, pecuniis, animalibus; qui inaestimabilem epulentiam divitiarum prodigaliter, immo proterve et insane perdidit et consumpsit. Nam, ut audivi a fide dignis de terra sua, fecit multas ridendas vanitates. Semel cum non posset dormire, mandavit, ut portarentur plures petiae pignolati cipriani facti cum colla, et lacerarentur a familiaribus in camera, ut ad illum stridulum sonum provocaretur sibi somnus; ideo digne autor facit ipsum a canibus lacerari, non ad solatium, sed ad supplicium. Alia vice cum iret de Padua Venetias per flumen Brentae in navi cum aliis juvenibus sociis, quorum aliqui pulsabant, aliqui cantabant, iste fatuus, ne solus videretur inutilis et otiosus, coepit accipere pecuniam, et denarios singulatim deiicere in aquam cum magno risu omnium. Sed ne discurrendo per ista, videar tibi magis prodigus verborum quam ipse nummorum, venio breviter ad magnam violentiam, quam insane fecit in bona sua. Cum enim semel esset in rure suo, audivit, quemdam magnatem cum comitiva magna nobilium ire ad prandium secum; et quia non erat provisus, nec poterat in brevissimo temporis spatio providere, secundum quod suae prodigalitati videbatur convenire, subito egregia cautela usus est; nam fecit statim mitti ignem in omnia tuguria villae suae satis apta incendio, quia ex paleis, stipulis et canulis, qualia sunt communiter domicilia rusticorum in territorio paduanorum; et veniens obviam istis, dixit, quod fecerat hoc ad festum et gaudium propter eorum adventum, ut ipsos magnificentius honoraret. In hoc certe violentior et vanior fuit Nerone; quia Nero fecit incendi domos urbis, iste vero proprias: Nero, quamvis laetus pulcritudine flammae Iliadem decantaret, tamen fecit incendi urbem, offensus angustia viarum, ut dicit Suetonius, quia scilicet timebat sibi insidias; iste vero laetus gloriabatur incendio magno, quod fecerat vanissima causa. Ideo bene autor induxit canes ad faciendam venationem de eo, qui sibi et alteri violentiam miserabilem intulerat. + +{Io fui.} Nunc iste spiritus innominatus respondet ad quaesitum, ut reddat autorem pium ad congregandas frondes sparsas, sicut postea faciet. Et describit se a patria, et culpa, et sententialiter usque in finem non vult aliud dicere nisi, quod fuit florentinus natione, et quod suspendit se laqueo. Ad quod sciendum, quod non potest bene coniecturari, de quo autor loquatur hic, quia multi fuerunt florentini, qui suspenderunt se laqueo eodem tempore, sicut quidam de Modiis nomine Ruchus, et quidam dominus Lothus de Aglis jurista, qui data una sententia falsa ivit domum, et statim se suspendit; et multi alii, quorum nomina non memini. Et crede, quod autor de industria sic fecerit, ut posset intelligi de unoquoque talium, licet forte possit intelligi potius de judice, quia erat maioris pretii, et gravius deliquit. Dicit ergo ille spiritus describens patriam suam a protectoribus suis: {Io fui della città}, idest de Florentia, {che mutò il primo padrone}, scilicet Martem {nel Batista}, idest Johannem Baptistam, qui est hodie patronus Florentiae. Et ad huius intelligentiam est sciendum, quod civitas Florentiae olim habuit Martem pro Deo praecipuo et protectore suo; et ut collegi ex chronicis florentinorum, stetit sub imperatoribus romanis in lege pagana per CCCL annos; et si qui erant christiani, timore non propalabant se, usque ad tempus Constantini, quo tempore firmata est ecclesiae libertas, et fides diffusa per totum. Florentini ergo statuam Martis de templo abstulerunt, et loco illius assumpserunt Johannem Baptistam pro eorum patrono et protectore, non mutata forma templi. Statuam autem Martis posuerunt intactam in alta turri, quia opinio constans erat omnium, quod quandocumque mutaretur, vel in aliquo laederetur, magnum periculum et nova mutatio imminerent urbi. Tenebant enim adhuc aliquos mores paganismi; imo semper tenuerunt hanc credulitatem vanam: sed ista imago dicitur fuisse perdita, quando Florentia fuit destructa per Athilam; postea tandem reaedificata civitate, fuit reinventa, et posita in uno pilastro in capite Pontis Veteris, ubi stetit usque ad tempora autoris, imo ultra usque ad diluvium Arni, quod fuit in MCCCXXXV, quod tunc violenter dejecit pontem, et exportavit imaginem, et alia multa et magna damna fecit, de quibus dicetur alibi; sed quamdiu duravit ista petra, duravit error induratus in mentibus multorum civium. Unde narrabat mihi Boccacius de Certaldo se saepe audisse a senioribus, quando aliquis puer proiiciebat lapidem vel lutum in statuam: Tu facies malum finem; quia ego vidi talem, qui hoc fecit, qui suffocatus est in Arno, et alium qui suspensus est laqueo. Et subiungit autor unum valde mirabile, quod videtur consonare isti antiquo errori florentinorum; quia videtur expresse dicere, quod Mars, iratus propter iniuriam sibi factam in mutatione ista, semper faciet Florentiam tristem. Dicit ergo: {onde per questo}, idest ipse Mars ob hanc causam, quia desierunt colere Martem, et colunt Baptistam, {sempre con l'arte sua la farà trista}: idest faciet eam semper infortunatam in bellis sua influentia. Sed antequam ulterius procedam, lector, volo te scire, quod praesens capitulum non est minus artificiosum et obscurum, quam praecedens, ut patet ex dictis et dicendis; ideo considera bene hic, quod autor non sequitur hic communem errorem vulgi, quia nimis esset absurdum, imo quasi saperet haeresim dicere, quod Florentia deberet recipere damnum, quia conversa sit ad christianismum. Ideo dicit, quod autor dat hic florentinis suis unum scomma coopertum et mordax nimis; et vult latenter dicere, quod postquam Florentia dimisit Martem, idest fortitudinem et virtutem armorum, et coepit solum colere Baptistam, idest Florenum, in quo sculptus est Baptista, ita quod dedit se in totum avaritiae, erit infortunata in rebus bellicis; ita quod, breviter dicendo, florentini olim cum intenderunt rebus militaribus et laboribus, fuerunt strenui et victoriosi; sed postquam coeperunt intendere harpiis rapacibus et accumulationi, licet visi sint ditiores et potentiores, tamen fuerunt parum honorati in gestis armorum, et receperunt magnos conflictus, et strages bellorum, et continuo plus invalescente avaritia. + +Et addit ultimo ille spiritus, quod, nisi quia remanet adhuc aliquid de reverentia Martis, Florentia ipsa esset iam pluries destructa, postquam reaedificata fuit post destructionem factam ab Athila; unde dicit: {e quei cittadin, che poi la rifondarno} ut dicetur infra capitulo XV, {sovra 'l cener che d'Atila rimase}, idest supra reliquiis et ruinis factis ab Athila, quando cremavit eam, ut statim dicam; {avrebber fatto lavorare indarno}, quia scilicet iterum destructa esset, vel incensa de novo; {e se non fosse, che 'n sul passo d'Arno rimane ancor di lui alcuna vista}, idest aliquod vestigium Martis, scilicet idolum supra pontem, per quem transitur Arnus principaliter. Et hic nota, ut ista litera concordet cum praecedenti expositione, quam feci, quod autor non habet hic respectum ad idolum illud, sicut litera sonare videtur; imo vult velate dicere, quod nisi esset adhuc aliquid de virtute et probitate in aliquibus bonis civibus, saepe Florentia esset iam eversa; et ita est in omni civitate mundi, quia nisi virtus, prudentia et bonitas aliquot paucorum defenderet civitates ab ira Dei et coeli, certe tanta est multitudo malorum, quod saepe subverterentur, sicut recte dicit Augustinus, primo de Civitate Dei circa principium, de quibusdam paucis bonis romanis. Sed ne expositio facta videatur clare in aliquo diminuta, videamus aliquid de eversione Florentiae, de qua autor facit hic mentionem. Est ergo sciendum, si tamen verum est, quod Athila flagellum Dei anno Domini CCCCXL destructis multis terris Lombardiae, transivit in Tusciam et obsedit diu Florentiam; sed cum frustra attentasset vires suas, cum civitas inexpugnabilis videretur, usus est fraude et perfida proditione. Audiens enim quod civitas Pistorii erat continuo adversa Florentiae, promisit in favorem florentinorum destruere Pistorium et dare omnem immunitatem et libertatem florentinis, quorum intendebat esse amicus. Florentini improvidi et nimium creduli, moti fallacibus adulationibus et fraudulentis promissionibus aperuerunt sibi portas. Tyrannus crudelis existens in civitate cum omni gente sua et potentatu fecit vocari ad suum consilium omnes maiores et nobiliores civitatis, quos invenientes singulatim in transitu unius camerae faciebat mactari et deiici per unum aquaeductum palacii subterraneum; nec caedes apparebat nisi quod in fine conductus, aqua cadens in Arnum videbatur rubea. Tunc detecta est fraus sed tarde. Tunc Athila mandante, sui armati totam civitatem crudeliter dirupuerunt, multis fugientibus per comitatum ad castella, nemora, et cavernas; facta maxima caede civium, everterunt funditus civitatem, omnia moenia et edificia igne cremantes praeter templum Martis, quod dicitur esse opus indelebile, quod reputo truffam. Factum est autem istud excidium Florentiae die XXVIII junii, anno Christi CCCCL et anno DXX ab aedificatione sua. Sed certe miror nimis de isto excidio Florentiae quod Athila dicitur fecisse; quia, ut patet ex his quae iam scripsi de Athila in praecedenti capitulo non videtur quod Athila transiverit unquam Appeninum, nec Paulus Diaconus, nec alius tractans de gestis Athilae dicit hoc. Ideo dico quod autor noster secutus est chronicas patriae suae, quae multa frivola similia dicunt, ut plenius dicam infra capitulo XV; vel forte vidit aliquem autorem autenticum dicentem hoc, quem ego non vidi; sed quidquid sit de isto facto, ego nihil credo. + +{Lo spacio.} Nunc autor descripta forma loci in comuni, describit in generali formam poenae omnium violentorum contra Deum in triplici specie, scilicet in persona Dei, natura et arte, et facit mirabilem fictionem. Fingit enim quod omnes tales violenti sunt positi in una arena arida, sicca, ardentissima, sterilissima, et supra arenam continuo cadunt flammae accensae ab aere quae incendunt istos, et quando perveniunt ad terram, quia inveniunt solum calidum, ingeminant calorem, ex quo ut patet poena duplicatur. Modo considera quam conformem poenam autor noster det proportionabiliter istis; nam ista arena est sterilissima nullum pariens fructum, et talis est violentia contra Deum, naturam vel artem; nam blasphemus qui maledicit vel negat Deum, vere seminat in arena sine fructu. Sodomita qui agit contra naturam similiter facit opus sterile; foenerator etiam qui agit contra artem, si bene consideres, non facit fructum nisi miseriae; ideo bene ponitur sine herba, planta, vel arbore, quia est omnino infructuosa; etiam est ardentissima. Quali ardore aestuat qui flammas irae jacit in Deum? qui flammas libidinis effundit in masculum? qui ardorem habendi exercet in nummum? Etiam arida et sicca, quia nulla aqua extinguit ardorem et sitim istarum flammarum. Isti autem tales cruciantur duplici calore, scilicet exteriori qui generatur ex concupiscentia rei exterioris, sicut personae vel pecuniae quae incitant appetitum ita depravatum. Calor subterior est calor intrinsecus sanguinis qui inflammatur ab exteriore, ut de se patet; bene ergo isti puniuntur in arena ardenti, sicca, et sterili. Nunc ad literam; dicit autor: {Lo spacio}, idest tota planities spatiosa quae continetur intra istum circulum, {era una arena arida e spessa}; et specificat istam arenam per unam comparationem nobilissimam. Ad cuius plenam intelligentiam oportet primo scire quod Cato posterior, sicut scribit Lucanus in nono, post conflictum Thessalicum collegit reliquias exercitus Pompeiani dispersas per Graeciam, et navigans magna classe pervenit ad litus Africae, et volens transire in regnum Jubae amici Pompei tentavit ire per syrtes; sed passus ibi magnum naufragium, quia hyems vetabat sibi navigare, relictis navibus Gneo filio Pompei, deliberavit ire per terram per arenam confinem syrtibus, quia eius virtus non poterat stare otiosa nec perdere tempus. Sperabat enim auxilio hyemis tolerare calorem, sitim, serpentes et alia incomoda intolerabilia. Intraturus ergo arenam ardentissimam animavit suos ad iter ad probandam virtutem, praeponens eis magna pericula quae ferre debebant, offerens se primum ad omnia mala, et concludit: *Serpens, sitis, ardor arenae, Dulcia virtuti, gaudet patientia duris*. Cum autem intrasset arenam, prima pestis occurrens eis fuit ventus auster adeo violentus quod extorquebat galeas de capitibus militum, scuta de brachiis, et saepe hominem armatum portabat per aerem; unde milites prosternebant se ad terram, et tunc cumuli arenarum tegebant et saepeliebant eos. Ventus enim exercet ibi libere vires suas, quia non montes, non sylvae resistunt sibi, quia arena Africae est tota plana, spaciosa, sterilis, sine herba vel arbore, inutilis, inhabitabilis, quia est vicina torridae zonae, nec habebant viam certam, imo oportebat eos ire ad signum stellae, sicut ibant paulo ante per mare. Cum autem nimio calore et labore omnes afficerentur magna siti, quidam miles reperit modicum aquae in arena, et illam acceptam celeriter pertulit ad Catonem. Cato mordaciter increpans portitorem in conspectu omnium aquam indignanter effudit, cuius effusio sedavit sitim omnium circumstantium. Cato deinde procedens per arenam praecedebat portans hastam manu sua, et exhortans omnes dabat exemplum aliis tolerandi labores patienter; multum vigilabat, ultimus bibebat si inveniebatur aliquando aqua. Ideo bene Lucanus in commendationem Catonis dicit: quod nullus romanorum ducum promeruit tantum nomen ex gestis armorum, quantum Cato ex laboribus istis; unde dicit quod vellet potius ducere talem triumphum per arenam, quam ascendere ter Capitolium cum veste triumphali, sicut fecit Pompeius, aut triumphare de Jugurta rege, sicut fecit Marius, qui illum praecipitavit de arcu triumphali. Deinde Cato et sui pervenerunt ad partem calidissimam, ultra quam nulla est habitatio, et ubi erat maior penuria aquae. Sed inter arenas inventus est unus fons habens magnam copiam aquarum, sed maiorem abundantiam serpentum intus et extra, ex quo nullus quantumcumque sitiens audebat accedere ad fontem. Tunc Cato suadens illis ut biberent secure, quia serpens non potest laedere in aqua, assumpsit ipse de acqua et bibit, et tota arena Africae hic fuit solus fons de quo Cato primus biberit; et in hac parte arenae Cato reperit plurima genera serpentum pessimorum diversarum naturarum dantium diversas mortes, de quibus dicetur infra ubi tractatur de furibus. Nunc ad literam dicit autor: {arena dico non fatta d'altra foggia}, quasi dicat: imo in simili forma, {che colei}, idest quam illa arena Africae, {che fu già soppressa}, idest calcata, {da i piè di Catone}. Et hic nota quod autor facit propriissimam comparationem, dicens, quod arena ista non erat alterius formae quam arena Lybiae; quia si bene consideras quae dicta sunt, vere ista arena habet maximam conformitatem cum illa in planitie, in spatiositate, in caliditate, in siccitate, in sterilitate; et sicut Cato sapientissimus tulit maxima incomoda per arenam, ita autor noster tulit magnos labores per istam; et sicut Cato reperit magnam copiam serpentum, ita autor magnam copiam pessimorum peccatorum. Nec dubito quod Cato non meretur plus laudis eundo corporaliter per illam arenam Africae, quam autor eundo mentaliter per istam arenam infernalem, quae est multo pestilentior illa, quia habet flammas cadentes et durius cruciantes. Nec Lucanus meretur plus laudis ex descriptione arenae praedictae, quam autor ex descriptione istius novae fictae. + +{Io cominciai.} Ista est secunda pars generalis in qua autor tractat in speciali de uno spiritu violento contra Deum, principaliter negando et blasphemando eum; et quia iste fuit mirabilis diabolus, ideo videamus plene de eo. Est ergo sciendum quod, sicut scribit Statius in III Thebaidos, cum VII reges graecorum essent parati ex nobili civitate Argorum ad bellum gerendum contra Thebas, expectabant quod Amphiaraus, unus ex regibus maximus augur, daret suum responsum. Capanaeus rex nobilis sanguine sed superbissimus contemptor deorum, impatiens quietis et prodigus vitae, quandocumque ira stimulabat eum, irridens Amphiaraum clamabat furiose ante portas palatii eius: quae vilitas et verecundia est ista, quod tot viri fortes, animosi duces et tot gentes armatae stemus suspensi ad domum unius? Certe virtus mea et spata quam teneo est mea deitas; iam iste sacerdos exeat cum timida fraude sua. Amphiarao autem exeunte et increpante furorem Capanaei et vulgi, qui properabant ire in bella contra fata, Capanaeus iterum clamare coepit et dicere super Amphiaraum: o Augur, ista furia sit tua, ut sine gloria remaneas viliter ad custodiam vacuae civitatis: cur retardas habentes meliorem animum, ut remaneas cum filio et uxore tua ad jacendum in cameris? cur terres corda timidorum? timor primus fecit deos in orbe. Et ut breviter dicam, posito exercitu circa Thebas, et iam quatuor ex VII regibus mortuis in obsidione diversis modis, Capanaeus, sicut scribit Statius in X, non dignans pugnare insidiis aut praeliis nocturnis, coepit exhortari suos, dicens: O Graeci, iam satis latuit mea virtus occulta, nunc intendo vincere gloriose de die; ergo juvenes venite mecum aperto praelio, et palam: et sic vociferans duxit exercitum ad moenia Thebarum; thebani autem cucurrerunt ad moenia terrae cum omni genere armorum ad defensionem, et timor servitutis ministrabat eis arma, iram et animositatem. Capanaeus autem discurrens cum furore per moenia, velut si animae omnium ducum occisorum intrassent corpus eius, praecipitabant omnes, et solus impugnabat civitatem plusquam unus exercitus, respergens sanguine muros; et continuo magis et magis incalescens occisione, fatigato ense cepit hastam velut trabem cum igne ardenti desuper, dicens: quod alta virtus volebat eum ire in Thebas per talem viam; et sic stans in muro pendens velut in terra firma pugnabat contra omnes, et frangens moenia praecipitabat saxa et petras, et non solum fulminabat manu frangens domos civitatis cum moenibus eorum; sed tonabat lingua non solum contra cives, sed contra deos thebanorum, dicens: quod Bacchus et Hercules protectores eorum venirent ad pugnam secum, imo dicebat quod verecundabatur incitare minores deos, et quod ipse Jupiter veniret cum suis ignibus solus dignus pugnare secum. Et dicit Statius quod Jupiter risit quod aliqui homines sperarent posse contra deos post fulminationem gigantum factam in Phlegra: et ecce statim coepit tonare, et facta est tanta obscuritas quod nihil poterat videri. Capanaeus autem obstinatus tenebat moenia quae non videbat; et quando fulgura veniebant super eum, ipse exultans volebat capere cum manibus clamans, quod cum talibus ignibus volebat incendere civitatem et reaccendere suam facem extinctam; et cum talia tam insane jactaret, ecce fulmen percussit caput eius, et cremavit cristam galeae et scutum et omnia membra; omnibus autem hinc inde territis, ipse adhaesit muris ne caderet, sed anima reliquit eum; et si paulo plus stetisset in vita potuisset meruisse secundum fulmen. Et hic nota quod aliqui intelligentes opinantur Capanaeum fuisse percussum una bombarda vel simili instrumento; sed certe credo quod Capanaeus fuerit vere percussus fulmine; quia si Tullius Hostilius tertius rex romanus fuit fulminatus cum tota domo sua dum vacaret falsae religioni deorum, ut scribit Livius, quanto fortius iste qui tam impie blasphemabat deos? Nam ipsi dii gentilium saepe manifeste vindicabant iniurias suas, ut saepe potes videre apud Livium et Valerium. Nunc ad literam: autor primo petit a Virgilio, quis est iste spiritus tam magnus quem videt, unde dicit: {Io cominciai}, supple dicere, {o tu maestro che vinci tutte le cose}, idest omnia obstantia tibi in isto inferno; et facit exceptionem; {fuor ch'i dimon duri}, qui fecerunt tibi tam duram resistentiam; ideo dicit: {che uscinci incontra a l'intrar de la porta}, scilicet civitatis Ditis. Et adverte quod autor non sine quare utitur hic tali modo loquendi, et memorat Virgilio repulsam turpem datam sibi a daemonibus; per hoc enim vult dicere tacite: nescio si poteris intrare istam arenam sine auxilio alterius; dubito quod non, quia video hic unum terribiliorem omnibus daemonibus, qui fulminat cum furore contra flammas. {– Chi èe quel grande}, sic dicit, quia Capanaeus fuit juvenis staturae giganteae et altae superbiae; unde dicit Statius, quod quando ascendit muros Thebarum exterruit civitatem umbra sua; videbatur enim alta turris, {che non par che curi lo 'ncendio}, quia scilicet non videtur sentire ardorem flammarum, {e giace dispettoso e torto}, cum facie contra coelum, {sì che non par che la pioggia il maturi}, idest videtur quod ignis pluens non mollificet duritiem eius, et placet eius pertinacem insaniam. Et hic nota quod violentia quae fit in Deum fit tripliciter, scilicet contra Deum simpliciter blasphemando, contra artem foenerando, contra naturam sodomitando. Modo in praesenti capitulo solum in speciali agitur de prima specie in persona Capanaei; unde vide quomodo bene autor scit aliena scripta trahere ad suum propositum. + +{In mezzo mar.} Nunc autor ostendit quod Virgilius juxta promissum demonstrat sibi figuram mirabilem: vult dicere sententialiter, quod omnes isti fluvii infernales oriuntur de quadam statua monstruosa, quae est in insula Cretae. Primo ergo describit insulam istam a situ, a languore praesenti, a flore antiquo. Ad cuius cognitionem est breviter sciendum, quod ista insula Cretae fuit olim nobilissima et in florentissimo statu, adeo quod dominabatur omnibus insulis et terris circum adiacentibus; unde Philosophus primo Politicorum loquens de politia cretensium, dicit: quod non erat in totum perfecta, sed propter potentiam suam sic credebatur; et tamen, ut dicit, tempore suo iam bellum translatum erat ad eam. Ista insula habuit olim centum notabiles terras, et in ista regnavit primo Saturnus rex justissimus, sub quo insula floruit in magna libertate, pace et honestate; sub quo gens vixit innocenter et pure; ideo poetae graeci primo finxerunt quod aetas aurea fuerit sub eo. Hic Saturnus justissimus infortunium habuit in stirpe sua; nam previdit quod ex eius uxore nomine Rhea nasciturus erat filius expulsurus eum de regno; ideo mandavit ei, ut quicquid pareret necaret: ista peperit filium egregium, quem vocavit Jovem, cuius pietate mota transmisit ipsum alendum ad montem nomine Idam occultissime; sed tamen Saturnus non valuit evitare fatalem dispositionem. Nam Jupiter factus adultus violenter expulit patrem de regno, qui pulsus venit in Italiam, regnante rege Jano. De Saturno isto dicetur alibi, et praecipue Paradisi capitulo XXI; similiter de Creta iam dictum est paulo supra, ubi facta est mentio de Minoe rege justissimo, et Minotauro filio eius violentissimo. Nunc ad literam. Dicit autor: {diss'egli allora}, scilicet ille Virgilius: {un paese guasto che s'appella Creta}, respexit ad tempus modernum, quia insula ista est hodie sub potestate venetorum, multiplici servitute oppressa et multum desolata, quod quia est notum omnibus et longum esset enarrare dimitto; et vocatur hodie Candia a civitate principali insulae, {sotto 'l cui rege}, scilicet Saturno, {fu già il mondo casto}, idest quod regnante Saturno in Creta aetas aurea fuit in mundo, quando homines vixerunt caste et honeste; {sede in mezzo mare}, idest situata est. + +{Ma quello.} Nunc ser Brunettus praenuntiat autori adversam fortunam, quae est communiter inimica virtuosis; et vult breviter dicere, quod populus florentinus malignanter et ingrate se habebit erga eum, reddens sibi malum pro bono, sicut est de more fere omnium populorum erga benemeritos in rem publicam; sicut Roma contra Scipionem, civitas Athenarum contra Theseum et ita de aliis. Et circa istum passum est aliqualiter immorandum: multi enim reputant istud capitulum facile et apertum; sed certe mihi videtur valde difficile et obscurum, et habet multos malos zapellos. Est ergo primo sciendum ad declarationem istius literae, quod multi dicunt hic multa falsa, sequentes chronicas florentinorum, quae ponunt multa magnifica ficte ad exaltationem suae patriae. Nec miror, quia simile dicunt chronicae quasi omnium civitatum, quas viderim, sicut Ravennae, Januae, Venetiarum, et Neapolis. Quanto magis ergo florentini eloquentissimi hominum studuerunt laudibus suae terrae? Dicunt ergo, in commendatione antiquae originis, quod civitas Faesularum olim fundata fuit a rege Atlante, qui veniens cum Apolline magno astrologo suo, quaesivit fundare nobilissimam civitatem in optimo situ Italiae; et quod haec civitas semper fuit amicissima romanorum; et quod inde fuit Dardanus primus autor Troiae; et ita de multis, quae omnia reputo frivola. Quia Athlas rex Africae, qui fuit magnus astrologus, et ideo fingitur supportasse coelum, quem tamen Hercules superavit, nunquam fuit in Italia, quod invenerim umquam; et Apollo multo minus: nec haec civitas fuit umquam nobilis vel famosa; immo de ea nulla fit mentio, in actu magnificentiae dico. Scio, quod Livius scribit, quod Hannibal inter Faesulas et Aretium passus est validam tempestatem: nec situs fuit optimus, imo pessimus, quia alpestris, nimis asper, et sterilis. Unde Radagasus rex gothorum olim cum infinita multitudine suorum barbarorum in montibus faesulanis fame et frigore inter nives perierunt. Quid vetera quaero? Scribit modernus poeta eorum Boccatius de Certaldo, quod lapides Faesularum sunt plumbei, et dicit mirabile de eis, quod si excidantur, in brevi temporis spatio certissime novis incrementis restaurantur: quod, si verum est, satis attestatur naturae ipsorum florentinorum, quorum semen continuo germinat de radice. Dardanus autem non fuit de Faesulis, sed de Corintho, ut alibi dictum est. De amicitia vel inimicitia, quam cum romanis habuerint, quasi nihil scribitur ab autoribus; memini tamen, quod Florus dicit: *de Faesulis triumphavimus*, volens ostendere veteres debiles triumphos romanorum; et tempore Catilinae faesulani faverunt nequissimis coniuratis. Fuit tamen antiquissima Terra. Hoc scio, quod aliquis dicet: Dic ergo tu mihi, quis fuerit fundator Faesularum, quae sic dicta est, quasi fiat sola? Dico, quod truffa est, et quod nescio, quis fundaverit eam, nec quando, quia principia maximarum civitatum saepe ignorantur; sed credo certissime, si haec civitas fuisset tantae nobilitatis, quod antiqui scriptores aliquid tetigissent. Ulterius dicunt, quod Caesar cum duodecim principibus romanis obsedit civitatem faesulanam per septem annos, et quod tandem destruxit eam a fundamentis, et aedificavit Florentiam partim ex romanis, partim ex faesulanis ad similitudinem Romae: et quod florentini fuerunt in favorem Caesaris in bellis civilibus. Et quod sine risu scribere non possum, dicunt, quod Lucanus hoc dicit, cum facit mentionem de Sarno: quae omnia quantum sint vana unusquisque intelligens videat. Nam quomodo Caesar poterat vacare constructioni nobilissimarum civitatum tempore illius coniurationis pestiferae, cum fuerat accusatus de coniuratione, et ipse se purgavit per testimonium Quinti Ciceronis, qui erat frater Marci Ciceronis tunc consulis? Quomodo etiam romani expendidissent tantum tempus ad capiendam civitatem Faesularum illo tempore, quo Roma erat in tanto potentatu, quod per tempus ante in spatio quatuor annorum tempore belli socialis, omnes fortes populos Italiae reduxerant viribus armorum sub jugum romanum, quia juraverant contra Romam? Quomodo etiam florentini fuerunt de auxiliatoribus Caesaris, quia tantum tunc Florentia nascebatur? Sarnus etiam non est Arnus, ut alibi dicetur. Quis ergo aedificaverit primo Florentiam, ignoro; nec credo, quod a Florino nobili cive romano fuerit sic denominata, nec a Campo Florido, sicut etiam isti dicunt, cum dicat Plinius, quod Florentia olim habuerit ortum a Faesulis; sed quando, quomodo, vel per quem fateor me nescire. Nunc ad literam redeundo, dicit Brunettus Latinus in accusationem florentinorum et excusationem autoris: {ma quello popolo}, scilicet florentinus, {ingrato}, dicunt aliqui, quia est rebellis et inobediens imperatori, cui debet de jure esse subiectus; sed haec est truffa: imo vocat eum ingratum contra autorem, quia non cognovit virtutem eius, et iniuste tenuit eum in perpetuo exilio, {maligno}, idest male ignitus, quia habet ferventem sanguinem, et dicit quod hoc habet a primaeva origine antiqua, quia dicit: {che discese da Fiesole ab antiquo}, quasi dicat, qui habet mores faesulanorum; unde non credas quod autor ponat hic ista verba simpliciter historice, imo aliud intelligit allegorice. Est ergo sciendum quod sicut scribitur in historia beati Romuli quem Petrus misit ad praedicandum Faesulas, faesulani erant homines maligni; sed destructa civitate Faesularum per romanos, ex illo populo et quibusdam romanis civitas Florentiae facta est. Ideo vult dicere autor quod florentini tenent adhuc mores suorum antiquorum, et utinam non peiores; et ecce declarat se dicens: {e tene ancor del monte e del macigno}, idest de duro saxo: et vide quod hoc est verum realiter, quia Florentia ultra Arnum in extremitate terrae tenet partem de monte et saxo; sed allegorice vult dicere quod Florentia tenet adhuc de duritie, audacia, sagacitate et rapacitate montana; unde videmus quod comuniter isti montani sunt magis audaces et animosi et subtiles quam palustres, quia habent aerem subtiliorem, unde sunt similes ursis et apris suis; palustres vero habent sanguinem piscium, ranarum et bissarum. Macignus ergo est lapis lividus, aridus, et figurat invidiam, sicut scribitur Purgatorii capitulo XVIIII. + +{Vecchia.} Hic Brunettus confirmat quod dixit per unum proverbium antiquum, quod dicitur in Tuscia in improperium florentinorum, quia scilicet appellantur florentini caeci. Sed ad intelligentiam istius facti est sciendum, quod communis opinio omnium et ipsorum florentinorum est, quod florentini sint vocati caeci propter delusionem, quam receperunt olim a pisanis. Nam, ut tradunt eorum chronicae, anno Domini MCXVII, pisani tunc temporis potentissimi in mari fecerunt magnam classem galearum ad capiendam insulam Maioricae, quam occupaverant saraceni; et cum iam essent in itinere, ecce lucenses venerunt cum exercitu ad invadendum Pisas. Quo audito, pisani non audentes procedere, ne eorum civitas vastaretur, et recedere ab incoepto videbatur eis inhonorabile et damnosum,iam vulgata fama et facta expensa magna; ideo habito consilio inter eos miserunt ad florentinos tunc amicos eorum, ut deberent venire ad custodiam civitatis pisanae. Florentini gratanter assumpserunt defensionem contra lucenses, et quoscumque molestare volentes dictam civitatem; et continuo miserunt gentes equestres et pedestres, quae posuerunt castra prope Pisas per duo milliaria. Et Potestas eorum prudenter et honeste mandavit, ne aliquis intraret civitatem; et cum unus contra praeceptum intrasset, condemnatus fuit ad mortem. Quo audito, seniores Pisarum venientes ad Potestatem, rogaverunt, ut eorum contemplatione remitteretur sibi poena; et non valentes flectere ipsum precibus, protestati sunt, quod nolebant ipsum interfici in territorio eorum. Tunc Potestas caute et honeste fecit emi agrum a rustico nomine communis Florentiae, et ibi fecit reum suspendi. Pisani autem reversi a recuperatione Maioricae, egerunt gratias florentinis de tam liberali et laudabili beneficio; et obtulerunt, ut eligerent quod signum victoriae potius vellent, vel portas aeneas, vel columnas de propheritico, quas portaverant a dicta insula. Florentini petiverunt columnas: et fertur, quod pisani ex invidia incenderunt eas; deinde illas fassiatas scarlato sub specie honoris et pompae tradiderunt florentinis. Florentini spoliantes columnas, visa fraude, cum summa indignatione coeperunt dicere: Bene sumus caeci, qui fidimus vulpibus antiquis pisanorum, qui nihil facere noverunt sine fraude: et ex inde postea dicti sunt florentini caeci in Tuscia; et has columnas posuerunt ante portam sancti Johannis, ubi adhuc sunt; sed certe quidquid dicatur, non videtur mihi, quod ista de causa florentini sint vocandi caeci, quia si fuerunt delusi ab his, quibus fidebant, et quibus fecerant tam memorabile servitium, non video, quod caecitas sit ista. Alii ergo dicunt, quod florentini dicti sunt caeci, quia olim Hannibal inundationibus Arni fluminis perdidit unum oculum, sicut scribit Boccatius de Certaldo in suo libro de Montibus et Fluminibus. Sed certe istud non est de intentione autoris, qui loquitur hic, quam peius potest, de Florentia, ut patet ex dictis et dicendis; sed mihi videtur, quod maxima caecitas florentinorum fuit, quando crediderunt Athilae, si verum est, quod iam scripsi supra capitulo XII. Audivi tamen unum florentinum facientem hic pulcerrimam expositionem, licet non sit de mente autoris. Dixit enim, quod florentini erant caeci active, non passive, quia faciunt alios caecos. Nunc ad literam: dicit ser Brunettus de florentinis suis: {vecchia fama li chiama orbi nel mondo}; allegorice vult dicere autor quod sunt caeci mente, quia noverunt virtutem et contrarium operantur, sicut dicit Valerius de atheniensibus. Et ecce caecitatem magnam, quia {gente èe avara, invidiosa e superba}, et istae tres flammae incendunt corda eorum, sicut autor iam dixit supra capitulo VI. Ergo: {fa che tu ti forbi da i lor costumi}, idest expurges te a moribus malignis maligni populi. + +et in recessu ser Brunettus recommendat autori unum opus suum. Ad cuius intelligentiam est sciendum, quod iste ser Brunettus fecit librum vulgarem in lingua gallica prosaica, quem divisit in tres libros: et primo tractat de rebus gestis in veteri et novo testamento, sicut de aetatibus mundi, de regnis gentium, de prophetis, de apostolis, de dotatione ecclesiae, de multiplici translatione imperii romani ad graecos, gallicos, alemannos, de situ et distinctione provinciarum; de naturalibus, sicut de elementis, de piscibus, avibus, serpentibus, bestiis. In secundo libro tractat de ethica Aristotelis, scilicet de virtutibus moralibus et vitiis. In tertio de rhetorica Tullii, scilicet de artificiosa eloquentia et modis persuadendi: item de modis regendi et gubernandi civitates et terras. Primam partem vocat monetam usualem; secundam, lapides praetiosos; tertiam, aurum purissimum. Fecit et alium libellum, qui vocatus est thesaurettus sive thesaurus parvus in stylo rhitmico et vulgari italico, in quo tractat de moribus hominum, de casibus et mobilitate fortunae, de statu humano. Dicit ergo: {siati raccomandato il mio Tesoro}: debet intelligi de primo thesauro maiori per excellentiam, qui vocatus est thesaurus ab eo, quasi aggregatio et collectio multarum rerum in unum cumulum; unde in prohemio huius libri assimilat ipsum favo mellis collecto ex variis floribus multorum autorum. + +{Ricominciar.} Nunc autor ostendit quomodo, ipso et Virgilio expectantibus, illi tres iterum clamantes fecerunt subito de se unam rotam sive circulum. Ad cuius intelligentiam volo te bene notare, quod autor noster facit hic subtilem et artificiosam fictionem nimis. Isti enim spiritus non poterant loqui cum Dante ambulando pari passu secum, sicut fecerat Brunettus Latinus, quia ut dictum est, Dantes iam se firmaverat; ipsi vero non poterant retardare, tum quia habuissent asperrimum martirium stando pro multitudine flammarum, ubi prius habebant asperum currendo; tum etiam quia forte postea stetissent per centum annos quod non potuissent repellere flammas a se, sicut dictum est in praecedenti capitulo: adinvenerunt ergo artificiosum modum quo loquerentur secum, et minus laederentur a flammis, quantum possibile erat eis. Coeperunt enim unum tripudiolum per quod volvebant se continuo in girum, et saltabant ibi penes aggerem loquendo cum autore; et hic est sensus subtilis liberalis, sed est alius sensus subtilissimus moralis; unde volo quod hic notes melius, quod autor ideo fingit istos facere rotam ad repraesentandum eorum opus nepharium. Rota namque non habet principium neque finem; ideo bene figurat luxuriam istorum detestabilem, quae non habet principium a natura, neque finem ponit in natura; a natura quidem non habet principium, quia contra naturam est. Ideo bene Hieronymus dicit quod isti tales erunt muti in die judicii, quia nullam poterunt facere excusationem, sicut alii luxuriosi qui puniuntur extra civitatem, quia habuerunt magnam inclinationem a natura ad mulieres, sicut et caetera animalia naturaliter inclinantur pro conservatione suae speciei. Nec ponunt finem suum a natura, imo destruunt opus naturae et fructum generationis, quo solo propagatur genus humanum. Ideo bene scriptum est a Suetonio VI de XII Caesaribus, quod cum ille nequissimus Nero impurissima belva teneret publice unum puerum inter crura, dixit quidam et bene: si Domitius pater talem uxorem habuisset bene ageretur cum natura rerum, quia scilicet non esset natus ille Nero iniuria et vituperium naturae, qui conatus est semper pervertere naturam, ducens puerum in uxorem nomine Sporum, quem conatus est transnaturare in foeminam, et ita de multis, ita quod videtur in hoc casu quod ista luxuria innaturalis sterilissima semper fuisset utilis naturae in Domitio Nerone patre Neronis, quia scilicet non esset natus Nero maximus inimicus naturae humanae. Ad propositum ergo: isti bene finguntur facere rotam quia neque incipiunt a natura, neque finem suum constituunt in natura; unde poterunt dicere aeterno Judici: Tu dixisti: *Crescite et multiplicamini*; nos contrarium fecimus. Nunc ordina literam sic: {ei}, idest illi tres, {ricominciar l'antico verso}, vel dic et melius: illi, {ricominciar hei}, idest heu adverbium dolentis; unde dicit appositive, {l'antico verso}, quia hic erat sonus et clamor antiqui doloris et poenae, ita quod saepe iterant istum versum heu heu; nam versus appellatur vulgariter omnis sonus; unde dicimus tota die: talis facit dolorosum versum; et dicit: {come noi ristemmo}, quasi dicat: tam cito, quam cito firmavimus nos, {e tutti tre fenno una rota di se}, idest tripudium, {quando furno giunti a noi}, scilicet ex opposito nostri juxta ripam. + +{Questi.} Hic praedictus spiritus ut reddat auditorem avidiorem ad respondendum sibi, non expectata responsione, manifestat sibi socios et se; et primo incipit a digniori, scilicet a Guidone Guerra. Et circa istius descriptionem, lector, est aliqualiter immorandum, quia multi mirantur, immo truffantur ignoranter, quod Dantes, qui poterat describere istum virum praeclarum a claris progenitoribus eius et claris gestis, describit eum ab una femina avia sua, donna Gualdrada. Sed certe autor fecit talem descriptionem tam laudabiliter quam prudenter, ut hic implicite tangeret originem famosae stirpis istius, et ut daret meritam famam et laudem huic mulieri dignissimae. Ad cuius rei intelligentiam est sciendum, quod Otto IV, cum venisset in Italiam, ivit visitatum Florentiam tamquam florentissimam civitatem et terram imperii. Et cum die quadam celebraretur solemne festum in Florentia, sicut forte festum Baptistae, quo nullum fit celebrius, ibi imperator cum quibusdam nobilibus de Terra ivit ad festum. Et dum staret in via publica ad videndum puellas, quae sunt ibi pulcerrimae et plurimae, ecce inter alias transibat una virgo elegantissimae formae; cuius miro decore stupefactus imperator, convertens se ad unum militem probum antiquum spectatae virtutis, cuius nomen erat dominus Bilinçonus, de Ravignanis de Florencia, petivit ab eo quaenam esset illa tam nobilis indolis et vagae apparentiae. Respondit Bilinçonus: inclyte domine, haec est filia unius, qui si vellet, posset de praesenti facere vos exosculari eam. Puella autem, quae incedebat auribus arreptis, audita responsione patris, vertit se ad eum aperte et verecunde, et dixit: in veritate, pater mi, parcat mihi reverentia vestra, numquam quisquam exosculabitur me, nisi legitimus sponsus meus. Imperator, audito tam nobili responso, et cognito quod ista erat filia domini Bilinçoni voluit quod ista posset honeste osculari, et mandavit patri, ut vocaret Domicellam ad se. Deinde vocavit ad se quemdam strenuum militem, qui vocatus est comes Guido vetus, qui erat in eius consortio; et tradito sibi annulo suo fecit eam desponsari, et dedit sibi in dotem et nomine dotis illum Comitatum Casentini, qui postea diu fuit comitum Guidonum. Et ex isto comite Guidone vetere, et ex ista domina descenderunt omnes comites Guidones, qui postea divisi sunt in multa membra, et fuerunt familia famosa et potens nimis; qui tenuerunt multa et magna castella citra et ultra Alpes, non solum in Tuscia, sed etiam in Romandiola. Nunc ad literam veniendo dicit Jacobus Rusticutius Danti: {questi, l'orme di cui mi vedi pestar}, idest iste cuius vestigia vides me calcare; quia enim movebantur frequenter et circulariter unus premebat vestigia alterius, quasi dicat: in cuius societate me vides moveri pari passu, quia sum sibi socius in poena, sed non deberem esse alia via, quia ipse fuit nobilis de nobili genere et magnificus, ego vero ignobilis et plebeius, {fu di grado maggior che tu non credi}, quia fuit nobilis comes, magnanimus miles, et tamen tu non credis sic, nec videtur sic, quia non discernitur nunc per aliquid signum nobilitatis vel probitatis in isto loco maledicto; ideo dicit: {tutto che nudo e dipelato vada}, quia scilicet erat totus spoliatus capillis, barba, et omnibus pilis; quasi dicat tacite: fuit homo magnae probitatis et famae, licet sit nunc ita infamatus ista turpi macula. Et describit eum ab avia sua, dicens: {nipote fu de la buona Gualdrada}. Ad quod bene intelligendum, nota, quod comes Guido vetus habuit ex dicta domina multos filios, quorum unus vocatus est Guiglielmus; ex quo natus est comes Guido Novellus, qui tenuit partem ghibellinam, et fuit multum armiger, et multa fecit pro parte ghibellina, de quo saepe fit mentio in isto opere. Alius fuit vocatus Rogerius, ex quo natus est iste comes Guido Guerra. Ex quo patet, quod uterque Guido, scilicet Novellus et Guerra, fuit nepos dictae dominae. Nota etiam, quod ista egregia juvenis vocata est proprio nomine Inghuldrada; sed autor utitur vocabulo communi et corrupto, quo utuntur mulieres et vulgares, qui dicunt Gualdrada; sicut ego vidi in quodam amico meo, qui volens vocare filiam suam Lucretiam, corrupte vocavit ipsam Alegriciam. Deinde describit autor dictum comitem a nomine proprio, et ab agnomine proprio, dicens: et iste, {Guido Guerra ebbe nome}; et bene sibi convenit utrumque, quia fuit magnanimus dux multorum, et bene guidavit, et fuit magnus guerriger, et vir bellicosus multum. Ad cuius rei intelligentiam volo te scire, quod hic comes Guido Guerra, tempore, quo Carolus primus vocatus est ab Ecclesia venit in Italiam contra Manfredum, ivit cum fere CCCC equitibus fiorentinis exulibus obviam Guidoni de Monforte, qui ducebat exercitum Caroli per terram usque Mantuam; deinde transiverunt per Bononiam, Romandiolam, Marchiam et Ducatum, et non potuerunt transire per Tusciam, quia tota erat sub parte ghibellina, et dominio Manfredi; unde multum temporis expendiderunt in via; tandem appulerunt Romam, ubi erat Carolus. Postea Guido cum suis fuit in expugnatione sancti Germani; deinde fuit in bello, quod habuit Carolus contra Manfredum apud Beneventum. Quibus visis Manfredus petivit: Ubi sunt ghibellini, pro quibus tantum expendidi et laboravi? Et subdit: Vere gens illa non potest hodie perdere. Hoc dixit, quia si Carolus vincebat, erant victores; et si ipse Manfredus vincebat, fuisset eis amicus. Et verum dixit, quia Manfredo victo, comes Guido Guerra cum favore et gente Caroli redivit Florentiam, et inde expulit ghibellinos. Ideo bene describit eum a prudentia et probitate dicens: {e fece col senno assai e con la spada in sua vita}, et est magna laus Guidonis, quia communiter fortes bellatores non inveniuntur prudentes; et e contrario: iste autem erat audax in praelio et prudens in periculo, sicut recte dicit Livius de Hannibale. + +Et subdit causam suae petitionis, et vult breviter dicere: non videatur tibi mirum si sic peto, quia quidam conterraneus noster nuper mortuus qui paulo ante pervenit ad istam arenam refert nobis molesta nimis de terra nostra. Et ut videas clare quod iste spiritus novus erat idoneus ad referendum sibi veritatem de curialitate, et ad vituperandam avaritiam, debes scire quod Guiglielmus Burserius fuit quidam civis florentinus, faciens bursas, vir secundum facultatem suam placibilis et liberalis; qui tractu temporis habens odio officium bursarum, quibus clauditur pecunia, factus est homo curialis, et coepit visitare curias dominorum et domos nobilium. Accidit autem, quod semel applicuit ad civitatem Januae, ubi moram traxit pluribus diebus, retentus et honorifice tractatus a quibusdam nobilibus. Erat in diebus illis in Janua quidam dominus Herminus de Grimaldis, qui in possessione divitiarum non solum excedebat januenses, qui sunt ditissimi, sed etiam omnes italicos; et sicut superabat omnes in opulentia, ita in cupiditate et miseria, ita quod non solum honorabat alios, sed pro se vivebat parcissime, cum tamen januenses communiter vivant parce; imo, quod turpius erat, induebatur viliter, cum tamen januenses generaliter induantur splendide. Iste ergo Herminus, audita fama Guiglielmi, misit pro eo, et introduxit eum in salam cuiusdam pulcrae domus, quam fecerat noviter fieri. Et quia adhuc remanserat in eo aliqua scintilla nobilitatis quam omnino avaritia non extraxerat, dixit Guiglielmo: Deh domine Guiglielme, vos, qui multa vidistis, sciretis ne me docere aliquam rem peregrinam numquam amplius visam, quam possem facere pingi in ista mea sala? Guiglielmus audiens suum inconveniens loqui, respondit: Domine, non crederem posse vos docere, nisi forte essent sternuta, vel similia his. Sed si placet, docebo vos unam, quam non credo vos vidisse unquam. Dominus Herminus factus avidus, subito dixit: Deh! rogo vos, dicite mihi; non expectans ipsum responsurum, ut fecit: cui Guiglielmus praesto dixit: Facite pingi dominam Liberalitatem. Herminus tunc audito scommate mordacissimo, transfixus fuit tam forti telo verecundiae, quod quasi mutavit malignum morem avaritiae in laudem largitatis: et dixit facie flammata rubore: Ego faciam pingi talem, quod nec vos, nec alius poterit rationabiliter dicere, quod numquam viderim, vel noverim ipsam. Et ab illa die in antea tantae fuit virtutis et efficaciae verbum Guiglielmi, quod postea fuit liberalior et gratiosior omnibus. Non tamen credas, quod factus sit prodigus, sicut postea fuit dominus Carolus Grimaldi de domo sua, qui factus arcipirata valentissimus, apud mirabile Castellum Monaci infestabat omnes navigantes per mare Leonis, formidatus etiam a magnis principibus, nedum privatis mercatoribus. Ad propositum ergo vide, quanta arte utitur hic autor, qui fingit, quod Jacobus Rusticutius allegat Guiglielmum Burserium, qui dolet de curialitate perdita in patria sua, quia ipse erat optimus judex in tali causa, et bene noverat curialitatem et curiales suae patriae, et fuit infestus hostis avaritiae, ita quod in aliena terra, ubi plurimum potest avaritia, mirabiliter expulit eam de pectore hominis, in quo videbatur penitus indurata. Nunc ad literam dicit Rusticutius, adducens causam quare sic petiverat, {che}, idest quia, {Guglielmo Borsieri el qual se dole con noi}, idest qui punitur eadem poena nobiscum. Et hic vide quod autor per modum incidentiae nominat unum alium foedatum eadem culpa, et facit memoriam de homine quia fuit valens curialis, et dicit: {per poco}; hic dicunt aliqui, quod parum peccavit; istud non videtur verum, quia est de grege istorum, qui gravius deliquerunt quam primi, de quibus dictum est in praecedenti capitulo, ideo dicas: {per poco}, idest per parvum tempus, quia noviter mortuus erat; et ista est intentio literae, quia nova recentia portaverat istis; nam damnati in inferno nesciunt quae fiant praesentia in mundo, nisi referatur sibi ab alio, sicut iam dictum est supra, capitulo X. Et dicit: {e va là coi compagni}, quia scilicet erat de turma, de qua exiverant ipsi tres, sicut dictum est in principio capituli, qui quia currebant iam erant elongati a visu istorum, {assai ne crucia}, idest tormentat, {con le sue parole}, ultra tormenta flammarum, quia scilicet dicit nobis, quod cupiditas et vilitas intraverunt terram nostram loco curialitatis et probitatis. + +Ad primum dico quod autor describit Gerionem quantum ad effectum, et quantum ad formam. Ad plenissimam discussionem istius passus, qui facit viam ad cognitionem multorum dicendorum inferius, oportet praeconsiderare multa. Est ergo primo notandum quod autor, manifestato nobis vitio violentiae, volens descendere ad vitium fraudulentiae, ipsum nobis proponit et repraesentat per imaginem et figuram, fingens quod quaedam fera varia et mirabilis oblata est aspectui suo, idest speculationi intellectuali, quae quidem habebat vultum hominis benignum, et reliquum corpus serpentis praeter caudam, quae erat scorpionis; et appellatur ab ipso Gerion sicut et ab aliis poetis. Ad cuius quidem ferae notitiam est sciendum, quod fabulose loquendo Gerion fuit rex Hispaniae habens tria corpora et ita tres animas, quem magnus Hercules praelio vicit et privavit triplici vita, et spoliavit magno armento. Historice vero loquendo, sicut scribit Justinus libro ultimo, fuerunt tres fratres tantae concordiae et unanimitatis, ut viderentur esse una anima in tribus corporibus, et sic viderentur unus rex non tres. Rodericus autem archiepiscopus toletanus in sua chronica de gestis Hispaniae dicit, quod Gerion habuit tria regna in Hispania, scilicet Lusitaniam, Galleciam, Bethicam. Alii tamen dicunt, quibus magis credo, quod Gerion tenuit in Hispania tria regna, scilicet duas insulas baleares, scilicet Maioricam et Minoricam, quae sunt inter Hispaniam et Africam, distantes inter se forte per L milliaria; tenuit et Valentiam, quae fuit caput unius regni Hispaniae. Hercules autem, qui primus domuit Hispaniam, veniens per mare ab oriente in occidentem, primo Gerionem spoliavit tribus regnis et vita, propter quae tria regna vocabatur Gerion tergeminus. Ad propositum ergo autor per Gerionem, qui dicitur fuisse valde fraudulentus, allegorice figurat nobis in generali vitium universale fraudis, quae quidem est triplex; quaedam enim committitur verbo, quaedam re ipsa, quaedam facto. Ideo primo dat Gerioni faciem humanam, per quam tangit primam speciem fraudis, quae committitur verbo, quia loqui est proprium hominis, et ista fraus committitur benigno vultu, sicut faciunt pravi consultores, adulatores, lenones. Secunda fraus committitur in re ipsa, sicut in omnibus artibus et mercibus, ideo dat sibi corpus serpentis varium et diversorum colorum; per serpentem quidem, quia serpens est astutissimum animalium; per varium, quia fraudes sunt innumerabiles et infinitae. Tertia fraus committitur facto, ideo bene dat caudam scorpionis pessimam, venenosam, quia pungit, penetrat, inficit, sicut latrones, baractarii, simoniaci, proditores. Nunc ad literam veniendum est. Autor primo continuans materiam praesentem praecedenti, fingit quod Virgilius qui traxerat Gerionem cum corda ad summum aquae, videns feram tam terribilem coepit exclamare cum magna admiratione, unde dicit: {il mio duca cominciò sì a parlarmi}, idest Virgilius, viso Gerione incipiente apparere, coepit clamare et dicere versus me: {Ecce la fiera}, scilicet Gerion figurans fraudem, quae facit hominem assimilari ferae, sicut serpenti et vulpi, {con la coda aguzza}, quia habet caudam scorpionis, quod statim declarat per effectum, dicens: {che passa monti}, sicut patet tota die in fraudibus, quae quotidie transmittuntur per literas, imo, sicut videmus, cum una fraus est inventa in aliqua mercantia, cito transit maria et montes, et discurrit ad alias regiones etiam longinquas: vel per montes intellige viros virtuosos, sapientes, altos et praeeminentes, quos saepe fraus superat, {e rompe muri}, sicut patet saepe in proditionibus terrarum, sicut in fraude Sinonis qui equo fictitio cepit Troiam, ut dicetur alibi: vel per muros intellige viros fortes, constantes, invincibiles, {ed armi}, idest viros armatos; imo tantam efficaciam habet ipsa fraus, quod inermis vincit armatum, pauper divitem, parvus magnum. Exemplum habemus Hannibalis, qui fuit fraudulentissimus, et plura fraude quam viribus fecit, ut saepe patet apud Titum Livium de secundo bello punico. Hannibal namque cum semel captus esset a Fabio maximo artibus suis, quia scilicet circumventus erat insidiis inexcogitata fraude, Fabium clausit et evasit. Collegit enim omnes boves et tauros qui potuerunt inveniri in campo suo, qui fuerunt circa duo millia numero, et fecit ad cornua omnium alligari faces ardentes et flammas igneas, et circa initium noctis fecit eos duci versus montes, quos occupaverant hostes, et boves duris verberibus et acutis stimulis urgeri et impelli contra montes; ex quo boves celeri saltu pervenientes ad cacumina montium, instigante calore qui pervenerat ad capita, praecipitanter discurrebant furiosi, ita quod totus aer ardere videbatur. Quod videntes romani qui latebant in insidiis, putaverunt se circumventos ab Hannibale, unde armis abiectis dederunt se omnes fugae benefitio, et sic Hannibal libere evasit ex montibus, intra quos erat inclusus. Sic igitur patet quomodo fraus fregit arma quae vis vincere non poterat, et ut cito dicam: {Ecco colei che tutto il mondo appuzza}, quia corrumpit omnem fidem et depravat omnem veritatem, et sic totum mundum maculat. + +{Come.} Nunc autor descripta forma Gerionis, describit formam stationis eius per duplicem comparationem, quarum altera est clara, alia vero subtilis; et dicit in summa quod Gerion stabat partim in terra, partim in aere, partim sub aqua, sicut stant naves ad ripam partim in aqua, partim extra aquam; et sicut animal quod dicitur bivarus. Ad huius secundae comparationis intelligentiam est sciendum, et diligentissime advertendum quod bivarus est animal mirabile nimis; est enim parvum, grossum, breve quasi ad similitudinem taxi; habet pedes posteriores anserinos ad natandum per aquam, et anteriores ut canis, quia frequenter ambulat per terram: pellis eius est cinerea ad nigredinem declinans, pilus vero spissus et curtus, caudam habet latam quasi ad modum linguae bovis, et pinguem cum corio squamoso; habet interius castorium in corpore, quod est calidum et siccum et confortans nervos, ideo valet contra tremorem nervorum. Istud animal est valde potens, sagax, ingeniosum, dominativum; est enim acutissimi morsus, et arbores satis magnas, et ramos arborum resecat et deiicit, cum quibus facit sibi artificiosum domicilium cum pluribus solariis juxta ripas aquarum intra aquas, ita quod, aqua crescente, casa ascendit, et illa decrescente descendit. Et dicitur quod bivaros peregrinos redigit in servitutem, et illis resupinatis per terram ponit ligna inter crura eorum diligenter super ventrem, et illos trahit per caudam ad locum ubi fabricat aedificium. Domo autem facta sedet super ea, et immittit semper caudam in aquam intra structuram, et illam agitat per aquam, ad quam pisces concurrunt, et ipse praesto capit illos. Cibus eius piscis, melica et aliquando cortices arborum; est autem cauda eius aperta ad natandum sicut gubernaculum in navi. Ulterius est subtilius inquirendum quantum iste autor sagax et ingeniosus mirabiliter manifestet Gerionem animal fictum per bivarum animal naturale. Primo enim bivarus est parvus corpore, de quo dicit Plinius quod est similis lutrae, qui cum apprehendit partem hominis non dimittit antequam ossa fracta concrepuerint; ita Gerion parvus corpore, sed magnus saccus malitiae: bivarus est animal multiforme, quia habet duos pedes posteriores anseris, quae avis est valde vigil et subtiliter sentit, habet caudam quam tenet sub aqua, et parat insidias piscibus; ita Gerion fraudulentus est animal triforme, habet enim caput humanum, corpus serpentinum, caudam scorpioninam, et cum illa navigat, cum illa se regit et gubernat, et capit puros et bonos viros: bivarus alios bivaros reducit in suam servitutem et comoditatem imponens eis onera; ita recte Gerion alios Geriones, idest fraudulentos saepe capit et trahit in sui utilitatem; et sic vide quod fraus vincit et simplices et astutos: bivarus vivit in terra et aqua, ita Gerion venatur in terra, piscatur in aqua, et ubique quaerit cibum suum: bivarus deiicit arbores et ramos, ita Gerion prosternit maiores et minores: bivarus habet castoreum intus in corpore quod est calidum, et valet contra tremorem; ita Gerion habet interius caliditatem et astutiam, quae valet contra tremorem et debilitatem: bivarus facit sibi domum in aqua juxta terram cum multis mansionibus; ita Gerion facit sibi domum cum multis cameris et angulis, ita quod laberintus Cretae non est magis intricatus; unde infelix qui intrat domum eius, raro vel nunquam potest exire. Nunc ad literam vult dicere autor quod ita stabat nunc Gerion ad ripam partem sui tenens extra aquam et partem intra aquam sicut navis et sicut bivarus. Dicit ergo: {la fiera pessima}, scilicet Gerion, idest fraus, quia incontinentia est mala, violentia peior, malitia pessima, {si stava su l'orlo}, idest extremitate ripae, {che di pietra il sabbion serra}, quia ripa lapidea claudit arenam, ut iam dictum est, {così come stanno i burchi a riva talvolta che parte sono in terra}, quia scilicet tenent proram ad ripam tamquam caput, {parte in aqua}, quia scilicet habent puppim in aqua tamquam caudam. {– E come lo bivaro.} Hic nota quod istud animal graece dicitur Fiber, latine vero Castor, non quia se castret, sed quia propter castrationem maxime quaeritur. Ideo dicit magnus Albertus in suo de animalibus, quod falsum est quod dicit Isidorus, scilicet quod castor fugatus a venatoribus castrat se dentibus et proiicit castoreum; et quod si iterum agitetur a venatione erigit se et ostendit se carere castoreo. Et certe magis credo Alberto quam Isidoro; tum quia Albertus fuit magnus naturalis et experimentator, tum quia castores abundant in partibus suis, ubi voluit habere experientiam veram; imo etiam Dioscorides antiquus et autenticus autor impugnat hanc opinionem de castratione, quia non potest attingere sibi testes, et dicit quod dicitur bivarus quasi bine vivens in terra et aqua. Dicit ergo: {s'assetta a far sua guerra}, scilicet contra pisces, {là tra li tedeschi lurchi}, idest ingluviosos, voraces. Hoc dicit quia castores abundant in Alemannia juxta ripas Danubii, imo apud Pontum, idest mare maius, ut dicit Dioscorides et Virgilius, licet non oporteat ire ita a longe, quia inveniuntur hic non longe a Ferraria in territorio Marchionum Estensium. + +Et subdit succursum Virgilii promptum contra terrorem suum, dicens: {ma le sue minacce mi fer vergogna}. Et hic nota quod Virgilius contra alios timores Dantis solet adulari, monere, consulere; hic vero minatur et exprobat sibi, quod ideo autor fingit, quia amodo debebat ex longa experientia audere et bene sperare. Dicebat ergo Virgilius cum facie turbata, irata: Ah! miser, infelix, vilis, pusillanimis, nunquam habebis honorem, non famam perpetuam, non gloriam aeternam, et perdideris tot labores, tot vigilias. Nonne deberes amodo esse audax cum iam perveneris ad medium operis feliciter, et es ita bene eruditus et armatus? quid ergo tam enormiter times. Licet videris bestiam peregrinam, retrogradam, non tamen te linget cum ore humano, nec punget cum cauda scorpionina, nec te deiciet de sella serpentina; non suffocaberis in ista aqua licet profunda, idest in ista materia non deficies: vade te suspensum bestia, nonne ego te tenebo inter brachia? Et nota quod autor non vult per hoc aliud ostendere nisi fortem luctam suae mentis, ut ostendat materiam fortem, et per consequens ut ostendat maiorem virtutem suam. Ideo bene dicit quod verecundia vicit eum, unde dicit: {che}, idest, quae verecundia, {fa servo forte nanzi a buon segnor}. Unde nota quod verecundia est tam fortis et efficax, quod saepe facit timidum audacem, et victum victorem, sicut pulcre narrat Julius Celsus de Julio Caesare, qui in Gallia videns militem fugientem a proelio cepit ipsum per nasale et reduxit in aciem, dicens: illuc sunt hostes. Idem in Hispania contra filios Pompei pugnans, videns veteranos inclinare, fecit asportari equum suum, et pedes coepit pugnare ante aciem; et sic cum verecundia revocavit quos non poterat precibus et exhortationibus retinere, et sic victoriam eripuit de manibus hostium; et sic in proposito verecundia fecit fortem discipulum timidum coram bono doctore et duce Virgilio. + +{Io m'assettai.} Hic autor ostendit quomodo ascenderit cum timore et pudore, dicens: {Io m'assettai su quelle spallacce}, idest magnis spatulis Gerionis. Vere istae spatulae sunt maximae et amplissimae, super quibus sedent tot millia hominum, et hominum studia. Unde nota quod regula Gerionis vera generalis, quae raro patitur exceptionem, est ista, quod omnis homo vivit in isto mundo secundum falsitatem artis suae; nam si credo velit bene et legaliter vendere calceamenta sua, dicendo quod corium est debile vel marcidum; et ita drapparius pannum suum, vivet in penuria et morietur fame: idem intellige de omnibus artibus mundi. Ideo bene dicebat quidam ad verificandam istam regulam: qui facit usuram vadit ad infernum, et qui non facit vergit ad inopiam. Magna ergo est bestia ista et magna terga habet, intellige de magnitudine intensiva. + +Ad primam dico, quod autor primo describit circulum generalem fraudulentorum, quem distinguit in decem valles speciales; primo ergo continuans dicta dicendis, quia dixerat in fine capituli praecedentis quod pervenerant ad arcem ruinosam, dicit: {Loco èe in Inferno detto Malebolgie}. Et sic vide quomodo describit primo locum a nomine novo, quia istud dictum est nuper ab autore, numquam ab alio, et est nomen conveniens. Bulgia enim in vulgari florentino est idem quod vallis concava et capax: modo iste circulus continet intra se multas valles, quarum quaelibet est capax multorum valde; ideo autor imponit huic loco tale nomen, et est nomen compositum singularis numeri. Et bene sic vocatur, quia cum omnes valles inferni sint malae, istae per excellentiam possunt dici malae: + +{Come.} Hic autor explicat modum eundi obviam per unam nobilem comparationem. Ad cuius intelligentiam claram est breviter sciendum quod in MCCC, in quo anno autor incoepit istud nobile opus, papa Bonifacius VIII, tunc sedens in sede Petri, dedit generalem indulgentiam peccatorum in urbe, ad quam, sicut vidimus in MCCCL, cucurrit maxima multitudo ex omnibus regionibus et nationibus obedientibus ecclesiae romanae. Unde propter nimiam pressuram gentium in transitu pontis supra Tiberim, ne aliqui a lateribus caderent in aqua et suffocarentur, inventus est utilis modus, scilicet ut peregrini euntes, facerent de ponte per longum duas partes, ita quod, qui ibant ad ecclesiam sancti Petri per unam medietatem pontis respiciebant versus castellum sancti Angeli, et illi, qui redibant ab indulgentia ibant per aliam medietatem respicientes versus montem. Ita a simili in proposito aliqui istorum fustigatorum ibant ad sinistram versus puteum, aliqui ad dextram versus septimum circulum, a quo recesserant Virgilius et Dantes, qui erat quasi mons respectu sequentis bassioris; et sic comparatio est satis propria quia de transitu ad transitum, de peccatoribus ad peccatores. Sed romipetae vadunt ad indulgentiam ut purgentur a peccatis; isti vero vadunt ad poenam ut puniantur de peccatis. Ad literam ergo dicit autor, quod isti peccatores hinc inde a dextris et sinistris eo modo, {come i romani hanno tolto modo}, istum modum adhuc servant romipetae ex se ipsis quando multitudo est magna Romae, {a passar la gente su per lo ponte}, fluminis Tiberini, {per l'esercito molto}, idest propter magnam multitudinem peregrinorum, {l'anno del giubileo}, tangit universalem indulgentiam per vocabulum antiquum. Ad cuius cognitionem est sciendum quod jubilaeus interpretatur annus remissionis, et est nomen hebraicum, et fiebat in quinquagesimo anno. Jubilus enim est cantus sonorus, laetabundus, est vox confusa prae gaudio. In anno enim jubilaeo fiebat festum laetum cum clangore tubarum, et debita absolvebantur, et confirmabantur libertates, restituebantur bona; et dicunt aliqui quod jubilaeus habuit initium a victoria Abrae quando redemit nepotem suum Loth de manibus trium regum. Et ecce modum transeundi romipetarum: {che tutti hanno la fronte da l'un lato verso 'l castello}, scilicet sancti Angeli. Ad quod notandum, quod istud castellum, de quo fit hic mentio, fuit olim sepultura Adriani imperatoris. Nam illi principes antiqui aliquando sepeliebantur in alto, sicut patet in columna lapidis Numidici, in qua sunt cineres Julii Caesaris; aliquando sepeliebantur in basso, sicut Augustus, qui est sub alta turri. Ita ad propositum: ista alta et mirabilis sepultura facta fuit super muro civitatis Adriano valentissimo imperatori; et istud mirabile opus diu vocatum est sepulcrum Adriani per multa secula. Postea tempore Gregorii I dicitur apparuisse in summitate eius unus angelus cum ense in manu; ideo denominatum fuit ab isto eventu castellum sancti Angeli. Sed proh dolor! Istud sumptuosum opus destructum et prostratum est de anno praesenti MCCCLXXIX per populum romanum, quia fuerat aliquandiu detentum per fautores Roberti cardinalis Gebennensis; qui facto schismate pessimo factus est antipapa contra Urbanum VI. Dicit ergo: {e vanno a santo Petro}, scilicet pro indulgentia, {e vanno verso 'l monte da l'altra sponda}, scilicet ex alia extremitate vel medietate pontis. Hunc actum notaverat autor anno praedicto jubilaei, cum ivisset ad indulgentiam. + +{Se' tu sì tosto.} Hic dictus Nicolaus improperat Bonifacio duo mala: primo quia sponsam Christi fraudulenter assumpsit de manu Pastoris simplicis: secundo quia eam more meretricio tractavit, simoniace vendendo eam, et tyrannice tractando. Ad evidentiam horum plenam est sciendum, quod anno Domini MCCXCIV cum cardinales essent in civitate Perusii multum arctati a perusinis, quia ecclesia fuerat sine pastore pluribus duobus annis, non valentes concordare in aliquo, qui esset de Collegio, finaliter elegerunt quemdam sanctum virum, qui vocatus est frater Petrus de Morono. Hic erat de Aprutio; qui agens poenitentiam, ordinatis pluribus monasteriis sui ordinis, ivit ad montes Muronis, quae montanea est supra Sulmonem. Iste vocatus papa Coelestinus V creavit duodecim cardinales de mense septembris pro magna parte ultramontanos ad petitionem Caroli II; quo facto ivit cum curia Neapolim. Erat autem vir simplex, illiteratus, inhabilis officio; ideo quaerebat viam posse renuntiare papatui. Inter cardinales erat quidam dominus Benedictus de Anania civitate de provincia Campaniae, vir per oppositum astutissimus, literatus habilissimus ad quaecumque magna officia et imperia mundi; qui summe affectabat summam dignitatem. Iste sagaciter explorata voluntate Caroli et cardinalium, qui optabant omnes mutare pontificem, persuasit Coelestino, ut faceret unam decretalem, quod quilibet papa posset renuntiare papatui, exemplo Clementis I. Quo facto, dictus Coelestinus in festo beatae Luciae in praesentia cardinalium spoliavit se dignitate pontificali, et renuntiato papatui, redivit ad poenitentiam cum magna alacritate, postquam sederat mensibus quinque diebus octo. Sed postea Bonifacius fecit ipsum capi in monte sancti Angeli in Apulia in loco, ubi reduxerat, et private posuit eum in arce Sulmonis in Campania, ne ille vivens posset praejudicare suae electioni. Nam multi christiani reputabant Coelestinum verum et rectum papam, non obstante renuntiatione, dicentes, quod tali dignitati non poterat renuntiari; et quod licet Clemens renuntiaverit, tamen fideles tenebant eum pro Patre, et postea oportuit, quod esset papa post mortem Cleti. Coelestinus ergo in dicto loco parum vixit; et die qua mortuus est, fuit sepultus in una parva ecclesia in Sulmone, quae erat de ordine suo, et paupercule fuit positus sub terra ultra decem brachia, ne eius corpus inveniretur. Igitur eodem anno Bonifacius tantum operatus est cum cardinalibus et Carolo II, qui habebat pro se duodecim cardinales factos per Coelestinum, quod creatus est in papam. Nam vadens ad Carolum, dixit: Bone Rex: Tuus papa Coelestinus voluit servire tibi in bello Siciliae, sed nescivit; sed si tu das operam, quod tui amici cardinales eligant me papam, ego sciam et volam servire tibi, promittens sacramento apponere totum posse ecclesiae. Tunc rex promisit et ordinavit, quod duodecim cardinales amici sui darent sibi voces; et continuo dominus Matthaeus de Ursinis et dominus Jacobus de Columna principes sectarum dederunt sibi voces. Et isto modo Benedictus fuit electus papa in civitate Neapoli et vocatus Bonifacius VIII in vigilia nativitatis Christi. Qui statim electione facta, recessit cum cardinalibus de Neapoli et venit Romam, et multum laboravit pro Carolo pro acquirenda Sicilia. Hic Bonifacius fuit nobilis genere, magnus animo, plusquam deceat sacerdotem, dominativus, amator honoris et status ecclesiae; et sua prudentia et potentia multum fuit formidatus, fuit pecuniosus valde, amplectens lucra sine conscientia, allegans, quod licitum erat omnia facere pro exaltatione ecclesiae; magnificavit et ditavit summe suos. Nunc ad literam descendendum est. Dicit ergo Nicolaus Bonifacio: {Se' tu sì tosto di quell'aver sazio}, idest de thesauro magno, {per lo qual}, idest pro quo aere acquirendo, {non temesti torre a 'nganno}, quia tot fraudibus usus fuit, ut audisti, ut eriperet ecclesiam de manibus Coelestini, qui tamen deceptus fuit, quia decipi voluit; quia bene cognoscebat ambitionem Bonifacii, et cessit consilio eius, et hoc ipse quaerebat et optabat. Et etiamsi numquam decepisset Coelestinum, constat, quod ipse fraude, non recta via, pervenit ad optatum. Dicit ergo: {la bella donna}, scilicet ecclesiam, quae est pulcra sponsa Christi, {poi di farne strazio}, scilicet inhoneste tractando eam, et prostituendo tamquam meretricem. Aliqui tamen dicunt quod potest intelligi de quodam comitissa Margarita, quam Bonifacius tradidit cuidam nepoti suo; sed sive hoc fecerit, sive non, autor non loquitur de alia domina quam de ecclesia per quam acquisivit thesaurum magnum. + +Idem accidit isti; unde dicit: {io altresì cascherò là giù}, scilicet sub terram supra alios, {quando verrà colui}, scilicet Bonifacius, {cui io credea che fossi allor ch'io feci il subito dimando}, idest tunc quando attonitus novitate rei, subito petivi: es tu iam hic, Bonifaci! es tu iam hic, Bonifaci! Et hic nota quod ista fictione autor vult dicere, quod invalescente avaritia hominum continuo in dies magis et magis crescit. Simonia etiam procedit ab avaritia, ita quod post unum simoniacum saepe venit alius, licet non immediate, qui tollit infamiam alterius. Ideo bene fingit quod papa Nicolaus de Ursinis tegit omnes praedecessores suos, quia quasi non erat infamia de omnibus praecedentibus simoniacis, quando iste coepit simonizare; et ita infamia Nicolai cessabit adveniente Bonifacio, quia superabit ipsum et omnes alios antiquos: et ita post Bonifacium italicum veniet unus gallicus, qui vincet omnes in simonia, quia simoniace emet sibi papatum, paciscendo de eo sicut statim dicetur. Nota etiam quod sicut supra in tractatu haereticorum autor noster artificiose finxit, quod omnis haeresiarca habet suam archam magnam, in qua sunt sepulti simul secum omnes sui sequaces; ita nunc a simili in isto tractatu simoniacorum, qui habent magnam convenientiam cum haereticis, fingit quod summus pontifex habet hic suum foramen, in quo habet suam sepulturam, et alio superveniente, ille subintrat; et ita cardinalis habet suum, archiepiscopus suum, patriarcha suum, et ita episcopus, abbas, praepositus, et ita de caeteris usque ad simplicem sacerdotem, quia hic est de omni genere sacerdotum; et sicut inter praelatos haereticos non fecit mentionem nisi de magno sacerdote Anastasio, ita nunc inter sacerdotes simoniacos non nominat nisi aliquos summos pontifices, ut ostendat quantum avaritia potest in alios quando facit caput ita delirare, et cum caput dolet caetera membra dolent vel languent; facit etiam quod unus magnus simoniacus nominat alios, quia meretrix cognoscit meretricem, et illam manifestat. + +{Ma più.} Nunc Nicolaus praedicit alium pontificem simoniacum sequuturum post Bonifacium. Et ad cognitionem istius oportet praescire longam historiam, quam non possum magna brevitate perstringere, ne dicam cum Horatio: *Cum brevis esse laboro obscurus fio*. Res ergo sic se habet: post mortem Bonifacii electus fuit papa Benedictus XI de Tervisio, qui fuerat frater praedicator, quem Bonifacius fecerat cardinalem propter virtutem et scientiam suam; qui vixit in papatu solum octo mensibus cum dimidio, quia bonus erat, nam extinctus est veneno, ut quidam dixerunt. Mortuo Benedicto et sepulto Perusii, magna discordia fuit inter maledictos cardinales. Erant enim divisi in duas sectas quasi aequales; et unius erat caput dominus Matthaeus Rubens de Ursinis cum domino Francisco Gatano nepote Bonifacii; et alterius erat princeps dominus Neapoleo de Ursinis de Monte, et cardinalis Nicolaus de Prato, qui fuerat frater praedicator, vir magnae scientiae et singularis prudentiae, qui volebat ponere Columnenses in statum. Cum ergo cardinales stetissent octo mensibus inclusi a Perusinis in conclavi, et non possent convenire, cardinalis pratensis sagacissimus persuasit in secreto domino Francisco Gatano, quod eligerent in papam dominum Raymundum de Grotto, archiepiscopum burdegalensem, inimicum regis Franciae, propter offensam factam illis de domo sua per Carolum de Valois, fratrem ipsius regis in bello Vasconiae; ut sic cardinalis Matthaeus de Ursinis consentiret cum parte sua, quia rex Franciae Philippus pulcer erat amicus Columnensium, cum quibus destruxerat Bonifacium. Quo facto, cardinalis de Prato cum parte sua, ignorante parte Ursinorum, misit secretissime et festinantissime cursorem a Perusio Parisius cum literis ad regem Philippum rogantibus, quod si volebat recuperare suum statum cum ecclesia, et relevare Columnenses amicos suos, faceret sibi de inimico amicum Raymundum archiepiscopum burdegalensem, qui erat electus tamquam inimicus regis per aliam partem. Philippus solicitus statim misit literas amicabiles in Vasconiam ad dictum archiepiscopum, quod veniret sibi obviam, quia ibat ad eum locuturus sibi pro suo magno commodo et honore. Et breviter rex infra sex dies fuit personaliter cum archiepiscopo secrete cum paucis in una abbatia forinseca. Ibi audita missa juraverunt credentiam sibi invicem super altari. Et rex Philippus, praemissis aliquibus verbis placidis ad reconciliandum archiepiscopum cum domino Carolo de Valois fratre regis, qui vocatus est Carolus sine Terra, de quo alibi dictum est, et dicetur, dixit: Vide, archiepiscope: in manu mea est facere te papam, si volo; ideo veni ad te, et si promittis mihi facere gratias, quas petam, faciam tibi istum honorem; et ad robur dicti sui continuo ostendit sibi literas. Tunc Vasco cupidus summae dignitatis, quasi stupefactus gaudio, dejecit se ad pedes regis, et dixit: Domine mi, nunc cognosco, quod diligis me plusquam hominem mundi, et vis reddere mihi bonum pro malo; tuum ergo est praecipere, meum autem parere. Rex erexit eum, et osculato ipso per os, dixit: Hae sunt gratiae, quas volo: Primo, quod recommunices me perfecte ecclesiae, et remittas facinus perpetratum in Bonifacium, et recommunices me et meos sequaces. Secundo, quod concedas mihi, et dones decimas regni per quinquennium in subsidium expensarum, quas feci in bello Flandriae. Tertio, quod debeas destruere et annullare memoriam Bonifacii. Quarto, quod reddas cardinalatum Jacobo et Petro de Columna. Quinto, quod destruas ordinem Templariorum. Sextam gratiam servo mihi ad tempus. Archiepiscopus juravit super corpus Christi omnia facere; et ultra hoc dedit sibi in obsides unum fratrem suum, et duos nepotes; et rex juravit eum facere papam. Hoc facto recesserunt, et rex duxit secum dictos obsides sub colore amoris, ut reconciliaret eos Carolo fratri suo. Et reversus Parisius, statim rescripsit cardinali de Prato et amicis de parte sua, quod secure eligerent dominum Raymundum in papam tamquam perfectum amicum. Et sic trigesima quinta die responsione facta, cardinalis de Prato cum consensu omnium elegit praedictum papam: et utraque pars cum magno gaudio cantavit: Te Deum laudamus, ignorante parte Bonifacii fraudem commissam. Haec electio facta est in MCCCV, die quinta junii, et vacaverat sedes mensibus decem, diebus viginti octo. Nunc ergo considera, lector, si iste papa fuit creatus cum maiori fraude, quam Bonifacius. Sed cardinales italici suis discordiis et culpis bene fuerunt castigati a vasconibus; quia curia translata fuit ultra montes. Nam archiepiscopus praesentata sibi electione apud Burdegalam, statim acceptavit libenter, et continuo citavit cardinales, quod deberent ire Lugdunum ad eius coronationem supra Rhodanum, et fecit se vocari Clementem V; et requisivit regem Franciae et Aragoniae et omnes barones gallicos, ut adessent. Cardinales italici fuerunt ex hoc multum confusi, et gravati. Et dominus Matthaeus Rubeus, vir antiquissimus, prior cardinalium, detecta fraude, dixit cardinali pratensi: Venisti ad optatum; sed tarde revertetur ecclesia in Italiam. Et cardinali Neapolioni dixit: Heu miser, infelix! hodie fecisti caput mundi de gente sine capite. Congregatis igitur cardinalibus apud Lugdunum, papa fuit coronatus die undecima novembris, in praesentia regis Franciae. Quem juxta promissum papa recommunicavit et restituit ad omnes honores et dignitates, quibus Bonifacius privaverat eum; et donavit sibi decimas totius regni per quinquennium. Et ad petitionem dicti regis fecit duodecim cardinales vascones et francos, omnes amicos et officiales dicti regis. Restituit etiam duos cardinales de Columna ad omnes honores et dignitates, quibus fuerant privati a Bonifacio. His gestis recessit cum cardinalibus et tota curia ad suam civitatem Burdegalam, ubi omnes tam cardinales quam alii italici fuerunt male tractati; quia cardinates gallici et vascones regebant totum; et dignum et justum fuit, et certe hodie esset dignissimum et sanctissimum cum quidam faveant antipapae Gebennensi viro omnium vitiosissimo. Non ergo mireris, si autor noster fecit artificiosam descriptionem de homine isto, tam rapaci simoniaco: et vide, si autor habuit materiam faciendi mentionem et memoriam de papis, cum tres tales viderit diebus suis simoniacos, scilicet Nicolaum, Bonifacium, et dictum Clementem. Nunc hora est redeundi ad literam; dicit Nicolaus de Ursinis, quod Bonifacius stabit modicum plantatus respectu sui; unde dicit: {ma più è 'l tempo che i piè mi cossi}, quia flamma continuo adurebat pedes eius, {e ch'io son stato così sotto sopra}, scilicet plantatus cum capite deorsum, {èe già più}, et bene dicit, quia steterat iam circa decem annos isto modo, {ch'el}, scilicet Bonifacius, {non starà piantato co' piè rossi}; et bene dicit, quia Bonifacius stabit forte duobus annis; et ecce quare Bonifacius non stabit multum sic: {chè un Pastor}, scilicet Clemens praedictus, {di più laida opra}, idest turpiorum operum, et peiorum quam Bonifacius, {senza legge}, quia totus dissolutus fuit; et omnes sui cardinales intenderunt ad accumulandum. Et dicit: {verrà dopo lui}, scilicet post Bonifacium, {di vèr ponente}, idest de Gallia, quae est in occidente; et dicit: {tal che conven che ricopra me e lui}, quia scilicet infamia eius extinguet infamiam Bonifacii et mei. + +{Di voi.} Hic autor ad confirmationem sui dicti adducit unam prophetiam, quae mirabiliter videtur facere ad suum propositum. Ad cuius intelligentiam est bene notandum, quod Johannes relegatus in insula quae dicitur Pathmos, fecit librum qui vocatur Apocalypsis, qui interpretatur liber revelationum, in quo multa futura praedicit et prophetat sub velamine variarum figurarum; ideo liber est difficilis intelligentiae, et eius figurata locutio potest trahi ad multiplicem sensum, sicut etiam patet in visionibus Danielis prophetae. Modo Johannes inter alias figuras ponit hanc unam: XVII capitulo dicit quod unus angelus locutus est secum, dicens: Veni, ostendam tibi damnationem meretricis magnae, quae sedet super aquas multas, cum qua fornicati sunt reges terrae, et inebriati sunt qui inhabitant terram de vino prostitutionis eius, et vidi mulierem sedentem super bestiam rubeam habentem capita septem, et cornua decem; et mulier erat circumdata purpura et inaurata auro et lapide praetioso et margaritis, habens ciphum aureum in manu sua plenum abhominatione, et immunditia fornicationis eius; et in fronte eius erat scriptum: Babylon magna mater fornicationum et abhominationum terrae. Et vidi mulierem ebriam de sanguine sanctorum et de sanguine martyrum Jesu, et miratus sum cum vidissem illam admiratione magna etc. Nunc ad propositum: multi multa dicunt super expositione istius figurae mirabilis, et volunt quod apostolus simpliciter loquatur de Babylonia magna antiqua de qua dicitur nasciturus Antichristus; sed quaecumque sit intentio apostoli autor noster vult quod ista meretrix magna et Babylonia magna sit gubernatio praelatorum ecclesiae romanae, sive curia romana, cui videntur ut plurimum posse propriissime adaptari quae posita sunt in praedicta figura. Primo enim est meretrix magna cum qua adulterati sunt reges et principes terrae, quia pro pecunia praelati dant eis magna divina et spiritualia et temporalia. Bestia super qua sedet meretrix est ecclesia Dei militans habens septem capita, idest septem dona spiritus sancti, vel septem virtutes, tres theologicas, quatuor morales, et decem cornua, idest decem praecepta legis. Et haec bestia est rubea sanguine martyrum: et haec meretrix bene sedet super aquas multas; nam, ut ipse Evangelista postea declarat, aquae multae sunt populi, gentes, linguae, quibus imperant ipsi praelati, sive sint Romae, sive Lugduni, sive Avinioni. Unde novissimus poeta Petrarcha vult quod ista magna Babylon sit Avinio, nova Babylon in Gallia, quae vere potest dici magna Babylon non ambitu murorum, sed ambitu animorum. Vere mater fornicationis, luxuriae, ebrietatis, plena omni abominatione et immunditia, et sedet realiter inter aquas rapaces, scilicet Rhodanum, Ruentiam et Sorgiam, et ornatus mulieris bene convenit ipsis praelatis, qui sunt circumdati purpura, auro, argento, gemmis; et bene est ebria ista praelatio sanguine sanctorum martyrum et Jesu Christi. Ideo bene tandem eveniet sibi poena, quae praenuntiatur ab angelo ibi, ut dicetur alibi Purgatorii capitulo ultimo. Sicut ergo Johannes apostolus et evangelista videns ista in spiritu admiratus est admiratione magna; ita Dantes theologus et poeta videns ista in somno suae visionis merito miratus est admiratione magna, dicens: {il Vangelista}, scilicet Johannes anthonomasice, {s'accorse di voi pastori}, scilicet in Apocalypsi, {quando colei che sede sopra l'acque}, scilicet mulier meretrix magna quae sedet super multas aquas, idest populos christianos, {fu vista a lui}, idest fuit visa sibi, et apparuit sibi, {puttaneggiar coi regi}, sedet dico, {quella}, scilicet bestiam rubeam, {che nacque con le sette teste, et ebbe argomento da le diece corna}; sicut enim cornua sunt ad ornamentum et defensionem bestiae, ita praecepta ad ornamentum et tuitionem ecclesiae; et dicit: {finchè vertute}, idest pastor virtuosus, piacque al suo marito, idest Christo, qui est sponsus ecclesiae, ut dictum est in principio capituli; vel dic et melius: {finchè vertute piacque al suo marito}, idest papae qui est maritus ipsius ecclesiae. Et hic nota, lector, quod aliqui hic dicunt, quod ista capita et cornua duraverunt usque ad dotationem Constantini, quia postea ista bestia abiecit vetera capita et cornua, et induit nova, scilicet septem vitia capitalia, et transgressionem omnium decem praeceptorum, quia fecerunt contra primum praeceptum facientes sibi Deum ex auro et argento etc. Sed istud non videtur mihi verum, quia statim post dotationem praelati non fuerunt depravati, imo fuerunt postea viri sanctissimi et sapientissimi, sicut Gregorius papa, Hieronymus cardinalis, Augustinus, et Ambrosius episcopi, et ita de multis; sed post multa saecula impinguati et ditati nimis coeperunt deviare a lege, sicut videmus accidere omnibus potestatibus temporalibus et spiritualibus, quae habent bonum principium, sed postea paulatim labuntur, sicut olim accidit in ipsis romanis, ita recte in praelatis romanae ecclesiae. Sic ergo Constantinus videtur fuisse causa remota depravationis ipsorum praelatorum. + +{Io era.} Hic autor describit poenam istorum damnatorum in communi. Ad cuius intelligentiam est subtilissime speculandum, quod autor dat istis congruentissimam et aequissimam poenam. Fingit enim quod vadunt lente per fundum vallis, et habent facies retroversas respicientes sibi a tergo et lacrymantes. Ad propositum, isti divinatores incedunt lente in omnibus agendis, quia procedunt cum deliberatione vana, facientes omnia ad motum coeli vel volatum avis, et ita de aliis secundum diversas species divinatorum; nam nihil faciunt, nec permittunt fieri nisi sub certo puncto, et sic stant semper suspensi, et suspensos tenent animos aliorum, et istud est semper vivere in anxietate; dicit unus: si iveris in bellum tali hora, victoriam reportabis; si in forum, damnum, et ita de infinitis observantiis. Habent facies transversas, quia volunt videre a longe, et prospicere futura, quorum eventus est incertus; sed justo judicio Dei, qui solus novit quae futura sunt, vident sibi retro, quia communiter videmus, quod isti divinatores in factis propriis semper sunt caeci et infortunati, et semper vadunt retro et retrograde; unde sunt similes simiae, quae quanto magis procedit ulterius magis ostendit culum; et plorant, scilicet eorum damna et infortunia, quia saepe veniunt ad magnam miseriam. Unde non est diu quod vidi famosum astrologum in tanta extremitate, quod non audebat apparere, et erat in casu desperationis. Nunc ad literam: autor primo tangit dispositionem suam ad speculationem praesentis materiae, dicens: {Io era già tutto quanto disposto}, cum oculo intellectuali, {a riguardar ne lo fondo scoperto}. Hoc pro tanto dicit, quia simoniaci in tertia bulgia sunt cooperti sub terra, et adulatores in secunda bulgia sunt cooperti sub stercore; sed divinatores ibant apparenter per fundum ipsius vallis. + +Et probat, quod non sit compatiendum talibus, subdens sententiam notabilem, cum dicit: {Qui vive la pietà, quand'è ben morta}, quasi dicat, scis tu, quae pietas debet haberi istis? nullo modo dolere de poena eorum; sicut a simili, loquendo catholice, non esset pium, sed impium deplorare animam Neronis vel Judae. Ergo vera pietas est non habere hic pietatem, sed crudelitatem contra tam crudeles, quorum alter prodidit naturam, alter vero Dominum ipsius naturae. Ita in proposito: Non debes habere compassionem erga istos, qui ultra facultatem naturae humanae in tanta caligine rerum positi voluerunt ascendere coelum viventes, et usurpare sibi divinum officium, inquirendo futura, illi soli cognita. Et vere in uno maxime non merentur compassionem, quia sunt obstinatissimi hominum in proposito suo, sicut ego vidi in multis; nam quanto plus mentiuntur, tanto plus dicunt se dicere verum. Sicut ego novi unum, qui delusus et confusus per suam astrologiam, imo potius diabologiam, dum increparetur familiariter ab amico, adhuc pertinacissime contradicebat, commendans continuo dulcedinem huius artis, quae etsi vera est, non tamen scita. Ideo bene dicit Virgilius: {Chi è più scelerato che colui che porta compassion al giudicio divino?} quasi dicat: nullus est crudelior eo, qui miseretur damnatis divina justitia. Verumtamen, declarata ista litera satis forti, remanet una dubitatio, quia tu obiicies: quare autor dicit hoc speciale de divinatoribus, quod non dicit de aliquibus aliis peccatoribus? quia vidisti, quod alibi supra finxit se compati quibusdam violentis contra naturam, et quibusdam desperatis et ita multis aliis. Dicendum breviter, quod autor loquitur de inferno morali; nam loquendo de inferno essentiali non est compatiendum aliquibus damnatis, et tamen, ut dictum est, autor saepe ostendit se compati multis ex quadam naturali pietate; sed hic specialiter dicit de istis, quod non sunt digni compassione. Per hoc enim dat intelligi quod, quando videmus tales infortunari, dicimus, dignum et justum est, quia credebat scire quicquid Deus facit in coelo; imo vidi de facto quod omnes rident et truffantur de eis, et dicunt: male scivit divinare divinator noster, sicut statim dicetur de multis. + +{Vidi Tiresia.} Hic autor describit secundum augurem graecum, famosissimum omnium augurum, quem Homerus fingit in XI Odisseae quod apparuit Ulyxi in inferno et multa praedixit futura, de quo Statius facit magnam mentionem in Maiori, et Seneca in Tragoediis, et alii multi. Ideo bene autor facit specialem mentionem et describit eum a transmutatione mirabili quam habuit. Ad cuius jucundae fictionis evidentiam est sciendum, quod, sicut scribit Ovidius III Methamorphoseos, Jupiter semel per jocum coepit contendere cum Junone, et dicere quod maior erat luxuria in mulieribus quam in masculis; illa negabat: post longam contentionem tamen commiserunt decisionem huius litis Thiresiae sapienti, quia fuerat expertus forte utriusque sexus, ideo debebat ferre sententiam, nec debebat esse suspectus partibus; nam dum semel a casu transiret per viridem sylvam vidit duos magnos serpentes simul coniunctos in actu luxuriae, quos percussit cum virga sua, et statim ex viro factus est foemina, et sic stetit septem annis. Post septennium iterum transiens per eamdem sylvam iterum vidit praedictos serpentes iterum coniunctos carnaliter, quibus percussis cum eadem virga reversus est in pristinam formam masculinam. Igitur Thiresias electus arbiter dedit sententiam pro Jove; ex quo Juno indignata percussit Thiresiam et privavit luce oculorum, quia videbatur sibi dedisse caecum judicium. Jupiter autem non valens revocare factum deae pro lumine corporali quod Juno abstulerat sibi dedit lumen mentale, quia scilicet contulit sibi scientiam futurorum, et tali honore relevavit poenam Thiresiae, qui factus famosissimus augur dabat responsa vera, et primum vaticinium dedit de Narcisso, de quo, si vis videre, recurre ad tertium capitulum Paradisi. Sub ista autem mirabili fictione continetur res naturalis: unde sciendum est quod Jupiter in hoc loco est elementum ignis; Juno vero elementum aeris: generatio autem maxime ex calore procedit. Quilibet autem vir naturaliter est calidior muliere, quia vir naturaliter est sanguineus, mulier vero flegmatica; et tamen foemina est multo luxuriosior quam vir; quia vir habet in actu venereo tantum unam delectationem, scilicet in emittendo sperma; foemina vero habet duplicem: unam in recipiendo sperma virile, alteram in emittendo suum; praeterea omnis materia quanto frigidior, tanto magis fervet cum accenditur, et tardius extinguitur, ut patet in ferro et stipula. Matrix ergo foeminae, quae est frigida naturaliter, cum recipit sperma viri calidum maxime delectatur. Praeterea foemina habet instrumentum semper paratum, vir vero non; et sic fuit vera sententia Thiresiae. Ad illud autem quod dicitur de serpentibus coeuntibus est notandum, quod Thiresias figuraliter accipitur pro tempore. Tempus enim in hyeme quando terra frigore constricta nulla producit semina, videtur quasi habere formam masculinam; sed adveniente vere videns animalia coeuntia percutit ea virga, idest fervore caloris, et sic convertitur in foeminam, quia terra tunc incipit parere. In autumno autem iterum percutit animalia coeuntia cum virga, idest rigiditate frigoris, et sic revertitur in pristinam formam masculinam. Autumnus enim ita omnia stringit ut herbae iam moriantur, succi arborum exsiccentur, folia cadant, et sic tempus ad frigus hyemale declinans, in masculinam revertitur sterilitatem. Bene ergo Thiresias dat judicium, quia multo plus humoris quam caloris requiritur in germinibus multiplicandis. Juno autem quae est dea aeris bene dicitur obcaecare Thiresiam, quia, ut videmus continuo de facto, tempus obcaecatur in hyeme nubibus, nebulis, nivibus, pluviis, ita quod tempus recte videtur caecum. Sed Jupiter qui est ipse calor dat illi lumen futurum, quia non obstante frigiditate et obscuritate hyemali, speramus fructus venturos naturaliter; ideo dicitur dedisse Thiresiae scientiam futurorum: tamen quicquid fingatur de Thiresia, ipse fuit maximus augur thebanus; nam, ut patet apud Statium, ipse praedixit multa futura in vita sua suis thebanis, et post mortem multa praedixit Ulyxi in inferno; quare merito autor noster ponit ipsum post Amphiaraum, quia Thiresias claruit Thebis tempore belli thebani, in quo bello fuit Amphiaraus, ut iam dictum est, et haec breviter de Thiresia. Ad literam ergo redeundum est: dicit Virgilius Danti: {Vedi Tiresia che mutò sembiante}, idest apparentiam et figuram, {quando divenne femina di maschio, cangiandosi le membra tutte quante}. Hoc dicit quia omnis qualitas aeris mutari videtur, ita quod tempus nunc dicitur calidum, nunc frigidum, nunc humidum, nunc siccum, {e poi}, idest deinde, {le convenne ribatter con la verga i dui serpenti avvolti}, idest invicem ligatos, {prima che riavesse le penne maschili}, idest membra masculina, sicut barbam et alia discernentia sexum. + +{Vedi.} Hic Virgilius nominat alium divinatorem modernum italicum. Ad cuius cognitionem est sciendum, quod iste fuit Guido Bonattus magnus astrologus comitis Guidonis famosi de Montefeltro; et cum ipse comes teneret Forlivium, patriam ipsius Guidonis in Romandiola, ubi erat princeps partis ghibellinae, utebatur consilio istius astrologi in omnibus agendis. Et satis constans opinio multorum fuit, quod ipse obtinuerit multas victorias contra bononienses, et alios adversarios suos, opera istius Guidonis. Iste Guido quamvis reputaretur a vulgo fatuus et phantasticus, tamen saepe mirabiliter judicabat. Nam fecit comitem Guidonem praedictum exire contra gallicos, et ipse exiens simul cum eo praedixit se vulnerandum in coxa, et sic accidit de facto. Unde statim medicavit se cum ovo et stuppa, quae portaverat secum, sicut ipsemet Guido scribit de se ipso. Nam Guido fecit opus pulcrum et magnum in astrologia, quod ego vidi, in quo tam clare tradit doctrinam de astrologia, quod visus est velle docere feminas astrologiam. Tamen iste tantus astrologus male scivit praeservare istum comitem in dominio suo, quia post annum perdidit totum, ut habebis infra capitulo XXVII; tamen cum tota astrologia sua fuit turpiter delusus ab ignorante quodam rustico. Res jucunda narratur: nam cum comes Guido praedictus staret una die in platea Forlivii pulcerrima et magna, venit unus rusticus montanus, qui donavit sibi unam salmam pirorum; et cum comes diceret: sta mecum in coena; respondit rusticus: domine, volo recedere antequam pluat, quia infallibiliter erit hodie pluvia magna. Comes miratus, statim fecit vocari ad se Guidonem Bonattum, tamquam magnum astrologum, et dixit ei: audi quod dicit iste? respondit Guido: nescit quid dicat; sed expectate modicum. Ivit Guido ad studium suum, et accepto astrolabio consideravit dispositionem coeli, et reversus dixit, quod erat impossibile, quod plueret die illa. Rustico autem pertinaciter affirmante dictum suum, dixit Guido: quomodo scis tu? Respondit rusticus: quia asinus meus hodie in exitu stabuli vibravit caput et erexit aures; et semper, quando solitus est sic facere, certissimum est signum, quod tempus cito mutabitur. Tunc replicavit Guido: posito quod sic sit, quomodo scis tu, quod ista pluvia erit magna? Dixit ille: quia asinus meus auribus erectis transvertit caput, et rotavit plus solito. Recessit ergo rusticus cum licentia comitis festinanter, timens multum de pluvia, quamvis tempus clarissimum esset. Et ecce post horam, coepit tonare, et facta est magna effusio aquarum quasi diluvium. Tunc Guido coepit clamare cum magna indignatione et risu: quis me delusit? quis me confudit? et fuit diu magnum solatium in populo. Et hunc honorem fecit dominus Agaso magno magistro astrologo. Dicit ergo Virgilius: {Vedi Guido Bonatti}. Et hic nota quod autor ponit istum singularem astrologum solum, quia fuit excellens, imo non habuit parem tempore suo. Unde non debes numerare Guidonem inter divinatores mechanicos, sicut quidam ignoranter fecerunt, decepti ex eo, quod autor post eum nominat divinatorem vulgarem, dicens: {e vedi Asdente}. Iste fuit quidam calcifex de Parma, qui dimissa arte sua dedit se totum divinationi, et saepe multa ventura praedixit, quae ventura erant, cum magna hominum admiratione; credo ego potius a natura, quam a literatura, cum esset literarum ignarus; nam aliqui habent a coelo, quod sint astrologi et divinatores, quales multos saepe vidi. Asdente ergo visus est in aliquibus esse propheta; unde inter alia audivi, quod praedixit, licet obscure, qualiter Federicus II debebat facere civitatem, quae dicta est Victoria, contra Parmam, ubi erat debellandus, sicut fuit de facto. Unde dicit autor: {che vorrebbe ora}, idest de praesenti, {aver inteso al cuoio et a lo spago}, scilicet ad suendum calceos, sicut prius erat solitus facere; et dicit: {ma tardi si pente}. Quia poenitentia tarda est in inferno; vel loquendo moraliter, quia istos, ut iam dictum est, numquam poenitet, nisi quando sunt omnino consumpti, vel confusi, imo raro vel numquam. + +et tangit quomodo daemones habuerint se ad istum primo quantum ad verba; unde dicit: {ma i dimon ch'avian coperchio del ponte}, idest, qui stabant cooperti sub ponte, quia semper in occulto faciunt baratarias, gridaro: {qui non ha loco il santo volto}; quasi dicat: hic non est opus voto vel prece, quia non potes recurrere ad vultum sanctum, sicut solent facere lucenses in rebus adversis. Ad cuius rei intelligentiam est sciendum, quod, sicut reperi in quadam scriptura apocrypha, cum quidam venerabilis episcopus, nomine Gualfredus, dum gratia devotionis ivisset Hierusalem, et loca sancta reverenter visitaret, vidit in somno angelum dicentem, ut exquireret sacratissimum vultum Salvatoris in domo cuiusdam Seleucii viri christianissimi, adhaerente domui suae; quoniam Nicodemus post resurrectionem et ascensionem Christi, flagrans eius amore, effigiavit sibi imaginem unam visibilem illius, quem tenebat sculptum in corde, considerata omni forma et proportione membrorum; ideo vultus appellatur, quia facies hominis dat cognitionem eius. Nicodemus autem reliquit hanc imaginem cuidam nomine Isacar, qui propter metum judaeorum illam occultissime reconditam quotidie venerabatur, et successive pervenit ad manus multorum haeredum. Episcopus ergo, narrata visione caeteris, accessit ad Seleucium, a quo magna arte et ingenio difficillime obtinuit dictam imaginem, quam cum summa veneratione detulit usque ad litus civitatis Joppe, quae postea dicta est Achon. Ibi divinitus oblata navis cooperta et ornata, sine ope remorum vel velorum acceptam in se imaginem appulit ad portum civitatis Lunae, de qua dictum est in capitulo praecedenti. Lunenses stupefacti miraculo navim aggressi, numquam illam attingere potuerunt. Tunc quidam episcopus lucanus nomine Johannes, admonitus ab angelo, accessit ad portum lunensem, cui navis sponte se obtulit. Et sic tantum donum, cum summa veneratione omnibus concurrentibus, portatum est Lucam, et ibi depositum in ecclesia sancti Martini, ubi multa miracula fecit et facit, ut dicunt lucenses. Tu de hoc crede quod vis, quia hoc non est de articulis fidei. Lucenses ergo habent de more facere orationes et oblationes ad istum vultum sanctum, praecipue quando indigent succursu sancti. Ideo isti daemones nunc improperabant isti, quod non erat amplius locus hic vultui sancto; et assignat causam huius, quia non est hic spes refrigerii, sicut in fluvio lucano; ideo dicunt: {qui si nuota altrimenti che nel Serchio}. Serchius enim est fluvius lucanus, qui descendens ex altis montibus, labitur juxta moenia civitatis cum impetu. Et hic nota quod daemon pater mendacii hic dicit magnam veritatem, quia certe aliter natatur ibi quam in flumine Serchio, quia apud Lucam est fluvius labilis, sed in ista bulgia est stagnum pigrum; ibi est aqua clara, pura; hic pix nigra et obscura; ibi natatur ad solatium, hic ad supplicium; ibi est aqua recens frigida in qua juvenes relevantur tempore caloris, hic pix foetida, calida, in qua isti in ardore coquuntur; ibi natatur voluntarie, hic coacte; ibi ad horam, hic perpetuo. + +Et ostendit quomodo, cum dicit: {et altra volta fui a tal baratta}, idest, alias fui ad talem baratariam. Et hic nota quod Virgilius habet hic respectum ad illam fictionem, quam fecit supra capitulo VIIII, quando dixit autori quod coniuratus ab illa Erithoe cruda vidit totum infernum usque in fundum; post mortem ergo vidit istum locum alias. Sed historice vult dicere Virgilius quod iamdudum fuit alias in simili loco, quia scilicet in vita cum esset junior, quia Virgilius spoliatus campis suis pervenit ad curiam illam maximam felicissimi Augusti, et antequam posset obtinere gratiam Augusti habuit ire per tempus per manus curialium et officialium, quorum aliqui inveniuntur saepe baratarii, a quorum fraudibus non potest sibi cavere etiam justus dominus qualis fuit ipse Augustus. Unde Dioclitianus probissimus imperator dicebat: *bonus, sanctus, optimus venditur imperator*. + +{Per.} Hic ultimo autor describit motum et turpem morem istorum daemoniorum, dicens: illi decem daemones, {der volta per l'argine sinistro}, idest, volverunt se ad sinistram per ripam illam quae claudit bulgiam, {ma prima ciascuno avea la lingua stretta coi denti verso lor duca per cenno}; idest, quod tenebant linguam dispositam et paratam ad trulizandum si fuisset necesse, sicut iam inceperat dux eorum; unde dicit: {et elli avea fatto trombetta del culo}: iam faciebat ipse trullas. Et hic nota, quod per istum actum inhonestum autor figurat enormes et evidentes irrisiones quas faciunt isti officiales baratarii quando unus baratat et decipit alium; unde aliquando recordatus sum istius fictionis autoris, quando vidi tales inter se ridentes et deridentes post se aliquem cum subsannatione dentium et extractione linguarum facientes trullas. Et hic ultimo, lector, volo te bene notare, quod multi per istum actum turpem, quem autor dat istis, opinantur et firmiter tenent quod autor in ista bulgia et pice puniat lusores et aleatores simul cum praedictis, quod nullo modo mihi videtur concedendum, tum quia in praesenti capitulo et sequenti numquam autor nominat aliquem lusorem, ut patet subtiliter intuenti. Nam si bene considero, non nominat in toto isto tractatu picis, nisi solum quatuor, scilicet Ancianum de Luca in praesenti capitulo; Ciampolum navarriensem, fratrem Gomitam, et dominum Michaelem Cianche in capitulo sequenti; nec etiam ponit verba vel facta spectantia ad lusores, imo solum pertinentia ad praedictos, tum quia lusores possunt reponi in circulo avarorum et prodigorum, vel melius inter violentos contra bona sua; et omnis actus positus hic vel ponendus in sequenti capitulo bene potest trahi ad baratantes suum commune vel suum dominum. Nec volo praeterire silentio, quod aliqui non intelligentes profundam imaginationem autoris, quae latet sub figuris peregrinis, dixerunt quod pro certo autor dixit in ista materia multa superflua et multas nugas sine delectatione; cuius contrarium mihi videtur: imo autor tam subtiliter quam delectabiliter istam materiam amplissimam de se magna arte et ingenio coarctavit. Nec te turbet quod autor posuit hic in fine capituli, quia talem finem habet barataria, et propalat se cum magno risu et ludibrio audientium, et meretrices trice non tam impudenter jurgantur inter se linguis spurcis, sicut aliquando isti baratarii inter se. Unde miror si autor quantumcumque abstractus non ridebat quando ista fingebat cum mente, sive quando scribebat cum penna. Unde ut breviter concludam, sicut autor ad detestationem superius repraesentavit adulationem in stercore, ita hic similiter ad detestationem repraesentat baratariam in pice; et sicut ibi dedit maxime meretrici ungues stercorosos quibus lacerabat sibi faciem formosam, ita hic dat maximo duci baratariorum sibilum ad culum, ut tam vili sono infamet se iam denigratum totum. + +Et explicat miserabilem infelicitatem istius, nisi fuisset subitus succursus, per unam metaphoram pulcerrimam; et dicit breviter quod miserrimus devenerat ad manus crudelium cattarum. Et hic, lector, volo te advertere quanta arte autor noster nititur declarare istam materiam occultam, quia ipsam nobis aperit per varias figuras et multiplicat comparationes proprias. Comparavit enim baratarios supra canibus, delphinis, ranis; nunc vero cattis et muribus, quae comparatio non est minus propria quam praedictae. Cattus enim quasi capiens sorices, est mordax, armatus dentibus et unguibus; habet enim ungues acutos quos extendit et retrahit ad raffandum. Mus vero est animal insidiosum, qui latenter rodit et rapit, ideo ab aliquibus vocatur rattus, et in occulto furatur, et est timidus et fugax, sicut iste Ciampolus. Ad propositum ergo autor vult dicere uno verbo, quod sicut cattae odiosae lacerant murem dentibus et unguibus, et de ipso ludibrium faciunt, ita daemones istum Ciampolum dentibus et uncinis suis, et de ipso ludibrium faciunt, ut statim dicetur. Modo considera convenientiam similitudinis: mus rapit et rapitur a catto, et cattus mordetur a cane, et ita parvus baratarius a medio, et medius a maiori. Ideo bene iam dixit quod iste pervenerat ad manus adversariorum suorum. Ad literam ergo: dicit autor, {il sorco}, idest, topus, more florentino, {era venuto tra male gatte}; idest, inter istos daemones habentes malas branchas, sicut dictum est supra, + +sed Alichinus bene reddit sibi vicem, unde dicit: {ma l'altro}, scilicet Alichinus, {fu ben sparvier grifagno ad artigliar ben lui}. Et hic nota quod comparatio accipitris non potest esse magis propria, ut de se patet, quia accipiter est volatilis, agilis, rapax, unguatus, astutus, quae omnia bene competunt baratario. Item nota quod accipitrum alius vocatur nidasius, qui scilicet accipitur primo de nido antequam induat plumas; secundus vocatur ramengus, qui scilicet incipit volare de ramo in ramum; tertius dicitur grifagnus. Et tangit effectum condignum istius pugnae, dicens: {et ambedue}, scilicet Alichinus et Barbariccia, {cadder nel mezzo del bogliente stagno}, istius picis bullientis. Et hic nota magnam phantasiam autoris, qui sub velamine istius peregrinae fictionis tangit subtiliter casum, qui saepe accidit de facto, et quem aliquando vidi; nam per istos duos daemones intelligo duos magnos officiales, quorum uterque est magnus baratarius; modo venit ad curiam unus Ciampolus, scilicet quidam malitiosus, acuniator et gulosus qui simulat se pecuniosum habere magnas lites; er quo unus incipit velle capere eum et ipse astutissime dat dona, et promittit multa, quia ducitur per verba; tandem dat se cuidam tertio et dimittit utrumque delusum, qui concipiunt odium et indignationem inter se, quia unus reputat se offensum ab alio, quia uterque sperabat praedam; sed quid accidit? ambo perdunt praedam, quam persequebantur, et ambo cadunt in picem, idest in infamiam, et ultra infamiam baratariae, omnes qui sciunt factum rident et truffantur. + +Et concludit autor totum thema et capitulum, dicens: {e noi lasciammo lor così impacciati}. Per hoc dat intelligi quod viri sapientes non impediunt se in istis factis, imo rident et habent sibi bonum tempus, et dicunt: dividant inter se litem. Et sic vide ex omnibus dictis in isto capitulo, quomodo magni baratarii barattant et lacerant minores, et quomodo minor interdum seminat litem inter eos, et fugit et evadit. Et hic ultimo volo te notare, lector, quod nullus est dominus, qui possit vitare occultissimas insidias barattatorum; sed detectas bene potest purgare et punire exemplo Alexandri justissimi imperatoris romanorum. Sicut enim scribit AElius Lampridius in vita eius, Aurelius Alexander habuit optimos officiales, inter quos fuit Ulpianus totius legalis scientiae thesaurus, et tamen inter familiares eius inventus est unus nomine Turinus nequissimus baratarius, qui quando praesentiebat quod imperator erat facturus alicui aliquam gratiam praeveniebat illum talem, et componebat secum de certo praemio, fingens se impetraturum gratiam ab imperatore, cum tamen mentiretur. Sed Alexander cognita plene veritate, fecit ipsum ligari ad palum in platea, et facto igne ex palea, foeno et lignis humidis circa eum, necavit ipsum fumo, praecone clamante: fumo pereat qui fumum vendit. + +{Là giù trovammo.} Ista est secunda pars generalis, in qua autor describit poenam hypocritarum in generali. Ad cuius rei intelligentiam est notandum, quod autor dat hypocritis poenam meritissimam, quam continuo semper secum portant. Fingit enim quod hypocritae ferunt cappas largas, longas, ineptas, quae ab intra sunt federatae plumbo gravissimo, ab extra vero sunt deauratae auro splendidissimo; et premente nimio pondere incedunt tarde lacrymando, ita quod semper videntur fessi et vix possunt membra movere. Et vere cappa hypocritarum est gravissima et poenalissima, qui, conscientia repugnante, conantur palliare vitium quod est intus, et ostentare virtutem apparenter ab extra, quod est difficillimum et quodammodo contra naturam. O quam durissimum est esse semper solicitum, et cavere ne in verbo vel in opere, more vel signo, homo detegat quod male tegit! hypocrisis ergo est una salma gravissima quam nunquam potest quis deponere, si vult bene facere artem suam. Veniamus ergo ad literam, in qua autor mirabiliter sub brevibus verbis tangit naturam et poenam hypocritarum. Dicit ergo: {là giù}, scilicet in fundo illius novae bulgiae liberati a manibus daemoniorum venimus ad illud genus hominum capientium homines aliter quam ferro et peius; unde dicit: {trovammo una gente dipinta}, idest, sectam hypocritarum, qui vere sunt picti, idest, superficialiter ornati virtutibus et moribus. Ideo loquitur valde proprie, quia pictura ornat solum superficiem exteriorem; et ostendit umbram, et imaginem rei, non rem veram licet delectet, videntes; ideo dicit Virgilius de Enea: *et animum pictura pascit inani* etc.: pictura etiam non diu durat, et de facili tollitur et deletur, ita et hypocrisis; et dicit: {che giva intorno assai con lenti passi}; ita recte incedunt hypocritae tarde et morose, ut videantur graves et pausati, {piangendo}, scilicet de poena eorum, vel moraliter, quia hypocrita plorat amarissime de industria more mulierculae, ut ostendat se pium et sanctum coram populo quem decipit. Sicut ego vidi de facto nobilem hypocritam, qui praedicaturus passionem Domini de mane, potavit se multa malvasia; et sic planctu et lacrymis fundebat malignitatem suae mentis, et multa millia hominum provocavit ad plorandum secum; nec fuit aliquis ita durus, qui non sociaret eum in plangendo passionem Domini; et talibus insidiis extirpavit in brevi pecunias multas, quibus postea emit unum bonum episcopatum, ita quod lucrum hypocrisis convertit in simoniam. Et dicit: {stanca e vinta nel sembiante}, idest, in apparentia exteriori, quia isti hypocritae simulant dolose, se ferre asperiorem vitam et facere duriorem poenitentiam, quam possint pati, portantes aliquando cilicium, immo ferrum ad carnes et catenas, quibus ligant mulierculas et credulos, quamvis de rei veritate talis poenitentia ficta debeat nimis gravare et fatigare conscientiam suam. + +Et exprimit poenam istorum, quae est latens et incognita videntibus foris, sed ipsi bene sentiunt eam interim. Dicit ergo: et ipsae cappae, {son dorate di fuor}, quia videntur extra perfecti ut aurum, et fulgere virtutibus; unde hypocrita interpretatur desuper auratus, quia extra videtur angelus, intus est diabolus; et dicit: {sì ch'egli abaglia}, idest, ablucinant, quia tali modo fallunt non solum simplices; sed saepe bene sapientes et prudentes. Et ecce oppositum: {ma dentro èe piombo tutto}, quia in mente sunt imperfecti et obscuri, sicut plumbum, vitiis occultis. Et manifestat gravitatem capparum per unam comparationem pulcerrimam. Ad cuius intelligentiam volo te notare, quod Federicus II fuit princeps saevissimus punitor eorum, qui dicebantur rei Maiestatis, imo saepe innocentes iniustissimis poenis affecit; sicut primogenitum fecit carcere mori, et Petrus de Vineis exoculari, et alios diversis poenis macerari; aliquando autem novo genere poenae punivit, qui fecerant contra coronam. Nam faciebat fieri unam tunicam ex plumbo grossiori quasi unius unciae, qua faciebat illum indui, ita quod ad modum cappae tegebat totum corpus a capite usque ad pedes; deinde faciebat ipsum poni in unum vas, sicut in caldariam, et ignem subiici, ita quod calor liquefaciebat plumbum, et homo fundebatur simul cum plumbo, carne frustratim cadente. Et est comparatio propria, sicut de se patet, de cappa plumblea ponderosa ad cappam plumbeam ponderosam, de damnato ad damnatum, de crimine ad crimen. Sicut ergo Federicus imperator romanorum rigide puniebat proditorem suum, ita aeternus imperator Deus rigide punit hypocritam, qui prodit eum; sed cappae hypocritarum erant sine comparatione graviores, ideo dicit: {e gravi tanto}, che Federico le mettea di paglia, idest, quae cappae Federici erant levissimae respectu istarum gravissimarum. Et hic nota quod autor bene dicit, quia poena illorum licet gravis, tamen erat brevis, ista vero perpetua; illa dissolvebat solum corpus, ista vero premit animam et conscientiam; + +{E l'un.} Nunc autor ponit responsionem alterius hypocritarum, qui primo respondet ad secundum quaesitum detegens qualitatem poenae. Dicit ergo: {e l'un rispose a me: le cappe rancie}, idest, aureae; et adverte quod cappae hypocritarum realiter non sunt aureae, imo per contrarium sunt viles et despectae; sed autor respicit allegorice ad apparentiam fictam et umbratilem hypocritarum, quae superficialiter videtur aurea, idest, perfecta, virtuosa et clara, et tamen interius est plumbea, idest, ponderosa, gravis, vitiosa; ideo dicit, {son di piombo sì grosse, che ti pesi fan così cigolar le lor bilance}, idest, faciunt ita tremere membra portantia ipsas; et hic nota pulcram metaphoram: sicut enim videmus quod sub gravissimo pondere omnia membra tremunt, ita quod nervi et juncturae videntur dissolvi, ita isti videbantur crepare sub cappis istis; ergo bene membra et ossa istorum appellantur bilanciae, quae aequaliter gravantur, quia, quocumque se moveant, et ad quodcumque latus, portant secum onus suum, quod aequaliter premit eos. + +Deinde respondet ad secundum quaesitum, scilicet qui sint. Ad cuius rei intelligentiam est sciendum, quod, sicut ego collegi ex regula istorum fratrum, quidam nobiles et divites viri, sicut Lodoringus de Andalo, civis bononiensis, Guamons de Caccianimicis de Bononia, Raynerius de Adalardis de Mutina, et plures alii de civitatibus eorumdem congregati, inter se habito colloquio et consilio supplicaverunt Urbano papae quarto quatenus dignaretur donare eis certum ordinem et habitum, sub quo possent vivere libere in quiete, in otio sanctae contemplationis. Quorum precibus Urbanus condescendens, constituit eis ordinem, qui intitulatus est ordo militiae beatae Mariae Virginis gloriosae; et dedit eis certam regulam cum multis praeceptis et observantiis, scilicet quod ferrent froena eorum et calcaria simplicia, non deaurata, non deargentata, quod non irent ad convivia saecularium personarum, nec donarent histrionibus, nec irent sine socio, fratre, vel consorte, vel alia persona honesta; et ita de multis, quae tam inutile quam longum esset enarrare; dedit eis habitum nobilem, qui habet magnam similitudinem cum habitu praedicatorum; et pro insignio scutum albi coloris cum cruce rubea. Ad propositum ergo: dicit unus istorum fratrum: {noi fummo}, et utitur vulgari bononiensi, {frati Godenti}. Et hic nota, quod iste denominat ordinem suum a vocabulo notiori et usitatiori. Nam a principio multi videntes formam habitus nobilis, et qualitatem vitae, quia scilicet sine labore vitabant onera et gravamina publica, et splendide epulabantur in otio, coeperunt dicere: Quales fratres sunt isti? certe sunt fratres gaudentes. Ex hoc inolevit, ut sic vocentur vulgo usque in hodiernam diem, cum tamen proprio vocabulo vocarentur milites Dominae. Dicto qui fuerunt, dicit unde fuerunt, cum dicit: {e bolognesi}. Iste enim ordo habet caput et fundamentum Bononiae; unde habent suum monasterium principale extra Bononiam apud locum qui dicitur Castrum Britonum. Et quidam istorum fratrum sunt sacerdotes, alii vero sunt coniugati. + +Et tangit nomina, dicens: {nomati}, idest, nominati: {io Catelano}, iste fuit nobilis vir de Catelanis de Bononia, {e questi Loderingo}; iste fuit de Andalois; {e presi}. Hic Catelanus narrat culpam suam, quae fuit magna pars damnationis eorum. Ad quod oportet breviter scire, quod invalescente divisione partialitatum Florentiae, mortuo rege Manfredo, pars ghibellina multum tepuit, et guelpha intumuit Florentiae. Unde populus, qui magis erat guelphus quam ghibellinus coepit murmurare, et guelphi banniti et confinati coeperunt reducere se versus civitatem, et tenere tractatum cum amicis intraneis. Unde cives conquerebantur de dominio comitis Guidonis Novelli, qui erat ibi vicarius pro Manfredo, memores damnorum receptorum apud Montem Apertum, ubi unus dimiserat patrem, alius filium, alius fratrem. Quapropter principes partis ghibellinae, qui tunc regebant Florentiam, ad sedandum et contentandum populum, elegerunt duos milites fratres gaudentes de Bononia, quorum unus vocatus est frater Catelanus de Catelanis de domo guelpha, alter frater Lodoringus de Andalois de domo ghibellina. Isti duo fratres facti Potestates Florentiae per populum positi fuerunt in palatio populi, ut conservarent statum civitatis, et caverent ab expensis superfluis. Qui licet essent divisi animo partialitatis, tamen sub tegmine falsae hypocrisis fuerunt concordes magis ad eorum commodum privatum, quam commune bonum. Ordinaverunt ergo quod triginta sex homines mercatores et artifices de maioribus et melioribus deberent consulere dictis duobus Potestatibus, et providere expensis communis. De quorum numero fuerunt guelphi et ghibellini, populares et magnates non suspecti, qui remanserant in civitate tempore expulsionis guelphorum, quando ghibellini dato conflictu ad Montem Apertum, reintraverant civitatem viribus Manfredi, ut iam scriptum est saepe supra capitulo X et XVI. Isti ergo triginta ser convenientes simul omni die fecerunt multa bona statuta et ordinamenta, creantes capitaneos et consules cum confalonibus et insigniis, ut obviarent violentiis et rumoribus. Propter dictas novitates factas per duos Potestates et praedictos triginta sex homines, ghibellini magnates Florentiae, sicut Uberti, Lamberti, Sifantes, Scholares, et alii magnarum domorum, ceperunt suspicionem partialitatis, quia videbatur eis, quod praedicti triginta sex homines faverent guelphis, qui remanserant in Florentia; propter quod comes Guido novellus vicarius territus de recenti victoria, quam habuerat Carolus de Manfredo, misit pro gentibus ad omnes civitates amicas, scilicet Pisas, Senas, Aretium, Pistorium, Pratum, Vulterras, quia tunc quasi tota Tuscia erat sub parte ghibellina, ita quod cum quingentis equitibus theutonicis quos habebat, reperit se Florentiae cum mille quingentis equitibus; accidit autem quod comes Guido volebat, quod imponeretur una collecta pro solvendo theutonicis praedictis; et dicti triginta sex quae rebant per alium modum invenire pecuniam cum minori gravamine populi. Et cum distulissent pluribus diebus quam videretur ipsi comiti et magnatibus ghibellinis, illi suspicantes propter novum ordinem datum in populo, decreverunt tumultuare et destruere officium triginta sex cum favore et militia praedicti comitis Guidonis. Et primi, qui exiverunt armati, fuerunt Uberti, clamantes: *Ubi sunt isti latrones triginta sex?* Illi autem congregati in loco solito, diffugerunt. Et sic totus populus, clausis apothecis, fuit sub armis: et, ut cito dicam, comes Guido videns, quod non poterat frangere populum, venit cum tota militia ad palatium, ubi erant duo Potestates, in platea sancti Apollinaris, et petivit claves portarum ab illis. Quibus habitis, viliter recessit, cum tamen esset fortior et potentior populo; et de sero pervenit Pratum. Hoc autem factum est die sancti Martini decima prima novembris, anno Domini MCCLXVI. Exclusis ergo magnatibus ghibellinis, florentini reformaverunt civitatem, sicut eis placuit, et miserunt extra istos duos Potestates, qui consenserant tacite huic facto. De mense januarii sequenti florentini reduxerunt omnes in civitatem, et fecerunt multa matrimonia ad firmandum pacem, quae tamen modicum duravit. Nam guelphi elati victoria Caroli, secrete miserunt ad eum pro gente et pro uno capitaneo, qui misit comitem Guidonem de Monforte, cum octingentis militibus francis; qui pervenit Florentiam die Resurrectionis Domini anno MCCLXVII. Cuius adventum ghibellini sentientes, nocte praecedente exiverunt Florentiam inredituri. Ad propositum ergo: iste frater Catelanus tangit causam et effectum vocationis eorum, quia scilicet fuerunt vocati ad praeservandam pacem, et pepererunt perpetuum scandalum, corrupti a guelphis, et sic peccaverunt per hypocrisim et baratariam, quae punitur in bulgia praecedenti; ideo autor noster merito locavit istos vicinos baratariis. Ex omnibus ergo narratis, nunc potes clare intelligere literam istam, ad quam nunc revertere. Dicit ergo frater Catelanus Danti: Nos duo dico, {presi}, idest, electi et accepti, {insieme}, ad unum officium, ad unum finem, {da tua terra}, scilicet Florentia {per conservar sua pace}, quae erat tunc in periculo et periclitatione. Et ecce quomodo fuerunt vocati a florentinis, {come suole esser tolto un uom solingo}, idest, solus quasi dicat: sicut solet vocari Florentiam unus solus Potestas, nunc fuerunt vocati duo ad regimen civitatis. Et non exponas, {solingo}, idest solitarius, sicut aliqui exponunt, dicentes, quod aliquando solet accidere, quod homo solitarius abstrahitur a solitudine et religione ad sedandas discordias, vel gerendas dignitates, sicut dictum est supra de Coelestino capitulo XIX; sed sic dicentes ignorant historiam facti. Unde nota, quod inter alia praecepta regulae istorum fratrum est unum, scilicet quod non assumant publica officia, nisi pro bono pacis, sicut hic; et quod non ferant arma, nisi pro defensione fidei catholicae et ecclesiasticae libertatis. Et subdit quomodo fecerunt contrarium, dicens: {E fummo tali}, idest, tales conservatores pacis, {ch'ancor s'appare intorno dal Gardingo}. Quasi dicat: adhuc apparent vestigia veterum ruinarum Florentiae, quarum fuimus autores. Gardingus enim erat eo tempore una contrata, ubi fuerunt domus Ubertorum, quae principaliter fuerunt destructae a fundamentis, juxta sanctum Petrum Scaradium, juxta palatium priorum, ubi stant hodie Leones Florentiae. Sed de omni re cito est vindicta. Nam Lodoringus ghibellinus, qui fuerat causa, quod nobiles ghibellini de Florentia expellerentur, et quod eorum palatia destruerentur, postea fuit expulsus de Bononia cum suis consortibus et aliis nobilibus ghibellinis, et palatia eorum funditus eversa; quorum ruinae adhuc apparent Bononiae juxta studium legistarum. Catelani autem in totum defecerunt, nec aliquid apparet de eis, nisi una turris satis alta, quae saepe solet fulminari. + +Et subdit autor quomodo Virgilius ex verbis veris fratris deprehendit fallaciam Malacaudae, dicens: {lo duca stette un poco a testa china}, ex ira, indignatione, et verecundia, quia unus baratarius traxerat eum de via recta quam saepe jactaverat se bene scire, et unus hypocrita reduxerat eum ad viam bonam; ideo dicit: {poi disse}, ille Virgilius, {colui}, scilicet, Malacauda, {che uncina i peccatori}, idest, qui cum uncino lacerat baratarios, {di qua}, scilicet, hic prope in bulgia quinta, {mal contava la bisogna}, idest, falso dicebat illud, quod expediebat nobis, quia fallaciter docuerat eos, quod irent ad dexteram, quia invenirent viam, et mentiebatur; sed volebat reducere eos in laqueum et retinere in curia sua, sicut est de arte baratariorum, cum mendaciis detinere homines diu in curia; quod optime confirmat exemplo claro contingere in ipsa curia romana poeta novissimus Petrarcha. Scribit enim quod tempore quo erat in Avinione, duo de cardinalibus, in quibus orbis terrae et ostium domus Dei vertitur, semel revertebantur a palatio summi pontificis, stipati densa acie famulorum. Magna autem turba miserorum expectantium stabat ad portam, quibus illa civitas, odiosa Deo, semper est plena, perdentes spes vanissimas, animam, vitam, divitias, et omne tempus. Qui visis protectoribus suis, immo verius proditoribus, in quibus spem habebant, coeperunt circumstrepere, et quisquam petere, quae fortuna, et quis status rerum suarum esset penes pontificem. Tunc unus cardinalium, non mutatus in aliquo, in re subita, tamquam ille, qui iam dudum talibus assueverat, non tactus aliqua verecundia sua, vel miseria miserorum, mirabilis mendaciorum artifex, coepit respondere singulis, quid spei haberet, aut quid papa respondisset super negotio suo, et sic fronte meretricia omnes a se dimittebat; quorum aliqui recedebant laeta facie, aliqui tristi pro qualitate responsi. Tunc alter cardinalis nobilioris naturae, et verecundioris animi, et qui, nisi fuisset de illo collegio, potuisset esse vir bonus, convertens se ad collegam, jocose dixit: nonne te pudet ludificari istos credulos, et pro libito tuo fingere responsa pontificis, quem, sicut scis, non solum hodie, sed iam multis diebus elapsis non potuimus videre? Ille vero baratarius veteranus respondit: imo potitis te pudeat esse tam tardum ingenio, ut tanto tempore mores curiae non potueris didicisse. Quo audito, omnes audientes in risum prorumpentes, et laudantes nobile responsum illius nebulonis, dicebant istum esse virum sagacissimum, qui didicisset tam prompte mentiri et fallere. Ipse vero Petrarcha praesens, haec audiens, conversus est in stuporem, et inclinavit caput non cum minori indignatione et ira, quam hic Virgilius detecto mendacio Malacodae. + +{Io.} Hic fur explicat suum notabile furtum, propter quod est hic damnatus. Ad cuius rei intelligentiam volo te scire, quod iste Vannes, venenosus serpens, fuit filius spurius domini Fucii de Lazaris de Pistorio, vir sceleratissimus et ad omne facinus audacissimus; et quia erat de nobili genere multos excessus saepe faciebat impune: et quamvis bannitus saepe propter multa maleficia enormia, nequiter et nefarie perpetrata, tamen aliquando de nocte stabat in civitate, et cum pravissimis conversabatur. Accidit autem semel tempore Carnisprivii, quod cum coenasset cum quibusdam non de sua conditione, qui fuerunt circa decem et octo numero, dixerunt isti inter se, quod volebant ire matutinatum ad procas eorum. Erat autem inter istos quidam scilicet Vannes de la Nôna, famosus notarius pistoriensis. Accesserunt ergo omnes ad matutinandum ad domum procae istius ser Vannis, quae stabat prope episcopatum. Societate itaque pulsante et cantante Vannes Fucii, cuius animus non pascebatur talibus solatiis, acceptis duobus sociis secrete ne caeteri perpenderent, accessit ad episcopalem ecclesiam, quae vocatur sanctus Jacobus; et breviter, sacerdotibus, vel absentibus, quia iverant per tripudia, sicut est de more fieri tali nocte, vel fixe dormientibus gravatis nimio cibo, Vannes vi et fraude intravit sacristiam, et illam spoliavit pretiosissimis jocalibus: et revertentes cum thesauro magno ad socios propalaverunt furtum, qui territi sunt nimis. Tamen quia factum erat, portaverunt jocalia ad domum illius notarii, imaginantes, quod nunquam esset suspicio de tali homine bonae famae, et quia propinquior erat loco. Mane autem facto, notificato furto Potestati per canonicos ecclesiae, magnum murmur fuit in civitate de tam nobili thesauro. Potestas proclamatione facta coepit facere diligentem inquisitionem; et diu duravit, quod nihil poterat explorari. Finaliter instillatum est auribus Potestatis, quod quidam juvenis nomine Rampinus, filius Francisci de Foresiis nobilis viri de Pistorio, erat malae conditionis et famae, qui verisimiliter debebat rapuisse ista sacra. Rampinus continuo captus et positus ad torturam, nihil manifestavit, tamquam inscius et insons facti. Parentes istius conquerebantur in populo, amicis et omnibus, cum planctibus et precibus, ne juvenis innocens moreretur injuste. Potestas induratus contra istum, statuit sibi terminum trium dierum ad resignandum furtum, aliter suspenderetur. Unde parentes et amici deliberaverunt, quod nocte praecedente diem justitiae invaderent ferro et igne palatium Potestatis: secunda die termini Vannes Fucii, qui erat extra in comitatu Florentiae in Monte Carelli, misit pro patre Rampini, et narravit sibi totum factum. Ille reversus celeriter retulit rem Potestati. Potestas continuo fecit capi illum Vannem notarium primo lunae quadragesimae, cum ivisset ad unum sermonem ad locum fratrum minorum; qui captus est cum magno murmure omnium, quia erat homo bonae famae. Maleficio detecto, multi conscii aufugerunt. Narravit ipse Vannes, quod saepe cum fidis sociis tentaverat asportare dictum thesaurum; sed videbatur sibi semper videre familiam Potestatis, quae perquirebat omnes. Scita itaque veritate et recuperato thesauro, Rampinus fuit liberatus et notarius suspensus. Et nota, ne fallaris sub aequivoco, quod tres fuerunt Vannes in isto maleficio, scilicet Vannes Fucii, principalis autor furti, Vannes de la Nôna retentor furti, et quidam tertius Vannes de Laminôna florentinus, socius furti. Nunc ad literam: dicit Vannes Fucii fur: {i' non posso negar}, quia si possem, libenter facerem propter verecundiam, {quel che tu chiedi}, scilicet, dicere qua culpa hic sum damnatus et cruciatus. Et ecce culpam: {io son messo tanto in giù}, scilicet in bulgia septima furum, ubi debuissem esse positus multo superius, scilicet in circulo violentorum, {perch'io fui ladro a la sagrestia de' belli arredi}, idest, quia fui furatus pulcra arnisia ecclesiae cathedralis de Pistorio. Et adverte quod per excellentiam dicit pulcra; quia forte in tota Italia non est alia sacristia ditior ista, caeteris paribus. + +{Et io.} Nunc autor describit alium antiquum furem famosum de eadem specie. Ad cuius cognitionem oportet praescire, quod omnes praecipui poetae scribunt de isto maledicto Caco, et praesertim Virgilius pulcre et prolixe; tamen, omissis fabulis omnis poetae, Titus Livius princeps historicorum perstringit hanc rem breviter et egregie libro primo ab origine urbis circa principium. Scribit enim quod Hercules dum reverteretur victor de Hispania post victoriam Gerionis, de quo plene dictum est supra capitulo XVII, ducebat secum multa et pulcra armenta, et cum transiens per Italiam pervenisset ad radices montis Aventini, captus amoenitate loci, voluit parum requiescere ibi. Tunc temporis erat quidam famosus et formidolosus latro nomine Cacus, habens speluncam suam in monte Aventino, qui erat infestus omnibus praetereuntibus, et multas et magnas praedas ducebat ad speluncam; sed quia nomen Herculis erat terribile et iam celebratum ubique, Cacus non ausus uti vi, fraudulenter, et de nocte furatus est aliquas boves, quas ad celandum furtum traxit per caudas in speluncam. Mane facto, cum Hercules revideret suum armentum, videns boves meliores deficere, coepit undique quaerere, nec aliquam inveniebat, sed solum vestigia retroversa. Putans ergo locum esse sibi infestum, indignanter coepit recedere cum armento. Illo autem recedente, boves furtivae coeperunt mugire intra cavernam ad desiderium aliarum relictarum. Hercules subito cucurrit quo mugitus vocabat eum; et invento furto, Cacum frustra auxilium pastorum implorantem sua clava mactavit in antro. Nunc ad literam dicit autor: {et io vidi un centauro}, scilicet Cacum. Et hic nota quod multi mirantur hic, et dicunt, quod nullus poeta videtur vocare Cacum centaurum, nisi Dantes. Quibus respondeo: quod Virgilius octavo Eneidos appellat Cacum semihominem et semiferam; ideo autor istum monstruosum appellat centaurum, quia fuit violentus effusor sanguinis et aeris spoliator, sicut centauri, de quibus plene dictum est alibi supra, et quia fuit velox et promptus ad praedam more centauri discurrentis cum furore. Ideo bene dicit: {pien di rabia}, quia fuit ferocissimum animal, {venir chiamando ov'èe, ov'èe l'acerbo?} vocabat enim Vannem praedictum, qui erat acerbus et crudus tamquam socium suum simillimum sibi, vel forte persequebatur eum, quia, sicut videmus tota die, isti viri sanguinum saepe jugulant unus alium. + +Et declarat istam mixtionem colorum per unam comparationem manifestam, dicens, quod talis erat color tertius factus ex duobus, scilicet serpentino nigro, et humano albo, qualis est fumus procedens ab ardore papyri. Dicit ergo: taliter novus color fiebat, {com'un color bruno}, scilicet semifuscus, {che non èe nero ancora}, idest, nondum est plene niger, {e 'l bianco more}, idest, desinit esse album, {procede inanzi da l'ardore suso per lo papiro}, scilicet, candelae, vel intellige de carta bombicinea alba, quando comburitur; utraque enim est eadem comparatio, et papyrus habet ista diversa significata. Et hic nota bene quod sub ista pulcra figura autor vult dare intelligi, quod qui assuevit tali vitio raro vel numquam scit recedere, imo insanabiliter persistit in eo usque ad mortem. Ideo bene Aurelius Alexander romanorum imperator vir totus aureus virtute, sicut scribit AElius Lampridius in vita eius, condigne punivit furem. Cum enim quidam nobilis solitus furari fuisset admissus ad militiam suam, contemplatione quorumdam regum amicorum, et statim esset deprehensus in furto, a quo non poterat abstinere, quaesivit Alexander a regibus, quorum gratia promoverat illum, quod supplicium daretur furibus apud eos; et cum illi respondissent quod cruce punirentur, statim eum ex eorum sententia crucifixit. + +{Taccia.} Nunc autor descripturus mutuam mirabilem transformationem et inauditam, ut reddat auditorem adhuc magis attentum quam fecerat supra, ad extollendam suam materiam, imponit silentium Lucano et Ovidio, ostendens quod transformationes quas fecerunt non possunt aequiparari suae. Ad intelligentiam transformationum Lucani est sciendum quod, sicut scribit Lucanus in VIIII, inter alios serpentes Africae, quos reperit Cato cum suis cum transiret per arenam, est unus nomine seps, qui portat palmam omnium, quia scilicet tollit animam et corpus simul. Unde scribit ibi quod seps momordit quemdam militem Catonis nomine Sabellum in crure, et dum remansisset sibi affixus, ille cum manu violenter avulsit et cum hasta affixit arenae, et continuo plaga parvula coepit dilatari, et cutis rumpi, et caro dissolvi, et pestis transire per omnia membra intus et extra, ita quod in brevi spatio totum corpus resolutum redactum est in modicum cinerem et pulverem. Deinde secuta est alia pestis contraria isti; nam alius serpens nomine prister percussit alium militem Catonis, cui nomen erat Nasidius, et statim eius facie inflata coepit pellis extendi, et totum corpus inflari; et in tantum intumuit quod lorica violenter crepuit, quod corpus amisit omnem figuram humanam, et factum est velut veges magna; ex quo socii territi dimiserunt ipsum adhuc crescentem insepultum, de quo aves vel ferae non gustassent sine poena. Et sic nota quod autor videtur velle istas transformationes Lucani fuisse fictitias, quia sunt tam mirabiles; tamen multi et magni autores scribunt istas naturas serpentum tamquam veras: et dicunt aliqui quod pester est de genere aspidum, qui semper vagatur ore aperto et fumante, a quo percussus magna corpulentia intumescit more hydropici, et ad tumorem sequitur putredo. Nunc ad literam dicit autor: {Lucano taccia omai}, quasi dicat: hucusque potuit loqui et gloriari de suis transformationibus mirabilibus, sed deinceps non poterit, quia venit qui excedit eum; {là dove tocca}, scilicet nono suae Pharsaliae, {del misero Sabello}, idest, misericordia digno propter miserabilem mortem, quia factus est modicus cinis, {e di Nassidio}, cuius mors fuit horribilior quam Sabelli, et dicit: {et attenda ad udire ciò ch'or si scocca}, idest, novum genus transformationis, quod nunc emittitur ab arcu oris mei, quia in hoc poterit esse auditor meus. + +{Taccia.} Hic Dantes imponit silentium alio poetae maiori, scilicet Ovidio, et tangit duas transformationes eius in suo maiori. Ad primae intelligentiam est sciendum quod, sicut scribit ipse Ovidius IIII sui maioris, Cadmus conditor Thebarum in Graecia post multas infelicitates et calamitates suas, de quibus dicetur plene infra capitulo XXX, tandem fractus tantis malis exivit urbem suam, velut si fortuna locorum non sua premeret eum; et diu errando tandem pervenit in Illirium, quae provincia nunc dicitur Sclavonia, cum Hermione uxore sua, qui iam gravati adversis et senio, dum rememorant infortunium suae domus et suos praeteritos labores, et originem Thebarum infelicem, ita loquendo, Cadmus coepit extendi in longum ventrem tamquam serpens, et sensit squamas crescere indurata cute sua, et terga nigra variari viridibus guttis; et sic pronus cecidit ad terram in pectus suum, et crura copulata in unum coeperunt subtiliari in rotundam et acutam caudam. Et dum invitaret uxorem ad amplectendum se, antequam totus converteretur in serpentem, lingua cum qua loquebatur subito scissa est in duas partes, et volens quaerelari coepit sibilare. Uxor vero Hermion percutiens sibi pectus manu, exclamabat et dolebat de ista horribili transmutatione, et rogabat fieri similis illi, ut sic semper esset in eadem sorte secum; et sic factum est, et ambo serpentes per terram intraverunt secreta sylvae oppositae. Et concludit Ovidius quod ambo facti sunt serpentes placidi, nec fugiebant hominem quia meminerant suae naturae prioris. Veritas autem istius fictionis est, quod Cadmus impatiens tot infelicitatum suarum cum Hermione uxore sua recessit de suo regno Thebarum, et finaliter petens Sclavoniam intravit solitudinem; ideo dicuntur facti serpentes, quia sylvestres facti more serpentum habitaverunt in sylvis longe ab omni consortio hominum, et eorum mors et finis ignorata fuit. Et hic nota quod autor potius facit mentionem de ista transformatione, quia habet aliquam similitudinem cum illa quam facturus est statim, si bene consideras hanc et illam. Ad intelligentiam secundae fictionis est sciendum, quod, sicut scribit idem Ovidius in V maioris circa finem, Arethusa fuit quaedam nympha de Arcadia regione Graeciae, una ex virginibus Dianae pulcerrima; quae cum semel reverteretur a venatione fatigata calore et labore magno, pervenit ad fluvium Alpheum lucidum et lentum, et videns locum umbrosum salicibus et populis spoliavit se, et nuda coepit se lavare et natare per aquam. Et ecce Alpheus deus illius fluminis veniens de sub undis coepit vocare eam. Illa territa, quia non cognoscebat virum, statim aufugit; ille insecutus est eam ardentius: post longam fugam Arethusa ex timore coepit sudare, et subito resoluta est tota in aquam, quae intravit terram apertam miseratione Dianae; et continuo Alpheus conversus in aquam propriam admiscuit se sibi, et sic ex duabus aquis facta est una. Veritas autem istius fictionis est ista, quod, secundum quod testantur fere omnes autores, Arethusa est fons famosus in Sicilia apud civitatem Syracusarum, et Alpheus est fluvius in Graecia apud civitatem Elydem et montem Olympum, cuius aqua dicitur pervenire in Siciliam et admisceri Arethusae fonti, sicut manifestis indiciis apparet quod purgamenta deiecta in Alpheum aliquando inveniuntur in Arethusa. Et hic nota quod autor facit praecipue mentionem de Arethusa, quia mirabile videtur quod aqua veniat de Graecia in Siciliam sub mari, quod non admisceatur aquae salsae amarae, sicut dicit Virgilius libro Bucolicorum. His breviter praemissis est redeundum ad literam. Autor imponit silentium Ovidio, dicens: {Ovidio taccia di Cadmo}, rege Thebarum, {e d'Aretusa}, fonte Syracusarum. Et vide quod haec est maior audacia quam prima; quia Ovidius fuit optimus magister transformationum, quas quasi omnes collegit in unum in suo maiori, qui liber ob id intitulatur Methamorphoseos, idest, liber transformationum. Et reddit causam quare Ovidius debeat modo tacere et non gloriari de suis transformationibus, dicens: {chè}, idest, quia, {io non l'invidio}, imo potius ipse potest invidere mihi, {se converte quello}, scilicet Cadmum, {in serpente}, cum uxore sua simul, {e quella}, scilicet Arethusam, {in fonte}, simul cum Alpheo amatore eius, {poetando}, idest, poetice fingendo; + +{Ma se.} Hic autor ex praemissis arguit, quod male deberet succedere Florentiae; unde auguratur sibi infelicitatem de proximo eventuram, ostendens quod non erit diu impunita: vel reflectit se ad suam visionem principalem, in qua fingit se praevidisse quidquid scribit. Et vult breviter dicere, quod si eius visio non fuit vana, Florentia cito luet poenas suorum scelerum propter mala eventura, quae optant sibi multi. Dicit ergo: {ma tu}, scilicet Florentia, {proverai}, vel secundum aliam literam, {sentirai di qua da picciol tempo}; hoc est dicere, in brevi; {di quel che Prato, non ch'altri, t'agogna}. Quasi dicat, de eo malo, quod vicini tui, subditi tibi, latrant contra te, imprecando tibi magna mala. Est enim Pratum nobile castrum inter Florentiam et Pistorium, cuius habitatores male contentabantur de dominio florentinorum; et sicut est de more subiectorum, optabant illis destructionem vel depressionem. Et dicit: {non ch'altri}, idest, nedum extranei, et inimici tui, sicut pisani, aretini, et alii multi. Et hic nota quod aliqui ignoranter dicunt, quod autor nescivit quid dixerit, quia ab isto tempore citra Florentia de die in diem semper fuit in magno flore, et multum extendit alas potentiae suae supra vicinos suos; ergo non in brevi evenerunt ea, quae sui vicini et adversarii imprecantur sibi. Ad quod potest responderi quod ista praenuntiatio iam erat verificata, quando autor ista scribebat; quia per ea tempora, quibus autor exulavit a patria, multa et magna mala evenerunt illi urbi, sicut bella civilia, incendia, spolia, et alia magna dispendia et scandala. Et ut videas quod de proximo ista mala evenerint, volo te scire, quod in MCCCIII cardinalis de Prato praedictus, nomine Nichola, vir astutissimus et sagacissimus, parum diligens florentinos, missus Florentiam a papa Benedicto XI qui successit magnifico Bonifacio, volebat pacificare florentinos tunc discordes; sed non valens concordare eos, dixit: *Ex quo non vultis benedictionem, remanete cum maledictione*: et excommunicavit civitatem. Anno sequenti, cum speraretur quod dictus cardinalis poneret pacem inter cives, florentini, secundum eorum morem antiquum, kalendis maii fecerunt magnum festum; et unusquisque certatim conabatur facere nova spectacula. Inter alios illi de burgo sancti Floriani fecerunt proclamari publice, quod quicumque vellet scire nova de alio mundo, deberet venire kalendis maii ad pontem Carrariae; et in Arno flumine ordinaverunt solaria super barcis et naviculis. Et fecerunt quamdam simulatam repraesentationem inferni cum ignibus et aliis poenis et suppliciis; et homines transfiguratos, et daemonia horribilia et alios nudos sub specie animarum. Et videbantur daemones iniicere animas inter ista varia et crudelia tormenta cum maximis clamoribus et horrendis stridoribus visu et auditu. Novitate cuius spectaculi totus populus concurrit ad videndum. Unde pons Carrariae, qui tunc erat de lignamine, onustus multitudine magna nimis, cecidit in Arnum cum his, qui erant desuper. Ex quo multi mortui sunt et suffocati, et multi destructi de persona; ita quod ludus fictus conversus est in rem veram. Nam multi, qui spectabant infernum simulatum, iverunt ad infernum verum, et sciverunt nova de alio mundo, juxta proclamationem banni; et facti sunt veri planctus et stridores morientium, percussorum, et eorum, qui stabant ad videndum, quia quilibet habebat, vel habere credebat ibi filium, fratrem, vel consanguineum, aut amicum. Et hoc fuit augurium alterius maioris damni de proximo eventuri ipsi civitati. Nam eodem anno factum est bellum civile in Florentia inter Albos et Nigros. Et cum essent omnes sub armis, et Albi quasi essent victores, quia dominus Cursius de Donatis non impediebat se, tum quia erat podagricus, tum quia erat discors cum magnatibus de sua parte Nigra, permisit Deus, quod incendium corporale extingueret incendium animorum et furorem civium. Nam flagrante rumore quidam de Abbatibus nomine Nerius, clericus, prior sancti Petri in Scharadio, vir sceleratus et dissolutus, immisit ignem artificialem primo in domos suorum consortium in horto sancti Michaelis; et fuit tam furiosus ignis, quod flante austro arserunt domos multarum clarissimarum familiarum de terra illa; et in summa tota melior pars civitatis arsit. Et fuerunt circa duo millia ducentae domus. Damnum thesaurorum, mercantiarum, et cararum suppellectilium fuit inaestimabile, et illud, quod non cremabatur, capiebatur manibus praedonum, quia continuo pugnabatur in multis partibus civitatis. Ex quo multae familiae, progenies, et societates fuerunt desolatae, et venerunt ad inopiam ex dicto incendio et praeda; et haec pestis accidit Florentiae die decima junii. Et ex hoc Cavalcantes, qui erant tunc potentissimi, perdiderunt statum, et Gerardini, qui erant caporales illius sectae, fuerunt banniti tamquam rebelles. Ex praedictis igitur satis patet, quomodo magna mala cito venerunt super Florentiam, secundum quod optaverat sibi ille de Prato; et sicut dicebam, autor potuit habere respectum ad ista et alia mala, quae illa civitas passa erat tempore suo. Et si habuit respectum ad futura, adhuc bene dixit, quia tempus, quod videtur longum quantum ad vulgares, est breve apud astrologos. Et autor loquitur multum prudenter et caute, quia dat tempus incertum, et quia loquitur additionaliter, dicens: {se presso al mattin del ver si sogna}, quasi dicat: si aliquid verum somnium fit circa mane in aurora diei, qua hora maxime solent fieri somnia vera, quasi dicat: si verum vidi in somnio meo, quod feci illucescente die, quod descripsi primo capitulo Inferni, ubi dixi: {Tempo era dal principio del mattino}. + +{E qual.} Hic autor describit motum illarum animarum per unam nobilem comparationem, quae, quia videtur obscura, ad illius claram cognitionem oportet percurrere longam historiam. Est igitur sciendum pro evidentia quod de Elia et Eliseo tractatur multum diffuse tertio libro Regum versus finem, et libro quarto circa principium. Fuit ergo Elias propheta mirabilis et singularis, quia solus fuit verus propheta diebus suis, et miracula multa et magna fecit, qui claruit tempore Achab regis Israhel in Samaria. Fuit et Elias vir magnae sanctitatis et autoritatis, pilosus corpore, indutus pellicia. Hic Elias tempore magnae siccitatis quae duravit per triennium, cum fames magna esset intra urbem, de mandato Domini exivit in solitudinem, ubi corvi soliciti paverunt cum pane et carnibus; deinde post triennium reversus de praecepto Domini venit ad Achab regem, qui videns eum dixit: nonne tu es ille qui conturbas Israhel? Cui Elias audacter respondit: non ego turbavi Israhel, sed tu et domus patris tui, qui dereliquistis mandata Domini servientes idolis. Et petivit Elias ut, convocato Israhele, convocaret quadringentos quinquaginta falsos prophetas in monte Carmeli; quo facto convenit cum illis ut bovem occisum ponerent super struem lignorum, et ipse similiter poneret alium bovem; et cum illi prophetae diu invocassent nomen Dei sui incidentes se cultellis et lanceolis juxta morem eorum, non fuerunt exauditi. Deinde Elias oravit ad Dominum, et continuo descendit ignis Domini de coelo qui voravit carnem, ligna et omnia. Hoc facto Elias cum magno clamore et favore populi fecit capi omnes prophetas quadringentos quinquaginta, et illos tractos in torrentem Cison interfecit omnes, ita quod unus non evasit; deinde restituit pluviam tam diu expectatam et denegatam propter peccatum idolatriae. Tunc Jezabel regina uxor Achab, audita morte prophetarum, juravit quod faceret simile de Elia; propter quod Elias, cedens furori et minis reginae iratae, recessit longe in desertum, cui Dominus praecepit, ut inungeret Eliseum in prophetam. Eliseus de Abella inventus arare terram, tractus ab aratro per Eliam secutus est eum et ministrabat ei. Mortuo autem Achab in praelio regnavit Ochozias filius eius pro eo in Israhel duobus annis, et fecit malum coram Domino: post quem regnavit Moab, qui dum aegrotaret mittebat nuntios suos ut consulerent Belzebuch deum Acharon, si poterat evadere ab infirmitate sua. Elias autem ad praeceptum angeli Domini ivit in occursum nuntiis, et arguens eos dixit: nonne est Deus in Israhel? non descendet rex vester de lectulo, sed morte morietur. Quo audito rex accensus indignatione et ira misit unum ducem cum quinquaginta militibus, qui ascendens in verticem montis, ubi sedebat Elias, dixit: homo Dei, rex praecepit ut descendas. Cui Elias respondens, dixit: si homo Dei sum descendat ignis de coelo et devoret te et tuos quinquaginta; et statim factum est. Rex autem misit alium cum aliis quinquaginta, qui eodem modo cum suis ab igne devoratus est. Iterum rex misit alium principem cum aliis quinquaginta, qui flectens genua sua coram Elia, rogavit humiliter ut misereretur eius. Tunc Elias de mandato angeli descendit et venit ad Ochoziam regem, et denuntiavit sibi mortem, et sic factum est; et regnavit joram frater eius pro eo, non enim habebat filium. Eo tempore accidit quod cum Dominus vellet levare Eliam per turbinem, Elias voluit dimittere Eliseum in itinere; sed Eliseus numquam voluit dimittere eum. Iverunt ergo ambo pariter, et quinquaginta viri de filiis prophetarum secuti sunt eos, et steterunt e contra a longe. Cum ergo ambo pervenissent ad Jordanem, Elias accepit pallium suum, et cum illo involuto percussit aquas quae divisae sunt, et transiverunt ambo per siccum. Cum autem transissent, Elias dixit Eliseo: postula quid vis a me antequam tollar a te. Cui Eliseus dixit: rogo quod spiritus tuus propheticus duplicetur in me. Cum ergo sic irent, et eundo sermocinarentur, ecce currus igneus et equi ignei diviserunt utrumque, et ascendit Elias per turbinem in coelum. Eliseus autem videbat et clamabat: pater mi, pater mi, currus Israhel et auriga eius; et non vidit eum amplius, et scidit vestimenta pro dolore. Et levato pallio Eliae quod ceciderat ei, percussit aquas bis, et divisis aquis, secunda vice Eliseus retransiit Jordanem solus sicco pede, quem primo transiverat sociatus cum Elia. Eliseus ergo, remanens post Eliam cum spiritu duplicato, multa miracula fecit; deinde ascendit in Bethel, et cum ascenderet per viam, pueri parvi egressi sunt de civitate, et illudebant ei dicentes: ascende, calve: qui videns eos maledixit eos in nomine Domini; et continuo duo ursi egressi de saltu laceraverunt ex eis quadraginta duos pueros. Et ipse descendit deinde in montem Carmeli, et inde reversus est Samariam, et multa miracula fecit: tandem cum exercitus magnus regis Syriae venisset et obsedisset montem Carmeli ad capiendum Eliseum, mons apparuit puero suo plenus equorum et curruum igneorum; et omnes de exercitu percussi sunt caecitate, quos Eliseus duxit intra Samariam, et aperti sunt oculi eorum, et viderunt se esse in medio Samariae; sed Eliseus noluit quod offenderentur; imo fecit dari eis comedere et bibere, qui libere relaxati rediverunt in patriam. Eliseus adhuc alia vice liberavit Samariam ab obsidione syriorum, et multa alia miracula fecit, quae praetermitto causa brevitatis. Imo, lector, non fecissem tot verba de istis duobus prophetis, nisi quia videntur habere aliqualem conformitatem cum istis duobus poetis; nam isti duo poetae solitarii bene conveniunt cum istis duobus prophetis solitaris. Sicut enim isti prophetae multos viderunt ignes devorantes multos inimicos Dei; ita isti duo poetae viderunt hic multos ignes devorantes et cruciantes multos peccatores damnatos. Et sicut Eliseus propheta magnus discipulus Eliae prophetae magni amavit eum ardenter, et secutus est semper in omnibus periculis et laboribus, usque quo fuit raptus a conspectu eius; ita Dantes poeta magnus amavit Virgilium poetam magnum, et semper secutus est eum usque quo Virgilius fuit ablatus ab oculis eius. Et sicut propheta cum propheta ambulavit diu per planum et montem multa miracula faciens; ita Virgilius cum Dante per sylvam Inferni et montem Purgatorii multa miracula faciens. Et sicut Elias recedens ab Eliseo reliquit sibi spiritum prophetiae duplicatum; ita Virgilius recedens a Dante reliquit sibi spiritum poesiae duplicatum, sicut patet clare intuenti librum istum Inferni, de quo Inferno Virgilius pauca dixit, et confuse; et sicut patet in libro Purgatorii, de quo Purgatorio Virgilius nihil dixit. Et sicut Eliseus dolebat et conquerebatur de recessu Eliae patris et magistri sui; ita Dantes multum doluit et conquestus est de recessu Virgilii, sicut patet clare circa finem Purgatorii. His summatim collectis, nunc est ad literam descendendum, quam ordina sic: {ciascuna}, supple flamma, {se move tal per la gola del fosso}, scilicet octavae bulgiae, quae tamquam gula deglutit istos, {che nessuna mostra il furto}, idest, animam ibi stantem absconditam more furti. Certe illi de bulgia praecedenti vorantur a serpentibus, quia furati sunt gallinas et alia vilia, sed isti vorantur ab ignibus, quia involaverunt magnas civitates et nobiles terras, sicut statim dicetur de Ulyxe, qui furtive cepit Troiam cum equo simulato. Ideo dicit: {et ogni fiamma invola un peccatore}, idest, tegit et celat unum astutum, ita quod involatur sicut involavit, {qual il carro d'Elia}, idest, qualem, {vide colui}, scilicet Eliseus, {che si vengiò}, idest, vindicavit illusionem sibi factam a pueris, {con gli orsi}, qui devoraverunt pueros {al dipartire}, scilicet, quando recessit ab eo. Unde dicit: {quando i cavalli levorsi erti al cielo}, idest, quando equi ignei trahentes currum coeperunt surgere versus coelum, adeo, {che nol potea seguir con gli occhi sì che vedesse altro che la fiamma sola}, a simili leviter et velociter, {sì come nuvoletta salir in su}. Et hic nota quod comparatio est consona facto; quia sicut Eliseus non videbat nisi simpliciter flammam, Eliam vero velatum illa flamma minime videbat; ita Dantes alter Eliseus, nam fuit de Eliseis, ut alibi dictum est et dicetur, videbat hic flammas simpliciter volantes, sed non animas velatas intra flammas. Et haec dicta sint de comparatione ista. + +{Maestro.} Hic autor non contentus generali manifestatione Virgilii, petit certiorari in speciali de uno igne eminentiore caeteris, qui gemino cornu tendebat in altum; quem ignem antiquum autor explicat per altam comparationem alterius ignis antiquioris summe memorabilis. Ad cuius cognitionem oportet breviter succingere longum thema, quod diffusius et proprius narrabitur Purgatorii capitulo.... Est ergo sciendum quod, sicut scribit Statius in suo Thebaidos, et Seneca in suis tragoediis, Eteocles et Polynices fuerunt fratres et filii OEdipi regis Thebarum qui genuerat eos ex Jocasta matre sua, quam per errorem duxerat in uxorem, et errore recognito excaecaverat se ipsum pro dolore et pudore, et vivebat sub terra in continuo planctu et moerore nolens amplius videre coelum. Isti ergo filii, patre caecato, caecati cupiditate regnandi, miserunt sortem super regnum, et convenerunt ut alter eorum regeret per annum, altero exulante. Sors ergo primo venit super Polynicem, qui recedens a patria Thebarum accessit ad civitatem Argorum, et factus est gener regis Adrasti. Elapso anno cum Eteocles denegaret reddere regnum fratri suo Polynici, rex Adrastus socer, cum aliis septem regibus inclusive venerunt in obsidionem Thebarum, et ibi omnes variis casibus perempti sunt praeter antiquum Adrastum, sicut Capaneus fulminatus, Amphiaraus absortus, Tydeus vulnere extinctus, Parthenopaeus sagiptatus, Ipomedon suffocatus. Unde ultimo Polynices VI rex provocavit fratrem suum Eteoclem ad singulare certamen, frustra revocante Adrasto. Eteocles vero impulsus exprobrationibus Creontis, qui usurpavit dominium post mortem ipsius Eteoclis, exivit armatus extra civitatem contra fratrem et ambo sub oculis et lacrymis civium spectantium concurrerunt; nam senes dolebant se tam diu vixisse; matronae vero plorantes prohibebant parvulos suos videre tam crudele duellum. Illi in primo concursu cum magno furore praecipitati sunt ab equis in terram, ubi uterque ardens odio, cupiebat sanguinem fratris, non curans effundere suum. Sed Polynices exul fortiori ira, quia fovebat justiorem causam, impressit ensem alte in pectus fratris exprobrans simul illi perfidiam proditionis. Eteocles autem sponte permisit se cadere, et in medio ultimae mortis usus est fraude contra fratrem simulans se mortuum; et frater credens se vicisse levavit manus ad coelum, et optabat eripere sibi arma. Eteocles autem qui reservabat vitam in iram, postquam sensit illum vivum inclinari super se, erexit gladium occulte, et laetus infixit in cor fratris. Tunc Polynices coepit clamare: vivis ne adhuc, et adhuc vivit ira tua, perfide proditor? Veni mecum ad infernum, illic etiam repetam pacta; nec plura dixit, et cecidit super fratrem, et ipse gravis oppressit illum totis armis. Deinde cum Creon crudelis tyrannus, occupato regno Thebarum, vetuisset corpora interfectorum sepeliri, Argia filia regis Adrasti et uxor Polynicis, urgente amore viri, venit inter tot pericula ad campum hostilem adhuc sanguineum sola, nihil timens; et tandem sagaciter, invento corpore viri, fecit justam querelam cum amarissimo planctu. Et ecce ex alia parte veniebat Antigone miseranda soror istorum fratrum, quae furtive recedens de civitate veniebat cum igne ut cremaret corpora eorum. Ergo istae duae foeminae quae venerant ad idem officium pietatis concorditer assumentes corpus Polynicis portaverunt ad Ismenum fluvium ibi propinquum discoloratum sanguine hominum; quo loco viderunt modicum ignem, quod restabat a corpore Eteoclis quod iam cremaverat alius quidam. Et gavisae in planctu traxerunt ligna adhuc accensa ad corpus Polynicis, et continuo cum ignis primo tetigit membra fratris tremuerunt ligna, et novus frater expulsus fuit a fratre, et factae sunt duae flammae resplendentes, et uterque ignis minaciter elongatus est alter ab altero. Tunc Antigone virgo territa clamavit: nos suscitavimus iras mortuas, quia iste est alter frater: vivunt odia, vivunt iniqua odia, nec bello extincta sunt. His praeconsideratis, nunc est ad literam redeundum. Dicit ergo: {ripos'io, o maestro mio, io son più certo per udirti}, quasi dicat: non displicet mihi audisse a te quod intra flammas latent spiritus, quia ex hoc sum factus certior, tamen bene imaginabar quod sic esset; ideo dicit: {ma già m'era aviso che così fosse}, et ideo praesupponens hoc pro vero volebam petere de uno igne habente duo capita in eodem corpore. Ideo dicit: {e già volea dirti chi è in quel foco che vien sì diviso di sopra}, scilicet in summitate, quia habet duas punctas; et declarat istum ignem bifurcatum per comparationem, dicens: {che par sorgere dalla pira}, idest, de rogo funerali, sive strue lignorum, {dove}, idest, in qua pira, {Eteocle fu miso}, idest, impositus cremandus, {col fratello}, scilicet, Polynice. Et hic nota, quod comparatio bene potest applicari proposito, quia sicut duo reges graeci Eteocles et Polynices, quorum alter fuit fortis, alter fraudulentus, cremati sunt uno igne, qui divisus est in duos apices; ita isti duo reges graeci, Diomedes et Ulyxes, quorum primus fuit fortissimus, secundus vero astutissimus, hic cremantur eodem igne, qui similiter divisus est in duas flammas; sed primi fuerunt divisi et discordes animo; isti vero concordes et uniti animo. + +Et ultimo Virgilius tangit tertium genus astutiae qua usus est Ulyxes simul cum Diomede, quia scilicet rapuit Palladium, sine quo Troia dicebatur esse invincibilis. Ad quod sciendum quod Ilus fuit quartus rex Troiae post Dardanum, cuius tempore dicitur cecidisse de coelo una imago super arcem Palladis, qua reperta, troiani miserunt ad Apollinem delphicum pro responso; et responsum est quod, quamdiu duraret illaesa ista imago, Troia semper esset inexpugnabilis: ideo cum summa diligentia diu custodita fuit apud sacerdotem Palladis. Ulyxes, hoc scito, simul cum Diomede furtive ingressus arcem tempore noctis rapuit Palladium, custodibus arcis truncatis. Aliqui tamen volunt quod corruperit pecunia sacerdotem custodem templi, et sic obtinuerit Palladium. Dicit ergo: {e pene vi si porta}, scilicet intra eamdem flammam, {del Palladio}, idest, de simulacro Palladis fatali Troiae. Fuit etiam Palladius quidam autor romanus qui tractavit de agricultura: et hic oritur dubitatio, quomodo Palladium ergo pervenit ad manus Eneae si Ulyxes et Diomedes habuerunt ipsum? De hoc multi multa dicunt; sed, ut scribit Plinius, Eneas postquam pervenit in Italiam ad civitatem Laurenti, ubi tunc regnabat rex Latinus, recepit Palladium a Diomede. Constat enim apud omnes autores quod Diomedes post excidium Troiae venit in Italiam; unde Virgilius scribit, quod Turnus imploravit auxilium a Diomede contra Eneam, nec obtinuit. Nota etiam quod autor merito fingit Virgilium ista narrare, quia Virgilius ista describit, quem autor nititur imitari. Nota etiam quod excidium Thebarum fuit parum ante excidium Troiae. Nam Tydeus fortissimus pater fortissimi Diomedis fuit in bello thebano, et Capaneus fuit in bello thebano, cuius filius Stelenus fuit in bello troiano cum Diomede, Ulyxe et aliis regibus graecorum, qui militaverunt sub Agamemnone imperatore exercitus. Unde Homerus libro IV Iliados introducit Agamemnonem, qui dicit contra Ulyxem: Et tu vulpine ficte dolis malis. + +{La terra che fe già la lunga prova.} Hic autor describit aliam civitatem Romandiolae, scilicet Forlivium, quae est quodammodo situata in medio Romandiolae, maior aliis; quae quia habet gentem bellacem, et iste comes habuerat diu principatum ibi, et magna bella fecerat; ideo in descriptione eius inserit singularem victoriam, quam hic comes cum forliviensibus habuerat. Ad intelligentiam autem huius literae est praesciendum, quod anno Domini MCCLXXXII papa Martinus III de Turso, de regno Franciae, misit in comitem Romandiolae quemdam dominum Johannem de Apia vel de Ipa, militem strenuissimum armorum, quo nullus erat bellicosior in Francia. Erat tamen impar sagacitatibus romandiolorum, ut eriperet Romandiolam de unguibus comitis Guidonis de Montefeltro, qui tunc erat ibi fortis et potens pro parte ghibellina. Hic ergo Johannes cum nobili exercitu gallorum et italicorum ingressus provinciam, primo recepit Faventiam datam sibi, et ibi moram faciens, faciebat acre bellum contra Forlivium, et credidit habere civitatem per proditionem, quam non poterat habere per obsidionem. Cuius tractatum ordinavit comes Guido, qui acutissimus bene cognoscebat temeritatem gallorum. Et, ut breviter dicam, Johannes kalendis maii cum gente sua venit Forlivium de mane tempestive ante diem credens habere ipsum; et sicut erat ordinatum per comitem Guidonem, fuit datus sibi introitus unius portae. Johannes igitur intravit cum parte suae gentis, et partem dimisit extra, dato ordine, quod si expediret, succurrerent ingressis; et si casus adversus accideret, mandavit, quod omnes glomerarentur in quodam campo sub umbra unius magnae quercus. Ordine dato, comes Johannes cum francis percurrit civitatem sine resistentia. Comes autem Guido, conscius facti, cum tota gente sua exivit civitatem, et invasit animose illos, qui erant sub quercu, et faciliter fudit. Johannes, qui intraverat Forlivium, credens esse dominus, diripiebat interim civitatem et milites occupabant sibi quisquam domicilia. Et continuo comes Guido reintravit Forlivium, dimissa parte sua et gente pedestri sub quercu, turmatim conglobata ea forma, qua steterat primo gens francorum. Tunc comes Johannes, qui credebat libere habere civitatem, visis hostibus, totus stupefactus est et territus. Et quicumque de gente franca poterat recurrere ad equum, fugiebat extra civitatem, et recurrebat ad quercum, credens ibi invenire suos, et incurrebant manus hostium, a quibus erant caesi. Et capti similiter illi, qui remanserant in civitate, trucidabantur omnes: et sic magna sagacitate comitis Guidonis pulcra et magna gens gallica fuit destructa. Et multi nobiles et magnates italici ceciderunt in conflictu; inter alios fuit unus comes, Tadeus de Montefeltro, consanguineus comitis Guidonis; sed erat infestus ei propter litem, quam habuerat secum super haereditate; et Thebaldellus, qui aperuit Faventiam, quando dormiebantur, et plures alii. Johannes de Apia tamen cum paucis evasit; et ita delusus et desertus reversus est Faventiam. Papa Martinus iratus misit novas gentes equestres et pedestres ad comitem Johannem, qui recuperavit Forlivium anno sequenti de mense maii, et diruit omnem fortiliciem; comes vero Guido recessit de Forlivio. Sic ergo patet quomodo ingenium comitis vicit vires fortissimi bellatoris, licet tandem succubuerit viribus ecclesiae. Nunc ad literam: autor describit istam terram ab ista magna strage et dominatione eius. Et vult breviter dicere, quod illa terra erat tunc subdita Ordelaffis nobilibus de Forlivio, quorum familiam dat intelligi per signum, unde dicit: {la terra}, scilicet Forlivium, {che fe già la lunga prova}, quia diu steterat in continentia. Est enim natio forliviensis magis prompta ad rebellionem, et tardior ad deditionem, quam alia gens Romandiolae, ut probatum est in multis bellis. Et dicit: {e di Franceschi sanguinoso mucchio}; nam ut aliqui scripserunt, comes Johannes habuit in isto praelio circa octingentos equites, de quibus facta est miseranda strages. Scio quod aliqui aliter scribunt istam pugnam; sed illa, quam praemisi, videtur mihi verior, et magis consona moribus comitis Guidonis; {sotto le branche verdi si ritrova}, idest, sub potestate Ordelafforum, qui habent pro signo leonem viridem a medio supra in campo aureo, cum quibusdam listis a medio infra, quarum tres sunt virides, et tres aureae; et tunc regebat Sinibaldus. Et nota quod autor praetermittit Forumpopilium, quod erat sub eodem dominio, quia erat civitas parvula, et iam declinabat; quam diebus istis dominus Sabinensis legatus ecclesiae funditus evertit et transtulit Bretenorium. + +{La città.} Hic autor describit duas alias civitates Romandiolae, scilicet Faventiam et Imolam a Domino suo. Et vult sententialiter dicere, quod Maghinardus Paganus regit Faventiam; sed ad evidentiam istius literae oportet breviter praescire quod Maghinardus praedictus fuit nobilis castellanus in montibus supra Imolam; qui sua probitate et felicitate ex parvo castellano factus est magnus dominus in Romandiola, ita quod habuit tres civitates, scilicet Forlivium, Faventiam et Imolam, sed non omnes simul. Unde est sciendum, quod in MCCXC Stephanus de Dinazano romanus, comes Romandiolae pro papa, fuit captus in civitate Ravennae ab illis de Polenta die decima secunda novembris; propter quod Maghinardus Paganus cepit civitatem Faventiae, et bononienses continuo subito cursu ceperunt civitatem Imolae, et rapuerunt steccata, et planaverunt foveas. Post haec papa misit comitem Bandinum de comitibus Guidis de Romena, episcopum aretinum, qui reduxit terras ad obedientiam per pacem et concordiam. Anno vero sequenti die vigesima tertia decembris, die dominica, de nocte dictus Maghinardus cum quibusdam nobilibus, furto accepit civitatem Forlivii, in qua cepit comitem Aghinolfum de Romena fratrem dicti episcopi; deinde obsedit Caesenam, ubi erat ipse comes Romandiolae. Post haec anno quinto, scilicet anno Domini MCCXCVI Maghinardus habens bellum cum bononiensibus propter Forlivium, quorum dominium tunc tenebant bononienses, fecit confoederationem cum Azone tertio marchione estensi, qui similiter parabat bellum contra bononienses, de quo dicetur plenius Purgatorii capitulo V. Et kalendis aprilis venit cum exercitu contra Imolam, quam tenebant bononienses, ut dictum est; et cepit civitatem non sine magno damno et dedecore bononiensium, quorum cepit magnam multitudinem, quae tunc erat ibi circa quatuor milliaria. Nunc ad propositum: autor describit ipsum Maghinardum a signo suo, et duas civitates, quas tunc tenebat, a fluminibus suis, dicens: {conduce il leoncel dal nido bianco}, idest Maghinardus de Susinana, qui portabat leonem azurrum in campo albo, {la città di Lamone}, idest Faventiam. Amon enim est fluvius, qui labitur juxta Faventiam, cuius vallis fertilissima est, {e di Santerno}, idest Imolam. Santernus enim fluvius labitur juxta Imolam et oritur in alpibus Apennini, qui olim vocabatur Vaternus, sicut scribit Plinius in naturali historia. Et hic nota, lector, quod Imola olim vocata est Forum Cornelii. Unde Augustus in cosmographia, quam fecit fieri de toto orbe, numerat Forum Cornelii inter civitates famosas, sicut scribit Albertus magnus in suo libello de Natura loci. Ideo autem sic dictum est, quia a Cornelio romano de clarissima familia Corneliorum, de qua fuerunt illustrissimi Scipiones, aedificatum est. Postea autem mutato nomine dicta est Imola ab imolando, quando conversa est ad fidem, unde dictum est: *imola Deo sacrificium laudis*; ab imolo ergo optimo verbo, quo frequenter utimur orando ad Deum, ut dicit ecclesia, praesertim in diebus pontificalibus: *cum pascha nostrum imolatus est Christus*, Imola denominata est. Haec siquidem parva civitas saepe magna et nobilia producit ingenia; sed ne suspectus testis videar in causa propria, audi breviter quod dicat Magister Legendarum: *sunt, inquit, Cornelienses ingenio sagaces, facundia eloquentes, viribus fortes, animis audaces, catholica fide pollentes* etc. Et adverte quod autor ponit istas duas civitates simul, quia eo tempore erant sub uno dominio Maghinardi; et sunt valde propinquae per parvam distantiam octo milliariorum. + +Et subdit autor unum, quod vulgo videtur cedere, ad infamiam illius Maghinardi, scilicet quod erat ghibellinus in Romandiola, et guelphus in Tuscia; unde dicit: {che muta parte da la state al verno}. Hoc pro tanto dicit, quia Romandiola magis respicit septemptrionem, ideo est magis frigida; Tuscia vero magis respicit meridiem, et per consequens magis calida. Et hic nota, lector, quod non miror, si unus de Calabria non intelligit istud capitulum, cum ipsi habitatores provinciae saepe ignorent facta domestica, quae sunt gesta in gremio patriae. Unde volo te scire, quod iste Maghinardus tyrannus fuit de natione paganorum ghibellina in Romandiola, et ubique; sed cum florentinis erat guelphus, et inimicus omnium inimicorum eorum, sive essent guelphi, sive ghibellini; et in omnibus bellis, donec vixit, fuit in obsequium et subsidium florentinorum. Hoc autem non fecit Maghinardus sine justissima causa, quoniam pater eius, nomine Paganus, tempore mortis, relinquens puerum pupillum cum multis et magnis inimicis vicinis, scilicet Ubaldinis, comitibus Guidis, et aliis dominis Romandiolae, dimisit eum sub custodia et tutela communis Florentiae, a quo fuit bene custoditus et educatus; ideo ista de causa erat gratus et fidelis communi Florentiae, quod bene probavit in conflictu apud Bibenam, in quo ita attritae sunt vires partis ghibellinae. + +{Lo principe.} Hic comes ostendit, quare Bonifacius requisiverit eum, et ad quid; et dicit, quod ad gerendum bellum contra Columnenses. Ad cuius rei intelligentiam oportet primo scire, quod anno Domini MCCXCVII, gravis seditio orta est Romae. Nam papa Bonifacius, qui conceperat implacabile odium contra illos de Columna, quia Jacobus et Petrus duo cardinales de illa familia fuerant contrarii electioni eius; et quia Sciarra de Columna robaverat quasdam salmas sui thesauri, mandavit, ut illi cardinales, deponerent capellos, insignia cardinalatus. Quos, cum non parerent, et caeteros illius familiae privavit omnibus beneficiis et honoribus. Eorum palatia in urbe fecit dirui, castella oppugnari, et capta aequavit solo, vel tradidit Ursinis, ut redderet eos infestos Columnensibus. Et bannita cruce contra eos, obsedit civitatem Nepesinam, quam tandem habuit cum certis pactis. Deinde non valens capere Praeneste civitatem inexpugnabilem, habito consilio audivit, quod comes de Montefeltro, qui erat in ordine minorum, solus poterat facere ipsum compotem voti, misit pro eo, rogans et suadens, ut esset dux belli contra cardinales sibi adversos; quod cum constanter negaret, dixit Bonifacius: saltem me instruas, quomodo eos subiicere possim. Tunc ille: multa promitte, pauca serva de promissis. Bonifacius inventis mediatoribus dixit, se misericordia usurum, dummodo facerent illud quod deceret magnitudinem animi et status sui. Cardinales continuo exhilarati, assumpta veste nigra, miserabili vultu et habitu, supplices ad pedes eius procubuerunt, suam culpam confitentes, et veniam implorantes. Bonifacius illis increpatis promisit impunitatem, immo restitutionem in integrum. Petivit Praeneste et obtinuit. Qua eversa fecit fieri civitatem in plano, quam vocavit civitatem papalem. Deinde nobilem et potentem virum Zannem de Cecano, attinentem eorum, subito captum, duro carceri mancipavit. Quare cardinales territi fugientes latuerunt per aliquot annos apud amicos eorum, ita ut omnino nesciretur, utrum viverent, quia non audebant apparere aut se nominare. Papa illos tamquam iterum rebelles et relapsos, infra annum bannivit: caeteri de familia Columnensium dispersi sunt per regiones diversas, usque quo Bonifacius fraude captus qua ceperat alios, per Sciarram de Columna, finem vitae infeliciter terminavit. Nunc ad literam. Dicit comes: {Lo principe de' nuovi Farisei}, idest, papa, caput praelatorum et clericorum, quos autor vocat novos pharisaeos metaphorice, {avendo guerra presso a Laterano}, idest, cum Columnensibus quorum domus sunt juxta Lateranum. Et aggravat istud bellum, tamquam iniustum, dicens: {e non con saracin, nè con giudei}, quasi dicat, imo cum christianis, cum quibus misericordius erat agendum. Et declarat suum dictum, dicens: {chè ciascun suo nemico era cristiano}. Et si quis dicat: quamvis essent christiani tamen bene meruerant, hoc removet comes, dicens: {e nessuno era stato a vincer Acri}, quasi dicat: nullus eorum juverat infideles, cum mercimoniis conferendo eis lucra vel commoda aliqua, in quibus causis praelati solent procedere contra christianos. Sed ne dimittam aliquid obscurum, debes scire ad claram intelligentiam istius literae crudele excidium civitatis Acon, quod breviter fuit tale: anno Domini MCCXCI, Soldanus Babyloniae AEgypti, facto maximo apparatu, cum innumerabili exercitu transito deserto, venit in Syriam, et obsedit civitatem Acon. Causa autem huius obsidionis, sicut tulerunt multi et magni mercatores, qui fuerunt eo tempore ibi, dicitur fuisse talis. Satis constat, quod saraceni ante istud tempus abstulerant christianis civitatem Antiochiae, Tripolim, et alias terras, quas christiani tenere solebant ad maritimam. Quapropter Acon multum erat ampliata viris et viribus, quia alia terra non tenebatur in Syria per christianos; ita quod rex Hierusalem, rex Cypri, princeps Antiochiae, congregatio templi, hospitale sancti Johannis, et aliae aulae, legatus papae, et praesides, qui remanserant ibi pro rege Franciae, et Angliae, omnes faciebant caput in Acri, unde erant ibi forte decem et septem dominia, et singula habebant jurisdictionem sanguinis; quod pariebat magnam confusionem. Eo tempore fuerat treugua inter christianos et saracenos; et in Acon erant plusquam decem et octo millia peregrinorum hominum signatorum cruce, qui deficientibus stipendiis dominorum et communium suorum coeperunt violare inducias, praedando et jugulando saracenos, qui veniebant Acon, sub securitate treuguae, cum eorum mercibus et victualibus: similiter ibant in praedam per loca circumvicina. Propter quod soldanus graviter offensus, misit legatos ad res petendas, et puniendos violatores treuguae, sicut est de antiquo jure gentium. Sed negato jure, soldanus cum maximo potentatu venit supra civitatem; unde eius exercitus occupabat per duodecim milliaria. Et cum multitudine gentium replevit fossas profundas ex una parte, et ceperunt primum ambitum murorum, et secundum fecerunt cadere cum cuniculis et operibus; et ceperunt magnam turrim, quae vocabatur Maledicta. Sed cum toto hoc non poterat capi civitas, quia illud quod faciebant saraceni de nocte, christiani reficiebant de die, et obstipabant caveas cum saccis lanae et bombicis. Et magister generalis templi qui habebat custodiam, multa prudentia et probitate defendebat terram. Sed fato faciente fuit vulneratus in brachio cum una sagipta toxicata, cuius vulnere in paucos dies expiravit. Cuius morte christiani territi, facti sunt inordinati et discordes in defensione et custodia civitatis propter confusionem antedictam. Ex quo coeperunt omnes, qui poterant refugere, ad mare recedere. Ideo saraceni sine intermissione insistentes operi, intraverunt civitatem cum furore, omnes trucidantes, omnia rapientes, et obduxerunt in servitutem viros et mulieres viventes. Et inter homines utriusque sexus sexaginta millia et ultra fuisse referuntur. Damnum rerum et personarum fuit infinitum: et in demum civitate sic spoliata, prostraverunt moenia, et igne et ferro vastaverunt totam; ex quo christianitas tota recepit magnum damnum. Nam propter exterminium unius non remansit aliqua terra in Terra Sancta pro christianis. Et omnes nobiles urbes receperunt magnum praeiudicium propter bonum situm illius civitatis, quia erat in fronte nostri maris in medio Syriae quasi in centro mundi prope Hierusalem per septuaginta milliaria; et erat fons et portus omnium mercantiarum tam orientis quam occidentis, et omnis generis hominum mundi omnium idiomatum, ita quod erat quasi quoddam elementum mundi. Et nota, lector, quod istud non videtur accidisse sine justo judicio Dei, quia haec civitas velut sentina erat repleta omni genere sordidorum vitiorum, plusquam alia, quae tunc esset in orbe christiano. Nota etiam, quod haec civitas Acon, olim vocata est Joppe; et olim capta et diruta fuit a Cestio duce romanorum tempore Neronis; deinde a Vespasiano duce eiusdem Neronis, sicut scribit Josephus in libro de bello judaico. Ex dictis igitur videre potes, quod comes Guido volens ostendere, quod Columnenses non commiserant tam acre delictum, ut tam dirum supplicium paterentur, dicit, quod nullus ipsorum fuerat praesens excidio Acon. His visis nunc veni ad verbum principale: {nè guardò in se sommo officio, nè ordini sacri}, quia erat sacerdos et summus sacerdos, {nè in me}, supple, respexit, {quel capestro}, idest, illum funem beati Francisci, {che solea far li suoi cinti più macri}, scilicet fratres minores, qui solebant esse macriores, quam sint; et sic vide, quod comes tangit tria, quae non bene competebant rebus bellicis, scilicet summus pontificatus, et ordo sacerdotalis ex parte petentis, et habitus Francisci ex parte eius, a quo petebatur. + +{Con quella.} Hic autor tangit tertium proelium magis modernum. Ad cuius intelligentiam oportet praescire, quod anno Domini MLXX Robertus Guiscardus filius Ricardi ducis Normandiae non habuit dominium paternum, sed dimissa haereditate Ricardo fratri suo primogenito, secundum consuetudinem regionis, tamquam magnanimus voluit experiri virtutem et fortunam suam; ideo pauper et egenus veniens in Italiam appulit Apuliam. Quo tempore quidam Robertus Apulus erat dux Apuliae. Cuius Robertus Guiscardus primo factus est scutifer, postea probitate sua accinctus militia; pro quo multa victoriose fecit, cum haberet bellum cum principe Salerni. Guiscardus itaque magnifice remuneratus, redivit in Normandiam; et ostentans divitias et delicias Apuliae, duxit equos froenatos aureis froenis et ferratos ferris argenteis. Propter quod multi nobiles animati cupiditate lucri et gloriae, secuti sunt eum. Ipse reversus in Apuliam, fideliter pugnabat pro dicto duce Apuliae; et non post multum temporis Robertus dux Apuliae veniens ad mortem, de voluntate suorum baronum reliquit Guiscardum successorem in ducatu; et sic ducatum, quem dimiserat in Normandia, recuperavit in Italia. Robertus igitur accepta filia Roberti in uxorem, sicut promiserat, vi armorum subiugavit Apuliam, Calabriam, et totum regnum Siciliae, quod occupaverat Alexius imperator graecorum. Deinde succurrit ecclesiae, veniens Romam in favorem Gregorii VII contra Henricum IIII. Huius successores regnaverunt in Sicilia usque ad Henricum patrem Federici II. De Roberto Guiscardo plura dicentur Paradisi capitulo XVIII. Nunc ad literam; dicit autor: {con quella}, scilicet, gente, {che sentì doglie di colpi}, quia scilicet fuit trucidata, {per contrastare a Roberto Guiscardo}. Et hic nota quod Robertus non habuit magnam resistentiam in acquirendo Apuliam, quia apulii faciliter cesserunt sibi; sed in acquirendo Siciliam plus laboravit. + +{Achitofel.} Hic autor noster per modum comparationis subtili arte subannectit alium scismaticum antiquissimum quii deliquit eadem culpa, et punitur pari poena secum. Et ad cognitionem claram istius oportet breviter scire historiam quae scribitur secundo libro Regum valde diffuse, cuius haec est summa. David rex habuit filium primogenitum nomine Amon, qui infelix captus est amore sororis suae, quae dicta Thamar erat pulcerrima mulierum quae tunc essent in Hierusalem, et moriebatur propter ipsam; quare de consilio unius amici simulavit se aegrotum, et David patrem qui venerat visitatum eum, rogavit, ut mitteret ad eum Thamar sororem suam, quae faceret sibi epulum. Quod cum factum esset Amon, remotis arbitris et clauso ostio, in secreto cubiculo illam nolentem et contradicentem violenter oppressit; sed flagitio perpetrato, statim amor conversus est in odium maius, et ipsam fecit turpiter expelli. Thamar recedens in habitu moesto cum clamore et querela occurrit Absalon fratri suo uterino, qui, visa re atroci, tace, inquit, frater tuus est; et dissimulavit factum per biennium cum magno odio occulto. David autem contristatus valde, noluit contristare spiritum Amon, quem diligebat ratione primogeniturae. Absalon, quando credidit fratrem oblitum iniuriae fecit convivium magnum in loco suo extra urbem, ad quod invitavit patrem et omnes fratres; ad quod David nolens accedere, misit ad preces Absalon Amon cum omnibus filiis, et in fine convivii, cum Amon esset temulentus, multi ministri ad hoc parati trucidaverunt Amon sicut mandaverat eis Absalon; et fugientibus fratribus suis prae timore, Absalon fugit in Syriam, ubi stetit tribus annis; tandem Joab qui erat princeps militiae David sagaciter reconciliavit Absalon patri suo, opera cuiusdam sapientis mediante, qui mansit duobus annis in Hierusalem in domo sua, quibus non vidit faciem regis, nec rex locutus est sibi. Sed Joab compulsus ab Absalone, tantum fecit quod David illum supplicantem recepit ad osculum pacis: et breviter Absalon aspirans ad dominium conabatur adulationibus et promissis conciliare sibi corda omnium; deinde de licentia patris simulans se ire ad solvenda vota concitavit omnes tribus Israel contra patrem faciens se vocari regem, et traxit ad se Achitophel consiliarium David. Cum autem rumor rebellionis pervenisset ad regem, timens furorem Absalon, recessit festinanter de Hierusalem cum sexcentis viris electis; recedebat autem David in habitu miserabili, cooperto capite et nudis pedibus, et totus populus qui erat cum eo plorans; et audiens David quod etiam Achitophel quo tantum fidebat erat in coniuratione cum Absalon, rogavit Deum quod infatuaret consilium eius. Et cum David ascenderet summitatem montis, in quo erat adoraturus Dominum Deum, occurrit sibi amicus nomine Chusi, cui David persuasit ut non sequeretur eum, quia esset sibi ad onus, sed reverteretur in Hierusalem et adhaereret Absalon, simulans se servitorem eius, sicut fuerat David, ut cum tali fraude posset dissipare consilium Achitophel, et indicare regi quicquid ageretur; et sic factum est. Absalon igitur in Hierusalem voluit consilium Achitophel. Achitophel autem sua lingua fellea consuluit, quod Absalon intraret ad concubinas patris, quas David reliquerat ad custodiam domus suae, ut omnis Israel, audiens quod filius maculasset thorum patris, confirmaretur cum Absalon, quia esset vere infestus patri suo. Absalon ergo tenso tabernaculo in solario coram universo populo intravit ad concubinas patris quae erant decem numero. Tunc enim consilium Achitophel reputabatur quasi consilium Dei, et cum erat cum David, et cum erat cum Absalon. Deinde Achitophel dixit Absalon quod volebat eligere duodecim millia virorum, et persequi David illa nocte, et opprimere illum fatigatum et imparatum, ut rege percusso reduceret populum fugientem ad civitatem, dicens: tu unum hominem quaeris, et omnis populus erit in pace. Et placuit sermo Achitophel Absalon et cunctis maioribus Israel; tamen Absalon fecit vocari Chusi, et interrogavit si deberet facere secundum consilium Achitophel. Chusi autem dixit, quod non erat bonum consilium Achitophel, illa vice dicens: tu nosti patrem tuum fortissimum habere fortissimos bellatores, qui saeviet velut ursa ereptis sibi filiis; sed consilium rectum mihi videtur quod, congregato universo Israel, tu sis in medio, et irruamus super eum ne evadat unus; et si David intraverit aliquam civitatem, obsidemus eam, et trahemus in fluvium, ita quod non invenietur lapillus; et omnes viri Israel plus laudaverunt consilium Chusi, cum tamen consilium Achitophel esset utilius: et haec omnia Chusi fecit significari David, et dici quod nocte illa non staret in campis deserti, sed recederet ultra fluvium Jordanem. David ergo transito Jordane venit in castra, optimam et munitissimam civitatem. Achitophel autem videns quod consilium eius erat spretum ascendit asinum suum et ivit in civitatem suam; et in domo sua ex ira et indignatione amaricatus suspendit se laqueo, sicut dignum erat. Absalon autem cum maximo exercitu veniens contra patrem transivit Jordanem et castrametatus est in terra Galaad. David autem, considerato populo suo, constituit super eos tribunos et centuriones, et dedit tertiam partem exercitus Joab, et alias duas partes duobus aliis ducibus; et ipse de consilio suorum remanens in civitate, mittens duces cum exercitu contra filium, mandavit ut in omnem eventum salvarent filium suum Absalon. Factum est autem proelium acre in monte Ephraim, et populus Israel caesus est a populo David cum strage magna; nam viginti millia hominum ex exercitu Absalon in acie ceciderunt, et fuga maxima facta est. Absalon autem fugiens supra mulo transivit sub quercum densam et magnam, et caput eius adhaesit quercui, et illo remanente suspenso, mulus eius pertransivit. Hoc autem nunciato Joab accurrit cito et cum tribus lanceis transfixit cor Absalon; et cum adhuc palpitaret cucurrerunt decem juvenes armigeri Joab, et percutientes interfecerunt eum, sicut ipse decem concubinas patris maculaverat. Joab autem revocavit exercitum ne persequeretur populum fugientem, volens parcere multitudini. Corpus autem Absalon proiecerunt in foveam grandem, et superiecerunt acervum lapideum magnum nimis. David autem expectans inter duas portas urbis, audita morte Absalon, prorupit in fletum magnum; et deambulans clamat: fili mi, Absalon, Absalon, fili mi; et in die illa victoria conversa est in luctum omni populo; tamen Joab increpans David retraxit eum in planctu. Nunc ad literam redeundo, dicit Bertramus confitens grave delictum suum: {Achitofel non fee più d'Absalone e di David}, quasi dicat: non seminavit maius scisma inter Absalon filium et David patrem, quam ego fecerim inter Juvenem filium et Henricum patrem, {con malvagi pungelli}, idest, iniquis stimulis pungentibus pravarum suggestionum. Et hic nota quantum comparatio ista est propriissima per omnes partes sui: sicut de rege patre ad regem patrem, de filio regis ad filium regis, de consiliario pravo ad consiliarium pravum. Sicut ergo Absalon juvenis pulcerrimus omnium devenit ad bellum contra patrem suum David opera Achitophel; ita Juvenis placidissimus omnium devenit ad bellum contra patrem suum Henricum opera Bertrami; et sicut par fuit culpa filiorum, ita par poena: nam sicut Absalon victus transfixus fuit triplici telo ex quo mortuus est, ita Juvenis victus transfixus est hasta vel sagitta ex quo mortuus est; et sicut David amare flevit filium suum Absalonem quamvis rebellem, ita Henricus acerbe flevit suum filium Juvenem quamvis rebellem, et uterque autor rebellionis punitur pari poena; quia debes imaginari quod Achitophel incedit in ordine cum Bertramo del Bornio portans caput truncatum a corpore in manibus suis. + +{Et elli.} Hic autor ostendit quomodo magister Grifolinus ita adiuratus ab eo, manifestaverit sibi istum secundum spiritum et alium primum quem iam nominaverat. Ad cognitionem igitur istius furiosi est breviter referenda res turpis, quam Ovidius describit valde diffuse X sui maioris, quae in effectu est ista: Cinaras fuit rex Paphi quae est insula Cypri, qui poterat dici felix, si numquam prolem habuisset; nam habuit filiam sceleratam nomine Myrrham, quae capta est illicito amore patris, et intus ardens igne occulto luctabatur secum more amantium quae arguunt pro et contra. Nunc enim dicebat: nonne alia animalia luxuriantur inter se sine ulla reverentia sanguinis? nonne et multae gentes contrahunt coniugia cum consanguineis? et sic duplicatur amor asserens illas felices, quibus ista licebant, et damnans leges malignas quae prohibent illud quod natura permittit, dicens se felicem si nata fuisset in partibus illis. E contra autem recognoscens suum abhominabile scelus, deliberabat recedere a patria; sed ardor amoris retinebat eam, quia absens non potuisset videre patrem, tangere, amplecti et osculari, sicut de more solebat. Et dicebat iterum intra se: an tu eris pellex matris, adultera patris, soror filii, et mater fratris? Interim Cinaras pater, cuius filiam multi quaerebant amatores, interrogabat Myrrham quem vellet in suum sponsum. Illa autem ardens amore et pudore non poterat dare responsum. Unde ille, credens hoc procedere a pietate, consolabatur et osculabatur eam; quae iterum interrogata respondit, se velle virum similem illi. Et pater non intelligens laudabat dictum. Illa vero adveniente nocte, non inveniens remedium furori suo, decrevit finire dolorem morte; et accipiens zonam suam suspendit ad trabem in camera sua, et applicans collo suo parabat mori; sed quaedam vetula nutrix eius, audito murmure, accurrit, et flens removit laqueum a collo eius, adiurans eam ut diceret sibi causam desperationis. Illa autem stans cum oculis deiectis ad terram, non poterat dare vocem; et cum nutrix diceret inter exhortationes, quod pater et mater bene volebant, Myrrha audito nomine patris, emisit suspirium a profundo pectoris; et vetula, adhuc instante et quaerente quem amaret, quia numquam pater hoc sciret, tunc Myrrha furibunda proiiciens se super lectum, coepit clamare: recede, precor, et parce misero pudori meo. Tunc vetula coepit blandiri et minari Myrrhae quod manifestaret patri suspendium eius, nisi ipsa manifestaret sibi suum amorem. Myrrha tamen, impediente naturali pudore, non poterat loqui, sed finaliter dixit cum dolore: O matrem felicem tali marito! Tunc nutrix sentiens flagitium damnabile, tota obstupefacta et tremens multa dixit ad excutiendum furorem ex animo amantis. Sed Myrrha maledicta disposita erat omnino mori, nisi optato potiretur amore. Nutrix videns eius obstinationem juravit per Deos coeli providere vitae suae; et fortuna praestitit causam delicto; nam tunc celebrabatur festum Cereris, in quo cautum erat quod omnis mulier abstineret sibi a contactu viri per novem noctes, et uxor Cinarae cum aliis iverat ad festum; ideo nutrix, captata occasione temporis et loci, accessit ad Cinaram offerens se habere pulcerrimam puellam dignam amore eius; et illo interrogante quantae esset aetatis, dixit: est aequalis Myrrhae; et tempore noctis introduxit filiam in cameram patris sine lumine ne cognosceretur. Myrrha misera tremebat et gaudebat simul. Pater vero ignarus rei dicebat exhortans: ne timeas filia: et illa ad velandum scelus vocabat eum patrem; quae concepit ex patre: et sequenti nocte et alias saepe redivit ad eum, semper cavens ne furtum deprehenderetur. Tandem Cinaras, quia nitimur in vetitum, volens scire quae esset ista, accepto lumine cognovit filiam et suum scelus; et obstupefactus subito eripuit ensem de vagina pendentem ad caput lecti. Myrrha vero fugiens beneficio noctis evasit. Et hic nota, lector, quod ista videtur tota historia vera praeter finem, quia dicitur quod Myrrha fugiens pervenit in Arabiam, ubi conversa est in arborem sui nominis quae producit myrrham. Ovidius tamen dicit quod non vult quod istum factum credatur; et si creditur credatur quod poena secuta est ad culpam. Unde ad detestationem tanti mali, fingit quod luna et alia sidera obtenebrata sunt quando Myrrha intravit talamum patris loco matris. Ex praedictis ergo satis patet qualiter ista mulier fuerit infuriata, et digne punitur furore suo. Nunc ad literam; dicit autor: {et elli}, scilicet magister Grifolinus, {a me}, supple, dixit mihi ita dulciter adiuranti eum, {quell'èe l'anima antica}, quia istud scelus est antiquissimum, {di Mirra scelerata}, filia Cinarae regis Cypri, ubi semper fuit ardens luxuria conformis calori regionis; ideo dicit: {che divenne amica al patre fuor del dritto amore}, scilicet, extra amorem naturalem honestum, qui est inter patrem et filium, incidit in amorem concupiscibilem damnatum et omni lege prohibitum. + +{L'una.} Hic Adam nominat primo spiritum aegyptium a crimine calumniae, dicens: {l'una èe la falsa ch'accusò Joseppo}. Ad intelligentiam claram istius literae est sciendum, quod haec pulcerrima historia scribitur valde diffuse libro Genesis; tamen cum notissima sit, quia publice legitur in cathedris et vulgatur in pulpitis, ipsam brevissime summare curabo. Igitur Jacob, ut iam tactum est secundo capitulo huius libri, habuit duodecim filios, ex quorum semine descenderunt duodecim tribus Israel, quorum clarissimus fuit Joseph, qui fuit undecimus filius patris ex Rachele, utrique carissimus; matri quidem, quia abstulerat opprobrium sterilitatis eius; pater vero diligebat eum prae caeteris, tum quia genuerat eum in senectute, tum quia mirabile ingenium pueri faciebat eum amabilem non solum parentibus, sed fecit eum gratissimum barbaris et regi crudelissimo. Sed quanto erat carior patri, tanto odiosior fratribus ex invidia, quia singularius diligebatur a sene, et quia puer liberius accusabat fratres, et quia mirabilia somnia eius videbantur praesagire servitutem eorum, et illius magnam gloriam et imperium. Semel ergo Joseph missus a patre ad videndum fratres qui pascebant oves in deserto a longe, venditus est ab eis mercatoribus qui ibant in AEgyptum triginta denariis; parvum certe praetium magni viri, sed figura maioris pari praetio vendendi. Delatus in AEgyptum, iterum venditus fuit eunuco regis Pharaonis nomine Putiphar, qui erat dux exercitus et magister militiae eius. Qui incredibilem gratiam invenit in oculis domini sui, ita quod in brevi praefecit eum domui suae et totae familiae; sed sicut dominus erat captus industria fidelis servi, ita uxor eius pulcritudine formae, quae, urgente flamma libidinis, quam accendebant otium et deliciae et suavis aspectus juvenis et mariti castrati fastidium; captato loco et tempore cepit illum petens concubitum eius, sed cum nihil proficeret precibus, ultimo paravit vim. Ille autem invictus subtraxit ab ea corpus et animum inviolatum, relicto pallio in manibus eius, quo illa ceperat eum. Illa autem, magis accensa dolore repulsae et pudore, convertit statim amorem in odium, et clamans conquesta est familiae, deinde viro, quod vir hebraeus ipsam attrectare tentaverat, et sic ex impudentia audacis foeminae et zelotopia creduli viri, Joseph vir justus iniuste traditus est carceri regali, in quo tamen divina justitia non deseruit eum. Nam princeps carceris fecit eum custodem omnium; elapso autem biennio rex Pharao fecit duo somnia, quibus viderat septem vaccas pingues pulcras devorari a septem macris et turpibus; et ita septem spicas plenas a septem vacuis et aridis. Et cum non posset habere interpretationem somniorum a suis sapientibus et auguribus, quidam pincerna regius, cui Joseph in carcere exposuerat somnium de relaxatione sua, dixit regi, qualiter juvenis hebraeus erat in carcere, qui forte interpretaretur somnia ista. Joseph ideo de mandato regis adductus ad praesentiam eius aperuit ei, quod per somnia pretendebatur septennium ubertatis, ad quam continuo sequebatur aliud septennium sterilitatis; ideo providendum esse futurae fami remedio magnae copiae. Qua re Pharao credens hominem habere spiritum divinum fecit eum praepositum totius regni, mandans ut tamquam sibi ab omnibus pareretur, et vocavit eum salvatorem mundi, et dedit illi uxorem aegyptiam. Joseph ergo sublimatus cum magna providentia et diligentia sua conservavit ita fruges in ubertate, et ita dispensavit in caritate, ut solus omnia ageret, et totam terram AEgypti regis faceret. Interim fames crescens et affligens omnes terras, invasit domum Jacob, qui ex undecim filiis misit decem, retento minimo, nomine Beniamin, qui venientes in AEgyptum secundo anno famis adoraverunt fratrem principem AEgypti, quem non noverunt, cum iam excessisset trigesimum septimum annum. Ipse vero bene cognoscens eos, sed simulans vocavit eos exploratores; et tandem dato eis tritico, et praetio reposito in saccis, dimisit eos cum pacto ut ducerent ad se fratrem eorum pro obside. Pater autem his auditis repletus dolore et stupore conferens secum mortem Joseph, quem fratres finxerant fuisse a fera pessima devoratum, et carcere Simeonis et periculo Beniamin induratus decrevit non mittere puerum solatium senectutis suae. Sed consumpta annona, fame vincente amorem, misit cum planctu Beniamin cum fratribus, et pecunia duplicata; quibus Joseph fecit convivium liberato Simeone, et inquisivit de statu patris eorum. Quibus respondentibus ad singula, iterum fecit dari frumentum et reponi pecuniam in saccis, et insuper scyphum argenteum in sacco fratris minimi. Cum autem illi laeti et ignari rei recederent, capti sunt in via, et tamquam rei furti reducti ad Joseph, et invento scypho fatebantur se dignos servitute. Joseph autem dicebat, quod solus Beniamin debebat remanere servus eius; sed Judas offerebat se, asserens patrem descensurum ad inferos, nisi puer expectatus reverteretur ad eum. Joseph autem non valens amplius resistere naturali pietati, remotis arbitris, solus remanens cum undecim fratribus, cum planctu exclamans super eos dixit: Ego sum Joseph; et consolatus est animos eorum stupentium novitate rei, et trementium recordatione veteris offensae. Et commisit eis, ut reducerent patrem in AEgyptum, quia adhuc restabat per quinquennium tempus famis et penuriae, missis muneribus regis ad eum, et curribus ad portanda necessaria in itinere. Jacob igitur repletus multiplici gaudio ivit in AEgyptum, cui Joseph dilectissimus filius venit obviam, et illum receptum cum piis lacrymis perduxit ad regem. De cuius mandato positus fuit in optima regione AEgypti, ubi supervixit decem septem annis, et tandem defunctus est expletis centum quadraginta septem annis, et relatus est ad sepulcrum suorum in Ebron manibus filiorum suorum, ubi requiescebant cineres Isaac patris et Abraam avi. Ipse vero Joseph centum decem annos in vita feliciter explevit. Ad propositum ergo videre potes ex narratis falsitatem, quam maligna mulier commisit in sermone et verbis fictis in perniciem pudicissimi Joseph, quem Deus per tot gradus malorum erexit ad tantam altitudinem ad salutem suorum. + +{E l'idropico.} Hic autor ponit responsionem magistri Adae contra Sinonem; et quia Sinon obiecerat sibi crimen falsitatis monetae, cuius causa ipse est aeterne damnatus; ideo magister Adam obiicit sibi crimen falsi sermonis, cuius arte ipse cepit nobilissimam urbem Troiae. Et ad declarationem huius literae satis brevis oportet necessario scire longam fictionem, quam facit Virgilius II Eneidos, per quam patebit aperte quis fuerit Sinon, et qualis fuerit equus quo tradidit Troiam graecis. Fingit ergo Virgilius Eneam narrare reginae Didoni apud Carthaginem excidium Troiae. Narrat enim quod reges et duces graecorum fessi et fracti diuturno bello desperantes de victoria fecerunt fabricari equum magnum de lignamine ad modum montis in honorem deae Palladis, et ostendentes se fecisse hoc ad placandam deam iratam contra eos, incluserunt in ventrem viros electissimos, et simulantes recedere ab obsidione accesserunt ad insulam Tenedos ex opposito Troiae, et ibi latuerunt in insidiis. Troiani ex hoc credentes illos vere recessisse, apertis portis, coeperunt exire civitatem, et discurrere per varia loca, ubi fuerant castra graecorum, et aliis suadentibus ut equus introduceretur in Troiam, aliis ut cremaretur vel praecipitaretur in mare; ecce quidam pastores troiani trahebant quemdam juvenem manibus post tergum religatis. Hic erat graecus nomine Sinon, qui de industria sponte obtulerat se capiendum, ut sua fraude traderet Troiam graecis. Cunctis autem illudentibus Sinon coepit conqueri, et dicere: heu me miserum! quae terra, quod mare debet me recipere? quod refugium restat mihi, cum apud graecos non inveniam locum, et ipsi troiani offensi petunt supplicium et mortem meam? Troiani ad haec verba placati coeperunt hortari ipsum, ut diceret quis esset, et quid iret faciendo. Tunc Sinon, quasi timore deposito, respondit cum magna arte: O rex Priame, ego referam tibi vera: ego non negabo me natum de gente graeca, et si fortuna fecit me miserum, certe non faciet me mendacem et vanum ipsa prava. Nescio si audisti aliquid de nomine et gloriosa fama Palamedis, quem innocentem graeci necaverunt sub nomine falsae proditionis, quia vetabat bella fieri contra troianos; nunc deplorant ipsum mortuum et privatum vita. Ego fui socius et consanguineus eius missus ad eum a paupere patre meo a pueritia, et ego etiam habui aliquid nominis et honoris; sed mortuo Palamede afflictus ducebam vitam in planctu et dolore, conquerens de indigna morte innocentis amici: sed tamquam stultus tacere non potui, imo minabar me facturum vindictam si unquam haberem fortunam et redirem victor ad Argos; et sic meis verbis procuravi odium contra me, et ex hoc Ulyxes qui fuerat fraudulentus autor mortis Palamedis fuit semper mihi infestus, et inveniebat nova crimina contra me. Sed ego ad quid plura loquor minime vobis grata? Si vos habetis pariter omnes graecos odio, iam sumite poenas de me, ita vult Ulyxes; et Agamemnon et Menelaus emerent hoc praetio magno. Tunc troiani facti avidi, ignorantes fraudem et artem graecam, coeperunt exquirere causas. Sinon quasi trepidans coepit ficte loqui sub tali forma verborum: graeci saepe toediati et fatigati longitudine belli voluerunt recedere dimissa obsidione Troiae, et o utinam fecissent! sed aspera tempestas maris saepe detinuit eos, potissime postquam hic equus factus est. Graeci itaque dubii miserunt Eurypilum augurem magnum ad oraculum Apollinis ad sciendum quid esset agendum; ille reportavit tale responsum: o graeci, vos placastis ventos immolata virgine, quando primo venistis ad partes Troiae, et ita per sanguinem oportet vos quaerere reversionem in patriam, et sacrificandum est anima unius graeci. Hac voce publicata in vulgo, omnes exterriti sunt valde, quia quilibet timebat sibi esse ille. Tunc Ulyxes protraxit in publicum Calchantem alium augurem magnum cum magno clamore petens quem dii sibi volebant; et continuo, dicit Sinon, multi divinabant mihi mortem. Calchas autem per quindecim dies tacuit, et absconsus noluit nominare aliquem; tandem compulsus magna instantia Ulyxis, dixit me esse immolandum: et continuo omnes assenserunt, ut eorum timor transferretur in mortem unius miseri. iam venerat dies infelix, iam parabatur sacrificium supra caput meum. Certe ego dico verum: ego rupi carcerem, et fugiens latui in valle palustri tempore noctis, et sic liberavi me a morte expectans si forte illi recesserunt; nec habeo aliquam spem videndi unquam antiquam patriam, dulces filios, et desideratum patrem, quos forsitan ipsi graeci cruciabunt et necabunt propter fugam meam, et sic purgabunt culpam meam morte miserorum. Propter quod rogo te, inclyte rex, per deos caelestes, et per fidem inviolatam, si adhuc aliqua remansit in hominibus, miserere tot et tantorum laborum et mei, qui dico tibi vera. Troiani ergo capti his lacrymis coeperunt misereri eius, et ipse Priamus mandavit quod solveretur, et consolatus est eum amicabiliter, dicens: Quisquis es, trade oblivioni graecos, quia eris noster troianus, et dic mihi veritatem: quare graeci construxerunt equum tam magnum? Ille Sinon plenus fraude et arte graeca levavit manus solutas ad coelum, invocans deos in testes quod posset aperire secreta graecorum, quia non tenebatur amplius patriae in aliquo, nec erat obligatus aliquibus legibus; et breviter narravit, quod graeci habuerant totam spem et fiduciam incoepti belli in auxilio deae Palladis usque quo impius Diomedes et Ulyxes inventor scelerum rapuerunt vi et fraude fatale Palladium occisis sacerdotibus custodibus arcis de sacrato templo ipsius deae: ex illo tempore coepit retrocedere spes graecorum, quia dea irata et indignata est contra eos. Unde Calchas sacerdos statim dixit, quod erat recedendum in Graeciam, quia numquam graeci possent armis expugnare Troiam, nisi repeterent auguria et placarent iterum deam quam placaverant quando primo venerant ad Troiam, et ideo pro satisfactione huiusmodi iniuriae ordinaverunt imaginem hanc, et statim redibunt quod non perpendetis. Et Calchas fecit fieri equum tam magnum et immensum ne posset recipi per portas et trahi intra moenia Troiae, nec protegere populum troianum sub religione, sicut Palladium erat solitum facere; nam dicit Calchas, quod si violaretis manu istud donum Minervae magnum excidium venturum esset imperio Priami, et ipsis troianis; quod augurium dii citius reducant super ipsum et suos. Si vero traheretis ipsum in urbem manibus vestris, tunc Troia victrix veniret contra Graeciam et vastaret ipsam. Et concludit tandem Eneas quod, talibus insidiis et arte perjuri Sinonis, res credita fuit, et troiani capti sunt dolis et lacrymis, quos nec Diomedes, nec Achilles, nec anni decem, nec mille naves domare potuerant. Nam troiani fractis muris et apertis portis vi traxerunt fatalem equum in medium urbis, et caecati non perpenderunt de tanta fraude, et collocaverunt ipsum in sacro templo Minervae cum magno gaudio et festo. Sed nocte sequenti adveniente, cum omnia quiescerent, graeci reversi sunt furtive cum navibus a Tenedo, et dato signo Sinon emisit graecos ex equo, scilicet Ulyxem, Menelaum, Pyrrhum et alios multos; qui omnes, trucidatis custodibus et apertis portis, intromiserunt socios et totum exercitum graecorum, qui simul juncti, invaserunt urbem somno et vino sepultam, et vastantes omnia ferro et igne, spoliatam rebus et captivis funditus everterunt. Sed dices forte, lector, quid sibi vult ista fabula longa et vana? Dico, judicio meo, quod equus iste troianus dedicatus Minervae, non videtur velle dicere aliud nisi quod graeci obtinuerunt victoriam contra Troiam non tam viribus armorum, quam armis Minervae, scilicet ingenio, arte, industria, astutia. Unde Lycophron poeta graecus scribit, quod graeci exquisiverunt a captivis troianorum, a quo receperant plus damni, an ab Ulyxe astutissimo, an ab Aiace fortissimo; et quia invenerunt prudentiam Ulyxis plus nocuisse troianis, adiudicaverunt sibi arma Achillis; ideo non placet mihi quod quidam dicunt quod Virgilius voluit fictione sua ostendere Troiam non esse captam proditione Eneae; nam Homerus per tot saecula ante Virgilium fecerat mentionem de isto equo Minervae. Alii tamen credentes istam rem fuisse vere factam non fictam, dicunt quod iste equus introductus fuit in Troiam per unam portam, quae dicebatur porta equi, sicut a simili dicitur porta leonis; sed nihil credo, imo graeci inclusi in ventre Minervae ceperunt Troiam voluptuosam. Ex dictis ergo potes faciliter perpendere si iste Sinon bene novit artem fallendi et mentiendi, et si autor bene novit artem fingendi, qui introducit Sinonem falsum ad contendendum cum uno falsatore. Nunc ad literam redeundo dico, quod magister Adam latinus obiicit Sinoni graeco crimen falsi, quo damnatus est, et primo confitetur suum crimen, dicens; {e l'idropico}, supple, dixit Sinoni: {tu di' ver di questo}, quia negare non possum quod non falsaverim pecuniam, et quod ex hoc combustus fui, {ma tu non fosti sì ver testimonio, ove fosti richiesto a Troia del vero}. + +{Non quella.} Hic praedictus spiritus in detestationem tanti mali per modum comparationis nominat et detegit alios proditores eiusdem speciei, ut ostendat quod nulli fuerunt similes istis; et primo nominat quemdam antiquum proditorem, qui prodidit patrem suum nimis enormiter. Ad sciendum igitur quis fuit iste perfidissimus proditor volo te scire quod, sicut scribit Gualterius anglicus in sua chronica quae britannica vocatur, in qua admiscet multa falsa veris in exaltationem suae regionis, Arturus rex clarissimus occidentis, mortuo patre, qui vocatus est Uter pandragon, adolescentulus quindecim annorum tantam gratiam virtutis et felicitatis habuit in insula Britanniae, quod totam patriam probiter reformavit, devictis saxonibus qui infestabant ipsam, et omnes insulas circumadiacentes subiugavit. Deinde reversus in Britanniam tredecim annis moram fecit, quo tempore suam familiam ordinavit, invitatis quibusdam nobilibus regnorum, ita ut nullus nobilis extimaret se aliquid, nisi in habitu indumentorum et armorum ornaretur ad modum militum Arturi. Arturus ergo non contentus regnum suum intra maris litora arctari magnis viribus vicit Norvegiam et Daciam; deinde transiens in Galliam, quam tunc tenebat Leo imperator, celeri successu victoriarum omnes provincias subiugavit spatio novem annorum. Tandem reversus in Britanniam, ne virtus marceret otio, de consilio Merlini tunc florentis ordinavit tabulam, quam anglici vocant rotundam; ad quam convocavit quasi ad convivium celebre omnes famosiores armis et moribus nobilibus, quibus dedit certas leges societatis, scilicet, ut arma semper ferrent, jura debilium defensarent, neminem violarent, se invicem non laederent, pro salute amicorum pugnarent, pro patria vitam exponerent, sibi solummodo acquirerent honorem, fidem nulla ex causa fallerent, et ut breviter dicam, omnia laudabiliter gererent; quae singula cum magno favore quotidie vulgi ore celebrantur, quibus iam felix Arturus tributum petitum romanis superbe denegavit, et cum maximo apparatu veniens in Galliam victoriose superavit Lucium consulem romanum habentem secum reges multos orientales, scilicet regem Graecorum, Medorum, Parthorum, Lybiae, Aegypti, Babyloniae, Bythiniae, Phrygiae, Cretae et alios multos; sed certe nescio videre quomodo iste somniaverit ista tam vana nulli credenda prudenti. Quis enim sciens historiam ignorat, quod tempore Arturi iam Roma erat in magna declinatione? cum iam per multa saecula romanum imperium translatum esset in Graeciam, per Constantinum, et iam Roma saepe capta erat a gothis et barbaris; et quomodo reges Parthorum, Medorum et Babyloniae erant cum Lucio consule romano, qui non fuerant subiecti romano imperio, quando Roma fuerat in summo culmine potentiae suae? Sed procedo ulterius in historia: Arturo iam elato parabatur ruina; nam dum processurus in Italiam iam appropinquaret ad alpes, Mordretus filius eius ex concubina, cui Arturus commiserat gubernationem regni, juvenis audax ad omne facinus, iam diu captus cupiditate regnandi, captata occasione fortunae, coepit solicitare animos omnium ad se muneribus et promissis, convocare amicos, conducere stipendiarios, munire urbes, denegare patri necessaria, et patrem mortuum literis fictis praedicare; et quod cuncta eius mala excedit, reginam Gavinaram sibi calcato pudore in coniugem copulavit, quae erat pulcerrima mulierum anglicarum. Sic igitur Mordretus contraxit innumerabilem exercitum tam christianorum, quam paganorum. Arturus autem cum haec nuntiata essent sibi, arma quae paraverat contra hostes coactus est retorquere contra filium; et magnis copiis perveniens ad litora rutupina, habuit filium obvium, quem post acerrimum proelium vertit in fugam, et proditor intravit Vintoniam vel Gratoniam. Arturus autem, quia perdiderat tot millia suorum, acriori ira accensus invasit civitatem et nequissimum ribaldum obsedit. Mordretus vero obstinatae perfidiae, exhortatis suis magnis promissionibus, volens potius vincere vel mori, quam turpiter fugere, venit in proelium contra patrem; et Arturus animans suos, ut cum ira et indignatione pugnarent contra viles latrones commisit proelium miserabile, in quo magna caedes hinc inde facta est cum magno furore, ita quod quasi omnes egregii milites Arturi perierunt. Arturus igitur videns casum suorum, et Mordretum quasi renovatis viribus discurrentem, et sua virtute victoriam quaerentem, accepta lancea, abiecta affectione paterna, toto impetu recentis equi irruit in Mordretum, et eius miserum pectus tota hasta transfodit, nec impune; nam juvenis crudelis parricida lethali vulnere incitatus, contractis totis viribus in unum, patris capiti tam durum vulnus inflixit cum gladio, quod non defendente galea pervenit ad cerebrum. Rex vero transportatus equo, cum lanceam retraheret de corpore moribundi, ita ampliatum est vulnus, ut dicitur, quod sol, qui tunc erat in occasu, illud suis radiis penetravit. Et sic Mordretus cadens, finem fecit infelici vitae et insanae temeritati. Ex dictis igitur clare patet, quare autor hic nominaverit istum innominabilem proditorem, et quare descripserit eum ab isto mirabili vulnere, quod sibi pater Arturus suprema in morte donavit, licet receperit reciprocum ab eo. Arturus demum sentiens finem suum statim mandavit se transferri in insulam Navallonis et ibi moriens tradidit coronam regni Constantino cognato suo, vel ut alii dicunt, nepoti, anno ab Incarnatione Domini quingentesimo quadragesimo secundo. Et sic tanta gloria Arturi infeliciter versata est in confusionem opera Mordreti mordentissimi serpentis. Nunc ad literam veniendo dicit iste spiritus: {non quella}, idest, non invenies illam umbram magis dignam figi in geladicium, {a cui fu rotto il petto, e l'ombra}, quia corpus Mordreti oppositum soli ante vulnus faciebat umbram per totum corpus, sed post vulnus amplissimum, radii libere transibant, nec faciebant umbram in parte illa, {con esso un colpo}, scilicet lanceae, {per la man d'Artù}: Arturus iste dicitur expectari ab anglicis, sive quia mors eius de industria celata fuit a Constantino successore, sive quia in tanta perturbatione rerum, Arturus paucis consciis mortuus est, et sine ullo apparatu sepultus, ex quo inclytum regem vanum vulgus tamquam venturum semper expectat. + +{De gli altri.} Hic Virgilius nominat alios duos qui prodiderunt principem romanum, scilicet Brutum et Cassium, qui prodiderunt Julium Caesarem. Et ad intelligentiam claram istius litterae est sciendum, quod M. Brutus et Caius Cassius post mortem Julii Caesaris fugientes a Roma occupaverunt provincias sibi datas ab ipso Caesare, scilicet Syriam et Macedoniam. Augustus autem, victo Antonio apud Mutinam, fecit deinde foedus secum, ut posset cum illo mortem Caesaris vindicare. Contractis ergo viribus utrorumque exercituum in Thessalia, quae destinata erat bellis civilibus romanorum, pugnatum fuit cum tanto fervore quod aliquandiu neutra partium victrix vel victa videbatur; sed fortuna favens Augusto, tandem dedit illi victoriam duplici errore. Nam Cassius contra Antonium ardenter pugnans cum compulisset ipsum retrocedere, visus est videre Julium Caesarem obvium facientem impetum in eum. Credo ego quod timor animi finxit sibi talem imaginem; quo monstro perterritus refugit: et cum iam sui invasissent castra Augusti, et lectum mucronibus perforassent, quia credebant illum infirmum ibi esse, qui tamen erat in proelio, Cassius, cuius castra similiter capta fuerant, videns suos reverti, credens illos fugere, fugit in montem proximum; sed pulvis, strepitus et nox vicina non permiserunt sibi sentire rem. Unde cum explorator ad hoc missus tardaret reverti, Cassius proprio gladio se transfixit, et sic poenam parricidii dignam luit, suis adhuc pro parte vincentibus. Brutus autem, cum perdidisset animum ex morte Cassii, fugiens, omni spe perdita, precibus obtinuit ut a Stratone socio suo interficeretur, cuius corpus Antonius fecit cum suo pallio honorifice cremari. Augustus autem, ut dicit Svetonius in secundo, non temperavit prosperitatem victoriae, sed misit caput Bruti Romam, ut subfigeretur statuae Julii Caesaris, et in omnes nobiles adversarios crudeliter se habuit factis et verbis. Unde uni petenti sepulturam, indignabundus respondit, quod hanc curam avibus relinquebat. Ideo vide qualiter autor ultra vindictam temporalem det eis poenam aeternalem. Sed ulterius ad cognoscendum culpam eorum est sciendum, quod, sicut scribit Svetonius in primo, coniuratum est a sexaginta senatoribus, cuius coniurationis tres fuerunt autores principales, scilicet Marcus Brutus, Decimus Brutus et Gaius Cassius: Caesar occisus fuit in curia pompeiana, quae est in latere montis Tarpeii. Quidam Tullius Cimber primo cepit eum per togam et utraque spatula, Cassius vulneravit eum infra gulam. Sed Caesar subito extorto pugione de manu eius transfixit illi brachium, et volens sic insurgere, alio vulnere retardatus est, quod medici dixerunt esse mortale. Tunc Caesar videns se peti undique ferro, et se solum inermem sine auxilio aliquo, collegit vires animae in unum ne diceret vel ageret aliquid turpe in ultimo, et velavit sibi caput cum toga manu dextra, cum sinistra vero extendit sinum vestimenti ad inferiores partes corporis, ut honestius caderet; et sic victor omnium viginti tribus vulneribus victus est, et quod peius morte fuisset, decreverunt jactare corpus in Tiberim, bona publicare, et acta rescindere; sed exterriti magnitudine facinoris et timore M. Antonii, qui tunc erat consul, et Lepidi qui erat magister equitum ipsius Caesaris dictatoris, destiterunt, et fuga salutem petierunt. Caesar magnificentissime cum omni pompa crematus est et sepultus in campo Martio; nam eius cineres repositi sunt in columna lapidis Numidici altitudinis viginti pedum, in qua scriptum est: parenti patriae. Ad quam sacrificare, vovere, jurare per Caesarem diu observatum est, et relatus est in numerum deorum, non solum autoritate principum, sed etiam opinione populari, sicut factum fuerat de Romulo primo conditore urbis. Et quod miraculosum videtur nullus interfectorum supervixit ultra triennium, et nullus mortuus est morte naturali; sed omnes diversis casibus perierunt; alii naufragio, alii bello, quidam eo ipso pugione quo vulneraverant Caesarem semetipsos occiderunt: sic adeo mors illa indignissima visa est displicuisse Deo et hominibus. Nunc ad literam dicit Virgilius: {de gli altri duo c'hanno il capo di sotto}, per contrarium Judae habent pedes et crura in ore Luciferi, et caput pendens inferius, {quel che pende dal nero ceffo}, idest, ab ore nigro sinistro Luciferi, {èe Bruto}. Et hic nota quod Dantes de industria non expressit de quo Bruto potius intelligeret, ut relinqueret lectori locum inquirendi; tamen mihi videtur quod debeat intelligi potius de Decimo Bruto, quia fuit ingratior; nam semper fuerat cum Caesare, et in bellis civilibus et gallicis, et Massiliam oppresserat pro eo; unde Svetonius ad arguendam malignam ingratitudinem proditorum scribit, quod multi, ex illis qui occiderunt eum erant nominati tutores filii sui, si aliquis nasceretur. Aliqui etiam erant substituti, sicut Decimus Brutus in testamento quod fecerat paucis mensibus ante mortem. Videtur etiam posse intelligi de M. Bruto, qui licet fuisset semper infestus Caesari et gener Catonis, tamen clementissimus princeps, qui omnibus ignoverat, numquam solitus ulcisci, non merebatur mortem a Bruto, qui venia donatus et provincia sublimatus aut debebat beneficia recusare, aut esse amicus eius; et ipse fuit principalis in ista coniuratione. Fuit enim vir magni animi et ingenii literati, quem Tullius summe commendat in libro Philippicarum, tamquam autorem libertatis, et Lucanus saepe hoc confirmat. Unde autor dicit: {Vedi come si torce e non fa motto}; in signum viri fortis qui nescit conqueri. + +Et specificat alium ab habitu corporis, dicens: {e l'altro}, scilicet pendens ab ore dextro, {è Cassio}, intellige de Gaio Cassio; nam fuit alius Cassius in ista coniuratione, scilicet Cassius Parmensis; et dicit: {che par sì membruto}, quia corpore magnus. Nota etiam quod Caesar visus dignissimus tali morte; quia qui totam terram civilis sanguinis fusione resperserat, suo sanguine totam curiam debuit inundare, etiam quia talem mortem videbatur optare; nam paulo ante mortem eius orta quaestione in coena quod esset optimum genus mortis, ipse mortem subitam et inexpectatam praetulerat; et in quodam sermone saepe erat solitus dicere se satis diu vixisse vel naturae vel gloriae. Demum percursis generaliter omnibus poenis inferni, debes notare, lector, totum ordinem et dispositionem istius civitatis. Considera ergo quod sicut imperator, rex vel dominus stat in medio civitatis, ita Lucifer stat in centro istius civitatis; et sicut apud regem stant nobiles et magnates, qui sunt sibi magis familiares et amici, ita de prope Luciferum stant isti proditores sub umbra alarum eius; et sicut circa palatium, ad portas et in platea stant custodes, ita hic in circuitu circa lacum stant gigantes magni et fortes, tamquam satellites et stipatores deputati ad custodiam tanti regis, per quorum manus omnes transeunt ad curiam eius. Et sicut postea in tota terra per diversos vicos et contratas stant cives, mercatores et artistae, ita in tota ista civitate sunt fraudulenti et violenti per diversas bulgias et circulos; quia in omni contrata inveniuntur diversae fraudes mercatorum et artistarum, et ita diversae violentiae divitum et nobilium, qui nituntur suppeditare alios quantum possunt; et sicut in suburbiis civitatis stant rustici, viles et incogniti, ita hic extra civitatem fortem et muratam stant incontinentes; et sicut communiter extra civitatem est flumen per quod transitur ad civitatem, ita hic est Acheron magnus fluvius per quem transitur ad istam civitatem maximam omnium, quae continet in se magnam partem civium omnium civitatum mundi. Et sicut longe a civitate stant strenui et bellatores in campis qui gerunt bella, et philosophi et heremitae qui speculantur in solitudine; ita hic in campo herboso et amoeno stant viri illustres, philosophi et poetae separati ab omni turba confusa aliorum gloriosi; sicut haec omnia singula patent in tractatu istius libri primi qui dicitur Infernus. + +{Com'io.} Nunc poeta, ostensa amoenitate aeris et pulcritudine coeli, describit venerabilem senem custodem loci. Hic autem erat Cato Uticensis. Et quia hic videtur error satis enormis, rogo te, lector, ut vires animi parum colligas ad considerandum quid poeta noster intendat sub ista mirabili nova fictione, quae videtur sapere haeresim; nimis enim videtur absurdum quod ponat Catonem custodem purgatorii, quem debuisset ponere in inferno, tum quia fuit paganus infidelis, tum quia interfecit se ipsum; unde debebat melius reponi inter violentos contra se ipsos. Ad hoc dicunt aliqui quod poeta propter mirabilem virtutem Catonis imaginatur quod Deus inspiraverit sibi veram cognitionem fidei; sed istud nihil valet, *quia ubi te invenero, ibi te judicabo*. Licet enim possibile sit quod suspendens se laqueo habeat contritionem et salvetur, tamen non possumus nec debemus judicare nisi de damnatione eius. Ideo si poeta habebat respectum ad excellentiam virtutis Catonis, sufficiebat ponere ipsum inter viros illustres cum Socrate, Seneca, et aliis magnis viris, quos ponit sine poena in loco luminoso et herboso. Alii dicunt, et communiter omnes, quod Cato hic ponitur pro honestate; nec istud valet, quia Augustinus primo de Civitate Dei circa principium, ubi egregie disputat contra istum Catonem quia se occidit, dicit: *non honestas turpia praecavens, sed infirmitas adversa non substinens*. Praeterea honestas figuratur potius in Martia uxore Catonis, ut dicetur paulo infra. Sed omissis ambagibus pro vera intelligentia huius passus debes memorare, quod poeta noster ut plurimum loquitur de purgatorio morali. Quod ut clare pateat est notandum: M. Cicero in epistolis quas scribit Q. Ciceroni fratri suo, qui, parvi corporis, sed magni animi fuit, legatus Julii Caesaris in Gallia, ut patet apud Julium Celsum, cum fecisset illi multas persuasiones ad virtutem, concludit quod frater faciet hoc faciliter si putaverit ipsum Tullium esse praesentem omnibus rebus quas dicet et faciet. Ecce qualiter Tullius proponit se ipsum fratri suo in exemplum virtutis. Seneca autem scribens Lucilio amico suo optimo noluit proponere se in exemplum illi, quia non fuit ita cupidus gloriae; sed suadet ut ipse fingat sibi praesentiam alicuius clarioris viri, cuius autoritate se custodiat, sicut Catonis, Scipionis, aut Laelii, qui fuit amicus perfectissimus Scipionis. Et addit quod si Cato videtur sibi nimis rigidus, quod eligat Laelium virum remissiorem, vel alium, cuius vita et ordo placuerit sibi. Sic ergo Seneca reliquit nobis libertatem eligendi quem volumus, dummodo eligamus illum cuius vita sit nobis nota. Ad propositum ergo Dantes ingressurus viam virtutis moralis sequitur consilium Senecae, et eligit Catonem rigidum, quia ipse etiam multum fuit rigidus et durus; similiter multi eligunt sibi ipsum Senecam sicut ego mihi elegi ipsum Dantem. Nec mireris, lector, si sic moraliter dixi istum passum fore intelligendum, quia etiam Virgilius non habet hic locum, nisi loquamur de purgatorio morali, quia non novit purgatorium essentiale, neque in vita cum fuerit paganus, neque post mortem cum sit damnatus. His notatis, vide qualiter poeta noster cum consilio Senecae moralis fingit sibi praesentiam Catonis, qui dirigit ipsum ad viam virtutis altissimae; et sicut dixi de virtutibus, ita intellige de scientiis, quia Tullius conatur imitari Platonem, Virgilius Homerum, Statius Virgilium. Nunc descende ad literam quam ordina sic: ego Dantes, {vidi presso di me un vecchio}, scilicet Catonem Uticensem, quia erat senex aetate, quia diu vixit, et sapientia multa, {solo}, sine socio, quia non indigebat duce, sicut poeta noster qui erat sociatus Virgilio, vel, {solo}, idest, solitario, quia solitudo est maxime amica viris sapientibus et virtuosis; et dicit: {degno di tanta riverenza in vista}, idest in apparentia. Erat autem Cato summe reverendus ratione aetatis, quia senex; natione, quia romanus; dignitate, quia senator urbis, et functus multis magistratibus; claritate sapientiae et virtutis, quae reddebant eum venerabilem etiam hostibus, {che più non dee al padre alcun figliuolo}. Et hic nota bene quod parentes sunt honorandi a filiis post deos, ut dicit philosophus: sed si parentibus qui dederunt nobis corpora debemus omnia, et si datoribus beneficiorum debemus multa; quanto magis de nobis sunt bene meriti praeceptores et magistri qui formaverunt animos nostros? Primi enim dederunt nobis donum corruptibile et caducum; alii vero donum immortale. Et hunc senem vidi, {com'io dal loro sguardo fui partito}, idest, statim cum removi oculos meos ab inspectione illarum quatuor stellarum, {un poco me volgendo a l'altro polo}, scilicet ad nostrum articum; et non intelligas quod viderit ipsum, quia, ut iam dictum est, non poterat simul videre utrumque polum; nec autor dicit se vidisse ipsum polum, imo dicit contrarium, quia dicit: {là onde il carro}, idest, constellatio circa polum nostrum, quae dicitur ursa maior, {già era sparito}; per quod dat intelligi quod iam transiverat ad aliud hemisperium ubi non apparebat polus noster, qui tamen bene apparebat in nostro hemisperio superiori antequam transitum faceret ad illud hemisperium. Nec exponas, sicut aliqui falso exponunt, quod autor velit dicere quod iam fiebat dies, quia tunc plaustrum disparet nobis quantum ad visum nostrum; sed totum contrarium erat, quia dies fiebat in illo hemisperio inferiori, in nostro vero fiebat nox, et incipiebat plaustrum videri a nobis. + +{Lunga la barba.} Hic poeta describit istum venerabilem senem ab habitu corporis et animi, scilicet a virtutibus. Sed antequam veniam ad expositionem literae, primo est curiose insistendum ad tollendum unam dubitationem, quae omnes intelligentes adducit in magnam admirationem, scilicet quare poeta noster non potius inducit hic Catonem superiorem, qui fuit optimus morum censor, et correxit in urbe mirabiliter malos mores, et habuit ingenium divinum, versatile ad omnia? et ut videas clare quod non immerito mirantur de hoc, est consideratione dignissimum quod multi fuerunt Catones, puta septem de eodem sanguine, sicut patet per A. Gellium libro Noctium Atticarum, ubi tractat de genealogia Catonum, quorum primus et ultimus fuerunt viri praestantissimi, scilicet Cato Censorius et Uticensis. Cato prior oriundus de Tusculo civitate, proavus istius Catonis Uticensis, primus venit Romam. Ergo M. Porcius Cato, a quo Portia familia originem habuit, videtur superior Catone posteriore non solum aetate, sed virtute et probitate multiplici. Nam primo quidem promeruit cognomen singulare sapientiae, in qua non videtur habere parem, de naturali sapientia intellige; et non solum magnam sapientiam, sed etiam magnam scientiam literarum; nec solum literis latinis, sed etiam graecis operam dedit, cum tamen latinas iam senior didicisset. Scripsit librum de originibus, opus famosum, et librum de agricultura; fuit enim optimus agricola sui temporis. Ultra scientiam magnam habuit maiorem eloquentiam quam aliquis suus contemporaneus, quia latina eloquentia nondum pervenerat ad summum culmen, quod postea fecit sub Cicerone, ut testatur Seneca libro Declamationum. Ideo fuit eloquentissimus orator suo tempore; nam scripsit orationes innumerabiles. Sicut enim scribit Titus Livius, quadraginta quatuor vicibus pro se causam dixit; nec unquam senectute coactus ut vellet defendi per alium, et semper sententiis absolutus fuit, quod erat signum magnae severitatis et innocentiae. Fuit enim clarissimus prudentia in consulendo rei publicae, et virtute bellica. Ipse consul creatus profectus in Hispaniam, magna proelia gessit cum magna industria et audacia; sed cum non posset continere gentem ferocem a rebellione, ablatis armis quibus semper assueverant et sine quibus vivere nesciebant, ut tolleret illis omnem causam et materiam rebellandi, misit singulis civitatibus literas cum mandato, ut statim visis praesentibus singulae prosternerent muros et moenia sua. Unaquaeque credens sibi soli praecipi paruit mandatis; multae tamen rebelliones continuo fiebant, sed rigidissimus dux omnem asperitatem vincebat in nullum severior quam in se ipsum, laboris, vigiliae, famis, somni, patientior in se quam in aliis, nihil habens in exercitu suo praecipuum nisi curas et nomen imperii. Nam dum iret in Hispaniam consul populi romani usus est eodem vino et cibo quo remiges, contentus ministerio trium servorum. Pro certo hic vir fuit insignis et in omni re mirabilis; nam cum quidam essent apti ad scientiam juris civilis, quae tunc erat in praetio maximo; alii ad scientiam rei militaris, iste pariter ad omnia promptus erat; si literis operam daret, crederes illum natum ad literas; si armis ad arma; et breviter quicquid agere attentasset, id suum artificium judicasses. Unde non erat facile judicare cui rei esset aptior, cui arti esset habilior; nam, ut utar verbo Plinii VII Naturalis Historiae, fuit optimus orator, optimus senator, optimus imperator. Orator, inquam, elegantissimus, senator gravissimus, imperator victoriosissimus. Nam in juventute multis claris pugnis ornatus, postquam ad aetatem et dignitatem venit, laude muliplici extitit honestatus, nulli hominum secundus, in omni re quam aggrediebatur modestissimus, in advocatione acerrimus, nulli cedens, imo tanto durior, quanto ille contra quem orabat, erat maior, saepe accusans nobiles, saepe accusatus ab illis, sed semper absolutus; nec unquam victus labore et periculo, aut territus; securus semper et indefessus ad omnia, ita ut videretur ferreus animo et corpore; nam numquam aliquam partem vitae tranquillam duxit, quia numquam a rei publicae ministratione cessabat, nec ullam partem vitae ab invidia aemulorum tutam egit. Ideo octuagesimo sexto anno accusatus de crimine capitali, cum haberet paratos juvenes oratores qui possent adiuvare et defendere innocentiam et aetatem tanti viri, nullius auxilium voluit; quod adstantibus miraculum visum est, quia nullus potuit notare vocem trementem, aut memoriam vacillantem senio ex aliqua parte. Demum anno nonagesimo opposuit se Sergio Galbae oratori facundissimo accusanti Hispanos, et quos juvenis vicerat ense et consilio, senex lingua et oratione defendit, et ipsum Galbam fecit de accusatore reum, et protraxit ad judicium populi. Ipse vero de victoriis Hispaniae justissime triumphavit. Ipse deinde fuit legatus Actilii Glabrionis, consul secundum Titum Livium, et secundum Tullium tribunus militaris, et militans sub eo fuit magna pars magnae victoriae quam ille habuit de Antiocho potentissimo rege Syriae ad montes Thermopylarum in Graecia. Et non multo post contra voluntatem nobilium, qui hunc virum oderant et timebant, factus censor cum L. Valerio Flacco quem ipse voluit collegam egit severissimam censuram, multos notatos infamia expulit de Senatu, praecipue L. Quintum Flaminium fratrem Titi Flaminii magni ducis, qui vicerat Philippum regem Macedoniae, quia ille Lucius Placentiae fecerat decapitari hominem in convivio quamvis reum mortis ad instantiam unius suae meretriculae, quae dicebat numquam vidisse hominem decollari; mores novos et corruptos extirpavit et antiquos reformavit: et ut concludam cito, talis fuit ista censura, quod cum prius et postea multi fuerint censores viri illustres, Cato solus meruit cognomen censoris, et vocatus est Cato Censorius. De Catone superiore satis dictum est: de posteriore dicta sunt mirabilia Inferni capitulo XIIII. Hic enim Cato habuit corpus infatigabile et animum invincibilem, qui fortiter et patienter portavit in arena Africae omnia intolerabilia incommoda, pericula, damna, sicut violentiam venti austrini, excessum caloris, inopiam aquarum, errorem viarum, multum timens omnibus suis, sibi vero nihil. Sed omnia haec mala erant laevissima nisi invenisset diversa genera serpentum pestilentium, infligentium varia genera mortium inaudita, sicut plene scriptum est Inferni capitulo XXIIII et XXV, et tamen inter tot pestes et mortes suorum numquam hic Cato visus est fractus aut negligens; imo virtus Catonis similis erat virtuti nutritivae quae numquam quiescit, imo caeteris quiescentibus ipsa vigilat, et magis laborat digerendo cibum et ministrando omnibus membris alimentum. Ideo Cato iste merentius triumphasset de arena Africae, quam alter Cato pro Hispania subiugata. Multa sparsim scripta sunt apud diversos autores de laudibus huius Catonis, quas omnes, ut claudam uno verbo, dicit Tullius uno verbo de eo quod nemo melior natus est, nemo pietate praestantior. Valerius vero dicit, quod qui unum bonum ac sapientem nominare voluerit, sub Catonis nomine diffiniat. Nota tamen quod Cato primus tantum laudatus fuit valde adversus Africano superiori duci clarissimo, sub quo quaestor militaverat tempore secundi belli punici, et fuit causa quia ille recederet de Roma; fuit etiam autor quod Carthago everteretur contra Scipionem Nasicam virum optimum; unde ex sententia Catonis, ipso iam mortuo, Carthago deleta est, quae erat tamquam eos semper acuens romanam virtutem. Fuit enim iste Cato prior semper magnus stimulus nobilium, et habuit linguam amarissimam nimis. Cato vero Uticensis fuit inimicissimus Caesaris; ideo cum Cicero fecisset librum de laudibus Catonum, Caesar fecit librum in contrarium quem vocavit Anticatones. His ergo bene libratis potes faciliter perpendere, lector, quod isti duo Catones, diverso licet tempore, fuerunt duo lumina clarissima romanae virtutis; sed licet Cato Censorius in multis videatur excedere pronepotem suum, quia fuit excellens in literis, armis et in artibus urbanis et rusticis, tamen poeta noster potius elegit sibi istum secundum quam primum, quia magis faciebat ad suum propositum; quia iste Cato fuit maxime centrum quatuor virtutum moralium, quas finxit iam apparuisse sibi in isto principio tendenti ad purgatorium, et fuit acerrimus defensor libertatis, quam solam poeta nunc ibat quaerendo. Nunc est tempus redeundi ad literam. Igitur poeta describit istum Catonem prius ab eius canitie veneranda, dicens: et ille senex {portava la barba lunga e mista di pel bianco}, idest, canam, {ai suoi capegli somigliante}, idest, barbam similem suis capillis canis: est tamen idem effectus; in canis enim est prudentia. Et hic nota quod hoc est acceptum a Lucano, qui scribit in secundo, quod quando orta sunt bella civilia inter Caesarem et Pompeium, Cato permisit sibi crescere barbam et capillos in signum doloris, tamquam pater amantissimus patriae; unde dicit: *Urbi pater est, urbique maritus, in commune bonus* etc., et dicit: {di quai}, scilicet capillis, {doppia lista cadeva al petto}, scilicet per utrumque humerum; et moraliter loquendo potest intelligi de virtute et sapientia quae dependebant ab illo sacrosancto capite. + +{Or ti piaccia.} Nunc Virgilius facit suam petitionem principaliter intentam Catoni, et adiurat ipsum per causam acceptabilem quae inducit eum ut dignetur admittere ipsum, qui summo studio quaerit libertatem exemplo ipsius Catonis. Sed ad intelligendam istam literam nobilem et subtilem, volo te apertius multa pulcra notare. Et primo quidem quod felix genus romanorum pro magna parte gessit magnalia libertatis amore. Unde Augustinus de Civitate Dei: *Haec fuerunt praecipue illa duo, quae compulerunt romanos ad gesta miranda, scilicet defensio libertatis et cupiditas gloriae*; quia enim gloriosum videbatur eis dominari atque imperare; inglorium vero famulari atque servire, primo studuerunt eorum patriam fore liberam, deinde dominam. Nonne Brutus primus autor romanae libertatis amorem illius praetulit amori filiorum, quos sub oculis suis magno animo fecit occidi, quia reges a se expulsos reducere conabantur? et ipse fortiter pugnans in campo filium regis amore vindictae hasta transfixit, ab eo pariter transfixus? Nonne Virginius recuperator libertatis oppressae Virginiam virginem filiam propriam manu sua et alieno gladio libere occidit? Notandum etiam quod aliqui sunt liberi et servi a natura, aliqui a fortuna, ut probat philosophus libro Politicorum: naturaliter enim sapientes et qui vigent intellectu dominantur, et insipientes et carentes ratione serviunt. Alii vero servi et liberi a fortuna, sicut capti in bello efficiuntur servi capientium, et victores liberi imponunt leges victis de jure gentium, aut praetio vendunt. Et quid populus liber poterat dare maius libertate? Unde Titus Flaminius consul romanus, de quo facta est mentio paulo supra, liberata Graecia de manibus Philippi regis Macedoniae, oratione magnifica exhortatus est graecos ad libertatem, et gratis donavit libertatem omnibus civitatibus Graeciae; ideo ad sonum tam jocundae vocis, tam laetus et altus clamor factus est, ut aves de coelo cecidisse dicantur: quoniam nullum maius bonum, nullum dulcius dare poterat. Naturale enim est omni homini allici libertatis amore; ideo bene Cato liber homo natus in libera civitate merito oderat Caesarem, qui libertatem quingentorum annorum abstulerat de Roma. Notandum etiam, quod vera libertas nunquam inventa est, et nusquam nec apud romanos, nec apud graecos, et multo minus apud alios populos, tamen romanus fuit liberior cunctis et diutius; et omnis populus, quando habet abutitur libertate. Unde Titus Livius: Haec natura multitudinis est, aut humiliter servit, aut superbe dominatur; libertatem autem quae media est, neque spernere temperate, nec habere sciunt. Vera tamen libertas est libertas animi, qui est liber a vitiis, et hanc sibi quisque potest dare quantumcumque sit in servitute vel captivitate alterius positus, et hanc nullus potest eripere habenti. Hanc non eripuit Dionysius tyrannus sapienti Platoni. Hanc libertatem quaerebat hic nobilis poeta Dantes. Et ut cito veniam ad propositum, Virgilius videtur sic arguere: si Cato philosophus paganus toleravit omnia incommoda discrimina adversa, et etiam sponte se occidit pro libertate temporali defendenda, quia, ut ait Valerius, neque libertas vixit post Catonem, quanto melius poeta christianus pro acquirenda libertate aeterna, debet alto animo tolerare omnes labores, et aspera, et si expediat mortem, ut liber evadat a servitute hostium, scilicet vitiorum, quae tam diu obsederant illam nobilem animam in carcere corporis? Nunc ad literam: dicit Virgilius Catoni de Dante: {Libertà va cercando ch'è sì cara}, quam quidam gloriosae mortis praetio emerunt, sicut scribit Augustinus de Civitate Dei de Theobrotto philosopho, qui lecto libro Platonis de immortalitate animae praecipitavit se de alto muro, ut ad vitam aeternam ex hac vita mortali miseriae transmigraret. Simile fecit Cato; unde adducit ipsum in exemplum, dicens: {come fa chi per lei vita rifiuta}, sicut tu Cato fecisti. + +Et continuo Casella assignat causam sui dicti, dicens: {che di giusto voler lo suo si face}; construe sic: {che lo suo}, supple, velle, {si face di giusto voler}, idest, quia voluntas Angeli fit ex voluntate divina, quae est semper justa, quasi dicat: Angelus nemini potest facere iniuriam cum sit minister divinae voluntatis justae. Et hic nota bene, lector, quod sicut dicit Calcidius comentator super Thimaeum Platonis, ut Deus juxta Angelum, sic Angelus juxta hominem. Angeli enim sunt nobis usui nuntiantes Deo nostras preces et hominibus Dei voluntatem intimantes, et illi nostram indigentiam, certe ad nos divinum auxilium deferentes; quam ob causam vocati sunt Angeli ob assiduum officium nuntiandi. Huius beneficii testis est universa Graecia et tota Italia; nam natura generis humani nimis infirma indiget auxilio melioris et perfectioris naturae: quam ob rem creator omnium et conservator Deus volens genus humanum esse, praefecit eis Angelos, per quos recte regerentur: et isti quidem ministri Dei protectores nostri sunt contra adversam potestatem, de quibus ait Plato, quod sunt quadam admirabili prudentia, memoria vel docilitate, quia omnia sciant, et cogitationes hominum introspiciant, et bonis quidem eximie delectentur, improbos oderint, nec visibiles, nec sensibiles. + +{Vespero.} Hic Virgilius solvit dubitationem Dantis assignans causam huius rei; et dicit breviter quod hoc accidit, quia non habet carnem secum, quam reliquit sepultam in hemisperio superiori; et anima separata est substantia simplex, incorporea, spiritualis, nullam habens densitatem per quam possit impedire penetrationem radiorum. Tangit autem locum suae sepulturae, dicens: {Vespero è già colà}, idest, iam est sero in Italia, quia, ut dictum est clare in capitulo praecedenti, iam erat facta lux ubique in illo hemisperio inferiori, ubi erant isti; ergo tenebra noctis facta erat in nostro superiori, ubi jacet corpus Virgilii, ideo dicit: {dov'è sepolto lo corpo}, scilicet meum, {dentro al qual io facev'ombra}, scilicet, cum anima mea erat coniuncta corpori in vita: et declarat in speciali locum et modum sepulturae. Et hic nota, lector, quod sicut poeta noster fecit in inferno Virgilium describere patriam in qua natus est, scilicet Mantuam in honorem et laudem Virgilii, quia Mantua est nobilissima civitas; ita nunc in purgatorio fingit Virgilium tangere patriam, qua maxime delectatus est in vita, et apud quam sepultus est, scilicet Neapolim. Est enim Neapolis civitas litorea nobilissima, non dicta ab Enea sicut dicit vulgus, imo potius ab hostibus troianorum, scilicet a graecis. Est enim graeca civitas, quae olim vocata est Parthenope a virgine conditrice, civitas olim dilecta Virgilio, cuius ipse meminit in fine libri Georgicorum, ubi dicit: *Illo Virgilium me tempore dulcis alebat, Parthenope*. Ab una parte Neapolis non longe a Puteolis est mons Phalernus celebratus carminibus poetarum propter praerogativam vini, et inter Phalernum et mare est quidam mons saxeus manibus hominum excavatus, quem vocant criptam neapolitanam, quem vulgus dicit a Virgilio magicis incantationibus perforatum, sicut et in caeteris quae miranda videntur visui, sicut etiam dicunt quod castellum Ovi factum est ab eodem Virgilio. Unde novissimus poeta Petrarcha scribit quod interrogatus semel a serenissimo rege Roberto quid de hoc sentiret, respondit ridenter, se nunquam legisse Virgilium fuisse marmorarium aut lapicidam; quod rex approbans ait: non vestigia magicae, sed ferri illic esse. Est ergo via publica arcta sed longissima per medium huius montis tenebrosa, et horribili nocte semper obscura, de qua etiam dicit vulgus aliud mirabile, scilicet quod inviolata est tempore belli, et nullis latrociniis attentata, cuius in epistolis ad Lucilium Seneca facit mentionem. In fine vero huius obscuri itineris, ubi primo incipit videri coelum in alto monte videtur sepulcrum Virgilii operis antiqui; et ex hoc forte nata est opinio quod Virgilius fuerit autor huius caveae. Virgilius enim peregre moriens, dum proficisceretur in Graeciam infirmatus in via inter extrema suspiria recordatus est suae Neapolis, et obtinuit reduci ad eam, ut quam vivus amaverat, defunctus incoleret. Ab alia parte Neapolis est alius mons olim dictus Vesuvius, hodie vero vulgo vocatur Summa: hic mons biceps, imperante Nerone, factus est ardens, et per multa saecula ignem emisit. Ad quod spectaculum olim accessit Plinius secundus veronensis gratia videndi et cognoscendi causas incendii, sed vento cinerem et favillam excitante oppressus est; sicque illud ardens ingenium vivum sepultum est in cineribus illis. Sic Neapolis ex una parte custodit Virgilium mantuanum, ex alia Plinium veronensem, virum multiplicis scientiae et floridae eloquentiae. Est autem iste mons mirabilis fructu multarum rerum, sed praecipue ubertate vini, quod graecum appellatur, quia illa pars Italiae olim a graecis possessa Magna Graecia vocabatur. Et nota quod tota illa regio, quae hodie dicitur Terra Laboris, fuit olim pars Campaniae et utraque appellatio ab urbe facta est a camporum fertilitate, et terrarum cultu, quoniam ager Campanus non solum pulcerrimus Italiae, sed etiam orbis terrarum, ut ait Livius. Hoc ideo diffusius tetigi, ut videas quod poeta digne fecerit memoriam de terra fertilissima, in qua jacent ossa fructiferi ingenii et alti eloquii in montibus fructiferis et altis apud Neapolim. + +{State.} Hic Virgilius facit suam suasionem circa naturale desiderium sciendi, et dat optimum consilium generale omnibus hominibus, ut debeant animum captivare in obsequium fidei, dicens: {state contenti, umana gente}, idest, o genus humanum, {al quia}, quasi dicat: sufficiat vobis credere quia sic est, et non quaerere propter quid est, in his de quibus a nobis non potest plene assignari ratio vel causa; debemus enim simpliciter confiteri quia talia sunt supernaturalia, nec de eis possumus habere notitiam nisi per revelationem. Ad quod nota quod secundum philosophum duplex cognitio, sive demonstratio habetur de re, scilicet propter quid et quia. Demonstratio propter quid est quando demonstratur et probatur effectus per causam quae fit a priori; demonstratio vero quia est quae fit a posteriori, scilicet quando demonstratur causa per effectum, sicut gratia exempli simile videmus in rebus naturalibus; magnes enim attrahit ad se ferrum, et non tamen attrahit aerem sibi viciniorem et leviorem; sed si adhibes adamantem, ut dicit Augustinus, desinit trahere et remittit. Hoc ego scio cognitione, quia scilicet ab effectu, quia ad oculum video, tamen nescio propter quid, quia ignoro causam; unde sapientes dixerunt quod magnes habet hoc a virtute specifica, ita possem dicere de multis. Modo ad propositum poeta noster fingit quod Virgilius, qui est sua ratio naturalis, hic sponte se subiicit fidei, et suadet aliis ut sint contenti credere quia sic est, et non quaeramus rationem, sicut fides dictat, quod Deus est trinus et unus, et quod est infinitae potentiae, et quod Christus est Deus et homo, et quod anima patitur ab igne corporeo: ergo si non vis errare, noli investigare, crede et manduca. Et confirmat Virgilius quod dixit duplici ratione, quarum prima videtur talis: si possibile esset per rationem humanam cognoscere divinitatem et ordinem illius in creaturis, certe hoc novissent primi parentes formati manu divina in natura integra et perfecta; sed si isti non potuerunt noscere omnia, quanto minus nos concepti in corruptione, nati in peccato inter tot errores? Dicit ergo: {chè}, idest, quia, {se possuto aveste veder tutto}, idest, scire et cognoscere omnia clare, {mestier non era parturir Maria}, quia si Deus voluisset hominem scire omnia, non praecepisset primis parentibus ne gustarent de ligno scientiae boni et mali, et si illi non gustassent, non esset damnatum genus humanum; et si genus humanum non esset damnatum, non oportebat Christum nasci et pati pro redemptione eius: ideo de primo ad ultimum si homo potuisset scire omnia non oportebat Mariam parere Christum. Scio tamen quod aliqui faciunt instantiam contra istam solutionem dicentes, quod etiamsi Adam non peccasset oportebat Christum nasci, quia fuerat aeternaliter praedestinatus. Et tunc litera exponetur sic: si potuissetis videre totum per rationes naturales, non oportebat Mariam parere Christum qui daret nobis fidem quae non quaerit rationes; sed quicquid dicatur credo quod prima expositio sit magis de intentione poetae, quia Thomas de Aquino, quem ipse satis sequitur in divinis, tenet quod si Adam non peccasset non oportebat Christum nasci; nam ubi non est plaga, non est opus medicina; sed unusquisque suo ingenio teneat quam opinionem vult. Unum tamen notandum videtur, quod non solum licet homini scire omnia, sed non licet scire pauca, ita ut vera videatur sententia dicentis: Latet omne verum, discurre per singulos sapientes rerum divinarum et humanarum, et invenies omnia erroribus plena. Augustinus et Hieronymus tanti doctores sacrae Scripturae, qui intendunt salutem animarum, quantum inter se aliquando discordant? medici qui intendunt salutem corporum, quomodo conveniunt? pete Avicennam et Averroim: legistae qui curant vitas et substantias hominum, quantum habent opiniones contrarias? decretistae quomodo invicem contradicunt? astrologi qualia mendacia dicunt? De caeteris taceam. + +{Orribil.} Nunc Manfredus ad confirmationem dicti sui, confitetur in genere peccata sua, ut ostendat infinitam misericordiam Dei. Unde dicit: {Orribil furon li peccati miei}. Ad sciendum plene horribilitatem peccatorum Manfredi in particulari, est memorandum quod Manfredus peccavit in patrem, fratrem, nepotem, et matrem ecclesiam. Solus enim praesens morti paternae, ut aliqui scribunt, praevenit horam, quod si verum fuit Federicus recepit a filio naturali, quod crudeliter fecerat in filium legitimum. Conradus autem audita morte patris descendit ex Alemannia in Italiam, et venit Veronam cum favore Eccirini: deinde transiens in regnum recuperavit Siciliam et omnia praeter Neapolim; quem Manfredus laete recepit, licet dolens animo, quia ipse volebat dominium. Conradus continuo obsedit Neapolim magnis viribus; qua tandem obtenta, omnes rebelles sibi amicos ecclesiae tam religiosos quam seculares contrivit. Ex quo si diutius supervixisset videbatur futurus persecutor ecclesiae non minus patre, avo et proavo; sed fatum sueviae stirpis trahebat illum. Nam cum regnasset duobus annis infirmatus est, et venenatus opera Manfredi per unum medicum in uno clysterio, ex quo remansit parvulus filius Conradinus in Alemannia natus ex filia ducis Pavariae cui pater, licet excommunicatus, reliquit ecclesiam tutricem, anno quarto post mortem Federici. Mortuo Conrado, Manfredus remansit gubernator regni, quo tempore Innocentius papa IV cum magno exercitu intravit regnum; sed non multo post mortuus est Neapoli et sepultus. Manfredus autem propter longam vacationem ecclesiae, quae duravit pluribus duobus annis sine pastore, occupavit omnia: et magnopere studuit contrahere et confirmare amicitias fidelium imperii in Tuscia et Lombardia. Et volens facere se regem conciliavit sibi animos baronum regni. Usus est ergo fraude honesta; nam convocatis magnatibus finxit se habuisse per literas, qualiter Conradus nepos infirmabatur ad mortem, de quorum consilio misit legatos in Germaniam ad explorandam veritatem. Legati igitur profecti in Germaniam, invenerunt quod mater Conradini sollicita de salute filii tenebat eum cum aliis pueris coetaneis in eodem habitu. Quae videns magna munera missa a Manfredo, timens ne filius biberet de eo poculo quo pater, subornavit alium loco pupilli; cui ambassiatores dederunt venenum in confectione quadam, ex quo puer mortuus est. Ipsi vero credentes vere interfecisse Conradinum, reversi Venetias fecerunt fieri galeae suae velum et caetera instrumenta nigra, et ipsi assumpserunt vestimenta nigra, et secundum ordinem datum retulerunt mortem pueri. Manfredus assumpta veste nigra post magnum planctum, cum favore amicorum et magno consensu totius multitudinis factus est rex in Sicilia apud Montem Realem, anno Christi millesimo ducentesimo quinquagesimo quinto. Post mortem Innocentii et longam vacationem electus est papa Alexander IV de Anagnia, qui sedit annis septem. Et videns Manfredum regni solio florentem absque autoritate apostolica excommunicavit eum contumacem; contra quem misit unum legatum, sed mortuo Alexandro creatus est Urbanus IV de civitate Turonensi in Francia, qui vir ignobilis genere, sed nobilis virtute animi, videns ecclesiam conculcatam viribus Manfredi quasi in tota Italia, qui posuerat exercitum saracenorum in patrimonio Petri, fecit praedicari crucem contra eos, quos repulit in Apuliam; et ut cito dicam, celebravit concilium, in quo proposuit, quomodo ecclesia erat subiugata a Manfredo, qui non degenerabat a maioribus suis, qui semper tribulaverant ecclesiam; ideo ad revocandam libertatem videbatur sibi mittere pro Carolo fratre boni Ludoici regis Franciae, de quo facta est mentio supra. Et demum multis dictis in commendationem Caroli cum magno assensu omnium, Carolus vocatus est contra Manfredum; qui veniens in Italiam tam faciliter, quam feliciter, habuit victoriam de Manfredo apud Beneventum; postea de Conradino, ut plene scripsi Inferni capitulo XXVIII. Ex dictis ergo vides si magna fuerunt peccata Manfredi; sed maior est misericordia Dei. Ideo ipse dicit: {ma la bontà infinita}, scilicet Deus, {ha sì gran braccia, che prende ciò che si rivolge a lei}, scilicet per poenitentiam, quia recipit etiam illos quibus ecclesia claudit gremium. + +Et tangit modum suae inspectionis, dicens, quod, ut vigoraret visum ad respiciendum melius solem, reflexit oculos ad terram; unde dicit: {gli occhi prima drizzai ai bassi liti}, idest, ad extremam ripam illius insulae planae et bassae, ubi sol primo oriebatur, ubi fuerat lotus rore et cinctus junco a Virgilio, quasi dicens tacite in mente sua: si non tantum me humiliassem, non essem iam tantum exaltatus; et ab inde oritur sol, idest, gratia Dei facientibus tale iter. Unde dicit: {poscia gli alzava al sole et ammirava}, quia videbat contrarium eius, quod erat solitus videre; et ecce, {che da sinistra n'eravam feriti}, scilicet ab ipso sole, et sic umbra erat proiecta in dextram. Unde nota quod si homo est conversus ad orientem in isto nostro hemisperio habitabili, sol ferit ipsum a dextra et jacit umbram a sinistra. In illo hemisperio inferiori facit contrarium; ideo nunc sol feriebat Dantem a sinistra et jacebat umbram in dextram, quia noster occidens est ibi oriens et e converso; et ita quando in nostro est nox, in illo est dies. Nota etiam quanta arte utitur hic poeta noster in ista fictione, quia tacite dat intelligi quod vir sapiens, qui nunquam vult perdere tempus, quando fessus cessat ab operatione virtutis, vacat scientiae meditando cum mente circa aliqua pulcra, sicut ipse nunc circa subtilia contra pigros et ignaros qui faciunt residentiam hic. + +{Et uno incominciò.} Ista est tertia pars generalis in qua poeta agit et tractat de uno spiritu moderno in speciali, qui procuravit sibi mortem sua temeritate. Et ad intelligentiam huius literae, quae est satis male intellecta apud extraneos, volo te scire, quod Azo III marchio estensis magis famatus fuit apud modernos quam Azo II vel I, non ratione maioris virtutis sed potentiae et magnificentiae: fuit enim dominus Ferrariae, Mutinae et Regii, et cognatus regis Roberti, coepit grave bellum contra civitates Parmae et Bononiae, quae tunc temporis erant florentes et potentes. Causa belli fertur fuisse, quod marchio quaerebat dominium Parmae, sperans per hoc faciliter occupare Bononiam; quapropter bononienses cum parmensibus fecerunt confederationem inter se, ut obviarent conatibus Azonis. Pars illorum de Sancto Vitali de Parma, quae favebat rebus Azonis, expulsa est cum episcopo, qui erat de domo illa; et marchio indignans conabatur reducere eam. Igitur anno Domini MCCXCV marchio convertens totum impetum belli supra Bononiam, invasit eam a duobus lateribus. Nam ex una parte colligavit se cum Maghinardo Pagano domino Faventiae, et aliis ghibellinis de Romandiola, scilicet cum Scarpetta de Ordelaffis de Forlivio, Ugucione de Fazola et Lambertatiis exulibus Bononiae. Maghinardus, contractis undique auxiliaribus cum subsidio equestri et pedestri Azonis, venit contra Imolam, quam tunc tenebant bononienses, numero quatuor millia: qui exiverunt obviam, ut impedirent transitum fluminis Santerni, quod tunc intumuerat valde, sicut est de more illius fluvii. Sed Maghinardus audax et intrepidus compresso impetu aquae, cum fortibus equis, sicut olim Caesar in transitu Rubiconis, transivit flumen, et bononienses convertit in fugam, et Imolam cepit, capta magna parte bononiensium. Ex altera parte marchio faciebat reaedificari unum castellum nomine Bazanum, quod ex antiquo pacto facto inter bononienses et mutinenses debebat stare destructum perpetuo. Sed bononienses, qui iverant ad impediendam aedificationem, audito sinistro rumore Imolae, reversi sunt. Et sic eodem die Imola perdita est, et Bazanum reaedificatum contra bononienses: unde dictum est: *Quam propriam norat, Imolam Bononia plorat: Azo Bazanum relevat quod marchio planum*. Igitur Azo lacessens et lacessitus bello, cum non videretur posse consequi victoriam speratam procuravit sibi magnos amicos. Et fecit magnam partem in Bononia et breviter eo res deducta est, quod qui regebant rem publicam Bononiae, coeperunt vocare rectores et officiales de parte ghibellina, quia guelphi erant favorabiles marchioni; sed postea in brevi fecit pacem primo cum parmensibus, deinde cum bononiensibus. Tempore igitur belli bononienses elegerunt in Potestatem eorum ad jura reddenda nobilem militem dominum Jacobum del Cassaro de civitate Fani. Qui vir temerarius, et qui non bene didicerat regulam juris: potentioribus pares esse non possumus; semper obloquebatur temere de dicto domino, semper vocans eum proditorem estensem, qui reliquerat ghibellinos Romandiolae. Marchio saepe audiens haec et indignans dixit: certe iste agaso Marchianus non impune feret imprudentiam suam asininam, sed castigabitur fuste ferreo. Dedit ergo operam, quod certi famuli idonei ad hoc persequerentur illum, quocumque pergeret, finito officio Bononiae. Cum autem ille iret de Venetiis Paduam in confinio territorii veneti et paduani, invasus a famulis qui latebant in insidiis, nesciens quo fugeret, ignarus viarum et locorum, trucidatus est, ut aperte tangitur in litera. Nunc ad literam; dicit poeta: {Et uno}, scilicet praedictorum spirituum, qui erat Jacobus del Cassero, {incominciò}, supple, dicere, captans benevolentiam: {ciascun si fida del beneficio tuo}, quod tu offers, {senza giurarlo}. Et hic nota, quod juramentum non debet fieri nisi urgente necessitate; nec tunc debet quis jurare per creaturam, sed per creatorem, quia juramentum est species latriae, idest, divini cultus. Cum enim homo jurat, invocat Deum in testem quod verum dicit; et in hoc praestat reverentiam Deo. Nota etiam quod simplex verbum in viro sapiente debet habere plus autoritatis quam sacramentum in viro vulgari. Et dicit: {pur che 'l voler non possa non recida}, vult dicere: dummodo impotentia non impediat voluntatem, quasi dicat: si habueris facultatem, sicut habes voluntatem. Et hic nota, quod tria secundum philosophum concurrunt ad executionem omnis effectus, scilicet, voluntas, scientia et potestas, sicut autor iam dixit Inferni capitulo XXXI. Potest enim quis habere voluntatem et potentiam, et tamen, quia non habebit scientiam, non habebit effectum; potentia enim ducit aptitudinem, et non actum, ut cum quis est actus natus ad doctrinam, quia potest discere mediante exercitio et studio; sed poeta hic, sicut et Boetius, capit potentiam perfecte, quae praesupponit scientiam; nam frustra est potentia quae non potest reduci ad actum, et frustra est calceamentum cuius non est calceatio, ut utrumque dicit philosophus. + +{Et io a lui.} Hic poeta ostendit, quomodo inquisiverit a Bonconte de eius sepultura, quae numquam fuit scita. Et ad declarationem istius literae, quae non est bene intellecta, est praesciendum, quod anno Domini MCCLXXXIX, florentini sociato Carolo II qui revertebatur Neapolim, veniens de Aragonia, ubi fuerat captivus, ut dicetur alibi, iverunt contra Aretium cum duce, quem dederat eis dictus Carolus, qui vocatus est Aymericus de Nerbona, vir probus et prudens in proelio, contractis undique viribus guelphorum de Senis, Luca, Pistorio, Vulterris, et etiam de Bononia. Et inter alios venit in subsidium florentinorum Maghinardus Paganus, vir peritus armorum, de quo dictum est paulo supra. Ex altera parte episcopus aretinus de Ubertinis, Boncomes de Montefeltro, et comes Guido Novellus, tunc Potestas Aretii, cum exercitu venerunt Bibenam, et fidentes viris valentibus, quia habebant secum duodecim electissimos, quos Palatinos vocabant, petiverunt pugnam cum florentinis, non timentes numerum hostium, qui erant duo millia equitum et duodecim millia peditum. Ipsi vero habebant solum octingentos equites et octo millia pedites. Ex quo Aymericus de Nerbona fertur dixisse: Aut sumus proditi, aut isti sunt viri insani; et continuo mutavit totum ordinem belli. Aretini tamen parvipendebant hostes temere dicentes, quod florentini molles erant magis familiares Veneris, quam Martis, licet esset antiquus patronus eorum. Cum autem quidam seniores suaderent, non esse bellandum, unus juvenis aretinus nimis calidus, dixit: Qui timet, fugiat. Tunc miles antiquus florentinus dixit: Neri, Neri, quia sic vocabatur, tu habes rostrum citrinum, quasi dicat: tu es nimis juvenis; tu fugies, et ego remanebo. Et ita fuit de facto. Et breviter, ordinatis aciebus, hinc inde cum magna arte concursum est cum tanto ardore animorum, quod primi percussores florentinorum fuerunt feliciter debellati. Tunc Cursius de Donatis, strenuus miles, licet poena capitis esset moventi se ab acie, magnanimiter ingessit se in hostes transversaliter cum impetu tanto, quod fuit principium victoriae suorum. Magnis viribus pugnatum est: tandem florentini victoriam obtinuerunt. Ex hostibus occisi sunt plusquam duo millia. Inter alios Guillielmus episcopus, et alius Guillielmus de Paççis, vir strenuissimus, illo tempore nepos ipsius episcopi, et Boncontes de Montefeltro. Ex hac victoria non solum arrogantia aretinorum, sed tota pars ghibellina fuit multum attenuata. Ad literam ergo: dicit poeta, {et io a lui}, supple, dixi illi Bonconti, {qual forza o qual ventura ti traviò sì fuor di Campaldino}; istud proelium factum est apud Poppium et Bibenam in contrata, quae dicitur Certus mundus, in planitie, quae appellatur planities Campaldini; {che non si seppe mai tua sepoltura?} Nam corpus ipsius numquam potuit inveniri; sed poeta fictitie facit sibi sepulturam. + +{Quivi.} Hic poeta describit quosdam spiritus modernos notabiles; et primo nominat unum magnum jurisconsultum de Aretio, qui fuit tempore illo famosus et acutus in civili sapientia, audax nimis. Unde semel interrogatus a scholaribus suis Bononiae de quodam puncto juris, non erubuit dicere: Ite, ite ad Accursium, qui imbractavit totum corpus juris. Unde dicit: {Quivi era l'Aretin}. Hic vocatus est dominus Benincasa, licet male cesserit sibi; et fuit de uno castello comitatus Aretii, quod dicitur Laterina. Et tangit occisorem eius, virum omnium sui temporis violentissimum, quem notanter describit a ferocitate sua, dicens: {che dalle braccia fiere di Ghin di Tacco ebbe la morte}. Ideo, lector, volo quod scias, quod iste Ghinus non fuit ita infamis, ut aliqui scribunt, quod fuerit magnus sicarius et spoliator stratarum. Iste namque Ghinus Tacchi fuit vir mirabilis, magnus, membratus, niger pilo, et carne fortissimus, ut Scaeva levissimus, ut Papirius Cursor prudens et largus; fuit de nobilibus de la Fratta, comitatus Senarum; qui expulsus viribus comitum de Sancta Flora occupavit nobilissimum castrum Radicofani contra papam. Et cum suis famulis manipulariis faciebat multas et magnas praedas, ita quod nullus poterat ire tutus Romam vel alio per partes illas. Sed fere nullus incurrebat manus eius, qui non recederet contentus, et amaret et laudaret eum. Et audi morem laudabilem in tali arte latrocinandi: si mercator erat captus, Ghinus explorabat placibiliter quantum ille poterat sibi dare; et si ille dicebat quingentos aureos, auferebat sibi trecentos, et reddebat ducentos, dicens: Volo quod possis negotiari et lucrari. Si erat unus sacerdos dives et pinguis, auferebat sibi mulam pulcram, et dabat ei unum tristem roncinum. Et si erat unus scholaris pauper vadens ad studium, donabat sibi aliquam pecuniam, et exhortabatur ipsum ad bene agendum et proficiendum in scientia. Et certe si iste nobilis Ghinus numquam fecisset aliud laudabile, nisi quod tam egregie medicavit abbatem Cluniacensem delicatissimum et ditissimum, et curavit optime a morbo stomachi, pro quo ibat ad balnea cum superbo apparatu gallico, ut pulcerrime scribit vir placidissimus Boccatius de Certaldo sermone materno in libro suo, qui dicitur Decameron, satis esset laudandus. Sed ut cito veniam ad propositum, accidit semel, quod quidam frater Ghini captus, adjudicatus est suspendio per praedictum judicem Benincasam, qui erat tunc assessor in civitate Senarum; sed timens ferocitatem Ghini, finito officio, factus est auditor papae, ut sic tutior esset. Cum autem sederet semel pro tribunali ad bancum in sala publica, in qua erant millia personarum, ecce Ghinus Tacchi incognitus, velut Scaevola, magis timendus, quam timens, invasit eum terribiliter, et gladio transfossum praecipitavit ab alto. Et fugiens evasit, transiens velut fulmen ardens per medium turbarum. Et hoc est quod dicit nunc poeta de Benincasa; {che da le braccia fiere di Ghin di Tacco ebbe la morte}. Et nota quod et ipse Ghinus habuit mortem violentam ab alio. Nam papa Bonifacius magnanimus, audita natura mirabili istius hominis, relatu et rogatu praefati abbatis Cluniacensis misit pro eo et petivit, quare tam nobilis animus sic se inhonestabat arte praedandi. Cui Ghinus respondit, quod exercebat vitium rapinae, ut posset uti virtute liberalitatis. Tunc Bonifacius videns, quod istud erat vitium fortunae, non animi, fecit eum militem Sancti Johannis, et dedit ei magnum beneficium, quo posset honeste facere magnificentias. Semel autem stans apud Asinam Longam in comitatu Senarum inermis, invasus a multis armatis, probiter pugnans interfectus est. De quo audivi illud mirabile, quod scriptum est de Caesare, scilicet, quod omnes percussores eius in brevi mala morte obierunt. Ideo forte Dantes nominat eum hic, ut ponat eum salvum. De homine isto plura non dico, de quo posset fieri tragoedia. Deinde poeta addit alium aretinum. Et ad sciendum, quis fuerit iste innominatus, debes scire, quod in civitate Aretii ex nobilibus de Petra Mala fuit unus dominus Tarlatus antiquus, qui genuit Angelum primogenitum; ex quo natus est Guido episcopus aretinus, famosus dominus Aretii, vir magnanimus et magnificus, nihil habens clericale, qui Aretium patriam suam magnis honoribus et multis commodis decoravit. Ex dicto Tarlato natus est alius filius nomine Zutius patruus dicti episcopi, juvenis strenuus armorum. Hic, cum Tarlati gererent bellum cum Bostolis nobilibus de Aretio, qui exules recipiebant se in castello, quod dicitur Rondine in Valle Arni, equitavit contra illos; et cum persequeretur quosdam, equus fortis transportavit ipsum in Arnum, et suffocatus est in quodam pelago. Cuius corpus inde extractum Bostoli ludibriose sagiptasse dicuntur; quapropter acerbum odium natum est inter partes. Dicit ergo bene: {e l'altro}, scilicet, aretinus, {che annegò}, scilicet, in flumine Arni, {correndo in caccia}, dum persequeretur hostes, vel illi eum. + +{Non.} Hic Ninus probat, quod ista non bene fecerit nubendo secunda vice, quia non erat sibi tam honorabile post mortem dici uxor Galeatii, sicut si diceretur uxor Nini. Dicit ergo: {la vipera}, insignium vicecomitum de Mediolano, {che i milanesi accampa}, idest, quam mediolanenses portant in campo, quia Galeatius erat tunc dominus Mediolani, {non le farà sì bella sepoltura}, idest tam honorabilem, {com'avria fatto il gallo di Gallura}. Nam Gallus est insignium judicum Gallurae; quasi dicat: pulcrius fuisset sibi, quod in epitaphio sive titulo sepulturae legeretur: Hic jacet Beatrix, uxor judicis Nini de Gallura, quam quod legatur: uxor domini Galeatii de Mediolano. Et dicunt communiter exponentes, quod Ninus erat nobilior et melior illo, sed de hoc non facio curam hic; sed dico quod loquitur subtilius, et vult dicere: maior honor erat huic illustri mulieri dici uxor unius viri tantum, scilicet primi, quam secundi; ita quod tacite tangit eam, quod nupsit secundo, unde iam doluit de hoc supra. Et certe istud est laudabile in muliere, et fuit laudabilius olim in Roma, quae aliquandiu fuit quoddam templum pudicitiae. Unde Valerius dicit, quod quae uno erant contentae matrimonio corona pudicitiae honorabantur; imo usque in hodiernam diem, non habetur mulier in magno pretio vel honore in urbe, quae nubit post primum virum; sed certe venit lex nova quae dicit: mulier soluta lege viri, quotiens vult nubat in Domino. Ista nobilis domina, quid debebat facere vidua, quae erat juvenis et formosa, et sine filiis masculis? Et quomodo potuisset etiam si voluisset contradicere marchioni fratri suo potentissimo? Sed ulterius non erit superfluum considerare hic quod poeta noster non sine quare descripsit hic incidenter istam domum mediolanensem ab insignio, quia armatura ista terribilis et domus fuit nimis potens diu in Lombardia. Unde primo nota quod vipera est serpens strictus superius, amplior inferius, habens caput dentatum, os acutum, sed masculus tantum duos dentes inferius, et alios duos superius correspondentes illis; foemina autem habet plures: et in hoc cognoscitur morsus masculi a morsu foeminae, ut dicit Avicenna. Et de isto animali Plinius et multi dicunt quod exitus superfluitatis est sicut puncta acus, ideo non potest concipere nec parere sicut alia animalia; quod totum Albertus magnus reputat falsum, et dicit quod numquam natura dedit actum, cuius non daret naturalem potentiam et facultatem; ideo dicit, quod omnia genera serpentum concipientium primo ova, et postea parientium animal propter duas sui uteri dispositiones dicuntur viperae, quasi vi intrinseca parientes. Ad propositum ergo domus vicecomitum de Mediolano portat viperam pro armatura, quae tenet infantulum totum sanguineum in ore, quem nunc deglutit, nunc evomit, sed tenet in continuo cruciatu. Vult ergo dicere Ninus, quod Beatrix plus esset honorata gallo, armatura primi viri, ave domestica, quam vipera, armatura secundi viri, serpente feroci; qui gallus naturaliter inimicatur serpenti. Circa secundum, videlicet circa potentem domum est sciendum, quod primus promotor domus vicecomitum fuit cardinalis Octavianus de Ubaldinis, qui fecit fieri Othonem vicecomitem capellanum suum, archiepiscopum Mediolani; qui vir astutissimus rogavit eumdem, ut faceret fieri Raymundum de la Turre patriarcham Aquileiae, ut illi de domo sua sequerentur eum: et sic factum est. Qui Raymundus tenuit patriarchatum viginti sex annis; et fuit frater domini Alemanni, qui primus fuit capitaneus Mediolani. Igitur anno Domini MCCLXXVI expulsis dominis de la Turre de Mediolano, qui diu fuerant potentissimi, Otho cum suis intravit Mediolanum cum isto modo et pacto, quod plures ex nobilioribus domibus eligerentur capitanei, qui regerent civitatem successive, quorum primus fuit dominus Maffaeus vicecomes nepos eius, ob reverentiam eius. Cum autem Maffaeus diceret in fine anni patruo suo, officium finiri, Otho extorsit gladium de vagina nepoti, et dixit: Eripe a me, si potes, hunc gladium. Ille notavit dictum, et continuavit regimen. Iste Maffaeus fuit providentissimus tyrannus; et sua solertia fecit multa magnalia, et vixit ultra nonaginta annos, et usque ad mortem viguit magno intellectu. Cum autem Maffaeus vellet omnia sibi, et non participaret consortibus suis et aliis, expulsus fuit de Mediolano; et illi de la Turre cum viribus patriarchae venerunt supra Mediolanum cum magno exercitu et magnis potentibus Lombardiae. Et breviter opera Alberti Scotti de Placentia, Guidottus de la Turre intravit Mediolanum, et paulo post factus est capitaneus; duxit asperum dominium valde, et multum persequutus fuit Maffaeum et filios, ita quod quasi reduxit eos ad nihilum. Unde fugientes paupercule de terra in terram, reduxerunt se ad unum parvum castellum in comitatu Ferrariae, propter affinitatem Beatricis, de qua dictum est. Guidottus non contentus persecutione, illudens fortunae Maffaei, de industria misit hominem curialem sagacem ad eum, qui fecit Maffaeo duas petitiones, scilicet, quomodo stabat, et quando sperabat redire Mediolanum. Maffaeus prudens lepide respondit ad primum; et subito dixit: Videtur mihi bene stare, quia scio vivere secundum tempus. Ad secundum dixit: Quando peccata domini tui praeponderabunt meis, tunc revertar Mediolanum. Guidottus facta sibi relatione per virum curialem, dixit: Bene lucrifecisti palafredum et robam. Et ista bene sunt verba prudentissimi Maffaei. Et sic fuit in brevi. Nam Maffaeus reintravit Mediolanum, quando minus sperabatur, reductus per Henricum VI. Iste Maffaeus habuit quinque filios, quorum primus fuit Galeatius, qui successit patri in dominio, et Azo filius eius tenuit dominium post eum. Secundus fuit Johannes archiepiscopus Mediolani, vir satis simplex, sed multum regebatur consilio suorum consiliariorum. Et fuit summus cum Luchino tertio genito, et defuncto Luchino (qui fuit justissimus tyrannus) Johannes solus regnavit. Hic fuit potentissimus; nam ultra terras Lombardiae, quas tenuerat Luchinus, habuit Bononiam et Januam cum omni jurisdictione sua. Quartus fuit Marcus miles strenuissimus armorum. Quintus Stephanus, qui dum propinaret poculum Bavaro, et vellet illi dare venenum, ut ordinatum erat cum fratribus, Bavarus praesentiens, dixit: Bibe tibi; qui coactus bibere mortuus est. Hic Stephanus fuit pater Barnabovis et Galeatii, qui duo diebus nostris ita lacerant Lombardiam. + +Ad primum veniens dico, quod poeta describit unum mirabile somnium; unde attende quod istud capitulum est valde difficile et subtile, ideo poteris videre si Dantes fuit mirabilis poeta. Volens ergo describere somnium primo praemittit somnum, describens horam temporis qua obdormivit; et sententialiter non vult aliud dicere, nisi quod dedit se somno, exigente natura, circa finem tertiae horae noctis iam surgente aurora lunae, quae in quarta hora noctis apparere debebat: describit ergo auroram lunae poetice, dicens: {La concubina di Titone antico}. Sed adverte quod ista litera videtur multum difficilis et dubitabilis, quia poeta videtur dicere unum quod numquam fuit dictum vel fictum per alium poetam, scilicet quod aurora lunae sit concubina Titonis; ideo aliqui dixerunt quod autor describit hic auroram solis, sed hoc est falsum et impossibile si quis bene consideret literam istam. Dico ergo quod simpliciter describit auroram lunae; sed cum vocat eam concubinam Titonis, dico et credo, quod poeta noster de novo hoc fingit, sicut saepe, imo quasi semper facit novas fictiones in omni materia. Consideravit enim quod omnes poetae dant auroram solis in uxorem Titoni; ideo ipse dat illi amicam, scilicet auroram lunae, quia uxor stat prope virum, amasia vero a longe. Vult ergo dicere, quod erat tertia hora noctis primae, quia aurora lunae iam surgebat, quae est concubina Titonis. Ad cuius intelligentiam debes scire, quod Titon filius Laomedontis regis troiani non jure, sed viribus et auxilio fortunae acquisivit certam terram in extremo orientis, cuius fuit rex: ideo poetae finxerunt quod Titon esset maritus Aurorae, quia habuit terram, unde venit auroram subiectam sibi, sicut vir habet uxorem, et ex ea procreavit filium nomine Memnonem, qui in auxilium regis Priami venit ad Troiam dum obsideretur a graecis, et fuit ibi bellando peremptus, sicut scribit Virgilius. + +Ad primum veniens dico, quod poeta praemittit orationem quam cantant isti superbi, quia, scilicet, cantant orationem dominicam, dicentes: {Pater noster}. Sed antequam veniam ad expositionem literae, est primo praevidendum, quod aliqui mirati sunt, imo quasi truffati, cur poeta inserat hic istam orationem communem, quam sciunt omnes pueri et puellae. Ad quod dico, quod non inutiliter, non superflue hoc fecit, cum in ea sint multi passus non bene intellecti; ideo ipsam ponit, et in quibusdam punctis exponit. Et est notandum quod poeta potius ponit istam orationem sanctam hic, quam alibi, quia isti superbi damnabilius peccaverunt, et plus fecerunt contra istam orationem; ideo orationem perfectissimam omnium canunt. Ad cuius perfectionis intelligentiam volo te tota mente notare, quod oratio est perfectissima; primo ratione autoris est excellens et authentica, quia non a discipulo vel propheta, sed a Dei sapientia instituta; ratione materiae est sufficiens et completa, cuncta necessaria homini comprehendens; ratione formae, quia brevis et expedita. Sic enim decuit ut verbum abreviatum faceret Christus in oratione, ne quis de ignorantia eius posset se excusare, quasi tardus ingenio vel ineptus ad studium; ergo bene est oratio perfectissima; unde Augustinus: Si per omnia sanctarum precationum verba discurras, quantum existimo nihil invenies, quod ista non contineat vel excludat. Ista ergo oratio non continet nisi bonum, quod patet discurrendo per omnes petitiones. In duabus enim primis petimus consequi ultimum finem; et prima enim, quae est sanctificetur, petimus dilectionem nostri in Deum. In duabus sequentibus petimus quae per se sunt utilia ad finem ipsum consequendum, unum quidem directe, cum dicimus fiat; aliud vero instrumentaliter cum dicimus, panem. In tribus sequentibus petimus quae utilia sunt per accidens: in prima quidem rationem peccati, cum dicimus, et dimitte; in secunda, superationem hostis, cum dicitur: et ne nos; in tertia liberationem a malo, cum concluditur: sed libera. Quia vero in omni deprecatione benevolentia reconcilianda est eius quem deprecamur, ut ait Augustinus, ideo brevis praemittitur prologus, scilicet, Pater noster qui es in coelis, in quo disponitur animus deprecantis: primo per hoc quod dicitur Pater: dulce verbum est, ubi olim terribiliter dicebat: ego Dominus, ego Dominus, nunc vult appellari Pater, et sic fiduciam praestat obtinendi quod petitur filiis adoptionis. Quanta cura ergo debet conari qui dicit: Pater noster, quod tanto patre non sit indignus: et dicit noster, et non meus, ut confitearis filiationem esse communem aliis, et non velis derogare juri fratrum tuorum. Pater enim est specialiter solius Christi, sed generalis omnium. Et quia voluntas exauditionis ostenditur inesse Deo, per hoc quod dicitur Pater, ita et potentia per hoc quod dicitur, qui es in coelis; sed cum sit ubique, dicitur potius esse in coelo, quia ut dicitur primo coeli et mundi, propter incorruptionem coeli omnes posuerunt coelum locum spirituum. Dicit ergo poeta in litera invocative: {O Padre nostro, che nei cieli stai}; et declarat quomodo sit in coelis, dicens, {non circonscritto}, quia non continetur a coelis, sed solus est omnia continens, ut ait Augustinus; nam immensitas divinae magnitudinis est, ut intelligamus eum intra omnia non inclusum, extra omnia non exclusum; unde non est magis in coelo quam in terra vel alibi, sed constituit sibi locum excelsum et luminosum, in quo angeli et beati contemplarentur eum. Unde dicit: {ma per più amore ch'ai primi effetti}, scilicet, angelis ab initio seculi, {di lassù tu hai}; quia magis diligit eos, et diligitur ab eis. + +Et ne sua petitio videatur vana ostendit, quod merito debeat sperare conductum, dicens, {tu scaldi il mondo}, tamquam lampas indeficiens, {tu sovr'esso luci}, omnia illuminans, et ideo: {li toi raggi den sempre esser duci}, omnium itinerantium per omnem callem, {salvo s'altra ragion in contrario non pronta}; et est pulcerrima metaphora. Sicut enim sol sensibilis semper illuminat mundum, et tamen interdum nubes vel nebula eripit nobis conspectum eius; ita lux divinae gratiae semper illuminat nos, nisi tenebra peccati privet nos illa. Sed antequam ulterius procedam, lector, nolo praetermittere quaestionem difficillimam quae oritur hic; quare scilicet poeta noster tam curiose et seriose hic pertractat de invidia, de cuius poena nullam mentionem fecit in inferno; nec minus videtur dubitandum de vana gloria, de qua tam egregie iam tractavit hic, et in inferno videtur omnino praeteriisse. Ad cuius fortis nodi dissolutionem est dicendum, quod poeta potest dici punisse invidiam et inanem gloriam in inferno, sed implicite et occulte. Consideravit enim, quod ista duo vitia, licet videantur diversa et habere diversos effectus a superbia, tamen ambo sunt ab uno stipite et magis adhaerentia matri quam caetera; nec tam superba et diligens mater potest ex aliqua parte se convertere quin has duas filias semper secum trahat. In purgatorio vero de his tractat explicite et aperte, quia duplicem habuit respectum secundum duo diversa loca. Homo enim positus in inferno, idest in statu vitiorum, non cognoscit nec discernit peccata, nisi in communi et in confuso, sicut in materia praesenti, dicit aliquando superbus: bene cognosco vitium meum, bene scio quod sum superbus; sed non dicit: sum invidus, sum gloriosus, sum temerarius, et ita de aliis filiabus superbiae. Sed positus in purgatorio, idest in statu poenitentiae, discernit et ruminat omnia tam principalia quam accessoria, et de singulis dolet, et poenitentiam agit; sicut etiam potes videre, quod in inferno sub involucro tractavit in uno capitulo de avaritia, prodigalitate, iracundia et accidia in generali et compendiose, non nominando in speciali aliquem avarum, prodigum, irosum et accidiosum. In purgatorio vero tractat de singulis distincte, diffuse; de singulis faciens non unum capitulum sed plura, et in singulis nominatim, notans aliquos tali vitio. Sed hic statim suboritur alia dubitatio, quae non videtur habere minus difficultatis. Hic enim obiiciet aliquis et merito: si poeta in purgatorio magis minute exquirit et discutit peccata, quare ergo in purgatorio non punit et purgat tot species violentiarum et fraudium, quas tanta arte et studio describit et distinguit in inferno? nam in toto purgatorio nihil dicit de blasphemis, desperantibus, foenerantibus, et contra naturam agentibus; similiter nec de adulatoribus, furibus, divinatoribus, scismaticis, falsariis, proditoribus, de quibus singulatim tractat in inferno? Dicendum breviter, ut mihi videtur, quod hic diligens trutinator in purgatorio tractat diligenter de septem peccatis principalibus eorum maxime qui peccaverunt per incontinentiam, quia de talibus inveniuntur multi qui veniunt ad purgatorium et poenitentiam in vita, vel in morte. Sed illi qui peccant per malitiam raro veniunt ad purgatorium in vita vel morte; ideo de talibus noluit facere tractatum per se sicut fecerat in inferno. + +{La casa Traversara.} Hic Guido non contentus nominasse supra solum Petrum Traversarium de Ravenna, nunc nominat ipsam stirpem, quae fuit tota clara et aliam familiam famosam valde de dicta terra; unde dicit: {la casa Traversara}. De ista domo fuit alius miles magnus princeps in Ravenna, scilicet Paulus Traversarius, qui simul cum viribus venetorum expulit Salinguerram principem de Ferraria, {e gli Anastagi}: isti fuerunt magni nobiles et potentes, a quibus una porta in Ravenna usque hodie denominatur porta Anastasia. De ista domo fuit nobilis miles dominus Guido de Anastasiis, qui mortuus est per impatientiam amoris cuiusdam honestissimae dominae, quam numquam potuit flectere ad eius amorem. Fuerunt et aliae familiae clarae in Ravenna, sicut familia Honestorum, de qua fuit nobilis adolescens Anastasius de Honestis, qui amoratus de filia pulcerrima Pauli Traversarii, tandem illam habuit in uxorem, sicut honeste scribit Boccaccius, curiosus inquisitor omnium delectabilium historiarum. Et hic nota, lector, quod poeta noster facit hic istum Guidonem nominare aliquos viros claros saeculares modernos, quia sic conveniebat viro militari. Sed alios viros illustriores antiquiores genuit haec patria, sicut Petrum Damianum, de quo poeta scribit capitulo XXI Paradisi, et Romualdum de Honestis, de quo scribit capitulo XXII Paradisi. Nota etiam, quod Ravenna est tota sphaerica, habens muros antiquissimos, amplissimos magis infra terram quam supra, signum magnae vetustatis; ubi quondam Caesar facturus civile bellum, moram traxit, tamquam in confinio provinciae suae, ut scribit Svetonius; quam duo flumina amplectuntur, quae ibi coniunguntur in unum; habuit portum capacissimum, qui modo repletus est. Ravenna templorum multitudine et pulcritudine est decorata, fide catholica insignita; nam ab initio fidei, Petrus misit Apollinarem discipulum Ravennam ad seminandam fidem; ex quo tempore fuit postea potentissima, temporibus gothorum, langobardorum, et vandalorum; habuit saepe reges; multa et magna proelia fecit et tulit, licet hodie sit tantum languida et exhausta; sed decrepita amisit vires suas proxima occasui. Sicut enim scribitur in libro Chronicae Ravennae, qui dicitur pontificalis, Ravenna condita est a pronepotibus Noe post Diluvium ante Nativitatem Christi per annos duo millia quadringentos nonaginta novem. Quod non credo, quia de tam longa antiquitate nulli autores authentici, quos ego viderim, aliquid scribunt. Ravenna enim fuit colonia sabinorum, ut dicit Plinius; et dicunt quidam sequentes opinionem communem, quod sic dicta est, quia ratibus venientes condiderunt eam. Non mirum ergo, si poeta nobilis elegit sibi vivere et mori in nobili civitate, ubi jacet apud locum Minorum in tumulo valde gravi. Et certe dignius quiescit Dantes in terra madida sanguine martyrum, in qua fuit honoratus in vita, quam in terra maligna et ingrata, ut ipse ait, de qua vivens digne factus est exul. Et concludit poeta de duabus familiis praecipuis de Ravenna: {e l'una e l'altra gente}, scilicet, genus Traversariorum et Anastasiorum, {è diretata}, quia non extat haeres suus. De quo dolendum est. + +Et ponit responsionem suam ad Virgilium, dicens: {diss'io: o dolce padre mio, se tu m'ascolte, io ti dirò ciò che m'apparve}, in visione quam feci, {quando le gambe mi furon sì tolte}, sicut tu vides, quia amisi omnes vires corporis ex magna perturbatione animi. Et hic nota quod poeta noster subtiliter fecit istam fictionem: fingit enim se ita fessum et fatigatum ista visione, qua debebat potius esse vigoratus contra impetum irae, ut per hoc det intelligi, quod ira quae est appetitus vindictae, est ita naturalis homini, quod Homerus dixit, quod ira est dulcior melle distillante. Durissimum ergo videbatur sibi quidquid viderat in fictione illa, scilicet, quod deberet more Mariae se habere ad filium, quando esset provocatus ad iram; et quod deberet more Pisistrati remittere iniuriam factam in filiam suam; et quod more Stephani deberet parcere dantibus sibi innocenti mortem, quia increparet illos juste. Certe videbatur sibi difficilius parcere offendenti, quam superbos humiliari, et invido misereri. Ipse enim aliquando appetiverat vindictam, quod maxime faciunt florentini; et vere ita videtur difficile homini parcere, quod multi constituti in articulo mortis, cum in caeteris essent bene dispositi, nulla ratione vel persuasione potuerunt inclinari ad parcendum. Sic ergo vide quod istud capitulum est valde subtile in multis passibus suis. + +{In sul paese.} Ista est quarta et ultima pars huius nobilis capituli, in qua hic nobilis Marcus ad dilatandam hanc materiam, pro confirmatione dicti sui describit mutationem Lombardiae, quae propter discordiam papae et imperatoris amisit bona temporalia et spiritualia. Et ad huius literae expositionem oportet breviter perstringere aliqua de Friderico II, de quo aliqua scripsi Purgatorii capitulo III. Fridericus ergo, elatus magna potentia multorum regnorum et nobili prole proborum filiorum, temporalia et spiritualia conculcabat: propter quod fuit excommunicatus ab Honorio III papa et stetit contumax sex annis. Honorio mortuo, successit in pontificatu Gregorius IX de Anagnia, qui sedit quatuordecim annis; quo tempore Fridericus habuit inexorabile bellum secum. Post hoc Fridericus magna classe navali transivit ad Terram Sanctam, ubi privavit regno Hierusalem Johannem Brenensem socerum suum; de quo fecit se coronari anno Domini MCCXXXV. Gregorius IX, audita pace ficta quam Fridericus fecerat cum Soldano, dedit operam, quod dictus rex Johannes intraret regnum Apuliae, quod totum fecit rebellare Friderico. Sed Fridericus, velut ardens fulmen belli, cum summa celeritate revolavit in Italiam cum duabus galeis, et totum regnum celerius recuperavit: et ultra hoc occupavit patrimonium sancti Petri, ducatum Spoleti et Marchiam Anconae, ducens secum saracenos de Nuceria, quos traxerat de Sicilia de montibus Drepani, ut Sicilia esset tutior et Apulia subiectior. Deinde cum Gregorius ordinasset Concilium contra Fridericum, magnus numerus praelatorum veniens de partibus Galliae, captus fuit apud Pisas, quos postea Fridericus pauperrime dimisit, instante Ludovico rege Franciae: et tunc natum est bellum inter januenses et pisanos. Post hoc Fridericus aspirare coepit ad dominium Lombardiae. Unde sentiens, quod Mediolanum, Parma et Bononia et plures aliae terrae Lombardiae et Romandiolae coniuraverant cum ecclesia contra eum, descendit de regno in Lombardiam magnis viribus; et post multa proelia mediolanenses totis viribus suis, ecclesiae et colligatorum, cum venissent in auxilium brixiensium, concurrerunt cum Friderico in loco dicto Curte Nova; et post acre proelium mediolanenses debellati sunt cum magno damno suorum et exaltatione Friderici, qui in illa pugna strenue se gesserat. Cuius rei dolore Gregorius infirmatus mortuus est Romae paulo post: Fridericus vero victor cepit magnam partem Lombardiae et Romandiolae. Quo tempore habuit elephantem, ad quem videndum confluebant multi de populis Lombardiae. Tandem creatus est papa Innocentius IV vir nobilis januensis ex nobilibus de Flisco, anno Domini MCCXLI, qui sedit annis undecim et replevit ecclesiam multis cardinalibus ex diversis partibus christianitatis. Quo audito Fridericus turbatus, fertur dixisse: Heu! perdidi amicum meum; praesagiens quod futurum erat. Nam Innocentius, prudens et magnificus, videns potentiam et contumaciam Friderici, qui quasi totam possidebat Italiam, fecit armari apud Januam viginti galeas per consortes suos; et cum cardinalibus et curia ivit de Roma Lugdunum, supra Rhodanum, ubi celebrato concilio, cui interfuit bonus Ludovicus rex Galliae, damnavit et excommunicavit Fridericum. Interim consanguinei Innocentii et amici ecclesiae, expulsi de Parma, intraverunt Parmam cum consensu populi. In quorum auxilium continuo venit Gregorius de Monte Longo legatus ecclesiae cum mediolanensibus, placentinis et mantuanis, et paraverunt se ad defensionem. Fridericus indignatione plenus et ira, contractis magnis viribus, et Eccelino de Romano, obsedit Parmam, et fecit ibi Bastitam magnam in formam civitatis, quam Victoriam appellavit, jurans numquam recedere, nisi Parma capta, quam conceperat destruere, et transferre Victoriam. Igitur Friderico impugnante et ecclesia defensante Parmam per spatium sex mensium, saevitia hyemis cogente, militia civitatum utrinque ad propria remeavit. Fridericus vero remansit in Victoria, expectans tempus aestatis, spe expugnandae civitatis, quae penuria victualium parvo tempore poterat resistere. Ideo Fridericus, parvipendens obsessos, die quadam iverat extra Victoriam ad Falconem. Tunc parmenses quasi desperati furiose exeuntes, invaserunt Victoriam, quam captam ferro et igne destruxerunt, et praeda magna ditati sunt. Fridericus vero Cremonam fugiens vix evasit, amissis jocalibus suis et corona, quam habuerunt parmenses. Haec gesta sunt die Martis prima februarii anno Domini MCCXLVIII; et anno sequenti Henricus filius eius bellicosus captus est a bononiensibus apud Mutinam: qua victoria bononienses elati sunt valde. Deinde altero anno Fridericus mortuus est, nihil de tanta potentia secum trahens, nisi sarcinam peccatorum. Nunc descendendum est ad literam, quam sic ordinabis, {valore e cortesia}, idest, viri valentes et liberales, {trovarsi solea in sul paese}, scilicet, in Marchia Tarvisina et Lombardia, {ch'Adige e Po riga}, idest, balneat; quia Athesis nobilis fluvius labitur per Marchiam Tarvisinam, per civitatem Veronae; quae regio dicto tempore fuit crudeliter afflicta per Eccerinum de Romano, confoederatum cum Friderico; sicut Padua, Verona, Vicentia, Tarvisium. Padus vero nobilissimus fluvius dividit Lombardiam per medium; quae regio fuit miserabiliter lacerata per Fridericum, ut patet ex dictis. Et hic nota, quod iste Marcus bene noverat dominos et viros nobiles utriusque riperiae, quam solebat saepe frequentare, et mores laudabiles virorum et mulierum referre. Unde semel discurrens per riperiam Padi, dum iret de Ferraria Ravennam, audiens multum commendari Margaritam consanguineam Azonis III, marchionis estensis, intravit Argentam, ubi illa erat, tentaturus veritatem. Margarita autem valens, et bene morata, cum audisset de fama Marci, recepit ipsum laetanter; cui Marcus magnifice loquens, ait: Illustris domina, alta virtus tua ubique nota conduxit me huc, ut gloriari possim vidisse et audivisse dominam, quae excedit caeteras nobilitate generis et virtute animi. Marchionissa, volens experiri circumspectionem Marci, prudenter respondit subito: Certe, Marce, non possum de te dicere illud bonum, quod tu de me dicis. Et Marcus continuo dixit: Immo bene potuissetis, si voluissetis de me mentiri, sicut ego mentitus sum de vobis. Ex quo domina subridens, perpendens verum esse, quod de Marco audiverat, donavit illi certum jocale, et permisit ire ad viam suam. Et hic nota quod Marcus novit facere mirabilia scommata, quia bonum scomma debet mordere auditorem ut ovis, non ut canis; et debet fieri praesto et sine mora. De qua materia pulcre tractat Macrobius libro Saturnalium. Et dicit Marcus: {prima che Federigo avesse briga}, idest, bellum cum ecclesia cum Innocentio IV. Et subdit Marcus, nunc esse contrarium in Marchia et Lombardia; unde dicit: {or può sicuramente indi passarsi}, per dicta loca, quae sunt derelicta a bonis, {per qualunque}, scilicet, pravum, {lasciasse per vergogna di ragionar co' buoni}, quia sunt ibi rari, {o d'appressarsi}, illis bonis. Quasi dicat: quicumque verecundaretur colloqui et conversari cum bonis et curialibus potest audacter transire per has partes, quia inveniet multos de suis viles et vitiosos. + +{Un mese.} Hic Adrianus ostendit, qualiter modica experientia cognovit importabile pondus papalis dignitatis dicens: {Un mese e poco più prova' io come pesa 'l gran manto}, per mantellum Petri dat intelligi papatum, et maxime, {a chi dal fango il guarda}, sicut a labe avaritiae, gulae, et luxuriae, quae foedant virtutes omnes, ut iam dictum est in prima parte. Et hic nota, quod vere laboriosum est onus pontificale, si debeat bene servari immaculatum. Et magis experto poterat credere Adrianus, scilicet sanctissimo papae Gregorio I, qui in multis libris et locis dolet et deplorat istud gravamen; ex quo ostendit sarcinam illam nimis molestam esse omnibus, qui custodiunt illam illaesam. Ideo bene Coelestinus IV quasi mortifero fasce deposito, cum gaudio et laetitia solitudinem repetebat, nisi retractus fuisset opera Bonifacii; et tamen in illo privato carcere sancte vixit, et animam feliciter Deo reddidit; ubi Bonifacius infeliciter et desperate vitam finivit. Et confirmat dictum suum per comparationem claram, dicens: {che men mi sembran tutte l'altre some}, idest, quia caetera onera, quantumcumque gravissima, videntur levissima in comparatione ad istud. Et hic nota, quod vere nullum onus est par isti; nam qui summum pontificatum adeptus est, omnium curas, omnium sarcinas in se ipsum transtulit; quoniam intravit mare magnum cum parva navicula, quae semper agitatur turbine omnium ventorum; et ex libero factus servus in magnam miseriam incidit: omnium enim linguae de eo loquuntur, et lacerant eius vitam, et quidquid mali fit ubique totum ex illo, quasi uno fonte malorum, provenisse dicunt. Ideo bene alius papa Adrianus, natione anglicus, dicebat, quod pastor erat similis ventri, contra quem olim omnia membra iniuste coniuraverunt, ideo juste defecerunt. Nam stomachus quasi servus publicus dispensans omnia omnibus alimenta subtraxit. Ideo, ut breviter concludam, summus pontificatus, si bene geritur, est summus honor, summum onus, summa servitus, summus labor: si vero male, est summum periculum animae, summum malum, summa miseria, summus pudor. Ergo dubium est ex omni parte negotium. Ideo bene praefatus Adrianus papa quartus dicebat, cathedram Petri spinosam et mantum eius acutissimis per totum consertum aculeis, et tantae gravitatis, ut robustissimos premat et conterat humeros. Et concludebat: nonne miseria dignus est, qui pro tanta pugnat miseria? Et dicit: {un mese e poco più}, quia stetit in papatu forte quadraginta diebus. Et hic nota quod cum omnis hominum vita sit brevis, regum est brevior, pontificum brevissima. Unde multo maior numerus pontificum, quam imperatorum invenitur. Quia raro aliquis vocatur ad culmen tantae dignitatis, nisi senex vel vergens in senium. + +Unde infelix, in quo avaritia fixit radices suas, pacisceretur cum quocumque de quota parte vitae suae, si posset vendere alteri tempus sibi datum a natura: {perchè men paia il mal futuro e 'l fatto}. Hic Hugo amare commemorat facinus impium quod praegravat caeteris. Ad cuius intelligentiam est utile scire, quod Philippus Pulcer rex Franciae, conceperat indignationem contra Bonifacium VIII, qui promiserat facere Carolum de Valois fratrem suum imperatorem romanorum, quando venit pro paciario in Tusciam; sed nihil servaverat, quia audisti quam valenter se habuerit; immo eodem anno confirmaverat Albertum ducem Austriae. Ideo Philippus indignatus superbe tenebat et honorabat Stephanum de Columna inimicum eius, et beneficia conferebat in Francia pro voto suo. Propter quod Bonifacius magnanimus et alti cordis factus est palam sibi infestus; et ad justificandam causam suam fecit citari praelatos Franciae ad concilium et Philippum prohibentem et contumaciter recusantem se subditum Ecclesiae, temporaliter excommunicavit. Philippus obiiciens multa crimina Bonifacio, dicebat ipsum fore deponendum; sic hinc inde accenso igne irarum et discordiarum, alter in alterius perniciem coniurabat. Bonifacius irritabat flandrenses contra regem, et Albertum electum invitabat in Italiam. Philippus peiora meditans de consilio Stephani misit quemdam legatum suum in Tusciam cum Musatto Francesio milite florentino. Qui venientes in comitatum Florentiae, ad Stagiam castellum dicti Musatti, simulabant sagaciter agere de bono pacis; et clandestine cum magnis pecuniis et donis, corruptis multis proceribus Campaniae et Anagniae, ordinaverunt capere Bonifacium in patria; ubi stans intrepidus nihil tale sentiebat. Quo facto Sciarra de Columna cum tercentis equitibus et multis amicis et mercenariis peditibus, sub vexillo regis uno mane intravit Anagniam cum clamore; et ingratus populus secutus est signa regalia, et cinxit papale palatium. Bonifacius audito tumultu, omnium auxilio destitutus, tamquam magnanimus dixit secum: Ex quo debeo mori per proditionem ut Christus, moriar ut vicarius Christi. Et continuo assumpto habitu pontificali cum clavibus, conscendit papalem sedem. Sciarra cum suis, volente Deo, ut sancta dignitas servaretur intacta, non iniecerunt manus in eum, sed illum solis verbis lacessitum, sub honesta custodia relinquentes, conversi sunt ad rapiendum thesaurum. Post tertiam diem populus Anagniae recognoscens errorem suum, ruens in arma, duce Luca de Flisco cardinali, expulit Sciarram cum complicibus. Bonifacius liberatus tertia die more Christi non potuit laetari, indurato corde dolore. Sed recedens cum curia, venit Romam ad sanctum Petrum, cum intentione celebrandi concilium, et faciendi altam vindictam de iniuria atrocissima facta sibi per regem; sed intenso dolore superante animum eius, conversus in rabiem furoris, coepit se rodere totum; et sic verificata est prophetia simplicissimi Coelestini, qui praedixerat sibi: Intrasti ut vulpes, regnabis ut leo, morieris ut canis. Vide igitur si juste poeta detestatur tam crudele scelus in Philippo. + +{E le romane.} Hic poeta, tacta sobrietate Mariae, quae fuit perfectissima mulierum, nunc adducit exemplum unius generis mulierum clarum, et bene. Poterat enim dicere hic aliqua mulier: non sum Maria, quae repleta est spiritu sancto, immo sum foemina fragilis, quae habeo appetitus inordinatos; ideo ecce exemplum non unius sed multarum paganarum. Nam romanae olim, ut est apud Valerium, non bibebant vinum ne in aliquid dedecus prolaberentur. Unde narrat ipse Valerius de Romano, qui mactavit uxorem fuste, quam reperiit bibisse vinum furtim. Nam ab ebrietate ad libidinem faciliter fit transitus, maxime in muliere; nam quicumque vinum appetit vitiis januam aperit; tamen romani permittebant eis licenter cultum personae. Et tamen Seneca iam tempore suo conqueritur quod mulieres non minus potant quam viri, et viros vino provocant; et dicit quod olim non patiebantur calvitium neque podagram sicut nunc. Dicit ergo poeta quod illa eadem vox veniens ab arbore dixit: {E le romane antique furon contente d'aqua per lor bere}; utinam contentarentur hodie uno et simplici vino. + +{Non credo.} Hic poeta manifestat extremam maciem istorum famelicorum per unam pulcerrimam comparationem et propriissimam. Ad cuius cognitionem est primo sciendum, quod sicut fingit Ovidius libro octavo maioris circa finem Erisicthon de Thessalia vir sacrilegus temere spernebat deam Cererem et colentes eam, adeo quod nemus consecratum illi dicitur violasse; et uni ex famulis formidanti incidere quercum dedicatam deae in furore amputavit caput, et arborem ipsam prostravit ad terram. Irata dea altam vindictam fecit de homine insano: nam immisit famem inauditam in ventrem eius; unde Erisicthon in nocte somniabat comedere, vane vorans ventum, et crescente in dies fame vendidit et comedit omnia sua; nam quod satis fuisset uni populo non sufficiebat uni homini, et quanto plura vorabat, tanto plura appetebat more ignis. Demum omnibus consumptis vendidit unicam filiam suam pluribus vicibus, et ad tantam extremitatem devenit quod coepit comedere membra sua vorans se ipsum. Visa fabula, considera veram allegoriam quae latet sub cortice literae. Erisicthon namque figurative est gulosus qui inconsulte spernit Cererem deam bladi, quia scilicet, non contentus pane et vino et aliis fructibus terrae quaerit sapida summo artificio praeparata; ideo vindicta debita justo judicio Dei parata est, quia fames intrat corpus eius; nam si bene prandet, vult melius coenare; si multum bibit, semper plus appetit: et sic continuo magis ardet appetitus corruptus, ita quod in nocte somniando ducit labia et dentes, et velut ignis consumit illud, de quo possent vivere mille; quid ultra? hodie vendit campum, cras vineam, ut satisfaciat ventri importunissimo creditori. Consumpta pecunia, vendit domum, equum, vestem, ancillam, et absorbet et deglutit omnem substantiam suam; demum vendit filiam propriam, uxorem, sororem; quando prostituit pudicitiam alteri pro pretio ut respondeat improbae gulae. Postremo deficientibus omnibus vertit furorem in se ipsum, cum efficitur servus alterius, famulator, adulator, leno, et quod est horribile dictu, comedit se ipsum dum vadit ad hospitale, imo ad fossatum; et ubi comedit omnia sua pediculi comedunt eum, et vermes paulatim ipsum adhuc viventem comedunt et rodunt. Ergo sic maledicta gula damnosissimum vitium, irremediabile malum. Nunc ad literam. Dicit poeta: {Non credo che Erisitone si fosse fatto secco}, idest, macilentus extenuatus, {a buccia strema}, sine aliqua carnositate, {per digiunar}, idest, propter famem, {quando più n'ebbe tema}, scilicet, cum coepit vorare se ipsum. + +{Io.} Hic poeta manifestata fame maxima exemplo unius, manifestat ipsam exemplo multorum; ideo comparatio ista est propriissima ad factum. Et ad intelligentiam istius literae est sciendum, quod sicut habetur ex Josepho et aliis multis autoribus tempore illius durissimae obsidionis, qua Titus Vespasianus premebat Jerusalem omnibus intolerabilibus incommodis, crudelissima fames et nulli alii comparanda plus quam caetera mala urgebat miseram urbem, de qua non possem brevibus verbis dicere, quandoquidem homines stercora et urinas jumentorum coacti sunt capere; sed quod miserabilius fuit et cum lacrymis memorandum, mulier quaedam nobilis genere et divitiis nomine Maria inventa est in alia multitudine quae confluxerat ad urbem tempore obsidionis, ut alibi dictum est supra; cuius facultates tyranni primo invaserant, deinde per momenta satellites latronum reliquias rapiebant, propter quod mulier indignatione et insania accensa saepe illos provocabat maledictis ad interficiendum se; sed cum nullus vel ira vel miseria mactaret illam, nec aliqua via posset quaerere victum, fame et ira, pessimis consultoribus, instigante, armatur contra jura naturae. Nam assumpto infantulo quem lactabat dicere coepit: infelicis matris infelicior fili: in bello, fame, rapina latronum cui te reservabo? Nam si vita sperari possit, jugo romanae servitutis servamur; sed iam nunc ipsam servitutem fames praevenit, et praedones peiores fame et servitute nos premunt. Veni ergo, mi fili, esto matri cibus, praedonibus furor, saeculis fabula, quae sola deficiebat miseriis judaeorum. Et cum haec dixisset, simul filium jugulavit, et medium assavit, et reliquum reservavit. Et ecce praedones incitati odore carnis, mortem minantes nisi cibum quem senserant daret. Tunc illa infuriata dixit: certe partem optimam reservavi; et continuo detexit membra infantis; sed illi quamvis crudeles territi sunt nimis, nec potuerunt facere verbum, vincente naturali pietate. Illa vero vultu crudeli ferocior latronibus, dixit: filius meus est, meus partus, meum peccatum, comedite; nam et ego prior comedi quae genui: nolite fieri misericordiores matre, aut foemina molliores. Illi trementes recesserunt, hunc solum miserae matri relinquentes cibum. Et continuo repleta est civitas flebili rumore, et quilibet abhorrebat factum velut si ipse fecisset; et laudabant mortuos, postquam talium rerum non polluerentur auditu. Nunc ad literam: dicit poeta: {Io dicea, fra me stesso pensando: ecco la gente}, perfida judaeorum, {che perdè Jerusalemme}, unde Josephus narratis infinitis calamitatibus eorum, concludit; ut autem breviter dicam, neque puto aliam civitatem unquam fuisse passam talia, neque ullam nationem post hominum memoriam ferocioris fuisse malitiae. Et ecce quando: {Quando Maria nel figlio diè di becco}, cum bucca. Et sic nota quod sicut Maria filia Joachim hebraea vidit filium agnum immaculatum crudeliter affigi ligno crucis; ita nunc alia Maria filia Eleazari hebraea proprium filium innocentem crudelissimo affixit spito et dentes iniecit in eum. + +Et ostendit quod sic expedit eis propter nimiam impudentiam earum. Unde dicit interrogative: {quai barbare, quai saracine fur mai?} quasi dicat: numquam vel nusquam, {cui bisognasse discipline o spiritali}, idest, vel spirituales, sicut excommunicatio; vel habitus bonus, qualem dedit beatus Gregorius mulieribus romanis, sub quo honeste latent; {o altre}, scilicet, vel disciplinae temporales, sicut statutum civitatis, vel poena officialis, quae vetat inhonestam et enormem decisionem pannorum circa collum; sicut aliquando factum est Florentiae propter istas barbagienses. Et hic nota, quod poeta noster meritissime facit invectivam contra istas. Nam nulli artifices in mundo habent tam varia organa et diversa instrumenta et subtilia argumenta pro exercitio suae artis, sicut mulieres florentinae pro cultu suae personae. Non enim contentae naturali pulcritudine, semper conantur addere, et contra omnes defectus incredibili arte sagaciter se armant. Nam parvitatem adiuvant cum planula alta; carnem nigram dealbant; faciem pallidam faciunt rubicundam; capillos faciunt flavos; dentes eburneos; mamillas breves et duras: et ut breviter dicam, omnia membra artificiose componunt. Quid mulierum tuscarum mores referam, de quibus Gerius de Aretio satyram fecit ad imitationem Apuleii? Non solum autem mulieres tuscae, sed ubique terrarum intemperantes factae sunt, sicut Seneca ostendit de mulieribus romanis. Feminae autem florentinae vel Florentiae comedunt et bibunt, antequam vadant ad nuptias vel ad ecclesiam. + +{Quando.} Hic Dantes tacto ortu solis describit dispositionem Beatricis erga ipsum solem, quae acutissime respiciebat in ipsum. Unde dicit: {Quando}, idest, in qua tam bona hora temporis, {vidi Beatrice}, quae parabat ducere me ad beatitudinem, {rivolta in sul sinistro fianco}, ubi primo erat a dextera currus, ut patuit in fine Purgatorii; vel hoc pro tanto dicit, quia erant oppositi nostro situi, ita quod sol ibat eis ad sinistram, ubi nobis vadit ad dexteram eundo versus orientem, {e riguardar nel sole}, idest, aeternum solem justitiae Deum. Et tangit perspicuum modum suae intuitionis per nobilem comparationem aquilae respicientis nostrum solem sensibilem. Et est hic fixa mente animadvertendum quod Dantes videre meo non poterat facere perfectiorem comparationem nec magis propriam, si volumus colligere nobiles proprietates aquilae. Aquila enim primo est avis magna valde, talis est haec sacra scientia, et habet alas valde magnas, rostrum magnum, et fortes ungues, ita ista aquila nobilis est regina aliarum avium, ita ista est super omnes quia divina imperat et dominatur humanis. Aquila ultra caeteras aves volat altius et videt acutius, ita Beatrix sola ascendit coelum et videt Deum: inquisitio enim theologiae est causa cognoscendi Deum; unde theologia vocatur scientia post naturam, quae est finis scientiarum et perfectio earum; ipsa enim est finis ad quem tendit omnis inquisitio et in ea quiescit. Aquila sola inter aves non fulminatur, teste Plinio, sicut nec laurus inter arbores; ita ista inter scientias non potest eclipsari, sicut ostensum fuit II capitulo Inferni. Aquila sola intueri potest radios solis, et filios non valentes hoc facere non nutrit sed expellit; et ita Beatrix. Aquila est avis boni augurii non solum apud poetas, sed etiam apud historicos, et adhuc una penna aquilae coniuncta multis pennis anseris consumit eas; et dicit Albertus se fuisse expertum hoc in pennis alarum, ita volatus istius altissimae aquilae deprimit volatum aliarum scientiarum quae sunt tardae, sicut anseres respectu aquilae. Est etiam quaedam nobilissima aquila, quae non depascitur nisi corda aliarum avium, quas capit in nutrimentum sui; ita ista nobilissima scientiarum solum capit quaedam principia aliarum. Ad literam ergo dicit poeta: {aguglia sì}, idest, tam firmiter, {non gli s'affisse unquanco}, quasi dicat: quod aquila corporalis non tam fixe intuetur solem corporalem, sicut ista scientia spiritualis solem spiritualem qui Deus est. Et hic nota bene quod autor optime dicit; quoniam aquila non posset bene respicere rotam solis ex sola oculi puritate, quia lux solis fortissima, calidissima super oculum spericum et politum facit multas reflexiones radiorum ad medium oculi, ubi est humor glacialis, in quo sigillantur formae visibilium, et reflexio illa calefacit et dissolvit humorem illum; ideo oculi lacrymantur quando quis videt lucidum excellens. Oculus enim est quasi speculum animatum convexum; sed natura solers et sagax dedit aquilae pupillam nigram et cilia grossa, ut melius resistat; et tamen non posset hoc facere diu, quia humor ille frigidus dissolveretur et corrumperetur: sicut simile videmus in salamandra quae aliquandiu vivit in igne, quia frigidissimae naturae extinguit ignem sicut glacies; sed si diu steterit in igne vincitur et moritur. Bene ergo dicit poeta quod aquila nunquam respexit solem, sicut nunc Beatrix: nam oculus intellectualis purissimus istius dominae quanto diutius et fixius respicit solem aeternum, tanto fortius vigoratur et convalescit. + +Et claudit poeta capitulum primum, dicens: {quinci rivolse}, illa Beatrix, {invêr lo cielo il viso}, ut dirigeret meum visum intellectualem in illud. Et hic ultimo nota, lector, quod vere non erat mirum sicut dicit ista domina, si iste homo veloci et facili motu currebat nunc in coelum, et ferebatur in Deum, qui calcatis omnibus vitiis, purgatus omnibus peccatis pervenerat ad montem celsum tangentem coelum, ubi fuerat lotus duplici aqua mundissima, quarum altera induxerat oblivionem malorum, altera memoriam bonorum in animam depuratam ab omni affectionum perturbatione, sine superbia et cupiditate, quae sunt duae radices omnium peccatorum, receptus et investitus a septem virtutibus quibus revolabat in patriam, ubi felix victor infestissimorum hostium, gloriosissimum triumphum suis meritis praedestinatum iam sperabat. Quid mirum, inquam, si divinus hic poeta tanto cursu promissum bravium properanter petebat? ad quod nos tandem pervenire dignetur qui autorem viventem per omnes regiones coeli ad se trahere dignatus. Amen. + +{L'acqua.} Hic poeta assignat rationem dissuasionis quam fecit, et causam quare ipse audet intrare; dicit ergo primo: {L'acqua ch'io prendo}, idest, materiam quam nunc assumo describendam, {giammai non si corse}, idest, nunquam ab alio descripta fuit poetice intelligas; et sic est quasi mare oceanum non navigatum amplius ab alio quam ab eo. Et nota quod poeta bene dicit. Quis enim unquam excogitavit facere unum coelum artificiale, quale hic poeta mirabilis? Et in hoc tangitur eximia commendatio nostri poetae, quia nemo unquam ante eum poetice descripsit paradisum, similiter nec purgatorium; et sic non habuit quem imitaretur in duabus partibus sui poematis. Infernum vero si Homerus scripsit graece, et Virgilius latine, tamen multum nude, breviter et confuse; sed hic poeta novum fabricavit infernum summo artificio mirabiliter fingendo nova genera suppliciorum. Quis enim unquam punivit decem genera fraudium sicut ipse? quis descripsit talem arenam violentorum cum tam diversis poenis? et talia multa, quae non sine magna utilitate et delectatione audientium quotidie leguntur: unde inferni liber plus habet artis, ut mihi videtur. Nota etiam quod aqua quam autor nunc primo assumit percurrendam est profundissima omnium aquarum, ut testatur Augustinus. Audivi tamen quosdam ridenter dicentes, quod theologia, nisi moderni theologi admiscerent sibi philosophiam, tota staret in parvo libro parvi pretii. Sed indignanter respondeo quod nimis impudenter mentiuntur, quoniam in nulla scientia invenitur tam immensum volumen, sicut Biblia in sacra scientia; imo forte in caeteris facultatibus non invenitur tantus numerus librorum, quantus in divina scriptura. Quis enim posset in vita tantum legere, quantum Augustinus scribere, qui circa mille volumina edidit, etsi non fecisset nisi magnum volumen super Psalterium? ut nihil dicam de Origene qui multa millia fecit, et de aliis infinitis. Et quia posset quis quaerere: unde venit tibi audacia intrandi istam magnam aquam? respondet autor: quia habeo bona auxilia, scilicet, Palladis, Apollinis et Musarum. Ad quod est praesciendum quod, sicut patet apud diversos autores, Minerva fuit femina, cuius origo ignota fuit; sed dicta est absque matre ex cerebro Jovis nata propter eius coelestem sapientiam; unde et vocata est Athena, idest, immortalis. Haec semper virgo fuit inventrix multarum artium; nam prima reperiit lanificium ignoratum antea omnibus, et opus texendi mira arte composuit; adinvenit prima olivam et olei liquorem optimum; similiter artem militarem, peritiam armorum, calculum numerorum; ideo merito totum fuit celebrata per orbem, et praecipue apud Athenas. Modo ad propositum dicit poeta: ego navigo istam aquam, quia habeo ventum prosperum, scilicet, favorem Minervae; unde dicit: {Minerva spira}, idest, infundit mihi spiritum sapientiae, {e conducemi Apollo}, quasi dicat: habeo bonum nautam et gubernatorem meae navis, scilicet, Apollinem deum poetarum, cuius auxilium imploravit in praecedenti capitulo; et tertio habeo magnetem et acum, quae ostendunt mihi tramontanam, ad quam navigo in isto magno mari. Unde dicit: {e nove muse}, musae dicuntur novem deae poetarum, de quibus plene dixi primo capitulo Purgatorii, {mi dimostran l'Orse}; nam in nostro polo septentrionali sunt duae constellationes, scilicet ursa maior et minor, in qua est tramontana, ut dicetur clare XV capitulo huius libri; vel expone subtilius, {nove muse}, idest, novellae, quia de novo incipio poetare de vero Deo aeterno, non de aliis gentium, sicut fecerunt antiqui poetae, qui, teste Aristotele, fuerunt primi theologizantes de diis. + +{Quei.} Hic poeta volens animare ipsos scientificos ad sequendum suum opus, ostendit mirabilem effectum eius per unam comparationem pulcerrimam. Ad cuius intelligentiam nota quod socii Jasonis habuerunt duplicem admirationem; primo, quando viderunt primam magnam navim, cum Jason navigavit mare, quod nunquam in antea fuerat; secundo, quando viderunt ipsum dum pervenisset ad terram Colchorum seminare dentes serpentis, ex quibus continuo nati sunt homines armati. Ita ad propositum vult dicere autor: vos primo videbitis magnam novam navim, idest, magnum opus novum, quod antea non vidistis; secundo, videbitis, quod ex re vili nascentur milites armati, idest, ex verbis vulgaribus nascentur fortes sententiae. Ad literam ergo dicit Dantes: {Quei gloriosi}, idest, incliti juvenes, qui vocati sunt argonautae; fuit enim flos juventutis Graeciae, {che passaro a Colco}; Colchi fuerunt populi in finibus Ponti, quod hodie dicitur magnum mare; nec terra eorum fuit insula, sicut quidam ignoranter scripserunt. Colchos Pompeius gloriosus dux romanus vicit in septentrione; {non s'ammiraron, come voi farete}, supple, quando viderunt primo Jasonem navigantem, ut sit comparatio propria de navigatione Jasonis ad navigationem autoris: deinde, {quando vider Jason fatto bifolco}, idest, more bubulci arantem terram et seminantem dentes vipereos: haec historia nota est communiter apud omnes. Sed ut magis videas, lector, quanto nobilis haec comparatio sit propriissima, volo notes, quod Jason primus cum prima magna navi intravit mare magnum; ita Dantes primus poeta cum magno ingenio intravit mare magnum, idest, altam materiam paradisi: Jason acquisivit magnum thesaurum, et Dantes summum bonum: Jason gloriosissimus fuit post Herculem, imo Herculem duxit secum in magna navi et Orpheum poetam et alios nobiles, et triumphavit de dracone, bobus vomentibus ignem, et terrigenis qui inter se fecerunt civile bellum se perimentes mutuo usque ad unum; et ita Dantes gloriosissimus poeta post Virgilium, imo Virgilium traxit secum in sua navi et Statium et alios nobiles autores, et triumphavit de dracone, idest, daemone, et bobus, idest, voluptatibus emittentibus flammas et incentiva libidinum, et gigantibus, idest vitiis, quae nascuntur ex terra, et inter se habent fraternam discordiam et impugnant se simul: Jason prius navigavit inter vana mundi, transiens per Troiam terram voluptuosam, et decipiens mulieres; sed postea pulsus ex patria factus est gloriosior, nam redivit in Colchos, ubi emendavit errorem suum; nam restituit socerum in regnum, unde postea decreti sunt sibi divini honores, et ob egregiam virtutem reperiit invidiam post mortem; ita recte Dantes diu navigavit inter vana mundi transiens per voluptuosam terram Florentiae, et aliquando fallens mulieres, sicut ipse notavit quodam capitulo Inferni; demum exul a patria emendavit vitam corruptam, et fecit sacrum poema, unde factus est divinus et invenit invidiam. + +Et probat quod diversae sunt naturae in stellis, quia in mundo sunt diversi effectus, quos oportet provenire a diversis causis, quae sunt principia formalia rerum quas producunt; et nos videmus in mundo esse diversos effectus qui non sequerentur a raro et denso, quia facerent solum duos; et sic sequeretur quod omnia principia formalia essent nulla praeter unum, scilicet rarum et densum. Dicit ergo: {virtù diverse convegnon esser frutti}, idest, effectus, {di principii formali}, idest, de principiis diversis causarum formalium, {e quei}, scilicet, principia, {seguiterieno distrutti a tua ragion}, idest, secundum rationem quam fecisti de raro et denso, {fuor ch'uno}, idest, praeter unum principium, scilicet rarum et densum. Nec dicas quod autor hic loquatur de Deo, sicut multi ignoranter dixerunt, quia de Deo diceret verum autor, sicut infra patebit in solutione quaestionis. Sed hic nota quod ratio quam facit hic autor, non videtur procedere quia non est simile de aliis stellis et luna, quia omnes stellae illuminantur a sole secundum totum praeter lunam: est enim una pars lunae aliquanto rarior altera; unde est hic altius repetendum, quod omnes stellae recipiunt lumen a sole, sed tamen in receptione luminis est differentia secundum diversitatem nobilitatis naturae. Quaedam enim sunt purissimae et nobilissimae dyaphanitatis, ita quod lumen statim penetrat totum corpus stellae, et totum corpus fit lucidum puro lumine tam ex parte quae nos respicit, quam ex parte versa ad solem; et lumen talium stellarum non declinat in aliquo a candore, sicut patet in Jove et aliquibus aliis. Quaedam autem licet statim penetrentur lumine, tamen, quia corpus earum non est ita nobile, lumen declinat ad ruborem, sicut est manifestum in Marte. In quibusdam autem lumen declinat ad obscuritatem sicut in Saturno: in quibusdam ad colorem lacteum, sicut in Gallasia: et in quibusdam ad pallorem sicut in Venere; sed tamen in omnibus istis est tanta pervietas quod statim in receptione luminis totum corpus stellae illuminatur secundum totam superficiem, profunditatem et altitudinem ex omni parte. Luna autem licet sit corpus quintae essentiae, est tamen terrestris naturae, idest, non ita purum, ideo non est in toto pervia, sed lumen receptum diffunditur parum in interiora eius, et non penetrat; ideo aliquando apparet ut novacula, et cum est coniuncta soli, superficies quae nos respicit est tota obscura, et macula quae videtur in ea etiam quando est plena ostendit naturam eius non esse omnino puram et tersam: ideo corpus lunae cum sit tenebrosum de se potest obsistere ne videamus radios solis. + +{Perch'io.} Hic Dantes ostendit quid secutum est sibi ex huiusmodi visione. Et dicit breviter, quod ex hoc ipse incurrit errorem contrarium errori Narcissi: Narcissus enim credidit suam imaginem apparentem in fonte esse veram substantiam; et Dantes nunc e contra credebat substantias veras, quae apparebant in luna, esse imagines rerum repraesentatarum in ea. Et ad plenam intelligentiam istius literae est primo sciendum quod Thiresias olim famosissimus augur in civitate Thebarum in vita visus est dare vera responsa petentibus circa futura, ut patet per Statium in IV et in X Thebaidos, et post mortem similiter; unde Homerus XI Odysseae inducit Thiresiam in inferno cum aureo sceptro in manu apparentem Ulyxi praedicere sibi multa de periculis laboribus et morte eius. Igitur primum vaticinium Thiresiae fuit de Narcisso, qui natus in Graecia, puer mire formosus, de quo mater nomine Liriope consuluit illum utrum filius esset victurus usque ad tempora senectutis: qui respondit quod sic si non cognosceret se ipsum. Responsio visa est vana et risu digna; tamen eventus probavit veritatem rei. Nam Narcissus factus juvenis sexdecim annorum magno studio dabat operam venationi: accidit ergo semel quod Narcissus fessus calore et labore pervenit ad fontem lucidissimum in loco amoenissinio, et inclinans se ad undam fontis ad sedandam sitim invasus est ab alia siti peiore; quoniam, visa imagine sua pulcerrima in aqua, putans esse rem veram non umbram, captus est amore sui, et coepit mirari oculos suos qui videbantur duo sidera, capillos aureos, qui videbantur radii solis, et ruborem faciei mixtum cum candore; et breviter, singula membra pulcra velut mulier in speculo. Deinde abiectis vestibus nudus intravit aquam, volens amplexari et osculari umbram: sed brachia nuda reducebat ad pectus; et sic saepe faciens stabat illusus sine cibo, potu et somno, nec satiabatur videre suam fallacem formam, et conquerebatur secum quod nec maria, nec montes, nec muri clausis portis, sed parva aqua. Tandem Narcissus coepit resolvi velut cera ad ignem et bruma ad solem; et conversus est in florem sui nominis, qui est albus rubens in medio, ut dicit Ovidius III Maioris. Hoc viso, videamus breviter quid sibi vult ista jocunda fabula, et quis est iste Narcissus: certe est juvenis vanus, vagus, qui more pavonis gloriatur et delectatur mirabili forma sua et sibi placet; et sic captus amore sui credit videre in se rem veram non umbram, cum tamen potius e contra pulcritudo corporis sit umbra quae vanescit inter oculos ipsorum mirantium et laudantium: ideo bene vertitur in florem, qui cito marcescit ad modicam febriculam et parvam adversitatem; et si forte duret aliquandiu, senectus sibi non parcit. Sicut ergo nil gratius, ita nil brevius forma. Et certe omnis terra habet suos Narcissos, nec est diu quod vidi unum recte talem, qui florem suae formae stultius et infelicius perdidit quam Narcissus, acerba et infami morte. Nunc ad literam dicit autor: {Perch'io corsi dentro all'error contrario a quel}, scilicet, errori, {ch'accese amor tra l'uomo}, scilicet, Narcissum; est autem Narcissus flos pulcer, qui latine vocatur lilium album; {e 'l fonte}, quem vocavit alibi speculum Narcissi. + +{E così.} Hic Beatrix adducit aliud exemplum tractum ex historiis gentilium; et ad declarationem huius literae satis obscurae est sciendum, quod sicut pulcre scribit Dites Cretensis, qui asserit se interfuisse bello troiano, Agamemnon apud Aulidem insulam circa lucum Dianae, telo transfixit capream; et non multo post sive ira coelesti, sive corruptione aeris facta est pestilentia magna in exercitu graecorum sine remedio. Sed mulier quaedam Deo plena dixit quod ira Dianae hoc fiebat, quae poenam sacrilegii exigebat ab exercitu cuius dux capream interfecerat, nec placari posse nisi immolaretur filia eius; sed cum Agamemnon obstinate contradiceret, duces spoliaverunt eum ducis honore. Ulyxes vero fictus vulpinus interim ivit Micenas cum falsis literis Agamemnonis ad Clytemnestram simulans Iphigeniam desponsandam Achilli, quam mater libenter dedit cum viro clarissimi nominis nupta videretur. Ulyxe reverso cum Iphigenia ad lucum Dianae, Agamemnon naturali pietate volebat fugere, ne tam crudeli immolationi interesset, licet Nestor rex amplissimae autoritatis facundissima oratione retinuit eum. Cum ergo Ulyxes et Menelaus cum Calchante virginem ad sacrificium adornarent orta est terribilis tempestas valde; quare Menelaus et socii in magna perplexitate nesciebant quid agerent. Et ecce vox de sylva audita est, dicens, tale genus sacrificii non placere Deae, ideo abstinendum a corpore virginis, quia Agamemnon lueret poenas dignas ab uxore post captam Troiam; sed immolarent loco virginis quod in luco esset oblatum; et continuo cessavit tempestas: et deliberantibus cunctis stupefactis cerva pulcerrima apparuit ante aram, quam continuo immolaverunt. Et Achilles et alii clandestine destinaverunt virginem ad regem scytharum, qui tunc erat: quo facto reges venientes ad Agamemnonem moestum consolati restituerunt ipsum ad primum honorem. Quae res fuit gratissima exercitui, quia omnes illum velut patrem sapientissimum colebant. Qualiter autem Orestes occisa matre pervenerit ad Iphigeniam sororem suam non prosequor, quia non facit ad propositum; sed si scire velis hoc scribit Ovidius clare libro de Ponto. Sed hic nota, lector, quod secundum fabulam poeta noster videtur dicere falsum; quia Agamemnon non vovit nec immolavit filiam sponte, imo semper vetuit; sed dicendum est quod autor accepit hoc a Tullio qui scribit tertio Officiorum quod Agamemnon cum devovisset Dianae, quod in suo regno pulcerrimum natum esset illo anno, immolavit Iphigeniam qua nihil erat eo anno natum pulcrius. Et primo Tusculani dicit Iphigenia in Aulide duci se immolandam jubet, ut hostium sanguis effundatur. Nunc ad literam dicit Beatrix: {E ritrovar puoi}, scilicet homines, {lo gran duca de' Greci}, Agamemnonem, {così stolto}, in vovendo sicut Jephthe. Unde Tullius dicit: *promissum potius non faciendum, quam tam crudele peccatum committendum*. Et dicit: {onde pianse Ifigenia il suo bel volto}, licet non sicut filia Jephthe, {e fe' pianger di se i folli e i savi}; quasi dicat, omnes habentes humanam affectionem, {che udir parlar di così fatto colto}; quanto magis qui viderunt! Et certe simile fecisse narratur alius dux graecus Idomeneus, qui, ut scribit Virgilius, imminente valida tempestate cum rediret a Troia, vovit se immolaturum primam rem occursuram sibi; et cum primo filius occurrisset volens ipsum immolare pulsus est a cretensibus de patria. Et hic nota quod Agamemnon potest videri infelicissimus hominum; nam qui dux tot regum mactaverat filiam propriam, et tot laboribus et sumptibus bellorum vindicaverat adulterium Paridis, ipse mactatus est ab AEgistho sacerdote adulterio uxoris suae cum rediisset in patriam gloriosissimus triumphator more bovis. + +{E sai.} Hic Justinianus mirabiliter perstringit facta sub aquila per totum tempus regum; et tangit duo notanda gesta, primum sub primo rege, secundum sub ultimo. Ad evidentiam primi est primo sciendum quod Romulus fundata urbe Roma, et munita consilio et militia, quia sine mulieribus parum durare poterat, petivit matrimonia a vicinis; sed negatas vi et fraude rapuit, simulato spectaculo ad quod vicinos invitaverat. Quapropter sabini post omnes venerunt armati contra Romam, et ingressi dolo civitatem habuerunt bellum atrocissimum cum romanis; cum autem se invicem soceri et generi crudeliter trucidarent, finaliter sabinae raptae inter utramque aciem irruentes, supplicantes nunc viris nunc parentibus ut verterent arma in eas quae fuerant causa malorum, placaverunt utrumque populum, qui abiectis armis pacem fecerunt, et ex utraque gente unum populum; et Romulus Tatium regem sabinorum fecit consortem regni. Ad secundum est sciendum quod, sicut scribit Livius in fine primi, cum Superbus esset in obsidione vicinae urbis filii eius et Collatinus consanguineus in convivio inter vina habuerunt sermonem de uxoribus, et quolibet commendante suam, Collatinus suam Lucretiam altius extollebat. Quare ad habendam experientiam acceptis equis venerunt celeriter Romam ubi invenerunt nurus regis inter convivia et ludos cum similibus: deinde euntes ad terram Collatini invenerunt Lucretiam inter ancillas vigilanter laborantem; ex quo laus contentionis data est sibi. Sextus minor filius Tarquinii continuo inflammatus amore Lucretiae ratione pulcritudinis et honestatis post aliquot dies cum solo socio Collatiam rediit; ibi benigne receptus a Lucretia cum honore, de nocte omnibus sopitis ardens amore intravit ad Lucretiam dormientem cum gladio in manu; et breviter cum non posset verbis expugnare pudicitiam mulieris, minatus est se jugulatum servum nudum cum ipsa jugulata ponere, ut in turpi adulterio necata diceretur; quo timore obtinuit quod optabat. Lucretia tristis statim per nuntium vocatis patre, marito, Bruto et Valerio, dixit breviter quod corpus violatum erat non animus, et quod si se absolvebat a culpa, non tamen a poena; et continuo gladium defixit in cor. Mortua Lucretia Brutus accepto gladio sanguineo mirabiliter retraxit omnes a planctu ad vindictam; unde facto tumultu Collatiae venit Romam, ubi convocato populo, excitavit animos omnium in odium regis et filiorum, et facto tumultu, Tarquinii privati sunt regno. Rex ab exercitu veniens Romam reperiit portas clausas; Brutus per aliam viam pervenit ad exercitum quem reduxit ad Romani liberatam a se amara servitute. Nunc est redeundum ad literam: dicit Justinianus Danti: {E sai quel che fe'}, illud signum aquilae, {dal mal delle Sabine}. Hic nota quod Augustinus de Civitate Dei damnat hoc factum; tamen excusari posse videtur, quia ex necessitate factum est, et quia sabinae non ad adulterium, sed ad matrimonium raptae sunt, {al dolor di Lucrezia}. Et hic nota quod Augustinus ubi supra commendat Lucretiam a pudicitia, et culpat ab occisione, quia alienum crimen punivit in se innocente: assignat tamen causam quare se interfecit, dicens: velut romana mulier laudis avida voluit ostendere hominibus poenam in testem, quibus conscientiam ostendere non poterat. Sed certe nobilis ira et indignatio animi fuit in ista nobili romana. Et dicit: {in sette regi}. Et hic nota quod autor mira brevitate complectitur primordia Romae et tempora regum, sub quibus primo gubernata est; populus enim romanus cum secreta providentia deberet effici gentium dominus, ab initio habuit reges ad fundandam tantam urbem. Nam Romulo nihil ardentius sub quo populo induit audaciam. Numa sacris intentus fuit, sub quo populus factus est religiosus, mitigato furore bellorum. Tullus Hostilius rei bellicae magister et ordinator, sub quo populus disciplinam rei militaris didicit, acuit ergo virtutem fortitudinis contra pericula mortis pro republica. Ancus urbem cinxit muris, quia populus tutus esse non poterat contra tot vicinos potentes inimicos infestos. Tarquinius Priscus per assumpta et ordinata ornamenta magnam populo tribuit dignitatem. Servius censum invenit, ut respublica cognosceret suas vires, et provide ordinavit ut romani de publico militarent. Ultimo Tarquinius superbus sua crudeli tyrannide fecit ut populus exagitatus iniuriis summum bonum libertatis acquireret. Et ut brevius colligam: romanus populus sub Romulo factus est bellicosus; sub Numa religiosus; sub Tullo armatus; sub Anco tutus; sub Prisco ornatus; sub Servio praemiatus; sub Superbo liberatus; et regnaverunt reges ducentis quadraginta tribus annis. Et dicit: {vincendo intorno le genti vicine}, sicut populos latinos qui fuerunt multi. Unde Roma fuit in Latio; et ita Veientanos, quorum civitas fuit florentissima in confinio Tusciae, longe ab urbe per decem octo milliaria, quam postea Camillus cepit post decennalem obsidionem. + +{Sott'esso.} Hic Justinianus tangit triumphos duorum clarissimorum principum romanorum; quorum primus non habuit parem in virtute, alter non habuit parem in potentia. Scipio habuit gloriosissimum triumphum de Hannibale et Carthagine, de quo iam dictum est alibi, et de magnis laudibus eius dicetur inferiori capitulo. Ad cognitionem Pompeii oportet aliqua praemittere breviter. Est igitur sciendum quod Pompeius juvenculus decem octo annorum suscepit exercitum patris, fuit Syllanus, et Italiam, Siciliam, Africam, Hispaniam diversis bellis liberavit de manibus ducum Marianorum. Hic Pompeius tres triumphos notabiles habuit: primum de Africa, quam totam liberavit de manibus Marianorum devicto domino Mariano, et Jeritha rex Numidiae fautore Marii; et tunc primo cognominatus est magnus. Secundum triumphum habuit de piratis de Cilicia qui magna multitudine fere cum mille navibus infestabant omnia maria, ita quod venerunt usque Hostiam et ceperunt classem romanam cum consule cum magno pudore romanorum. Pompeius autem per multos magnos duces legatos suos, scilicet Catonem, Varronem et alios occupavit fauces omnium marium; et incredibili virtute et celeritate istos vicit in Cilicia; et sine damno, sine sanguine omnia maria reddidit secura spatio quadraginta dierum, et ex piratis fecit civitatem Laudem in Lombardia. Tertium triumphum duxit gloriosissimum de Mithridate Tigrane et multis nationibus orientis et septemtrionis. Mithridates namque potentissimus rex Ponti bellum gessit cum romanis per quadraginta annos, qui una die ultra septuaginta millia romanorum trucidari fecit; in Asia multas provincias occupavit; aliquando victus virtute Luculli, felicitate Syllae, tandem debellatus a Pompeio in ultima desperatione veneno et ferro spiritum expulit. Pompeius multa alia regna cepit in oriente; unde retulit in senatu se vicisse viginti duos reges orientis: nullus ante eum plura bella gessit, plures provincias fecit, nec tantum ampliavit terminos romani imperii: nam Asiam quam acceperat extremam provinciam fecit Mediam, ut testatur Tullius in libello de laudibus Pompeii; quod declarat Plinius in VII. Nunc ad literam; dicit Justinianus: {Sott'esso}, scilicet, sub signo aquilae, {trionfaro Scipione} scilicet, maior, {e Pompeo giovanetti}; nam Scipio erat forte triginta annorum quando triumphavit de Africa, et Pompeius erat viginti sex annorum quando primo triumphavit de Africa; bis imperator antequam miles, et bis romanus eques loco consulis, et solus gessit tertium consolatum. Unde Tullius tribuit Pompeio quatuor necessaria summo imperatori, scilicet, scientiam rei militaris, virtutem, autoritatem, felicitatem; et tamen in fine infeliciter debellatus, infelicius fugit, infelicissime mortuus est: qui primus romanorum cepit Jerusalem et templum illud mirabile ditissimum intrans intactum reliquit. Et addit Justinianus incidenter unum factum quod tangit autorem, scilicet eversionem faesulanae civitatis, ex qua olim facta est Florentia. Nam, teste Salustio, Catilina pessimus pulsus ex urbe propter pestiferam coniurationem quam fecerat cum multis nobilibus de invadenda republica et trucidando senatu confugit ad civitatem Faesularum, et inde recedens in agro pistoriensi prostratus est cum suis mirabiliter pugnans et civitas Faesularum destructa est. Dicit ergo, {et parve amaro}, illud signum, {a quel colle}, idest, monti faesulano, in quo fuit olim fortis civitas Faesularum, {sotto 'l qual tu}, scilicet, o Dantes, {nascesti}, scilicet in Florentia quae est propinqua et subiecta illi colli forte per tria milliaria, de quo alibi dictum est et dicetur. + +{Poi vêr Durazzo.} Nunc Justinianus tangit bella Caesaris contra Pompeium in Graecia: ad quorum cognitionem est sciendum quod Caesar victor Hispaniae reversus in Italiam magno ardore cum desiderio bellandi per medias tempestates et parva classe a Brundusio transivit in Graeciam et in Epiro posuit castra non longe a Pompeio. Sperabat enim victoriam suam in celeritate, Pompeius vero in tarditate; propter quod cum non posset aliquo modo provocare Pompeium in proelium, tandem cinxit eum obsidione apud Durachium inexpugnabile; et consilium cepit ex natura loci. Erant enim circa castra Pompeii multi alti et asperi colles, quibus occupatis fecit viginti quatuor castella, et ex castello in castellum munitionem duxit cum fossa per sexdecim milliaria; ibi plura proelia particularia facta sunt cum mirabili resistentia et patientia Caesariensium et potissime Scevae centurionis; tandem una die facta est violentissima eruptio. Et Pompeius victor, facta magna caede de hostibus, suos a proelio revocavit, quia timuit insidias, quia non sperabat istam victoriam, vel quia nox supervenit, vel quia sperabat victoriam sine caede; sed certe error fuit: ideo bene Caesar tunc dixit: Pompeium vincere nescire. Caesar deinde consolatus suos transivit in Thessaliam, et Pompeius secutus est ipsum qui sapientissime volebat vincere cum dilatione; sed victus querelis omnium invitus laxavit habenas fortunae; tamen sequens consilium aliorum, finaliter fidens multitudine magna coepit pugnam. Labienus qui factus erat hostis infestissimus Caesari in bello civili animose incitavit Pompeianos. Caesar vero magnifice accendit suos et ordinem pugnae dedit; sed tardantes crastinus in rabie furoris omnes in proelium traxit, qui paulo post justissime interfectus est jactato gladio in os eius. Pompeius studebat cum multitudine equitum circumvenire exercitum Caesaris; sed nihil magis nocuit sibi, quam multitudo et diversitas quae per unum regi et fraenari non poterat. Caesar autem et fortissimi militis et summi ducis officium gerens, nunc feriens, nunc exhortans omnibus ad omnia succurrens, equites suos ad hoc deputatos immisit, deinde acies peditum conglobata velut murus ferri sequuta est; et levis armatura Pompeii faciliter dedit terga: et dicit Horosius, quod Caesar in mirabili virtute germanorum hanc victoriam obtinuit. Pompeius autem visa fuga suorum fugit a proelio ne secum totus exercitus moreretur: quo remoto nullus in acie stetit, et Caesar qui principio belli clamaverat: miles faciem feri; in fine clamavit: parcite civibus, cum illos persequerentur, ut ait Florus. Ex legionibus et equitatu Pompeii quindecim millia perierunt; innumerabilis fuit strages aliarum gentium et auxiliorum quae toto oriente convenerant: nunquam in uno campo tantum virium romanarum fortuna contraxit. Nam ut scribit Florus, tercenta millia bellatorum hinc inde praeter auxilia regum et senatus: fuerunt undecim legiones ex parte Caesaris, ex parte Pompeii decem et octo, flos et robur italici sanguinis. Pompeius autem fugiens uno equo per terram, et una navi per mare, recepta uxore post deliberationem pervenit in AEgyptum, ubi Ptolomaeus, cui Pompeius tutor a senatu datus regnum fideliter servaverat, habito consilio suorum illum interfici fecit, et corpore in undas abiecto caput dono Caesari reservatum est. Et Caesar cum paucis fidens fama sui nominis, quae non minus suo valebat exercitu, Alexandriam pervenit, ubi fuit quasi in maiori periculo quam unquam. Nam Achillas crudelissimus hausto sanguine Pompeii ebrius sanguinem Caesaris sitiebat, praefectus regis cum viginti millibus armatorum bellum movit: et Caesar nisi habuisset Ptolomaeum secum forte non evasisset. Sed Ptolomaeus dimissus a Caesare improvide venit cum aliis contra eum. Caesar repentina invasione percussus subito intravit naviculam; sed demersus in aquam ab hostibus enatavit per ducentos passus ad propinquam navim pallium suum cum dentibus trahens, et manu sinistra elevata ne literae quas habebat balnearentur: et cum rediisset ad suos cum solita celeritate et felicitate classem regis oppressit et cepit, et castra hostium invasit cum magna strage eorum. Rex fugiens intravit unam navim, qua demersa multitudine fugientium qui similiter volebant evadere, suffocatus est in aqua. Deinde Caesar receptus in Alexandriam reddidit regnum Cleopatrae in pretium libidinis. Nunc potes videre literam: dicit Justinianus: {Poi vêr Durazzo}, scilicet Caesar convertit exercitum, {e percosse Farsaglia}, idest, Thessaliam, quam rubeam fecit sanguine civili, {sì che al Nil caldo}, idest AEgyptus per quem labitur Nilus, quae est calida regio extrema Asiae, contermina Africae, {si sentì del duolo}, idest, dolore. Et subdit quomodo Caesar persecutus Pompeium; et vult dicere uno verbo quod Caesar transivit in Asiam ad Hellespontum, ubi olim Xerses transivit ex Asia in Graeciam. + +{Da onde.} Hic Justinianus tacto magno bello civili, quod Caesar gessit cum Pompeio, nunc tangit breviter alia duo bella civilia quae gessit cum Pompeianis. Ad quorum cognitionem est sciendum, quod Caesar recedens ex Asia in medio tempestatum per hyemem pervenit in Siciliam; et quamvis esset necessarius Italiae, tamen audiens magnum exercitum pompeianum congregatum in Africa, ubi duo duces erant Scipio et Cato, velut fulmen belli vir ardentissimi spiritus transivit in Africam, ubi erant decem legiones romanae, et rex Juba cum infinita multitudine barbarorum. Caesar post multa incommoda et proelia particularia apud Tapson urbem cum suis octo legionibus contra hostes aciem ordinavit, ubi milites inflammati adhortatione eius, non expectato signo, cum magno ardore pugnaverunt trucidantes omnes. Caesar tria castra hostium cepit, scilicet, Scipionis, Jubae, et Labieni. Juba et Petreius finaliter ad mensam bene potati se mutuo interfecerunt. Scipio dux generalis omnium cum in navi fugeret in Hispaniam, deprehensus a Caesarianis gladio se percussit; et quaerentibus ubi esset imperator, respondit: imperator bene se habet. Caesar omnium victor Romam rediit, deinde inaudita celeritate transivit in Hispaniam, ubi duo filii Pompeii propter memoriam et famam patris magnum favorem invenerant; ibi extremis viribus et odiis pugnatum est apud Mundam civitatem; nec unquam Caesar in tam extremo periculo fait: nam acies veteranorum, per tot tempora in omnibus bellis probata et laudata, coeperat paullatim retrocedere; sed Caesar ab equo desiliens coepit praecedere aciem peditum velut furiosus, manu et lingua revocans fugientes; imo visus est cogitare de morte, timens fortunam esse mutatam, tandem fortuna contulit sibi insperatam victoriam. Nam quinque cohortes Labieni quae ad succursum castrorum mittebantur, creditae fugere, praestiterunt suis materiam fugiendi, et Caesari victoriam cum magna strage hostium et morte Labieni. Gneus vulneratus fugiens per sylvam interfectus est a Cesennio legato Caesaris, et caput Caesari praesentatum. Ultimo Caesar visitata Hispania usque Gades reversus est Hyspalim, quae nunc Sibilia vocatur, et hyspalensibus magnam querimoniam fecit quia faverant Gneo, dicens superbe quod populus romanus immortalis habebat decem legiones quae coelum frangere essent potentes; sic solum nominans suas, ut quasi caeterae nihil valere viderentur. Et hic fuit finis belli civilis Caesaris quod duravit quatuor annis. Ad literam ergo veniendo, dicit Justinianus: {Da onde}, scilicet post bellum Alexandrinum, {scese}, idest, descendit illud signum aquilae portatum a Caesare, {folgorando a Giuba}, scilicet in Africam, {poi si rivolse nel nostro occidente}, scilicet in Hispaniam, quae est in finibus nostri occidentis, {dove sentia la pompeiana tuba}, quia duo Pompeii pro uno renati videbantur: unde Sextus evadens ab isto bello, postea multum fatigavit Augustum, occupata Sicilia et Sardinia. Et hic ultimo nota, lector, quod hic Gaius Caesar Lutii filius plura laudabilia videtur habuisse, quam unquam aliquis princeps. Nam fuit sanguine nobilissimus de domo Julia, corpore pulcerrimus, licet ista non conferant veram laudem: fuit armorum peritissimus sine pari, unde non Pyrrhus, non Hannibal, non Alexander magnus, non Scipio maior huic maximo duci possunt assimilari; qui fecit fere impossibilia homini. Hic fuit eloquentissimus principum, unde Tullius numerat eum inter optimos oratores; fuit poeta, unde fecit metrice opusculum quod appellavit iter in angusto rerum articulo, quando in viginti quatuor diebus ab Italia ivit in Hispaniam. Historicus, unde sua gesta descripsit luculento stilo, ut dicit Svetonius; fecit etiam Anticatones, correxit leges sui temporis, fecit compotum, ordinavit annum, invento bisexto, dictabat simul pluribus scriptoribus, ut idem dicit. Caesar fuit liberalissimus; nam ex tot victoriis nihil sibi retinuit nisi dispensandi potestatem, ut ait Seneca: fuit clementissimus super omnes; unde Tullius dicit eum simillimum Deo in clementia; unde Augustinus in decimo de Civitate Dei dicit: Gaium Caesarem, qui civilem victoriam clementer exercuit, quidam senatores sub specie libertatis interfecerunt; fuit temperatissimus, unde Cato hostis capitalis eius dicebat: solus Caesar sobrius accessit ad rempublicam evertendam. Magnanimus hominum, ut bene ostendit in victoria Thessaliae et Africae, quando fecit cremari literas hostium, quas noluit legere; patientissimus fuit omnium laborum; peritissimus equitandi, natandi, saltandi, et breviter erat totus in singulis, ut dicit Policratus anglicus: habuit ingenium et memoriam magnam, unde nihil solebat oblivisci, nisi iniuriarum. Sed certe Caesar, sicut dicit Livius de Hannibale, habuit vitia paria virtutibus magnis, et maxime fecit multa enormia cupiditate dominandi; nam contra patriam bellum civile movit cum tanto sanguine civium: in suo consulatu omnia ad arbitrium fecit expulso armis collega Bibulo, et prius tentaverat multis modis facere aliquam novitatem in urbe ut veniret in statum. Solus fuit defensor coniuratorum Catilinae: omnium reorum erat refugium, dicens, quod tales erant apti bello civili. Bis spoliavit aerarium Romae, primo fraudulenter, secundo violenter: summum sacerdotium emit magno pretio: fecit se dictatorem perpetuum, immo, ut ait Lucanus, omnia Caesar erat. Unde Tullius dicit quod Caesar semper habebat in ore illud dictum Euripidis poetae Graeciae: si violandum est jus regnandi gratia violandum est; caeteris rebus pietatem cole. Luxuriosus fuit valde; unde cum Cleopatra eadem navi circuibat AEgyptum; uxorem Pompeii stupravit, unde Pompeius solebat ipsum vocare AEgisthum; et similiter matrem Crassi et filiam; non timuit Deum nec terraemotum. Et ut cito concludam, Caesar habuit maiora vitia et maiores virtutes quam Pompeius magnus; sed uterque petebat regnum, uterque ingratus patriae, uterque obscuravit gloriam patris; et pater Pompeii Pompeius Strabo fulmine percussus est. + +{Se mala.} Hic Martellus quasi incidenter tangit mirabilem Siciliae rebellionem, tam memoria quam admiratione dignam; quae breviter substringenda est tum ad posterorum exemplum, tum ad commendationem unius viri magnanimi. Johannes ergo de Procida, quae est parva insula in mari neapolitano, olim notarius Manfredi, vir sagacissimus hominum, tactus atroci iniuria vesanae libidinis francorum in uxore sua, rem prudenter dissimulavit; simulata aliquandiu prius publice dementia et servata occasione temporis, cum quibusdam proceribus Siciliae habuit clandestina colloquia: et sicut erat vir prudens et potens in opere et sermone, totus Mercurii filius, multorum animos ad suum propositum inclinavit. Et volens incipere a capite, primo accessit ad Nicolaum Papam III de Ursinis, quem sentiebat habere animum infestum contra Carolum; et ipsum pronum in suam sententiam faciliter traxit magna potentia linguae, sed maiore pecuniae. Et continuo laetus et impiger, reversus in Siciliam consocios confirmavit, et animosiores reddidit, recipiens a singulis instrumenta cum anulis. Reversus ad Papam dixit, quod tria erant necessaria ad tam ardui operis complementum, scilicet consensus eius in scriptis, pecunia, et gens militaris. Et cum auxilia excogitata indicasset, obtentis literis a Papa, transvolavit ad Petrum regem Aragonum, quondam Manfredi generum, avidum ultionis, virtute animi et viribus corporis nulli suo tempore secundum, cui omnia exposuit pertractata. Et promissa pecunia pro negotio adimplendo cum literis regis continuatis dictis, iam plenus spe Johannes magnanimus properavit ad Imperatorem constantinopolitanum, cuius res agebatur, quia Carolus iam magna classe et numeroso exercitu imperium eius parabat invadere, et sperabat auferre; ideo Johannes de habenda pecunia factus securus, ad regem Aragonum est reversus, et cum illo composuit, ne Carolus aliquid suspicaretur, ut se in Africam contra Carthaginem cum exercitu velle ire fingeret; et sic auxiliares mercenarios et subditos milites procuraret. Papa omnium conscius praestabat illi favorem sub ficto colore fidei christianae. Rege tandem transeunte versus Africam, Johannes rediens in Siciliam effecit, quod res tanto labore et sudore concepta produceretur in lucem et partum. Unde siculi praeordinata die et hora omnes gallicos indifferenter trucidarunt sine misericordia; immo furore inhumano in nondum natos crudeliter saevientes scissis praegnantibus, foetus ad saxa alliserunt, ne odiosa eis soboles superesset in regno. Et ecce Petrus ex pelago Africae cum omnibus copiis Messanam applicuit. Sic igitur Johannes mira arte et non credita eripuit Siciliam Carolo, anno sextodecimo postquam tenuerat illam nobilem insulam; pro qua habenda tot et tanta proelia olim gesta sunt inter Romam et Africam. Nunc est descendendum ad literam. Dicit Carolus: nobilis insula Siciliae pervenisset ad descendentes meos, {se mala signoria}, francorum cum superbia, luxuria, avaritia importabili, {che sempre accora}, idest, necat, vel accendit ad iram, {li popoli suggetti, non avesse mosso Palermo}, nam apud Panormum incoepit tumultus, a gridar: {Mora, mora}. Nec umquam Carolus postea, vel sui descendentes potuerunt recuperare Siciliam; imo ipse Carolus cito ex dolore mortuus est, relicto filio capto, et regno Apuliae in magna confusione. + +{E il canto.} Hic autor praemissa dicta positione, dicit quod cantus illarum animarum est una de illis rebus caris et pretiosis, quae non possunt hic manifestari; et ideo qui vult scire de cantu illo dulcissimo volet in coelum sicut ego feci, aliter nunquam posset scire hoc. Dicit ergo: {E il canto di que' lumi}, idest, illorum doctorum luminosorum, {era di quelle}, idest, de illis jocalibus caris et pulcris, quae non possunt trahi ex illo regno: et ideo, {chi non s'impenna}, idest, quicumque non implumat se, idest, non induit sibi pennas et alas speculationis, sicut ego feci, {aspetti le novelle quindi dal muto}, quasi dicat expectet audire nova de illo cantu in mundo isto a muto, qui nunquam dicet sibi, quasi dicat: in vanum expectabit scire cantum talem in mundo, si non volet mentaliter ad coelum sicut ego volavi. Et nota quod autor bene fingit hoc, quia moraliter loquendo satis potest praedicari et dici de dulcedine cantus, idest de delectatione doctrinae istorum doctorum, quod homo capiat illam si non gustet per experientiam et scientiam de illa; unde ignorantes non possunt credere nec capere quod sit tanta delectatio in speculatione scientiae, quanta est apud expertos. + +{Canto.} Hic autor describit illum cantum commendans illum superlative; et dicit quod vincit omnem cantum nostrum tam artificialem quam naturalem quantumcumque dulcissimum per infinitum excessum. Vincit enim cantum musarum et sirenarum. Dicit ergo: {Canto}, supple dico, {che tanto vince nostre muse}, idest, scientias poeticas, quae sunt delectabilissimae, {nostre sirene}, quarum cantus sunt delectabilissimi, ut habitum est in Purgatorio, {in quelle dolci tube}, idest, vocibus illorum doctorum, qui tam alte pulsaverunt quod fecerunt se audiri ubique locorum. Et hic nota quod per hoc autor vult dare intelligi quod illi sancti doctores speculatim cantaverunt dulcius et delectabilius in eorum sacris libris, quam poetae qui tam dulciter et delectabiliter cantaverunt, quod moverunt saxa, feras, arbores, sicut fictum est de Orpheo. Similiter vicerunt sirenes, quae figurant illecebras et voluptates mundi, sicut expositum est in Purgatorio praedicto. Et subdit per comparationem excellentiam et excessum cantus illorum doctorum, dicens, quod quanto primus radius solis, supple, vincit, {quel che rifuse}, idest, secundum radium quem reiecit retro et refudit. Vult ergo breviter dicere, quod cantus illorum doctorum tantorum superat cantum musarum et sirenarum, quantum radius recte missus superat radium refractum. Et hic nota quod comparatio est pulcerrima et propriissima ad propositum, quia cantus illorum doctorum est immediate a Deo, quia per infusionem habetur a Deo sacra theologia, sicut primus radius est a sole; sed cantus aliarum scientiarum est sicut refusus, quia a coelo, a natura, ab arte habemus alias scientias per acquisitionem et inquisitionem. + +{Illuminato.} Hic Bonaventura nominat alios duos socios, dicens: {Illuminato et Agostin son quici}; isti faerunt de primis imitatoribus Francisci; unde dicit: {che fur de' primi scalzi poverelli, che nel capestro a Dio si fero amici}, idest, in habitu Francisci, cuius fratres portant cordam cinctam. Sed hic oritur dubitatio: cum istae coronae constent ex claris doctoribus, viris magnae scientiae et sapientiae; quomodo isti duo fratres, qui fuerunt homines ignorantes reponuntur inter istos litteratissimos? Ad solutionem istius dubitationis est notandum, quod autor facit pulcerrimam fictionem. Nam ponit et repraesentat animas istorum doctorum scientificorum in figura stellarum lucentissimarum, quia qui erudiunt alios ad justitiam velut stellae fulgebant in regno Dei, ut ait Propheta. Modo ad propositum: praedicti fratres licet forte non erudierint vel doctrina vel scriptura, tamen opere et exemplo bene aedificaverunt alios; ideo de industria facit mentionem de ipsis. + +{Ugo.} Hic Bonaventura describit alium doctorem, dicens: {Ugo da Sanvittore è qui con elli}. Hic fuit primo canonicus regularis, deinde fuit canonicus in Sancto Victore Parisius, magnus doctor in sacra theologia in millesimo centesimo octavo; et multos et pulcros libros scripsit; fuit vir sanctissimae vitae. Unde quum laboraret in extremis, portato sibi corpore Christi, dixit: anima mea vade simul cum Redemptore tuo; et continuo eius spiritus exivit et Eucharistia exivit de manu sacerdotis, et visibiliter volavit in coelum cum anima illa beatissima etc. + +{Quindi.} Hic autor ponit effectum illius exaltationis Beatricis, et dicit, quod vigoravit et fortificavit eius virtutem speculativam. Unde dicit: {Gli occhi miei}, scilicet, intellectuales, {ripreser quindi virtute}, idest, vigorem a Beatrice exaltata, {a rilevarsi}, quia fuerant oppressi subito et magno splendore animarum tertii circuli. Et subdit vigorem sibi collatum a Beatrice, quia erexit speculationem supra aliam speram; unde dicit: {e vidimi translato sol con mia donna}, idest, solum cum Beatrice, relictis illis tot animabus beatorum doctorum quas videbant ante: et dicit notanter de facto esse et non de fieri, ut per hoc det tacite intelligi quod in instanti et sine intervallo transiverit ad aliam speram Martis quae est altior sole. Sed hic oritur dubitatio: quomodo autor vocat Martem maiorem salutem sole, cum sol sit pater generationis, et Mars sit autor destructionis et corruptionis. Dicendum breviter quod factus est proximior primae causae et per consequens maiori saluti; vel melius, quia in sole sunt doctores qui illuminaverunt fidem doctrina et scriptura; in Marte vero sunt milites qui pugnaverunt pro fide Christi cum effusione proprii sanguinis. Unde nota quod isti doctores militantes Deo cum lingua vel penna, non tantum meruerunt quantum isti duces pugnatores, qui militaverunt cum manu vel spata, quia exposuerunt vitam etc., sicut a simili in mundo isto. + +{Sì pia.} Hic autor ostendit quam gratanter iste spiritus receperit eum: et primo ostendit qualem se ostenderit in habitu per similitudinem convenientissimam. Ad cuius intelligentiam est primo notandum, quod sicut fingit Virgilius VI Eneidos, Eneas, ut saepe dictum est, descendit ad infernum vivens, duce Sybilla, sicut tactum est secundo capitulo Inferni, et Purgatorii capitulo. Et cum pervenisset ad campum Elysium amoenum et virentem in quo stant animae illustrium virorum, reperit Anchisem patrem suum, qui cum summa alacritate cepit eum. Ad literam dicit ergo autor: {L'ombra d'Anchise}, idest, anima quae appellatur umbra apud Inferos, ut saepissime patuit in Inferno et Purgatorio, {si porse sì pia}, idest, tam benigna erga Eneam filium suum, sicut, supple, nunc iste spiritus fecit erga me, {quando s'accorse del figlio}, scilicet, Enea, dicens: venisti tandem in Elysio, idest in campo piorum. Et hoc dico: {se nostra maggior musa}, idest, si fictio Virgilii, qui est summus nostrorum poetarum latinorum, scilicet maior me, quia fuit meus dux, doctor et magister; et tamen discipulus interdum excedit magistrum, ut Aristoteles Platonem, et Homerus Pronapidem, et ita de multis, {merta fede}, quasi dicat: si credendum est Virgilio excellentissimo poetae, qui fingit hoc de Enea, qui in vita descendit ad infernum, metaphorice intelligas ad cognitionem et expulsionem vitiorum. Et hic nota quomodo dicta similitudo est propriissima: sicut enim Eneas descendit ad infernum duce Sybilla, ita Dantes ascendit ad coelum duce Beatrice: et sicut Eneas reperit patrem suum senem, ita Dantes reperit antiquum praedecessorem suum. Et sicut Eneas reperit patrem in campo amoeno et luminoso, in quo erant animae illustres virorum sapientum et proborum; ita Dantes reperit istum suum maiorem in campo spatiosissimo, coeli delectabilissimo et luminosissimo, in quo sunt animae gloriosae sapientissimorum bellatorum, sicut in spera Martis. Et sicut Anchises recepit laetissime Eneam diu expectatum, ita Cacciaguida jocundissime recepit Dantem diu desideratum. Et sicut Anchises praedixit Eneae multa utiliter per quae esset praemunitus contra occursus inimicorum, ita Cacciaguida praedixit multa salubriter Danti, per quae esset praecautus et praevisus contra impetum adversorum et adversariorum suorum, sicut haec omnia clare patebunt infra. Et sic potes perpendere quomodo autor noster circumspectissimus scivit facere de alieno suum, quod est difficile, ut testatur Horatius in sua poetria. + +{Non avea.} Hic Cacciaguida describit luxum florentinorum in amplitudine stantiarum et mollitie supellectilium, dicens: et Florentia tempore meo, {non avea case di famiglia vote}; exponunt aliqui quia tunc nondum erant factae expulsiones partium, quae postea factae sunt saepe; et recenter erant factae tempore illo. Sed ista expositio licet videatur consona, non tamen est vera; quia licet factae essent istae expulsiones, tamen ita germinaverat florentinorum semen, quod Florentia erat de duplo plus repleta gentibus isto tempore, in quo loquitur, quam tempore ipsius Cacciaguidae, sicut ipsemet dicet in sequenti capitulo. Ideo exponatur et verius, quod hoc dicit, quia tempore suo stabant duae et tres familiae in una angusta domo; nunc autem e contra unus florentinus cum uxore et duobus filiis tenent palatium amplum, in quo commode starent decem familiae. Et subdit etiam mollitiem camerarum superfluam per exemplum Sardanapali. Ad cuius evidentiam est praesciendum quod Sardanapalus, sicut scribit Justinus etc.; et Eustatius super librum Ethicorum. Ad literam ergo dicit: {Sardanapalo non v'era giunto ancor}, idest, nondum pervenerat Florentiam mollities Sardanapali, {a mostrar ciò che 'n camera si puote}; nam Sardanapalus fuit studiosissimus circa muliebres mollities inveniendas; fuit enim primus qui invenit usus culcitrae et plumarum. Modo ad propositum vult dicere Cacciaguida, quod tempore suo non erant Florentiae illa ornamenta et praeparamenta camerarum quae sunt modo. Nam non credo quod sint in mundo camerae delitiosae et superfluitatis plenae nisi Florentiae. Unaquaeque enim videtur camera reginae: et omnia ista instrumenta sunt incitamenta ad libidinem. + +{Saria.} Hic ultimo Cacciaguida vult dicere: et ut breviter concludam, pauci pravi viri et mulieres illo tempore fuissent habiti pro miraculo in civitate, sicut nunc e contrario pauci virtuosi haberentur Florentiae. Et nominat duos modernos vitiosos florentinos, unam foeminam, alterum virum; et duos romanos virtuosos, unum virum, alterum foeminam. Ad cognitionem primae mulieris est praesciendum, quod ista Cianchella fuit nobilis mulier florentina de stirpe illorum de la Tosa, quae fuit maritata in civitate Imolae cuidam Lito de Alidosiis, fratri domini Alidosii qui olim abstulit Imolam Bononiae cum Maghinardo Pagano, ut alibi dictum est. De ista possem multa et vera referre, quae audivi ab optimo patre meo magistro Compagno, qui diu legit tam laudabiliter, quam utiliter juxta domum habitationis praedictae dominae. Ergo quia autor ponit istam pro prava muliere, dicam aliquid jocosum de ea. Haec siquidem mulier fuit arrogantissima et intolerabilis; ibat per domum cum bireto in capite more florentinarum et baculo in manu, nunc verberabat famulum, nunc coquum. Accidit ergo semel quod cum ivisset ad missam ad locum fratrum praedicatorum de Imola, non longe a domo eius, quidam frater praedicabat a casu. Et cum nulla domina assurgeret sibi, Cianchella accensa indignatione et ira coepit iniicere manus atroces nunc in istam, nunc in illam dominam, lacerando uni crines et trichas, alteri bindas et velamina. Aliquae non patientes, coeperunt reddere sibi vicem suam. Ex quo orto magno strepitu cum clamore in ecclesia, viri circumstantes audientes praedicationem coeperunt omnes fortissime ridere, et ipse praedicator similiter; et sic praedicatio fuit soluta, et risu finita. Quid ultra? Haec mulier defuncto marito reversa est Florentiam, et ibi fuit vanissima, et multos habuit procos et multum lubrice vixit. Unde ipsa mortua, quidam frater simplex praedicans super funere eius, dixit, quod invenerat in ista foemina unum solum peccatum, scilicet, quod oderat populum Florentiae. Nunc ad literam, dicit Cacciaguida: {Una Cianghella}, idest, una tam prava et vana mulier similis ei, {un Lapo Salterello}, idest, tam temerarius et pravus civis, sicut fuit dominus Lapus de Saltarellis de Florentia. Iste siquidem fuit jurista, vir litigiosus et linguosus, multum infestus autori tempore sui exilii, {saria tenuto tal maraviglia allor}, idest; inter tot temperatos et continentes, {qual or saria Cincinnato e Corniglia}. Quasi dicat: sicut esset nunc mirabile videre in Florentia inter tot vitiosos unum civem similem Cincinnato, et unam mulierem similem Corneliae. De Cincinnato dictum est VI capitulo huius Paradisi; fuit enim vir parcissimus et reipublicae amantissimus: de cuius laudibus multa scripsit Titus Livius. Dicit enim inter alia quod vendidit agrum et renuit dignitatem etc., quorum omnium contrarium faciunt florentini. Cornelia autem, de qua hic loquitur autor, fuit filia magni Scipionis Africani, quae vocata est mater Gracchorum, mulier magnanima et pudica, quae nunquam transvolavit ad secundas nuptias, de qua idem Titus Livius. + +{Onde.} Hic autor antequam prosequeretur quod incoepit interponit actum Beatricis; et fingit pulcre quod Beatrix risit de tali persuasione adulatoria, quia vidit persuasionem illam tendere ad inanem gloriam sui; et explicat risum illum per comparationem propriam. Unde dicit: {Onde Beatrice ch'era un poco scevra}, idest, separata aliquantulum ab eo, quia, ut iam dictum est, autor modicum trahebatur a vento gloriae, et sic modicum recesserat a Beatrice, {parve ridendo quella che tossio al primo fallo scritto di Ginevra}, idest, ad osculum quod fuit primum fallum amoris Genevrae, de quo scriptum est in Inferno. Cum enim Lancillottus pervenisset ad colloquium cum regina Genevra opera principis Galeoti, nec auderet prae nimio pudore pandere flammam amoris sui, princeps Galeotus interposuit se, et fecit eos pervenire ad osculum: tunc quaedam domina nomine Damma socia reginae perpendens de actu, tussivit et spuit, quasi dicens: bene te video; ita in proposito Beatrix risit nunc, quasi dicat: bene audio te, vel tu bene audiris, cave quid dicas. + +{Necessità.} Hic Cacciaguida respondet quaestioni tacitae, quae videtur oriri ex dicto eius, quia posset statim obiici: Si Deus omnia futura contingentia praesentialiter videt, cum eius scientia sit infallibilis, ergo infallibiliter et necessario evenient. Respondet autor: et tamen ipsa contingentia, {non prende però necessità quindi}, scilicet, ab illo aspectu divino. Et hoc manifestat per unum exemplum grossum domesticum, dicens: {se non come nave, che discende giù per corrente}, idest, fluvium, supple, recipit necessitatem, {dal viso in che si specchia}, idest, ab oculo illius a quo prospicitur eam. Et hic nota quod per hoc autor vult dicere, quod providentia Dei non imponit necessitatem futuris contingentibus, nisi sicut oculus humanus, qui stans ad ripam maris vel fluminis videt a longe navim venientem secundum cursum aquae, qui licet videat navim certissime venientem ad portum, tamen non imponit necessitatem sibi, quia ita ipso non vidente sicut vidente, navis facit cursum suum. Sicut ergo praevisio humana non est causa quare hoc sit, ita nec providentia divina est causa qua futura eveniant; ita enim se habere providentia ad futura, sicut visio humana ad praesentia. Videt enim Deus omnia futura in instanti aeternitatis, ita quod futura non sunt sibi futura; et caetera multa videt. + +{Ben puoi.} Hic autor per improperium assignat causam quare pastor non timet vindictam apostolorum; et dicit: tu potes respondere: ego habeo ita totum studium et intentum ad eum qui voluit vivere solus et qui per saltus fuit tractus ad martyrium, quod ego non timeo Petrum nec Paulum. Et ad intelligentiam huius literae est solerter advertendum, quod multi multa frivola et vana dixerunt circa istum passum. Aliqui enim dicunt quod autor loquitur de diabolo, qui fuit praecipitatus de coelo ad infernum ad martyrium; sed ista expositio est penitus falsa, quia iste noluit vivere solus, sed voluit fieri similis altissimo; et maximam multitudinem habuit sociorum in coelo, et habet in inferno. Aliqui vero exponunt, quod autor loquitur de Simone Mago, qui cadens ex aere portatus a daemoniis conquassatus est in terra; sed et ista expositio est aliena, quia Simon Magus etiam noluit vivere solus, immo cum hominibus et daemoniis, et Nerone pessimo omnium daemoniorum. Alii autem volunt quod autor intelligat de Sardanapalo rege assyriorum, de quo dictum est supra capitulo huius Paradisi, qui fuit totus delitiosus, et demum se praecitavit in ignem; sed nec ista opinio vera est, quia Sardanapalus noluit vivere solus, immo continuo erat circumvallatus magna turba meretricum. Sunt etiam quidam exponentes subtilius et dicentes, quod autor intelligit de Johanne Baptista; et vult dicere: ego habeo ita firmum desiderium meum ad vitam contemplativam, qualis fuit vita Baptistae, quod non curo de vita activa Patri et Pauli. Ista expositio autem licet videatur subtilis et consona, tamen non haberet hic locum, quia clare patet ex dictis, quod autor quam peius potest loquitur hic de pastore, nunc autem commendaret eum: potest tamen ista expositio verificari, si suppleatur et addatur sic: tu pastor potes respondere: ego vivo ita contemplative, quod non curo de vita activa; sed si hoc esset, esses aliqualiter excusandus; sed neutrum facis, quia non vivis in contemplatione et Baptista, nec in actione ut Petrus et Paulus; isto modo supplendo expositio potest stare; sed demum, omissis omnibus praedictus tamquam superfluis, dicit, quod autor loquitur de floreno in quo est scuplta imago Johannis Baptisae. Vult ergo dicere: tu pastor potes dicere: ego habeo ita fixam voluntatem floreno acquirendo, quod non cognosco Petrum et Paulum, qui fuerunt ita pauperes, spernentes omnino pecuniam. His ergo praenotatis nunc ad literam veniatur, quae exponatur sic: {Ben puoi tu dire}, scilicet, tu pastor vel papa; nam potest intelligi hic principaliter de Bonifacio qui tunc sedebat, et qui fuit simoniacus valde, ut dictum est Inferni XIX capitulo de quo autor simile dixit supra capitulo Paradisi: {io ho fermo il disiro}, idest, totum desiderium et conatum meum, {sì a colui}, scilicet, Baptistae; et ponitur signum pro signato, scilicet, Baptista pro floreno, in quo designatus est; simili schemate autor usus est Inferni capitulo contra Florentiam; et ita loquitur multum caute et velate; et dicit: {che volle viver solo}, scilicet in deserto, ad quod ivit in aetate septem annorum; sed certe si nunc iret ad curiam romanam forte efficeretur baratarius, {e che fu tratto a martìro per salti}, quia postea decollatus fuit propter saltus filiae Herodis, {ch'io non conosco il Pescator}, scilicet, Petrum, {nè Polo}, qui gratis dederunt, quod gratis acceperant. De hac materia plene scribit novissimus poeta Petrarcha libro Bucolicorum et caetera. + +{Ma per.} Hic Benedictus arguit incidenter monachos claustrales praesentis temporis, qui non ascendunt istam sanctam scalam, immo solum sunt mersi affectionibus terrenorum; unde dicit: {ma nessun diparte mo i piedi da terra}, idest, affectiones, {per salirla}, idest, causa ascendendi ipsam scalam, quia videtur eis nimis alta. Sed nota quod autor videtur nimis large loqui hic, quia adhuc sunt multi monachi sub habitu et regula Benedicti satis sancte viventes, quantum apparet, sicut ego vidi in aliquibus locis, sicut in fratribus montis Oliveti. Dicendum breviter quod Benedictus loquitur per respectum ad illos primos contemplativos; vel dic et melius, quod istud dictum debet restringi et referri solum ad locum Cassini, de quo autor specialiter hic loquitur, et qui de rei veritate est valde desertus et desolatus, ut statim dicetur. Dicit ergo: {e la regola mia rimasa è giù per danno delle carte}, scilicet, in scriptura non in opere, quia frustra occupat chartas sine fructu cum non servetur. Et volo hic ad clariorem intelligentiam huius literae referre illud quod narrabat mihi jocose venerabilis praeceptor meus Boccaccius de Certaldo. Dicebat enim quod dum esset in Apulia, captus fama loci, accessit ad nobile monasterium montis Cassini, de quo dictum est. Et avidus videndi librariam, quam audiverat ibi esse nobilissimam, petivit ab uno monacho humiliter, velut ille qui suavissimus erat, quod deberet ex gratia aperire sibi bibliothecam. At ille rigide respondit, ostendens sibi altam scalam: ascende quia aperta est. Ille laetus ascendens invenit locum tanti thesauri sine ostio vel clavi, ingressusque vidit herbam natam per fenestras, et libros omnes cum bancis coopertis pulvere alto; et mirabundus coepit aperire et volvere nunc istum librum, nunc illum, invenitque ibi multa et varia volumina antiquorum et peregrinorum librorum; ex quorum aliquibus detracti erant aliqui quaterni, ex aliis recisi margines chartarum, et sic multipliciter deformati: tandem miseratus labores et studia tot inclytissimorum ingeniorum devenisse ad manus perditissimorum hominum, dolens et illacrymans recessit; et occurrens in claustro petivit a monacho obvio quare libri illi pretiosissimi essent ita turpiter detruncati. Qui respondit quod aliqui monachi, volentes lucrari duos vel quinque solidos, radebant unum quaternum et faciebant psalteriolos, quos vendebant pueris; et ita de marginibus faciebant evangelia et brevia, quae vendebant mulieribus. Nunc, vir studiose, frange tibi caput pro faciendo libros. + +{E Beatrice.} Hic autor fingit quomodo Beatrix ostenderit sibi adventum ducis et exercitus triumphalis. Et ad huius fictionis pulcerrimae intelligentiam est praenotandum, quod multi mirati sunt in hoc passu, quare triumphus beatorum cum duce eorum ostendatur in hac octava spera, non videntes causam quae movit autorem ad hoc, quae est haec: quoniam in ista octava spera sunt imagines omnium stellarum quae sunt principia omnium naturarum, et quia spera octava, ut dictum est secundo capitulo huius Paradisi et alibi, sibi distribuit virtutem suam per omnes speras planetarum inferiores; ideo bene eleganter fingit quod omnes animae beatorum distincte apparentes in singulis speris planetarum, nunc appareant simul aggregatae in ista octava spera. Nunc ad literam dicit autor: {E Beatrice disse: ecco le schiere}, quae diversimode pugnaverunt et sub diversa armatura in terra, ut in coelo triumpharent de sua victoria. Unde dicit: {del trionfo di Cristo}, quia huius gloriosi exercitus dux et princeps est gloriosissimus Christus. Et dicit: {e tutto il frutto ricolto del girar di queste spere}, idest, ex motu et influentia planetarum. Est ergo hic notandum quod acies virginum de spera lunari, acies activorum de spera mercuriali, acies amorosorum de spera Veneris, acies doctorum de spera Solis, acies bellatorum de spera Martis, acies regum et principum de spera Jovis, acies contemplativorum de spera Saturni, omnes istae acies septem electae et missae ad diversas pugnas a duce suo nunc revocantur et recolligentur ad ipsum summum ducem et imperatorem, et recipient praemium et triumphum meritum, ut animent caeteros ad bene pugnandum. Et hoc factum est in illa Roma, cuius unus est princeps qui gaudet de frequentia civium, non de pulsione laetatur; ad quem quicumque confugit salvus est, etiam si prodiderit patriam suam vel interfecerit patrem suum, aut deseruerit imperatorem terrenum in bello. + +Et subdit quare argumentum ponatur in dicta diffinitione, dicens: {e da questa credenza}, idest, a praedicta credulitate, {ci conviene sillogizzare}, idest, formare syllogismos et argumenta nostra, {senza aver altra vista}, idest, sine alia probatione vel demonstrata ratione. Et concludit: {e però tiene intenza d'argomento}, quasi dicat: ideo dictum est a Paulo quod fides est argumentum, non necessaria probatio rerum non apparentium oculis hominum; quia si apparerent non accederemus ad ipsas sperandas per fidem, sed per probationem naturalem et demonstrationem necessariam; et tunc fides non esset fides. Et hic ad clariorem intelligentiam diffinitionis datae et declaratae est notandum, quod sicut substantia subsistit accidentibus supportans et substinens illa, et non indiget alio subiecto; ita fides in aedificio spirituali substinet totum aedificium supportans et substinens ipsum non indigens alia virtute; quia ipsa est petra firma super quam sapiens aedificavit sibi domum. Ideo bene dicitur quod fides est substantia rerum sperandarum, quia ipsa est causa quod ea quae sperantur in futuro in nobis substantientur, et quodammodo faciat illa in nobis subsistere per fidem; namque fit, quod bona futura quodammodo sunt praesentia, et per eam visibilia certo modo videntur. Per primum modum fides dicitur substantia rerum sperandarum; per secundum dicitur argumentum non apparentium: est enim quaedam certitudo invisibilium. + +{Tu.} Hic Petrus ostendit autori quae sit potissima causa cupiditatis et depravationis vitae hominum; et dicit quod est culpa pastoris, sicut alibi saepe dixit. Dicit ergo excludens admirationem autoris: {Tu, perchè non ti facci maraviglia}, scilicet, quare omnes sunt ita dediti cupiditati generaliter, {pensa che in terra non è chi governi}, scilicet, nec temporale nec spirituale, quia Bonifacius usurpat utramque potestatem, ut iam saepe dictum est: ex quo sequitur quod gens humana deviat a via recta, quae ducit ad coelum, et discurrit per devia vitiorum, quae ducunt ad mortem. Dicunt enim multi et arguunt: videmus quod praelati sunt summe cupidi, qui non sentiunt angustiam rei familiaris, cum non habeant uxorem neque filios, et si habent, non audent dicere quod sui sint; ergo quanto magis homines impliciti curis saecularibus et multis incommodis? + +{E ciò.} Hic Bernardus quia dixerat: hic effectus sufficiat, nunc statim adducit unum notabilem et mirabilem effectum de praedestinatione duorum fratrum gemellorum, scilicet Esau et Jacob, de quibus dicit Paulus: antequam nascerentur dictum est: Esau odio habui, Jacob autem dilexi. Ad cuius literae intelligentiam est praesciendum, quod sicut scribitur in Genesi, Isaac genuit gemellos ex Rebecca, qui continuo in utero matris faciebant inter se turbationem et commotionem. Unde Isaac imploravit a Deo quid hoc esset; cui responsum est quod duo nascerentur, ex quibus descenderent duo populi, et populus maior esset servus populi minoris. Adveniente tempore partus exivit primo de utero matris quidam rubeus in colore, cui nomen fuit Esau; deinde quidam parvus in colore nigro, qui tenebat cum manu pedem primi, quasi diceret: tu non ibis sine me; et isti minori fuit nomen Jacob. Pater tamen plus diligebat Esau primogenitum; mater pero plus diligebat Jacob: et ipsa per fraudem fecit quod Jacob minor obtinuit benedictionem a patre Isaac, cuius oculi caligaverant prae nimia senectute; et hic Jacob fuit dilectus Deo et Esau odiosus, sicut scriptum est Malachiae primo capitulo. Ad propositum ergo vult dicere autor: Vide si Deus praedestinat homines, cum prius quam isti gemelli nascerentur unum dilexit, alium odio habuit. Nunc ad literam dicit Bernardus: {E ciò espresso e chiaro vi si nota}, quasi dicat: talis effectus praedestinationis expresse et clare apparet, {nella scrittura santa}, scilicet, Genesi, {in quei gemelli} idest, duobus fratribus simul conceptis, {ch'ebber l'ira commota nella madre}, scilicet, in utero matris Rebeccae, sicut notatur supra capitulo VIII. + +{In te.} Hic Bernardus tangit alias virtutes quae maxime placent in muliere regina, sive domina magna; unde dicit: {Misericordia s'aduna in te}, quia compateris afflictis et flectis dominum tuum ad misericordiam, et pietas adunatur in te, quae virtus facit diligere patriam et parentes; {e magnificenza s'aduna in te}, quae virtus praesertim decet magnanimos et potentes; consistit enim in faciendo magna munera, sicut liberalitas in minoribus expensis. Et quia finis proximus non permittit discurrere per singulas virtutes Mariae, ideo bene Bernardus colligit omnes sub vocabulo bonitatis, dicens: {quantunque di bontade}, idest, quicquid boni quod comprehendit et continet omnes virtutes, {è in creatura s'aduna in te}, quasi dicat: quod singulae virtutes distributae in diversis creaturis humanis et angelicis, facientes illas diversimode excellere, sunt aggregatae dignissime in ista; ita quod casta virginitas quae est in spiritibus lunaribus, prudens operositas mercurialium benignitas vel benigna caritas venereorum, clara sapientia solarium, audax fortitudo martialium, inclita justitia jovialium, solitaria contemplatio saturnalium, omnes cumulatim reperiuntur in ista domina perfectissima; ita ardor seraphinorum, splendor cherubinorum etc., ita amabilitas Rachelis, sapientia Rebeccae, fidelitas Sarae etc. Ergo bene ex his et aliis multis licet concludere: tu potes, scis, vis et debes exaudire humillimam supplicationem petentis; potes enim, quia es regina magnificentissima; scis, quia es sapientissima, quia increatam sapientiam habuisti in te inclusam; vis, quia es mater clementissima et piissima; et debes, quia nata de stirpe nobili David, et nobilissimo principi sociata etc. + +{Così.} Hic autor propalat deficientiam suae visionis per duo exempla, unum naturale, et aliud artificiale, dicens: {Così la neve si disigilla al sole}, idest, liquescit et perdit formam suam: et est propria similitudo, sicut nix debilis et resolubilis privatur propria forma ad calorem solis sensibilis, ita mens humana debilis et infirma spoliata est forma suae visionis phantasticae ad calorem solis aeterni, quantumcumque esset alba ut nix, idest pura et munda, quia talis praeparata fuit antequam ascenderet in coelum, sicut ostensum est Purgatorii finali capitulo. Et subdit secundam comparationem, dicens: {la sentenzia di Sibilla si perdea al vento nelle foglie lievi così}, sicut, supple, visio mea perdebatur. Ad declarationem autem istius comparationis est sciendum, quod, sicut fingit praeclarissimus poeta Virgilius VI Eneidos, Eneas volens descendere ad inferos adivit Sybillam Cumanam, quae erat sapiens et famosa sacerdos Apollinis, et ibi ministrabat in templo mirabili, cuius adhuc apparent vestigia apud civitatem desertam Cumarum, quae nunc est mersa sub mari non longe a Neapoli; et ibi Apollo dabat responsa sua, quae Sybilla inscribebat in foliis, quae ventus superveniens asportabat: quaere quid sibi vult haec fictio; et nota quomodo haec fictio Virgilii propriissime consonat fictioni Dantis. Sicut enim responsum Apollinis, qui erat Deus sapientiae, traditum sapienti Sybillae scribebatur in folio et asportabatur a vento; ita visio Dei, qui est vera et summa sapientia, ostensa Danti sapienti, scripta fuit in mente mobili quae evolvitur tamquam folium ad ventum. Sybilla enim arrepta spiritu Apollinis perdebat memoriam eorum quae viderat dum esset arrepta; ita autor post raptum suum reversus ad se perdidit memoriam eorum quae viderat tempore raptus. Nota etiam quod multae fuerunt sybillae, scilicet, decem, quarum una vocata Erithrea mirabiliter prophetavit adventum Christi, sicut scribit Augustinus de Civitate Dei: fecit enim quaedam carmina, quae ibi scribit Augustinus, ex quorum principiis colliguntur ista verba: Jesus Christus Salvator etc. Sybilla etiam Cumana praedixit ipsum adventum Christi, sicut tactum est primo capitulo Inferni. \ No newline at end of file diff --git a/testi/BenvenutoDaImola_GlosseVirgilio.txt b/testi/BenvenutoDaImola_GlosseVirgilio.txt index 5d9a1d5..5508b7f 100644 --- a/testi/BenvenutoDaImola_GlosseVirgilio.txt +++ b/testi/BenvenutoDaImola_GlosseVirgilio.txt @@ -1,21 +1,22 @@ +*Hec est Maronis gloria ut nullius laudibus crescat nullius vituperationibus minuatur*.] Macrobius libro 6 Saturnalium. [MACR. Sat. I 24, 8]* In principio huius libri sunt 6 generaliter videnda. Primo quis fuerit libri autor. Secundo que est ipsius materia. Tertio que fuit autoris intentio. Quarto que utilitas. Quinto cui parti philosophie supponatur. Sexto et ultimo quis sit libri titulus. Primo autor libri fuit Publius Virgilius Maro Parthenias poeta Mantuanus. Publius dicitur quia publice doctrinam suam tradidit. Virgilius dictus fuit a virga quia mater eius pregnans de eo somniavit se peperisse quandam virgam lauream que, cum tangebat terram, crescebat usque ad celum. Et hoc fuit verum, quia ipse peritissimus descripsit rerum multarum naturas que sub celo sunt et generaliter de omnibus virtutibus et viciis. Virga competit etiam multis scilicet pastoribus et ipse in libro isto Buccolicorum descripsit pastores. Virga competit bubulcis et ipse tractat in libro Georgicorum de bubulcis. Virga etiam competit regibus et ducibus armatis et ipse in libro Eneidos tractat de bellis et ducibus armatis. Maro est agnomen autoris. Et dicitur a maron, quod est nigrum, quia Virgilius fuit niger et in vultu rusticus, sed moribus excellentissimus. Parthenias dicitur a parthene grece latine virgo, quia fuit honestus ad modum virginis. Poeta est nomen professionis et nomen sacrum. Mantuanus dicitur a patria, quia fuit de Mantua civitate. Secundoquid sit materia libri? Materia libri Buccolicorum est collocutio pastorum, libri Georgicorum est agriculture cultus, libri Eneidos armorum exercicium. Tertio intentio autoris fuit duplex, privata et publica. Publica, quia intendit describere vitam viciosam potentum ducum et dominorum. Privata, quia intendit promereri gratiam Cesaris Augusti, describens tria necessaria esse regi et duci scilicet opulentiam, prudentiam et exercicium armorum. Quarto que utilitas. Utilitas in libro Buccolicorum est quadruplex. Prima ut licenter et impune detegat vicia potentum et magnatum. Secunda ut honeste et sine rubescentia possit laudare se et alios sub stilo bucolico. Tertia fuit ne res ipsa sive materia vilerescet. Quarta est delectatio quia delectatur assimilatione rei ad rem. Utilitas in libro Georgicorum est cognitio frugum terrarum, pascuorum et pecudum. Utilitas in libri Eneidos est cognitio armorum et virorum potentum in armis. Quinta cui parti philosophie supponatur. Supponitur ethice, quia de moribus tractat. Sexto et ultimo quis sit libri titulus. Titulus libri est Publii Virgilii Maronis Partheniatis poete Mantuani liber Buccolicorum incipit. Buccolicus id est bos paruus, inde Buccolica. Egle grece latine capra, inde egloga. -egloga ista prima dividi potest in tot partes generales quot sunt dyalogi, idest collocutiones duorum, scilicet pastorum. Sed veniendo ad sententiam dico quod Virgilius in ista prima egloga intendit quadruplicem sensum, scilicet fabularem, hystorialem, allegoricum et tropologicum. Fabularis talis est: quidam pastor dictus Melibeus, videns alium pastorem nomine Titirum feliciter quiescentem sub umbra arboris frondose et lete cantantem de amore cuiusdam sue amice, alloquitur eum deplorans suam infelicitatem, quia ille Titirus requiem invenerat. Ipse vero Melibeus erat in fuga, quia amiserat oves suas et non habebat nisi tres capellas. Historialis sensus clare indicatur per ipsa nomina pastorum que sunt convenientia pastoribus. Nam Titirus interpretatur maior aries, per quem intellige Virgilium qui est maior inter Mantuanos. Iste ergo Titirus requiescit sub umbra arboris late patentis, idest sub favore Octaviani, ad cuius gratiam admissus recuperavit agros suos et cantat de amore nove amice sue, idest Rome. Sed Melibeus est omnis alius civis Mantuanus et interpretatur. Nam spoliatus omnibus bovis dolet de infelicitate sua et admiratur fortunam Titiri, idest Virgilii, quia ambo erant de eadem terra. Et Tytirus habebat requiem ipse vero laborem et dolorem. Allegoricus sensus est quia per Tytirum debes intelligere poetam Virgilium qui bene vocatur Titirus, idest maior aries, quia maior inter omnes poetas et gaudet magno ocio sub umbra arboris, idest Octaviani. Sed Melibeus, qui interpretatur curam agens, est omnis alius poeta qui nunc perdit labores suos adveniente Virgilio et excluditur a patria, quia non est amplius in precio unde dolet et admiratur quod Virgilius qui tunc iuvenis erat excelleret omnis alios poetas bene canendo. Tropologicus sensus, idest moralis, est quod per Tytirum ita quiescentem intellige omnem virum solitarium et contemplatum vacantem ocio et cetera. Et introducitur meditativus et cetera. Item introducitur canens letus, quia felicitas maxime consistit in speculatione sicut probat philosophus et cetera. Per oppositum Melibeus est omnis vir civilis activus qui implicatur maximis laboribus. +*TITIRE TU PATULE ET CETERA:* egloga ista prima dividi potest in tot partes generales quot sunt dyalogi, idest collocutiones duorum, scilicet pastorum. Sed veniendo ad sententiam dico quod Virgilius in ista prima egloga intendit quadruplicem sensum, scilicet fabularem, hystorialem, allegoricum et tropologicum. Fabularis talis est: quidam pastor dictus Melibeus, videns alium pastorem nomine Titirum feliciter quiescentem sub umbra arboris frondose et lete cantantem de amore cuiusdam sue amice, alloquitur eum deplorans suam infelicitatem, quia ille Titirus requiem invenerat. Ipse vero Melibeus erat in fuga, quia amiserat oves suas et non habebat nisi tres capellas. Historialis sensus clare indicatur per ipsa nomina pastorum que sunt convenientia pastoribus. Nam Titirus interpretatur maior aries, per quem intellige Virgilium qui est maior inter Mantuanos. Iste ergo Titirus requiescit sub umbra arboris late patentis, idest sub favore Octaviani, ad cuius gratiam admissus recuperavit agros suos et cantat de amore nove amice sue, idest Rome. Sed Melibeus est omnis alius civis Mantuanus et interpretatur. Nam spoliatus omnibus bovis dolet de infelicitate sua et admiratur fortunam Titiri, idest Virgilii, quia ambo erant de eadem terra. Et Tytirus habebat requiem ipse vero laborem et dolorem. Allegoricus sensus est quia per Tytirum debes intelligere poetam Virgilium qui bene vocatur Titirus, idest maior aries, quia maior inter omnes poetas et gaudet magno ocio sub umbra arboris, idest Octaviani. Sed Melibeus, qui interpretatur curam agens, est omnis alius poeta qui nunc perdit labores suos adveniente Virgilio et excluditur a patria, quia non est amplius in precio unde dolet et admiratur quod Virgilius qui tunc iuvenis erat excelleret omnis alios poetas bene canendo. Tropologicus sensus, idest moralis, est quod per Tytirum ita quiescentem intellige omnem virum solitarium et contemplatum vacantem ocio et cetera. Et introducitur meditativus et cetera. Item introducitur canens letus, quia felicitas maxime consistit in speculatione sicut probat philosophus et cetera. Per oppositum Melibeus est omnis vir civilis activus qui implicatur maximis laboribus. -in prima egloga Virgilius descripstit querimoniam Melibei depulsi a patria et ab agris suis. In secunda descripsit querimoniam sui non admisi tam cito ad gratiam Augusti. In tertia descripsit contentionem duorum pastorum, scilicet sui et alterius obicientium sibi in vicem furta. Nunc consequenter in ista egloga quarta Virgilius intendit describere felicitatem eximiam illius sub quo ipse floruit, claruit, vixit et scripsit. Et ideo Virgilius descripturus rem altam petit licentiam, quia excessurus est formam bucolici carminis et apostrofat primo et principaliter ad musas quas hucusque fuerat imitatus. Hucusque locutus est Virgilius et scripsit mere bucolice in stilo pastorali. Sed modo intendens excedere formam carminis bucolici petit licentiam et dirigit sermonem ad musas ut dixi hucusque est secutus Theocritum, qui fuit poeta Siculus Siracusanus. Modo ut dixi excessurus carminis bucolici formam sic apostrofat ad musas dicens. +*ICILIDES MUSE:* in prima egloga Virgilius descripstit querimoniam Melibei depulsi a patria et ab agris suis. In secunda descripsit querimoniam sui non admisi tam cito ad gratiam Augusti. In tertia descripsit contentionem duorum pastorum, scilicet sui et alterius obicientium sibi in vicem furta. Nunc consequenter in ista egloga quarta Virgilius intendit describere felicitatem eximiam illius sub quo ipse floruit, claruit, vixit et scripsit. Et ideo Virgilius descripturus rem altam petit licentiam, quia excessurus est formam bucolici carminis et apostrofat primo et principaliter ad musas quas hucusque fuerat imitatus. Hucusque locutus est Virgilius et scripsit mere bucolice in stilo pastorali. Sed modo intendens excedere formam carminis bucolici petit licentiam et dirigit sermonem ad musas ut dixi hucusque est secutus Theocritum, qui fuit poeta Siculus Siracusanus. Modo ut dixi excessurus carminis bucolici formam sic apostrofat ad musas dicens *o Sicilides muse et cetera*. -istud non potest referri ad Christum, quia non stetit in corpore matris nisi novem mensibus. Sed bene potes referri ad Augustum. Et adverte quod hic proprie Virgilius loqui, quia quando quis horatur aliquem ut bene tractet matrem suam dicit ipsa tulit te novem mensibus. Et ita dicit Virgilius Augusto sicut dicit Svetonius Christo mense natus est Augustus. Unde ille bene convenit cum ipso. Hic interserit fictionem Vulcani, quia quando Vulcanus natus est ex Iove displicuit matri unioni propter suam turpitudinem et ideo Iupiter precipitavit eum de celo et per consequens privatus est convivio et consortio Iovis. Propterea quando fabricavit fulmina Iovi petunt connubium Minerve, idest Palladis que nullo modo voluit cognoscere eum et ideo privatus est connubio. Ergo Virgilius vult dicere, idest de Roma, idest a senatoribus. +*MATRI:* istud non potest referri ad Christum, quia non stetit in corpore matris nisi novem mensibus. Sed bene potes referri ad Augustum. Et adverte quod hic proprie Virgilius loqui, quia quando quis horatur aliquem ut bene tractet matrem suam dicit ipsa tulit te novem mensibus. Et ita dicit Virgilius Augusto sicut dicit Svetonius Christo mense natus est Augustus. Unde ille bene convenit cum ipso. Hic interserit fictionem Vulcani, quia quando Vulcanus natus est ex Iove displicuit matri unioni propter suam turpitudinem et ideo Iupiter precipitavit eum de celo et per consequens privatus est convivio et consortio Iovis. Propterea quando fabricavit fulmina Iovi petunt connubium Minerve, idest Palladis que nullo modo voluit cognoscere eum et ideo privatus est connubio. Ergo Virgilius vult dicere, idest de Roma, idest a senatoribus. -Nunc consequenter in presenti egloga sexta intendit describere laudes Varri. Et bene continuatur hec egloga cum precedenti, quoniam Varus fuit magnus princeps apud Augustum, fuit magnus poeta et precipuus amicus Virgilii in tantum quod in morte sua commisit sibi librum suum Eneidorum comburendum, quia incorrectus remanebat. Ista egloga primo habet proemium in quo Virgilius aperit suam intentionem et excusat se ipsi Varro si pro nunc non potest describere magnifica gesta sua, ita quod tota ista pars prima est prohemialis sine alia divisione. In hac ergo prima parte prohemiali Virgilius hoc intendit sententialiter. Vult enim dicere. Et advertatis quod sicuti fuit adulatus Augusto in egloga precedenti commendando Iulium Cesarem, ita adultatur ipsi Augusto commendando Varrum suuum principem. +Nunc consequenter in presenti egloga sexta intendit describere laudes Varri. Et bene continuatur hec egloga cum precedenti, quoniam Varus fuit magnus princeps apud Augustum, fuit magnus poeta et precipuus amicus Virgilii in tantum quod in morte sua commisit sibi librum suum Eneidorum comburendum, quia incorrectus remanebat. Ista egloga primo habet proemium in quo Virgilius aperit suam intentionem et excusat se ipsi Varro si pro nunc non potest describere magnifica gesta sua, ita quod tota ista pars prima est prohemialis sine alia divisione. In hac ergo prima parte prohemiali Virgilius hoc intendit sententialiter. Vult enim dicere: *ego inclinaveram ad describendum bucolicam, sed paulo post deliberam describere carmina heroica, describere tragice et non bucolice, ulterius quia scilicet volebam describere magnalia Varri. Sed Augustus hoc presentiens mandavit ut ego prosequerer carmen bucolicum, dimitterem omnino carmen tragicum et sic ego feci et facio*. Et advertatis quod sicuti fuit adulatus Augusto in egloga precedenti commendando Iulium Cesarem, ita adultatur ipsi Augusto commendando Varrum suuum principem. -in superiori parte prohemiali istius egloge poeta Virgilius excusavit se Varo quod omissis gestis eius. Describendis ipse cogebatur prosequi bucolicam. Ideo nunc consequenter in ista parte executiva ipse Virgilius intendit describere bucolice sive pastoraliter sectam Epicureorum. Tum quia Varus iuvenis erat et delectabatur tali materia, tum quia ad tempus felicitatis et fertitlitatis quale erat tempore Augusti solent homines audire talia libenter et convertere se ad voluptates. Ergo dico quod vult ostendere qualis sit illa secta et qui et qualis sint eius effectus et quomodo sit placens et displicens. Unde scias quod Virgilius hic confingit unam fabulam iocundam sub eius velamine. Ipse aptissime exprimit qualis sit secta Epicureorum. Et fabula est talis: duo fuerunt pueri qui a casu reperierunt quemdam senem in spelunca sua dormientem sepultum somno et vino, de cuius capite decide regulat serta, idest girlande et iuxta eum erat vas plenum vino et isti duo pueri ad solatium collegerunt illa serta et cum illis ceperunt ligare istum senem dormientem et istis sic agentibus tamen timide, supervenit una puella speciosa valde et ista volens cos iuvare cum moro cepit pingere faciem istius senis illo iam evigilante. Iste ergo senex tandem excitatus ridere cepit et cepit dicere, quasi diceret tacite. Hoc dicto, cepit dulciter canere in tantum quod ad eius cantum ceperunt breviter omnia concurrere et audire que ipse canebat. +*PERGITE PIERIDES:* in superiori parte prohemiali istius egloge poeta Virgilius excusavit se Varo quod omissis gestis eius. Describendis ipse cogebatur prosequi bucolicam. Ideo nunc consequenter in ista parte executiva ipse Virgilius intendit describere bucolice sive pastoraliter sectam Epicureorum. Tum quia Varus iuvenis erat et delectabatur tali materia, tum quia ad tempus felicitatis et fertitlitatis quale erat tempore Augusti solent homines audire talia libenter et convertere se ad voluptates. Ergo dico quod vult ostendere qualis sit illa secta et qui et qualis sint eius effectus et quomodo sit placens et displicens. Unde scias quod Virgilius hic confingit unam fabulam iocundam sub eius velamine. Ipse aptissime exprimit qualis sit secta Epicureorum. Et fabula est talis: duo fuerunt pueri qui a casu reperierunt quemdam senem in spelunca sua dormientem sepultum somno et vino, de cuius capite decide regulat serta, idest girlande et iuxta eum erat vas plenum vino et isti duo pueri ad solatium collegerunt illa serta et cum illis ceperunt ligare istum senem dormientem et istis sic agentibus tamen timide, supervenit una puella speciosa valde et ista volens cos iuvare cum moro cepit pingere faciem istius senis illo iam evigilante. Iste ergo senex tandem excitatus ridere cepit et cepit dicere: *quare me ligatis, dimittite me, quia ego cantabo ut alias vobis promisi, sed isti puelle dabo aliud quam cantum*, quasi diceret tacite: dabo sibi stuprum.. Hoc dicto, cepit dulciter canere in tantum quod ad eius cantum ceperunt breviter omnia concurrere et audire que ipse canebat. Imo vult dicere quod abiecerat girlandas alonge quando cecidit. Ista serta erant hederea. Macrobius primo Saturnalium dicit quod sacrificantes Bacho semper portabant coronam hedeream, quia bene scitis quod hedera ligat et ita vinum ligat linguam et alia membra. Sed vas vinarium erat prope eum. Et hoc vides tota die quod ebrii aliquando cadunt et frangunt sibi caput et non frangunt urceum. -in superioribus audistis quare cantante Sileno concurrebant undique omnia allecta dulcedine et suavitate illius cantilene. Nunc consequenter ordine continuato Virgilius describit illam cantilenam sive formam et qualitatem cantus. Et tota lectio presens usque in finem egloge potest dici in tot partes quod sunt particule illius cantilene. Et audi quod canebat. Dicit quod iste Sillenus primo incepit canere de prima constitutione et conditione mundi. Et ut ista pars prima que cantatur a Sileno que est fortis valde appareat clara, oportet vos notare quod sicut scribit philosophus primo philosophicorum antiqui philosophi habuerunt inter se magnam discrepationem et discordiam de origine mundi. Aliqui dicebant ignem esse principium omnim rerum, sicuti Eraclitus. Alius dixit quod erat aqua, sicut Thales Milesius. Alii dicebant quod aer erat, sicut Diogenes. Alii dicebant quod erant omnia quattuor elementa sicut Empedocles. Ulterius fuerunt alii qui dixerunt multa esse principia rerum sicuti Democritus. Dicebant quod corpora minima, corpora indivisibilia que nos communiter appellamus athomos fueruent principia rerum. Dicebant quod ex istis athomis generabantur omnia et dicebant quod erat dare vacuum ita quod vacuum et athomos dicebant esse principia omnium rerum et dicebant quod ex istis erant facta elementa et elementata et forme omnium rerum tamen distincte et quod ultimo essent facta animalia et homines. Et ideo dicebat Democritus mundum esse factum a casu et ista fuit opinino Epicuri, quam iste Silenus eius sequax hic decantat. Dicit hic Servius quod iste Silenus ponit primo quedam philosophica et postea transit ad fabularia tamquam ad delectabiliora. Sed certe videre meo non intelligit quid cantet Silenus. Imo iste Silenus tamquam Epicureus incipit recte a voluptate, quia ponit constitutionem mundi secundum opinionem Epicuri, scilicet quod mundus regatur a casu et per hoc vult persuadere quod sequantur homines voluptates. Unde bene dicit Tulius in libro Tusculanarum questionum. Unde dico quod per consequens vult persuadere quod summa felicitas sit ponenda in voluptate. In isto passu patet ignorantia Servii, quia dicit quod nubes vadunt usque ad speram solis. Sed certe non vadunt usque ad speram lune nec usque ad ignem non vadunt, nisi ad seram regionem aeris. Unde hic vult dicere Virgilius quod pluvie portantur sursum et cadunt postea. Et in hoc ostendit generationem pluvie. Unde nota quod sol attrahit cum radiis suis humores ab aqua et quando humores perveniunt ad mediam regionem aeris non possunt amplius ascendere frigore in vento. Et tunc ibi reprimuntur et condensantur et mingunt super nos. Et canebat ut terre stupeant. +*NAMQUE CANEBAT:* in superioribus audistis quare cantante Sileno concurrebant undique omnia allecta dulcedine et suavitate illius cantilene. Nunc consequenter ordine continuato Virgilius describit illam cantilenam sive formam et qualitatem cantus. Et tota lectio presens usque in finem egloge potest dici in tot partes quod sunt particule illius cantilene. Et audi quod canebat. Dicit quod iste Sillenus primo incepit canere de prima constitutione et conditione mundi. Et ut ista pars prima que cantatur a Sileno que est fortis valde appareat clara, oportet vos notare quod sicut scribit philosophus primo philosophicorum antiqui philosophi habuerunt inter se magnam discrepationem et discordiam de origine mundi. Aliqui dicebant ignem esse principium omnim rerum, sicuti Eraclitus. Alius dixit quod erat aqua, sicut Thales Milesius. Alii dicebant quod aer erat, sicut Diogenes. Alii dicebant quod erant omnia quattuor elementa sicut Empedocles. Ulterius fuerunt alii qui dixerunt multa esse principia rerum sicuti Democritus. Dicebant quod corpora minima, corpora indivisibilia que nos communiter appellamus athomos fueruent principia rerum. Dicebant quod ex istis athomis generabantur omnia et dicebant quod erat dare vacuum ita quod vacuum et athomos dicebant esse principia omnium rerum et dicebant quod ex istis erant facta elementa et elementata et forme omnium rerum tamen distincte et quod ultimo essent facta animalia et homines. Et ideo dicebat Democritus mundum esse factum a casu et ista fuit opinino Epicuri, quam iste Silenus eius sequax hic decantat. Dicit hic Servius quod iste Silenus ponit primo quedam philosophica et postea transit ad fabularia tamquam ad delectabiliora. Sed certe videre meo non intelligit quid cantet Silenus. Imo iste Silenus tamquam Epicureus incipit recte a voluptate, quia ponit constitutionem mundi secundum opinionem Epicuri, scilicet quod mundus regatur a casu et per hoc vult persuadere quod sequantur homines voluptates. Unde bene dicit Tulius in libro Tusculanarum questionum: *non audet Epicurus negare deos, tamen dicit eos nihil agere, eos nihil curare* [CIC. nat. deor. 3,3]*. Unde dico quod per consequens vult persuadere quod summa felicitas sit ponenda in voluptate. In isto passu patet ignorantia Servii, quia dicit quod nubes vadunt usque ad speram solis. Sed certe non vadunt usque ad speram lune nec usque ad ignem non vadunt, nisi ad seram regionem aeris. Unde hic vult dicere Virgilius quod pluvie portantur sursum et cadunt postea. Et in hoc ostendit generationem pluvie. Unde nota quod sol attrahit cum radiis suis humores ab aqua et quando humores perveniunt ad mediam regionem aeris non possunt amplius ascendere frigore in vento. Et tunc ibi reprimuntur et condensantur et mingunt super nos. Et canebat ut terre stupeant. -postquam tetigit constiutionem mundi nunc in mente subannectit mundi dissolutionem, quia in mundo naturaliter aliquando fiebat diluvium aliquando incendium particularia. Et ponit duo diluvia particularia. Unum diluvium particulare fuit tempore Deucalionis regis Thesalie et de hoc habetis ab Ovidio. Et aliud diluvium volebat fuisse tempore Ogigii regis Thesalie. Ergo vide litteram: et canebat ille Sillenus hinc, idest post hoc. Dixerat generaliter ista de constitutione et de dissolutione mundi. Modo tantum sit ad creationem hominis et ideo tangit fabulam Promethei. Fabula habetur ab eodem Ovidio quod Prometheus fuit primus qui creavit hominem de limo, sed erat forma inanimata et ipse Prometheus non habens animam quam infunderet in illa forma inanimata. Fuit portatus in celum a Minerva et dicitur subtraxisse modicum ignis de spera solis et illo igne inspirasse vitam homini. Et istud est dicere quod corpus hominis est generatum ex elementis et maxime ex terra, sed anima venit ab extra, scilicet a celo. Ad fabulam prosequendo iste Prometheus facto isto furto fuit adiudicatus a Iove huic pene quod fui alligatus saxo in monte Caucasio et continuo vultur et aquila corrodunt cor eius. Et hoc est dicere quod postquam homo fuit animatus statim est iudicatus pene, quia habet appetitum insaciabilem, quia ultra terrena presumit ascendere in celum et perscrutari cursus planetarum et secreta dei. Et ex istis habet maximum laborem. Unde bene dixit Salamon qui addit ad scientiam, addit et laborem. addit aliud dicens quod iste Sillenus etiam addebat raptum Ylle. Hercules cum Yasone ivit ad acquirendum aureum vellus et habebat secum puerum socium qui portabat sibi arma et vocatus est Ylla. Et dum descendisset ab Argo dicitur fuisse raptum a Nimphis. Et Hercules non valens eum reperire constituit sibi sacra annalia in quibus naute vocabant eum. Unde adverte quod Yle appellatur materia prima que est ingenita et incorruptibilis. Modo iste dicitur raptus a Nimphis ita quod non potest videre, quia ista materia prima est incognita et incomprensibilis, scilicet deus. Ergo dicit: ille Sillenus adiungit his, scilicet predictorum Yllam, scilicet socium Herculis. in superioribus Virgilius ostendit quare ille Sillenus cantavit pertinentia ad constitutionem primam mundi secundum opinionem Epicureorum, qui omnia faciebant propter voluptatem. Nunc consequenter idem Virgilius transit ad fabulas continentes in se voluptatem. Et primo tantigt fabulam Pasiphes. Bene audistis quomodo Pasiphe uxor quondam Minois regis Crete tanta libidine arsit quod adamavit taurum et illum cognovit opera Dedali magni ingeniosi, quia ille fabricavit iuvencam ligneam quam coperuit corio vere vacce et intromissa Pasiphe Taurus eam cognovit. Ex quo concubitu genitus et natus est Minotaurus. Et ista fuit hystoria vera quia Pasiphe fuit uxor Minois et adamavit taurum ut demonstratus est. Licet Fulgentius doctor dicat quod taurus fuit quidam cancellarius Minois. Tum ista sua allegoria non est vera, quia verum est quod concubuit cum tauro opera Dedali. Et est verum hystorice sicut volunt multi autores et historici et etiam si bene consideratis Virgilius exprimit hoc pro hystoria vera. Et hic Virgilius probat quod ille concubitus non fuerit appetendus quia contra naturam. Et vult dicere licet iste Epicureus quereret voluptatem tamen ipse sequebatur voluptatem naturalem innaturalem fugiebat et detestabatur. +*HINC LAPIDES:* postquam tetigit constiutionem mundi nunc in mente subannectit mundi dissolutionem, quia in mundo naturaliter aliquando fiebat diluvium aliquando incendium particularia. Et ponit duo diluvia particularia. Unum diluvium particulare fuit tempore Deucalionis regis Thesalie et de hoc habetis ab Ovidio. Et aliud diluvium volebat fuisse tempore Ogigii regis Thesalie. Ergo vide litteram: et canebat ille Sillenus hinc, idest post hoc. Dixerat generaliter ista de constitutione et de dissolutione mundi. Modo tantum sit ad creationem hominis et ideo tangit fabulam Promethei. Fabula habetur ab eodem Ovidio quod Prometheus fuit primus qui creavit hominem de limo, sed erat forma inanimata et ipse Prometheus non habens animam quam infunderet in illa forma inanimata. Fuit portatus in celum a Minerva et dicitur subtraxisse modicum ignis de spera solis et illo igne inspirasse vitam homini. Et istud est dicere quod corpus hominis est generatum ex elementis et maxime ex terra, sed anima venit ab extra, scilicet a celo. Ad fabulam prosequendo iste Prometheus facto isto furto fuit adiudicatus a Iove huic pene quod fui alligatus saxo in monte Caucasio et continuo vultur et aquila corrodunt cor eius. Et hoc est dicere quod postquam homo fuit animatus statim est iudicatus pene, quia habet appetitum insaciabilem, quia ultra terrena presumit ascendere in celum et perscrutari cursus planetarum et secreta dei. Et ex istis habet maximum laborem. Unde bene dixit Salamon qui addit ad scientiam, addit et laborem. addit aliud dicens quod iste Sillenus etiam addebat raptum Ylle. Hercules cum Yasone ivit ad acquirendum aureum vellus et habebat secum puerum socium qui portabat sibi arma et vocatus est Ylla. Et dum descendisset ab Argo dicitur fuisse raptum a Nimphis. Et Hercules non valens eum reperire constituit sibi sacra annalia in quibus naute vocabant eum. Unde adverte quod Yle appellatur materia prima que est ingenita et incorruptibilis. Modo iste dicitur raptus a Nimphis ita quod non potest videre, quia ista materia prima est incognita et incomprensibilis, scilicet deus. Ergo dicit: ille Sillenus adiungit his, scilicet predictorum Yllam, scilicet socium Herculis. in superioribus Virgilius ostendit quare ille Sillenus cantavit pertinentia ad constitutionem primam mundi secundum opinionem Epicureorum, qui omnia faciebant propter voluptatem. Nunc consequenter idem Virgilius transit ad fabulas continentes in se voluptatem. Et primo tantigt fabulam Pasiphes. Bene audistis quomodo Pasiphe uxor quondam Minois regis Crete tanta libidine arsit quod adamavit taurum et illum cognovit opera Dedali magni ingeniosi, quia ille fabricavit iuvencam ligneam quam coperuit corio vere vacce et intromissa Pasiphe Taurus eam cognovit. Ex quo concubitu genitus et natus est Minotaurus. Et ista fuit hystoria vera quia Pasiphe fuit uxor Minois et adamavit taurum ut demonstratus est. Licet Fulgentius doctor dicat quod taurus fuit quidam cancellarius Minois. Tum ista sua allegoria non est vera, quia verum est quod concubuit cum tauro opera Dedali. Et est verum hystorice sicut volunt multi autores et historici et etiam si bene consideratis Virgilius exprimit hoc pro hystoria vera. Et hic Virgilius probat quod ille concubitus non fuerit appetendus quia contra naturam. Et vult dicere licet iste Epicureus quereret voluptatem tamen ipse sequebatur voluptatem naturalem innaturalem fugiebat et detestabatur. -statim subiungit et exclamat ad detestationem huius sceleris.Virgo non ratione integritatis sed ratione etatis, quia erat iuvenis. Vel virgo: idest virago, quia excessit vires mulieris. Vel virgo, quia annuit per hoc quod virgo magis appetit quam ipsa nupta. Ergo ha virgo infelix que dementia cepit te ut scilicet diligeres taurum et homines concubitum cum eo. probat per locum ab oppositis quod ipsa numquam debuisset hoc facere. Pretides fuerunt filie Preti ut tu habes ab Ovidio quarta Metha(morphosis). Pretus fuit filius abantis et frater Agenoris qui filias aliquas habuit que denominabantur Pretides ab ipso et multum gloriabantur de pulcritudine sua in tantum quod presumebant se conferre Iunoni in pulcritudine sua et Iuno ob hoc fecit quod ipse sibi ipsis iudebantur iuvente in tantum quod timebantur trahi ad aratrum timebant habere cornua in fronte et apponebant sepe sibi manus ad caput ut scilicet viderent si haberenet cornua. Et hec est fabula. Modo iste vult sic arguere licet iste Pretides viderentur sibi ipsis esse in forma iuvencarum poterant per errorem querere concubitum taurum tamen noluerunt et fugerunt tauros, tu vero Pasiphe que eras mulier et non eras in hoc errore iacuisti cum tauro. Ergo quam excusationem habes quasi dicat nullam. Ergo ad litteram: Pretides, idest filie Preti. tangit incidenter aliam fabulam. Athlanta fuit puella que decreverat nullum habere virum nisi quicumque superaret eam incursu. Et tamen Ypomenos venit ad certamen secum et illam devicit unde habuit ipsam in uxorem, quia portavit secum tria poma aurea et quando erat incursu et Athlanta appropinquavit ei proiecit primum pomum et illa allecta ad pomum paulum restitit et currit. Secundo cum appropinquaret ei deiecit secundum et similiter cum tertio ipsa attingeret cum ipse deiecit tertiam, ita quod isto modo allactam devicit eam. Hoc est dicere: ista erat pulcra et superba ex quo repudiabat multos. Sed ista habuit tria poma: primo quia erat pulcer, secundo quia potens, tertio quia generosus. Ergo ad litteram veni: et tunc, ille Sillenus. in superioribus audistis quare Sillenus fingente Virgilio decantaverit varias fabulas continentes varia genera voluptatum. Nunc consequenter in ista parte addit alias fabulas similiter continentes alia genera voluptatum. Et advertatis quod ista lectio est fortis, quia Virgilius videtur hic dicere aliqua falsa tamen non dicit. Dico quod hic Viriglius addit alias fabulas et primo tangit duas alias fabulas, unam breviter et aliam brevissime, duarum Sillarum quarum utraque laboravit morbo libidinis et utraque malecessit. Videamus ergo primo de illa quam Viriglius expresse nominat, scilicet de Silla filia Nisi. Debetis ergo scire quod rex Minos, dum iret cum forti exercitum contra civitatem Athenarum, ulturus mortem indignam filii sui Androgei, primo invasit Megaram civitatem, que est in eodem litore maris, et obsedit istam civitatem Megarensem cuius rex erat Nisus habens capillum aureum in capite, scilicet fatalem crinem, quia fatatum erat civitatem illam semper esse inexpugnabilem illo capillo manente in capite Nisi. Silla filia istius regis Nisi, dum semel specularetur de fenestra cuiusdam turris, vidit regem Minoem obequitantem circa menia civitatis. Statim ipso conspecto capta est amore eius, quia erat pulcerrimus et numquam destitit imaginari quare ipsa posset promereri amorem eius et invenit modum quia truncavit capillum illum aureum de capite patris et tempore nocturno egressa est civitate et obtulit regi Minoi. Rex Minos tamquam iustissimus detestatus est istam et renuit eius munus et noluit suum amorem, imo statim cepit debellare civitatem et ipsam vicit. Ista Silla videns Minoem victorem volentem recedere statim cucurrit ad navem et manu cepit navem dicens quod volebat ire cum ipso. Unde rex Minox fecit ipsam precipitari de navi et dicitur esse conversa in avem que dicitur Alauda. Et istud est verum quia ille Nisus habebat coronam vel thesaurum quo durante poterat diu susitnere civitatem sed ista Silla capta amore Minois furata est thesaurus paternum et volebat dare Minoi et ipse noluit ex quo conversa fuit in Alaudam, quia discurrens et vaga. Fuit una alia Silla que vocata est filia Forci. Et de ista est faula talis: Glaucus deus marinus adamavit istam Sillam et ipsa non respondebat sibi propter quod Glaucus recurrit ad Circem et rogavit eam ut faceret quod amaretur ab illa Silla. Sed iste Glaucus ob hoc non poterat discedere ab amore Sille propter quod Circe irata suis veneficiis infecit fontem in quo ista Silla erat solita laudare se. Dum ergo Silla intrasset fontem eius inguina conversa sunt in varia genera ferarum, scilicet in lupos et canes. Allegorice: Glaucus est vir libidinosus. Glaucus, idest luscus et talis est omni luxuriosus oblique respicens et cece. Et dicitur deus marinus, quia Venus nata est in mari. Nam in libidine est sudor salsus. Amat Sillam meretricem pessimam. Circe interpretatur manuum operatio. Et talis recte est inimica istius Sille, quia meretrix fugit manuum operationem. Ergo hinc est quod circa inguina vertitur in lupos et canes, quia insaciata et insaciabilis efficitur. Ergo ipsa dicitur esse periculum maris inter Italiam et Siciliam, scilicet in faro Mesanensi et navigantes per mundum periclitat. Hoc est dicere luxuria vorat et trahit in periculum multos homines mundi. Istis prenotatis est descendendum ad litteram. Dicit ergo Virgilius volens describere istam fabulam duarum Sillarum. ecce tangit unum mirabile quod accidit isti Sille quod scribit Homerus, quia dicit quod Ulixes cum navi sua pervenit ad istum locum et ibi invasus est a Silla terribiliter tamquam peregrinus et fuit in magno periculo in tantum quod Homerus scribit quod perdidit navim et socios et quod ipse solus Ulixes nudus et pedes evasit. Si hoc fuerit verum vel non nescio, sed Homerus vult ostendere quod vir sapiens scit interdum vitare istam libidinem. Ergo fama est istam Sillam. Vexasse idest turbasse rates. Ulixes fuit Itacensis, ubi est promontorium nomine Dulichium. nunc tangit aliam fabulam. Tereus fuit rex Tracie, qui habuit uxorem filiam Pandionis regis Athenarum, que vocabatur Progne. Accidit quod semel ivit Athenas et rogatus a Progne impetravit a socero suo ut daret sibi Philomenam, ut duceret eam ad Prognem sororem suam. Et Pandion concessit. Unde duxit eam in navim et cum pervenit ad litus suum illam nolentem stupravit. Et quia illa post stuprum dicebat, ipse evulsit sibi linguam et dimisit ibi eam et ista pervenit ad tuguria. Et litterata tantum fecit quod ipsa laboravit unam telam in qua breviter intexuit totum istum fallum et illam telam misit Progne sorori sue. Et Progne tristissima occulte fecit illam suam sororem Philomenam venire ad se. Et cum simul essent iste due sorores et istis Terei filius et ipsius Prognes, venit in suam potentiam et Progne cepit ipsum Itim et interfecit. Licet esset eius filius et breviter tradidit comedendum Tereo, qui cum pranderet dixit. Et tunc Philomena, que erat absconsa, proprie venit et proiecit membra Itis in vultum eius et fugerunt statim. Ipse Tereus sequens eas conversus est in avem upupam, Progne vero in yrundinem, Philomena in Philomenam avem. Allegoria: Tereus figuraliter est ipse corpus, Pandion est alia quid patet ex nomine. Pandion: idest totus clarus. Nam Pan, idest totum et dian, idest clarum. Ergo Pandion est alia tota clara. Ista alia habet duas filias Prognem et Philomenam. Progne est ipsa concupiscentia, Philomena est ratio. Ergo dicit quod Progne petebat Philomenam, quia concupiscentia petebat semper associari rationi. Sed Tereus, idest corpus, violat istam Philomenam, idest ipsam rationem et eripit sibi linguam, quia ita corpus suffocat rationem, quod ratio non audet se manifestare. Tereus convertit in upupam. Upupa est tristis avis, quia comedit stercora et tale est ipsum corpus. Progne vero vertit in irundinem, quia semper yrundo stat in domo et ita concupscientia est in carne. Sed Philomena, idest ratio, petit silvas, idest solitudines. +*AH VIRGO:* statim subiungit et exclamat ad detestationem huius sceleris.Virgo non ratione integritatis sed ratione etatis, quia erat iuvenis. Vel virgo: idest virago, quia excessit vires mulieris. Vel virgo, quia annuit per hoc quod virgo magis appetit quam ipsa nupta. Ergo ha virgo infelix que dementia cepit te ut scilicet diligeres taurum et homines concubitum cum eo. *PRETIDES:* probat per locum ab oppositis quod ipsa numquam debuisset hoc facere. Pretides fuerunt filie Preti ut tu habes ab Ovidio quarta Metha(morphosis). Pretus fuit filius abantis et frater Agenoris qui filias aliquas habuit que denominabantur Pretides ab ipso et multum gloriabantur de pulcritudine sua in tantum quod presumebant se conferre Iunoni in pulcritudine sua et Iuno ob hoc fecit quod ipse sibi ipsis iudebantur iuvente in tantum quod timebantur trahi ad aratrum timebant habere cornua in fronte et apponebant sepe sibi manus ad caput ut scilicet viderent si haberenet cornua. Et hec est fabula. Modo iste vult sic arguere licet iste Pretides viderentur sibi ipsis esse in forma iuvencarum poterant per errorem querere concubitum taurum tamen noluerunt et fugerunt tauros, tu vero Pasiphe que eras mulier et non eras in hoc errore iacuisti cum tauro. Ergo quam excusationem habes quasi dicat nullam. Ergo ad litteram: Pretides, idest filie Preti. *TUNC:* tangit incidenter aliam fabulam. Athlanta fuit puella que decreverat nullum habere virum nisi quicumque superaret eam incursu. Et tamen Ypomenos venit ad certamen secum et illam devicit unde habuit ipsam in uxorem, quia portavit secum tria poma aurea et quando erat incursu et Athlanta appropinquavit ei proiecit primum pomum et illa allecta ad pomum paulum restitit et currit. Secundo cum appropinquaret ei deiecit secundum et similiter cum tertio ipsa attingeret cum ipse deiecit tertiam, ita quod isto modo allactam devicit eam. Hoc est dicere: ista erat pulcra et superba ex quo repudiabat multos. Sed ista habuit tria poma: primo quia erat pulcer, secundo quia potens, tertio quia generosus. Ergo ad litteram veni: et tunc, ille Sillenus. *QUID LOQUAR:* in superioribus audistis quare Sillenus fingente Virgilio decantaverit varias fabulas continentes varia genera voluptatum. Nunc consequenter in ista parte addit alias fabulas similiter continentes alia genera voluptatum. Et advertatis quod ista lectio est fortis, quia Virgilius videtur hic dicere aliqua falsa tamen non dicit. Dico quod hic Viriglius addit alias fabulas et primo tangit duas alias fabulas, unam breviter et aliam brevissime, duarum Sillarum quarum utraque laboravit morbo libidinis et utraque malecessit. Videamus ergo primo de illa quam Viriglius expresse nominat, scilicet de Silla filia Nisi. Debetis ergo scire quod rex Minos, dum iret cum forti exercitum contra civitatem Athenarum, ulturus mortem indignam filii sui Androgei, primo invasit Megaram civitatem, que est in eodem litore maris, et obsedit istam civitatem Megarensem cuius rex erat Nisus habens capillum aureum in capite, scilicet fatalem crinem, quia fatatum erat civitatem illam semper esse inexpugnabilem illo capillo manente in capite Nisi. Silla filia istius regis Nisi, dum semel specularetur de fenestra cuiusdam turris, vidit regem Minoem obequitantem circa menia civitatis. Statim ipso conspecto capta est amore eius, quia erat pulcerrimus et numquam destitit imaginari quare ipsa posset promereri amorem eius et invenit modum quia truncavit capillum illum aureum de capite patris et tempore nocturno egressa est civitate et obtulit regi Minoi. Rex Minos tamquam iustissimus detestatus est istam et renuit eius munus et noluit suum amorem, imo statim cepit debellare civitatem et ipsam vicit. Ista Silla videns Minoem victorem volentem recedere statim cucurrit ad navem et manu cepit navem dicens quod volebat ire cum ipso. Unde rex Minox fecit ipsam precipitari de navi et dicitur esse conversa in avem que dicitur Alauda. Et istud est verum quia ille Nisus habebat coronam vel thesaurum quo durante poterat diu susitnere civitatem sed ista Silla capta amore Minois furata est thesaurus paternum et volebat dare Minoi et ipse noluit ex quo conversa fuit in Alaudam, quia discurrens et vaga. Fuit una alia Silla que vocata est filia Forci. Et de ista est faula talis: Glaucus deus marinus adamavit istam Sillam et ipsa non respondebat sibi propter quod Glaucus recurrit ad Circem et rogavit eam ut faceret quod amaretur ab illa Silla. Respondit: *ama amantem et spernete spernentem*. Hoc est dicere: *ama me que amo te*.* Sed iste Glaucus ob hoc non poterat discedere ab amore Sille propter quod Circe irata suis veneficiis infecit fontem in quo ista Silla erat solita laudare se. Dum ergo Silla intrasset fontem eius inguina conversa sunt in varia genera ferarum, scilicet in lupos et canes. Allegorice: Glaucus est vir libidinosus. Glaucus, idest luscus et talis est omni luxuriosus oblique respicens et cece. Et dicitur deus marinus, quia Venus nata est in mari. Nam in libidine est sudor salsus. Amat Sillam meretricem pessimam. Circe interpretatur manuum operatio. Et talis recte est inimica istius Sille, quia meretrix fugit manuum operationem. Ergo hinc est quod circa inguina vertitur in lupos et canes, quia insaciata et insaciabilis efficitur. Ergo ipsa dicitur esse periculum maris inter Italiam et Siciliam, scilicet in faro Mesanensi et navigantes per mundum periclitat. Hoc est dicere luxuria vorat et trahit in periculum multos homines mundi. Istis prenotatis est descendendum ad litteram. Dicit ergo Virgilius volens describere istam fabulam duarum Sillarum. *FAMA EST VEXASSE DULICHIAS RATES:* ecce tangit unum mirabile quod accidit isti Sille quod scribit Homerus, quia dicit quod Ulixes cum navi sua pervenit ad istum locum et ibi invasus est a Silla terribiliter tamquam peregrinus et fuit in magno periculo in tantum quod Homerus scribit quod perdidit navim et socios et quod ipse solus Ulixes nudus et pedes evasit. Si hoc fuerit verum vel non nescio, sed Homerus vult ostendere quod vir sapiens scit interdum vitare istam libidinem. Ergo fama est istam Sillam. Vexasse idest turbasse rates. Ulixes fuit Itacensis, ubi est promontorium nomine Dulichium. *AUT UT:* nunc tangit aliam fabulam. Tereus fuit rex Tracie, qui habuit uxorem filiam Pandionis regis Athenarum, que vocabatur Progne. Accidit quod semel ivit Athenas et rogatus a Progne impetravit a socero suo ut daret sibi Philomenam, ut duceret eam ad Prognem sororem suam. Et Pandion concessit. Unde duxit eam in navim et cum pervenit ad litus suum illam nolentem stupravit. Et quia illa post stuprum dicebat, ipse evulsit sibi linguam et dimisit ibi eam et ista pervenit ad tuguria. Et litterata tantum fecit quod ipsa laboravit unam telam in qua breviter intexuit totum istum fallum et illam telam misit Progne sorori sue. Et Progne tristissima occulte fecit illam suam sororem Philomenam venire ad se. Et cum simul essent iste due sorores et istis Terei filius et ipsius Prognes, venit in suam potentiam et Progne cepit ipsum Itim et interfecit. Licet esset eius filius et breviter tradidit comedendum Tereo, qui cum pranderet dixit: *ubi est Itis?*. Et Progne respondet: *quid petis intus habes*. Et tunc Philomena, que erat absconsa, proprie venit et proiecit membra Itis in vultum eius et fugerunt statim. Ipse Tereus sequens eas conversus est in avem upupam, Progne vero in yrundinem, Philomena in Philomenam avem. Allegoria: Tereus figuraliter est ipse corpus, Pandion est alia quid patet ex nomine. Pandion: idest totus clarus. Nam Pan, idest totum et dian, idest clarum. Ergo Pandion est alia tota clara. Ista alia habet duas filias Prognem et Philomenam. Progne est ipsa concupiscentia, Philomena est ratio. Ergo dicit quod Progne petebat Philomenam, quia concupiscentia petebat semper associari rationi. Sed Tereus, idest corpus, violat istam Philomenam, idest ipsam rationem et eripit sibi linguam, quia ita corpus suffocat rationem, quod ratio non audet se manifestare. Tereus convertit in upupam. Upupa est tristis avis, quia comedit stercora et tale est ipsum corpus. Progne vero vertit in irundinem, quia semper yrundo stat in domo et ita concupscientia est in carne. Sed Philomena, idest ratio, petit silvas, idest solitudines. -In superiori egloga proxime precedenti Virgilius deploravit suam infelicitatem circa bona sua sub persona alterius. Nunc in ista decima et ultima egloga deplorat infelicitatem optimi amici sui, vidilicet Galli circa eius personam. Et sic vide quomodo egloga continuatur precedenti. Illa precedens continet infelicitatem Virgilii circa bona sua. Et ista continet deplorationem infelicitatis Galli optimi amici sui, scilicet Virgilii, qui credebat habere amorem unius sue amice. Presens egloga habet duas partes principales, vidilicet prohemium et tractatum. In prohemio Virgilius facit invocationem et invocat Arethusam fontem ut sibi permittat deplorare et metrice decantare amorem Galli tum ad illius consolationem, tum ad detestationem illius amice sue. Ad cuius considerationem debetis scire quod iste vocatus est Cornelius Gallus et fuit contemporaneus ipsius Virgilii, magnus poeta et familiaris Augusti in tantum quod Augustus ex infimo loco exaltavit eum quoniam huic Gallo, debellatis Antonio et Cleopatra, dedit prefecturam Egipti, fecit eum prefectum Egipti et tamen videtur huic Gallo male cessisse. Quia sicut dicit Svetonius secundo libro Cesarum ipse Augustus ob ingratitudinem privavit eum domo sua et omnibus provinciis suis et convictus iste Cornelius Gallus a senatu fuit compulsus ad necem. Et dicit ipse Svetonius quod tamen ipse Augustus lacrimavit super mortem eius et vicem suam conquestus est. Ergo Virgilius compatitur ei quia iste habebat unam amicam suam que vocabatur Citheris, alio nomine Licoris, cuius amore ipse diu fuit captus et ipsa suprascripto Gallo ivit cum Antonio in bellum gallicum, ex quo iste Gallus recepit maximum dolorem. Dico quod Virgilius descripturus hanc plorationem et compassionem Galli primo premittit unum prohemiolum et invocat musam Siracusanam ut permittat sibi quod in ista ultima parte finali istius operis possit facere hanc deploratione. \ No newline at end of file +*XTREMUM.* In superiori egloga proxime precedenti Virgilius deploravit suam infelicitatem circa bona sua sub persona alterius. Nunc in ista decima et ultima egloga deplorat infelicitatem optimi amici sui, vidilicet Galli circa eius personam. Et sic vide quomodo egloga continuatur precedenti. Illa precedens continet infelicitatem Virgilii circa bona sua. Et ista continet deplorationem infelicitatis Galli optimi amici sui, scilicet Virgilii, qui credebat habere amorem unius sue amice. Presens egloga habet duas partes principales, vidilicet prohemium et tractatum. In prohemio Virgilius facit invocationem et invocat Arethusam fontem ut sibi permittat deplorare et metrice decantare amorem Galli tum ad illius consolationem, tum ad detestationem illius amice sue. Ad cuius considerationem debetis scire quod iste vocatus est Cornelius Gallus et fuit contemporaneus ipsius Virgilii, magnus poeta et familiaris Augusti in tantum quod Augustus ex infimo loco exaltavit eum quoniam huic Gallo, debellatis Antonio et Cleopatra, dedit prefecturam Egipti, fecit eum prefectum Egipti et tamen videtur huic Gallo male cessisse. Quia sicut dicit Svetonius secundo libro Cesarum ipse Augustus ob ingratitudinem privavit eum domo sua et omnibus provinciis suis et convictus iste Cornelius Gallus a senatu fuit compulsus ad necem. Et dicit ipse Svetonius quod tamen ipse Augustus lacrimavit super mortem eius et vicem suam conquestus est. Ergo Virgilius compatitur ei quia iste habebat unam amicam suam que vocabatur Citheris, alio nomine Licoris, cuius amore ipse diu fuit captus et ipsa suprascripto Gallo ivit cum Antonio in bellum gallicum, ex quo iste Gallus recepit maximum dolorem. Dico quod Virgilius descripturus hanc plorationem et compassionem Galli primo premittit unum prohemiolum et invocat musam Siracusanam ut permittat sibi quod in ista ultima parte finali istius operis possit facere hanc deploratione. Ergo dicit extremum et cetera. \ No newline at end of file diff --git a/testi/BenvenutoDaImola_ValerioMassimo.txt b/testi/BenvenutoDaImola_ValerioMassimo.txt index 2587725..c1e5d2b 100644 --- a/testi/BenvenutoDaImola_ValerioMassimo.txt +++ b/testi/BenvenutoDaImola_ValerioMassimo.txt @@ -1,7 +1,5 @@ -Poscis, clarissime Marchio, memorandarum avidus rerum alta mente ut Valerii Maximi maximum breveque compendium exponendum adsumam, brevia dilatans, obscura declarans lucido cum sermone: arduum opus, fateor, per ora multorum volitans sed a pluribus ignoratum. Parebo tamen libens ut et tibi placeam et aliorum satisfaciam voto. Tu quidem vir ab ineunte etate pietate insignis et clementia, que peculiaris virtus principum hominem Deo similem facit, et iuxta tui allusionem nominis in omni opere gloriosus, gloriam siquidem promereri studuisti in edifitiorum opere ingenti. Sicut enim Augustus Cesar, quo nichil clarius sol sub se vidit, gloriatus est urbem quam invenerat lateritiam relinquere marmoream, ita tu, illustris princeps, terram quam inveneras asseritiam lateritiam fecisti; in cuius infima valle arcem extruxisti sublimem ad sidera inexpugnabili opera iuxta portam cui leo magnanimus incubat, ut cetera menia linquam, magnifico sumptu sed maiore anime mirifice fabricata more Agrippe. Quamquam pedibus eger, ut ille, acerbissime afflictatus, literarum gloriam perfectiori etate coluisti; nempe neglecta forma corporis, qua summe pollebas, libros avidissime semper legis hystcriarum, precipue Livium qui stilum habuit parem Romano gladio, illustrium Romanorum celebranda gesta recurrens, inter quos Iulium Cesarem tuo iure preponis. Verum ut veram gloriam cito actingam, que in sola virtute consistit, quis hac tempestate animi vigore prestantior signifer et pugilis Romanam Ecclesiam, velut naviculam Petri inter tot fluctuum turbines agitatam, solus intrepide iuvit, inter multorum dominorum et populorum rebelliones scaturientes magno tui cum discrimine? Quis sanctius inter proceres amicitias coluit? Quis costantius promissa servavit? Quis humanius benefitia erogavit? Tu, inquam, vir tante virtutis, cui nichil difficile videatur, preter cumulata maiorum multa quesisti. Nec quisquam regnantium in adversitate constantior, in infirmitate patientior, in periculo cautior, de quo dici potest illud quod de Cesare Cicero. +Poscis, clarissime Marchio, memorandarum avidus rerum alta mente ut Valerii Maximi maximum breveque compendium exponendum adsumam, brevia dilatans, obscura declarans lucido cum sermone: arduum opus, fateor, per ora multorum volitans sed a pluribus ignoratum. Parebo tamen libens ut et tibi placeam et aliorum satisfaciam voto. Tu quidem vir ab ineunte etate pietate insignis et clementia, que peculiaris virtus principum hominem Deo similem facit, et iuxta tui allusionem nominis in omni opere gloriosus, gloriam siquidem promereri studuisti in edifitiorum opere ingenti. Sicut enim Augustus Cesar, quo nichil clarius sol sub se vidit, gloriatus est urbem quam invenerat lateritiam relinquere marmoream, ita tu, illustris princeps, terram quam inveneras asseritiam lateritiam fecisti; in cuius infima valle arcem extruxisti sublimem ad sidera inexpugnabili opera iuxta portam cui leo magnanimus incubat, ut cetera menia linquam, magnifico sumptu sed maiore anime mirifice fabricata more Agrippe. Quamquam pedibus eger, ut ille, acerbissime afflictatus, literarum gloriam perfectiori etate coluisti; nempe neglecta forma corporis, qua summe pollebas, libros avidissime semper legis hystcriarum, precipue Livium qui stilum habuit parem Romano gladio, illustrium Romanorum celebranda gesta recurrens, inter quos Iulium Cesarem tuo iure preponis. Verum ut veram gloriam cito actingam, que in sola virtute consistit, quis hac tempestate animi vigore prestantior signifer et pugilis Romanam Ecclesiam, velut naviculam Petri inter tot fluctuum turbines agitatam, solus intrepide iuvit, inter multorum dominorum et populorum rebelliones scaturientes magno tui cum discrimine? Quis sanctius inter proceres amicitias coluit? Quis costantius promissa servavit? Quis humanius benefitia erogavit? Tu, inquam, vir tante virtutis, cui nichil difficile videatur, preter cumulata maiorum multa quesisti. Nec quisquam regnantium in adversitate constantior, in infirmitate patientior, in periculo cautior, de quo dici potest illud quod de Cesare Cicero *Nichil* inquit *solebat oblivisci nisi iniuriarum*. -Commendaturus nobilissimum oratorem in cuius moralissimo opere velut in speculo relucent exempla virtutum et humana vita singulari quodam dogmate decoratur, ex verbis propositi thematis duo possum breviter elicere que excellentissimi auctoris laudem celebrant et extollunt; quorum primum est commoditas in se fructuosa, quod tangitur in auctoritate premissa cum dicitur Istorie antiquorum utiles sunt; secundum fructuositas in aliis luminosa, quod tangitur cum dicitur ad danda bona consilia civitati. Circa primum breviter advertendum quod Aristotiles et alii magni philosophy doctrinam moralem tradiderunt scientifice, subtiliter et theorice. Valerius autem, pluribus proficere cupiens, ipsam tradit pratice, exemplariter et positive. Illustrium nam antiquorum inclita gesta percurens ac perstringens plurima paucis mira contexuit brevitate. Secundum enim sententiam Varronis in suo libro Sententiarum elucentissimum docendi genus est studium exemplorum; quod elleganter declarat luculentus orator Tullius primo de Oratore sic inquiens. Sicut enim dyaletica est instrumentum scientiarum naturalium, ita rhetoricha moralium. Nichil ergo recte sine exemplo docetur aut discitur. Teste enim Seneca, breve est iter per exempla. Hoc brevissime de primo. Secundum quod tangitur in themate prelibato est fructuositas in aliis luminosa. Circa quod est advertendum quod numquam fuit regnum extra Romanum in quo rectores urbium et gubernatores rerum publicarum tam virtuosi quam pravi valeant agenda copiosius speculari. Secundum enim Augustinum, ubi de virtutibus loquimur nullus virtuosior populo Romano, ubi de vitiis nullus vitiosior. Quod considerans Valerius ipse Romanus alterutro calle procedens preclarissimas virtutes Romanorum et teterrima vitia duxit breviter colligenda. Quantum ad primum dicit Titus Livius libro primo, prohemiali capitulo. Unde Augustinus 5 de Civitate Dei loquens de ipsis Romanis dicit; et suddit, de qua materia ipse Valerius uberrime scribit. Due autem fuerunt arces super quibus fundatum est Romanum imperium, scilicet audatia in bello, equitas in pace, vel verius 3a fecerunt Romanos rerum dominos, scilicet sanum consilium in re publica, privata paupertas, et propositis pertinaciter adherere. Secundum Vegetium alia 3a fecerunt Romanos victores gentium, scilicet prudentia, exercitatio et fides. Aliam rationem assignat idem Augustinus in 5 dicens. Bene ergo Augustinus ibidem. Roma namque, ut ait Sidonius obscurus orator, est domicilium legum, gignasium litterarum, curia dignitatum, vertex mundi, patria libertatis. Deus autem qui fecerat Romam dominam temporalium voluit ipsam fieri clominam spiritualium. Unde novissimus poeta Petrarcha. Ieronimus etiam Romam laudat et ipsam laudatam ab Apostolo dicit; et post apostolos et evangelistas doctores 4or, quorum duo fuerunt Romani. Ex predictis itaque in summa concludere licet illud quod scribit Policratus secutus Quintilianum. Bene ergo licet dicere cum Iustiniano. Ideo clarissimus poeta Virgilius. Et hec breviter de virtutibus Romanorum, de vitiis autem paucissima. Est igitur sciendum quod, ut verbis ipsius Valerii utar, sicut Roma omni genere mirificorum exemplorum orbem terrarum implevit, ita et atrocissimorum viciorum omni contagione fedavit in pristinas sedes, proh dolor, revoluta. Unde satiricus Iuvenalis. Genus namque Romanum a vulturibus cepit augurium, que aves cede et sanguine delectantur, et conditores ipsius urbis a lupa lactati sunt, que ubique figuraliter avaritiam representat rapacitate insaciata. Ad quod Iuvenalis, idest ladro. Sed ut ceterorum autorum testimonia non amplectar, uno solo contentus finem facio. Quid plura? Virtutis igitur cultum et vitiorum fugam nobis concedere dignetur, ad cuius felicitatem omnis virtus principaliter ordinatur. Amen. - -Premissa commendatione multiplici materie quam exponendam assumpsi maximo cum labore, antequam descendam ad litere declarationem, premittam breviter quedam de more evidentialiter ad dicenda, scilicet quis autor, que materia, que intentio, que utilitas, cui parti philosophie supponatur hic liber, quis eius titulus. Ad primum dico quod autor huius operis fuit Valerius Maximus. Ad quod est notandum quod aliqui dicunt quod hic Valerius fuit de nobili et antiqua familia Valeriorum que postea dicta est Corvina, quod non credo, quia ipse aliquid expressisset in aliqua parte libri. Preterea Valerius non fuit vir militaris nec exercuit se studio armorum sed literarum: fuit enim cancellarius sive scriba cuiusdam Sesti Pompei in Asia qui et ipse fuit vir eloquentissimus, ut patet suo loco. Valerius etiam sepe defendit plebem Romanam contra nobiles. Sed quisquis fuerit, nomen eius est proprium: dicitur nam Valerius quasi valens virtute. Fuit civis Romanus, orator clarissimus. Valerius dictus est Maximus ad differentiam Valerii Ansiatis qui diu ante eum scripsit gesta Romana. Nec potuit istud cognomen assequi nisi propter aliquod singulare meritum, sicut et plures alii Valerii Maximi ante eum diversis temporibus, quorum unus fuit consul, alius censor, alter orator, sicut patet per Livium, Plinium et alios. Materia sunt exempla factorum et dictorum memorabilium ad omnem fere materiam de qua agitur et omnium proposita confirmanda applicabilia. Intentio est optima. Intendit nam autor tradere nobis doctrinam moralem exemplariter et plane. Est enim doctrina moralis tradenda faciliter teste Philosopho, scilicet rationibus persuasivis non demonstrativis, quoniam opus morale suscepimus non ut sciamus sed ut boni fiamus. Et virtus in operatione consistit. Utilitas est maxima, scilicet universalis cognitio virtutum et vitiorum et fere omnium actuum humanorum et agibilium mundi, ut visa exhortatione virtutum et detestatione viciorum lector fiat cautior ad agenda et dicenda imitatione aliorum. Hic liber supponitur philosophie morali per omnes partes, scilicet ethice, politice, yconomice, ut per se patet, quia scilicet est de instructione sui, familie et civitatis sive rei publice. Titulus libri debet esse talis: Valerii Maximi factorum ac dictorum memorabilium ad Tiberium Cesarem liber primus incipit et primo prologus. In quo titulo succinte tangitur causa efficiens, cum dicitur Valerii, causa materialis, cum dicitur factorum, tempus principis cui scribit. Non ergo scribit Augusto sicut quidam opinantur, quod est manifeste falsum, quia ipse autor expresse describit Tiberium, eius genus et imperium in multis libris et capitulis, licet videatur loqui de Augusto vivente; quod declarabo si et quando ad finem pervenero. Tangitur et causa formalis sive ordo, cum dicitur primus. Finis Valerii fuit ut acquirat principaliter gratiam principis, licet male meriti, favorem apud legentes, famam apud posteros. His breviter percursis, perstringatur brevis divisio. Liber totus generaliter dividitur in novem libros, unusquisque liber in capitula, unumquodque capitulum in paragraphos, et paragrafi singuli in particulas speciales; que patebunt vel declarabuntur discurrendo per singulas. In primo libro Valerius premictit prohemium in quo duo facit in generali. Nam proponit materiam quam scribere intendit et invocat auxilium Tiberii, cuius premium optabat et sperabat, et in hoc facit auditorem docilem, benivolum et actentum cum premittit humilitatem, brevitatem et magnitudinem. In prima parte prohemiali sententialiter vult dicere quod ipse intendit sub brevi volumine perstringere dicta et facta notanda antiquorum que priores scriptores prolixius et clarius descripserunt, ut unusquisque possit faciliter et cito sine lungo labore et magno tedio quod voluerit invenire. - -Ordina ergo litteram sic. Ego Valerius constitui, idest concepi in animo et decrevi, deligere, idest de aliis eligere et deflorare, quasi dicat disposui deflorare ex multis pauca, facta ad dicta simul, quia dicere est prope facere, digna memoratu, idest memoria; non tamen omnia sed que memorabiliora crediderit vel magis servientia proposito: nam interdum scribit quedam vilia et ridicula, non tamen impertinentia materie; Urbis Rome principaliter, nam de una urbe Roma plura inveniuntur exempla rerum memorabilium quam de reliquo orbe terrarum, ut sepe patet apud Plinium, et exterarum gentium, idest extranearum - vel externarum, et est idem -, quasi dicat aliarum ab Urbe et potissime Grecorum, que sunt diffusa, idest diffuse descripta, apud alios, scilicet autores, latius quam ut possint cognosci breviter, et tamen brevitas est amica obscuritati, electa, idest excepta et abstracta, ab illustribus autoribus, rerum gestarum; non ergo ab omnibus accepit Valerius, sicuti multi faciunt, sed solum ab autenticis qui scripserunt libros annales, quos vocamus cronicas, quales fuerunt Celius, Polibius, Fabius Pictor et alii. Et ecce qua re, ut labor longe inquisitionis, idest investigationis et scruptinii, absit, idest removeatur, volentibus sumere documenta, idest argumenta ad aliquid persuadendum in aliquo genere cause; nec eum intentio fefellit. Nam videmus quam multi volentes perorare in scribendo vel predicando vel sermocinando recurrunt ad istud pulcrum et copiosum breviarium. Quis enim Hic facit antipoforam, idest respondet questioni tacite; posset nam quis dicere; dicit ergo nec cupido, idest cupiditas et aviditas, complectendi cunta, idest colligendi omnia, incessit michi, idest venit michi in mentem. Et continuo assignat causam sui dicti dicens quis, scilieet ita valens, comprehenderit, idest comprehendere potuerit, gesta omnis evi, idest omnia que facta sunt per decursus omnium temporum, quasi dicat per omnia secula: nam historie gentilium incipiunt omnes a Nino Beli filio, sicut Trogus describens gesta gentium externarum, et Livius describens gesta Romana incipit a Romulo. Quasi dicat nullus posset comprehendere modico numero voluminum, quasi dicat in his paucis libellis, qui sunt tantum novem, et faciunt parvum numerum sive volumen, cum tamen Livius descripserit sola gesta Romana in CXXXXII libris; et posito quod unus aliquis posset hoc facere, non tamen tam diligenter et tam eloquenter, unde dicit aut quis compos mentis, idest sane, quasi dicat qui non desipiat vel omnino fatuus, speraverit se traditurum, scilicet in scriptis memorie posterorum, seriem, idest ordinem, historie domestice, idest Romane - historia enim proprie est de preteritis, ut dicit Tullius - et peregrine, scilicet externorum, condítam, idest contestam, felici stilo superiorum, idest priorum historicorum quorum stilus fuit felix, precipue Livii qui habuit stilum parem Romane virtuti, vel actentiore cura, idest exactiori diligentia, vel prestantiori facundie?, idest perfectiore eloquentia. Et vere Valerius non potuit equare stilum Livii, non Salustii, licet superaverit stilos multorum; sic vide quomodo captat benivolentiam tam humiliter loquendo. Te igitur Ista est 2a pars principalis, in qua parte Valerius facit suam invocationem et sententialiter vult dicere quod ipse invocat Tiberium principaliter et fidenter, tanquam deum adhuc viventem et presentem, qui est dominator orbis et protector urbis virtute et felicitate sua. Sed antequam descendam ad litteram, hic occurrit dubitatio quomodo Valerius facit invocationem cum tanta commendatione ad Tiberium qui, ut ait Plinius, fuit hominum tristissimus, iuvenis ebriosus, senex luxuriosus, crudelis, inhumanus, fedatus omni labe turpitudinis erubescende, ut patet per Suetonium. Ad hoc dicunt aliqui quod quando Valerius incepit istud opus Tiberius erat bonus, circa initia scilicet sui imperii, unde Orosius dicit quod Tiberius ex mansuetissimo principe conversus est in sevissimam bestiam cum non impetrasset in senatu ut Christus pro deo haberetur. Sed dic breviter quod Valerius adulatur Tiberio, sicut Seneca tantus vir Neroni et Statius Domiciano. Nunc ordina litteram sic. Igitur Cesar, scilicet Tiberi, certissima salus patrie, idest qui velut pater patrie salvas Romam, invoco te huic cepto, idest huic principio tam ardui operis in quo potes me iuvare quia potentissimus es. Unde dicit penes quem consensus deorum et hominum voluit regimen marís et terre esse, quasi dicat quod, providentia deorum disponente et favore hominum consentiente, tu regis habenas totius imperii Romani. Et probat quod merito ipsum invocat, quia ipse est amicus virtutum et hostis vitiorum de quibus Valerius tractatum facere disposuit. Unde dicit cuius celesti providentia, scilicet tua, quia tu es celestis et divinus, virtutes, scilicet morales et militares, et tamen non habuit nisi duas virtutes, quia fuit strenuus armorum et hostis adhulatorum de quibus dicturus sum, in VIIII libris scilicet, benignissime foventur, imo verius malignissime exterminatur, vicia severissime vindicantur, idest rigidissime puniuntur, imo melius diceretur contrarium, quia dabat premia magnis potatoribus et aliis turpioribus. Nam Hic Valerius probat suam invocationem fore iustam et excludit causam dubitationis et admirationis, quia posset quis merito dicere. Dicit Valerius quia est magis certus de uno deo mortali et terreno qui virtute sua promeretur celum, sicut pater et avus qui iam deificati sunt et quibus decreti sunt divini honores. Ad quod est notandum quod ratio Valerii erat bona si Tiberius fuisset similis patri et avo. Nam tolerabilius poterat sacrificari Cesari et Augusto quam Iovi qui non valuit pedem eorum: Iupiter nam, historice loquendo, secundum Lactantium et Augustinum fuit violator patrie maiestatis, alienarum adulterator uxorum, pulcri pueri impudicus raptor et amator. Allegorice tamen si referatur ad astrum, Iupiter dici potest rex deorum et hominum, quia est benignissimus planeta et facit reges et principes et numquam infortunatur sicut alii planete. Cesar autem secundum Plinium fuit animi vigore prestantissimus, in clementia vero similis deo ut ait Tullius; Augustus vero sapientissimus, providentissimus, felicius et diutius ceteris gubernavit imperium. Ad litteram ergo dicit autor: Nam si priscí oratores, scilicet antiqui Romani eloquentes qui scripserunt ante me, sicut Marcus Cato, Marcus Varro, Marcus Cicero, a quibus Valerius multa accepit et potissime a Cicerone a quo accepit maximam partem huius libri primi, unde sine Tullio non potest bene intelligi hic liber, bene orsi sunt, idest laudabiliter inceperunt opera eorum invocantes, ab Iove maximo optimo, sub isto titulo Romani principaliter invocaverunt deum cum qui dictus est omnipotens (melius poterat dici omnipudens), si excellentissimi vates, idest poete sicut Virgilius, Oratius, Ovidius, traxerunt principia, idest exordia librorum suorum, ab aliquo numine, idest deo magno, sicut ab Apolline, Minerva vel Mercurio pro habenda sapientia vel eloquentia. Et hic nota quod oratores et poete poterant invocare in prohemiis suis, historici vero non: unde Livius in principio se excusat de hoc, et Salustius et Suetonius et alii non invocant; Valerius tamen invocat non deum sed hominem. Vel dic quod non est proprie historicus sed orator moralis: dicit ergo ad Tiberium mea parvitas, idest paupertas ingenioli mei, humiliat se ut exaltetur, recurrerít ad tuum favorem, benignum, eo, idest tanto, iustius quo, idest quanto, cetera divinitas, idest deitas ceterorum deorum, colligitur opinione, idest cognoscitur ex sola credulitate, sed tua, scilicet divinitas, videtur par, idest similis, imo fuit dissimillima, sideri paterno, scilicet Augusti qui fuit pater adoptivus Tiberii, et avito, scilicet Iulii Cesaris qui fuit pater adoptivus Augusti et per consequens avus Tiberii, ut alibi dicetur plenius, presenti fíde, idest evidenti certitudine. Et ut extollat Tiberium in divinitate magnificat patrem et avum in divinitate dicens quorum, scilicet patris Augusti et avi Cesaris, eximio fulgore, idest excellenti splendore virtutum quia isti fuerunt quasi duo luminaria prima in orbe Romano; et a Cesare tanquam a sole Augustus et alii clari principes acceperunt lumen, multum ínclite claritatis, idest gloriose celebritatis, accessit, idest accrevit, nostris cerimoniis, idest sacris Romanis, quasi dicat valde aucta est deorum religio ex deificatione Cesaris et Augusti. Et ecce quomodo, quia accepimus reliquos deos, idest alios a Romanis habuimus ab alienigenis sicut Iovem a Creta, Apollinem a Delphis, Herculem a Thebis et ita de multis, Cesares dedimus, idest deos fecimus ex nostris, quasi dicat Valerius, quia Greci fecerunt Priapum deum. Et concludit tangens materiam a qua vult incipere dicens et quantum est in animo, idest quia est decretum et firmatum in mente mea, petere initium, idest facere principium libri, a cultu deorum, idest a religione, sumatim disseram, idest succinte disputabo de conditione eius. \ No newline at end of file +*Historie antiquorum utiles sunt ad danda bona consilia civitati*, Aristotiles tertio Rhetoricorum. Commendaturus nobilissimum oratorem in cuius moralissimo opere velut in speculo relucent exempla virtutum et humana vita singulari quodam dogmate decoratur, ex verbis propositi thematis duo possum breviter elicere que excellentissimi auctoris laudem celebrant et extollunt; quorum primum est commoditas in se fructuosa, quod tangitur in auctoritate premissa cum dicitur Istorie antiquorum utiles sunt; secundum fructuositas in aliis luminosa, quod tangitur cum dicitur ad danda bona consilia civitati. Circa primum breviter advertendum quod Aristotiles et alii magni philosophy doctrinam moralem tradiderunt scientifice, subtiliter et theorice. Valerius autem, pluribus proficere cupiens, ipsam tradit pratice, exemplariter et positive. Illustrium nam antiquorum inclita gesta percurens ac perstringens plurima paucis mira contexuit brevitate. Secundum enim sententiam Varronis in suo libro Sententiarum elucentissimum docendi genus est studium exemplorum; quod elleganter declarat luculentus orator Tullius primo de Oratore sic inquiens: *Hystoria temporum testis, lux veritatis, vita memorie, magistra vite, nuntia vetustatis: quo alio melius quam oratoris officio conficitur?* Sicut enim dyaletica est instrumentum scientiarum naturalium, ita rhetoricha moralium. Nichil ergo recte sine exemplo docetur aut discitur. Teste enim Seneca, breve est iter per exempla. Hoc brevissime de primo. Secundum quod tangitur in themate prelibato est fructuositas in aliis luminosa. Circa quod est advertendum quod numquam fuit regnum extra Romanum in quo rectores urbium et gubernatores rerum publicarum tam virtuosi quam pravi valeant agenda copiosius speculari. Secundum enim Augustinum, ubi de virtutibus loquimur nullus virtuosior populo Romano, ubi de vitiis nullus vitiosior. Quod considerans Valerius ipse Romanus alterutro calle procedens preclarissimas virtutes Romanorum et teterrima vitia duxit breviter colligenda. Quantum ad primum dicit Titus Livius libro primo, prohemiali capitulo: *Nulla umquam res publica maior nec sanctior nec dictior bonis exemplis fuit, nec in quam tam sero luxuria avaritiaque migraverint nec ubi tantus aut tamdiu parsimonie ac paupertati honos fuerit: adeo quanto rerum minus, tanto minus cupiditatis erat*. Unde Augustinus 5° de Civitate Dei loquens de ipsis Romanis dicit: *Nam cum haberent rem publicam, idest rem populi rem communem patrie, opulentissimam atque ditissimam, sic ipsi in suis domibus pauperes erant, ut quidam eorum, qui iam bis consul fuerat, ex illo senatu hominum pauperum pelleretur notatione censoria eo quod X pondo argenti in vasis suis habere compertus est*; et suddit: *Ita ipsi pauperes erant quorum triumphis publicum ditabatur errarium*, de qua materia ipse Valerius uberrime scribit. Due autem fuerunt arces super quibus fundatum est Romanum imperium, scilicet audatia in bello, equitas in pace, vel verius 3a fecerunt Romanos rerum dominos, scilicet sanum consilium in re publica, privata paupertas, et propositis pertinaciter adherere. Secundum Vegetium alia 3a fecerunt Romanos victores gentium, scilicet prudentia, exercitatio et fides. Augustinus autem 5° de Civitate Dei dicit: *Hec sunt precipue illa 2° que compulerunt Romanos ad facta miranda: defensio scilicet libertatis et cupiditas glorie. Ipsam denique patriam quoniam servire videbatur ingloriosum, dominari vero atque imperare gloriosum, prius omni studio esse liberam deinde dominam cupierunt*. Et addit: *hanc (scilicet gloriam) ardentissime dilexerunt: propter hanc vivere voluerunt, propter hanc et mori non dubitaverunt, huius unius ingentis vitii cupiditate ceteras cupiditates et alia vitia comprimentes. Laudis enim avidi erant, pecunie liberales. Voluit autem Deus Romanum regnum esse tam potens et imperiosum ut reduceret universum orbem in unam imperii monarchiam*. Unde Augustinus 18° de Civitate Dei: *Conclita est igitur Roma velut altera Babilon et prioris filia Babilonis per quam Deo placuit orbem debellare terrarum et in unam societatem rei publice et legum perductum longe lateque pacare*. Aliam rationem assignat idem Augustinus in 5° dicens: *Quamvis satis videar explicasse cur Deus unus verus et iustus Romanos secundum quandam formam terrene civitatis bonos adiuverit ad tantam imperii gloriam consequendam, potest tamen et alia esse latentior, scilicet propter diversa merita generis umani*. Bene ergo Augustinus ibidem: *Ostendit Deus in oppulenissimo regno Romanorum quantum civiles virtutes valeant, etiam sine vera religione*. Roma namque, ut ait Sidonius obscurus orator, est domicilium legum, gignasium litterarum, curia dignitatum, vertex mundi, patria libertatis. Deus autem qui fecerat Romam dominam temporalium voluit ipsam fieri clominam spiritualium. Unde novissimus poeta Petrarcha: *Roma mundi caput, urbium regina, sedes imperii, arx fidei catholice, fons omnium memorabilium exemplorum*. Ieronimus etiam Romam laudat et ipsam laudatam ab Apostolo dicit; et post apostolos et evangelistas doctores 4or, quorum duo fuerunt Romani. Ex predictis itaque in summa concludere licet illud quod scribit Policratus secutus Quintilianum: *Romanorum excellentia et virtute, si omnium gentium hystoria revolvatur, nichil clarius lucet. Declarat hoc amplissimi splendor imperii quo nullum minus ab exordio maioribusque incrementis processu continuo dilatatum humana potest memoria recordari. Nam et quiete libertatis, iustitie cultu, sollertia armorum, reverentia legum, finitimarum gentium amicitiis, maturitate morum, gravitate verborum et operum obtinuerunt ut orbem sue subicerent ditioni*. Bene ergo licet dicere cum Iustiniano *Felix Romanorum genus omnibus anteponi nationibus et omnibus gentibus dominari tam preteritis effecit temporibus, quam Deo propitio in eternum efficiet*. Ideo clarissimus poeta Virgilius: *Tu regere imperio populos, Romane, memento. He tibi erunt artes pacisque imponere morem, parcere subiectis et debellare superbos*, et *imperium sine fine dedi*. Et hec breviter de virtutibus Romanorum, de vitiis autem paucissima. Est igitur sciendum quod, ut verbis ipsius Valerii utar, sicut Roma omni genere mirificorum exemplorum orbem terrarum implevit, ita et atrocissimorum viciorum omni contagione fedavit in pristinas sedes, proh dolor, revoluta. Unde satiricus Iuvenalis: *Nullum crimen abest facinusque libidines ex quo paupertas Romana perit*. Genus namque Romanum a vulturibus cepit augurium, que aves cede et sanguine delectantur, et conditores ipsius urbis a lupa lactati sunt, que ubique figuraliter avaritiam representat rapacitate insaciata. Ad quod Iuvenalis: *Maiorum primus, quisquis fuit, ille tuorum aut pastor fuit aut id quod dicere nolo*, idest ladro. Sed ut ceterorum autorum testimonia non amplectar, uno solo contentus finem facio. De his ergo dicit beatus Bernardus: *Romani ante omnia sapientes sunt ut faciant mala, bona autem facere nesciunt. Impii in Deum, temerarii in sancta, emuli in vicinos, inhumani in extraneos, quos neminem amantes amat nemo, et, dum timeri ab omnibus affectant, ut omnes timeant necesse est. Hi sunt qui preesse non norunt et subesse non sustinent. lnferioribus importabiles, superioribus inobedientes; inverecundi ad petendum, frontosi ad negandum; importuni ut accipiant, ingrati cum acceperint. Docuerunt linguam suam loqui grandia, cum operentur exigua. Largissimi promissores, parcissimi exhibitores; blandissimi adulatores, mordacissimi detractores, malignissimi proditores*. Quid plura? *Quid tam notum seculis quam protervia et cervicositas Romanorum? Gens insueta paci, assueta tumultui et obtemperare nescia nisi cum non valet resistere*. Virtutis igitur cultum et vitiorum fugam nobis concedere dignetur, ad cuius felicitatem omnis virtus principaliter ordinatur. Amen. Premissa commendatione multiplici materie quam exponendam assumpsi maximo cum labore, antequam descendam ad litere declarationem, premittam breviter quedam de more evidentialiter ad dicenda, scilicet quis autor, que materia, que intentio, que utilitas, cui parti philosophie supponatur hic liber, quis eius titulus. Ad primum dico quod autor huius operis fuit Valerius Maximus. Ad quod est notandum quod aliqui dicunt quod hic Valerius fuit de nobili et antiqua familia Valeriorum que postea dicta est Corvina, quod non credo, quia ipse aliquid expressisset in aliqua parte libri. Preterea Valerius non fuit vir militaris nec exercuit se studio armorum sed literarum: fuit enim cancellarius sive scriba cuiusdam Sesti Pompei in Asia qui et ipse fuit vir eloquentissimus, ut patet suo loco. Valerius etiam sepe defendit plebem Romanam contra nobiles. Sed quisquis fuerit, nomen eius est proprium: dicitur nam Valerius quasi valens virtute. Fuit civis Romanus, orator clarissimus. Valerius dictus est Maximus ad differentiam Valerii Ansiatis qui diu ante eum scripsit gesta Romana. Nec potuit istud cognomen assequi nisi propter aliquod singulare meritum, sicut et plures alii Valerii Maximi ante eum diversis temporibus, quorum unus fuit consul, alius censor, alter orator, sicut patet per Livium, Plinium et alios. Materia sunt exempla factorum et dictorum memorabilium ad omnem fere materiam de qua agitur et omnium proposita confirmanda applicabilia. Intentio est optima. Intendit nam autor tradere nobis doctrinam moralem exemplariter et plane. Est enim doctrina moralis tradenda faciliter teste Philosopho, scilicet rationibus persuasivis non demonstrativis, quoniam opus morale suscepimus non ut sciamus sed ut boni fiamus. Et virtus in operatione consistit. Utilitas est maxima, scilicet universalis cognitio virtutum et vitiorum et fere omnium actuum humanorum et agibilium mundi, ut visa exhortatione virtutum et detestatione viciorum lector fiat cautior ad agenda et dicenda imitatione aliorum. Hic liber supponitur philosophie morali per omnes partes, scilicet ethice, politice, yconomice, ut per se patet, quia scilicet est de instructione sui, familie et civitatis sive rei publice. Titulus libri debet esse talis: Valerii Maximi factorum ac dictorum memorabilium ad Tiberium Cesarem liber primus incipit et primo prologus. In quo titulo succinte tangitur causa efficiens, cum dicitur Valerii, causa materialis, cum dicitur factorum, tempus principis cui scribit. Non ergo scribit Augusto sicut quidam opinantur, quod est manifeste falsum, quia ipse autor expresse describit Tiberium, eius genus et imperium in multis libris et capitulis, licet videatur loqui de Augusto vivente; quod declarabo si et quando ad finem pervenero. Tangitur et causa formalis sive ordo, cum dicitur primus. Finis Valerii fuit ut acquirat principaliter gratiam principis, licet male meriti, favorem apud legentes, famam apud posteros. His breviter percursis, perstringatur brevis divisio. Liber totus generaliter dividitur in novem libros, unusquisque liber in capitula, unumquodque capitulum in paragraphos, et paragrafi singuli in particulas speciales; que patebunt vel declarabuntur discurrendo per singulas. In primo libro Valerius premictit prohemium in quo duo facit in generali. Nam proponit materiam quam scribere intendit et invocat auxilium Tiberii, cuius premium optabat et sperabat, et in hoc facit auditorem docilem, benivolum et actentum cum premittit humilitatem, brevitatem et magnitudinem. In prima parte prohemiali sententialiter vult dicere quod ipse intendit sub brevi volumine perstringere dicta et facta notanda antiquorum que priores scriptores prolixius et clarius descripserunt, ut unusquisque possit faciliter et cito sine lungo labore et magno tedio quod voluerit invenire. +*Vrbis Romae exterarumque gentium facta simul ac dicta memoratu digna, quae apud alios latius diffusa sunt quam ut breuiter cognosci possint, ab inlustribus electa auctoribus digerere constitui, ut documenta sumere uolentibus longae inquisitionis labor absit. Nec mihi cuncta complectendi cupido incessit: quis enim omnis aeui gesta modico uoluminum numero comprehenderit, aut quis compos mentis domesticae peregrinaeque historiae seriem felici superiorum stilo conditam uel attentiore cura uel praestantiore facundia traditurum se sperauerit? Te igitur huic coepto, penes quem hominum deorumque consensus maris ac terrae regimen esse uoluit, certissima salus patriae, Caesar, inuoco, cuius caelesti prouidentia uirtutes, de quibus dicturus sum, benignissime fouentur, uitia seuerissime uindicantur: nam si prisci oratores ab Ioue Optimo Maximo bene orsi sunt, si excellentissimi uates a numine aliquo principia traxerunt, mea paruitas eo iustius ad fauorem tuum decucurrerit, quo cetera diuinitas opinione colligitur, tua praesenti fide paterno auitoque sideri par uidetur, quorum eximio fulgore multum caerimoniis nostris inclutae claritatis accessit: reliquos enim deos accepimus, Caesares dedimus. Et quoniam initium a cultu deorum petere in animo est, de condicione eius summatim disseram. Val. Max. l praef.* +Ordina ergo litteram sic. Ego Valerius constitui, idest concepi in animo et decrevi, deligere, idest de aliis eligere et deflorare, quasi dicat disposui deflorare ex multis pauca, facta ad dicta simul, quia dicere est prope facere, digna memoratu, idest memoria; non tamen omnia sed que memorabiliora crediderit vel magis servientia proposito: nam interdum scribit quedam vilia et ridicula, non tamen impertinentia materie; Urbis Rome principaliter, nam de una urbe Roma plura inveniuntur exempla rerum memorabilium quam de reliquo orbe terrarum, ut sepe patet apud Plinium, et exterarum gentium, idest extranearum - vel externarum, et est idem -, quasi dicat aliarum ab Urbe et potissime Grecorum, que sunt diffusa, idest diffuse descripta, apud alios, scilicet autores, latius quam ut possint cognosci breviter, et tamen brevitas est amica obscuritati, electa, idest excepta et abstracta, ab illustribus autoribus, rerum gestarum; non ergo ab omnibus accepit Valerius, sicuti multi faciunt, sed solum ab autenticis qui scripserunt libros annales, quos vocamus cronicas, quales fuerunt Celius, Polibius, Fabius Pictor et alii. Et ecce qua re, ut labor longe inquisitionis, idest investigationis et scruptinii, absit, idest removeatur, volentibus sumere documenta, idest argumenta ad aliquid persuadendum in aliquo genere cause; nec eum intentio fefellit. Nam videmus quam multi volentes perorare in scribendo vel predicando vel sermocinando recurrunt ad istud pulcrum et copiosum breviarium. Quis enim Hic facit antipoforam, idest respondet questioni tacite; posset nam quis dicere: Tu promictis te dicturum breviter de multis et magnis; certe tu facies magnum volume, dicit Valerius: Absit a me ista dementia; dicit ergo nec cupido, idest cupiditas et aviditas, complectendi cunta, idest colligendi omnia, incessit michi, idest venit michi in mentem. Et continuo assignat causam sui dicti dicens quis, scilieet ita valens, comprehenderit, idest comprehendere potuerit, gesta omnis evi, idest omnia que facta sunt per decursus omnium temporum, quasi dicat per omnia secula: nam historie gentilium incipiunt omnes a Nino Beli filio, sicut Trogus describens gesta gentium externarum, et Livius describens gesta Romana incipit a Romulo. Quasi dicat nullus posset comprehendere modico numero voluminum, quasi dicat in his paucis libellis, qui sunt tantum novem, et faciunt parvum numerum sive volumen, cum tamen Livius descripserit sola gesta Romana in CXXXXII libris; et posito quod unus aliquis posset hoc facere, non tamen tam diligenter et tam eloquenter, unde dicit aut quis compos mentis, idest sane, quasi dicat qui non desipiat vel omnino fatuus, speraverit se traditurum, scilicet in scriptis memorie posterorum, seriem, idest ordinem, historie domestice, idest Romane - historia enim proprie est de preteritis, ut dicit Tullius - et peregrine, scilicet externorum, condítam, idest contestam, felici stilo superiorum, idest priorum historicorum quorum stilus fuit felix, precipue Livii qui habuit stilum parem Romane virtuti, vel actentiore cura, idest exactiori diligentia, vel prestantiori facundie?, idest perfectiore eloquentia. Et vere Valerius non potuit equare stilum Livii, non Salustii, licet superaverit stilos multorum; sic vide quomodo captat benivolentiam tam humiliter loquendo. Te igitur Ista est 2a pars principalis, in qua parte Valerius facit suam invocationem et sententialiter vult dicere quod ipse invocat Tiberium principaliter et fidenter, tanquam deum adhuc viventem et presentem, qui est dominator orbis et protector urbis virtute et felicitate sua. Sed antequam descendam ad litteram, hic occurrit dubitatio quomodo Valerius facit invocationem cum tanta commendatione ad Tiberium qui, ut ait Plinius, fuit hominum tristissimus, iuvenis ebriosus, senex luxuriosus, crudelis, inhumanus, fedatus omni labe turpitudinis erubescende, ut patet per Suetonium. Ad hoc dicunt aliqui quod quando Valerius incepit istud opus Tiberius erat bonus, circa initia scilicet sui imperii, unde Orosius dicit quod Tiberius ex mansuetissimo principe conversus est in sevissimam bestiam cum non impetrasset in senatu ut Christus pro deo haberetur. Sed dic breviter quod Valerius adulatur Tiberio, sicut Seneca tantus vir Neroni et Statius Domiciano. Nunc ordina litteram sic. Igitur 0 Cesar, scilicet Tiberi, certissima salus patrie, idest qui velut pater patrie salvas Romam, invoco te huic cepto, idest huic principio tam ardui operis in quo potes me iuvare quia potentissimus es. Unde dicit penes quem consensus deorum et hominum voluit regimen marís et terre esse, quasi dicat quod, providentia deorum disponente et favore hominum consentiente, tu regis habenas totius imperii Romani. Et probat quod merito ipsum invocat, quia ipse est amicus virtutum et hostis vitiorum de quibus Valerius tractatum facere disposuit. Unde dicit cuius celesti providentia, scilicet tua, quia tu es celestis et divinus, virtutes, scilicet morales et militares, et tamen non habuit nisi duas virtutes, quia fuit strenuus armorum et hostis adhulatorum de quibus dicturus sum, in VIIII libris scilicet, benignissime foventur, imo verius malignissime exterminatur, vicia severissime vindicantur, idest rigidissime puniuntur, imo melius diceretur contrarium, quia dabat premia magnis potatoribus et aliis turpioribus. Nam Hic Valerius probat suam invocationem fore iustam et excludit causam dubitationis et admirationis, quia posset quis merito dicere: Si imitaris illustres autores, cur non invocas Iovem vel alium deum sicut fecerunt alii oratores et poete? Dicit Valerius quia est magis certus de uno deo mortali et terreno qui virtute sua promeretur celum, sicut pater et avus qui iam deificati sunt et quibus decreti sunt divini honores. Ad quod est notandum quod ratio Valerii erat bona si Tiberius fuisset similis patri et avo. Nam tolerabilius poterat sacrificari Cesari et Augusto quam Iovi qui non valuit pedem eorum: Iupiter nam, historice loquendo, secundum Lactantium et Augustinum fuit violator patrie maiestatis, alienarum adulterator uxorum, pulcri pueri impudicus raptor et amator. Allegorice tamen si referatur ad astrum, Iupiter dici potest rex deorum et hominum, quia est benignissimus planeta et facit reges et principes et numquam infortunatur sicut alii planete. Cesar autem secundum Plinium fuit animi vigore prestantissimus, in clementia vero similis deo ut ait Tullius; Augustus vero sapientissimus, providentissimus, felicius et diutius ceteris gubernavit imperium. Valerius ergo vult dicere: Iulius et Augustus suis exigentibus meritis facti sunt dii, qua re non Tiberius? Ad litteram ergo dicit autor: Nam si priscí oratores, scilicet antiqui Romani eloquentes qui scripserunt ante me, sicut Marcus Cato, Marcus Varro, Marcus Cicero, a quibus Valerius multa accepit et potissime a Cicerone a quo accepit maximam partem huius libri primi, unde sine Tullio non potest bene intelligi hic liber, bene orsi sunt, idest laudabiliter inceperunt opera eorum invocantes, ab Iove maximo optimo, sub isto titulo Romani principaliter invocaverunt deum cum qui dictus est omnipotens (melius poterat dici omnipudens), si excellentissimi vates, idest poete sicut Virgilius, Oratius, Ovidius, traxerunt principia, idest exordia librorum suorum, ab aliquo numine, idest deo magno, sicut ab Apolline, Minerva vel Mercurio pro habenda sapientia vel eloquentia. Et hic nota quod oratores et poete poterant invocare in prohemiis suis, historici vero non: unde Livius in principio se excusat de hoc, et Salustius et Suetonius et alii non invocant; Valerius tamen invocat non deum sed hominem. Vel dic quod non est proprie historicus sed orator moralis: dicit ergo ad Tiberium mea parvitas, idest paupertas ingenioli mei, humiliat se ut exaltetur, recurrerít ad tuum favorem, benignum, eo, idest tanto, iustius quo, idest quanto, cetera divinitas, idest deitas ceterorum deorum, colligitur opinione, idest cognoscitur ex sola credulitate, sed tua, scilicet divinitas, videtur par, idest similis, imo fuit dissimillima, sideri paterno, scilicet Augusti qui fuit pater adoptivus Tiberii, et avito, scilicet Iulii Cesaris qui fuit pater adoptivus Augusti et per consequens avus Tiberii, ut alibi dicetur plenius, presenti fíde, idest evidenti certitudine. Et ut extollat Tiberium in divinitate magnificat patrem et avum in divinitate dicens quorum, scilicet patris Augusti et avi Cesaris, eximio fulgore, idest excellenti splendore virtutum quia isti fuerunt quasi duo luminaria prima in orbe Romano; et a Cesare tanquam a sole Augustus et alii clari principes acceperunt lumen, multum ínclite claritatis, idest gloriose celebritatis, accessit, idest accrevit, nostris cerimoniis, idest sacris Romanis, quasi dicat valde aucta est deorum religio ex deificatione Cesaris et Augusti. Et ecce quomodo, quia accepimus reliquos deos, idest alios a Romanis habuimus ab alienigenis sicut Iovem a Creta, Apollinem a Delphis, Herculem a Thebis et ita de multis, Cesares dedimus, idest deos fecimus ex nostris, quasi dicat Valerius: Et ego possum bene facere Tiberium deum, quia Greci fecerunt Priapum deum. Et concludit tangens materiam a qua vult incipere dicens et quantum est in animo, idest quia est decretum et firmatum in mente mea, petere initium, idest facere principium libri, a cultu deorum, idest a religione, sumatim disseram, idest succinte disputabo de conditione eius. \ No newline at end of file diff --git a/testi/Dante_DeVulgariEloquentia.txt b/testi/Dante_DeVulgariEloquentia.txt index d7b6b77..f3ef2c8 100644 --- a/testi/Dante_DeVulgariEloquentia.txt +++ b/testi/Dante_DeVulgariEloquentia.txt @@ -1,5 +1,5 @@ Cum neminem ante nos de vulgaris eloquentie doctrina quicquam inveniamus tractasse, atque talem scilicet eloquentiam penitus omnibus necessariam videamus, cum ad eam non tantum viri sed etiam mulieres et parvuli nitantur, in quantum natura permictit, volentes discretionem aliqualiter lucidare illorum qui tanquam ceci ambulant per plateas, plerunque anteriora posteriora putantes, - Verbo aspirante de celis - locutioni vulgarium gentium prodesse temptabimus, non solum aquam nostri ingenii ad tantum poculum aurientes, sed, accipiendo vel compilando ab aliis, potiora miscentes, ut exinde potionare possimus dulcissimum ydromellum. -Sed quia unamquanque doctrinam oportet non probare, sed suum aperire subiectum, ut sciatur quid sit super quod illa versatur, dicimus, celeriter actendentes, quod vulgarem locutionem appellamus eam qua infantes assuefiunt ab assistentibus cum primitus distinguere voces incipiunt; vel, quod brevius dici potest, vulgarem locutionem asserimus quam sine omni regola nutricem imitantes accipimus. Est et inde alia locutio secondaria nobis, quam Romani gramaticam vocaverunt. Hanc quidem secundariam Greci habent et alii, sed non omnes: ad habitum vero huius pauci perveniunt, quia non nisi per spatium temporis et studii assiduitatem regulamur et doctrinamur in illa. +Sed quia unamquanque doctrinam oportet non probare, sed suum aperire subiectum, ut sciatur quid sit super quod illa versatur, dicimus, celeriter actendentes, quod vulgarem locutionem appellamus eam qua infantes assuefiunt ab assistentibus cum primitus distinguere voces incipiunt; vel, quod brevius dici potest, vulgarem locutionem asserimus quam sine omni regola nutricem imitantes accipimus. Est et inde alia locutio secondaria nobis, quam Romani gramaticam vocaverunt. Hanc quidem secundariam Greci habent et alii, sed non omnes: ad habitum vero huius pauci perveniunt, quia non nisi per spatium temporis et studii assiduitatem regulamur et doctrinamur in illa. Harum quoque duarum nobilior est vulgaris: tum quia prima fuit humano generi usitata; tum quia totus orbis ipsa perfruitur, licet in diversas prolationes et vocabula sit divisa; tum quia naturalis est nobis, cum illa potius artificialis existat. Et de hac nobiliori nostra est intentio pertractare. @@ -13,7 +13,7 @@ Cum igitur homo non nature instinctu, sed ratione moveatur, et ipsa ratio vel ci Hoc equidem signum est ipsum subiectum nobile de quo loquimur: nam sensuale quid est in quantum sonus est; rationale vero in quantum aliquid significare videtur ad placitum. Soli homini datum fuit ut loqueretur, ut ex premissis manifestum est. Nunc quoque investigandum esse existimo cui hominum primum locutio data sit, et quid primitus locutus fuerit, et ad quem, et ubi, et quando, nec non et sub quo ydiomate primiloquium emanavit. -Secundum quidem quod in principio Genesis loquitur, ubi de primordio mundi Sacratissima Scriptura pertractat, mulierem invenitur ante omnes fuisse locutam, scilicet presumptuosissimam Evam, cum dyabolo sciscitanti respondit. Sed quanquam mulier in scriptis prius inveniatur locuta, rationabilius tamen est ut hominem prius locutum fuisse credamus, et inconvenienter putatur tam egregium humani generis actum non prius a viro quam a femina profluxisse. Rationabiliter ergo credimus ipsi Ade prius datum fuisse loqui ab Eo qui statim ipsum plasmaverat. +Secundum quidem quod in principio Genesis loquitur, ubi de primordio mundi Sacratissima Scriptura pertractat, mulierem invenitur ante omnes fuisse locutam, scilicet presumptuosissimam Evam, cum dyabolo sciscitanti respondit: De fructu lignorum que sunt in paradiso vescimur; de fructu vero ligni quod est in medio paradisi precepit nobis Deus ne comederemus nec tangeremus, ne forte moriamur. Sed quanquam mulier in scriptis prius inveniatur locuta, rationabilius tamen est ut hominem prius locutum fuisse credamus, et inconvenienter putatur tam egregium humani generis actum non prius a viro quam a femina profluxisse. Rationabiliter ergo credimus ipsi Ade prius datum fuisse loqui ab Eo qui statim ipsum plasmaverat. Quid autem prius vox primi loquentis sonaverit, viro sane mentis in promptu esse non titubo ipsum fuisse quod Deus est, scilicet El, vel per modum interrogationis vel per modum responsionis. Absurdum atque rationi videtur orrificum ante Deum ab homine quicquam nominatum fuisse, cum ab ipso et in ipsum factus fuisset homo. Nam sicut post prevaricationem humani generis quilibet exordium sue locutionis incipit ab heu, rationabile est quod ante qui fuit inciperet a gaudio; et cum nullum gaudium sit extra Deum, sed totum in Deo, et ipse Deus totus sit gaudium, consequens est quod primus loquens primo et ante omnia dixisset Deus. Oritur et hinc ista questio, cum dicimus superius per viam responsionis hominem primum fuisse locutum, si responsio fuit ad Deum: nam, si ad Deum fuit, iam videretur quod Deus locutus extitisset, quod contra superius prelibata videtur insurgere. Ad quod quidem dicimus quod bene potuit respondisse Deo interrogante, nec propter hoc Deus locutus est ipsa quam dicimus locutionem. Quis enim dubitat quicquid est ad Dei nutum esse flexibile, quo quidem facta, quo conservata, quo etiam gubernata sunt omnia? Igitur cum ad tantas alterationes moveatur aer imperio nature inferioris, que ministra et factura Dei est, ut tonitrua personet, ignem fulgoret, aquam gemat, spargat nivem, grandinea lancinet, nonne imperio Dei movebitur ad quedam sonare verba, ipso distinguente qui maiora distinxit? Quid ni? Quare ad hoc et ad quedam alia hec sufficere credimus. @@ -27,7 +27,7 @@ In hoc, sicut etiam in multis aliis, Petramala civitas amplissima est, et patria Hac forma locutionis locutus est Adam; hac forma locutionis locuti sunt omnes posteri eius usque ad edificationem turris Babel, que turris confusionis interpretatur; hanc formam locutionis hereditati sunt filii Heber, qui ab eo dicti sunt Hebrei. Hiis solis post confusionem remansit, ut Redemptor noster, qui ex illis oriturus erat secundum humanitatem, non lingua confusionis, sed gratie frueretur. Fuit ergo hebraicum ydioma illud quod primi loquentis labia fabricarunt. Dispudet, heu, nunc humani generis ignominiam renovare! Sed quia preferire non possumus quin transeamus per illam, quanquam rubor ad ora consurgat animusque refugiat, percurremus. -O semper natura nostra prona peccatis! O ab initio et nunquam desinens nequitatrix! Num fuerat satis ad tui correptionem quod, per primam prevaricationem eluminata, delitiarum exulabas a patria? Num satis quod, per universalem familie tue luxuriem et trucitatem, unica riservata domo, quicquid tui iuris erat cataclismo perierat, et que commiseras tu animalia celi terreque iam luerant? Quippe satis extiterat. Sed, sicut proverbialiter dici solet, misera miserum venire maluisti ad equum. Ecce, lector, quod vel oblitus homo vel vilipendens disciplinas priores, et avertens oculos a vibicibus que remanserant, tertio insurrexit ad verbera, per superbam stultitiam presumendo. Presumpsit ergo in corde suo incurabilis homo, sub persuasione gigantis Nembroth, arte sua non solum superare naturam, sed etiam ipsum naturantem, qui Deus est, et cepit edificare turrim in Sennaar, que postea dicta est Babel, hoc est confusio, per quam celum sperabat ascendere, intendens inscius non equare, sed suum superare Factorem. O sine mensura clementia celestis imperii! Quis patrum tot sustineret insultus a filio? Sed exurgens non hostili scutica sed paterna et alias verberibus assueta, rebellantem filium pia correctione nec non memorabili castigavit. +O semper natura nostra prona peccatis! O ab initio et nunquam desinens nequitatrix! Num fuerat satis ad tui correptionem quod, per primam prevaricationem eluminata, delitiarum exulabas a patria? Num satis quod, per universalem familie tue luxuriem et trucitatem, unica riservata domo, quicquid tui iuris erat cataclismo perierat, et que commiseras tu animalia celi terreque iam luerant? Quippe satis extiterat. Sed, sicut proverbialiter dici solet Non ante tertium equitabis, misera miserum venire maluisti ad equum. Ecce, lector, quod vel oblitus homo vel vilipendens disciplinas priores, et avertens oculos a vibicibus que remanserant, tertio insurrexit ad verbera, per superbam stultitiam presumendo. Presumpsit ergo in corde suo incurabilis homo, sub persuasione gigantis Nembroth, arte sua non solum superare naturam, sed etiam ipsum naturantem, qui Deus est, et cepit edificare turrim in Sennaar, que postea dicta est Babel, hoc est confusio, per quam celum sperabat ascendere, intendens inscius non equare, sed suum superare Factorem. O sine mensura clementia celestis imperii! Quis patrum tot sustineret insultus a filio? Sed exurgens non hostili scutica sed paterna et alias verberibus assueta, rebellantem filium pia correctione nec non memorabili castigavit. Siquidem pene totum humanum genus ad opus iniquitatis coierat: pars imperabant, pars architectabantur, pars muros moliebantur, pars amussibus regulabant, pars trullis linebant, pars scindere rupes, pars mari, pars terra vehere intendebant, partesque diverse diversis aliis operibus indulgebant; cum celitus tanta confusione percussi sunt ut, qui omnes una eademque loquela deserviebant ad opus, ab opere multis diversificati loquelis desinerent et nunquam ad idem commertium convenirent. Solis etenim in uno convenientibus actu eadem loquela remansit: puta cunctis architectoribus una, cunctis saxa volventibus una, cunctis ea parantibus una; et sic de singulis operantibus accidit. Quot quot autem exercitii varietates tendebant ad opus, tot tot ydiomatibus tunc genus humanum disiungitur; et quanto excellentius exercebant, tanto rudius nunc barbariusque locuntur. Quibus autem sacratum ydioma remansit nec aderant nec exercitium commendabant, sed graviter detestantes stoliditatem operantium deridebant. Sed hec minima pars, quantum ad numerum, fuit de semine Sem, sicut conicio, qui fuit tertius filius Noe: de qua quidem ortus est populus Israel, qui antiquissima locutione sunt usi usque ad suam dispersionem. Ex precedenter memorata confusione linguarum non leviter opinamur per universa mundi climata climatumque plagas incolendas et angulos tunc primum homines fuisse dispersos. Et cum radix humane propaginis principalis in oris orientalibus sit plantata, nec non ab inde ad utrunque latus per diffusos multipliciter palmites nostra sit extensa propago, demumque ad fines occidentales protracta, forte primitus tunc vel totius Europe flumina, vel saltim quedam, rationalia guctura potaverunt. Sed sive advene tunc primitus advenissent, sive ad Europam indigene repedassent, ydioma secum tripharium homines actulerunt; et afferentium hoc alii meridionalem, alii septentrionalem regionem in Europa sibi sortiti sunt; et tertii, quos nunc Grecos vocamus, partim Europe, partim Asye occuparunt. @@ -35,46 +35,84 @@ Ab uno postea eodemque ydiomate in vindice confusione recepto diversa vulgaria t Totum vero quod in Europa restat ab istis, tertium tenuit ydioma, licet nunc tripharium videatur: nam alii oc, alii oil, alii sì affirmando locuntur, ut puta Yspani, Franci et Latini. Signum autem quod ab uno eodemque ydiomate istarum trium gentium progrediantur vulgaria, in promptu est, quia multa per eadem vocabula nominare videntur, ut Deum, celum, amorem, mare, terram, est, vivit, moritur, amat, alia fere omnia. Istorum vero proferentes oc meridionalis Europe tenent partem occidentalem, a Ianuensium finibus incipientes. Qui autem sì dicunt a predictis finibus orientalem tenent, videlicet usque ad promuntorium illud Ytalie qua sinus Adriatici maris incipit, et Siciliam. Sed loquentes oil quodam modo septentrionales sunt respectu istorum: nam ab oriente Alamannos habent et ab occidente et settentrione anglico mari vallati sunt et montibus Aragonie terminati; a meridie quoque Provincialibus et Apenini devexione clauduntur. Nos autem oportet quam nunc habemus rationem periclitari, cum inquirere intendamus de hiis in quibus nullius autoritate fulcimur, hoc est de unius eiusdemque a principio ydiomatis variatione secuta. Et quia per notiora itinera salubrius breviusque transitur, per illud tantum quod nobis est ydioma pergamus, alia desinentes: nam quod in uno est rationali, videtur in aliis esse causa. -Est igitur super quod gradimur ydioma tractando tripharium, ut superius dictum est: nam alii oc, alii sì, alii vero dicunt oil. Et quod unum fuerit a principio confusionis (quod prius probandum est) apparet, quia convenimus in vocabulis multis, velut eloquentes doctores ostendunt: que quidem convenientia ipsi confusioni repugnat, que ruit celitus in edificatione Babel. Trilingues ergo doctores in multis conveniunt, et maxime in hoc vocabulo quod est amor. +Est igitur super quod gradimur ydioma tractando tripharium, ut superius dictum est: nam alii oc, alii sì, alii vero dicunt oil. Et quod unum fuerit a principio confusionis (quod prius probandum est) apparet, quia convenimus in vocabulis multis, velut eloquentes doctores ostendunt: que quidem convenientia ipsi confusioni repugnat, que ruit celitus in edificatione Babel. Trilingues ergo doctores in multis conveniunt, et maxime in hoc vocabulo quod est amor. Gerardus de Brunel: +{Si-m sentis fezelz amics, +per ver encusera amor}. +Rex Navarre: +{De fin amor si vient sen et bonté}; +Dominus Guido Guinizelli: +{Né fe amor prima che gentil core, +né gentil cor prima che amor, natura}. + Quare autem tripharie principaliter variatum sit, investigemus; et quare quelibet istarum variationum in se ipsa variatur, puta dextre Ytalie locutio ab ea que est sinistre (nam aliter Paduani et aliter Pisani locuntur); et quare vicinius habitantes adhuc discrepant in loquendo, ut Mediolanenses et Veronenses, Romani et Florentini, nec non convenientes in eodem genere gentis, ut Neapoletani et Caetani, Ravennates et Faventini, et, quod mirabilius est, sub eadem civilitate morantes, ut Bononienses Burgi Sancti Felicis et Bononienses Strate Maioris. Hee omnes differentie atque sermonum varietates quid accidant, una eademque ratione patebit. Dicimus ergo quod nullus effectus superat suam causam, in quantum effectus est, quia nil potest efficere quod non est. Cum igitur omnis nostra loquela - preter illam homini primo concreatam a Deo - sit a nostro beneplacito reparata post confusionem illam que nil aliud fuit quam prioris oblivio, et homo sit instabilissimum atque variabilissimum animal, nec durabilis nec continua esse potest, sed sicut alia que nostra sunt, puta mores et habitus, per locorum temporumque distantias variari oportet. Nec dubitandum reor modo in eo quod diximus temporum, sed potius opinamur tenendum: nam si alia nostra opera perscrutemur, multo magis discrepare videmur a vetustissimis concivibus nostris quam a coetaneis perlonginquis. Quapropter audacter testamur quod si vetustissimi Papienses nunc resurgerent, sermone vario vel diverso cum modernis Papiensibus loquerentur. Nec aliter mirum videatur quod dicimus quam percipere iuvenem exoletum quem exolescere non videmus: nam que paulatim moventur, minime perpenduntur a nobis, et quanto longiora tempora variatio rei ad perpendi requirit, tanto rem illam stabiliorem putamus. Non etenim ammiramur, si extimationes hominum qui parum distant a brutis putant eandem civitatem sub invariabili semper civicasse sermone, cum sermonis variatio civitatis eiusdem non sine longissima temporum successione paulatim contingat, et hominum vita sit etiam, ipsa sua natura, brevissima. Si ergo per eandem gentem sermo variatur, ut. dictum est, successive per tempora, nec stare ullo modo potest, necesse est ut disiunctim abmotimque morantibus varie varietur, ceu varie variantur mores et habitus, qui nec natura nec consortio confirmantur, sed humanis beneplacitis localique congruitate nascuntur. Hinc moti sunt inventores gramatice facultatis: que quidem gramatica nichil aliud est quam quedam inalterabilis locutionis ydemptitas diversibus temporibus atque locis. Hec cum de comuni consensu multarum gentium fuerit regulata, nulli singolari arbitrio videtur obnoxia, et per consequens nec variabilis esse potest. Adinvenerunt ergo illam ne, propter variationem sermonis arbitrio singulariurn fluitantis, vel nullo modo vel saltim imperfecte antiquorum actingeremus autoritates et gesta, sive illorum quos a nobis locorum diversitas facit esse diversos. Triphario nunc existente nostro ydiomate, ut superius dictum est, in comparatione sui ipsius, secundum quod trisonum factum est, cum tanta timiditate cunctamur librantes quod hanc vel istam vel illam partem in comparando preponere non audemus, nisi eo quo gramatice positores inveniuntur accepisse sic adverbium affirmandi: quod quandam anterioritatem erogare videtur Ytalis, qui sì dicunt. Quelibet enim partium largo testimonio se tuetur. Allegat ergo pro se lingua oil quod propter sui faciliorem se delectabiliorem vulgaritatem quicquid redactum est sive inventum ad vulgare prosaycum, suum est: videlicet Biblia cum Troianorum Romanorumque gestibus compilata et Arturi regis ambages pulcerrime et quamplures alie ystorie ac doctrine. Pro se vero argumentatur alia, scilicet oc, quod vulgares eloquentes in ea primitus poetati sunt tanquam in perfectiori dulciorique loquela, ut puta Petrus de Alvernia et alii antiquiores doctores. Tertia quoque, que Latinorum est, se duobus privilegiis actestatur preesse: primo quidem quod qui dulcius subtiliusque poetati vulgariter sunt, hii familiares et domestici sui sunt, puta Cynus Pistoriensis et amicus eius; secundo quia magis videntur inniti gramatice que comunis est, quod rationabiliter inspicientibus videtur gravissimum argumentum. -Nos vero iudicium relinquentes in hoc et tractatum nostrum ad vulgare latium retrabentes, et receptas in se variationes dicere nec non illas invicem comparare conemur. Dicimus ergo primo Latium bipartitum esse in dextrum et sinistrum. Si quis autem querat de linea dividente, breviter respondemus esse iugum Apenini, quod, ceu fistule culmen hinc inde ad diversa stillicidia grundat aquas, ad alterna hinc inde litora per ymbricia longa distillat, ut Lucanus in secundo describit: dextrum quoque latus Tyrenum mare grundatorium habet, levum vero in Adriaticum cadit. Et dextri regiones sunt Apulia, sed non tota, Roma, Ducatus, Tuscia et Ianuensis Marchia; sinistri autem pars Apulie, Marchia Anconitana, Romandiola, Lombardia, Marchia Trivisiana cum Venetiis. Forum Iulii vero et Ystria non nisi leve Ytalie esse possunt; nec insule Tyreni maris, videlicet Sicilia et Sardinia, non nisi dextre Ytalie sunt, vel ad dextram Ytaliam sociande. In utroque quidem duorum laterum, et hiis que secuntur ad ea, lingue hominum variantur: ut lingua Siculorum cum Apulis, Apulorum cum Romanis, Romanorum cum Spoletanis, horum cum Tuscis, Tuscorum cum Ianuensibus, Ianuensium cum Sardis; nec non Calabrorum cum Anconitanis, horum cum Romandiolis, Romandiolorum cum Lombardis, Lombardorum curn Trivisianis et Venetis, horum cum Aquilegiensibus, et istorum cum Ystrianis. De quo Latinorum neminem nobiscum dissentire putamus. -Quare ad minus xiiii vulgaribus sola videtur Ytalia variari. Que adhuc omnia vulgaria in sese variantur, ut puta in Tuscia Senenses et Aretini, in Lombardia Ferrarenses et Placentini; nec non in eadem civitate aliqualem variationem perpendimus, ut superius in capitulo immediato posuimus. Quapropter, si primas et secundarias et subsecundarias vulgaris Ytalie variationes calcolare velimus, et in hoc minimo mundi angulo non solum ad millenam loquele variationem venire contigerit, sed etiam ad magis ultra. +Nos vero iudicium relinquentes in hoc et tractatum nostrum ad vulgare latium retrabentes, et receptas in se variationes dicere nec non illas invicem comparare conemur. Dicimus ergo primo Latium bipartitum esse in dextrum et sinistrum. Si quis autem querat de linea dividente, breviter respondemus esse iugum Apenini, quod, ceu fistule culmen hinc inde ad diversa stillicidia grundat aquas, ad alterna hinc inde litora per ymbricia longa distillat, ut Lucanus in secundo describit: dextrum quoque latus Tyrenum mare grundatorium habet, levum vero in Adriaticum cadit. Et dextri regiones sunt Apulia, sed non tota, Roma, Ducatus, Tuscia et Ianuensis Marchia; sinistri autem pars Apulie, Marchia Anconitana, Romandiola, Lombardia, Marchia Trivisiana cum Venetiis. Forum Iulii vero et Ystria non nisi leve Ytalie esse possunt; nec insule Tyreni maris, videlicet Sicilia et Sardinia, non nisi dextre Ytalie sunt, vel ad dextram Ytaliam sociande. In utroque quidem duorum laterum, et hiis que secuntur ad ea, lingue hominum variantur: ut lingua Siculorum cum Apulis, Apulorum cum Romanis, Romanorum cum Spoletanis, horum cum Tuscis, Tuscorum cum Ianuensibus, Ianuensium cum Sardis; nec non Calabrorum cum Anconitanis, horum cum Romandiolis, Romandiolorum cum Lombardis, Lombardorum curn Trivisianis et Venetis, horum cum Aquilegiensibus, et istorum cum Ystrianis. De quo Latinorum neminem nobiscum dissentire putamus. Quare ad minus xiiii vulgaribus sola videtur Ytalia variari. Que adhuc omnia vulgaria in sese variantur, ut puta in Tuscia Senenses et Aretini, in Lombardia Ferrarenses et Placentini; nec non in eadem civitate aliqualem variationem perpendimus, ut superius in capitulo immediato posuimus. Quapropter, si primas et secundarias et subsecundarias vulgaris Ytalie variationes calcolare velimus, et in hoc minimo mundi angulo non solum ad millenam loquele variationem venire contigerit, sed etiam ad magis ultra. Quam multis varietatibus latio dissonante vulgari, decentiorem atque illustrem Ytalie venemur loquelam; et ut nostre venationi pervium callem habere possimus, perplexos frutices atque sentes prius eiciamus de silva. Sicut ergo Romani se cunctis preponendos existimant, in hac eradicatione sive discerptione non inmerito eos aliis preponamus, protestantes eosdem in nulla vulgaris eloquentie ratione fore tangendos. Dicimus igitur Romanorum non vulgare, sed potius tristiloquium, ytalorum vulgarium omnium esse turpissimum; nec mirum, cum etiam morum habituumque deformitate pre cunctis videantur fetere. Dicunt enim: Messure, quinto dici? -Post hos incolas Anconitane Marchie decerpamus, qui Chignamente scate, sciate locuntur: cum quibus et Spoletanos abicimus. Nec pretereundum est quod in improperium istarum trium gentium cantiones quamplures invente sunt: inter quas unam vidimus recte atque perfecte ligatam, quam quidam Florentinus nomine Castra posuerat; incipiebat etenim. -Post quos Mediolanenses atque Pergameos eorumque finitimos eruncemus, in quorum etiam improperium quendam cecinisse recolimus. +Post hos incolas Anconitane Marchie decerpamus, qui Chignamente scate, sciate locuntur: cum quibus et Spoletanos abicimus. Nec pretereundum est quod in improperium istarum trium gentium cantiones quamplures invente sunt: inter quas unam vidimus recte atque perfecte ligatam, quam quidam Florentinus nomine Castra posuerat; incipiebat etenim +{Una fermana scopai da Cascioli, +cita cita se n gìa n grande aina}. +Post quos Mediolanenses atque Pergameos eorumque finitimos eruncemus, in quorum etiam improperium quendam cecinisse recolimus +{Enter lora del vesper, +ciò fu del mes docchiover}. Post hos Aquilegienses et Ystrianos cribremus, qui Ces fas tu? crudeliter accentuando eructuant. Cumque hiis montaninas omnes et rusticanas loquelas eicimus, que semper mediastinis civibus accentus enormitate dissonare videntur, ut Casentinenses et Fractenses. Sardos etiam, qui non Latii sunt sed Latiis associandi videntur, eiciamus, quoniam soli sine proprio vulgari esse videntur, gramaticam tanquam simie homines imitantes: nam domus nova et dominus meus locuntur. Exaceratis quodam modo vulgaribus ytalis, inter ea que remanserunt in cribro comparationem facientes honorabilius atque honorificentius breviter seligamus. -Et primo de siciliano examinemus ingenium: nam videtur sicilianum vulgare sibi famam pre aliis asciscere eo quod quicquid poetantur Ytali sicilianum vocatur, et eo quod perplures doctores indigenas invenimus graviter cecinisse, puta in cantionibus illis. +Et primo de siciliano examinemus ingenium: nam videtur sicilianum vulgare sibi famam pre aliis asciscere eo quod quicquid poetantur Ytali sicilianum vocatur, et eo quod perplures doctores indigenas invenimus graviter cecinisse, puta in cantionibus illis +{Ancor che laigua per lo foco lassi}, +et +{Amor, che lungiamente mhai menato}. Sed hec fama trinacrie terre, si rccte signum ad quod tendit inspiciamus, videtur tantum in obproprium ytalorum principum remansisse, qui non heroico more sed plebeio secuntur superbiam. Siquidem illustres heroes, Fredericus cesar et benegenitus eius Manfredus, nobilitatem ac rectitudinem sue forme pandentes, donec fortuna permisit humana secuti sunt, brutalia dedignantes. Propter quod corde nobiles atque gratiarum dotati inherere tantorum principum maiestati conati sunt, ita ut eorum tempore quicquid excellentes animi Latinorum enitebantur primitus in tantorum coronatorum aula prodibat; et quia regale solium erat Sicilia, factum est ut quicquid nostri predecessores vulgariter protulerunt, sicilianum vocaretur: quod quidem retinemus et nos, nec posteri nostri permutare valebunt. -Racha, racha. Quid nunc personat tuba novissimi Frederici, quid tintinabulum secundi Karoli, quid cornua lohannis et Azonis marchionum potentum, quid aliorum magnatum tibie? -Sed prestat ad propositum repedare quam frustra loqui. Et dicimus quod, si vulgare sicilianum accipere volumus secundum quod prodit a terrigenis mediocribus, ex ore quorum iudicium eliciendum videtur, prelationis honore minime dignum est, quia non sine quodam tempore profertur; ut puta ibi. +Racha, racha. Quid nunc personat tuba novissimi Frederici, quid tintinabulum secundi Karoli, quid cornua lohannis et Azonis marchionum potentum, quid aliorum magnatum tibie, nisi Venite carnifices, venite altriplices, venite avaritie sectatores? +Sed prestat ad propositum repedare quam frustra loqui. Et dicimus quod, si vulgare sicilianum accipere volumus secundum quod prodit a terrigenis mediocribus, ex ore quorum iudicium eliciendum videtur, prelationis honore minime dignum est, quia non sine quodam tempore profertur; ut puta ibi: +{Tragemi deste focora se teste a boluntate}. Si autem ipsum accipere volumus secundum quod ab ore primorum Siculorum emanat, ut in preallegatis cantionibus perpendi potest, nichil differt ab illo quod laudabilissimum est, sicut inferius ostendemus. -Apuli quoque vel sui acerbitate vel finitimorum suorum contiguitate, qui Romani et Marchiani sunt, turpiter barbarizant. -Sed quamvis terrigene Apuli loquantur obscene comuniter, prefulgentes eorum quidam polite locuti sunt, vocabula curialiora in suis cantionibus compilantes, ut manifeste apparet eorum dicta perspicientibus, ut puta. +Apuli quoque vel sui acerbitate vel finitimorum suorum contiguitate, qui Romani et Marchiani sunt, turpiter barbarizant: dicunt enim +{Volzera che chiangesse lo quatraro}. +Sed quamvis terrigene Apuli loquantur obscene comuniter, prefulgentes eorum quidam polite locuti sunt, vocabula curialiora in suis cantionibus compilantes, ut manifeste apparet eorum dicta perspicientibus, ut puta +{Madonna, dir vi volglio}, +et +{Per fino amore vo si letamente}. Quapropter superiora notantibus innotescere debet nec siculum nec apulum esse illud quod in Ytalia pulcerrimum est vulgare, cum eloquentes indigenas ostenderimus a proprio divertisse. -Post hec veniamus ad Tuscos, qui propter amentiam suam infroniti titulum sibi vulgaris illustris arrogare videntur. Et in hoc non solum plebeia dementat intentio, sed famosos quamplures viros hoc tenuisse comperimus: puta Guittonem Aretinum, qui nunquam se ad curiale vulgare direxit, Bonagiuntam Lucensem, Gallum Pisanum, Minum Mocatum Senensem, Brunectum Florentinum, quorum dicta, si rimari vacaverit, non curialia sed municipalia tantum invenientur. Et quoniam Tusci pre aliis in hac ebrietate baccantur, dignum utileque videtur municipalia vulgaria Tuscanorum sigillatim in aliquo depompare. +Post hec veniamus ad Tuscos, qui propter amentiam suam infroniti titulum sibi vulgaris illustris arrogare videntur. Et in hoc non solum plebeia dementat intentio, sed famosos quamplures viros hoc tenuisse comperimus: puta Guittonem Aretinum, qui nunquam se ad curiale vulgare direxit, Bonagiuntam Lucensem, Gallum Pisanum, Minum Mocatum Senensem, Brunectum Florentinum, quorum dicta, si rimari vacaverit, non curialia sed municipalia tantum invenientur. Et quoniam Tusci pre aliis in hac ebrietate baccantur, dignum utileque videtur municipalia vulgaria Tuscanorum sigillatim in aliquo depompare. Locuntur Florentini et dicunt +{Manichiamo introcque, ( che noi non facciamo altro}. +Pisani: +{Bene andonno li fanti ( de Fiorensa per Pisa}. +Lucenses: +{Fo voto a Dio ke in grassarra +eie lo comuno de Lucca}. +Senenses: +{Onche renegata avessio Siena. +Chee chesto?} +Aretini: +{Vuo tu venire ovelle?} De Perusio, Urbe Veteri, Viterbio, nec non de Civitate Castellana, propter affinitatem quam habent cum Romanis et Spoletanis, nichil tractare intendimus. Sed quanquam fere omnes Tusci in suo turpiloquio sint obtusi, nonnullos vulgaris excellentiam cognovisse sentimus, scilicet Guidonem, Lapum et unum alium, Florentinos, et Cynum Pistoriensem, quem nune indigne postponimus, non indigne coacti. Itaque si tuscanas examinemus loquelas, et pensemus qualiter viri prehonorati a propria diverterunt, non restat in dubio quin aliud sit vulgare quod querimus quam quod actingit populus Tuscanorum. Si quis autem quod de Tuscis asserimus, de Ianuensibus asserendum non putet, hoc solum in mente premat, quod si per oblivionem Ianuenses ammicterent z licteram, vel mutire totaliter eos vel novam reparare oporteret loquelam. Est enim z maxima pars eorum locutionis; que quidem lictera non sine multa rigiditate profertur. Transeuntes nunc humeros Apenini frondiferos levam Ytaliam contatim venemur ceu solemus, orientaliter ineuntes. Romandiolam igitur ingredientes, dicimus nos duo in Latio invenisse vulgaria quibusdam convenientiis contrariis alternata. Quorum unum in tantum muliebre videtur propter vocabulorum et prolationis mollitiem quod virum, etiam si viriliter sonet, feminam tamen facit esse credendum. Hoc Romandiolos omnes habet, et presertim Forlivienses, quorum civitas, licet novissima sit, meditullium tamen esse videtur totius provincie: hii deuscì affirmando locuntur, et oclo meo et corada mea proferunt blandientes. Horum aliquos a proprio poetando divertisse audivimus, Thomam videlicet et Ugolinum Bucciolam Faventinos. Est et aliud, sicut dictum est, adeo vocabulis accentibusque yrsutum et yspidum quod propter sui rudem asperitatem mulierem loquentem non solum disterminat, sed esse virum dubitares lector. Hoc omnes qui magara dicunt, Brixianos videlicet, Veronenses et Vigentinos, habet; nec non Paduanos, turpiter sincopantes omnia in -tus participia et denominativa in -tas, ut mercò et bontè. Cum quibus et Trivisianos adducimus, qui more Brixianorum et finitimorum suorum u consonantem per f apocopando proferunt, puta nof pro novem et vif pro vivo: quod quidem barbarissimum reprobamus. -Veneti quoque nec sese investigati vulgaris honore dignantur: et si quis eorum, errore confossus, vanitaret in hoc, recordetur si unquam dixit. +Veneti quoque nec sese investigati vulgaris honore dignantur: et si quis eorum, errore confossus, vanitaret in hoc, recordetur si unquam dixit: +{Per le plaghe de Dio tu no verras}. Inter quos omnes unum audivimus nitentem divertire a materno et ad curiale vulgare intendere, videlicet Ildebrandinum Paduanum. Quare, omnibus presentis capituli ad iudicium comparentibus, arbitramur nec romandiolum, nec suum oppositum ut dictum est, nec venetianum esse illud quod querimus vulgare illustre. Illud autem quod de ytala silva residet percontari conemur expedientes. Dicimus ergo quod forte non male opinantur qui Bononienses asserunt pulcriori locutione loquentes, cum ab Ymolensibus, Ferrarensibus et Mutinensibus circunstantibus aliquid proprio vulgari asciscunt, sicut facere quoslibet a finitimis suis conicimus, ut Sordellus de Mantua sua ostendit, Cremone, Brixie atque Verone confini: qui, tantus eloquentie vir existens, non solum in poetando sed quomodocunque loquendo patrium vulgare descruit. Accipiunt enim prefati cives ab Ymolensibus lenitatem atque mollitiem, a Ferrarensibus vero et Mutinensibus aliqualem garrulitatem que proprie Lombardorum est: hanc ex commixtione advenarum Longobardorum terrigenis credimus remansisse. Et hec est causa quare Ferrarensium, Mutinensium vel Regianorum nullum invenimus poetasse: nam proprie garrulitati assuefacti nullo modo possunt ad vulgare aulicum sine quadam acerbitate venire. Quod multo magis de Parmensibus est putandum, qui monto pro multo dicunt. -Si ergo Bononienses utrinque accipiunt, ut dictum est, rationabile videtur esse quod eorum locutio per conmixtionem oppositorum ut dictum est ad laudabilem suavitatem remaneat temperata: quod procul dubio nostro iudicio sic esse censemus. Itaque si preponentes eos in vulgari sermone sola municipalia Latinorum vulgaria comparando considerant, allubescentes concordamus cum illis; si vero simpliciter vulgare bononiense preferendum existimant, dissentientes discordamus ab eis. Non etenim est quod aulicum et illustre vocamus: quoniam, si fuisset, maximus Guido Guinizelli, Guido Ghisilerius, Fabrutius et Honestus et alii poetantes Bononie nunquam a proprio divertissent: qui doctores fuerunt illustres et vulgarium discretione repleti. +Si ergo Bononienses utrinque accipiunt, ut dictum est, rationabile videtur esse quod eorum locutio per conmixtionem oppositorum ut dictum est ad laudabilem suavitatem remaneat temperata: quod procul dubio nostro iudicio sic esse censemus. Itaque si preponentes eos in vulgari sermone sola municipalia Latinorum vulgaria comparando considerant, allubescentes concordamus cum illis; si vero simpliciter vulgare bononiense preferendum existimant, dissentientes discordamus ab eis. Non etenim est quod aulicum et illustre vocamus: quoniam, si fuisset, maximus Guido Guinizelli, Guido Ghisilerius, Fabrutius et Honestus et alii poetantes Bononie nunquam a proprio divertissent: qui doctores fuerunt illustres et vulgarium discretione repleti. Maximus Guido: +{Madonna, lo fino amore cha vui porto}; +Guido Ghisilerius: +{Donna, lo fermo core}; +Fabrutius: +{Lo meo lontano gire}; +Honestus: +{Più non actendo il tuo soccorso, Amore}. Que quidem verba prorsus a mediastinis Bononie sunt diversa. Cumque de residuis in extremis Ytalie civitatibus neminem dubitare pendamus (et si quis dubitat, illum nulla nostra solutione dignamur), parum restat in nostra discussione dicendum. Quare, cribellum cupientes deponere, ut residentiam cito visamus, dicimus Tridentum atque Taurinum nec non Alexandriam civitates metis Ytalie in tantum sedere propinquas quod puras nequeunt habere loquelas; ita quod si etiam quod turpissimum habent vulgare, haberent pulcerrimum, propter aliorum commixtionem esse vere latium negaremus. Quare, si latium illustre venamur, quod venamur in illis inveniri non potest. @@ -82,9 +120,9 @@ Postquam venati saltus et pascua sumus Ytalie, nec pantheram quam sequimur adinv Resumentes igitur venabula nostra, dicimus quod in omni genere rerum unum esse oportet quo generis illius omnia comparentur et ponderentur, et a quo omnium aliorum mensuram accipiamus: sicut in numero cuncta mensurantur uno, et plura vel pauciora dicuntur secundum quod distant ab uno vel ei propinquant, et sicut in coloribus omnes albo mensurantur; nam visibiles magis et minus dicuntur secundum quod accedunt vel recedunt ab albo. Et quemadmodum de hiis dicimus que quantitatem et qualitatem ostendunt, de predicamentorum quolibet, etiam de substantia, posse dici putamus: scilicet ut unumquodque mensurabile sit, secundum quod in genere est, illo quod simplicissimum est in ipso genere. Quapropter in actionibus nostris, quantumcunque dividantur in species, hoc signum inveniri oportet quo et ipse mensurentur. Nam, in quantum simpliciter ut homines agimus, virtutem habemus (ut generaliter illam intelligamus); nam secundum ipsam bonum et malum hominem iudicamus; in quantum ut homines cives agimus, habemus legem, secundum quam dicitur civis bonus et malus; in quantum ut homines latini agimus, quedam habemus simplicissima signa et morum et habituum et locutionis, quibus latine actiones ponderantur et mensurantur. Que quidem nobilissima sunt earum que Latinorum sunt actiones, hec nullius civitatis Ytalie propria sunt, et in omnibus comunia sunt: inter que nunc potest illud discerni vulgare quod superius venabamur, quod in qualibet redolet civitate nec cubat in ulla. Potest tamen magis in una quam in alia redolere, sicut simplicissima substantiarum, que Deus est, in homine magis redolet quam in bruto, in animali quam in planta, in hac quam in minera, in hac quam in elemento, in igne quam in terra; et simplicissima quantitas, quod est unum, in impari numero redolet magis quam in pari; et simplicissimus color, qui albus est, magis in citrino quam in viride redolet. Itaque, adepti quod querebamus, dicimus illustre, cardinale, aulicum et curiale vulgare in Latio quod omnis latie civitatis est et nullius esse videtur, et quo municipalia vulgaria omnia Latinorum mensurantur et ponderantur et comparantur. -Quare autem hoc quod repertum est, illustre, cardinale, aulicum et curiale adicientes vocemus, nunc disponendum est: per quod clarius ipsum quod ipsum est faciamus patere. Primum igitur quid intendimus cum illustre adicimus, et quare illustre dicimus, denudemus. Per hoc quoque quod illustre dicimus, intelligimus quid illuminans et illuminatum prefulgens: et hoc modo viros appellamus illustres, vel quia potestate illuminati alios et iustitia et karitate illuminant, vel quia excellenter magistrati excellenter magistrent, ut Seneca et Numa Pompilius. Et vulgare de quo loquimur et sublimatum est magistratu et potestate, et suos honore sublimat et gloria. +Quare autem hoc quod repertum est, illustre, cardinale, aulicum et curiale adicientes vocemus, nunc disponendum est: per quod clarius ipsum quod ipsum est faciamus patere. Primum igitur quid intendimus cum illustre adicimus, et quare illustre dicimus, denudemus. Per hoc quoque quod illustre dicimus, intelligimus quid illuminans et illuminatum prefulgens: et hoc modo viros appellamus illustres, vel quia potestate illuminati alios et iustitia et karitate illuminant, vel quia excellenter magistrati excellenter magistrent, ut Seneca et Numa Pompilius. Et vulgare de quo loquimur et sublimatum est magistratu et potestate, et suos honore sublimat et gloria. Magistratu quidem sublimatum videtur, cum de tot rudibus Latinorum vocabulis, de tot perplexis constructionibus, de tot defectivis prolationibus, de tot rusticanis accentibus, tam egregium, tam extricatum, tam perfectum et tam urbanum videamus electum, ut Cynus Pistoriensis et amicus eius ostendunt in cantionibus suis. -Quod autem exaltatum sit potestate, videtur. Et quid maioris potestatis est quam quod humana corda versare potest, ita ut nolentem volentem et volentem nolentem faciat, velut ipsum et fecit et facit ? +Quod autem exaltatum sit potestate, videtur. Et quid maioris potestatis est quam quod humana corda versare potest, ita ut nolentem volentem et volentem nolentem faciat, velut ipsum et fecit et facit? Quod autem honore sublimet, in promptu est. Nonne domestici sui reges, marchiones, comites et magnates quoslibet fama vincunt? Minime hoc probatione indiget. Quantum vero suos familiares gloriosos efficiat, nos ipsi novimus, qui huius dulcedine glorie nostrum exilium postergamus. Quare ipsum illustre merito profiteri debemus. @@ -105,7 +143,18 @@ Ad illud ubi dicitur, quod superiora inferioribus admixta profectum adducunt, di Postquam non omnes versificantes, sed tantum excellentissimos illustre uti vulgare debere astruximus, consequens est astruere, utrum omnia ipso tractanda sint aut non; et si non omnia, que ipso digna sunt segregatim ostendere. Circa quod primo reperiendum est id quod intelligimus per illud quod dicimus dignum. Et dicimus dignum esse quod dignitatem habet, sicut nobile quod nobilitatem; et si cognito habituante habituatum cognoscitur in quantum huiusmodi, cognita dignitate cognoscemus et dignum. Est etenim dignitas meritorum effectus sive terminus: ut, cum quis bene meruit, ad boni dignitatem profectum esse dicimus, cum male vero, ad mali; puta bene militantem ad victorie dignitatem, bene autem regentem ad regni, nec non mendacem ad ruboris dignitatem, et latronem ad eam que est mortis. Sed cum in bene merentibus fiant comparationes, et in aliis etiam, ut quidam bene quidam melius quidam optime, quidam male quidam peius quidam pessime mereantur, et huiusmodi comparationes non fiant nisi per respectum ad terminum meritorum, quem dignitatem dicimus (ut dictum est), manifestum est ut dignitates inter se comparentur secundum magis et minus, ut quedam magne, quedam maiores, quedam maxime sint; et per consequens aliquid dignum, aliquid dignius, aliquid dignissimum esse constat. Et cum comparatio dignitatum non fiat circa idem obiectum, sed circa diversa, ut dignius dicamus quod maioribus, dignissimum quod maximis dignum est (quia nichil eodem dignius esse potest), manifestum est quod optima optimis secundum rerum exigentiam digna sunt. Unde cum hoc quod dicimus illustre sit optimum aliorum vulgarium, consequens est ut sola optima digna sint ipso tractari, que quidem tractandorum dignissima nuncupamus. Nunc autem que sint ipsa venemur. Ad quorum evidentiam sciendum est, quod sicut homo tripliciter spirituatus est, videlicet vegetabili, animali et rationali, triplex iter perambulat. Nam secundum quod vegetabile quid est, utile querit, in quo cum plantis comunicat; secundum quod animale, delectabile, in quo cum brutis; secundum quod rationale, honestum querit, in quo solus est, vel angelice sociatur nature. Propter hec tria quicquid agimus, agere videmur. Et quia in quolibet istorum quedam sunt maiora, quedam maxima, secundum quod talia, que maxima sunt maxime pertractanda videntur, et per consequens maximo vulgari. -Sed disserendum est que maxima sint. Et primo in eo quod est utile: in quo, si callide consideremus intentum omnium querentium utilitatem, nil aliud quam salutem inveniemus. Secundo in eo quod est delectabile: in quo dicimus illud esse maxime delectabile quod per pretiosissimum obiectum appetitus delectat: hoc autem venus est. Tertio in eo quod est honestum: in quo nemo dubitat esse virtutem. Quare hec tria, salus videlicet, venus et virtus, apparent esse illa magnalia que sint maxime pertractanda, hoc est ea que maxime sunt ad ista, ut armorum probitas, amoris accensio et directio voluntatis. Circa que sola, si bene recolimus, illustres viros invenimus vulgariter poetasse, scilicet Bertramum de Bornio arma, Arnaldum Danielem amorem, Gerardum de Bornello rectitudinem; Cynum Pistoriensem amorem, amicum eius rectitudinem. +Sed disserendum est que maxima sint. Et primo in eo quod est utile: in quo, si callide consideremus intentum omnium querentium utilitatem, nil aliud quam salutem inveniemus. Secundo in eo quod est delectabile: in quo dicimus illud esse maxime delectabile quod per pretiosissimum obiectum appetitus delectat: hoc autem venus est. Tertio in eo quod est honestum: in quo nemo dubitat esse virtutem. Quare hec tria, salus videlicet, venus et virtus, apparent esse illa magnalia que sint maxime pertractanda, hoc est ea que maxime sunt ad ista, ut armorum probitas, amoris accensio et directio voluntatis. Circa que sola, si bene recolimus, illustres viros invenimus vulgariter poetasse, scilicet Bertramum de Bornio arma, Arnaldum Danielem amorem, Gerardum de Bornello rectitudinem; Cynum Pistoriensem amorem, amicum eius rectitudinem. Bertramus etenim ait +{Non posc mudar cun cantar non exparja}. +Arnaldus: +{Laura amara fa·l bruol brancuz +clarzir}. +Gerardus: +{Per solaz reveillar +che ses trop endormitz}. +Cynus: +{Digno sono eo de morte}. +Amicus eius: +{Doglia mi reca ne lo core ardire}. Arma vero nullum latium adhuc invenio poetasse. Hiis proinde visis, que canenda sint vulgari altissimo innotescunt. Nunc autem quo modo ea coartare debemus que tanto sunt digna vulgari, sollicite vestigare conemur. @@ -115,19 +164,53 @@ Quare ad propositum patet quod ea que digna sunt vulgari altissimo in cantionibu Quando quidem aporiavimus extricantes qui sint aulico digni vulgari et que, nec non modum quem tanto dignamur honore ut solus altissimo vulgari conveniat, antequam migremus ad alia, modum cantionum, quem casu magis quam arte multi usurpare videntur, enucleemus; et qui hucusque casualiter est assumptus, illius artis ergasterium reseremus, modum ballatarurn et sonituum ommictentes, quia illum elucidare intendimus in quarto huius operis, cum de mediocri vulgari tractabimus. Revisentes igitur ea que dicta sunt, recolimus nos eos qui vulgariter versificantur plerunque vocasse poetas: quod procul dubio rationabiliter eructare presumpsimus, quia prorsus poete sunt, si poesim recte consideremus; que nichil aliud est quam fictio rethorica musicaque poita. Differunt tamen a magnis poetis, hoc est regularibus, quia magni sermone et arte regulari poetati sunt, hii vero casu, ut dictum est. Idcirco accidit ut, quantum illos proximius imitemur, tantum rectius poetemur. Unde nos doctrine operi intendentes, doctrinatas eorum poetrias emulari oportet. -Ante omnia ergo dicimus unumquenque debere materie pondus propriis humeris coequare, ne forte humerorum nimio gravata virtute in cenum cespitare necesse sit: hoc est quod magister noster Oratius precipit, cum in principio Poetrie dicit. +Ante omnia ergo dicimus unumquenque debere materie pondus propriis humeris coequare, ne forte humerorum nimio gravata virtute in cenum cespitare necesse sit: hoc est quod magister noster Oratius precipit, cum in principio Poetrie Sumite materiam dicit. Deinde in hiis que dicenda occurrunt debemus discretione potiri, utrum tragice, sive comice, sive elegiace sint canenda. Per tragediam superiorem stilum inducimus, per comediam inferiorem, per elegiam stilum intelligimus miserorum. Si tragice canenda videntur, tunc assumendum est vulgare illustre, et per consequens cantionem oportet ligare. Si vero comice, tunc quandoque mediocre quandoque humile vulgare sumatur; et huius discretionem in quarto huius reservamus ostendere. Si autem elegiace, solum humile oportet nos sumere. Sed ommittamus alios, et nunc, ut conveniens est, de stilo tragico pertractemus. Stilo equidem tragico tunc uti videmur, quando cum gravitate sententie tam superbia carminum quam constructionis elatio et excellentia vocabulorum concordat. Quare, si bene recolimus summa summis esse digna iam fuisse probatum, et iste quem tragicum appellamus summus videtur esse stilorum, et illa que summe canenda distinximus isto solo sunt stilo canenda: videlicet salus, amor et virtus et que propter ea concipimus, dum nullo accidente vilescant. Caveat ergo quilibet et discernat ea que dicimus; et quando hec tria pure cantare intendit, vel que ad ea directe ac pure secuntur, prius Elicone potatus, tensis fidibus ad supremum, secure plectrum tum movere incipiat. Sed cautionem atque discretionem hanc accipere, sicut decet, hic opus et labor est, quoniam nunquam sine strenuitate ingenii et artis assiduitate scientiarumque habitu fieri potest. Et hii sunt quos poeta Eneidorum sexto Dei dilectos et ab ardente virtute sublimatos ad ethera deorumque filios vocat, quanquam figurate loquatur. Et ideo confutetur illorum stultitia qui, arte scientiaque immunes, de solo ingenio confidentes, ad summa summe canenda prorumpunt; et a tanta presumptuositate desistant, et si anseres natura vel desidia sunt, nolint astripetam aquilam imitari. -De gravitate sententiarum vel satis dixisse videmur vel saltim totum quod operis est nostri: quapropter ad superbiam carminum festinemus. Circa quod sciendum quod predecessores nostri diversis carminibus usi sunt in cantionibus suis, quod et moderni faciunt: sed nullum adhuc invenimus in carmen sillabicando endecadem transcendisse, nec a trisillabo descendisse. Et licet trisillabo carmine atque endecasillabo et omnibus intermediis cantores latii usi sint, pentasillabum et eptasillabum et endecasillabum in usu frequentiori habentur, et post hec trisillabum ante alia. Quorum omnium endecasillabum videtur esse superbius, tam temporis occupatione quam capacitate sententie, constructionis et vocabulorum; quorum omnium specimen magis multiplicatur in illo, ut manifeste apparet: nam ubicunque ponderosa multiplicantur, multiplicatur et pondus. Et hoc omnes doctores perpendisse videntur, cantiones illustres principiantes ab illo. -Et licet hoc quod dictum est celeberrimum carmen, ut dignum est, videatur omnium aliorum, si eptasillabi aliqualem societatem assumat, dummodo principatum obtineat, clarius magisque sursum superbire videtur. Sed hoc ulterius elucidandum remaneat. Et dicimus eptasillabum sequi illud quod maximum est in celebritate. Post hoc pentasillabum et deinde trisillabum ordinamus. Neasillabum vero, quia triplicatum trisillabum videbatur, vel nunquam in honore fuit vel propter fastidium absolevit. Parisillabis vero propter sui ruditatem non utimur nisi raro: retinent enim naturam suorum numerorum, qui numeris imparibus quemadmodum materia forme, subsistunt. +De gravitate sententiarum vel satis dixisse videmur vel saltim totum quod operis est nostri: quapropter ad superbiam carminum festinemus. Circa quod sciendum quod predecessores nostri diversis carminibus usi sunt in cantionibus suis, quod et moderni faciunt: sed nullum adhuc invenimus in carmen sillabicando endecadem transcendisse, nec a trisillabo descendisse. Et licet trisillabo carmine atque endecasillabo et omnibus intermediis cantores latii usi sint, pentasillabum et eptasillabum et endecasillabum in usu frequentiori habentur, et post hec trisillabum ante alia. Quorum omnium endecasillabum videtur esse superbius, tam temporis occupatione quam capacitate sententie, constructionis et vocabulorum; quorum omnium specimen magis multiplicatur in illo, ut manifeste apparet: nam ubicunque ponderosa multiplicantur, multiplicatur et pondus. Et hoc omnes doctores perpendisse videntur, cantiones illustres principiantes ab illo; ut Gerardus de Bornello: +{Ara ausirez encabalitz cantarz} +(quod carmen, licet decasillabum videatur, secundum rei veritatem endecasillabum est: nam due consonantes extreme non sunt de sillaba precedente, et licet propriam vocalem non habeant, virtutem sillabe non tamen ammictunt; signum autem est quod rithimus ibi una vocali perficitur, quod esse non posset nisi virtute alterius ibi subintellecte). Rex Navarre: +{De finamor si vient sen et bonté}, +(ubi, si consideretur accentus et eius causa, endecasillabum esse constabit). Guido Guinizelli: +{Al cor gentil repara sempre amore}. +Iudex de Columpnis de Messana: +{Amor, che lungiamente mài menato}. +Renaldus de Aquino: +{Per fino amore vo sì letamente}. +Cynus Pistoriensis: +{Non spero che già mai per mia salute}. +amicus eius: +{Amor, che movi tua vertù da cielo}. +Et licet hoc quod dictum est celeberrimum carmen, ut dignum est, videatur omnium aliorum, si eptasillabi aliqualem societatem assumat, dummodo principatum obtineat, clarius magisque sursum superbire videtur. Sed hoc ulterius elucidandum remaneat. Et dicimus eptasillabum sequi illud quod maximum est in celebritate. Post hoc pentasillabum et deinde trisillabum ordinamus. Neasillabum vero, quia triplicatum trisillabum videbatur, vel nunquam in honore fuit vel propter fastidium absolevit. Parisillabis vero propter sui ruditatem non utimur nisi raro: retinent enim naturam suorum numerorum, qui numeris imparibus quemadmodum materia forme, subsistunt. Et sic, recolligentes predicta, endecasillabum videtur esse superbissimum carmen: et hoc est quod querebamus. Nunc autem restat investigandum de constructionibus elatis et fastigiosis vocabulis; et demum, fustibus torquibusque paratis, promissum fascem, hoc est cantionem, quo modo viere quis debeat, instruemus. Quia circa vulgare illustre nostra versatur intentio, quod nobilissimum est aliorum, et ea que digna sunt illo cantari discrevimus, que tria nobilissima sunt, ut superius est astructum, et modum cantionarium selegimus illis, tanquam aliorum modorum summum, et, ut ipsum perfectius edocere possimus, quedam iam preparavimus, stilum videlicet atque carmen, nunc de constructione agamus. Est enim sciendum quod constructionem vocamus regulatam compaginem dictionum, ut Aristotiles phylosophatus est tempore Alexandri. Sunt enim quinque hic dictiones compacte regulariter, et unam faciunt constructionem. Circa hanc quidem prius considerandum est quod constructionum alia congrua est, alia vero incongrua. Et quia, si primordium bene discretionis nostre recolimus, sola suprema venamur, nullum in nostra venatione locum habet incongrua, quia nec inferiorem gradum bonitatis promeruit. Pudeat ergo, pudeat ydiotas tantum audere deinceps ut ad cantiones prorumpant: quos non aliter deridemus quam cecum de coloribus distinguentem. Est ut videtur congrua quam sectamur. Sed non minoris difficultatis accedit discretio priusquam quam querimus actingamus, videlicet urbanitate plenissimam. Sunt etenim gradus constructionum quamplures: videlicet insipidus, qui est rudium, ut Petrus amat multum dominam Bertam. Est et pure sapidus, qui est rigidorum scolarium vel magistrorum, ut Piget me cunctis pietate maiorem, quicunque in exilio tabescentes patriam tantum sompniando revisunt; est et sapidus et venustus, qui est quorundam superficietenus rethoricam aurientium, ut Laudabilis discretio marchionis Estensis, et sua magnificentia preparata, cunctis illum facit esse dilectum; est et sapidus et venustus etiam et excelsus, qui est dictatorum illustrium, ut Eiecta maxima parte florum de sinu tuo, Florentia, nequicquam Trinacriam Totila secundus adivit. Hunc gradum constructionis excellentissimum nominamus, et hic est quem querimus cum suprema venemur, ut dictum est. -Hoc solum illustres cantiones inveniuntur contexte. +Hoc solum illustres cantiones inveniuntur contexte, ut Gerardus: +{Si per mon Sobretots non fos}. +Folquetus de Marsilia: +{Tan mabellis lamoros pensamen}. +Arnaldus Danielis: +{Sols sui che sai lo sobraffan chem sorz}. +Namericus de Belnui: +{Nuls hom non pot complir addrechamen}. +Namericus de Peculiano: +{Si com larbres che per sobrecarcar}. +Rex Navarre: +{Ire damor que en mon cor repaire}. +Iudex de Messana: +{Anchor che laigua per lo foco lassi}. +Guido GuinizeIli: +{Tegno de folle mpresa a lo ver dire}. +Guido Cavalcanti: +{Poi che de doglia cor conven chio porti}. +Cynus de Pistorio: +{Avegna che io aggia più per tempo}. +Amicus eius: +{Amor che ne la mente mi ragiona}. Nec mireris, lector, de tot reductis autoribus ad memoriam: non enim hanc quam supremam vocamus constructionem nisi per huiusmodi exempla possumus indicare. Et fortassis utilissimum foret ad illam habituandam regulatos vidisse poetas, Virgilium videlicet, Ovidium Metamorfoseos, Statium atque Lucanum, nec non alios qui usi sunt altissimas prosas, ut Titum Livium, Plinium, Frontinum, Paulum Orosium, et multos alios quos amica sollicitudo nos visitare invitat. Subsistant igitur ignorantie sectatores Guictonem Aretinum et quosdam alios extollentes, nunquam in vocabulis atque constructione plebescere desuetos. Grandiosa modo vocabula sub prelato stilo digna consistere, successiva nostre progressionis presentia lucidari expostulat. @@ -137,8 +220,9 @@ Yrsuta quoque dicimus omnia, preter hec, que vel necessaria vel ornativa videntu Quomodo autem pexis yrsuta huiusmodi sint armonizanda per metra, inferius instruendum relinquimus. Et que iam dicta sunt de fastigiositate vocabulorum ingenue discretioni sufficiant. Preparatis fustibus torquibusque ad fascem, nunc fasciandi tempus incumbit. Sed quia cuiuslibet operis cognitio precedere debet operationem, velut signum ante ammissionem sagipte vel iaculi, primo et principaliter qui sit iste fascis quem fasciare intendimus videamus. -Fascis iste igitur, si bene comminiscimur omnia prelibata, cantio est. Quapropter quid sit cantio videamus, et quid intelligimus cum dicimus cantionem. Est enim cantio, secundum verum nominis significatum, ipse canendi actus vel passio, sicut lectio passio vel actus legendi. Sed divaricemus quod dictum est, utrum videlicet hec sit cantio prout est actus, vel prout est passio. Et circa hoc considerandum est quod cantio dupliciter accipi potest: uno modo secundum quod fabricatur ab autore suo, et sic est actio - et secundum istum modum Virgilius primo Eneidorum dicit Arma virumque cano -; alio modo secundum quod fabricata profertur vel ab autore vel ab alio quicunque sit, sive cum soni modulatione proferatur, sive non: et sic est passio. Nam tunc agitur; modo vero agere videtur in alium, et sic tunc alicuius actio, modo quoque passio alicuius videtur. Et quia prius agitur ipsa quam agat, magis, immo prorsus denominari videtur ab eo quod agitur, et est actio alicuius, quam ab eo quod agit in alios. Signum autem huius est quod nunquam dicimus eo quod ipsam proferat, sed eo quod fabricaverit illam. -Preterea disserendum est utrum cantio dicatur fabricatio verborum armonizatorum, vel ipsa modulatio. Ad quod dicimus, quod nunquam modulatio dicitur cantio, sed sonus, vel tonus, vel nota, vel melos. Nullus enim tibicen, vel organista, vel cytharedus melodiam suam cantionem vocat, nisi in quantum nupta est alicui cantioni; sed armonizantes verba opera sua cantiones vocant, et etiam talia verba in cartulis absque prolatore iacentia cantiones vocamus. Et ideo cantio nichil aliud esse videtur quam actio completa dicentis verba modulationi armonizata: quapropter tam cantiones quas nunc tractamus, quam ballatas et sonitus et omnia cuiuscunque modi verba sunt armonizata vuigariter et regulariter, cantiones esse dicemus. Sed quia sola vulgaria ventilamus, regulata linquentes, dicimus vulgarium poematum unum esse suppremum, quod per superexcellentiam cantionem vocamus: quod autem suppremum quid sit cantio, in tertio huius libri capitulo est probatum. Et quoniam quod diffinitum est pluribus generale videtur, resumentes diffinitum iam generale vocabulum per quasdam differentias solum quod petimus distinguamus. Dicimus ergo quod cantio, in quantum per superexcellentiam dicitur, ut et nos querimus, est equalium stantiarum sine responsorio ad unam sententiam tragica coniugatio, ut nos ostendimus cum dicimus. +Fascis iste igitur, si bene comminiscimur omnia prelibata, cantio est. Quapropter quid sit cantio videamus, et quid intelligimus cum dicimus cantionem. Est enim cantio, secundum verum nominis significatum, ipse canendi actus vel passio, sicut lectio passio vel actus legendi. Sed divaricemus quod dictum est, utrum videlicet hec sit cantio prout est actus, vel prout est passio. Et circa hoc considerandum est quod cantio dupliciter accipi potest: uno modo secundum quod fabricatur ab autore suo, et sic est actio - et secundum istum modum Virgilius primo Eneidorum dicit Arma virumque cano -; alio modo secundum quod fabricata profertur vel ab autore vel ab alio quicunque sit, sive cum soni modulatione proferatur, sive non: et sic est passio. Nam tunc agitur; modo vero agere videtur in alium, et sic tunc alicuius actio, modo quoque passio alicuius videtur. Et quia prius agitur ipsa quam agat, magis, immo prorsus denominari videtur ab eo quod agitur, et est actio alicuius, quam ab eo quod agit in alios. Signum autem huius est quod nunquam dicimus Hec est cantio Petri eo quod ipsam proferat, sed eo quod fabricaverit illam. +Preterea disserendum est utrum cantio dicatur fabricatio verborum armonizatorum, vel ipsa modulatio. Ad quod dicimus, quod nunquam modulatio dicitur cantio, sed sonus, vel tonus, vel nota, vel melos. Nullus enim tibicen, vel organista, vel cytharedus melodiam suam cantionem vocat, nisi in quantum nupta est alicui cantioni; sed armonizantes verba opera sua cantiones vocant, et etiam talia verba in cartulis absque prolatore iacentia cantiones vocamus. Et ideo cantio nichil aliud esse videtur quam actio completa dicentis verba modulationi armonizata: quapropter tam cantiones quas nunc tractamus, quam ballatas et sonitus et omnia cuiuscunque modi verba sunt armonizata vuigariter et regulariter, cantiones esse dicemus. Sed quia sola vulgaria ventilamus, regulata linquentes, dicimus vulgarium poematum unum esse suppremum, quod per superexcellentiam cantionem vocamus: quod autem suppremum quid sit cantio, in tertio huius libri capitulo est probatum. Et quoniam quod diffinitum est pluribus generale videtur, resumentes diffinitum iam generale vocabulum per quasdam differentias solum quod petimus distinguamus. Dicimus ergo quod cantio, in quantum per superexcellentiam dicitur, ut et nos querimus, est equalium stantiarum sine responsorio ad unam sententiam tragica coniugatio, ut nos ostendimus cum dicimus +{Donne che avete intelletto damore}. Quod autem dicimus tragica coniugatio est quia, cum comice fiat hec coniugatio, cantilenam vocamus per diminutionem: de qua in quarto huius tractare intendimus. Et sic patet quid cantio sit, et prout accipitur generaliter et prout per superexcellentiam vocamus eam. Satis etiam patere videtur quid intelligimus cum cantionem vocamus, et per consequens quid sit ille fascis quem ligare molimur. @@ -148,33 +232,57 @@ Tota igitur, scilicet ars cantionis, circa tria videtur consistere: primo circa Quare sic colligere possumus ex predictis diffinientes, et dicere stantiam esse sub certo cantu et habitudine limitatam carminum et sillabarum compagem. Quare sic colligere possumus ex predictis diffinientes, et dicere stantiam esse sub certo cantu et habitudine limitatam carminum et sillabarum compagem. Scientes quia rationale animal homo est et quia sensibilis anima et corpus est animal, et ignorantes de hac anima quid ea sit, vel de ipso corpore, perfectam hominis cognitionem habere non possumus: quia cognitionis perfectio uniuscuiusque terminatur ad ultima elementa, sicut magister sapientum in principio Physicorum testatur. Igitur ad habendam cantionis cognitionem quam inhiamus, nunc diffinientia suum diffiniens sub compendio ventilemus, et primo de cantu, deinde de habitudine, et postmodum de carminibus et sillabis percontemur. -Dicimus ergo quod omnis stantia ad quandam odam recipiendam armonizata est. Sed in modis diversificari videntur. Quia quedam sunt sub una oda continua usque ad ultimum progressive, hoc est sine iteratione modulationis cuiusquam et sine diesi - diesim dicimus deductionem vergentem de una oda in aliam (hanc voltam vocamus, cum vulgus alloquimur) -; et huiusmodi stantia usus est fere in omnibus cantionibus suis Arnaldus Danielis, et nos eum secuti sumus cum diximus. +Dicimus ergo quod omnis stantia ad quandam odam recipiendam armonizata est. Sed in modis diversificari videntur. Quia quedam sunt sub una oda continua usque ad ultimum progressive, hoc est sine iteratione modulationis cuiusquam et sine diesi - diesim dicimus deductionem vergentem de una oda in aliam (hanc voltam vocamus, cum vulgus alloquimur) -; et huiusmodi stantia usus est fere in omnibus cantionibus suis Arnaldus Danielis, et nos eum secuti sumus cum diximus +{Al poco giorno e al gran cerchio dombra}. Quedam vero sunt diesim patientes: et diesis esse non potest, secundum quod eam appellamus, nisi reiteratio unius ode fiat, vel ante diesim, vel post, vel undique. Si ante diesim repetitio fiat, stantiam dicimus habere pedes; et duos habere decet, licet quandoque tres fiant, rarissime tamen. Si repetitio fiat post diesim, tunc dicimus stantiam habere versus. Si ante non fiat repetitio, stantiam dicimus habere frontem. Si post non fiat, dicimus habere sirma, sive caudam. Vide igitur, lector, quanta licentia data sit cantiones poetantibus, et considera cuius rei causa tam largum arbitrium usus sibi asciverit; et si recto calle ratio te duxerit, videbis auctoritatis dignitate sola quod dicimus esse concessum. Satis hinc innotescere potest quomodo cantionis ars circa cantus divisionem consistat; et ideo ad habitudinem procedamus. Videtur nobis hec quam habitudinem dicimus maxima pars eius quod artis est; hec etenim circa cantus divisionem atque contextum carminum et rithimorum relationem consistit; quapropter diligentissime videtur esse tractanda. -Incipientes igitur dicimus quod frons cum versibus, pedes cum cauda vel sirmate, nec non pedes cum versibus, in stantia se diversimode habere possunt. Nam quandoque frons versus excedit in sillabis et carminibus, vel excedere potest; et dicimus potest quoniam habitudinem hanc adhuc non vidimus. Quandoque in carminibus excedere et in sillabis superari potest, ut si frons esset pentametra et quilibet versus esset dimeter, et metra frontis eptasillaba et versus endecasillaba essent. Quandoque versus frontem superant sillabis et carminibus, ut in illa quam dicimus, fuit hec tetrametra frons, tribus endecasillabis et uno eptasillabo contexta; non etenim potuit in pedes dividi, cum equalitas carminum et sillabarum requiratur in pedibus inter se, et etiam in versibus inter se. Et quemadmodum dicimus de fronte, dicimus et de versibus. Possent etenim versus frontem superare carminibus, et sillabis superari, puta si versus duo essent et uterque trimeter, et eptasillaba metra, et frons esset pentametra, duobus endecasillabis et tribus eptasillabis contexta. -Quandoque vero pedes caudam superant carminibus et sillabis, ut in illa quam diximus. -Quandoque pedes a sirmate superantur in toto, ut in illa quam diximus. +Incipientes igitur dicimus quod frons cum versibus, pedes cum cauda vel sirmate, nec non pedes cum versibus, in stantia se diversimode habere possunt. Nam quandoque frons versus excedit in sillabis et carminibus, vel excedere potest; et dicimus potest quoniam habitudinem hanc adhuc non vidimus. Quandoque in carminibus excedere et in sillabis superari potest, ut si frons esset pentametra et quilibet versus esset dimeter, et metra frontis eptasillaba et versus endecasillaba essent. Quandoque versus frontem superant sillabis et carminibus, ut in illa quam dicimus, +{Tragemi de la mente Amor la stiva}. +fuit hec tetrametra frons, tribus endecasillabis et uno eptasillabo contexta; non etenim potuit in pedes dividi, cum equalitas carminum et sillabarum requiratur in pedibus inter se, et etiam in versibus inter se. Et quemadmodum dicimus de fronte, dicimus et de versibus. Possent etenim versus frontem superare carminibus, et sillabis superari, puta si versus duo essent et uterque trimeter, et eptasillaba metra, et frons esset pentametra, duobus endecasillabis et tribus eptasillabis contexta. +Quandoque vero pedes caudam superant carminibus et sillabis, ut in illa quam diximus +{Amor, che movi tua virtù da cielo}. +Quandoque pedes a sirmate superantur in toto, ut in illa quam diximus +{Donna pietosa e di novella etate}. Et quemadmodum diximus frontem posse superare carminibus, sillabis superatam (et e converso), sic de sirmate dicimus. -Pedes quoque versus in numero superant et superantur ab hiis: possunt enim esse in stantia tres pedes et duo versus, et tres versus et duo pedes; nec hoc numero limitamur, quin liceat plures et pedes et versus simul contexere. Et quemadmodum de victoria carminum et sillabarum diximus inter alia, nunc etiam inter pedes et versus dicimus; nam eodem modo vinci et vincere possunt. +Pedes quoque versus in numero superant et superantur ab hiis: possunt enim esse in stantia tres pedes et duo versus, et tres versus et duo pedes; nec hoc numero limitamur, quin liceat plures et pedes et versus simul contexere. Et quemadmodum de victoria carminum et sillabarum diximus inter alia, nunc etiam inter pedes et versus dicimus; nam eodem modo vinci et vincere possunt. Nec pretermictendum est quod nos e contrario regulatis poetis pedes accipimus, quia illi carmen ex pedibus, nos vero ex carminibus pedem constare dicimus, ut satis evidenter apparet. Nec etiam pretermictendum est quin iterum asseramus pedes ab invicem necessario carminum et sillabarum equalitatem et habitudinem accipere, quia non aliter cantus repetitio fieri posset. Hoc idem in versibus esse servandum astruimus. Est etiam, ut superius dictum est, habitudo quedam quam carmina contexendo considerare debemus: et ideo rationem faciamus de illa, repetentes proinde que superius de carminibus diximus. -In usu nostro maxime tria carmina frequentando prerogativam habere videntur, endecasillabum scilicet, eptasillabum et pentasillabum; que trisillabum ante alia sequi astruximus. Horum prorsus, cum tragice poetari conamur, endecasillabum propter quandam excellentiam in contextu vincendi privilegium promeretur. Nam quedam stantia est que solis endecasillabis gaudet esse contexta. -Quedam est in qua tantum eptasillabum intexitur unum: et hoc esse non potest nisi ubi frons est vel cauda, quoniam, ut dictum est, in pedibus atque versibus actenditur equalitas carminum et sillabarum. Propter quod etiam nec numerus impar carminum potest esse ubi frons vel cauda non est; sed ubi hec sunt, vel altera sola, pari et impari numero in carminibus licet uti ad libitum. Et sicut quedam stantia est uno solo eptasillabo conformata, sic duobus, tribus, quatuor, quinque videtur posse contexi, dummodo in tragico vincat endecasillabum et principiet. Verumtamen quosdam ab eptasillabo tragice principiasse invenimus, videlicet Guidonem Guinizelli, Guidonem de Ghisileriis et Fabrutium Bononienses; et quosdam alios. Sed si ad eorum sensum subtiliter intrare velimus, non sine quodam elegie umbraculo hec tragedia processisse videbitur. De pentasillabo quoque non sic concedimus: in dictamine magno sufficit enim unicum pentasillabum in tota stantia conseri, vel duo ad plus in pedibus; et dico pedibus propter necessitatem qua pedibus, versibusque, cantatur. Minime autem trisillabum in tragico videtur esse sumendum per se subsistens: et dico per se subsistens quia per quandam rithimorum repercussionem frequenter videtur assumptum, sicut inveniri potest in illa Guidonis Florentini. +In usu nostro maxime tria carmina frequentando prerogativam habere videntur, endecasillabum scilicet, eptasillabum et pentasillabum; que trisillabum ante alia sequi astruximus. Horum prorsus, cum tragice poetari conamur, endecasillabum propter quandam excellentiam in contextu vincendi privilegium promeretur. Nam quedam stantia est que solis endecasillabis gaudet esse contexta, ut illa Guidonis de Florentia +{Donna me prega, perchio volglio dire}; +et etiam nos dicimus +{Donne chavete intelletto damore}. +Hoc etiam Yspani usi sunt - et dico Yspanos qui poetati sunt in vulgari oc: Namericus de Belnui, +{Nuls hom non pot complir adrechamen}. +Quedam est in qua tantum eptasillabum intexitur unum: et hoc esse non potest nisi ubi frons est vel cauda, quoniam, ut dictum est, in pedibus atque versibus actenditur equalitas carminum et sillabarum. Propter quod etiam nec numerus impar carminum potest esse ubi frons vel cauda non est; sed ubi hec sunt, vel altera sola, pari et impari numero in carminibus licet uti ad libitum. Et sicut quedam stantia est uno solo eptasillabo conformata, sic duobus, tribus, quatuor, quinque videtur posse contexi, dummodo in tragico vincat endecasillabum et principiet. Verumtamen quosdam ab eptasillabo tragice principiasse invenimus, videlicet Guidonem Guinizelli, Guidonem de Ghisileriis et Fabrutium Bononienses: +{Di fermo sofferire}, +et +{Donna, lo fermo core}, +et +{Lo meo lontano gire}; +et quosdam alios. Sed si ad eorum sensum subtiliter intrare velimus, non sine quodam elegie umbraculo hec tragedia processisse videbitur. De pentasillabo quoque non sic concedimus: in dictamine magno sufficit enim unicum pentasillabum in tota stantia conseri, vel duo ad plus in pedibus; et dico pedibus propter necessitatem qua pedibus, versibusque, cantatur. Minime autem trisillabum in tragico videtur esse sumendum per se subsistens: et dico per se subsistens quia per quandam rithimorum repercussionem frequenter videtur assumptum, sicut inveniri potest in illa Guidonis Florentini, +{Donna me prega}, +et in illa quam diximus, +{Poscia chAmor del tutto mha lasciato}. Nec per se ibi carmen est omnino, sed pars endecasillabi tantum, ad rithimum precedentis carminis velut eco respondens. Hoc etiam precipue actendendum est circa carminum habitudinem, quod, si eptasillabum interseratur in primo pede, quem situm accipit ibi, eundem resumat in altero: puta, si pes trimeter primum et ultimum carmen endecasillabum habet et medium, hoc est secundum, eptasillabum, et pes alter habeat secundum eptasillabum et extrema endecasillaba: non aliter ingeminatio cantus fieri posset, ad quam pedes fiunt, ut dictum est; et per consequens pedes esse non possent. Et quemadmodum de pedibus, dicimus et de versibus: in nullo enim pedes et versus differre videmus nisi in situ, quia hii ante, hii post diesim stantie nominantur. Et etiam quemadmodum de trimetro pede, et de omnibus aliis servandum esse asserimus; et sicut de uno eptasillabo, sic de pluribus et de pentasillabo et omni alio dicimus. Satis hinc, lector, elicere sufficienter potes qua qualitate tibi carminum habituanda sit stantia habitudinemque circa carmina considerandam videre. Rithimorum quoque relationi vacemus, nichil de rithimo secundum se modo tractantes; proprium enim eorum tractatum in posterum prorogamus, cum de mediocri poemate intendemus. -In principio igitur huius capituli quedam resecanda videntur. Unum est stantia sine rithimo, in qua nulla rithimorum habitudo actenditur; et huiusmodi stantiis usus est Arnaldus Danielis frequentissime, velut ibi. +In principio igitur huius capituli quedam resecanda videntur. Unum est stantia sine rithimo, in qua nulla rithimorum habitudo actenditur; et huiusmodi stantiis usus est Arnaldus Danielis frequentissime, velut ibi: +{Sem fos Amor de joi donar}; +et nos dicimus +{Al poco giorno}. Aliud est stantia cuius omnia carmina eundem rithimum reddunt, in qua superfluum esse constat habitudinem querere. Sic proinde restat circa rithimos mixtos debere insisti. Et primo sciendum est quod in hoc amplissimam sibi licentiam fere omnes assumunt, et ex hoc maxime totius armonie dulcedo intenditur. Sunt etenim quidam qui non omnes quandoque desinentias carminum rithimantur in eadem stantia, sed easdem repetunt sive rithimantur in aliis, sicut fuit Gottus Mantuanus, qui suas multas et bonas cantiones nobis oretenus intimavit. Hic semper in stantia unum carmen incomitatum texebat, quod clavem vocabat; et sicut de uno licet, licet etiam de duobus, et forte de pluribus. Quidam alii sunt, et fere omnes cantionum inventores, qui nullum in stantia carmen incomitatum relinquunt quin sibi rithimi concrepantiam reddant, vel unius vel plurium. Et quidam diversos faciunt esse rithimos eorum que post diesim carmina sunt a rithimis eorum que sunt ante; quidam vero non sic, sed desinentias anterioris stantie inter postera carmina referentes intexunt. Sepissime tamen hoc fit in desinentia primi posteriorum, quam plerique rithimantur ei que est priorum posterioris; quod non aliud esse videtur quam quedam ipsius stantie. concatenatio pulcra. De rithimorum quoque habitudine, prout sunt in fronte vel in cauda, videtur omnis optata licentia concedenda; pulcerrime tamen se habent ultimorum carminum desinentie si cum rithimo in silentium cadant. In pedibus vero cavendum est; et habitudinem quandam servatam esse invenimus. Et, discretionem facientes, dicimus quod pes vel pari vel impari metro completur; et utrobique comitata et incomitata desinentia esse potest; nam in pari metro nemo dubitat; in alio vero, si quis dubius est, recordetur ea que diximus in preinmediato capitulo de trisillabo, quando pars existens endecasillabi velut eco respondet. Et si in altero pedum exsortem rithimi desinentiam esse contingat, omnimode in altero sibi instauratio fiat. Si vero quelibet desinentia in altero pede rithimi consortium habeat, in altero prout libet referre vel innovare desinentias licet, vel totaliter vel in parte, dumtaxat precedentium ordo servetur in totum; puta, si extreme desinentie trimetri, hoc est prima et ultima, concrepabunt in primo pede, sic secundi extremas desinentias convenit concrepare; et qualem se in primo media videt, comitatam quidem vel incomitatam, talis in secundo resurgat; et sic de aliis pedibus est servandum. In versibus quoque fere semper hac lege perfruimur; et fere dicimus quia propter concatenationem prenotatam et combinationem desinentiarum ultimarum quandoque ordinem iam dictum perverti contingit. -Preterea nobis bene convenire videtur ut que cavenda sunt circa rithimos huic appendamus capitulo, cum in isto libro nichil ulterius de rithimorum doctrina tangere intendamus. Tria ergo sunt que circa rithimorum positionem potiri dedecet aulice poetantem: nimia scilicet eiusdem rithimi repercussio, nisi forte novum aliquid atque intentatum artis hoc sibi preroget; ut nascentis militie dies, qui cum nulla prerogativa suam indignatur preferire dietam: hoc etenim nos tacere nisi sumus ibi, secundum vero est ipsa inutilis equivocatio, que semper sententie quicquam derogare videtur; et tertium est rithimorum asperitas, nisi forte sit lenitati permixta: nam lenium asperorumque rithimorum mixtura ipsa tragedia nitescit. +Preterea nobis bene convenire videtur ut que cavenda sunt circa rithimos huic appendamus capitulo, cum in isto libro nichil ulterius de rithimorum doctrina tangere intendamus. Tria ergo sunt que circa rithimorum positionem potiri dedecet aulice poetantem: nimia scilicet eiusdem rithimi repercussio, nisi forte novum aliquid atque intentatum artis hoc sibi preroget; ut nascentis militie dies, qui cum nulla prerogativa suam indignatur preferire dietam: hoc etenim nos tacere nisi sumus ibi, +{Amor, tu vedi ben che questa donna}; +secundum vero est ipsa inutilis equivocatio, que semper sententie quicquam derogare videtur; et tertium est rithimorum asperitas, nisi forte sit lenitati permixta: nam lenium asperorumque rithimorum mixtura ipsa tragedia nitescit. Et hec de arte, prout habitudinem respicit, tanta sufficiant. Ex quo duo que sunt artis in cantione satis sufficienter tractavimus, nunc de tertio videtur esse tractandum, videlicet de numero carminum et sillabarum. Et primo secundum totam stantiam videre oportet aliquid; deinde secundum partes eius videbimus. diff --git a/testi/Dante_Epistole.txt b/testi/Dante_Epistole.txt index 0809762..231c312 100644 --- a/testi/Dante_Epistole.txt +++ b/testi/Dante_Epistole.txt @@ -9,7 +9,7 @@ Sane, cum per sancte religionis virum fratrem L. civilitatis persuasorem et paci Idcirco pietati clementissime vestre filiali voce affectuosissime supplicamus quatenus illam diu exagitatam Florentiam sopore tranquillitatis et pacis irrigare velitis, eiusque semper populum defensantes nos et que nostri sunt iuris, ut pius pater, commendatos habere; qui velud a patrie caritate nunquam destitimus, sic de preceptorum vestrorum limitibus nunquam exorbitare intendimus, sed semper tam debite quam devote quibuscunque vestris obedire mandatis. Patruus vester Alexander, comes illustris, qui diebus proximis celestem unde venerat secundum spiritum remeavit ad patriam, dominus meus erat et memoria eius usquequo sub tempore vivam dominabitur michi, quando magnificentia sua, que super astra nunc affluenter dignis premiis muneratur, me sibi ab annosis temporibus sponte sua fecit esse subiectum. Hec equidem, cunctis aliis virtutibus comitata in illo, suum nomen pre titulis Ytalorum, ereum illustrabat. -Argenteas etenim scuticas in purpureo deferebat extrinsecus, et intrinsecus mentem in amore virtutum vitia repellentem. +Et quid aliud heroica sua signa dicebant, nisi *scuticam vitiorum fugatricem ostendimus*? Argenteas etenim scuticas in purpureo deferebat extrinsecus, et intrinsecus mentem in amore virtutum vitia repellentem. Doleat ergo, doleat progenies maxima Tuscanorum, que tanto viro fulgebat, et doleant omnes amici eius et subditi, quorum spem mors crudeliter verberavit; inter quos ultimos me miserum dolere oportet, qui a patria pulsus et exul inmeritus infortunia mea rependens continuo, cara spe memet consolabar in illo. Sed quanquam sensualibus amissis doloris amaritudo incumbat, si considerentur intellectualia que supersunt sane mentis; oculis lux dulcis consolationis exoritur. Nam qui virtutem honorabat in terris, nunc a Virtutibus honoratur in celis; et qui Romane aule palatinus erat in Tuscia, nunc regie sempiterne aulicus preelectus in superna Ierusalem cum beatorum principibus gloriatur. @@ -22,9 +22,9 @@ Eructuavit incendium tue dilectionis verbum confidentie vehementis ad me, in quo Hoc etenim, cum cognitum, quam acceptum quamque gratum extiterit, absque importuna diminutione verba non caperent: ideo, causa conticentie huius inspecta, ipse quod non exprimitur metiaris. Redditur, ecce, sermo Calliopeus inferius, quo sententialiter canitur, quanquam transumptive more poetico signetur intentum, amorem huius posse torpescere atque denique interire, nec non huius, quod corruptio unius generatio sit alterius, in anima reformari. Et fides huius, quanquam sit ab experientia persuasum, ratione potest et autoritate muniri. Omnis namque potentia que post corruptionem unius actus non deperit, naturaliter reservatur in alium: ergo potentie sensitive, manente organo, per corruptionem unius actus non depereunt, et naturaliter reservantur in alium. Cum igitur potentia concupiscibilis, que sedes amoris est, sit potentia sensitiva, manifestum est quod post corruptionem unius passionis qua in actum reducitur, in alium reservatur. -Maior et minor propositio sillogismi, quarum facilis patet introitus, tue diligentie relinquantur probande. -Autoritatem vero Nasonis, quarto De Rerum Transformatione, que directe atque ad litteram propositum respicit, superest ut intueare; scilicet ubi tradit autor equidem in fabula trium sororum contemtricum in semine Semeles, ad Solem loquens, qui, nymphis aliis derelictis atque neglectis in quas prius exarserat, noviter Leucothoen diligebat, et reliqua. -Sub hoc, frater carissime, ad prudentiam, qua contra Rhamnusie spicula sis patiens, te exhortor. Perlege, deprecor, Fortuitorum Remedia, que ab inclitissimo phylosophorum Seneca nobis velut a patre filiis ministrantur, et illud de memoria sana tua non defluat. +Maior et minor propositio sillogismi, quarum facilis patet introitus, tue diligentie relinquantur probande +Autoritatem vero Nasonis, quarto De Rerum Transformatione, que directe atque ad litteram propositum respicit, superest ut intueare; scilicet ubi tradit autor equidem in fabula trium sororum contemtricum in semine Semeles, ad Solem loquens, qui, nymphis aliis derelictis atque neglectis in quas prius exarserat, noviter Leucothoen diligebat *Quid nunc, Yperione nate*, et reliqua. +Sub hoc, frater carissime, ad prudentiam, qua contra Rhamnusie spicula sis patiens, te exhortor. Perlege, deprecor, Fortuitorum Remedia, que ab inclitissimo phylosophorum Seneca nobis velut a patre filiis ministrantur, et illud de memoria sana tua non defluat: *Si de mundo fuissetis, mundus quod suum erat diligeret*. Ne lateant dominum vincula servi sui, quam affectus gratuitas dominantis, et ne alia relata pro aliis, que falsarum oppinionum seminaria frequentius esse solent, negligentem predicent carceratum, ad conspectum Magnificentie vestre presentis oraculi seriem placuit destinare. Igitur michi a limine suspirate postea curie separato, in qua, velud sepe sub admiratione vidistis, fas fuit sequi libertatis officia, cum primum pedes iuxta Sarni fluenta securus et incautus defigerem, subito heu! mulier, ceu fulgur descendens, apparuit, nescio quomodo, meis auspitiis undique moribus et forma conformis. @@ -32,7 +32,7 @@ O quam in eius apparitione obstupui! Sed stupor subsequentis tonitrui terrore ce Occidit ergo propositum illud laudabile quo a mulieribus suisque cantibus abstinebam; ac meditationes assiduas, quibus tam celestia quam terrestria intuebar, quasi suspectas, impie relegavit; et denique, ne contra se amplius anima rebellaret, liberum meum ligavit arbitrium, ut non quo ego, sed quo ille vult, me verti oporteat. Regnat itaque Amor in me, nulla refragante virtute; qualiterque me regat, inferius extra sinum presentium requiratis. -quo signa surgunt consolationis et pacis. Nam dies nova splendescit auroram demonstrans, que iam tenebras diuturne calamitatis attenuat; iamque aure orientales crebrescunt; rutilat celum in labiis suis, et auspitia gentium blanda serenitate confortat. +*Ecce nunc tempus acceptabile*, quo signa surgunt consolationis et pacis. Nam dies nova splendescit auroram demonstrans, que iam tenebras diuturne calamitatis attenuat; iamque aure orientales crebrescunt; rutilat celum in labiis suis, et auspitia gentium blanda serenitate confortat. Et nos gaudium expectatum videbimus, qui diu pernoctitavimus in deserto, quoniam Titan exorietur pacificus, et iustitia, sine sole quasi eliotropium hebetata, cum primum iubar ille vibraverit, revirescet. Saturabuntur omnes qui esuriunt et sitiunt iustitiam in lumine radiorum eius, et confundentur qui diligunt iniquitatem a facie coruscantis. Arrexit namque aures misericordes Leo fortis de tribu Iuda; atque ullulatum universalis captivitatis miserans, Moysen alium suscitavit, qui de gravaminibus Egiptiorum populum suum eripiet, ad terram lacte ac melle manantem perducens. Letare iam nunc miseranda Ytalia etiam Saracenis, que statim invidiosa per orbem videberis, quia sponsus tuus, mundi solatium et gloria plebis tue, clementissimus Henricus, divus et Augustus et Cesar, ad nuptias properat. @@ -44,27 +44,27 @@ Et si Augustus, nonne relapsorum facinora vindicabit, et usque in Thessaliam per Pone, sanguis Longobardorum, coadductam barbariem; et si quid de Troyanorum Latinorumque semine superest, illi cede, ne cum sublimis aquila fulguris instar descendens affuerit, abiectos videat pullos eius, et prolis proprie locum corvulis occupatum. Eya, facite, Scandinavie soboles, ut, cuius merito trepidatis adventum, quod ex vobis est, presentiam sitiatis. Nec seducat alludens cupiditas, more Sirenum nescio qua dulcedine vigiliam rationis mortificans. -Assumite rastrum bone humilitatis, atque glebis exuste animositatis occatis, agellum sternite mentis vestre, ne forte celestis imber, sementem vestram ante iactum preveniens, in vacuum de altissimo cadat, +Preoccupetis faciem eius in confessione subiectionis, et in psalterio penitentie iubiletis, considerantes quia *potestati resistens Dei ordinationi resistit*; et qui divine ordinationi repugnat, voluntati omnipotentie coequali recalcitrat; et *durum est contra stimulum calcitrare *. +Vos autem qui lugetis oppressi *animum sublevate, quoniam prope est vestra salus*. Assumite rastrum bone humilitatis, atque glebis exuste animositatis occatis, agellum sternite mentis vestre, ne forte celestis imber, sementem vestram ante iactum preveniens, in vacuum de altissimo cadat, neve resiliat gratia Dei ex vobis tanquam ros quotidianus ex lapide; sed velut fecunda vallis concipite ac viride germinetis, viride dico fructiferum vere pacis; qua quidem viriditate vestra terra vernante, novus agricola Romanorum consilii sui boves ad aratrum affectuosius et confidentius coniugabit. Parcite, parcite iam ex nunc, o carissimi, qui mecum iniuriam passi estis, ut Hectoreus pastor vos oves de ovili suo cognoscat; cui etsi animadversio temporalis divinitus est indulta, tamen, ut eius bonitatem redoleat a quo velut a puncto biffurcatur Petri Cesarisque potestas, voluptuose familiam suam corrigit, sed ei voluptuosius miseretur. Itaque, si culpa vetus non obest, que plerunque supinatur ut coluber et vertitur in se ipsam, hinc utrique potestis advertere, pacem unicuique preparari, et insperate letitie iam primitias degustare. Evigilate igitur omnes et assurgite regi vestro, incole Latiales, non solum sibi ad imperium, sed, ut liberi, ad regimen reservati. -Nec tantum ut assurgatis exhortor, sed ut illius obstupescatis aspectum. Qui bibitis fluenta eius eiusque maria navigatis; qui calcatis arenas littorum et Alpium summitates, que sue sunt; qui publicis quibuscunque gaudetis, et res privatas vinculo sue legis, non aliter, possidetis; nolite, velut ignari, decipere vosmetipsos, tanquam sompniantes, in cordibus et dicentes. -Hortus enim eius et lacus est quod celum circuit. +Nec tantum ut assurgatis exhortor, sed ut illius obstupescatis aspectum. Qui bibitis fluenta eius eiusque maria navigatis; qui calcatis arenas littorum et Alpium summitates, que sue sunt; qui publicis quibuscunque gaudetis, et res privatas vinculo sue legis, non aliter, possidetis; nolite, velut ignari, decipere vosmetipsos, tanquam sompniantes, in cordibus et dicentes: *Dominum non habemus*. +Hortus enim eius et lacus est quod celum circuit; nam *Dei est mare, et ipse fecit illud, et aridam fundaverunt manus eius*. Unde Deum romanum Principem predestinasse relucet in miris effectibus; et verbo Verbi confirmasse posterius profitetur Ecclesia. -Nempe si, et si ex notioribus nobis innotiora; si simpliciter interest humane apprehensioni ut per motum celi Motorem intelligamus et eius velle; facile predestinatio hec etiam leviter intuentibus innotescet. +Nempe si *a creatura mundi invisibilia Dei, per ea que facta sunt, intellectu conspiciuntur*, et si ex notioribus nobis innotiora; si simpliciter interest humane apprehensioni ut per motum celi Motorem intelligamus et eius velle; facile predestinatio hec etiam leviter intuentibus innotescet. Nam si a prima scintillula huius ignis revolvamus preterita, ex quo scilicet Argis hospitalitas est a Frigibus denegata, et usque ad Octaviani triumphos mundi gesta revisere vacet; nonnulla eorum videbimus humane virtutis omnino culmina transcendisse, et Deum per homines, tanquam per celos novos, aliquid operatum fuisse. Non etenim semper nos agimus, quin interdum utensilia Dei sumus; ac voluntates humane, quibus inest ex natura libertas, etiam inferioris affectus inmunes quandoque aguntur, et obnoxie voluntati eterne sepe illi ancillantur ignare. Et si hec, que uti principia sunt, ad probandum quod queritur non sufficiunt, quis non ab illata conclusione per talia precedentia mecum oppinari cogetur, pace videlicet annorum duodecim orbem totaliter amplexata, que sui sillogizantis faciem Dei filium, sicuti opere patrato, ostendit? Et hic, cum ad revelationem Spiritus, homo factus, evangelizaret in terris, quasi dirimens duo regna, sibi et Cesari universa distribuens, alterutri iussit reddi que sua sunt. Quod si pertinax animus poscit ulterius, nondum annuens veritati, verba Christi examinet etiam iam ligati; cui cum potestatem suam Pilatus obiceret, Lux nostra de sursum esse asseruit quod ille iactabat qui Cesaris ibi auctoritate vicaria gerebat officium. -»Non igitur ambuletis sicut et gentes ambulant in vanitate sensus» tenebris obscurati; sed aperite oculos mentis vestre, ac videte quoniam regem nobis celi ac terre Dominus ordinavit. +*Non igitur ambuletis sicut et gentes ambulant in vanitate sensus* tenebris obscurati; sed aperite oculos mentis vestre, ac videte quoniam regem nobis celi ac terre Dominus ordinavit. Hic est quem Petrus, Dei vicarius, honorificare nos monet; quem Clemens, nunc Petri successor, luce Apostolice benedictionis illuminat; ut ubi radius spiritualis non sufficit, ibi splendor minoris luminaris illustret. -Dantes Alagherii florentinus et exul inmeritus scelestissimis Florentinis intrinsecis. Eterni pia providentia Regis, qui dum celestia sua bonitate perpetuat, infera nostra despiciendo non deserit, sacrosancto Romanorum Imperio res humanas disposuit gubernandas, ut sub tanti serenitate presidii genus mortale quiesceret, et ubique, natura poscente, civiliter degeretur. Hoc etsi divinis comprobatur eloquiis, hoc etsi solius podio rationis innixa contestatur antiquitas, non leviter tamen veritati applaudit quod, solio augustali vacante, totus orbis exorbitat, quod nauclerus et remiges in navicula Petri dormitant, et quod Ytalia misera, sola, privatis arbitriis derelicta omnique publico moderamine destituta, quanta ventorum fluentorumve concussione feratur verba non caperent, sed et vix Ytali infelices lacrimis metiuntur. -Igitur in hanc Dei manifestissimam voluntatem quicunque temere presumendo tumescunt, si gladius Eius qui dicit de celo non cecidit, ex nunc severi iudicis adventante iudicio pallore notentur. +Igitur in hanc Dei manifestissimam voluntatem quicunque temere presumendo tumescunt, si gladius Eius qui dicit: *Mea est ultio* de celo non cecidit, ex nunc severi iudicis adventante iudicio pallore notentur. Vos autem divina iura et humana transgredientes, quos dira cupiditatis ingluvies paratos in omne nefas illexit, nonne terror secunde mortis exagitat, ex quo, primi et soli iugum libertatis horrentes, in romani Principis, mundi regis et Dei ministri, gloriam fremuistis, atque iure prescriptionis utentes, debite subiectionis officium denegando, in rebellionis vesaniam maluistis insurgere? An ignoratis, amentes et discoli, publica iura cum sola temporis terminatione finiri, et nullius prescriptionis calculo fore obnoxia? Nempe legum sanctiones alme declarant, et humana ratio percontando decernit, publica rerum dominia, quantalibet diuturnitate neglecta, nunquam posse vanescere vel abstenuata conquiri; nam quod ad omnium cedit utilitatem, sine omnium detrimento interire non potest, vel etiam infirmari; et hoc Deus et natura non vult, et mortalium penitus abhorreret adsensus. @@ -79,14 +79,14 @@ Videbitis edificia vestra non necessitati prudenter instructa sed delitiis incon Videbitis plebem circumquaque furentem nunc in contraria, pro et contra, deinde in idem adversus vos horrenda clamantem, quoniam simul et ieiuna et timida nescit esse. Templa quoque spoliata, cotidie matronarum frequentata concursu, parvulosque admirantes et inscios peccata patrum luere destinatos videre pigebit. Et si presaga mens mea non fallitur, sic signis veridicis sicut inexpugnabilibus argumentis instructa prenuntians, urbem diutino merore confectam in manus alienorum tradi finaliter, plurima vestri parte seu nece seu captivitate deperdita, perpessuri exilium pauci cum fletu cernetis. Utque breviter colligam, quas tulit calamitates illa civitas gloriosa in fide pro libertate Saguntum, ignominiose vos eas in perfidia pro servitute subire necesse est. -Nec ab inopina Parmensium fortuna sumatis audaciam, qui malesuada fame urgente murmurantes in invicem, in castra Cesaris, absente Cesare, proruperunt; nam et hii, quanquam de Victoria victoriam sint adepti, nichilominus ibi sunt de dolore dolorem memorabiliter consecuti. +Nec ab inopina Parmensium fortuna sumatis audaciam, qui malesuada fame urgente murmurantes in invicem *prius moriamur et in media arma ruamus*, in castra Cesaris, absente Cesare, proruperunt; nam et hii, quanquam de Victoria victoriam sint adepti, nichilominus ibi sunt de dolore dolorem memorabiliter consecuti. Sed recensete fulmina Federici prioris, et Mediolanum consulite pariter et Spoletum; quoniam ipsorum perversione simul et eversione discussa viscera vestra nimium dilatata frigescent, et corda vestra nimium ferventia contrahentur. A, Tuscorum vanissimi, tam natura quam vitio insensati! Quam in noctis tenebris malesane mentis pedes oberrent ante oculos pennatorum, nec perpenditis nec figuratis ignari. Vident namque vos pennati et inmaculati in via, quasi stantes in limine carceris, et miserantem quempiam, ne forte vos liberet captivatos et in compedibus astrictos et manicis, propulsantes. Nec advertitis dominantem cupidinem, quia ceci estis, venenoso susurrio blandientem, minis frustratoriis cohibentem, nec non captivantem vos in lege peccati, ac sacratissimis legibus que iustitie naturalis imitantur ymaginem, parere vetantem; observantia quarum, si leta, si libera, non tantum non servitus esse probatur, quin ymo perspicaciter intuenti liquet ut est ipsa summa libertas. Nam quid aliud hec nisi liber cursus voluntatis in actum quem suis leges mansuetis expediunt? Itaque solis existentibus liberis qui voluntarie legi obediunt, quos vos esse censebitis qui, dum pretenditis libertatis affectum, contra leges universas in legum principem conspiratis? O miserrima Fesulanorum propago, et iterum iam punita barbaries! An parum timoris prelibata incutiunt? Omnino vos tremere arbitror vigilantes, quanquam spem simuletis in facie verboque mendaci, atque in somniis expergisci plerunque, sive pavescentes infusa presagia, sive diurna consilia recolentes. -Verum si merito trepidantes insanisse penitet non dolentes, ut in amaritudinem penitentie metus dolorisque rivuli confluant, vestris animis infigenda supersunt, quod Romane rei baiulus hic divus et triumphator Henricus, non sua privata sed publica mundi commoda sitiens, ardua queque pro nobis aggressus est sua sponte penas nostras participans, tanquam ad ipsum, post Christum, digitum prophetie propheta direxerit Ysaias, cum, spiritu Dei revelante, predixit. -Igitur tempus amarissime penitendi vos temere presumptorum, si dissimulare non vultis, adesse conspicitis. Et sera penitentia hoc a modo venie genitiva non erit, quin potius tempestive animadversionis exordium. +Verum si merito trepidantes insanisse penitet non dolentes, ut in amaritudinem penitentie metus dolorisque rivuli confluant, vestris animis infigenda supersunt, quod Romane rei baiulus hic divus et triumphator Henricus, non sua privata sed publica mundi commoda sitiens, ardua queque pro nobis aggressus est sua sponte penas nostras participans, tanquam ad ipsum, post Christum, digitum prophetie propheta direxerit Ysaias, cum, spiritu Dei revelante, predixit: *Vere languores nostros ipse tulit et dolores nostros ipse portavit*. +Igitur tempus amarissime penitendi vos temere presumptorum, si dissimulare non vultis, adesse conspicitis. Et sera penitentia hoc a modo venie genitiva non erit, quin potius tempestive animadversionis exordium. Est enim: quoniam peccator percutitur, ut sine retractatione moriatur. Scriptum pridie Kalendas Apriles in finibus Tuscie sub fontem Sarni, faustissimi cursus Henrici Cesaris ad Ytaliam anno primo. Sanctissimo gloriosissimo atque felicissimo triumphatori et domino singulari domino Henrico divina providentia Romanorum Regi et semper Augusto, devotissimi sui Dantes Alagherii Florentinus et exul inmeritus ac universaliter omnes Tusci qui pacem desiderant, terre osculum ante pedes. @@ -95,13 +95,29 @@ At livor antiqui et implacabilis hostis, humane prosperitati semper et latenter Hinc diu super flumina confusionis deflevimus, et patrocinia iusti regis incessanter implorabamus, qui satellitium sevi tyranni disperderet et nos in nostra iustitia reformaret. Cumque tu, Cesaris et Augusti successor, Apennini iuga transiliens veneranda signa Tarpeia retulisti, protinus longa substiterunt suspiria lacrimarumque diluvia desierunt; et, ceu Titan, preoptatus exoriens, nova spes Latio seculi melioris effulsit. Tunc plerique vota sua prevenientes in iubilo tam Saturnia regna quam Virginem redeuntem cum Marone cantabant. -Verum quia sol noster, sive desiderii fervor hoc submoneat sive facies veritatis, aut morari iam creditur aut retrocedere supputatur, quasi Iosue denuo vel Amos filius imperaret, incertitudine dubitare compellimur et in vocem Precursoris irrumpere sic. +Verum quia sol noster, sive desiderii fervor hoc submoneat sive facies veritatis, aut morari iam creditur aut retrocedere supputatur, quasi Iosue denuo vel Amos filius imperaret, incertitudine dubitare compellimur et in vocem Precursoris irrumpere sic: *Tu es qui venturus es, an alium expectamus?*. Et quamvis longa sitis in dubium que sunt certa propter esse propinqua, ut adsolet, furibunda deflectat, nichilominus in te credimus et speramus, asseverantes te Dei ministrum et Ecclesie filium et Romane glorie promotorem. Nam et ego qui scribo tam pro me quam pro aliis, velut decet imperatoriam maiestatem benignissimum vidi et clementissimum te audivi, cum pedes tuos manus mee tractarunt et labia mea debitum persolverunt. +Tunc exultavit in te spiritus meus, cum tacitus dixi mecum: *Ecce Agnus Dei, ecce qui tollit peccata mundi*. Sed quid tam sera moretur segnities admiramur, quando iamdudum in valle victor Eridani non secus Tusciam derelinquis, pretermittis et negligis, quam si iura tutanda Imperii circumscribi Ligurum finibus arbitreris; non prorsus, ut suspicamur, advertens, quoniam Romanorum gloriosa potestas nec metis Ytalie nec tricornis Europe margine coarctatur. Nam etsi vim passa in angustum gubernacula sua contraxerit, undique tamen de inviolabili iure fluctus Amphitritis attingens vix ab inutili unda Oceani se circumcingi dignatur. +*Scriptum etenim nobis est: +Nascetur pulcra Troyanus origine Cesar, +imperium Oceano, famam qui terminet astris*. +Et cum universaliter orbem describi edixisset Augustus, ut bos noster evangelizans accensus Ignis eterni flamma remugit, si non de iustissimi principatus aula prodiisset edictum, unigenitus Dei Filius homo factus ad profitendum secundum naturam assumptam edicto se subditum, nequaquam tunc nasci de Virgine voluisset; non enim suasisset iniustum, quem *omnem iustitiam implere* decebat. +Pudeat itaque in angustissima mundi area irretiri tam diu quem mundus omnis expectat; et ab Augusti circumspectione non defluat quod Tuscana tyrannis in dilationis fiducia confortatur, et cotidie malignantium cohortando superbiam vires novas accumulat, temeritatem temeritati adiciens. +Intonet iterum vox illa Curionis in Cesarem: +*Dum trepidant nullo firmate robore partes, +tolle moras: semper nocuit differre paratis: +par labor atque metus pretio maiore petuntur*. +Intonet illa vox increpitantis Anubis iterum in Eneam: +*Si te nulla movet tantarum gloria rerum, +nec super ipse tua moliris laude laborem, +Ascanium surgentem et spes heredis Iuli +respiee, cui regnum Ytalie Romanaque tellus +debentur*. Iohannes namque, regius primogenitus tuus et rex, quem, post diei orientis occasum, mundi successiva posteritas prestolatur, nobis est alter Ascanius, qui vestigia magni genitoris observans, in Turnos ubique sicut leo deseviet et in Latinos velut agnus mitescet. -Precaveant sacratissimi regis alta consilia, ne celeste iudicium Samuelis illa verba reasperet. Nam et tu in regem sacratus es ut Amalech percutias et Agag non pareas, atque ulciscaris Illum qui misit te de gente brutali et de festina sua sollempnitate; que quidem et Amalech et Agag sonare dicuntur. +Precaveant sacratissimi regis alta consilia, ne celeste iudicium Samuelis illa verba reasperet: *Nonne cum parvulus esses in oculis tuis, caput in tribubus Israel factus es, unxitque te Dominus in regem super Israel, et misit te Deus in via et ait: Vade et interfice peccatores Amalech?*. Nam et tu in regem sacratus es ut Amalech percutias et Agag non pareas, atque ulciscaris Illum qui misit te de gente brutali et de festina sua sollempnitate; que quidem et Amalech et Agag sonare dicuntur. Tu Mediolani tam vernando quam hiemando moraris et hydram pestiferam per capitum amputationem reris extinguere? Quod si magnalia gloriosi Alcide recensuisses, te ut illum falli cognosceres, cui pestilens animal, capite repullulante multiplici, per damnum crescebat, donec instanter magnanimus vite principium impetivit. Non etenim ad arbores extirpandas valet ipsa ramorum incisio quin iterum multiplicius virulenter ramificent, quousque radices incolumes fuerint ut prebeant alimentum. Quid, preses unice mundi, peregisse preconicis cum cervicem Cremone deflexeris contumacis? nonne tune vel Brixie vel Papie rabies inopina turgescet? Ymo, que cum etiam flagellata resederit, mox alia Vercellis vel Pergami vel alibi returgebit, donec huius scatescentie causa radicalis tollatur, et radice tanti erroris avulsa, cum trunco rami pungitivi arescant. @@ -109,7 +125,7 @@ An ignoras, excellentissime principum, nec de specula summe celsitudinis deprehe Hec est vipera versa in viscera genitricis; hec est languida pecus gregem domini sui sua contagione commaculans; hec Myrrha scelestis et impia in Cinyre patris amplexus exestuans; hec Amata illa impatiens, que, repulso fatali connubio, quem fata negabant generum sibi adscire non timuit, sed in bella furialiter provocavit, et demum, male ausa luendo, laqueo se suspendit. Vere matrem viperea feritate dilaniare contendit, dum contra Romam cornua rebellionis exacuit, que ad ymaginem suam atque similitudinem fecit illam. Vere fumos, evaporante sanie, vitiantes exhalat, et inde vicine pecudes et inscie contabescunt, dum falsis illiciendo blanditiis et figmentis aggregat sibi finitimos et infatuat aggregatos. Vere in paternos ardet ipsa concubitus, dum improba procacitate conatur summi Pontificis, qui pater est patrum, adversum te violare assensum. -Vere, proprie voluntatis ydolum venerando, dum regem aspernata legiptimum non erubescit insana regi non suo iura non sua pro male agendi potestate pacisci. +Vere *Dei ordinationi resistit*, proprie voluntatis ydolum venerando, dum regem aspernata legiptimum non erubescit insana regi non suo iura non sua pro male agendi potestate pacisci. Sed attendat ad laqueum mulier furiata quo se innectit. Nam sepe quis in reprobum sensum traditur, ut traditus faciat ea que non conveniunt; que quamvis iniusta sint opera, iusta tamen supplicia esse noscuntur. Eia itaque, rumpe moras, proles altera Isai, sume tibi fiduciam de oculis Domini Dei Sabaoth coram quo agis, et Goliam hunc in funda sapientie tue atque in lapide virium tuarum prosterne; quoniam in eius occasu nox et umbra timoris castra Philistinorum operiet: fugient Philistei et liberabitur Israel. Tunc hereditas nostra, quam sine intermissione deflemus ablatam, nobis erit in integrum restituta; ac quemadmodum, sacrosancte Ierusalem memores, exules in Babilone gemiscimus, ita tunc cives et respirantes in pace, confusionis miserias in gaudio recolemus. @@ -134,16 +150,16 @@ Verum quia nonnulla regalium clausularum videbatur hortari ut, si quando nuntior Audiat, ex quo iubet, Romanorum pia et serena Maiestas, quoniam tempore missionis presentium coniunx predilectus et ego, Dei dono, vigebamus incolumes, liberorum sospitate guadentes, tanto solito letiores quanto signa resurgentis Imperii meliora iam secula promittebant. Missum de Castro Poppii xv Kalendas Iunias, faustissimi cursus Henrici Cesaris ad Ytaliam anno primo. -Principum quondam Phariseorum cupiditas que sacerdotium vetus abominabile fecit, non modo levitice prolis ministerium transtulit, quin et preelecte civitati David obsidionem peperit et ruinam. +*Quomodo sola sedet civitas plena populo! facta est quasi vidua domina gentium*. Principum quondam Phariseorum cupiditas que sacerdotium vetus abominabile fecit, non modo levitice prolis ministerium transtulit, quin et preelecte civitati David obsidionem peperit et ruinam. Quod quidem de specula punctalis eternitatis intuens qui solus eternus est, mentem Deo dignam viri prophetici per Spiritum Sanctum sua iussione impressit, et is sanctam Ierusalem velut exstinctam per verba presignata et nimium, proh dolor!, iterata deflevit. Nos quoque eundem Patrem et Filium, eundem Deum et hominem, nec non eandem Matrem et Virginem profitentes, propter quos et propter quorum salutem ter de caritate interrogatum et dictum est: Petre, pasce sacrosanctum ovile; Romam–cui, post tot triumphorum pompas, et verbo et opere Christus orbis confirmavit imperium, quam etiam ille Petrus, et Paulus gentium predicator, in apostolicam sedem aspergine proprii sanguinis consecravit –, cum Ieremia, non lugenda prevenientes sed post ipsa dolentes, viduam et desertam lugere compellimur. -Piget, heu!, non minus quam plagam lamentabilem cernere, quod heresium, impietatis fautores, Iudei, Saraceni et gentes, sabbata nostra rident, et, ut fertur, conclamant; et quod forsan suis insidiis apostate Potestates contra defensantes Angelos hoc adscribunt; et, quod horribilius est, quod astronomi quidam et crude prophetantes necessarium asserunt quod, male usi libertate arbitrii, eligere maluistis. +Piget, heu!, non minus quam plagam lamentabilem cernere, quod heresium, impietatis fautores, Iudei, Saraceni et gentes, sabbata nostra rident, et, ut fertur, conclamant: *Ubi est Deus eorum?*; et quod forsan suis insidiis apostate Potestates contra defensantes Angelos hoc adscribunt; et, quod horribilius est, quod astronomi quidam et crude prophetantes necessarium asserunt quod, male usi libertate arbitrii, eligere maluistis. Vos equidem, Ecclesie militantis veluti primi prepositi pili, per manifestam orbitam Crucifixi currum Sponse regere negligentes, non aliter quam falsus auriga Pheton exorbitastis; et quorum sequentem gregem per saltus peregrinationis huius illustrare intererat, ipsum una vobiscum ad precipitium traduxistis. Nec adimitanda recenseo–cum dorsa, non vultus, ad Sponse vehiculum habeatis, et vere dici possetis, qui Prophete ostensi sunt, male versi ad templum–vobis ignem de celo missum despicientibus, ubi nunc are ab alieno calescunt; vobis columbas in templo vendentibus, ubi que pretio mensurari non possunt, in detrimentum hinc inde commutantium venalia facta sunt. Sed attendatis ad funiculum, attendatis ad ignem, neque patientiam contemnatis Illius qui ad penitentiam vos expectat. Quod si de prelibato precipitio dubitatur, quid aliud declarando respondeam, nisi quod in Alcimum cum Demetrio consensistis? -Quippe de ovibus in pascuis Iesu Christi minima una sum; quippe nulla pastorali auctoritate abutens, quoniam divitie mecum non sunt. -Nam etiam in sonuit iam Deo placita veritas, et cecus natus veritatem confessus est, quam Pharisei non modo tacebant, sed et maligne reflectere conabantur. Hiis habeo persuasum quod audeo. +Forsitan et quis iste, qui Oze repentinum supplicium non formidans, ad arcam, quamvis labantem, se erigit? indignanter obiurgabitis. Quippe de ovibus in pascuis Iesu Christi minima una sum; quippe nulla pastorali auctoritate abutens, quoniam divitie mecum non sunt. Non ergo divitiarum, sed *gratia Dei sum id quod sum*, et *zelus domus eius comedit me*. +Nam etiam in *ore lactentium et infantium* sonuit iam Deo placita veritas, et cecus natus veritatem confessus est, quam Pharisei non modo tacebant, sed et maligne reflectere conabantur. Hiis habeo persuasum quod audeo. Habeo preter hec preceptorem Phylosophum qui, cuncta moralia dogmatizans, amicis omnibus veritatem docuit preferendam. Nec Oze presumptio quam obiectandam quis crederet, quasi temere prorumpentem me inficit sui tabe reatus; quia ille ad arcam, ego ad boves calcitrantes et per abvia distrahentes attendo. Ille ad arcam proficiat qui salutiferos oculos ad naviculam fluctuantem aperuit. Non itaque videor quemquam exacerbasse ad iurgia; quin potius confusionis ruborem et in vobis et aliis, nomine solo archimandritis, per orbem dumtaxat pudor eradicatus non sit totaliter, accendisse; cum de tot pastoris officium usurpantibus, de tot ovibus, et si non ablatis, neglectis tamen et incustoditis in pascuis, una sola vox, sola pia, et hec privata, in matris Ecclesie quasi funere audiatur. @@ -159,7 +175,7 @@ Et ad vos hec sunt maxime qui sacrum Tiberim parvuli cognovistis. Nam etsi Latia Et si ceteros Ytalos in presens miseria dolore confecit et rubore confudit, erubescendum esse vobis dolendumque quis dubitet, qui causa insolite sui vel Solis eclipsis tum fuistis? Tu pre omnibus, Urse, ne degratiati college perpetuo remanerent inglorii; et illi, ut militantis Ecclesie veneranda insignia que forsan non emeriti sed immeriti coacti posuerant, apostolici culminis auctoritate resumerent. Tu quoque, Transtiberine, sectator factionis alterius, ut ira defuncti Antistitis in te velut ramus insitionis in trunco non suo frondesceret, quam in triumphatam Carthaginem nondum exueras, illustrium Scipionum patrie potuisti hunc animum sine ulla tui iudicii contradictione preferre. -Emendabitur quidem–quanquam non sit quin nota infamis Apostolicam Sedem usque ad ignem, cui celi qui nunc sunt et terra sunt reservati, deturpet –, si unanimes omnes qui huiusmodi exorbitationis fuistis auctores, pro Sponsa Christi, pro sede Sponse que Roma est, pro Ytalia nostra, et ut plenius dicam, pro tota civitate peregrinante in terris, viriliter propugnetis, ut de palestra iam cepti certaminis undique ab Occeani margine circumspecta, vosmetipsos cum gloria offerentes, audire possitis; et ut Vasconum obprobrium qui tam dira cupidine conflagrantes Latinorum gloriam sibi usurpare contendunt, per secula cuncta futura sit posteris in exemplum. +Emendabitur quidem–quanquam non sit quin nota infamis Apostolicam Sedem usque ad ignem, cui celi qui nunc sunt et terra sunt reservati, deturpet –, si unanimes omnes qui huiusmodi exorbitationis fuistis auctores, pro Sponsa Christi, pro sede Sponse que Roma est, pro Ytalia nostra, et ut plenius dicam, pro tota civitate peregrinante in terris, viriliter propugnetis, ut de palestra iam cepti certaminis undique ab Occeani margine circumspecta, vosmetipsos cum gloria offerentes, audire possitis: *Gloria in excelsis*; et ut Vasconum obprobrium qui tam dira cupidine conflagrantes Latinorum gloriam sibi usurpare contendunt, per secula cuncta futura sit posteris in exemplum. In litteris vestris et reverentia debita et affectione receptis, quam repatriatio mea cure sit vobis et animo, grata mente ac diligenti animadversione concepi; et inde tanto me districtius obligastis, quando rarius exules invenire amicos contingit. Ad illarum vero significata responsio, etsi non erit qualem forsan pusillanimitas appeteret aliquorum, ut sub examine vestri consilii ante iudicium ventiletur, affectuose deposco. diff --git a/testi/Dante_Monarchia.txt b/testi/Dante_Monarchia.txt index c814063..753156f 100644 --- a/testi/Dante_Monarchia.txt +++ b/testi/Dante_Monarchia.txt @@ -1,127 +1,233 @@ -Omnium hominum quos ad amorem veritatis natura superior impressit hoc maxime interesse videtur: ut, quemadmodum de labore antiquorum ditati sunt, ita et ipsi posteris prolaborent, quatenus ab eis posteritas habeat quo ditetur. Longe namque ab offitio se esse non dubitet qui, publicis documentis imbutus, ad rem publicam aliquid afferre non curat; non enim est lignum, quod secus decursus aquarum fructificat in tempore suo, sed potius perniciosa vorago semper ingurgitans et nunquam ingurgitata refundens. Hec igitur sepe mecum recogitans, ne de infossi talenti culpa quandoque redarguar, publice utilitati non modo turgescere, quinymo fructificare desidero, et intemptatas ab aliis ostendere veritates. Nam quem fructum ille qui theorema quoddam Euclidis iterum demonstraret? qui ab Aristotile felicitatem ostensam reostendere conaretur? qui senectutem a Cicerone defensam resummeret defensandam? Nullum quippe, sed fastidium potius illa superfluitas tediosa prestaret. Cumque, inter alias veritates occultas et utiles, temporalis Monarchie notitia utilissima sit et maxime latens et, propter non se habere inmediate ad lucrum, ab omnibus intemptata, in proposito est hanc de suis enucleare latibulis, tum ut utiliter mundo pervigilem, tum etiam ut palmam tanti bravii primus in meam gloriam adipiscar. Arduum quidem opus et ultra vires aggredior, non tam de propria virtute confidens, quam de lumine Largitoris illius. +Omnium hominum quos ad amorem veritatis natura superior impressit hoc maxime interesse videtur: ut, quemadmodum de labore antiquorum ditati sunt, ita et ipsi posteris prolaborent, quatenus ab eis posteritas habeat quo ditetur. Longe nanque ab offitio se esse non dubitet qui, publicis documentis imbutus, ad rem publicam aliquid afferre non curat; non enim est lignum, quod secus decursus aquarum fructificat in tempore suo, sed potius perniciosa vorago semper ingurgitans et nunquam ingurgitata refundens. Hec igitur sepe mecum recogitans, ne de infossi talenti culpa quandoque redarguar, publice utilitati non modo turgescere, quinymo fructificare desidero, et intemptatas ab aliis ostendere veritates. Nam quem fructum ille qui theorema quoddam Euclidis iterum demonstraret? qui ab Aristotile felicitatem ostensam reostendere conaretur? qui senectutem a Cicerone defensam resummeret defensandam? Nullum quippe, sed fastidium potius illa superfluitas tediosa prestaret. Cumque, inter alias veritates occultas et utiles, temporalis Monarchie notitia utilissima sit et maxime latens et, propter non se habere inmediate ad lucrum, ab omnibus intemptata, in proposito est hanc de suis enucleare latibulis, tum ut utiliter mundo pervigilem, tum etiam ut palmam tanti bravii primus in meam gloriam adipiscar. Arduum quidem opus et ultra vires aggredior, non tam de propria virtute confidens, quam de lumine Largitoris illius *qui dat omnibus affluenter et non improperat*. -Primum quidem igitur videndum quid est quod temporalis Monarchia dicitur, typo ut dicam et secundum intentionem. Est ergo temporalis Monarchia, quam dicunt Imperium, unicus principatus et super omnes in tempore vel in hiis et super hiis que tempore mensurantur. Maxime autem de hac tria dubitata queruntur: primo namque dubitatur et queritur an ad bene esse mundi necessaria sit; secundo an romanus populus de iure Monarche offitium sibi asciverit; et tertio an auctoritas Monarche dependeat a Deo inmediate vel ab alio, Dei ministro seu vicario. Verum, quia omnis veritas que non est principium ex veritate alicuius principii fit manifesta, necesse est in qualibet inquisitione habere notitiam de principio, in quod analetice recurratur pro certitudine omnium propositionum que inferius assummuntur. Et quia presens tractatus est inquisitio quedam, ante omnia de principio scruptandum esse videtur in cuius virtute inferiora consistant. Est ergo sciendum quod quedam sunt que, nostre potestati minime subiacentia, speculari tantummodo possumus, operari autem non: velut mathematica, physica et divina; quedam vero sunt que, nostre potestati subiacentia, non solum speculari sed etiam operari possumus: et in hiis non operatio propter speculationem, sed hec propter illam assummitur, quoniam in talibus operatio finis. Cum ergo materia presens politica sit, ymo fons atque principium rectarum politiarum, et omne politicum nostre potestati subiaceat, manifestum est quod materia presens non ad speculationem per prius, sed ad operationem ordinatur. Rursus, cum in operabilibus principium et causa omnium sit ultimus finis - movet enim primo agentem -, consequens est ut omnis ratio eorum que sunt ad finem ab ipso fine summatur. Nam alia erit ratio incidendi lignum propter domum constituendam, et alia propter navim. Illud igitur, siquid est, quod est finis universalis civilitatis humani generis, erit hic principium per quod omnia que inferius probanda sunt erunt manifesta sufficienter: esse autem finem huius civilitatis et illius, et non esse unum omnium finem arbitrari stultum est. +Primum quidem igitur videndum quid est quod temporalis Monarchia dicitur, typo ut dicam et secundum intentionem. Est ergo temporalis Monarchia, quam dicunt Imperium, unicus principatus et super omnes in tempore vel in hiis et super hiis que tempore mensurantur. Maxime autem de hac tria dubitata queruntur: primo nanque dubitatur et queritur an ad bene esse mundi necessaria sit; secundo an romanus populus de iure Monarche offitium sibi asciverit; et tertio an auctoritas Monarche dependeat a Deo inmediate vel ab alio, Dei ministro seu vicario. Verum, quia omnis veritas que non est principium ex veritate alicuius principii fit manifesta, necesse est in qualibet inquisitione habere notitiam de principio, in quod analetice recurratur pro certitudine omnium propositionum que inferius assummuntur. Et quia presens tractatus est inquisitio quedam, ante omnia de principio scruptandum esse videtur in cuius virtute inferiora consistant. Est ergo sciendum quod quedam sunt que, nostre potestati minime subiacentia, speculari tantummodo possumus, operari autem non: velut mathematica, physica et divina; quedam vero sunt que, nostre potestati subiacentia, non solum speculari sed etiam operari possumus: et in hiis non operatio propter speculationem, sed hec propter illam assummitur, quoniam in talibus operatio finis. Cum ergo materia presens politica sit, ymo fons atque principium rectarum politiarum, et omne politicum nostre potestati subiaceat, manifestum est quod materia presens non ad speculationem per prius, sed ad operationem ordinatur. Rursus, cum in operabilibus principium et causa omnium sit ultimus finis–movet enim primo agentem -, consequens est ut omnis ratio eorum que sunt ad finem ab ipso fine summatur. Nam alia erit ratio incidendi lignum propter domum constituendam, et alia propter navim. Illud igitur, siquid est, quod est finis universalis civilitatis humani generis, erit hic principium per quod omnia que inferius probanda sunt erunt manifesta sufficienter: esse autem finem huius civilitatis et illius, et non esse unum omnium finem arbitrari stultum est. Nunc autem videndum est quid sit finis totius humane civilitatis: quo viso, plus quam dimidium laboris erit transactum, iuxta Phylosophum ad Nicomacum. Et ad evidentiam eius quod queritur advertendum quod, quemadmodum est finis aliquis ad quem natura producit pollicem, et alius ab hoc ad quem manum totam, et rursus alius ab utroque ad quem brachium, aliusque ab omnibus ad quem totum hominem; sic alius est finis ad quem singularem hominem, alius ad quem ordinat domesticam comunitatem, alius ad quem viciniam, et alius ad quem civitatem, et alius ad quem regnum, et denique optimus ad quem universaliter genus humanum Deus ecternus arte sua, que natura est, in esse producit. Et hoc queritur hic tanquam principium inquisitionis directivum. Propter quod sciendum primo quod Deus et natura nil otiosum facit, sed quicquid prodit in esse est ad aliquam operationem. Non enim essentia ulla creata ultimus finis est in intentione creantis, in quantum creans, sed propria essentie operatio: unde est quod non operatio propria propter essentiam, sed hec propter illam habet ut sit. Est ergo aliqua propria operatio humane universitatis, ad quam ipsa universitas hominum in tanta multitudine ordinatur; ad quam quidem operationem nec homo unus, nec domus una, nec una vicinia, nec una civitas, nec regnum particulare pertingere potest. Que autem sit illa, manifestum fiet si ultimum de potentia totius humanitatis appareat. Dico ergo quod nulla vis a pluribus spetie diversis participata ultimum est de potentia alicuius illorum; quia, cum illud quod est ultimum tale sit constitutivum spetiei, sequeretur quod una essentia pluribus spetiebus esset specificata: quod est inpossibile. Non est ergo vis ultima in homine ipsum esse simpliciter sumptum, quia etiam sic sumptum ab elementis participatur; nec esse complexionatum, quia hoc reperitur in mineralibus; nec esse animatum, quia sic etiam in plantis; nec esse apprehensivum, quia sic etiam participatur a brutis; sed esse apprehensivum per intellectum possibilem: quod quidem esse nulli ab homine alii competit vel supra vel infra. Nam, etsi alie sunt essentie intellectum participantes, non tamen intellectus earum est possibilis ut hominis, quia essentie tales speties quedam sunt intellectuales et non aliud, et earum esse nichil est aliud quam intelligere quod est quod sunt; quod est sine interpolatione, aliter sempiterne non essent. Patet igitur quod ultimum de potentia ipsius humanitatis est potentia sive virtus intellectiva. Et quia potentia ista per unum hominem seu per aliquam particularium comunitatum superius distinctarum tota simul in actum reduci non potest, necesse est multitudinem esse in humano genere, per quam quidem tota potentia hec actuetur; sicut necesse est multitudinem rerum generabilium ut potentia tota materie prime semper sub actu sit: aliter esset dare potentiam separatam, quod est inpossibile. Et huic sententie concordat Averrois in comento super hiis que De anima. Potentia etiam intellectiva, de qua loquor, non solum est ad formas universales aut speties, sed etiam per quandam extensionem ad particulares: unde solet dici quod intellectus speculativus extensione fit practicus, cuius finis est agere atque facere. Quod dico propter agibilia, que politica prudentia regulantur, et propter factibilia, que regulantur arte: que omnia speculationi ancillantur tanquam optimo ad quod humanum genus Prima Bonitas in esse produxit; ex quo iam innotescit illud Politice: intellectu, scilicet, vigentes aliis naturaliter principari. -Satis igitur declaratum est quod proprium opus humani generis totaliter accepti est actuare semper totam potentiam intellectus possibilis, per prius ad speculandum et secundario propter hoc ad operandum per suam extensionem. Et quia quemadmodum est in parte sic est in toto, et in homine particulari contingit quod sedendo et quiescendo prudentia et sapientia ipse perficitur, patet quod genus humanum in quiete sive tranquillitate pacis ad proprium suum opus, quod fere divinum est iuxta illud Minuisti eum paulominus ab angelis, liberrime atque facillime se habet. Unde manifestum est quod pax universalis est optimum eorum que ad nostram beatitudinem ordinantur. Hinc est quod pastoribus de sursum sonuit non divitie, non voluptates, non honores, non longitudo vite, non sanitas, non robur, non pulcritudo, sed pax; inquit enim celestis militia. Ex hiis ergo que declarata sunt patet per quod melius, ymo per quod optime genus humanum pertingit ad opus proprium; et per consequens visum est propinquissimum medium per quod itur in illud ad quod, velut in ultimum finem, omnia nostra opera ordinantur, quia est pax universalis, que pro principio rationum subsequentium supponatur. Quod erat necessarium, ut dictum fuit, velut signum prefixum in quod quicquid probandum est resolvatur tanquam in manifestissimam veritatem. +Satis igitur declaratum est quod proprium opus humani generis totaliter accepti est actuare semper totam potentiam intellectus possibilis, per prius ad speculandum et secundario propter hoc ad operandum per suam extensionem. Et quia quemadmodum est in parte sic est in toto, et in homine particulari contingit quod sedendo et quiescendo prudentia et sapientia ipse perficitur, patet quod genus humanum in quiete sive tranquillitate pacis ad proprium suum opus, quod fere divinum est iuxta illud Minuisti eum paulominus ab angelis, liberrime atque facillime se habet. Unde manifestum est quod pax universalis est optimum eorum que ad nostram beatitudinem ordinantur. Hinc est quod pastoribus de sursum sonuit non divitie, non voluptates, non honores, non longitudo vite, non sanitas, non robur, non pulcritudo, sed pax; inquit enim celestis militia: *Gloria in altissimis Deo, et in terra pax hominibus bone voluntatis*. Hinc etiam *Pax vobis* Salus hominum salutabat; decebat enim summum Salvatorem summam salutationem exprimere: quem quidem morem servare voluerunt discipuli eius et Paulus in salutationibus suis, ut omnibus manifestum esse potest. Ex hiis ergo que declarata sunt patet per quod melius, ymo per quod optime genus humanum pertingit ad opus proprium; et per consequens visum est propinquissimum medium per quod itur in illud ad quod, velut in ultimum finem, omnia nostra opera ordinantur, quia est pax universalis, que pro principio rationum subsequentium supponatur. Quod erat necessarium, ut dictum fuit, velut signum prefixum in quod quicquid probandum est resolvatur tanquam in manifestissimam veritatem. -Resummens igitur quod a principio dicebatur, tria maxime dubitantur et dubitata queruntur circa Monarchiam temporalem, que comuniori vocabulo nuncupatur Imperium; et de hiis, ut predictum est, propositum est sub assignato principio inquisitionem facere secundum iam tactum ordinem. Itaque prima questio sit: utrum ad bene esse mundi Monarchia temporalis necessaria sit. Hoc equidem, nulla vi rationis vel auctoritatis obstante, potissimis et patentissimis argumentis ostendi potest, quorum primum ab autoritate Phylosophi assummatur de suis Politicis. Asserit enim ibi venerabilis eius autoritas quod, quando aliqua plura ordinantur ad unum, oportet unum eorum regulare seu regere, alia vero regulari seu regi; quod quidem non solum gloriosum nomen autoris facit esse credendum, sed ratio inductiva. Si enim consideremus unum hominem, hoc in eo contingere videbimus, quia, cum omnes vires eius ordinentur ad felicitatem, vis ipsa intellectualis est regulatrix et rectrix omnium aliarum: aliter ad felicitatem pervenire non potest. Si consideremus unam domum, cuius finis est domesticos ad bene vivere preparare, unum oportet esse qui regulet et regat, quem dicunt patremfamilias, vel eius locumtenentem, iuxta dicentem Phylosophum; et huius, ut ait Homerus, est regulare omnes et leges imponere aliis. Propter quod proverbialiter dicitur illa maledictio. Si consideremus vicum unum, cuius finis est commoda tam personarum quam rerum auxiliatio, unum oportet esse aliorum regulatorem, vel datum ab alio vel ex ipsis preheminentem consentientibus aliis; aliter ad illam mutuam sufficientiam non solum non pertingitur, sed aliquando, pluribus preheminere volentibus, vicinia tota destruitur. Si vero unam civitatem, cuius finis est bene sufficienterque vivere, unum oportet esse regimen, et hoc non solum in recta politia, sed etiam in obliqua; quod si aliter fiat, non solum finis vite civilis amictitur, sed etiam civitas desinit esse quod erat. Si denique unum regnum particulare, cuius finis est is qui civitatis cum maiori fiducia sue tranquillitatis, oportet esse regem unum qui regat atque gubernet; aliter non modo existentes in regno finem non assecuntur, sed etiam regnum in interitum labitur, iuxta illud infallibilis Veritatis. Si ergo sic se habet in hiis et in singulis que ad unum aliquod ordinantur, verum est quod assummitur supra; nunc constat quod totum humanum genus ordinatur ad unum, ut iam preostensum fuit: ergo unum oportet esse regulans sive regens, et hoc Monarcha sive Imperator dici debet. Et sic patet quod ad bene esse mundi necesse est Monarchiam esse sive Imperium. +Resummens igitur quod a principio dicebatur, tria maxime dubitantur et dubitata queruntur circa Monarchiam temporalem, que comuniori vocabulo nuncupatur Imperium; et de hiis, ut predictum est, propositum est sub assignato principio inquisitionem facere secundum iam tactum ordinem. Itaque prima questio sit: utrum ad bene esse mundi Monarchia temporalis necessaria sit. Hoc equidem, nulla vi rationis vel auctoritatis obstante, potissimis et patentissimis argumentis ostendi potest, quorum primum ab autoritate Phylosophi assummatur de suis Politicis. Asserit enim ibi venerabilis eius autoritas quod, quando aliqua plura ordinantur ad unum, oportet unum eorum regulare seu regere, alia vero regulari seu regi; quod quidem non solum gloriosum nomen autoris facit esse credendum, sed ratio inductiva. Si enim consideremus unum hominem, hoc in eo contingere videbimus, quia, cum omnes vires eius ordinentur ad felicitatem, vis ipsa intellectualis est regulatrix et rectrix omnium aliarum: aliter ad felicitatem pervenire non potest. Si consideremus unam domum, cuius finis est domesticos ad bene vivere preparare, unum oportet esse qui regulet et regat, quem dicunt patremfamilias, vel eius locumtenentem, iuxta dicentem Phylosophum: *Omnis domus regitur a senissimo*; et huius, ut ait Homerus, est regulare omnes et leges imponere aliis. Propter quod proverbialiter dicitur illa maledictio: *Parem habeas in domo*. Si consideremus vicum unum, cuius finis est commoda tam personarum quam rerum auxiliatio, unum oportet esse aliorum regulatorem, vel datum ab alio vel ex ipsis preheminentem consentientibus aliis; aliter ad illam mutuam sufficientiam non solum non pertingitur, sed aliquando, pluribus preheminere volentibus, vicinia tota destruitur. Si vero unam civitatem, cuius finis est bene sufficienterque vivere, unum oportet esse regimen, et hoc non solum in recta politia, sed etiam in obliqua; quod si aliter fiat, non solum finis vite civilis amictitur, sed etiam civitas desinit esse quod erat. Si denique unum regnum particulare, cuius finis est is qui civitatis cum maiori fiducia sue tranquillitatis, oportet esse regem unum qui regat atque gubernet; aliter non modo existentes in regno finem non assecuntur, sed etiam regnum in interitum labitur, iuxta illud infallibilis Veritatis: *Omne regnum in se divisum desolabitur*. Si ergo sic se habet in hiis et in singulis que ad unum aliquod ordinantur, verum est quod assummitur supra; nunc constat quod totum humanum genus ordinatur ad unum, ut iam preostensum fuit: ergo unum oportet esse regulans sive regens, et hoc Monarcha sive Imperator dici debet. Et sic patet quod ad bene esse mundi necesse est Monarchiam esse sive Imperium. Et sicut se habet pars ad totum, sic ordo partialis ad totalem. Pars ad totum se habet sicut ad finem et optimum: ergo et ordo in parte ad ordinem in toto, sicut ad finem et optimum. Ex quo habetur quod bonitas ordinis partialis non excedit bonitatem totalis ordinis, sed magis e converso. Cum ergo duplex ordo reperiatur in rebus, ordo scilicet partium inter se, et ordo partium ad aliquod unum quod non est pars, sicut ordo partium exercitus inter se et ordo earum ad ducem, ordo partium ad unum est melior tanquam finis alterius: est enim alter propter hunc, non e converso. Unde si forma huius ordinis reperitur in partibus humane multitudinis, multo magis debet reperiri in ipsa multitudine sive totalitate per vim sillogismi premissi, cum sit ordo melior sive forma ordinis; sed reperitur in omnibus partibus humane multitudinis, ut per ea que dicta sunt in capitulo precedenti satis est manifestum: ergo et in ipsa totalitate reperiri debet. Et sic omnes partes prenotate infra regna et ipsa regna ordinari debent ad unum principem sive principatum, hoc est ad Monarcham sive Monarchiam. Amplius, humana universitas est quoddam totum ad quasdam partes, et est quedam pars ad quoddam totum. Est enim quoddam totum ad regna particularia et ad gentes, ut superiora ostendunt; et est quedam pars ad totum universum. Et hoc est de se manifestum. Sicut ergo inferiora humane universitatis bene respondent ad ipsam, sic ipsa bene dicitur respondere ad suum totum; partes enim bene respondent ad ipsam per unum principium tantum, ut ex superioribus colligi potest de facili: ergo et ipsa ad ipsum universum sive ad eius principem, qui Deus est et Monarcha, simpliciter bene respondet per unum principium tantum, scilicet unicum principem. Ex quo sequitur Monarchiam necessariam mundo ut bene sit. -Et omne illud bene se habet et optime quod se habet secundum intentionem primi agentis, qui Deus est; et hoc est per se notum, nisi apud negantes divinam bonitatem actingere summum perfectionis. De intentione Dei est ut omne causatum divinam similitudinem representet in quantum propria natura recipere potest. Propter quod dictum est; quod licet ad ymaginem de rebus inferioribus ab homine dici non possit, ad similitudinem tamen de qualibet dici potest, cum totum universum nichil aliud sit quam vestigium quoddam divine bonitatis. Ergo humanum genus bene se habet et optime quando, secundum quod potest, Deo assimilatur. Sed genus humanum maxime Deo assimilatur quando maxime est unum: vera enim ratio unius in solo illo est; propter quod scriptum est. Sed tunc genus humanum maxime est unum, quando totum unitur in uno: quod esse non potest nisi quando uni principi totaliter subiacet, ut de se patet. Ergo humanum genus uni principi subiacens maxime Deo assimilatur, et per consequens maxime est secundum divinam intentionem: quod est bene et optime se habere, ut in principio huius capituli est probatum. +Et omne illud bene se habet et optime quod se habet secundum intentionem primi agentis, qui Deus est; et hoc est per se notum, nisi apud negantes divinam bonitatem actingere summum perfectionis. De intentione Dei est ut omne causatum divinam similitudinem representet in quantum propria natura recipere potest. Propter quod dictum est: *Faciamus hominem ad ymaginem et similitudinem nostram*; quod licet ad ymaginem de rebus inferioribus ab homine dici non possit, ad similitudinem tamen de qualibet dici potest, cum totum universum nichil aliud sit quam vestigium quoddam divine bonitatis. Ergo humanum genus bene se habet et optime quando, secundum quod potest, Deo assimilatur. Sed genus humanum maxime Deo assimilatur quando maxime est unum: vera enim ratio unius in solo illo est; propter quod scriptum est: *Audi, Israel, Dominus Deus tuus unus est*. Sed tunc genus humanum maxime est unum, quando totum unitur in uno: quod esse non potest nisi quando uni principi totaliter subiacet, ut de se patet. Ergo humanum genus uni principi subiacens maxime Deo assimilatur, et per consequens maxime est secundum divinam intentionem: quod est bene et optime se habere, ut in principio huius capituli est probatum. -Item, bene et optime se habet omnis filius cum vestigia perfecti patris, in quantum propria natura permictit, ymitatur. Humanum genus filius est celi, quod est perfectissimum in omni opere suo: generat enim homo hominem et sol, iuxta secundum De naturali auditu. Ergo optime se habet humanum genus cum vestigia celi, in quantum propria natura permictit, ymitatur. Et cum celum totum unico motu, scilicet Primi Mobilis, et ab unico motore, qui Deus est, reguletur in omnibus suis partibus, motibus et motoribus, ut phylosophando evidentissime humana ratio deprehendit, si vere sillogizatum est, humanum genus tunc optime se habet, quando ab unico principe tanquam ab unico motore, et unica lege tanquam unico motu, in suis motoribus et motibus reguletur. Propter quod necessarium apparet ad bene esse mundi Monarchiam esse, sive unicum principatum qui Imperium appellatur. Hanc rationem suspirabat Boetius dicens. +Item, bene et optime se habet omnis filius cum vestigia perfecti patris, in quantum propria natura permictit, ymitatur. Humanum genus filius est celi, quod est perfectissimum in omni opere suo: generat enim homo hominem et sol, iuxta secundum De naturali auditu. Ergo optime se habet humanum genus cum vestigia celi, in quantum propria natura permictit, ymitatur. Et cum celum totum unico motu, scilicet Primi Mobilis, et ab unico motore, qui Deus est, reguletur in omnibus suis partibus, motibus et motoribus, ut phylosophando evidentissime humana ratio deprehendit, si vere sillogizatum est, humanum genus tunc optime se habet, quando ab unico principe tanquam ab unico motore, et unica lege tanquam unico motu, in suis motoribus et motibus reguletur. Propter quod necessarium apparet ad bene esse mundi Monarchiam esse, sive unicum principatum qui Imperium appellatur. Hanc rationem suspirabat Boetius dicens: +*O felix hominum genus +si vestros animos amor, +quo celum regitur, regat*. -Et ubicunque potest esse litigium, ibi debet esse iudicium; aliter esset inperfectum sine proprio perfectivo: quod est inpossibile, cum Deus et natura in necessariis non deficiat. Inter omnes duos principes, quorum alter alteri minime subiectus est, potest esse litigium vel culpa ipsorum vel etiam subditorum - quod de se patet -: ergo inter tales oportet esse iudicium. Et cum alter de altero cognoscere non possit ex quo alter alteri non subditur - nam par in parem non habet imperium - oportet esse tertium iurisdictionis amplioris qui ambitu sui iuris ambobus principetur. Et hic aut erit Monarcha aut non. Si sic, habetur propositum; si non, iterum habebit sibi coequalem extra ambitum sue iurisdictionis: tunc iterum necessarius erit tertius alius. Et sic aut erit processus in infinitum, quod esse non potest, aut oportebit devenire ad iudicem primum et summum, de cuius iudicio cuncta litigia dirimantur sive mediate sive inmediate: et hic erit Monarcha sive Imperator. Est igitur Monarchia necessaria mundo. -Preterea, mundus optime dispositus est cum iustitia in eo potissima est. Unde Virgilius commendare volens illud seculum quod suo tempore surgere videbatur, in suis Buccolicis cantabat. -Virgo namque vocabatur iustitia, quam etiam Astream vocabant; Saturnia regna dicebant optima tempora, que etiam aurea nuncupabant. Iustitia potissima est solum sub Monarcha: ergo ad optimam mundi dispositionem requiritur esse Monarchiam sive Imperium. Ad evidentiam subassumpte sciendum quod iustitia, de se et in propria natura considerata, est quedam rectitudo sive regula obliquum hinc inde abiciens: et sic non recipit magis et minus, quemadmodum albedo in suo abstracto considerata. Sunt enim huiusmodi forme quedam compositioni contingentes, et consistentes simplici et invariabili essentia, ut Magister Sex Principiorum recte ait. Recipiunt tamen magis et minus huiusmodi qualitates ex parte subiectorum quibus concernuntur, secundum quod magis et minus in subiectis de contrariis admiscetur. Ubi ergo minimum de contrario iustitie admiscetur et quantum ad habitum et quantum ad operationem, ibi iustitia potissima est; et vere tunc potest dici de illa, ut Phylosophus inquit, «neque Hesperus neque Lucifer sic admirabilis est». Est enim tunc Phebe similis, fratrem dyametraliter intuenti de purpureo matutine serenitatis. Quantum ergo ad habitum, iustitia contrarietatem habet quandoque in velle; nam ubi voluntas ab omni cupiditate sincera non est, etsi assit iustitia, non tamen omnino inest in fulgore sue puritatis: habet enim subiectum, licet minime, aliqualiter tamen sibi resistens; propter quod bene repelluntur qui iudicem passionare conantur. Quantum vero ad operationem, iustitia contrarietatem habet in posse; nam cum iustitia sit virtus ad alterum, sine potentia tribuendi cuique quod suum est quomodo quis operabitur secundum illam? Ex quo patet quod quanto iustus potentior, tanto in operatione sua iustitia erit amplior. Ex hac itaque declaratione sic arguatur: iustitia potissima est in mundo quando volentissimo et potentissimo subiecto inest; huiusmodi solus Monarcha est: ergo soli Monarche insistens iustitia in mundo potissima est. Iste prosillogismus currit per secundam figuram cum negatione intrinseca, et est similis huic: omne B est A; solum C est A: ergo solum C est B. Quod est: omne B est A; nullum preter C est A: ergo nullum preter C est B. Et prima propositio declaratione precedente apparet; alia sic ostenditur, et primo quantum ad velle, deinde quantum ad posse. Ad evidentiam primi notandum quod iustitie maxime contrariatur cupiditas, ut innuit Aristotiles in quinto ad Nicomacum. Remota cupiditate omnino, nichil iustitie restat adversum; unde sententia Phylosophi est ut que lege determinari possunt nullo modo iudici relinquantur. Et hoc metu cupiditatis fieri oportet, de facili mentes hominum detorquentis. Ubi ergo non est quod possit optari, inpossibile est ibi cupiditatem esse: destructis enim obiectis, passiones esse non possunt. Sed Monarcha non habet quod possit optare: sua namque iurisdictio terminatur Occeano solum: quod non contingit principibus aliis, quorum principatus ad alios terminantur, ut puta regis Castelle ad illum qui regis Aragonum. Ex quo sequitur quod Monarcha sincerissimum inter mortales iustitie possit esse subiectum. Preterea, quemadmodum cupiditas habitualem iustitiam quodammodo, quantumcunque pauca, obnubilat, sic karitas seu recta dilectio illam acuit atque dilucidat. Cui ergo maxime recta dilectio inesse potest, potissimum locum in illo potest habere iustitia; huiusmodi est Monarcha: ergo, eo existente, iustitia potissima est vel esse potest. Quod autem recta dilectio faciat quod dictum est, hinc haberi potest: cupiditas namque , perseitate hominum spreta, querit alia; karitas vero, spretis aliis omnibus, querit Deum et hominem, et per consequens bonum hominis. Cumque inter alia bona hominis potissimum sit in pace vivere - ut supra dicebatur et hoc operetur maxime atque potissime iustitia, karitas maxime iustitiam vigorabit et potior potius. Et quod Monarche maxime hominum recta dilectio inesse debeat, patet sic: omne diligibile tanto magis diligitur quanto propinquius est diligenti; sed homines propinquius Monarche sunt quam aliis principibus: ergo ab eo maxime diliguntur vel diligi debent. Prima manifesta est, si natura passivorum et activorum consideretur; secunda per hoc apparet: quia principibus aliis homines non appropinquant nisi in parte, Monarche vero secundum totum. Et rursus: principibus aliis appropinquant per Monarcham et non e converso; et sic per prius et inmediate Monarche inest cura de omnibus, aliis autem principibus per Monarcham, eo quod cura ipsorum a cura illa supprema descendit. Preterea, quanto causa est universalior, tanto magis habet rationem cause, quia inferior non est causa nisi per superiorem, ut patet ex hiis que De causis; et quanto causa magis est causa, tanto magis effectum diligit, cum dilectio talis assequatur causam per se. Cum igitur Monarcha sit universalissima causa inter mortales ut homines bene vivant, quia principes alii per illum, ut dictum est, consequens est quod bonum hominum ab eo maxime diligatur. Quod autem Monarcha potissime se habeat ad operationem iustitie, quis dubitat nisi qui vocem hanc non intelligit, cum, si Monarcha est, hostes habere non possit? +Et ubicunque potest esse litigium, ibi debet esse iudicium; aliter esset inperfectum sine proprio perfectivo: quod est inpossibile, cum Deus et natura in necessariis non deficiat. Inter omnes duos principes, quorum alter alteri minime subiectus est, potest esse litigium vel culpa ipsorum vel etiam subditorum–quod de se patet -: ergo inter tales oportet esse iudicium. Et cum alter de altero cognoscere non possit ex quo alter alteri non subditur–nam par in parem non habet imperium - oportet esse tertium iurisdictionis amplioris qui ambitu sui iuris ambobus principetur. Et hic aut erit Monarcha aut non. Si sic, habetur propositum; si non, iterum habebit sibi coequalem extra ambitum sue iurisdictionis: tunc iterum necessarius erit tertius alius. Et sic aut erit processus in infinitum, quod esse non potest, aut oportebit devenire ad iudicem primum et summum, de cuius iudicio cuncta litigia dirimantur sive mediate sive inmediate: et hic erit Monarcha sive Imperator. Est igitur Monarchia necessaria mundo. Et hanc rationem videbat Phylosophus cum dicebat: *Entia nolunt male disponi; malum autem pluralitas principatuum: unus ergo princeps*. + +Preterea, mundus optime dispositus est cum iustitia in eo potissima est. Unde Virgilius commendare volens illud seculum quod suo tempore surgere videbatur, in suis Buccolicis cantabat: +*Iam redit et Virgo, redeunt Saturnia regna*. + +Virgo nanque vocabatur iustitia, quam etiam Astream vocabant; Saturnia regna dicebant optima tempora, que etiam aurea nuncupabant. Iustitia potissima est solum sub Monarcha: ergo ad optimam mundi dispositionem requiritur esse Monarchiam sive Imperium. Ad evidentiam subassumpte sciendum quod iustitia, de se et in propria natura considerata, est quedam rectitudo sive regula obliquum hinc inde abiciens: et sic non recipit magis et minus, quemadmodum albedo in suo abstracto considerata. Sunt enim huiusmodi forme quedam compositioni contingentes, et consistentes simplici et invariabili essentia, ut Magister Sex Principiorum recte ait. Recipiunt tamen magis et minus huiusmodi qualitates ex parte subiectorum quibus concernuntur, secundum quod magis et minus in subiectis de contrariis admiscetur. Ubi ergo minimum de contrario iustitie admiscetur et quantum ad habitum et quantum ad operationem, ibi iustitia potissima est; et vere tunc potest dici de illa, ut Phylosophus inquit, *neque Hesperus neque Lucifer sic admirabilis est*. Est enim tunc Phebe similis, fratrem dyametraliter intuenti de purpureo matutine serenitatis. Quantum ergo ad habitum, iustitia contrarietatem habet quandoque in velle; nam ubi voluntas ab omni cupiditate sincera non est, etsi assit iustitia, non tamen omnino inest in fulgore sue puritatis: habet enim subiectum, licet minime, aliqualiter tamen sibi resistens; propter quod bene repelluntur qui iudicem passionare conantur. Quantum vero ad operationem, iustitia contrarietatem habet in posse; nam cum iustitia sit virtus ad alterum, sine potentia tribuendi cuique quod suum est quomodo quis operabitur secundum illam ? Ex quo patet quod quanto iustus potentior, tanto in operatione sua iustitia erit amplior. Ex hac itaque declaratione sic arguatur: iustitia potissima est in mundo quando volentissimo et potentissimo subiecto inest; huiusmodi solus Monarcha est: ergo soli Monarche insistens iustitia in mundo potissima est. Iste prosillogismus currit per secundam figuram cum negatione intrinseca, et est similis huic: omne B est A; solum C est A: ergo solum C est B. Quod est: omne B est A; nullum preter C est A: ergo nullum preter C est B. Et prima propositio declaratione precedente apparet; alia sic ostenditur, et primo quantum ad velle, deinde quantum ad posse. Ad evidentiam primi notandum quod iustitie maxime contrariatur cupiditas, ut innuit Aristotiles in quinto ad Nicomacum. Remota cupiditate omnino, nichil iustitie restat adversum; unde sententia Phylosophi est ut que lege determinari possunt nullo modo iudici relinquantur. Et hoc metu cupiditatis fieri oportet, de facili mentes hominum detorquentis. Ubi ergo non est quod possit optari, inpossibile est ibi cupiditatem esse: destructis enim obiectis, passiones esse non possunt. Sed Monarcha non habet quod possit optare: sua nanque iurisdictio terminatur Occeano solum: quod non contingit principibus aliis, quorum principatus ad alios terminantur, ut puta regis Castelle ad illum qui regis Aragonum. Ex quo sequitur quod Monarcha sincerissimum inter mortales iustitie possit esse subiectum. Preterea, quemadmodum cupiditas habitualem iustitiam quodammodo, quantumcunque pauca, obnubilat, sic karitas seu recta dilectio illam acuit atque dilucidat. Cui ergo maxime recta dilectio inesse potest, potissimum locum in illo potest habere iustitia; huiusmodi est Monarcha: ergo, eo existente, iustitia potissima est vel esse potest. Quod autem recta dilectio faciat quod dictum est, hinc haberi potest: cupiditas nanque, perseitate hominum spreta, querit alia; karitas vero, spretis aliis omnibus, querit Deum et hominem, et per consequens bonum hominis. Cumque inter alia bona hominis potissimum sit in pace vivere–ut supra dicebatur et hoc operetur maxime atque potissime iustitia, karitas maxime iustitiam vigorabit et potior potius. Et quod Monarche maxime hominum recta dilectio inesse debeat, patet sic: omne diligibile tanto magis diligitur quanto propinquius est diligenti; sed homines propinquius Monarche sunt quam aliis principibus: ergo ab eo maxime diliguntur vel diligi debent. Prima manifesta est, si natura passivorum et activorum consideretur; secunda per hoc apparet: quia principibus aliis homines non appropinquant nisi in parte, Monarche vero secundum totum. Et rursus: principibus aliis appropinquant per Monarcham et non e converso; et sic per prius et inmediate Monarche inest cura de omnibus, aliis autem principibus per Monarcham, eo quod cura ipsorum a cura illa supprema descendit. Preterea, quanto causa est universalior, tanto magis habet rationem cause, quia inferior non est causa nisi per superiorem, ut patet ex hiis que De causis; et quanto causa magis est causa, tanto magis effectum diligit, cum dilectio talis assequatur causam per se. Cum igitur Monarcha sit universalissima causa inter mortales ut homines bene vivant, quia principes alii per illum, ut dictum est, consequens est quod bonum hominum ab eo maxime diligatur. Quod autem Monarcha potissime se habeat ad operationem iustitie, quis dubitat nisi qui vocem hanc non intelligit, cum, si Monarcha est, hostes habere non possit? + Satis igitur declarata subassumpta principalis, quia conclusio certa est: scilicet quod ad optimam dispositionem mundi necesse est Monarchiam esse. -Et humanum genus potissime liberum optime se habet. Hoc erit manifestum, si principium pateat libertatis. Propter quod sciendum quod principium primum nostre libertatis est libertas arbitrii, quam multi habent in ore, in intellectu vero pauci. Veniunt namque usque ad hoc: ut dicant liberum arbitrium esse liberum de voluntate iudicium. Et verum dicunt; sed importatum per verba longe est ab eis, quemadmodum tota die logici nostri faciunt de quibusdam propositionibus, que ad exemplum logicalibus interseruntur; puta de hac: triangulus habet tres duobus rectis equales. Et ideo dico quod iudicium medium est apprehensionis et appetitus: nam primo res apprehenditur, deinde apprehensa bona vel mala iudicatur, et ultimo iudicans prosequitur sive fugit. Si ergo iudicium moveat omnino appetitum et nullo modo preveniatur ab eo, liberum est; si vero ab appetitu quocunque modo preveniente iudicium moveatur, liberum esse non potest, quia non a se, sed ab alio captivum trahitur. Et hinc est quod bruta iudicium liberum habere non possunt, quia eorum iudicia semper ab appetitu preveniuntur. Et hinc etiam patere potest quod substantie intellectuales, quarum sunt inmutabiles voluntates, necnon anime separate bene hinc abeuntes, libertatem arbitrii ob inmutabilitatem voluntatis non amictunt, sed perfectissime atque potissime hoc retinent. Hoc viso, iterum manifestum esse potest quod hec libertas sive principium hoc totius nostre libertatis est maximum donum humane nature a Deo collatum - sicut in Paradiso Comedie iam dixi quia per ipsum hic felicitamur ut homines, per ipsum alibi felicitamur ut dii. Quod si ita est, quis erit qui humanum genus optime se habere non dicat, cum potissime hoc principio possit uti? Sed existens sub Monarcha est potissime liberum. Propter quod sciendum quod illud est liberum quod «sui met et non alterius gratia est», ut Phylosopho placet in hiis que De simpliciter ente. Nam illud quod est alterius gratia necessitatur ab illo cuius gratia est, sicut via necessitatur a termino. Genus humanum solum imperante Monarcha sui et non alterius gratia est: tunc enim solum politie diriguntur oblique - democratie scilicet, oligarchie atque tyrampnides - que in servitutem cogunt genus humanum, ut patet discurrenti per omnes, et politizant reges, aristocratici quos optimates vocant, et populi libertatis zelatores; quia cum Monarcha maxime diligat homines, ut iam tactum est, vult omnes homines bonos fieri: quod esse non potest apud oblique politizantes. Unde Phylosophus in suis Politicis ait quod in politia obliqua bonus homo est malus civis, in recta vero bonus homo et civis bonus convertuntur. Et huiusmodi politie recte libertatem intendunt, scilicet ut homines propter se sint. Non enim cives propter consules nec gens propter regem, sed e converso consules propter cives et rex propter gentem; quia quemadmodum non politia ad leges, quinymo leges ad politiam ponuntur, sic secundum legem viventes non ad legislatorem ordinantur, sed magis ille ad hos, ut etiam Phylosopho placet in hiis que de presenti materia nobis ab eo relicta sunt. Hinc etiam patet quod, quamvis consul sive rex respectu vie sint domini aliorum, respectu autem termini aliorum ministri sunt, et maxime Monarcha, qui minister omnium proculdubio habendus est. Hinc etiam iam innotescere potest quod Monarcha necessitatur a fine sibi prefixo in legibus ponendis. Ergo genus humanum sub Monarcha existens optime se habet; ex quo sequitur quod ad bene esse mundi Monarchiam necesse est esse. +Et humanum genus potissime liberum optime se habet. Hoc erit manifestum, si principium pateat libertatis. Propter quod sciendum quod principium primum nostre libertatis est libertas arbitrii, quam multi habent in ore, in intellectu vero pauci. Veniunt nanque usque ad hoc: ut dicant liberum arbitrium esse liberum de voluntate iudicium. Et verum dicunt; sed importatum per verba longe est ab eis, quemadmodum tota die logici nostri faciunt de quibusdam propositionibus, que ad exemplum logicalibus interseruntur; puta de hac: triangulus habet tres duobus rectis equales. Et ideo dico quod iudicium medium est apprehensionis et appetitus: nam primo res apprehenditur, deinde apprehensa bona vel mala iudicatur, et ultimo iudicans prosequitur sive fugit. Si ergo iudicium moveat omnino appetitum et nullo modo preveniatur ab eo, liberum est; si vero ab appetitu quocunque modo preveniente iudicium moveatur, liberum esse non potest, quia non a se, sed ab alio captivum trahitur. Et hinc est quod bruta iudicium liberum habere non possunt, quia eorum iudicia semper ab appetitu preveniuntur. Et hinc etiam patere potest quod substantie intellectuales, quarum sunt inmutabiles voluntates, necnon anime separate bene hinc abeuntes, libertatem arbitrii ob inmutabilitatem voluntatis non amictunt, sed perfectissime atque potissime hoc retinent. Hoc viso, iterum manifestum esse potest quod hec libertas sive principium hoc totius nostre libertatis est maximum donum humane nature a Deo collatum–sicut in Paradiso Comedie iam dixi quia per ipsum hic felicitamur ut homines, per ipsum alibi felicitamur ut dii. Quod si ita est, quis erit qui humanum genus optime se habere non dicat, cum potissime hoc principio possit uti? Sed existens sub Monarcha est potissime liberum. Propter quod sciendum quod illud est liberum quod *sui met et non alterius gratia est*, ut Phylosopho placet in hiis que De simpliciter ente. Nam illud quod est alterius gratia necessitatur ab illo cuius gratia est, sicut via necessitatur a termino. Genus humanum solum imperante Monarcha sui et non alterius gratia est: tunc enim solum politie diriguntur oblique - democratie scilicet, oligarchie atque tyrampnides–que in servitutem cogunt genus humanum, ut patet discurrenti per omnes, et politizant reges, aristocratici quos optimates vocant, et populi libertatis zelatores; quia cum Monarcha maxime diligat homines, ut iam tactum est, vult omnes homines bonos fieri: quod esse non potest apud oblique politizantes. Unde Phylosophus in suis Politicis ait quod in politia obliqua bonus homo est malus civis, in recta vero bonus homo et civis bonus convertuntur. Et huiusmodi politie recte libertatem intendunt, scilicet ut homines propter se sint. Non enim cives propter consules nec gens propter regem, sed e converso consules propter cives et rex propter gentem; quia quemadmodum non politia ad leges, quinymo leges ad politiam ponuntur, sic secundum legem viventes non ad legislatorem ordinantur, sed magis ille ad hos, ut etiam Phylosopho placet in hiis que de presenti materia nobis ab eo relicta sunt. Hinc etiam patet quod, quamvis consul sive rex respectu vie sint domini aliorum, respectu autem termini aliorum ministri sunt, et maxime Monarcha, qui minister omnium proculdubio habendus est. Hinc etiam iam innotescere potest quod Monarcha necessitatur a fine sibi prefixo in legibus ponendis. Ergo genus humanum sub Monarcha existens optime se habet; ex quo sequitur quod ad bene esse mundi Monarchiam necesse est esse. -Adhuc, ille qui potest esse optime dispositus ad regendum, optime alios disponere potest: nam in omni actione principaliter intenditur ab agente, sive necessitate nature sive voluntarie agat, propriam similitudinem explicare. Unde fit quod omne agens, in quantum huiusmodi, delectatur; quia, cum omne quod est appetat suum esse, ac in agendo agentis esse quodammodo amplietur, sequitur de necessitate delectatio, quia delectatio rei desiderate semper annexa est. Nichil igitur agit nisi tale existens quale patiens fieri debet; propter quod Phylosophus in hiis que De simpliciter ente; quod si aliter aliquid agere conetur, frustra conatur. Et hinc destrui potest error illorum qui bona loquendo et mala operando credunt alios vita et moribus informare, non advertentes quod plus persuaserunt manus Iacob quam verba, licet ille falsum, illa verum persuaderent. Ex quibus colligitur quod optime dispositum esse oportet, optime alios disponere volentem. Sed Monarcha solus est ille qui potest optime esse dispositus ad regendum. Quod sic declaratur: unaqueque res eo facilius et perfectius ad habitum et ad operationem disponitur, quo minus in ea est de contrarietate ad talem dispositionem; unde facilius et perfectius veniunt ad habitum phylosophice veritatis qui nichil unquam audiverunt, quam qui audiverunt per tempora et falsis oppinionibus imbuti sunt. Cum ergo Monarcha nullam cupiditatis occasionem habere possit vel saltem minimam inter mortales, ut superius est ostensum, quod ceteris principibus non contingit, et cupiditas ipsa sola sit corruptiva iudicii et iustitie prepeditiva, consequens est quod ipse vel omnino vel maxime bene dispositus ad regendum esse potest, quia inter ceteros iudicium et iustitiam potissime habere potest: que duo principalissime legis latori et legis executori conveniunt, testante rege illo sanctissimo cum convenientia regi et filio regis postulabat a Deo. Bene igitur dictum est cum dicitur in subassumpta quod Monarcha solus est ille, qui potest esse optime dispositus ad regendum: ergo Monarcha solus optime alios disponere potest. Ex quo sequitur quod ad optimam mundi dispositionem Monarchia sit necessaria. +Adhuc, ille qui potest esse optime dispositus ad regendum, optime alios disponere potest: nam in omni actione principaliter intenditur ab agente, sive necessitate nature sive voluntarie agat, propriam similitudinem explicare. Unde fit quod omne agens, in quantum huiusmodi, delectatur; quia, cum omne quod est appetat suum esse, ac in agendo agentis esse quodammodo amplietur, sequitur de necessitate delectatio, quia delectatio rei desiderate semper annexa est. Nichil igitur agit nisi tale existens quale patiens fieri debet; propter quod Phylosophus in hiis que De simpliciter ente: *Omne* inquit *quod reducitur de potentia in actum, reducitur per tale existens actu*; quod si aliter aliquid agere conetur, frustra conatur. Et hinc destrui potest error illorum qui bona loquendo et mala operando credunt alios vita et moribus informare, non advertentes quod plus persuaserunt manus Iacob quam verba, licet ille falsum, illa verum persuaderent. Unde Phylosophus ad Nicomacum: *De hiis enim* inquit *que in passionibus et actionibus, sermones minus sunt credibiles operibus*. Hinc etiam dicebatur de celo peccatori David: *Quare tu enarras iustitias meas?*, quasi diceret: Frustra loqueris, cum tu sis alius ab eo quod loqueris. Ex quibus colligitur quod optime dispositum esse oportet, optime alios disponere volentem. Sed Monarcha solus est ille qui potest optime esse dispositus ad regendum. Quod sic declaratur: unaqueque res eo facilius et perfectius ad habitum et ad operationem disponitur, quo minus in ea est de contrarietate ad talem dispositionem; unde facilius et perfectius veniunt ad habitum phylosophice veritatis qui nichil unquam audiverunt, quam qui audiverunt per tempora et falsis oppinionibus imbuti sunt. Propter quod bene Galienus inquit *tales duplici tempore indigere ad scientiam acquirendam*. Cum ergo Monarcha nullam cupiditatis occasionem habere possit vel saltem minimam inter mortales, ut superius est ostensum, quod ceteris principibus non contingit, et cupiditas ipsa sola sit corruptiva iudicii et iustitie prepeditiva, consequens est quod ipse vel omnino vel maxime bene dispositus ad regendum esse potest, quia inter ceteros iudicium et iustitiam potissime habere potest: que duo principalissime legis latori et legis executori conveniunt, testante rege illo sanctissimo cum convenientia regi et filio regis postulabat a Deo: *Deus* inquiebat *iudicium tuum regi da et iustitiam tuam filio regis*. Bene igitur dictum est cum dicitur in subassumpta quod Monarcha solus est ille, qui potest esse optime dispositus ad regendum: ergo Monarcha solus optime alios disponere potest. Ex quo sequitur quod ad optimam mundi dispositionem Monarchia sit necessaria. -Et quod potest fieri per unum, melius est per unum fieri quam per plura. Quod sic declaratur: sit unum, per quod aliquid fieri potest, A, et sint plura, per que similiter illud fieri potest, A et B; si ergo illud idem quod fit per A et B potest fieri per A tantum, frustra ibi assummitur B, quia ex ipsius assumptione nichil sequitur, cum prius illud idem fiebat per A solum. Et cum omnis talis assumptio sit otiosa sive superflua, et omne superfluum Deo et nature displiceat, et omne quod Deo et nature displicet sit malum, ut manifestum est de se, sequitur non solum melius esse fieri per unum, si fieri potest, quam fieri per plura, sed quod fieri per unum est bonum, per plura simpliciter malum. Preterea, res dicitur melior per esse propinquior optime; et finis habet rationem optimi; sed fieri per unum est propinquius fini: ergo est melius. Et quod sit propinquius patet sic: sit finis C; fieri per unum A; per plura A et B: manifestum est quod longior est via ab A per B in C, quam ab A tantum in C. Sed humanum genus potest regi per unum suppremum principem, qui est Monarcha. Propter quod advertendum sane quod cum dicitur, non sic intelligendum est, ut minima iudicia cuiuscunque municipii ab illo uno inmediate prodire possint: cum etiam leges municipales quandoque deficiant et opus habeant directivo, ut patet per Phylosophum in quinto ad Nicomacum epyikiam commendantem. Habent namque nationes, regna et civitates intra se proprietates, quas legibus differentibus regulari oportet: est enim lex regula directiva vite. Aliter quippe regulari oportet Scithas qui, extra septimum clima viventes et magnam dierum et noctium inequalitatem patientes, intolerabili quasi algore frigoris premuntur, et aliter Garamantes qui, sub equinoctiali habitantes et coequatam semper lucem diurnam noctis tenebris habentes, ob estus aeris nimietatem vestimentis operiri non possunt. Sed sic intelligendum est: ut humanum genus secundum sua comunia, que omnibus competunt, ab eo regatur et comuni regula gubernetur ad pacem. Quam quidem regulam sive legem particulares principes ab eo recipere debent, tanquam intellectus practicus ad conclusionem operativam recipit maiorem propositionem ab intellectu speculativo, et sub illa particularem, que proprie sua est, assummit et particulariter ad operationem concludit. Et hoc non solum possibile est uni, sed necesse est ab uno procedere, ut omnis confusio de principiis universalibus auferatur. Hoc etiam factum fuisse per ipsum ipse Moyses in lege conscribit, qui, assumptis primatibus de tribubus filiorum Israel, eis inferiora iudicia relinquebat, superiora et comuniora sibi soli reservans, quibus comunioribus utebantur primates per tribus, secundum quod unicuique tribui competebat. Ergo melius est humanum genus per unum regi quam per plura, et sic per Monarcham qui unicus est princeps; et si melius, Deo acceptabilius, cum Deus semper velit quod melius est. Et cum duorum tantum inter se idem sit melius et optimum, consequens est non solum Deo esse acceptabilius hoc, inter hoc unum et hoc plura, sed acceptabilissimum. Unde sequitur humanum genus optime se habere cum ab uno regitur; et sic ad bene esse mundi necesse est Monarchiam esse. +Et quod potest fieri per unum, melius est per unum fieri quam per plura. Quod sic declaratur: sit unum, per quod aliquid fieri potest, A, et sint plura, per que similiter illud fieri potest, A et B; si ergo illud idem quod fit per A et B potest fieri per A tantum, frustra ibi assummitur B, quia ex ipsius assumptione nichil sequitur, cum prius illud idem fiebat per A solum. Et cum omnis talis assumptio sit otiosa sive superflua, et omne superfluum Deo et nature displiceat, et omne quod Deo et nature displicet sit malum, ut manifestum est de se, sequitur non solum melius esse fieri per unum, si fieri potest, quam fieri per plura, sed quod fieri per unum est bonum, per plura simpliciter malum. Preterea, res dicitur melior per esse propinquior optime; et finis habet rationem optimi; sed fieri per unum est propinquius fini: ergo est melius. Et quod sit propinquius patet sic: sit finis C; fieri per unum A; per plura A et B: manifestum est quod longior est via ab A per B in C, quam ab A tantum in C. Sed humanum genus potest regi per unum suppremum principem, qui est Monarcha. Propter quod advertendum sane quod cum dicitur humanum genus potest regi per unum suppremum principem, non sic intelligendum est, ut minima iudicia cuiuscunque municipii ab illo uno inmediate prodire possint: cum etiam leges municipales quandoque deficiant et opus habeant directivo, ut patet per Phylosophum in quinto ad Nicomacum epyikiam commendantem. Habent nanque nationes, regna et civitates intra se proprietates, quas legibus differentibus regulari oportet: est enim lex regula directiva vite. Aliter quippe regulari oportet Scithas qui, extra septimum clima viventes et magnam dierum et noctium inequalitatem patientes, intolerabili quasi algore frigoris premuntur, et aliter Garamantes qui, sub equinoctiali habitantes et coequatam semper lucem diurnam noctis tenebris habentes, ob estus aeris nimietatem vestimentis operiri non possunt. Sed sic intelligendum est: ut humanum genus secundum sua comunia, que omnibus competunt, ab eo regatur et comuni regula gubernetur ad pacem. Quam quidem regulam sive legem particulares principes ab eo recipere debent, tanquam intellectus practicus ad conclusionem operativam recipit maiorem propositionem ab intellectu speculativo, et sub illa particularem, que proprie sua est, assummit et particulariter ad operationem concludit. Et hoc non solum possibile est uni, sed necesse est ab uno procedere, ut omnis confusio de principiis universalibus auferatur. Hoc etiam factum fuisse per ipsum ipse Moyses in lege conscribit, qui, assumptis primatibus de tribubus filiorum Israel, eis inferiora iudicia relinquebat, superiora et comuniora sibi soli reservans, quibus comunioribus utebantur primates per tribus, secundum quod unicuique tribui competebat. Ergo melius est humanum genus per unum regi quam per plura, et sic per Monarcham qui unicus est princeps; et si melius, Deo acceptabilius, cum Deus semper velit quod melius est. Et cum duorum tantum inter se idem sit melius et optimum, consequens est non solum Deo esse acceptabilius hoc, inter hoc unum et hoc plura, sed acceptabilissimum. Unde sequitur humanum genus optime se habere cum ab uno regitur; et sic ad bene esse mundi necesse est Monarchiam esse. + +Item dico quod ens et unum et bonum gradatim se habent secundum quintum modum dicendi prius. Ens enim natura precedit unum, unum vero bonum: maxime enim ens maxime est unum, et maxime unum maxime bonum; et quanto aliquid a maxime ente elongatur, tanto et ab esse unum et per consequens ab esse bonum. Propter quod in omni genere rerum illud est optimum quod est maxime unum, ut Phylosopho placet in hiis que De simpliciter ente. Unde fit quod unum esse videtur esse radix eius quod est esse bonum, et multa esse eius quod est esse malum; qua re Pictagoras in correlationibus suis ex parte boni ponebat unum, ex parte vero mali plurale, ut patet in primo eorum que De simpliciter ente. Hinc videri potest quod peccare nichil est aliud quam progredi ab uno spreto ad multa; quod quidem Psalmista videbat dicens: *A fructu frumenti, vini et olei multiplicati sunt*. Constat igitur quod omne quod est bonum per hoc est bonum: quod in uno consistit. Et cum concordia, in quantum huiusmodi, sit quoddam bonum, manifestum est ipsam consistere in aliquo uno tanquam in propria radice. Que quidem radix apparebit, si natura vel ratio concordie summatur: est enim concordia uniformis motus plurium voluntatum; in qua quidem ratione apparet unitatem voluntatum, que per uniformem motum datur intelligi, concordie radicem esse vel ipsam concordiam. Nam, sicut plures glebas diceremus concordes propter condescendere omnes ad medium, et plures flammas propter coadscendere omnes ad circunferentiam, si voluntarie hoc facerent; ita homines plures concordes dicimus propter simul moveri secundum velle ad unum quod est formaliter in suis voluntatibus, sicut qualitas una formaliter in glebis, scilicet gravitas, et una in flammis, scilicet levitas. Nam virtus volitiva potentia quedam est, sed speties boni apprehensi forma est eius: que quidem forma, quemadmodum et alie, una in se, multiplicatur secundum multiplicationem materie recipientis, ut anima et numerus et alie forme compositioni contingentes. -Item dico quod ens et unum et bonum gradatim se habent secundum quintum modum dicendi prius. Ens enim natura precedit unum, unum vero bonum: maxime enim ens maxime est unum, et maxime unum maxime bonum; et quanto aliquid a maxime ente elongatur, tanto et ab esse unum et per consequens ab esse bonum. Propter quod in omni genere rerum illud est optimum quod est maxime unum, ut Phylosopho placet in hiis que De simpliciter ente. Unde fit quod unum esse videtur esse radix eius quod est esse bonum, et multa esse eius quod est esse malum; qua re Pictagoras in correlationibus suis ex parte boni ponebat unum, ex parte vero mali plurale, ut patet in primo eorum que De simpliciter ente. Hinc videri potest quod peccare nichil est aliud quam progredi ab uno spreto ad multa; quod quidem Psalmista videbat dicens. Constat igitur quod omne quod est bonum per hoc est bonum: quod in uno consistit. Et cum concordia, in quantum huiusmodi, sit quoddam bonum, manifestum est ipsam consistere in aliquo uno tanquam in propria radice. Que quidem radix apparebit, si natura vel ratio concordie summatur: est enim concordia uniformis motus plurium voluntatum; in qua quidem ratione apparet unitatem voluntatum, que per uniformem motum datur intelligi, concordie radicem esse vel ipsam concordiam. Nam, sicut plures glebas diceremus concordes propter condescendere omnes ad medium, et plures flammas propter coadscendere omnes ad circunferentiam, si voluntarie hoc facerent; ita homines plures concordes dicimus propter simul moveri secundum velle ad unum quod est formaliter in suis voluntatibus, sicut qualitas una formaliter in glebis, scilicet gravitas, et una in flammis, scilicet levitas. Nam virtus volitiva potentia quedam est, sed speties boni apprehensi forma est eius: que quidem forma, quemadmodum et alie, una in se, multiplicatur secundum multiplicationem materie recipientis, ut anima et numerus et alie forme compositioni contingentes. Hiis premissis propter declarationem assummende propositionis ad propositum, sic arguatur: omnis concordia dependet ab unitate que est in voluntatibus; genus humanum optime se habens est quedam concordia; nam, sicut unus homo optime se habens et quantum ad animam et quantum ad corpus est concordia quedam, et similiter domus, civitas et regnum, sic totum genus humanum; ergo genus humanum optime se habens ab unitate que est in voluntatibus dependet. Sed hoc esse non potest nisi sit voluntas una, domina et regulatrix omnium aliarum in unum, cum mortalium voluntates propter blandas adolescentie delectationes indigeant directivo, ut in ultimis ad Nicomacum docet Phylosophus. Nec ista una potest esse, nisi sit princeps unus omnium, cuius voluntas domina et regulatrix aliarum omnium esse possit. Quod si omnes consequentie superiores vere sunt, quod sunt, necesse est ad optime se habere humanum genus esse in mundo Monarcham, et per consequens Monarchiam ad bene esse mundi. -Rationibus omnibus supra positis experientia memorabilis attestatur: status videlicet illius mortalium quem Dei Filius, in salutem hominis hominem assumpturus, vel expectavit vel cum voluit ipse disposuit. Nam si a lapsu primorum parentum, qui diverticulum fuit totius nostre deviationis, dispositiones hominum et tempora recolamus, non inveniemus nisi sub divo Augusto monarcha, existente Monarchia perfecta, mundum undique fuisse quietum. Et quod tunc humanum genus fuerit felix in pacis universalis tranquillitate hoc ystoriographi omnes, hoc poete illustres, hoc etiam scriba mansuetudinis Cristi testari dignatus est; et denique Paulus statum illum felicissimum appellavit. Vere tempus et temporalia queque plena fuerunt, quia nullum nostre felicitatis ministerium ministro vacavit. Qualiter autem se habuerit orbis ex quo tunica ista inconsutilis cupiditatis ungue scissuram primitus passa est, et legere possumus et utinam non videre. O genus humanum, quantis procellis atque iacturis quantisque naufragiis agitari te necesse est dum, bellua multorum capitum factum, in diversa conaris! -Intellectu egrotas utroque, similiter et affectu: rationibus irrefragabilibus intellectum superiorem non curas, nec experientie vultu inferiorem, sed nec affectum dulcedine divine suasionis, cum per tubam Sancti Spiritus tibi effletur. +Rationibus omnibus supra positis experientia memorabilis attestatur: status videlicet illius mortalium quem Dei Filius, in salutem hominis hominem assumpturus, vel expectavit vel cum voluit ipse disposuit. Nam si a lapsu primorum parentum, qui diverticulum fuit totius nostre deviationis, dispositiones hominum et tempora recolamus, non inveniemus nisi sub divo Augusto monarcha, existente Monarchia perfecta, mundum undique fuisse quietum. Et quod tunc humanum genus fuerit felix in pacis universalis tranquillitate hoc ystoriographi omnes, hoc poete illustres, hoc etiam scriba mansuetudinis Cristi testari dignatus est; et denique Paulus *plenitudinem temporis* statum illum felicissimum appellavit. Vere tempus et temporalia queque plena fuerunt, quia nullum nostre felicitatis ministerium ministro vacavit. Qualiter autem se habuerit orbis ex quo tunica ista inconsutilis cupiditatis ungue scissuram primitus passa est, et legere possumus et utinam non videre. O genus humanum, quantis procellis atque iacturis quantisque naufragiis agitari te necesse est dum, bellua multorum capitum factum, in diversa conaris! -Sicut ad faciem cause non pertingentes novum effectum comuniter admiramur, sic, cum causam cognoscimus, eos qui sunt in admiratione restantes quadam derisione despicimus. Admirabar equidem aliquando romanum populum in orbe terrarum sine ulla resistentia fuisse prefectum, cum, tantum superficialiter intuens, illum nullo iure sed armorum tantummodo violentia obtinuisse arbitrabar. Sed postquam medullitus oculos mentis infixi et per efficacissima signa divinam providentiam hoc effecisse cognovi, admiratione cedente, derisiva quedam supervenit despectio, cum gentes noverim contra romani populi preheminentiam fremuisse, cum videam populos vana meditantes, ut ipse solebam, cum insuper doleam reges et principes in hoc unico concordantes: ut adversentur Domino suo et Uncto suo, romano principi. Propter quod derisive, non sine dolore quodam, cum illo clamare possum pro populo glorioso, pro Cesare, qui pro Principe celi clamabat. Verum quia naturalis amor diuturnam esse derisionem non patitur, sed, ut sol estivus qui disiectis nebulis matutinis oriens luculenter irradiat, derisione omissa, lucem correctionis effundere mavult, ad dirumpendum vincula ignorantie regum atque principum talium, ad ostendendum genus humanum liberum a iugo ipsorum, cum Propheta sanctissimo me me subsequenter hortabor subsequentia subassummens. Hec equidem duo fient sufficienter, si secundam partem presentis propositi prosecutus fuero, et instantis questionis veritatem ostendero. Nam per hoc quod romanum Imperium de iure fuisse monstrabitur, non solum ab oculis regum et principum, qui gubernacula publica sibi usurpant, hoc ipsum de romano populo mendaciter extimantes, ignorantie nebula eluetur, sed mortales omnes esse se liberos a iugo sic usurpantium recognoscent. Veritas autem questionis patere potest non solum lumine rationis humane, sed etiam radio divine auctoritatis: que duo cum simul ad unum concurrunt, celum et terram simul assentire necesse est. Igitur fiducie prenotate innixus et testimonio rationis et auctoritatis prefretus, ad secundam questionem dirimendam ingredior. +Intellectu egrotas utroque, similiter et affectu: rationibus irrefragabilibus intellectum superiorem non curas, nec experientie vultu inferiorem, sed nec affectum dulcedine divine suasionis, cum per tubam Sancti Spiritus tibi effletur: *Ecce quam bonum et quam iocundum, habitare fratres in unum*. -Postquam sufficienter, secundum quod materia patitur, de veritate prime dubitationis inquisitum est, instat nunc de veritate secunde inquirere: hoc est utrum romanus populus de iure sibi asciverit Imperii dignitatem; cuius quidem inquisitionis principium est videre que sit illa veritas, in quam rationes inquisitionis presentis velut in principium proprium reducantur. Sciendum est igitur quod, quemadmodum ars in triplici gradu invenitur, in mente scilicet artificis, in organo et in materia formata per artem, sic et naturam in triplici gradu possumus intueri. Est enim natura in mente primi motoris, qui Deus est; deinde in celo, tanquam in organo quo mediante similitudo bonitatis ecterne in fluitantem materiam explicatur. Et quemadmodum, perfecto existente artifice atque optime organo se habente, si contingat peccatum in forma artis, materie tantum imputandum est, sic, cum Deus ultimum perfectionis actingat et instrumentum eius, quod celum est, nullum debite perfectionis patiatur defectum, ut ex hiis patet que de celo phylosophamur, restat quod quicquid in rebus inferioribus est peccatum, ex parte materie subiacentis peccatum sit et preter intentionem Dei naturantis et celi; et quod quicquid est in rebus inferioribus bonum, cum ab ipsa materia esse non possit, sola potentia existente, per prius ab artifice Deo sit et secundario a celo, quod organum est artis divine, quam naturam comuniter appellant. Ex hiis iam liquet quod ius, cum sit bonum, per prius in mente Dei est; et, cum omne quod in mente Dei est sit Deus, iuxta illud, et Deus maxime se ipsum velit, sequitur quod ius a Deo, prout in eo est, sit volitum. Et cum voluntas et volitum in Deo sit idem, sequitur ulterius quod divina voluntas sit ipsum ius. Et iterum ex hoc sequitur quod ius in rebus nichil est aliud quam similitudo divine voluntatis; unde fit quod quicquid divine voluntati non consonat, ipsum ius esse non possit, et quicquid divine voluntati est consonum, ius ipsum sit. Quapropter querere utrum de iure factum sit aliquid, licet alia verba sint, nichil tamen aliud queritur quam utrum factum sit secundum quod Deus vult. Hoc ergo supponatur, quod illud quod Deus in hominum sotietate vult, illud pro vero atque sincero iure habendum sit. Preterea meminisse oportet quod, ut Phylosophus docet in primis ad Nicomacum, non similiter in omni materia certitudo querenda est, sed secundum quod natura rei subiecte recipit. Propter quod sufficienter argumenta sub invento principio procedent, si ex manifestis signis atque sapientum autoritatibus ius illius populi gloriosi queratur. Voluntas quidem Dei per se invisibilis est; et invisibilia Dei; nam, occulto existente sigillo, cera impressa de illo quamvis occulto tradit notitiam manifestam. Nec mirum si divina voluntas per signa querenda est, cum etiam humana extra volentem non aliter quam per signa cernatur. +*Quare fremuerunt gentes, et populi meditati sunt inania? Astiterunt reges terre, et principes convenerunt in unum, adversus Dominum et adversus Cristum eius. Dirumpamus vincula eorum, et proiciamus a nobis iugum ipsorum*. -Dico igitur ad questionem quod romanus populus de iure, non usurpando, Monarche offitium, quod Imperium dicitur, sibi super mortales omnes ascivit. Quod quidem primo sic probatur: nobilissimo populo convenit omnibus aliis preferri; romanus populus fuit nobilissimus; ergo convenit ei omnibus aliis preferri. Assumpta ratione probatur: nam, cum honor sit premium virtutis et omnis prelatio sit honor, omnis prelatio virtutis est premium. Sed constat quod merito virtutis nobilitantur homines, virtutis videlicet proprie vel maiorum. Est enim nobilitas virtus et divitie antique, iuxta Phylosophum in Politicis; et iuxta Iuvenalem. -Que due sententie ad duas nobilitates dantur: propriam scilicet et maiorum. Ergo nobilibus ratione cause premium prelationis conveniens est. Et cum premia sint meritis mensuranda iuxta illud evangelicum, maxime nobili maxime preesse convenit. Subassumptam vero testimonia veterum persuadent; nam divinus poeta noster Virgilius per totam Eneydem gloriosissimum regem Eneam patrem romani populi fuisse testatur in memoriam sempiternam; quod Titus Livius, gestorum romanorum scriba egregius, in prima parte sui voluminis, que a capta Troya summit exordium, contestatur. Qui quidem invictissimus atque piissimus pater quante nobilitatis vir fuerit, non solum sua considerata virtute sed progenitorum suorum atque uxorum, quorum utrorunque nobilitas hereditario iure in ipsum confluxit, explicare nequirem. -Quantum ergo ad propriam eius nobilitatem audiendus est Poeta noster introducens in primo Ilioneum orantem sic. -Audiendus est idem in sexto, qui, cum de Miseno mortuo loqueretur qui fuerat Hectoris minister in bello et post mortem Hectoris Enee ministrum se dederat, dicit ipsum Misenum, comparationem faciens de Enea ad Hectorem, quem pre omnibus Homerus glorificat, ut refert Phylosophus in hiis que de moribus fugiendis ad Nicomacum. Quantum vero ad hereditariam, quelibet pars tripartiti orbis tam avis quam coniugibus illum nobilitasse invenitur. Nam Asya propinquioribus avis, ut Assaraco et aliis qui Frigiam regnaverunt, Asye regionem; unde Poeta noster in tertio. -Europa vero avo antiquissimo, scilicet Dardano: Affrica quoque avia vetustissima, Electra scilicet, nata magni nominis regis Athlantis; ut de ambobus testimonium reddit Poeta noster in octavo, ubi Eneas ad Evandrum sic ait. -Quod autem Dardanus ab Europa originem duxerit, noster Vates in tertio cantat dicens. -Quod vero Athlas de Affrica fuerit, mons in illa suo nomine dictus est testis, quem esse in Affrica dicit Orosius in sua mundi descriptione sic, idest Affrice, quia de ipsa loquebatur. -Similiter etiam coniugio nobilitatum fuisse reperio. Prima namque coniunx Creusa, Priami regis filia, de Asya fuit, ut superius haberi potest per ea que dicta sunt. Et quod fuerit coniunx testimonium perhibet noster Poeta in tertio, ubi Andromache de Ascanio filio Eneam genitorem interrogat sic. -Secunda Dido fuit, regina et mater Cartaginensium in Affrica; et quod fuerit coniunx, Idem noster vaticinatur in quarto; inquit enim de Didone. -Tertia Lavinia fuit, Albanorum Romanorumque mater, regis Latini filia pariter et heres, si verum est testimonium nostri Poete in ultimo, ubi Turnum victum introducit orantem suppliciter ad Eneam sic. +Sicut ad faciem cause non pertingentes novum effectum comuniter admiramur, sic, cum causam cognoscimus, eos qui sunt in admiratione restantes quadam derisione despicimus. Admirabar equidem aliquando romanum populum in orbe terrarum sine ulla resistentia fuisse prefectum, cum, tantum superficialiter intuens, illum nullo iure sed armorum tantummodo violentia obtinuisse arbitrabar. Sed postquam medullitus oculos mentis infixi et per efficacissima signa divinam providentiam hoc effecisse cognovi, admiratione cedente, derisiva quedam supervenit despectio, cum gentes noverim contra romani populi preheminentiam fremuisse, cum videam populos vana meditantes, ut ipse solebam, cum insuper doleam reges et principes in hoc unico concordantes: ut adversentur Domino suo et Uncto suo, romano principi. Propter quod derisive, non sine dolore quodam, cum illo clamare possum pro populo glorioso, pro Cesare, qui pro Principe celi clamabat: *Quare fremuerunt gentes, et populi meditati sunt inania? Astiterunt reges terre, et principes convenerunt in unum, adversus Dominum et adversus Cristum eius*. Verum quia naturalis amor diuturnam esse derisionem non patitur, sed, ut sol estivus qui disiectis nebulis matutinis oriens luculenter irradiat, derisione omissa, lucem correctionis effundere mavult, ad dirumpendum vincula ignorantie regum atque principum talium, ad ostendendum genus humanum liberum a iugo ipsorum, cum Propheta sanctissimo me me subsequenter hortabor subsequentia subassummens: *Dirumpamus* videlicet *vincula eorum, et proiciamus a nobis iugum ipsorum*. Hec equidem duo fient sufficienter, si secundam partem presentis propositi prosecutus fuero, et instantis questionis veritatem ostendero. Nam per hoc quod romanum Imperium de iure fuisse monstrabitur, non solum ab oculis regum et principum, qui gubernacula publica sibi usurpant, hoc ipsum de romano populo mendaciter extimantes, ignorantie nebula eluetur, sed mortales omnes esse se liberos a iugo sic usurpantium recognoscent. Veritas autem questionis patere potest non solum lumine rationis humane, sed etiam radio divine auctoritatis: que duo cum simul ad unum concurrunt, celum et terram simul assentire necesse est. Igitur fiducie prenotate innixus et testimonio rationis et auctoritatis prefretus, ad secundam questionem dirimendam ingredior. + +Postquam sufficienter, secundum quod materia patitur, de veritate prime dubitationis inquisitum est, instat nunc de veritate secunde inquirere: hoc est utrum romanus populus de iure sibi asciverit Imperii dignitatem; cuius quidem inquisitionis principium est videre que sit illa veritas, in quam rationes inquisitionis presentis velut in principium proprium reducantur. Sciendum est igitur quod, quemadmodum ars in triplici gradu invenitur, in mente scilicet artificis, in organo et in materia formata per artem, sic et naturam in triplici gradu possumus intueri. Est enim natura in mente primi motoris, qui Deus est; deinde in celo, tanquam in organo quo mediante similitudo bonitatis ecterne in fluitantem materiam explicatur. Et quemadmodum, perfecto existente artifice atque optime organo se habente, si contingat peccatum in forma artis, materie tantum imputandum est, sic, cum Deus ultimum perfectionis actingat et instrumentum eius, quod celum est, nullum debite perfectionis patiatur defectum, ut ex hiis patet que de celo phylosophamur, restat quod quicquid in rebus inferioribus est peccatum, ex parte materie subiacentis peccatum sit et preter intentionem Dei naturantis et celi; et quod quicquid est in rebus inferioribus bonum, cum ab ipsa materia esse non possit, sola potentia existente, per prius ab artifice Deo sit et secundario a celo, quod organum est artis divine, quam naturam comuniter appellant. Ex hiis iam liquet quod ius, cum sit bonum, per prius in mente Dei est; et, cum omne quod in mente Dei est sit Deus, iuxta illud Quod factum est in ipso vita erat, et Deus maxime se ipsum velit, sequitur quod ius a Deo, prout in eo est, sit volitum. Et cum voluntas et volitum in Deo sit idem, sequitur ulterius quod divina voluntas sit ipsum ius. Et iterum ex hoc sequitur quod ius in rebus nichil est aliud quam similitudo divine voluntatis; unde fit quod quicquid divine voluntati non consonat, ipsum ius esse non possit, et quicquid divine voluntati est consonum, ius ipsum sit. Quapropter querere utrum de iure factum sit aliquid, licet alia verba sint, nichil tamen aliud queritur quam utrum factum sit secundum quod Deus vult. Hoc ergo supponatur, quod illud quod Deus in hominum sotietate vult, illud pro vero atque sincero iure habendum sit. Preterea meminisse oportet quod, ut Phylosophus docet in primis ad Nicomacum, non similiter in omni materia certitudo querenda est, sed secundum quod natura rei subiecte recipit. Propter quod sufficienter argumenta sub invento principio procedent, si ex manifestis signis atque sapientum autoritatibus ius illius populi gloriosi queratur. Voluntas quidem Dei per se invisibilis est; et invisibilia Dei *per ea que facta sunt intellecta conspiciuntur*; nam, occulto existente sigillo, cera impressa de illo quamvis occulto tradit notitiam manifestam. Nec mirum si divina voluntas per signa querenda est, cum etiam humana extra volentem non aliter quam per signa cernatur. + +Dico igitur ad questionem quod romanus populus de iure, non usurpando, Monarche offitium, quod Imperium dicitur, sibi super mortales omnes ascivit. Quod quidem primo sic probatur: nobilissimo populo convenit omnibus aliis preferri; romanus populus fuit nobilissimus; ergo convenit ei omnibus aliis preferri. Assumpta ratione probatur: nam, cum honor sit premium virtutis et omnis prelatio sit honor, omnis prelatio virtutis est premium. Sed constat quod merito virtutis nobilitantur homines, virtutis videlicet proprie vel maiorum. Est enim nobilitas virtus et divitie antique, iuxta Phylosophum in Politicis; et iuxta Iuvenalem: +*nobilitas animi sola est atque unica virtus*. +Que due sententie ad duas nobilitates dantur: propriam scilicet et maiorum. Ergo nobilibus ratione cause premium prelationis conveniens est. Et cum premia sint meritis mensuranda iuxta illud evangelicum *Eadem mensura qua mensi fueritis, remetietur vobis*, maxime nobili maxime preesse convenit. Subassumptam vero testimonia veterum persuadent; nam divinus poeta noster Virgilius per totam Eneydem gloriosissimum regem Eneam patrem romani populi fuisse testatur in memoriam sempiternam; quod Titus Livius, gestorum romanorum scriba egregius, in prima parte sui voluminis, que a capta Troya summit exordium, contestatur. Qui quidem invictissimus atque piissimus pater quante nobilitatis vir fuerit, non solum sua considerata virtute sed progenitorum suorum atque uxorum, quorum utrorunque nobilitas hereditario iure in ipsum confluxit, explicare nequirem: sed *summa sequar vestigia rerum*. +Quantum ergo ad propriam eius nobilitatem audiendus est Poeta noster introducens in primo Ilioneum orantem sic: +*Rex erat Eneas nobis, quo iustior alter +nec pietate fuit nec bello maior et armis*. +Audiendus est idem in sexto, qui, cum de Miseno mortuo loqueretur qui fuerat Hectoris minister in bello et post mortem Hectoris Enee ministrum se dederat, dicit ipsum Misenum *non inferiora secutum*, comparationem faciens de Enea ad Hectorem, quem pre omnibus Homerus glorificat, ut refert Phylosophus in hiis que de moribus fugiendis ad Nicomacum. Quantum vero ad hereditariam, quelibet pars tripartiti orbis tam avis quam coniugibus illum nobilitasse invenitur. Nam Asya propinquioribus avis, ut Assaraco et aliis qui Frigiam regnaverunt, Asye regionem; unde Poeta noster in tertio: +*Postquam res Asye Priamique evertere gentem +inmeritam visum superis*. +Europa vero avo antiquissimo, scilicet Dardano: Affrica quoque avia vetustissima, Electra scilicet, nata magni nominis regis Athlantis; ut de ambobus testimonium reddit Poeta noster in octavo, ubi Eneas ad Evandrum sic ait: +*Dardanus yliace primus pater urbis et auctor, +Electra, ut Grai perhibent, Athlantide cretus, +advehitur Teucros: Electram maximus Athlas +edidit, ethereos humero qui sustinet orbes*. +Quod autem Dardanus ab Europa originem duxerit, noster Vates in tertio cantat dicens: +*Est locus, Hesperiam Grai cognomine dicunt, +terra antiqua, potens armis atque ubere glebe. +Oenotri coluere viri; nunc fama minores +Ytaliam dixisse ducis de nomine gentem: +hee nobis proprie sedes, hinc Dardanus ortus*. +Quod vero Athlas de Affrica fuerit, mons in illa suo nomine dictus est testis, quem esse in Affrica dicit Orosius in sua mundi descriptione sic: *UItimus autem finis eius est mons Athlas et insule quas Fortunatas vocant*; *eius*, idest Affrice, quia de ipsa loquebatur. +Similiter etiam coniugio nobilitatum fuisse reperio. Prima nanque coniunx Creusa, Priami regis filia, de Asya fuit, ut superius haberi potest per ea que dicta sunt. Et quod fuerit coniunx testimonium perhibet noster Poeta in tertio, ubi Andromache de Ascanio filio Eneam genitorem interrogat sic: +*Quid puer Ascanius ? superatne et vescitur aura, +quem tibi iam Troya peperit fumante Creusa?* +Secunda Dido fuit, regina et mater Cartaginensium in Affrica; et quod fuerit coniunx, Idem noster vaticinatur in quarto; inquit enim de Didone: +Nec iam furtivum Dido meditatur amorem: +*coniugium vocat; hoc pretexit nomine culpam*. +Tertia Lavinia fuit, Albanorum Romanorumque mater, regis Latini filia pariter et heres, si verum est testimonium nostri Poete in ultimo, ubi Turnum victum introducit orantem suppliciter ad Eneam sic: +*Vicisti, et victum tendere palmas +Ausonii videre: tua est Lavinia coniunx*. Que ultima uxor de Ytalia fuit, Europe regione nobilissima. Hiis itaque ad evidentiam subassumpte prenotatis, cui non satis persuasum est romani populi patrem, et per consequens ipsum populum, nobilissimum fuisse sub celo? Aut quem in illo duplici concursu sanguinis a qualibet mundi parte in unum virum predestinatio divina latebit? -Illud quoque quod ad sui perfectionem miraculorum suffragio iuvatur, est a Deo volitum; et per consequens de iure fit. Et quod ista sit vera patet quia, sicut dicit Thomas in tertio suo contra Gentiles, miraculum est quod preter ordinem in rebus comuniter institutum divinitus fit. Unde ipse probat soli Deo competere miracula operari: quod autoritate Moysi roboratur ubi, cum ventum est ad sciniphes, magi Pharaonis naturalibus principiis artificiose utentes et ibi deficientes dixerunt. Si ergo miraculum est inmediata operatio Primi absque cooperatione secundorum agentium - ut ipse Thomas in preallegato libro probat sufficienter - cum in favorem alicuius portenditur, nefas est dicere illud, cui sic favetur, non esse a Deo tanquam beneplacitum sibi provisum. Qua re suum contradictorium concedere sanctum est: romanum Imperium ad sui perfectionem miraculorum suffragio est adiutum; ergo a Deo volitum; et per consequens de iure fuit et est. Quod autem pro romano Imperio perficiendo miracula Deus portenderit, illustrium autorum testimoniis comprobatur. Nam sub Numa Pompilio, secundo Romanorum rege, ritu Gentilium sacrificante, ancile de celo in urbem Deo electam delapsum fuisse Livius in prima parte testatur. Cuius miraculi Lucanus in nono Farsalie meminit incredibilem vim haustri, quam Lybia patitur, ibi describens; ait enim. -Cumque Galli, reliqua urbe iam capta, noctis tenebris confisi Capitolium furtim subirent, quod solum restabat ad ultimum interitum romani nominis, anserem ibi non ante visum cecinisse Gallos adesse atque custodes ad defensandum Capitolium excitasse Livius et multi scriptores illustres concorditer contestantur. Cuius rei memor fuit Poeta noster cum clipeum Enee describeret in octavo; canit enim sic. +Illud quoque quod ad sui perfectionem miraculorum suffragio iuvatur, est a Deo volitum; et per consequens de iure fit. Et quod ista sit vera patet quia, sicut dicit Thomas in tertio suo contra Gentiles, miraculum est quod preter ordinem in rebus comuniter institutum divinitus fit. Unde ipse probat soli Deo competere miracula operari: quod autoritate Moysi roboratur ubi, cum ventum est ad sciniphes, magi Pharaonis naturalibus principiis artificiose utentes et ibi deficientes dixerunt: *Digitus Dei est hic*. Si ergo miraculum est inmediata operatio Primi absque cooperatione secundorum agentium–ut ipse Thomas in preallegato libro probat sufficienter–cum in favorem alicuius portenditur, nefas est dicere illud, cui sic favetur, non esse a Deo tanquam beneplacitum sibi provisum. Qua re suum contradictorium concedere sanctum est: romanum Imperium ad sui perfectionem miraculorum suffragio est adiutum; ergo a Deo volitum; et per consequens de iure fuit et est. Quod autem pro romano Imperio perficiendo miracula Deus portenderit, illustrium autorum testimoniis comprobatur. Nam sub Numa Pompilio, secundo Romanorum rege, ritu Gentilium sacrificante, ancile de celo in urbem Deo electam delapsum fuisse Livius in prima parte testatur. Cuius miraculi Lucanus in nono Farsalie meminit incredibilem vim haustri, quam Lybia patitur, ibi describens; ait enim: +*Sic illa profecto +sacrifico cecidere Nume, que lecta iuventus +patritia cervice movet; spoliaverat hauster, +aut boreas populos ancilia nostra ferentes*. +Cumque Galli, reliqua urbe iam capta, noctis tenebris confisi Capitolium furtim subirent, quod solum restabat ad ultimum interitum romani nominis, anserem ibi non ante visum cecinisse Gallos adesse atque custodes ad defensandum Capitolium excitasse Livius et multi scriptores illustres concorditer contestantur. Cuius rei memor fuit Poeta noster cum clipeum Enee describeret in octavo; canit enim sic: +*In summo custos Tarpeie Manlius arcis +stabat pro templo, et Capitolia celsa tenebat, +Romuleoque recens horrebat regia culmo. +Atque hic auratis volitans argenteus anser +porticibus Gallos in limine adesse canebat. +At cum romana nobilitas, premente Annibale, sic caderet ut +ad finalem romane rei deletionem non restaret nisi Penorum +insultus ad urbem, subita et intolerabili grandine +perturbante victores victoriam sequi non potuisse Livius in +Bello punico inter alia gesta conscribit. +Nonne transitus Clelie mirabilis fuit, cum mulier cumque +captiva, in obsidione Porsenne, abruptis vinculis, miro Dei +auxilio adiuta, transnavit Tyberim, sicut omnes fere scribe +romane rei ad gloriam ipsius commemorant? +Sic Illum prorsus operari decebat qui cuncta sub ordinis +pulcritudine ab ecterno providit, ut qui visibilis erat +miracula pro invisibilibus ostensurus, idem invisibilis pro +visibilibus illa ostenderet*. -Quicunque preterea bonum rei publice intendit, finem iuris intendit. Quodque ita sequatur sic ostenditur: ius est realis et personalis hominis ad hominem proportio, que servata hominum servat sotietatem, et corrupta corrumpit - nam illa Digestorum descriptio non dicit quod quid est iuris, sed describit illud per notitiam utendi illo -; si ergo definitio ista bene quid est et quare comprehendit, et cuiuslibet sotietatis finis est comune sotiorum bonum, necesse est finem cuiusque iuris bonum comune esse; et inpossibile est ius esse, bonum comune non intendens. Propter quod bene Tullius in Prima rethorica: semper - inquit ad utilitatem rei publice leges interpretande sunt. Quod si ad utilitatem eorum qui sunt sub lege leges directe non sunt, leges nomine solo sunt, re autem leges esse non possunt: leges enim oportet homines devincire ad invicem propter comunem utilitatem. Propter quod bene Seneca de lege cum in libro De quatuor virtutibus, legem vinculum dicat. Patet igitur quod quicunque bonum rei publice intendit finem iuris intendit. Si ergo Romani bonum rei publice intenderunt, verum erit dicere finem iuris intendisse. Quod autem romanus populus bonum prefatum intenderit subiciendo sibi orbem terrarum, gesta sua declarant, in quibus, omni cupiditate summota que rei publice semper adversa est, et universali pace cum libertate dilecta, populus ille sanctus pius et gloriosus propria commoda neglexisse videtur, ut publica pro salute humani generis procuraret. Sed quia de intentione omnium ex electione agentium nichil manifestum est extra intendentem nisi per signa exteriora, et sermones inquirendi sunt secundum subiectam materiam - ut iam dictum est - satis in hoc loco habebimus, si de intentione populi romani signa indubitabilia tam in collegiis quam in singularibus personis ostendantur. De collegiis quidem, quibus homines ad rem publicam quodammodo religati esse videntur, sufficit illa sola Ciceronis autoritas in secundis Offitiis. Hec Cicero. -De personis autem singularibus compendiose progrediar. Nunquid non bonum comune intendisse dicendi sunt qui sudore, qui paupertate, qui exilio, qui filiorum orbatione, qui amissione membrorum, qui denique animarum oblatione bonum publicum exaugere conati sunt? Nonne Cincinnatus ille sanctum nobis reliquit exemplum libere deponendi dignitatem in termino cum, assumptus ab aratro, dictator factus est, ut Livius refert, et post victoriam, post triumphum, sceptro imperatorio restituto consulibus, sudaturus post boves ad stivam libere reversus est? Quippe in eius laudem Cicero, contra Epycurum in hiis que De fine bonorum disceptans huius beneficii memor fuit. Nonne Fabritius altum nobis dedit exemplum avaritie resistendi cum, pauper existens, pro fide qua rei publice tenebatur auri grande pondus oblatum derisit, ac derisum, verba sibi convenientia fundens, despexit et refutavit? Huius etiam memoriam confirmavit Poeta noster in sexto cum caneret. -Nunquid non preferendi leges propriis commodis memorabile nobis exemplar Camillus fuit qui, secundum Livium, dampnatus exilio, postquam patriam liberavit obsessam, spolia etiam romana Rome restituit, universo populo reclamante, ab urbe sancta discessit, nec ante reversus est quam sibi repatriandi licentia de auctoritate senatus allata est? Et hunc magnanimum Poeta commendat in sexto cum dicit. -Nonne filios an non omnes alios postponendos patrie libertati Brutus ille primus edocuit, quem Livius dicit, consulem existentem, proprios filios cum hostibus conspirantes morti dedisse? Cuius gloria renovatur in sexto Poete nostri de ipso canentis. -Quid non audendum pro patria nobis Mutius persuasit cum incautum Porsennam invasit, cum deinde manum errantem, non alio vultu quam si hostem cruciari videret, suam adhuc, cremari aspiciebat? Quod etiam Livius admiratur testificando. Accedunt nunc ille sacratissime victime Deciorum, qui pro salute publica devotas animas posuerunt, ut Livius, non quantum est dignum, sed quantum potest glorificando renarrat; accedit et illud inenarrabile sacrifitium severissimi vere libertatis tutoris Marci Catonis. Quorum alteri pro salute patrie mortis tenebras non horruerunt; alter, ut mundo libertatis amores accenderet, quanti libertas esset ostendit dum e vita liber decedere maluit quam sine libertate manere in illa. Horum omnium nomen egregium voce Tullii recalescit. -Declarata igitur duo sunt; quorum unum est, quod quicunque bonum rei publice intendit finem iuris intendit: aliud est, quod romanus populus subiciendo sibi orbem bonum publicum intendit. Nunc arguatur ad propositum sic: quicunque finem iuris intendit cum iure graditur; romanus populus subiciendo sibi orbem finem iuris intendit, ut manifeste per superiora in isto capitulo est probatum: ergo romanus populus subiciendo sibi orbem cum iure hoc fecit, et per consequens de iure sibi ascivit Imperii dignitatem. Que conclusio ut ex omnibus manifestis illata sit, manifestandum est hoc quod dicitur: quod quicunque finem iuris intendit cum iure graditur. Ad cuius evidentiam advertendum quod quelibet res est propter aliquem finem; aliter esset otiosa, quod esse non potest, ut superius dicebatur. Et quemadmodum omnis res est ad proprium finem, sic omnis finis propriam habet rem cuius est finis; unde inpossibile est aliqua duo per se loquendo, in quantum duo, finem eundem intendere: sequeretur enim idem inconveniens, quod alterum scilicet esset frustra. Cum ergo iuris finis quidam sit - ut iam declaratum est - necesse est fine illo posito ius poni, cum sit proprius et per se iuris effectus. Et cum in omni consequentia inpossibile sit habere antecedens absque consequente, ut hominem sine animali, sicut patet construendo et destruendo, inpossibile est iuris finem querere sine iure, cum quelibet res ad proprium finem se habeat velut consequens ad antecedens: nam inpossibile est bonam valetudinem membrorum actingere sine sanitate. Propter quod evidentissime patet quod finem iuris intendentem oportet cum iure intendere; nec valet instantia que de verbis Phylosophi eubuliam pertractantis elici solet. Nam si ex falsis verum quodammodo concluditur, hoc est per accidens, in quantum illud verum importatur per voces illationis; per se enim verum nunquam sequitur ex falsis, signa tamen veri bene secuntur ex signis que sunt signa falsi. Sic et in operabilibus: nam licet fur de furto subveniat pauperi, non tamen elimosina dicenda est, sed est actio quedam que, si de propria substantia fieret, elimosine formam haberet. Similiter est de fine iuris: quia si aliquid, ut finis ipsius iuris, absque iure obtineretur, ita esset finis iuris, hoc est comune bonum, sicut exhibitio facta de male acquisito est elimosina; et sic, cum in propositione dicatur de fine iuris existente, non tantum apparente, instantia nulla est. Patet igitur quod querebatur. +Quicunque preterea bonum rei publice intendit, finem iuris intendit. Quodque ita sequatur sic ostenditur: ius est realis et personalis hominis ad hominem proportio, que servata hominum servat sotietatem, et corrupta corrumpit–nam illa Digestorum descriptio non dicit quod quid est iuris, sed describit illud per notitiam utendi illo -; si ergo definitio ista bene quid est et quare comprehendit, et cuiuslibet sotietatis finis est comune sotiorum bonum, necesse est finem cuiusque iuris bonum comune esse; et inpossibile est ius esse, bonum comune non intendens. Propter quod bene Tullius in Prima rethorica: semper–inquit ad utilitatem rei publice leges interpretande sunt. Quod si ad utilitatem eorum qui sunt sub lege leges directe non sunt, leges nomine solo sunt, re autem leges esse non possunt: leges enim oportet homines devincire ad invicem propter comunem utilitatem. Propter quod bene Seneca de lege cum in libro De quatuor virtutibus, legem vinculum dicat *humane sotietatis*. Patet igitur quod quicunque bonum rei publice intendit finem iuris intendit. Si ergo Romani bonum rei publice intenderunt, verum erit dicere finem iuris intendisse. Quod autem romanus populus bonum prefatum intenderit subiciendo sibi orbem terrarum, gesta sua declarant, in quibus, omni cupiditate summota que rei publice semper adversa est, et universali pace cum libertate dilecta, populus ille sanctus pius et gloriosus propria commoda neglexisse videtur, ut publica pro salute humani generis procuraret. Unde recte illud scriptum est: *Romanum imperium de Fonte nascitur pietatis*. Sed quia de intentione omnium ex electione agentium nichil manifestum est extra intendentem nisi per signa exteriora, et sermones inquirendi sunt secundum subiectam materiam–ut iam dictum est–satis in hoc loco habebimus, si de intentione populi romani signa indubitabilia tam in collegiis quam in singularibus personis ostendantur. De collegiis quidem, quibus homines ad rem publicam quodammodo religati esse videntur, sufficit illa sola Ciceronis autoritas in secundis Offitiis: *Quandiu* inquit *imperium rei publice beneficiis tenebatur, non iniuriis, bella aut pro sotiis aut de imperio gerebantur, exitus erant bellorum aut mites aut necessarii; regum, populorum et nationum portus erat et refugium senatus; nostri autem et magistratus imperatoresque in ea re maxime laudem capere studuerunt, si provincias, si sotios equitate et fide defendissent. Itaque illud patrocinium orbis terrarum potius quam imperium poterat nominari*. Hec Cicero. +De personis autem singularibus compendiose progrediar. Nunquid non bonum comune intendisse dicendi sunt qui sudore, qui paupertate, qui exilio, qui filiorum orbatione, qui amissione membrorum, qui denique animarum oblatione bonum publicum exaugere conati sunt? Nonne Cincinnatus ille sanctum nobis reliquit exemplum libere deponendi dignitatem in termino cum, assumptus ab aratro, dictator factus est, ut Livius refert, et post victoriam, post triumphum, sceptro imperatorio restituto consulibus, sudaturus post boves ad stivam libere reversus est? Quippe in eius laudem Cicero, contra Epycurum in hiis que De fine bonorum disceptans huius beneficii memor fuit: *Itaque* inquit *et maiores nostri ab aratro duxerunt Cincinnatum illum, ut dictator esset*. Nonne Fabritius altum nobis dedit exemplum avaritie resistendi cum, pauper existens, pro fide qua rei publice tenebatur auri grande pondus oblatum derisit, ac derisum, verba sibi convenientia fundens, despexit et refutavit ? Huius etiam memoriam confirmavit Poeta noster in sexto cum caneret: +*parvoque potentem +Fabritium*. +Nunquid non preferendi leges propriis commodis memorabile nobis exemplar Camillus fuit qui, secundum Livium, dampnatus exilio, postquam patriam liberavit obsessam, spolia etiam romana Rome restituit, universo populo reclamante, ab urbe sancta discessit, nec ante reversus est quam sibi repatriandi licentia de auctoritate senatus allata est? Et hunc magnanimum Poeta commendat in sexto cum dicit: +*referentem signa Camillum*. +Nonne filios an non omnes alios postponendos patrie libertati Brutus ille primus edocuit, quem Livius dicit, consulem existentem, proprios filios cum hostibus conspirantes morti dedisse ? Cuius gloria renovatur in sexto Poete nostri de ipso canentis: +*natosque pater nova bella moventes +ad penam pulcra pro libertate vocavit*. +Quid non audendum pro patria nobis Mutius persuasit cum incautum Porsennam invasit, cum deinde manum errantem, non alio vultu quam si hostem cruciari videret, suam adhuc, cremari aspiciebat? Quod etiam Livius admiratur testificando. Accedunt nunc ille sacratissime victime Deciorum, qui pro salute publica devotas animas posuerunt, ut Livius, non quantum est dignum, sed quantum potest glorificando renarrat; accedit et illud inenarrabile sacrifitium severissimi vere libertatis tutoris Marci Catonis. Quorum alteri pro salute patrie mortis tenebras non horruerunt; alter, ut mundo libertatis amores accenderet, quanti libertas esset ostendit dum e vita liber decedere maluit quam sine libertate manere in illa. Horum omnium nomen egregium voce Tullii recalescit. In hiis que De fine bonorum inquit enim Tullius hoc de Deciis: *Publius Decius princeps in ea familia consul, cum se devoveret, et equo admisso in mediam aciem Latinorum irruebat, aliquid de voluptatibus suis cogitabat, ubi ut eam caperet aut quando, cum sciret confestim esse moriendum, eamque mortem ardentiori studio peteret quam Epycurus voluptatem petendam putat? Quod quidem eius factum, nisi esset iure laudatum, non esset ymitatus quarto consulatu suo filius, neque porro ex eo natus, cum Pyrro bellum gerens, consul eo cecidisset in prelio seque e continenti genere tertiam victimam rei publice tribuisset*. In hiis vero que De offitiis, de Catone dicebat: *Non enim alia in causa Marcus Cato fuit, alia ceteri qui se in Affrica Cesari tradiderunt. Atque ceteris forsan vitio datum esset si se interemissent, propterea quod levior eorum vita et mores fuerunt faciliores; Catoni vero cum incredibilem natura tribuisset gravitatem, eamque perpetua constantia roborasset, semperque in proposito susceptoque consilio permansisset, moriendum ei potius quam tyrampni vultus aspiciendus fuit*. -Et illud quod natura ordinavit, de iure servatur: natura enim in providendo non deficit ab hominis providentia, quia si deficeret, effectus superaret causam in bonitate: quod est inpossibile. Sed nos videmus quod in collegiis instituendis non solum ordo collegarum ad invicem consideratur ab instituente, sed etiam facultas ad offitia exercenda: quod est considerare terminum iuris in collegio vel in ordine; non enim ius extenditur ultra posse. Ergo ab hac providentia natura non deficit in suis ordinatis. Propter quod patet quod natura ordinat res cum respectu suarum facultatum, qui respectus est fundamentum iuris in rebus a natura positum. Ex quo sequitur quod ordo naturalis in rebus absque iure servari non possit, cum inseparabiliter iuris fundamentum ordini sit annexum: necesse igitur est ordinem de iure servari. Romanus populus ad imperandum ordinatus fuit a natura; et hoc sic declaratur: sicut ille deficeret ab artis perfectione qui finalem formam tantum intenderet, media vero per que ad formam pertingeret non curaret, sic natura, si solam formam universalem divine similitudinis in universo intenderet, media autem negligeret; sed natura in nulla perfectione deficit cum sit opus divine intelligentie: ergo media omnia intendit, per que ad ultimum sue intentionis devenitur. Cum ergo finis humani generis sit aliquod medium necessarium ad finem nature universalem, necesse est naturam ipsum intendere. Propter quod bene Phylosophus naturam semper agere propter finem in secundo De naturali auditu probat. Et quia ad hunc finem natura pertingere non potest per unum hominem, cum multe sint operationes necessarie ad ipsum, que multitudinem requirunt in operantibus, necesse est naturam producere hominum multitudinem ad diversas operationes ordinatorum: ad quod multum conferunt, preter superiorem influentiam, locorum inferiorum virtutes et proprietates. Propter quod videmus quod quidam non solum singulares homines, quinetiam populi, apti nati sunt ad principari, quidam alii ad subici atque ministrare, ut Phylosophus astruit in hiis que De politicis: et talibus, ut ipse dicit, non solum regi est expediens, sed etiam iustum, etiamsi ad hoc cogantur. Que si ita se habent, non dubium est quin natura locum et gentem disposuerit in mundo ad universaliter principandum: aliter sibi defecisset, quod est inpossibile. Quis autem fuerit locus et que gens, per dicta superius et per dicenda inferius satis est manifestum quod fuerit Roma, et cives eius sive populus. Quod etiam Poeta noster valde subtiliter in sexto tetigit, introducens Anchisem premonentem Eneam Romanorum patrem sic. -Dispositionem vero loci subtiliter tangit in quarto, cum introducit Iovem ad Mercurium de Enea loquentem isto modo. +Declarata igitur duo sunt; quorum unum est, quod quicunque bonum rei publice intendit finem iuris intendit: aliud est, quod romanus populus subiciendo sibi orbem bonum publicum intendit. Nunc arguatur ad propositum sic: quicunque finem iuris intendit cum iure graditur; romanus populus subiciendo sibi orbem finem iuris intendit, ut manifeste per superiora in isto capitulo est probatum: ergo romanus populus subiciendo sibi orbem cum iure hoc fecit, et per consequens de iure sibi ascivit Imperii dignitatem. Que conclusio ut ex omnibus manifestis illata sit, manifestandum est hoc quod dicitur: quod quicunque finem iuris intendit cum iure graditur. Ad cuius evidentiam advertendum quod quelibet res est propter aliquem finem; aliter esset otiosa, quod esse non potest, ut superius dicebatur. Et quemadmodum omnis res est ad proprium finem, sic omnis finis propriam habet rem cuius est finis; unde inpossibile est aliqua duo per se loquendo, in quantum duo, finem eundem intendere: sequeretur enim idem inconveniens, quod alterum scilicet esset frustra. Cum ergo iuris finis quidam sit–ut iam declaratum est - necesse est fine illo posito ius poni, cum sit proprius et per se iuris effectus. Et cum in omni consequentia inpossibile sit habere antecedens absque consequente, ut hominem sine animali, sicut patet construendo et destruendo, inpossibile est iuris finem querere sine iure, cum quelibet res ad proprium finem se habeat velut consequens ad antecedens: nam inpossibile est bonam valetudinem membrorum actingere sine sanitate. Propter quod evidentissime patet quod finem iuris intendentem oportet cum iure intendere; nec valet instantia que de verbis Phylosophi eubuliam pertractantis elici solet. Dicit enim Phylosophus: *Sed et hoc falso sillogismo sortiri: quod quidem oportet sortiri; per quod autem non, sed falsum medium terminum esse*. Nam si ex falsis verum quodammodo concluditur, hoc est per accidens, in quantum illud verum importatur per voces illationis; per se enim verum nunquam sequitur ex falsis, signa tamen veri bene secuntur ex signis que sunt signa falsi. Sic et in operabilibus: nam licet fur de furto subveniat pauperi, non tamen elimosina dicenda est, sed est actio quedam que, si de propria substantia fieret, elimosine formam haberet. Similiter est de fine iuris: quia si aliquid, ut finis ipsius iuris, absque iure obtineretur, ita esset finis iuris, hoc est comune bonum, sicut exhibitio facta de male acquisito est elimosina; et sic, cum in propositione dicatur de fine iuris existente, non tantum apparente, instantia nulla est. Patet igitur quod querebatur. + +Et illud quod natura ordinavit, de iure servatur: natura enim in providendo non deficit ab hominis providentia, quia si deficeret, effectus superaret causam in bonitate: quod est inpossibile. Sed nos videmus quod in collegiis instituendis non solum ordo collegarum ad invicem consideratur ab instituente, sed etiam facultas ad offitia exercenda: quod est considerare terminum iuris in collegio vel in ordine; non enim ius extenditur ultra posse. Ergo ab hac providentia natura non deficit in suis ordinatis. Propter quod patet quod natura ordinat res cum respectu suarum facultatum, qui respectus est fundamentum iuris in rebus a natura positum. Ex quo sequitur quod ordo naturalis in rebus absque iure servari non possit, cum inseparabiliter iuris fundamentum ordini sit annexum: necesse igitur est ordinem de iure servari. Romanus populus ad imperandum ordinatus fuit a natura; et hoc sic declaratur: sicut ille deficeret ab artis perfectione qui finalem formam tantum intenderet, media vero per que ad formam pertingeret non curaret, sic natura, si solam formam universalem divine similitudinis in universo intenderet, media autem negligeret; sed natura in nulla perfectione deficit cum sit opus divine intelligentie: ergo media omnia intendit, per que ad ultimum sue intentionis devenitur. Cum ergo finis humani generis sit aliquod medium necessarium ad finem nature universalem, necesse est naturam ipsum intendere. Propter quod bene Phylosophus naturam semper agere propter finem in secundo De naturali auditu probat. Et quia ad hunc finem natura pertingere non potest per unum hominem, cum multe sint operationes necessarie ad ipsum, que multitudinem requirunt in operantibus, necesse est naturam producere hominum multitudinem ad diversas operationes ordinatorum: ad quod multum conferunt, preter superiorem influentiam, locorum inferiorum virtutes et proprietates. Propter quod videmus quod quidam non solum singulares homines, quinetiam populi, apti nati sunt ad principari, quidam alii ad subici atque ministrare, ut Phylosophus astruit in hiis que De politicis: et talibus, ut ipse dicit, non solum regi est expediens, sed etiam iustum, etiamsi ad hoc cogantur. Que si ita se habent, non dubium est quin natura locum et gentem disposuerit in mundo ad universaliter principandum: aliter sibi defecisset, quod est inpossibile. Quis autem fuerit locus et que gens, per dicta superius et per dicenda inferius satis est manifestum quod fuerit Roma, et cives eius sive populus. Quod etiam Poeta noster valde subtiliter in sexto tetigit, introducens Anchisem premonentem Eneam Romanorum patrem sic: +*Excudent alii spirantia mollius era, +credo equidem; vivos ducent de marmore vultus, +orabunt causas melius, celique meatus +describent radio, et surgentia sidera dicent: +tu regere imperio populos, Romane, memento. +Hee tibi erunt artes, pacique imponere morem, +parcere subiectis et debellare superbos*. +Dispositionem vero loci subtiliter tangit in quarto, cum introducit Iovem ad Mercurium de Enea loquentem isto modo: +*Non illum nobis genitrix pulcerrima talem +promisit, Graiumque ideo bis vindicat armis; +sed fore qui gravidam imperiis belloque frementem +Ytaliam regeret*. Propterea satis persuasum est quod romanus populus a natura ordinatus fuit ad imperandum: ergo romanus populus subiciendo sibi orbem de iure ad Imperium venit. -Ad bene quoque venandum veritatem quesiti scire oportet quod divinum iudicium in rebus quandoque hominibus est manifestum, quandoque occultum. Et manifestum potest esse dupliciter: ratione scilicet et fide. Nam quedam iudicia Dei sunt ad que humana ratio propriis pedibus pertingere potest, sicut ad hoc: quod homo pro salute patrie seipsum exponat; nam si pars debet se exponere pro salute totius, cum homo sit pars quedam civitatis, ut per Phylosophum patet in suis Politicis, homo pro patria debet exponere seipsum, tanquam minus bonum pro meliori. Et hoc iudicium Dei est; aliter humana ratio in sua rectitudine non sequeretur nature intentionem: quod est inpossibile. Quedam etiam iudicia Dei sunt, ad que etsi humana ratio ex propriis pertingere nequit, elevatur tamen ad illa cum adiutorio fidei eorum que in Sacris Licteris nobis dicta sunt, sicut ad hoc: quod nemo, quantumcunque moralibus et intellectualibus virtutibus et secundum habitum et secundum operationem perfectus, absque fide salvari potest, dato quod nunquam aliquid de Cristo audiverit. Nam hoc ratio humana per se iustum intueri non potest, fide tamen adiuta potest. Hostium tabernaculi Cristum figurat, qui est hostium conclavis ecterni, ut ex evangelio elici potest: occisio animalium operationes humanas. Occultum vero est iudicium Dei ad quod humana ratio nec lege nature nec lege Scripture, sed de gratia spetiali quandoque pertingit; quod fit pluribus modis: quandoque simplici revelatione, quandoque revelatione disceptatione quadam mediante. Simplici revelatione dupliciter: aut sponte Dei, aut oratione impetrante; sponte Dei dupliciter: aut expresse, aut per signum; expresse, sicut revelatum fuit iudicium Samueli contra Saulem; per signum, sicut Pharaoni revelatum fuit per signa quod Deus iudicaverat de liberatione filiorum Israel. Oratione impetrante, quod sciebant qui dicebant secundo Paralipomenon. Disceptatione vero mediante dupliciter: aut sorte, aut certamine; certare etenim ab eo quod est certum facere dictum est. Sorte quidem Dei iudicium quandoque revelatur hominibus, ut patet in substitutione Mathie in Actibus Apostolorum. Certamine vero dupliciter Dei iudicium aperitur: vel ex collisione virium, sicut fit per duellum pugilum, qui duelliones etiam vocantur, vel ex contentione plurium ad aliquod signum prevalere conantium, sicut fit per pugnam athletarum currentium ad bravium. Primus horum modorum apud Gentiles figuratus fuit in illo duello Herculis et Anthei, cuius Lucanus meminit in quarto Farsalie et Ovidius in nono De rerum transmutatione; secundus figuratur apud eosdem in Athalanta et Ypomene in decimo De rerum transmutatione. Similiter et latere non debet quoniam in hiis duobus decertandi generibus ita se habet res, ut in altero sine iniuria decertantes impedire se possint, puta duelliones, in altero vero non; non enim athlete impedimento in alterutrum uti debent, quamvis Poeta noster aliter sensisse videtur in quinto, cum fecit remunerari Eurialum. Propter quod melius Tullius in tertiis Offitiis hoc prohibuit sententiam Crisippi sequens; ait enim sic. Hiis itaque in capitulo distinctis, duas rationes efficaces ad propositum accipere possumus: scilicet a disceptatione athletarum unam, et a disceptatione pugilum alteram; quas quidem prosequar in sequentibus et inmediatis capitulis. +Ad bene quoque venandum veritatem quesiti scire oportet quod divinum iudicium in rebus quandoque hominibus est manifestum, quandoque occultum. Et manifestum potest esse dupliciter: ratione scilicet et fide. Nam quedam iudicia Dei sunt ad que humana ratio propriis pedibus pertingere potest, sicut ad hoc: quod homo pro salute patrie seipsum exponat; nam si pars debet se exponere pro salute totius, cum homo sit pars quedam civitatis, ut per Phylosophum patet in suis Politicis, homo pro patria debet exponere seipsum, tanquam minus bonum pro meliori. Unde Phylosophus ad Nicomacum: *Amabile quidem enim et uni soli, melius et divinius vero genti et civitati*. Et hoc iudicium Dei est; aliter humana ratio in sua rectitudine non sequeretur nature intentionem: quod est inpossibile. Quedam etiam iudicia Dei sunt, ad que etsi humana ratio ex propriis pertingere nequit, elevatur tamen ad illa cum adiutorio fidei eorum que in Sacris Licteris nobis dicta sunt, sicut ad hoc: quod nemo, quantumcunque moralibus et intellectualibus virtutibus et secundum habitum et secundum operationem perfectus, absque fide salvari potest, dato quod nunquam aliquid de Cristo audiverit. Nam hoc ratio humana per se iustum intueri non potest, fide tamen adiuta potest. Scriptum est enim ad Hebreos: *Inpossibile est sine fide placere Deo*; et in Levitico: *Homo quilibet de domo Israel, qui occiderit bovem aut ovem aut capram in castris vel extra castra et non obtulerit ad hostium tabernaculi oblationem Domino, sanguinis reus erit*. Hostium tabernaculi Cristum figurat, qui est hostium conclavis ecterni, ut ex evangelio elici potest: occisio animalium operationes humanas. Occultum vero est iudicium Dei ad quod humana ratio nec lege nature nec lege Scripture, sed de gratia spetiali quandoque pertingit; quod fit pluribus modis: quandoque simplici revelatione, quandoque revelatione disceptatione quadam mediante. Simplici revelatione dupliciter: aut sponte Dei, aut oratione impetrante; sponte Dei dupliciter: aut expresse, aut per signum; expresse, sicut revelatum fuit iudicium Samueli contra Saulem; per signum, sicut Pharaoni revelatum fuit per signa quod Deus iudicaverat de liberatione filiorum Israel. Oratione impetrante, quod sciebant qui dicebant secundo Paralipomenon: *Cum ignoramus quid agere debeamus, hoc solum habemus residui: quod oculos nostros ad Te dirigamus*. Disceptatione vero mediante dupliciter: aut sorte, aut certamine; certare etenim ab eo quod est certum facere dictum est. Sorte quidem Dei iudicium quandoque revelatur hominibus, ut patet in substitutione Mathie in Actibus Apostolorum. Certamine vero dupliciter Dei iudicium aperitur: vel ex collisione virium, sicut fit per duellum pugilum, qui duelliones etiam vocantur, vel ex contentione plurium ad aliquod signum prevalere conantium, sicut fit per pugnam athletarum currentium ad bravium. Primus horum modorum apud Gentiles figuratus fuit in illo duello Herculis et Anthei, cuius Lucanus meminit in quarto Farsalie et Ovidius in nono De rerum transmutatione; secundus figuratur apud eosdem in Athalanta et Ypomene in decimo De rerum transmutatione. Similiter et latere non debet quoniam in hiis duobus decertandi generibus ita se habet res, ut in altero sine iniuria decertantes impedire se possint, puta duelliones, in altero vero non; non enim athlete impedimento in alterutrum uti debent, quamvis Poeta noster aliter sensisse videtur in quinto, cum fecit remunerari Eurialum. Propter quod melius Tullius in tertiis Offitiis hoc prohibuit sententiam Crisippi sequens; ait enim sic: *Scite Crisippus, ut multa: qui stadium inquit currit, eniti et contendere debet quam maxime possit ut vincat; supplantare eum quicum certet nullo modo debet*. Hiis itaque in capitulo distinctis, duas rationes efficaces ad propositum accipere possumus: scilicet a disceptatione athletarum unam, et a disceptatione pugilum alteram; quas quidem prosequar in sequentibus et inmediatis capitulis. -Ille igitur populus qui cunctis athletizantibus pro imperio mundi prevaluit, de divino iudicio prevaluit. Nam, cum diremptio universalis litigii magis Deo sit cure quam diremptio particularis, et in particularibus litigiis quibusdam per athletas divinum iudicium postulamus iuxta iam tritum proverbium, nullum dubium est quin prevalentia in athletis pro imperio mundi certantibus Dei iudicium sit secuta. Romanus populus cunctis athletizantibus pro imperio mundi prevaluit: quod erit manifestum - si considerantur athlete - si consideretur et bravium sive meta. Bravium sive meta fuit omnibus preesse mortalibus: hoc enim Imperium dicimus. Sed hoc nulli contigit nisi romano populo; hic non modo primus, quin etiam solus actigit metam certaminis, ut statim patebit. Primus namque in mortalibus, qui ad hoc bravium anelavit, Ninus fuit Assiriorum rex: qui quamvis cum consorte thori Semiramide per nonaginta et plures annos, ut Orosius refert, imperium mundi armis temptaverit et Asyam totam sibi subegerit, non tamen occidentales mundi partes eis unquam subiecte fuerunt. Horum amborum Ovidius memoriam fecit in quarto, ubi dicit in Piramo, et infra. -Secundus Vesoges, rex Egipti, ad hoc bravium spiravit; et quamvis meridiem atque septentrionem in Asya exagitaverit, ut Orosius memorat, nunquam tamen dimidiam partem orbis obtinuit; quin ymo a Scithis inter quasi athlotetas et terminum ab incepto suo temerario est aversus. Deinde Cirus, rex Persarum, temptavit hoc: qui, Babilone destructa imperioque Babilonis ad Persas translato, nec adhuc partes occidentales expertus, sub Tamiride regina Scitharum vitam simul et intentionem deposuit. Post hos vero Xerxes, Darii filius et rex in Persis, cum tanta gentium multitudine mundum invasit, cum tanta potentia, ut transitum maris Asyam ab Europa dirimentis inter Sexton et Abidon ponte superaverit. Cuius operis admirabilis Lucanus in secundo Farsalie memor fuit; canit enim ibi sic. -Et tandem, miserabiliter ab incepto repulsus, ad bravium pervenire non potuit. Preter istos et post, Alexander rex Macedo maxime omnium ad palmam Monarchie propinquans, dum per legatos ad deditionem Romanos premoneret, apud Egiptum ante Romanorum responsionem, ut Livius narrat, in medio quasi cursu collapsus est. De cuius etiam sepultura ibidem existente Lucanus in octavo, invehens in Ptolomeum regem Egipti, testimonium reddit dicens. -Sed quod Roma palmam tanti bravii sit adepta, multis comprobatur testimoniis. Ait enim Poeta noster in primo. -Et Lucanus in primo. -Et Boetius in secundo, cum de Romanorum principe loqueretur, sic inquit. -Hoc etiam testimonium perhibet scriba Cristi Lucas, qui omnia vera dicit, in illa parte sui eloquii; in quibus verbis universalem mundi iurisdictionem tunc Romanorum fuisse aperte intelligere possumus. Ex quibus omnibus manifestum est quod romanus populus cunctis athletizantibus pro imperio mundi prevaluit: ergo de divino iudicio prevaluit, et per consequens de divino iudicio obtinuit; quod est de iure obtinuisse. +Ille igitur populus qui cunctis athletizantibus pro imperio mundi prevaluit, de divino iudicio prevaluit. Nam, cum diremptio universalis litigii magis Deo sit cure quam diremptio particularis, et in particularibus litigiis quibusdam per athletas divinum iudicium postulamus iuxta iam tritum proverbium *Cui Deus concedit, benedicat et Petrus*, nullum dubium est quin prevalentia in athletis pro imperio mundi certantibus Dei iudicium sit secuta. Romanus populus cunctis athletizantibus pro imperio mundi prevaluit: quod erit manifestum–si considerantur athlete - si consideretur et bravium sive meta. Bravium sive meta fuit omnibus preesse mortalibus: hoc enim Imperium dicimus. Sed hoc nulli contigit nisi romano populo; hic non modo primus, quin etiam solus actigit metam certaminis, ut statim patebit. Primus nanque in mortalibus, qui ad hoc bravium anelavit, Ninus fuit Assiriorum rex: qui quamvis cum consorte thori Semiramide per nonaginta et plures annos, ut Orosius refert, imperium mundi armis temptaverit et Asyam totam sibi subegerit, non tamen occidentales mundi partes eis unquam subiecte fuerunt. Horum amborum Ovidius memoriam fecit in quarto, ubi dicit in Piramo: +*Coctilibus muris cinxisse Semiramis urbem* +et infra: +*Conveniant ad busta Nini lateantque sub umbra*. +Secundus Vesoges, rex Egipti, ad hoc bravium spiravit; et quamvis meridiem atque septentrionem in Asya exagitaverit, ut Orosius memorat, nunquam tamen dimidiam partem orbis obtinuit; quin ymo a Scithis inter quasi athlotetas et terminum ab incepto suo temerario est aversus. Deinde Cirus, rex Persarum, temptavit hoc: qui, Babilone destructa imperioque Babilonis ad Persas translato, nec adhuc partes occidentales expertus, sub Tamiride regina Scitharum vitam simul et intentionem deposuit. Post hos vero Xerxes, Darii filius et rex in Persis, cum tanta gentium multitudine mundum invasit, cum tanta potentia, ut transitum maris Asyam ab Europa dirimentis inter Sexton et Abidon ponte superaverit. Cuius operis admirabilis Lucanus in secundo Farsalie memor fuit; canit enim ibi sic: +*Talis fama canit tumidum super equora Xerxem +construxisse vias*. +Et tandem, miserabiliter ab incepto repulsus, ad bravium pervenire non potuit. Preter istos et post, Alexander rex Macedo maxime omnium ad palmam Monarchie propinquans, dum per legatos ad deditionem Romanos premoneret, apud Egiptum ante Romanorum responsionem, ut Livius narrat, in medio quasi cursu collapsus est. De cuius etiam sepultura ibidem existente Lucanus in octavo, invehens in Ptolomeum regem Egipti, testimonium reddit dicens: +*Ultima Lagee stirpis perituraque proles +degener, inceste sceptris cessure sororis, +cum tibi sacrato Macedo servetur in antro*. +*O altitudo divitiarum scientie et sapientie Dei*, quis hic te non obstupescere poterit? Nam conantem Alexandrum prepedire in cursu coathletam romanum tu, ne sua temeritas prodiret ulterius, de certamine rapuisti. +Sed quod Roma palmam tanti bravii sit adepta, multis comprobatur testimoniis. Ait enim Poeta noster in primo: +*Certe hinc Romanos olim volventibus annis +hinc fore ductores, revocato a sanguine Teucri, +qui mare, qui terras omni ditione tenerent*. +Et Lucanus in primo: +*Dividitur ferro regnum populique potentis +que mare, que terras, que totum possidet orbem +non cepit Fortuna duos*. +Et Boetius in secundo, cum de Romanorum principe loqueretur, sic inquit: +*Hic tamen sceptro populos regebat, +quos videt condens radios sub undas +Phebus extremo veniens ab ortu, +quos premunt septem gelidi triones, +quos nothus sicco violentus estu +torret, ardentes recoquens arenas*. +Hoc etiam testimonium perhibet scriba Cristi Lucas, qui omnia vera dicit, in illa parte sui eloquii: *Exivit edictum a Cesare Augusto, ut describeretur universus orbis*; in quibus verbis universalem mundi iurisdictionem tunc Romanorum fuisse aperte intelligere possumus. Ex quibus omnibus manifestum est quod romanus populus cunctis athletizantibus pro imperio mundi prevaluit: ergo de divino iudicio prevaluit, et per consequens de divino iudicio obtinuit; quod est de iure obtinuisse. -Et quod per duellum acquiritur, de iure acquiritur. Nam ubicunque humanum iudicium deficit, vel ignorantie tenebris involutum vel propter presidium iudicis non habere, ne iustitia derelicta remaneat recurrendum est ad Illum qui tantum eam dilexit ut, quod ipsa exigebat, de proprio sanguine ipse moriendo supplevit; unde psalmus. Hoc autem fit cum de libero assensu partium, non odio, non amore, sed solo zelo iustitie, per virium tam animi quam corporis mutuam collisionem divinum iudicium postulatur: quam quidem collisionem, quia primitus unius ad unum fuit ipsa inventa, duellum appellamus. Sed semper cavendum est ut, quemadmodum in rebus bellicis prius omnia temptanda sunt per disceptationem quandam et ultimum per prelium dimicandum est, ut Tullius et Vegetius concorditer precipiunt, hic in Re militari, ille vero in Offitiis; et quemadmodum in cura medicinali ante ferrum et ignem omnia experienda sunt et ad hoc ultimo recurrendum; sic, omnibus viis prius investigatis pro iudicio de lite habendo, ad hoc remedium ultimo quadam iustitie necessitate coacti recurramus. Duo igitur formalia duelli apparent: unum hoc quod nunc dictum est; aliud quod superius tangebatur, scilicet ut non odio, non amore, sed solo zelo iustitie de comuni assensu agoniste seu duelliones palestram ingrediantur. Et propter hoc bene Tullius, cum de hac materia tangeret; inquiebat enim. Quod si formalia duelli servata sunt, aliter enim duellum non esset, iustitie necessitate de comuni assensu congregati propter zelum iustitie nonne in nomine Dei congregati sunt? Et si sic, nonne Deus in medio illorum est, cum ipse in evangelio nobis hoc promictat? Et si Deus adest, nonne nefas est arbitrari iustitiam succumbere posse, quam ipse in tantum diligit, quantum superius prenotatur? Et si iustitia in duello succumbere nequit, nonne de iure acquiritur quod per duellum acquiritur? Hanc veritatem etiam Gentiles ante tubam evangelicam cognoscebant, cum iudicium a fortuna duelli querebant. Unde bene Pirrus ille, tam moribus Eacidarum quam sanguine generosus, cum legati Romanorum pro redimendis captivis ad illum missi fuerunt, respondit. -Hic Pirrus Heram vocabat fortunam, quam causam melius et rectius nos divinam providentiam appellamus. Unde caveant pugiles ne pretium constituant sibi causam; quia non tunc duellum, sed forum sanguinis et iustitie dicendum esset; nec tunc arbiter Deus adesse credatur, sed ille antiquus Hostis qui litigii fuerat persuasor. Habeant semper, si duelliones esse volunt, non sanguinis et iustitie mercatores, in hostio palestre ante oculos Pirrum, qui pro imperio decertando sic aurum despiciebat ut dictum est. Quod si contra veritatem ostensam de inparitate virium instetur, ut assolet, per victoriam David de Golia obtentam instantia refellatur; et si Gentiles aliud peterent, refellant ipsam per victoriam Herculis in Antheum. Stultum enim est valde vires quas Deus confortat, inferiores in pugile suspicari. Iam satis manifestum est quod per duellum acquiritur de iure acquiri. Sed romanus populus per duellum acquisivit Imperium: quod fide dignis testimoniis comprobatur. In quibus manifestandis non solum hoc apparebit, sed etiam quicquid a primordialibus Imperii romani diudicandum erat per duellum esse discussum. Nam de primo cum de sede patris Enee, qui primus pater huius populi fuit, verteretur litigium, Turno Rutulorum rege contra stante, de comuni amborum regum assensu ad ultimum, propter divinum beneplacitum inquirendum, inter se solum dimicatum est, ut in ultimis Eneydos canitur. In quo quidem agone tanta victoris Enee clementia fuit, ut nisi balteus, quem Turnus Pallanti a se occiso detraxerat, patuisset, victo victor simul vitam condonasset et; pacem, ut ultima carmina nostri Poete testantur. Cumque duo populi ex ipsa troyana radice in Ytalia germinassent, romanus videlicet et albanus, atque de signo aquile deque penatibus aliis Troyanorum atque dignitate principandi longo tempore inter se disceptatum esset, ad ultimum de comuni assensu partium, propter iustitiam cognoscendam, per tres Oratios fratres hinc et per totidem Curiatios fratres inde in cospectu regum et populorum altrinsecus expectantium decertatum est: ubi tribus pugilibus Albanorum peremptis, Romanorum duobus, palma victorie sub Hostilio rege cessit Romanis. Et hoc diligenter Livius in prima parte contexit, cuius Orosius etiam contestatur. Deinde cum finitimis, omni iure belli servato, cum Sabinis, cum Samnitibus, licet in multitudine decertantium, sub forma tamen duelli, de imperio decertatum fuisse Livius narrat: in quo quidem modo decertandi cum Samnitibus fere fortunam, ut dicam, incepti penituit. Et hoc Lucanus in secundo ad exemplum reducit sic. -Postquam vero Ytalorum litigia sedata fuerunt, et cum Grecis cumque Penis nondum pro divino iudicio certatum esset, ad Imperium intendentibus illis et illis, Fabritio pro Romanis, Pirro pro Grecis, de imperii gloria in militie multitudine decertantibus, Roma obtinuit; Scipione vero pro Ytalis, Annibale pro Affricanis in forma duelli bellum gerentibus, Ytalis Affricani succubuerunt, sicut Livius et alii romane rei scriptores testificari conantur. Quis igitur adeo mentis obtuse nunc est, qui non videat sub iure duelli gloriosum populum coronam orbis totius esse lucratum? Vere dicere potuit homo romanus quod quidem Apostolus ad Timotheum; reposita, scilicet in Dei providentia ecterna. Videant nunc iuriste presumptuosi quantum infra sint ab illa specula rationis unde humana mens hec principia speculatur, et sileant secundum sensum legis consilium et iudicium exhibere contenti. +Et quod per duellum acquiritur, de iure acquiritur. Nam ubicunque humanum iudicium deficit, vel ignorantie tenebris involutum vel propter presidium iudicis non habere, ne iustitia derelicta remaneat recurrendum est ad Illum qui tantum eam dilexit ut, quod ipsa exigebat, de proprio sanguine ipse moriendo supplevit; unde psalmus: *Iustus Dominus et iustitias dilexit*. Hoc autem fit cum de libero assensu partium, non odio, non amore, sed solo zelo iustitie, per virium tam animi quam corporis mutuam collisionem divinum iudicium postulatur: quam quidem collisionem, quia primitus unius ad unum fuit ipsa inventa, duellum appellamus. Sed semper cavendum est ut, quemadmodum in rebus bellicis prius omnia temptanda sunt per disceptationem quandam et ultimum per prelium dimicandum est, ut Tullius et Vegetius concorditer precipiunt, hic in Re militari, ille vero in Offitiis; et quemadmodum in cura medicinali ante ferrum et ignem omnia experienda sunt et ad hoc ultimo recurrendum; sic, omnibus viis prius investigatis pro iudicio de lite habendo, ad hoc remedium ultimo quadam iustitie necessitate coacti recurramus. Duo igitur formalia duelli apparent: unum hoc quod nunc dictum est; aliud quod superius tangebatur, scilicet ut non odio, non amore, sed solo zelo iustitie de comuni assensu agoniste seu duelliones palestram ingrediantur. Et propter hoc bene Tullius, cum de hac materia tangeret; inquiebat enim: *Sed bella quibus Imperii corona proposita est, minus acerbe gerenda sunt*. Quod si formalia duelli servata sunt, aliter enim duellum non esset, iustitie necessitate de comuni assensu congregati propter zelum iustitie nonne in nomine Dei congregati sunt? Et si sic, nonne Deus in medio illorum est, cum ipse in evangelio nobis hoc promictat ? Et si Deus adest, nonne nefas est arbitrari iustitiam succumbere posse, quam ipse in tantum diligit, quantum superius prenotatur ? Et si iustitia in duello succumbere nequit, nonne de iure acquiritur quod per duellum acquiritur? Hanc veritatem etiam Gentiles ante tubam evangelicam cognoscebant, cum iudicium a fortuna duelli querebant. Unde bene Pirrus ille, tam moribus Eacidarum quam sanguine generosus, cum legati Romanorum pro redimendis captivis ad illum missi fuerunt, respondit: +*Nec mi aurum posco, nec mi pretium dederitis; +non cauponantes bellum, sed belligerantes, +ferro, non auro, vitam cernamus utrique. +Vosne velit an me regnare Hera, quidve ferat sors, +virtute experiamur. Quorum virtuti belli fortuna pepercit, +eorundem me libertati parcere certum est. +Dono ducite*. +Hic Pirrus Heram vocabat fortunam, quam causam melius et rectius nos divinam providentiam appellamus. Unde caveant pugiles ne pretium constituant sibi causam; quia non tunc duellum, sed forum sanguinis et iustitie dicendum esset; nec tunc arbiter Deus adesse credatur, sed ille antiquus Hostis qui litigii fuerat persuasor. Habeant semper, si duelliones esse volunt, non sanguinis et iustitie mercatores, in hostio palestre ante oculos Pirrum, qui pro imperio decertando sic aurum despiciebat ut dictum est. Quod si contra veritatem ostensam de inparitate virium instetur, ut assolet, per victoriam David de Golia obtentam instantia refellatur; et si Gentiles aliud peterent, refellant ipsam per victoriam Herculis in Antheum. Stultum enim est valde vires quas Deus confortat, inferiores in pugile suspicari. Iam satis manifestum est quod per duellum acquiritur de iure acquiri. Sed romanus populus per duellum acquisivit Imperium: quod fide dignis testimoniis comprobatur. In quibus manifestandis non solum hoc apparebit, sed etiam quicquid a primordialibus Imperii romani diudicandum erat per duellum esse discussum. Nam de primo cum de sede patris Enee, qui primus pater huius populi fuit, verteretur litigium, Turno Rutulorum rege contra stante, de comuni amborum regum assensu ad ultimum, propter divinum beneplacitum inquirendum, inter se solum dimicatum est, ut in ultimis Eneydos canitur. In quo quidem agone tanta victoris Enee clementia fuit, ut nisi balteus, quem Turnus Pallanti a se occiso detraxerat, patuisset, victo victor simul vitam condonasset et; pacem, ut ultima carmina nostri Poete testantur. Cumque duo populi ex ipsa troyana radice in Ytalia germinassent, romanus videlicet et albanus, atque de signo aquile deque penatibus aliis Troyanorum atque dignitate principandi longo tempore inter se disceptatum esset, ad ultimum de comuni assensu partium, propter iustitiam cognoscendam, per tres Oratios fratres hinc et per totidem Curiatios fratres inde in cospectu regum et populorum altrinsecus expectantium decertatum est: ubi tribus pugilibus Albanorum peremptis, Romanorum duobus, palma victorie sub Hostilio rege cessit Romanis. Et hoc diligenter Livius in prima parte contexit, cuius Orosius etiam contestatur. Deinde cum finitimis, omni iure belli servato, cum Sabinis, cum Samnitibus, licet in multitudine decertantium, sub forma tamen duelli, de imperio decertatum fuisse Livius narrat: in quo quidem modo decertandi cum Samnitibus fere fortunam, ut dicam, incepti penituit. Et hoc Lucanus in secundo ad exemplum reducit sic: +*Aut Collina tulit stratas quot porta catervas +tunc cum pene caput mundi rerumque potestas +mutavit translata locum, romanaque Samnis +ultra Caudinas speravit vulnera furcas*. +Postquam vero Ytalorum litigia sedata fuerunt, et cum Grecis cumque Penis nondum pro divino iudicio certatum esset, ad Imperium intendentibus illis et illis, Fabritio pro Romanis, Pirro pro Grecis, de imperii gloria in militie multitudine decertantibus, Roma obtinuit; Scipione vero pro Ytalis, Annibale pro Affricanis in forma duelli bellum gerentibus, Ytalis Affricani succubuerunt, sicut Livius et alii romane rei scriptores testificari conantur. Quis igitur adeo mentis obtuse nunc est, qui non videat sub iure duelli gloriosum populum coronam orbis totius esse lucratum ? Vere dicere potuit homo romanus quod quidem Apostolus ad Timotheum *Reposita est michi corona iustitie*; reposita, scilicet in Dei providentia ecterna. Videant nunc iuriste presumptuosi quantum infra sint ab illa specula rationis unde humana mens hec principia speculatur, et sileant secundum sensum legis consilium et iudicium exhibere contenti. Et iam manifestum est quod romanus populus per duellum acquisivit Imperium: ergo de iure acquisivit; quod est principale propositum in libro presenti. Usque adhuc patet propositum per rationes que plurimum rationalibus principiis innituntur; sed ex nunc ex principiis fidei cristiane iterum patefaciendum est. Maxime enim fremuerunt et inania meditati sunt in romanum Principatum qui zelatores fidei cristiane se dicunt; nec miseret eos pauperum Cristi, quibus non solum defraudatio fit in ecclesiarum proventibus, quinymo patrimonia ipsa cotidie rapiuntur, et depauperatur Ecclesia dum, simulando iustitiam, executorem iustitie non admittunt. Nec iam depauperatio talis absque Dei iudicio fit, cum nec pauperibus, quorum patrimonia sunt Ecclesie facultates, inde subveniatur, nec ab offerente Imperio cum gratitudine teneantur. Redeunt unde venerunt: venerunt bene, redeunt male, quia bene data, et male possessa sunt. Quid ad pastores tales? Quid si Ecclesie substantia defluit dum proprietates propinquorum suorum exaugeantur? Sed forsan melius est propositum prosequi, et sub pio silentio Salvatoris nostri expectare succursum. Dico ergo quod, si romanum Imperium de iure non fuit, Cristus nascendo persuasit iniustum; consequens est falsum: ergo contradictorium antecedentis est verum. Inferunt enim se contradictoria invicem a contrario sensu. Falsitatem consequentis ad fideles ostendere non oportet: nam si fidelis quis est, falsum hoc esse concedit; et si non concedit, fidelis non est, et si fidelis non est, ad eum ratio ista non queritur. Consequentiam sic ostendo: quicunque aliquod edictum ex electione prosequitur, illud esse iustum opere persuadet et, cum opera persuadentiora sint quam sermones, ut Phylosopho placet in ultimis ad Nicomacum, magis persuadet quam si sermone approbaret. Sed Cristus, ut scriba eius Lucas testatur, sub edicto romane auctoritatis nasci voluit de Virgine Matre, ut in illa singulari generis humani descriptione filius Dei, homo factus, homo conscriberetur: quod fuit illud prosequi. Et forte sanctius est arbitrari divinitus illud exivisse per Cesarem, ut qui tanta tempora fuerat expectatus in societate mortalium, cum mortalibus ipse se consignaret. Ergo Cristus Augusti, Romanorum auctoritate fungentis, edictum fore iustum opere persuasit. Et cum ad iuste edicere iurisdictio sequatur, necesse est ut qui iustum edictum persuasit iurisdictionem etiam persuaserit: que si de iure non erat, iniusta erat. Et notandum quod argumentum sumptum ad destructionem consequentis, licet de sua forma per aliquem locum teneat, tamen vim suam per secundam figuram ostendit, si reducatur sicut argumentum a positione antecedentis per primam. Reducitur enim sic: omne iniustum persuadetur iniuste; Cristus non persuasit iniuste: ergo non persuasit iniustum. A positione antecedentis sic: omne iniustum persuadetur iniuste; Cristus persuasit quoddam iniustum: ergo persuasit iniuste. -Et si romanum Imperium de iure non fuit, peccatum Ade in Cristo non fuit punitum; hoc autem est falsum: ergo contradictorium eius ex quo sequitur est verum. Falsitas consequentis apparet sic: cum enim per peccatum Ade omnes peccatores essemus, dicente Apostolo; si de illo peccato non fuisset satisfactum per mortem Cristi, adhuc essemus filii ire natura, natura scilicet depravata. Sed hoc non est, cum dicat Apostolus ad Ephesios loquens de Patre; cum etiam Cristus ipse, in se punitionem patiens, dicat in Iohanne; nam ubi consummatum est, nichil restat agendum. Si ergo sub ordinario iudice Cristus passus non fuisset, illa pena punitio non fuisset. Et iudex ordinarius esse non poterat nisi supra totum humanum genus iurisdictionem habens, cum totum humanum genus in carne illa Cristi portantis dolores nostros, ut ait Propheta, puniretur. Et supra totum humanum genus Tyberius Cesar, cuius vicarius erat Pilatus, iurisdictionem non habuisset, nisi romanum Imperium de iure fuisset. Hinc est quod Herodes, quamvis ignorans quid faceret, sicut et Cayphas cum verum dixit de celesti decreto, Cristum Pilato remisit ad iudicandum, ut Lucas in evangelio suo tradit. Erat enim Herodes non vicem Tyberii gerens sub signo aquile vel sub signo senatus, sed rex regno singulari ordinatus ab eo et sub signo regni sibi commissi gubernans. Desinant igitur Imperium exprobrare romanum qui se filios Ecclesie fingunt, cum videant sponsum Cristum illud sic in utroque termino sue militie comprobasse. Et iam sufficienter manifestum esse arbitror, romanum populum sibi de iure orbis Imperium ascivisse. +Et si romanum Imperium de iure non fuit, peccatum Ade in Cristo non fuit punitum; hoc autem est falsum: ergo contradictorium eius ex quo sequitur est verum. Falsitas consequentis apparet sic: cum enim per peccatum Ade omnes peccatores essemus, dicente Apostolo *Sicut per unum hominem in hunc mundum peccatum intravit et per peccatum mors, ita in omnes homines mors, in quo omnes peccaverunt*; si de illo peccato non fuisset satisfactum per mortem Cristi, adhuc essemus filii ire natura, natura scilicet depravata. Sed hoc non est, cum dicat Apostolus ad Ephesios loquens de Patre: *Qui predestinavit nos in adoptionem filiorum per Iesum Cristum in ipsum, secundum propositum voluntatis sue, in laudem, et gloriam gratie sue, in qua gratificavit nos in dilecto Filio suo, in quo habemus redemptionem per sanguinem eius, remissionem peccatorum secundum divitias glorie sue que superhabundavit in nobis*; cum etiam Cristus ipse, in se punitionem patiens, dicat in Iohanne: *Consummatum est*; nam ubi consummatum est, nichil restat agendum. Propter convenientiam sciendum quod punitio non est simpliciter pena iniuriam inferenti, sed pena inflicta iniuriam inferenti ab habente iurisdictionem puniendi; unde, nisi ab ordinario iudice pena inflicta sit, punitio non est, sed potius iniuria est dicenda. Unde dicebat ille Moysi: *Quis constituit te iudicem super nos?*. Si ergo sub ordinario iudice Cristus passus non fuisset, illa pena punitio non fuisset. Et iudex ordinarius esse non poterat nisi supra totum humanum genus iurisdictionem habens, cum totum humanum genus in carne illa Cristi portantis dolores nostros, ut ait Propheta, puniretur. Et supra totum humanum genus Tyberius Cesar, cuius vicarius erat Pilatus, iurisdictionem non habuisset, nisi romanum Imperium de iure fuisset. Hinc est quod Herodes, quamvis ignorans quid faceret, sicut et Cayphas cum verum dixit de celesti decreto, Cristum Pilato remisit ad iudicandum, ut Lucas in evangelio suo tradit. Erat enim Herodes non vicem Tyberii gerens sub signo aquile vel sub signo senatus, sed rex regno singulari ordinatus ab eo et sub signo regni sibi commissi gubernans. Desinant igitur Imperium exprobrare romanum qui se filios Ecclesie fingunt, cum videant sponsum Cristum illud sic in utroque termino sue militie comprobasse. Et iam sufficienter manifestum esse arbitror, romanum populum sibi de iure orbis Imperium ascivisse. O felicem populum, o Ausoniam te gloriosam, si vel nunquam infirmator ille Imperii tui natus fuisset, vel nunquam sua pia intentio ipsum fefellisset! -In principio huius operis propositum fuit de tribus questionibus, prout materia pateretur, inquirere; de quarum duabus primis in superioribus libris, ut credo, sufficienter peractum est. Nunc autem de tertia restat agendum: cuius quidem veritas, quia sine rubore aliquorum emergere nequit, forsitan alicuius indignationis in me causa erit. Sed quia de trono inmutabili suo Veritas deprecatur, Salomon etiam silvam Proverbiorum ingrediens meditandam veritatem, impium detestandum in se facturo nos docet, ac preceptor morum Phylosophus familiaria destruenda pro veritate suadet; assumpta fiducia de verbis Danielis premissis, in quibus divina potentia clipeus defensorum veritatis astruitur, iuxta monitionem Pauli fidei loricam induens, in calore carbonis illius quem unus de Seraphin accepit de altari celesti et tetigit labia Ysaie, gignasium presens ingrediar, et in brachio Illius qui nos de potestate tenebrarum liberavit in sanguine suo impium atque mendacem de palestra, spectante mundo, eiciam. Quid timeam, cum Spiritus Patri et Filio coecternus aiat per os David? +*Conclusit ora leonum, et non nocuerunt michi: quia coram eo iustitia inventa est in me*. +In principio huius operis propositum fuit de tribus questionibus, prout materia pateretur, inquirere; de quarum duabus primis in superioribus libris, ut credo, sufficienter peractum est. Nunc autem de tertia restat agendum: cuius quidem veritas, quia sine rubore aliquorum emergere nequit, forsitan alicuius indignationis in me causa erit. Sed quia de trono inmutabili suo Veritas deprecatur, Salomon etiam silvam Proverbiorum ingrediens meditandam veritatem, impium detestandum in se facturo nos docet, ac preceptor morum Phylosophus familiaria destruenda pro veritate suadet; assumpta fiducia de verbis Danielis premissis, in quibus divina potentia clipeus defensorum veritatis astruitur, iuxta monitionem Pauli fidei loricam induens, in calore carbonis illius quem unus de Seraphin accepit de altari celesti et tetigit labia Ysaie, gignasium presens ingrediar, et in brachio Illius qui nos de potestate tenebrarum liberavit in sanguine suo impium atque mendacem de palestra, spectante mundo, eiciam. Quid timeam, cum Spiritus Patri et Filio coecternus aiat per os David: *In memoria ecterna erit iustus, ab auditione mala non timebit*? Questio igitur presens, de qua inquisitio futura est, inter duo luminaria magna versatur: romanum scilicet Pontificem et romanum Principem; et queritur utrum auctoritas Monarche romani, qui de iure Monarcha mundi est, ut in secundo libro probatum est, inmediate a Deo dependeat an ab aliquo Dei vicario vel ministro, quem Petri successorem intelligo, qui vere claviger est regni celorum. -Ad presentem questionem discutiendam, sicut in superioribus est peractum, aliquod principium est assummendum in virtute cuius aperiende veritatis argumenta formentur; nam sine prefixo principio etiam vera dicendo laborare quid prodest, cum principium solum assummendorum mediorum sit radix? Hec igitur irrefragabilis veritas prefigatur: scilicet quod illud quod nature intentioni repugnat Deus nolit. Nam si hoc verum non esset, contradictorium eius non esset falsum, quod est: Deum non nolle quod nature intentioni repugnat. Et si hoc non falsum, nec ea que secuntur ad ipsum; inpossibile enim est in necessariis consequentiis falsum esse consequens antecedente non falso existente. Sed ad non nolle alterum duorum sequitur de necessitate: aut velle aut non velle; sicut ad non odire necessario sequitur aut amare aut non amare; non enim non amare est odire, nec non velle est nolle, ut de se patet. Que si falsa non sunt, ista non erit falsa; cuius falsitas non habet superiorem. Quod autem verum sit quod dicitur sic declaro: manifestum est quod Deus finem nature vult, aliter celum otiose moveret; quod dicendum non est. Si Deus vellet impedimentum finis, vellet etiam finem impedimenti, aliter etiam otiose vellet; et cum finis impedimenti sit non esse rei impedite, sequeretur Deum velle non esse finem nature, quem dicitur velle esse. Si enim Deus non vellet impedimentum finis, prout non vellet sequeretur ad non velle nichil de impedimento curare, sive esset sive non esset; sed qui impedimentum non curat, rem que potest impediri non curat, et per consequens non habet in voluntate; et quod quis non habet in voluntate, non vult. Propter quod si finis nature impediri potest - quod potest - de necessitate sequitur quod Deus finem nature non vult; et sic sequitur quod prius: videlicet Deum velle quod non vult. Verissimum igitur est illud principium ex cuius contradictorio tam absurda secuntur. +Ad presentem questionem discutiendam, sicut in superioribus est peractum, aliquod principium est assummendum in virtute cuius aperiende veritatis argumenta formentur; nam sine prefixo principio etiam vera dicendo laborare quid prodest, cum principium solum assummendorum mediorum sit radix? Hec igitur irrefragabilis veritas prefigatur: scilicet quod illud quod nature intentioni repugnat Deus nolit. Nam si hoc verum non esset, contradictorium eius non esset falsum, quod est: Deum non nolle quod nature intentioni repugnat. Et si hoc non falsum, nec ea que secuntur ad ipsum; inpossibile enim est in necessariis consequentiis falsum esse consequens antecedente non falso existente. Sed ad non nolle alterum duorum sequitur de necessitate: aut velle aut non velle; sicut ad non odire necessario sequitur aut amare aut non amare; non enim non amare est odire, nec non velle est nolle, ut de se patet. Que si falsa non sunt, ista non erit falsa: Deus vult quod non vult; cuius falsitas non habet superiorem. Quod autem verum sit quod dicitur sic declaro: manifestum est quod Deus finem nature vult, aliter celum otiose moveret; quod dicendum non est. Si Deus vellet impedimentum finis, vellet etiam finem impedimenti, aliter etiam otiose vellet; et cum finis impedimenti sit non esse rei impedite, sequeretur Deum velle non esse finem nature, quem dicitur velle esse. Si enim Deus non vellet impedimentum finis, prout non vellet sequeretur ad non velle nichil de impedimento curare, sive esset sive non esset; sed qui impedimentum non curat, rem que potest impediri non curat, et per consequens non habet in voluntate; et quod quis non habet in voluntate, non vult. Propter quod si finis nature impediri potest–quod potest - de necessitate sequitur quod Deus finem nature non vult; et sic sequitur quod prius: videlicet Deum velle quod non vult. Verissimum igitur est illud principium ex cuius contradictorio tam absurda secuntur. -In introitu ad questionem hanc notare oportet quod prime questionis veritas magis manifestanda fuit ad ignorantiam tollendam, quam ad tollendum litigium; sed que fuit secunde questionis, quasi equaliter ad ignorantiam et litigium se habebat: multa etenim ignoramus de quibus non litigamus. Nam geometra circuli quadraturam ignorat: non tamen de ipsa litigat; theologus vero numerum angelorum ignorat: non tamen de illo litigium facit; Egiptius vero civilitatem Scitharum ignorat, non propter hoc de ipsorum civilitate contendit. Huius quidem tertie questionis veritas tantum habet litigium, ut, quemadmodum in aliis ignorantia solet esse causa litigii, sic et hic litigium causa ignorantie sit magis. Hominibus namque rationis intuitu voluntatem prevolantibus hoc sepe contingit: ut, male affecti, lumine rationis postposito, affectu quasi ceci trahantur et pertinaciter suam denegent cecitatem. Unde fit persepe quod non solum falsitas patrocinium habeat, sed - ut plerique - de suis terminis egredientes per aliena castra discurrant; ubi nichil intelligentes, ipsi nichil intelliguntur: et sic provocant quosdam ad iram, quosdam ad dedignationem, nonnullos ad risum. Igitur contra veritatem que queritur tria hominum genera maxime colluctantur. Summus namque Pontifex, domini nostri Iesu Cristi vicarius et Petri successor, cui non quicquid Cristo sed quicquid Petro debemus, zelo fortasse clavium, necnon alii gregum cristianorum pastores, et alii quos credo zelo solo matris Ecclesie promoveri, veritati quam ostensurus sum de zelo forsan - ut dixi - non de superbia contradicunt. Quidam vero alii, quorum obstinata cupiditas lumen rationis extinxit - et dum ex patre dyabolo sunt, Ecclesie se filios esse dicunt - non solum in hac questione litigium movent, sed sacratissimi principatus vocabulum aborrentes superiorum questionum et huius principia inpudenter negarent. Sunt etiam tertii - quos decretalistas vocant - qui, theologie ac phylosophie cuiuslibet inscii et expertes, suis decretalibus quas profecto venerandas existimo - tota intentione innixi, de illarum prevalentia - credo - sperantes, Imperio derogant. Nec mirum, cum iam audiverim quendam de illis dicentem et procaciter asserentem traditiones Ecclesie fidei fundamentum: quod quidem nefas de oppinione mortalium illi summoveant qui ante traditiones Ecclesie in Filium Dei Cristum sive venturum sive presentem sive iam passum crediderunt, et credendo speraverunt, et sperantes karitate arserunt, et ardentes ei coheredes factos esse mundus non dubitat. Et ut tales de presenti gignasio totaliter excludantur, est advertendum quod quedam scriptura est ante Ecclesiam, quedam cum Ecclesia, quedam post Ecclesiam. Ante quidem Ecclesiam sunt vetus et novum Testamentum, quod ut ait Propheta; hoc enim est quod dicit Ecclesia loquens ad sponsum, ut Matheus testatur. Sunt etiam Scripture doctorum, Augustini et aliorum, quos a Spiritu Sancto adiutos qui dubitat, fructus eorum vel omnino non vidit vel, si vidit, minime degustavit. Post Ecclesiam vero sunt traditiones quas decretales dicunt: que quidem etsi auctoritate apostolica sunt venerande, fundamentali tamen Scripture postponendas esse dubitandum non est, cum Cristus sacerdotes obiurgaverit de contrario. Cum enim interrogassent - negligebant enim manuum lotionem - Cristus eis, Matheo testante, respondit. In quo satis innuit traditionem postponendam. Quod si traditiones Ecclesie post Ecclesiam sunt, ut declaratum est, necesse est ut non Ecclesie a traditionibus, sed ab Ecclesia traditionibus accedat auctoritas. Hiique solas traditiones habentes ab hoc - ut dicebatur - gignasio excludendi sunt: oportet enim, hanc veritatem venantes, ex hiis ex quibus Ecclesie manat auctoritas investigando procedere. Hiis itaque sic exclusis, excludendi sunt alii qui, corvorum plumis operti, oves albas in grege Domini se iactant. Hii sunt impietatis filii qui, ut flagitia sua exequi possint, matrem prostituunt, fratres expellunt, et denique iudicem habere nolunt. Nam cur ad eos ratio quereretur, cum sua cupiditate detenti principia non viderent? +In introitu ad questionem hanc notare oportet quod prime questionis veritas magis manifestanda fuit ad ignorantiam tollendam, quam ad tollendum litigium; sed que fuit secunde questionis, quasi equaliter ad ignorantiam et litigium se habebat: multa etenim ignoramus de quibus non litigamus. Nam geometra circuli quadraturam ignorat: non tamen de ipsa litigat; theologus vero numerum angelorum ignorat: non tamen de illo litigium facit; Egiptius vero civilitatem Scitharum ignorat, non propter hoc de ipsorum civilitate contendit. Huius quidem tertie questionis veritas tantum habet litigium, ut, quemadmodum in aliis ignorantia solet esse causa litigii, sic et hic litigium causa ignorantie sit magis. Hominibus nanque rationis intuitu voluntatem prevolantibus hoc sepe contingit: ut, male affecti, lumine rationis postposito, affectu quasi ceci trahantur et pertinaciter suam denegent cecitatem. Unde fit persepe quod non solum falsitas patrocinium habeat, sed–ut plerique–de suis terminis egredientes per aliena castra discurrant; ubi nichil intelligentes, ipsi nichil intelliguntur: et sic provocant quosdam ad iram, quosdam ad dedignationem, nonnullos ad risum. Igitur contra veritatem que queritur tria hominum genera maxime colluctantur. Summus nanque Pontifex, domini nostri Iesu Cristi vicarius et Petri successor, cui non quicquid Cristo sed quicquid Petro debemus, zelo fortasse clavium, necnon alii gregum cristianorum pastores, et alii quos credo zelo solo matris Ecclesie promoveri, veritati quam ostensurus sum de zelo forsan–ut dixi–non de superbia contradicunt. Quidam vero alii, quorum obstinata cupiditas lumen rationis extinxit–et dum ex patre dyabolo sunt, Ecclesie se filios esse dicunt–non solum in hac questione litigium movent, sed sacratissimi principatus vocabulum aborrentes superiorum questionum et huius principia inpudenter negarent. Sunt etiam tertii–quos decretalistas vocant–qui, theologie ac phylosophie cuiuslibet inscii et expertes, suis decretalibus quas profecto venerandas existimo–tota intentione innixi, de illarum prevalentia–credo - sperantes, Imperio derogant. Nec mirum, cum iam audiverim quendam de illis dicentem et procaciter asserentem traditiones Ecclesie fidei fundamentum: quod quidem nefas de oppinione mortalium illi summoveant qui ante traditiones Ecclesie in Filium Dei Cristum sive venturum sive presentem sive iam passum crediderunt, et credendo speraverunt, et sperantes karitate arserunt, et ardentes ei coheredes factos esse mundus non dubitat. Et ut tales de presenti gignasio totaliter excludantur, est advertendum quod quedam scriptura est ante Ecclesiam, quedam cum Ecclesia, quedam post Ecclesiam. Ante quidem Ecclesiam sunt vetus et novum Testamentum, quod *in ecternum mandatum est* ut ait Propheta; hoc enim est quod dicit Ecclesia loquens ad sponsum: *Trahe me post te*. Cum Ecclesia vero sunt veneranda illa concilia principalia quibus Cristum interfuisse nemo fidelis dubitat, cum habeamus ipsum dixisse discipulis ascensurum in celum *Ecce ego vobiscum sum in omnibus diebus usque ad consummationem seculi*, ut Matheus testatur. Sunt etiam Scripture doctorum, Augustini et aliorum, quos a Spiritu Sancto adiutos qui dubitat, fructus eorum vel omnino non vidit vel, si vidit, minime degustavit. Post Ecclesiam vero sunt traditiones quas decretales dicunt: que quidem etsi auctoritate apostolica sunt venerande, fundamentali tamen Scripture postponendas esse dubitandum non est, cum Cristus sacerdotes obiurgaverit de contrario. Cum enim interrogassent: *Quare discipuli tui traditionem seniorum transgrediuntur?*–negligebant enim manuum lotionem –Cristus eis, Matheo testante, respondit: *Quare et vos transgredimini mandatum Dei propter traditionem vestram?*. In quo satis innuit traditionem postponendam. Quod si traditiones Ecclesie post Ecclesiam sunt, ut declaratum est, necesse est ut non Ecclesie a traditionibus, sed ab Ecclesia traditionibus accedat auctoritas. Hiique solas traditiones habentes ab hoc–ut dicebatur–gignasio excludendi sunt: oportet enim, hanc veritatem venantes, ex hiis ex quibus Ecclesie manat auctoritas investigando procedere. Hiis itaque sic exclusis, excludendi sunt alii qui, corvorum plumis operti, oves albas in grege Domini se iactant. Hii sunt impietatis filii qui, ut flagitia sua exequi possint, matrem prostituunt, fratres expellunt, et denique iudicem habere nolunt. Nam cur ad eos ratio quereretur, cum sua cupiditate detenti principia non viderent? Quapropter cum solis concertatio restat qui, aliquali zelo erga matrem Ecclesiam ducti, ipsam que queritur veritatem ignorant: cum quibus illa reverentia fretus quam pius filius debet patri, quam pius filius matri, pius in Cristum, pius in Ecclesiam, pius in pastorem, pius in omnes cristianam religionem profitentes, pro salute veritatis in hoc libro certamen incipio. -Isti vero ad quos erit tota disputatio sequens, asserentes auctoritatem Imperii ab auctoritate Ecclesie dependere velut artifex inferior dependet ab architecto, pluribus et diversis argumentis moventur; que quidem de Sacra Scriptura eliciunt et de quibusdam gestis tam summi Pontificis quam ipsius Imperatoris, nonnullum vero rationis indicium habere nituntur. Dicunt enim primo, secundum scripturam Geneseos, quod Deus fecit duo magna luminaria - luminare maius et luminare minus - ut alterum preesset diei et alterum preesset nocti: que allegorice dicta esse intelligebant ista duo regimina: scilicet spirituale et temporale. Deinde arguunt quod, quemadmodum luna, que est luminare minus, non habet lucem nisi prout recipit a sole, sic nec regnum temporale auctoritatem habet nisi prout recipit a spirituali regimine. -Propter hanc et propter alias eorum rationes dissolvendas prenotandum quod, sicut Phylosopho placet in hiis que De sophisticis elenchis, solutio argumenti est erroris manifestatio. Et quia error potest esse in materia et in forma argumenti, dupliciter peccare contingit: aut scilicet assummendo falsum, aut non sillogizando; que duo Phylosophus obiciebat contra Parmenidem et Melissum dicens. Et accipio hic largo modo falsum etiam pro inoppinabili, quod in materia probabili habet naturam falsi. Si vero in forma sit peccatum, conclusio interimenda est ab illo qui solvere vult, ostendendo formam sillogisticam non esse servatam. Si vero peccatum sit in materia, aut est quia simpliciter falsum assumptum est, aut quia falsum secundum quid. Si simpliciter, per interemptionem assumpti solvendum est; si secundum quid, per distinctionem. -Hoc viso, ad meliorem huius et aliarum inferius factarum solutionum evidentiam advertendum quod circa sensum misticum dupliciter errare contingit: aut querendo ipsum ubi non est, aut accipiendo aliter quam accipi debeat. Ego autem dico quod si talia fiunt de ignorantia, correctione diligenter adhibita ignoscendum est sicut ignoscendum esset illi qui leonem in nubibus formidaret; si vero industria, non aliter cum sic errantibus est agendum, quam cum tyrampnis, qui publica iura non ad comunem utilitatem secuntur, sed ad propriam retorquere conantur. O summum facinus, etiamsi contingat in sompniis, ecterni Spiritus intentione abuti! Non enim peccatur in Moysen, non in David, non in Iob, non in Matheum, non in Paulum, sed in Spiritum Sanctum qui loquitur in illis. Nam quanquam scribe divini eloquii multi sint, unicus tamen dictator est Deus, qui beneplacitum suum nobis per multorum calamos explicare dignatus est. -Hiis itaque prenotatis, ad id quod superius dicebatur dico per interemptionem illius dicti quo dicunt illa duo luminaria typice importare duo hec regimina: in quo quidem dicto tota vis argumenti consistit. Quod autem ille sensus omnino sustineri non possit, duplici via potest ostendi. Primo quia, cum huiusmodi regimina sint accidentia quedam ipsius hominis, videretur Deus usus fuisse ordine perverso accidentia prius producendo quam proprium subiectum: quod absurdum est dicere de Deo; nam illa duo luminaria producta sunt die quarto et homo die sexto, ut patet in Lictera. Preterea, cum ista regimina sint hominum directiva in quosdam fines, ut infra patebit, si homo stetisset in statu innocentie in quo a Deo factus est, talibus directivis non indiguisset: sunt ergo huiusmodi regimina remedia contra infirmitatem peccati. Cum ergo non solum in die quarto peccator homo non erat, sed etiam simpliciter homo non erat, producere remedia fuisset otiosum: quod est contra divinam bonitatem. Stultus enim esset medicus qui, ante nativitatem hominis, pro apostemate futuro illi emplastrum conficeret. Non igitur dicendum est quod quarto die Deus hec duo regimina fecerit; et per consequens intentio Moysi esse non potuit illa quam fingunt. Potest etiam hoc, mendacio tollerando, per distinctionem dissolvi: mitior namque est in adversarium solutio distinctiva; non enim omnino mentiens esse videtur, sicut interemptiva illum videri facit. Dico ergo quod licet luna non habeat lucem habundanter nisi ut a sole recipit, non propter hoc sequitur quod ipsa luna sit a sole. Unde sciendum quod aliud est esse ipsius lune, aliud virtus eius, et aliud operari. Quantum est ad esse, nullo modo luna dependet a sole, nec etiam quantum ad virtutem, nec quantum ad operationem simpliciter; quia motus eius est a motore proprio, influentia sua est a propriis eius radiis: habet enim aliquam lucem ex se, ut in eius eclipsi manifestum est. Sed quantum ad melius et virtuosius operandum, recipit aliquid a sole, quia lucem habundantem: qua recepta, virtuosius operatur. Sic ergo dico quod regnum temporale non recipit esse a spirituali, nec virtutem que est eius auctoritas, nec etiam operationem simpliciter; sed bene ab eo recipit ut virtuosius operetur per lucem gratie quam in celo et in terra benedictio summi Pontificis infundit illi. Et ideo argumentum peccabat in forma, quia predicatum in conclusione non est extremitas maioris, ut patet; procedit enim sic: luna recipit lucem a sole qui est regimen spirituale; regimen temporale est luna; ergo regimen temporale recipit auctoritatem a regimine spirituali. Nam in extremitate maioris ponunt lucem, in predicato vero conclusionis auctoritatem: que sunt res diverse subiecto et ratione, ut visum est. +Isti vero ad quos erit tota disputatio sequens, asserentes auctoritatem Imperii ab auctoritate Ecclesie dependere velut artifex inferior dependet ab architecto, pluribus et diversis argumentis moventur; que quidem de Sacra Scriptura eliciunt et de quibusdam gestis tam summi Pontificis quam ipsius Imperatoris, nonnullum vero rationis indicium habere nituntur. Dicunt enim primo, secundum scripturam Geneseos, quod Deus fecit duo magna luminaria–luminare maius et luminare minus–ut alterum preesset diei et alterum preesset nocti: que allegorice dicta esse intelligebant ista duo regimina: scilicet spirituale et temporale. Deinde arguunt quod, quemadmodum luna, que est luminare minus, non habet lucem nisi prout recipit a sole, sic nec regnum temporale auctoritatem habet nisi prout recipit a spirituali regimine. +Propter hanc et propter alias eorum rationes dissolvendas prenotandum quod, sicut Phylosopho placet in hiis que De sophisticis elenchis, solutio argumenti est erroris manifestatio. Et quia error potest esse in materia et in forma argumenti, dupliciter peccare contingit: aut scilicet assummendo falsum, aut non sillogizando; que duo Phylosophus obiciebat contra Parmenidem et Melissum dicens: *Quia falsa recipiunt et non sillogizantes sunt*. Et accipio hic largo modo falsum etiam pro inoppinabili, quod in materia probabili habet naturam falsi. Si vero in forma sit peccatum, conclusio interimenda est ab illo qui solvere vult, ostendendo formam sillogisticam non esse servatam. Si vero peccatum sit in materia, aut est quia simpliciter falsum assumptum est, aut quia falsum secundum quid. Si simpliciter, per interemptionem assumpti solvendum est; si secundum quid, per distinctionem. +Hoc viso, ad meliorem huius et aliarum inferius factarum solutionum evidentiam advertendum quod circa sensum misticum dupliciter errare contingit: aut querendo ipsum ubi non est, aut accipiendo aliter quam accipi debeat. Propter primum dicit Augustinus in Civitate Dei: *Non omnia que gesta narrantur etiam significare aliquid putanda sunt, sed propter illa que aliquid significant etiam ea que nichil significant actexuntur. Solo vomere terra proscinditur; sed ut hoc fieri possit, etiam cetera aratri membra sunt necessaria*. Propter secundum idem ait in Doctrina Cristiana, loquens de illo aliud in Scripturis sentire quam ille qui scripsit eas dicit, quod *ita fallitur ac si quisquam deserens viam eo tamen per girum pergeret quo via illa perducit*; et subdit: *Demonstrandum est ut consuetudine deviandi etiam in transversum aut perversum ire cogatur*. Deinde innuit causam quare cavendum sit hoc in Scripturis, dicens: *Titubabit fides, si Divinarum Scripturarum vacillat autoritas*. Ego autem dico quod si talia fiunt de ignorantia, correctione diligenter adhibita ignoscendum est sicut ignoscendum esset illi qui leonem in nubibus formidaret; si vero industria, non aliter cum sic errantibus est agendum, quam cum tyrampnis, qui publica iura non ad comunem utilitatem secuntur, sed ad propriam retorquere conantur. O summum facinus, etiamsi contingat in sompniis, ecterni Spiritus intentione abuti! Non enim peccatur in Moysen, non in David, non in Iob, non in Matheum, non in Paulum, sed in Spiritum Sanctum qui loquitur in illis. Nam quanquam scribe divini eloquii multi sint, unicus tamen dictator est Deus, qui beneplacitum suum nobis per multorum calamos explicare dignatus est. +Hiis itaque prenotatis, ad id quod superius dicebatur dico per interemptionem illius dicti quo dicunt illa duo luminaria typice importare duo hec regimina: in quo quidem dicto tota vis argumenti consistit. Quod autem ille sensus omnino sustineri non possit, duplici via potest ostendi. Primo quia, cum huiusmodi regimina sint accidentia quedam ipsius hominis, videretur Deus usus fuisse ordine perverso accidentia prius producendo quam proprium subiectum: quod absurdum est dicere de Deo; nam illa duo luminaria producta sunt die quarto et homo die sexto, ut patet in Lictera. Preterea, cum ista regimina sint hominum directiva in quosdam fines, ut infra patebit, si homo stetisset in statu innocentie in quo a Deo factus est, talibus directivis non indiguisset: sunt ergo huiusmodi regimina remedia contra infirmitatem peccati. Cum ergo non solum in die quarto peccator homo non erat, sed etiam simpliciter homo non erat, producere remedia fuisset otiosum: quod est contra divinam bonitatem. Stultus enim esset medicus qui, ante nativitatem hominis, pro apostemate futuro illi emplastrum conficeret. Non igitur dicendum est quod quarto die Deus hec duo regimina fecerit; et per consequens intentio Moysi esse non potuit illa quam fingunt. Potest etiam hoc, mendacio tollerando, per distinctionem dissolvi: mitior nanque est in adversarium solutio distinctiva; non enim omnino mentiens esse videtur, sicut interemptiva illum videri facit. Dico ergo quod licet luna non habeat lucem habundanter nisi ut a sole recipit, non propter hoc sequitur quod ipsa luna sit a sole. Unde sciendum quod aliud est esse ipsius lune, aliud virtus eius, et aliud operari. Quantum est ad esse, nullo modo luna dependet a sole, nec etiam quantum ad virtutem, nec quantum ad operationem simpliciter; quia motus eius est a motore proprio, influentia sua est a propriis eius radiis: habet enim aliquam lucem ex se, ut in eius eclipsi manifestum est. Sed quantum ad melius et virtuosius operandum, recipit aliquid a sole, quia lucem habundantem: qua recepta, virtuosius operatur. Sic ergo dico quod regnum temporale non recipit esse a spirituali, nec virtutem que est eius auctoritas, nec etiam operationem simpliciter; sed bene ab eo recipit ut virtuosius operetur per lucem gratie quam in celo et in terra benedictio summi Pontificis infundit illi. Et ideo argumentum peccabat in forma, quia predicatum in conclusione non est extremitas maioris, ut patet; procedit enim sic: luna recipit lucem a sole qui est regimen spirituale; regimen temporale est luna; ergo regimen temporale recipit auctoritatem a regimine spirituali. Nam in extremitate maioris ponunt lucem, in predicato vero conclusionis auctoritatem: que sunt res diverse subiecto et ratione, ut visum est. -Assummunt etiam argumentum de lictera Moysi, dicentes quod de femore Iacob fluxit figura horum duorum regiminum, quia Levi et Iudas: quorum alter fuit pater sacerdotii, alter vero regiminis temporalis. Deinde sic arguunt ex hiis: sicut se habuit Levi ad Iudam, sic se habet Ecclesia ad Imperium; Levi precessit Iudam in nativitate, ut patet in Lictera: ergo Ecclesia precedit Imperium in auctoritate. Et hoc vero de facili solvitur; nam cum dicunt quod Levi et Iudas, filii Iacob, figurant ista regimina, possem similiter hoc interimendo dissolvere: sed concedatur. Et est similis processus huic: A precedit B in C; D et E se habent ut A et B: ergo D precedit E in F; F vero et C diversa sunt. Et si ferrent instantiam dicentes quod F sequitur ad C, hoc est auctoritas ad nativitatem, et pro antecedente bene infertur consequens, ut animal pro homine, dico quod falsum est: multi enim sunt maiores natu qui non solum in auctoritate non precedunt, sed etiam preceduntur a iunioribus; ut patet ubi episcopi sunt tempore minores quam sui archipresbyteri. +Assummunt etiam argumentum de lictera Moysi, dicentes quod de femore Iacob fluxit figura horum duorum regiminum, quia Levi et Iudas: quorum alter fuit pater sacerdotii, alter vero regiminis temporalis. Deinde sic arguunt ex hiis: sicut se habuit Levi ad Iudam, sic se habet Ecclesia ad Imperium; Levi precessit Iudam in nativitate, ut patet in Lictera: ergo Ecclesia precedit Imperium in auctoritate. Et hoc vero de facili solvitur; nam cum dicunt quod Levi et Iudas, filii Iacob, figurant ista regimina, possem similiter hoc interimendo dissolvere: sed concedatur. Et cum arguendo inferunt sicut Levi precedit in nativitate sic Ecclesia in auctoritate, dico similiter quod aliud est predicatum conclusionis et aliud maior extremitas: nam aliud est auctoritas et aliud nativitas, subiecto et ratione; propter quod peccatur in forma. Et est similis processus huic: A precedit B in C; D et E se habent ut A et B: ergo D precedit E in F; F vero et C diversa sunt. Et si ferrent instantiam dicentes quod F sequitur ad C, hoc est auctoritas ad nativitatem, et pro antecedente bene infertur consequens, ut animal pro homine, dico quod falsum est: multi enim sunt maiores natu qui non solum in auctoritate non precedunt, sed etiam preceduntur a iunioribus; ut patet ubi episcopi sunt tempore minores quam sui archipresbyteri. Et sic instantia videtur errare secundum non causam ut causa. -De lictera vero primi libri Regum assummunt etiam creationem et depositionem Saulis, et dicunt quod Saul rex intronizatus fuit et de trono depositus per Samuelem, qui vice Dei de precepto fungebatur, ut in Lictera patet. Et ex hoc arguunt quod, quemadmodum ille Dei vicarius auctoritatem habuit dandi et tollendi regimen temporale et in alium transferendi, sic et nunc Dei vicarius, Ecclesie universalis antistes, auctoritatem habet dandi et tollendi et etiam transferendi sceptrum regiminis temporalis; ex quo sine dubio sequeretur quod auctoritas Imperii dependeret ut dicunt. Et ad hoc dicendum per interemptionem eius quod dicunt Samuelem Dei vicarium, quia non ut vicarius sed ut legatus spetialis ad hoc, sive nuntius portans mandatum Domini expressum, hoc fecit: quod patet quia quicquid Deus dixit, hoc fecit solum et hoc retulit. Unde sciendum quod aliud est esse vicarium, aliud est esse nuntium sive ministrum: sicut aliud est esse doctorem, aliud est esse interpretem. Nam vicarius est cui iurisdictio cum lege vel cum arbitrio commissa est; et ideo intra terminos iurisdictionis commisse de lege vel de arbitrio potest agere circa aliquid, quod dominus omnino ignorat. Nuntius autem non potest in quantum nuntius; sed quemadmodum malleus in sola virtute fabri operatur, sic et nuntius in solo arbitrio eius qui mictit illum. Non igitur sequitur, si Deus per nuntium Samuelem fecit hoc, quod vicarius Dei hoc facere possit. +De lictera vero primi libri Regum assummunt etiam creationem et depositionem Saulis, et dicunt quod Saul rex intronizatus fuit et de trono depositus per Samuelem, qui vice Dei de precepto fungebatur, ut in Lictera patet. Et ex hoc arguunt quod, quemadmodum ille Dei vicarius auctoritatem habuit dandi et tollendi regimen temporale et in alium transferendi, sic et nunc Dei vicarius, Ecclesie universalis antistes, auctoritatem habet dandi et tollendi et etiam transferendi sceptrum regiminis temporalis; ex quo sine dubio sequeretur quod auctoritas Imperii dependeret ut dicunt. Et ad hoc dicendum per interemptionem eius quod dicunt Samuelem Dei vicarium, quia non ut vicarius sed ut legatus spetialis ad hoc, sive nuntius portans mandatum Domini expressum, hoc fecit: quod patet quia quicquid Deus dixit, hoc fecit solum et hoc retulit. Unde sciendum quod aliud est esse vicarium, aliud est esse nuntium sive ministrum: sicut aliud est esse doctorem, aliud est esse interpretem. Nam vicarius est cui iurisdictio cum lege vel cum arbitrio commissa est; et ideo intra terminos iurisdictionis commisse de lege vel de arbitrio potest agere circa aliquid, quod dominus omnino ignorat. Nuntius autem non potest in quantum nuntius; sed quemadmodum malleus in sola virtute fabri operatur, sic et nuntius in solo arbitrio eius qui mictit illum. Non igitur sequitur, si Deus per nuntium Samuelem fecit hoc, quod vicarius Dei hoc facere possit. Multa enim Deus per angelos fecit et facit et facturus est que vicarius Dei, Petri suceessor, faeere non posset. Unde argumentum istorum est a toto ad partem, construendo sic: homo potest videre et audire: ergo oculus potest videre et audire. Et hoc non tenet; teneret autem destructive sic: homo non potest volare: ergo nec brachia hominis possunt volare. Et similiter sic: Deus per nuntium faeere non potest genita non esse genita, iuxta sententiam Agathonis: ergo nec vicarius eius facere potest. -Assummunt etiam de lictera Mathei Magorum oblationem, dicentes Cristum recepisse simul thus et aurum ad significandum se ipsum dominum et gubernatorem spiritualium et temporalium; ex quo inferunt Cristi vicarium dominum et gubernatorem eorundem, et per consequens habere utrorunque auctoritatem. Ad hoc respondens, licteram Mathei et sensum confiteor, sed quod ex illa inferre conantur interimo. Utraque namque propositio vera est, sed medium variatur et arguitur in quatuor terminis, in quibus forma sillogistica non salvatur, ut patet ex hiis que de sillogismo simpliciter. Nam aliud est Deus, quod subicitur in maiori, et aliud vicarius Dei, quod predicatur in minori. Et si quis instaret de vicarii equivalentia, inutilis est instantia; quia nullus vicariatus, sive divinus sive humanus, equivalere potest principali auctoritati: quod patet de levi. Nam scimus quod successor Petri non equivalet divine auctoritati saltem in operatione nature: non enim posset facere terram ascendere sursum, nec ignem descendere deorsum per offitium sibi commissum. Nec etiam possent omnia sibi commicti a Deo, quoniam potestatem creandi et similiter baptizandi nullo modo Deus commictere posset, ut evidenter probatur, licet Magister contrarium dixerit in quarto. Scimus etiam quod vicarius hominis non equivalet ei, quantum in hoc quod vicarius est, quia nemo potest dare quod suum non est. Auctoritas principalis non est principis nisi ad usum, quia nullus princeps se ipsum auctorizare potest; recipere autem potest atque dimictere, sed alium creare non potest, quia creatio principis ex principe non dependet. Quod si ita est, manifestum est quod nullus princeps potest sibi substituere vicarium in omnibus equivalentem: qua re instantia nullam efficaciam habet. +Assummunt etiam de lictera Mathei Magorum oblationem, dicentes Cristum recepisse simul thus et aurum ad significandum se ipsum dominum et gubernatorem spiritualium et temporalium; ex quo inferunt Cristi vicarium dominum et gubernatorem eorundem, et per consequens habere utrorunque auctoritatem. Ad hoc respondens, licteram Mathei et sensum confiteor, sed quod ex illa inferre conantur interimo. Sillogizant enim sic: Deus est dominus spiritualium et temporalium; summus Pontifex est vicarius Dei: ergo est dominus spiritualium et temporalium. Utraque nanque propositio vera est, sed medium variatur et arguitur in quatuor terminis, in quibus forma sillogistica non salvatur, ut patet ex hiis que de sillogismo simpliciter. Nam aliud est Deus, quod subicitur in maiori, et aliud vicarius Dei, quod predicatur in minori. Et si quis instaret de vicarii equivalentia, inutilis est instantia; quia nullus vicariatus, sive divinus sive humanus, equivalere potest principali auctoritati: quod patet de levi. Nam scimus quod successor Petri non equivalet divine auctoritati saltem in operatione nature: non enim posset facere terram ascendere sursum, nec ignem descendere deorsum per offitium sibi commissum. Nec etiam possent omnia sibi commicti a Deo, quoniam potestatem creandi et similiter baptizandi nullo modo Deus commictere posset, ut evidenter probatur, licet Magister contrarium dixerit in quarto. Scimus etiam quod vicarius hominis non equivalet ei, quantum in hoc quod vicarius est, quia nemo potest dare quod suum non est. Auctoritas principalis non est principis nisi ad usum, quia nullus princeps se ipsum auctorizare potest; recipere autem potest atque dimictere, sed alium creare non potest, quia creatio principis ex principe non dependet. Quod si ita est, manifestum est quod nullus princeps potest sibi substituere vicarium in omnibus equivalentem: qua re instantia nullam efficaciam habet. -Item assummunt de lictera eiusdem illud Cristi ad Petrum; quod etiam omnibus apostolis est dictum. Similiter accipiunt de lictera Mathei, similiter et Iohannis: ex quo arguunt successorem Petri omnia de concessione Dei posse tam ligare quam solvere; et inde inferunt posse solvere leges et decreta Imperii, atque leges et decreta ligare pro regimine temporali: unde bene sequeretur illud quod dicunt. Et dicendum ad hoc per distinctionem circa maiorem sillogismi quo utuntur. Unde inferunt auctoritatem et decreta Imperii solvere et ligare ipsum posse. Minorem concedo, maiorem vero non sine distinctione. Et ideo dico quod hoc signum universale omne, quod includitur in quodcunque, nunquam distribuit extra ambitum termini distributi. Nam si dico omne animal currit, omne distribuit pro omni eo quod sub genere animalis comprehenditur; si vero dico omnis homo currit, tunc signum universale non distribuit nisi pro suppositis huius termini homo; et cum dico omnis grammaticus, tunc distributio magis coartatur. -Propter quod semper videndum est quid est quod signum universale habet distribuere: quo viso, facile apparebit quantum sua distributio dilatetur, cognita natura et ambitu termini distributi. Unde cum dicitur quodcunque ligaveris, si illud quodcunque summeretur absolute, verum esset quod dicunt; et non solum hoc facere posset, quin etiam solvere uxorem a viro et ligare ipsam alteri vivente primo: quod nullo modo potest. Posset etiam solvere me non penitentem: quod etiam facere ipse Deus non posset. Cum ergo ita sit, manifestum est quod non absolute summenda est illa distributio, sed respective ad aliquid. Quod autem illa respiciat satis est evidens considerato illo quod sibi conceditur, circa quod illa distributio subiungitur. Et sic signum universale quod includitur in quodcunque contrahitur in sua distributione ab offitio clavium regni celorum: et sic assummendo, vera est illa propositio; absolute vero non, ut patet. Et ideo dico quod etsi successor Petri, secundum exigentiam offitii commissi Petro, possit solvere et ligare, non tamen propter hoc sequitur quod possit solvere seu ligare decreta Imperii sive leges ut ipsi dicebant, nisi ulterius probaretur hoc spectare ad offitium clavium: cuius contrarium inferius ostendetur. +Item assummunt de lictera eiusdem illud Cristi ad Petrum: *Et quodcunque ligaveris super terram, erit ligatum et in celis; et quodcunque solveris super terram, erit solutum et in celis*; quod etiam omnibus apostolis est dictum. Similiter accipiunt de lictera Mathei, similiter et Iohannis: ex quo arguunt successorem Petri omnia de concessione Dei posse tam ligare quam solvere; et inde inferunt posse solvere leges et decreta Imperii, atque leges et decreta ligare pro regimine temporali: unde bene sequeretur illud quod dicunt. Et dicendum ad hoc per distinctionem circa maiorem sillogismi quo utuntur. Sillogizant enim sic: Petrus potuit solvere omnia et ligare; successor Petri potest quicquid Petrus potuit; ergo successor Petri potest omnia solvere et ligare. Unde inferunt auctoritatem et decreta Imperii solvere et ligare ipsum posse. Minorem concedo, maiorem vero non sine distinctione. Et ideo dico quod hoc signum universale omne, quod includitur in quodcunque, nunquam distribuit extra ambitum termini distributi. Nam si dico omne animal currit, omne distribuit pro omni eo quod sub genere animalis comprehenditur; si vero dico omnis homo currit, tunc signum universale non distribuit nisi pro suppositis huius termini homo; et cum dico omnis grammaticus, tunc distributio magis coartatur. +Propter quod semper videndum est quid est quod signum universale habet distribuere: quo viso, facile apparebit quantum sua distributio dilatetur, cognita natura et ambitu termini distributi. Unde cum dicitur quodcunque ligaveris, si illud quodcunque summeretur absolute, verum esset quod dicunt; et non solum hoc facere posset, quin etiam solvere uxorem a viro et ligare ipsam alteri vivente primo: quod nullo modo potest. Posset etiam solvere me non penitentem: quod etiam facere ipse Deus non posset. Cum ergo ita sit, manifestum est quod non absolute summenda est illa distributio, sed respective ad aliquid. Quod autem illa respiciat satis est evidens considerato illo quod sibi conceditur, circa quod illa distributio subiungitur. Dicit enim Cristus Petro: *Tibi dabo claves regni celorum*, hoc est Faciam te hostiarium regni celorum. Deinde subdit *et quodcunque*: quod est omne quod, id est et omne quod ad istud offitium spectabit solvere poteris et ligare. Et sic signum universale quod includitur in quodcunque contrahitur in sua distributione ab offitio clavium regni celorum: et sic assummendo, vera est illa propositio; absolute vero non, ut patet. Et ideo dico quod etsi successor Petri, secundum exigentiam offitii commissi Petro, possit solvere et ligare, non tamen propter hoc sequitur quod possit solvere seu ligare decreta Imperii sive leges ut ipsi dicebant, nisi ulterius probaretur hoc spectare ad offitium clavium: cuius contrarium inferius ostendetur. -Accipiunt etiam illud Luce, quod Petrus dixit Cristo; et dicunt quod per illos duos gladios duo predicta regimina intelliguntur, que quidem Petrus dixit esse ibi ubi erat, hoc est apud se; unde arguunt illa duo regimina secundum auctoritatem apud successorem Petri consistere. Et ad hoc dicendum per interemptionem sensus in quo fundant argumentum. Dicunt enim illos duos gladios, quos assignavit Petrus, duo prefata regimina importare: quod omnino negandum est, tum quia illa responsio non fuisset ad intentionem Cristi, tum quia Petrus de more subito respondebat ad rerum superficiem tantum. -Quod autem responsio non fuisset ad intentionem Cristi non erit inmanifestum, si considerentur verba precedentia et causa verborum. Propter quod sciendum quod hoc dictum fuit in die Cene; unde Lucas incipit superius sic. Et ex hinc continuato colloquio venit ad hec. +Accipiunt etiam illud Luce, quod Petrus dixit Cristo, cum ait *Ecce duo gladii hic*; et dicunt quod per illos duos gladios duo predicta regimina intelliguntur, que quidem Petrus dixit esse ibi ubi erat, hoc est apud se; unde arguunt illa duo regimina secundum auctoritatem apud successorem Petri consistere. Et ad hoc dicendum per interemptionem sensus in quo fundant argumentum. Dicunt enim illos duos gladios, quos assignavit Petrus, duo prefata regimina importare: quod omnino negandum est, tum quia illa responsio non fuisset ad intentionem Cristi, tum quia Petrus de more subito respondebat ad rerum superficiem tantum. +Quod autem responsio non fuisset ad intentionem Cristi non erit inmanifestum, si considerentur verba precedentia et causa verborum. Propter quod sciendum quod hoc dictum fuit in die Cene; unde Lucas incipit superius sic: *Venit autem dies azimorum in quo necesse erat occidi Pascha*, in qua quidem cena prelocutus fuit Cristus de ingruente passione, in qua oportebat ipsum separari a discipulis suis. Item sciendum quod ubi ista verba intervenerunt erant simul omnes duodecim discipuli; unde parum post verba premissa dicit Lucas: *Et cum facta esset hora discubuit, et duodecim apostoli cum eo*. Et ex hinc continuato colloquio venit ad hec: *Quando misi vos sine sacculo et pera et calciamentis, nunquid aliquid defuit vobis? At illi dixerunt: Nichil. Dixit ergo eis: Sed nunc qui habet sacculum tollat, similiter et peram; et qui non habet, vendat tunicam et emat gladium*. In quo satis aperte intentio Cristi manifestatur; non enim dixit ematis vel habeatis duos gladios–ymo duodecim, cum ad duodecim discipulos diceret *qui non habet emat*–ut quilibet haberet unum. Et hoc etiam dicebat premonens eos pressuram futuram et despectum futurum erga eos, quasi diceret: Quousque fui vobiscum, recepti eratis; nunc fugabimini. Unde oportet vos preparare vobis etiam ea que iam prohibui vobis propter necessitatem. Itaque si responsio Petri, que est ad hoc, fuisset sub intentione illa, iam non fuisset ad eam que erat Cristi: de quo Cristus ipsum increpasset sicut multotiens increpavit, cum inscie responderet. Hic autem non fecit, sed acquievit dicens ei *Satis est*; quasi diceret: Propter necessitatem dico; sed si quilibet habere non potest, duo sufficere possunt. +Et quod Petrus de more ad superficiem loqueretur, probat eius festina et inpremeditata presumptio, ad quam non solum fidei sinceritas impellebat, sed, ut credo, puritas et simplicitas naturalis. Hanc suam presumptionem scribe Cristi testantur omnes. Scribit autem Matheus, cum Iesus interrogasset discipulos *Quem me esse dicitis ?*, Petrum ante omnes respondisse: *Tu es Cristus, filius Dei vivi*. Scribit etiam quod, cum Cristus diceret discipulis quia oportebat eum ire in Ierusalem et multa pati, Petrus assumpsit eum et cepit increpare illum dicens: *Absit a te, Domine; non erit tibi hoc*; ad quem Cristus, redarguens, conversus dixit: *Vade post me, Sathana*. Item scribit quod in monte transfigurationis, in conspectu Cristi, Moysi et Elye et duorum filiorum Zebedei, dixit: *Domine, bonum est nos hic esse; si vis, faciamus hic tria tabernacula: tibi unum, Moysi unum et Elye unum*. Item scribit quod, cum discipuli essent in navicula tempore noctis et Cristus ambularet super aquam, Petrus dixit: *Domine, si tu es, iube me ad te venire super aquas*. Item scribit quod, cum Cristus prenuntiaret scandalum discipulis suis, Petrus respondit: *Etsi omnes scandalizati fuerint in te, ego nunquam scandalizabor*; et infra: *Etiamsi oportuerit me mori tecum, non te negabo*. Et hoc etiam contestatur Marcus; Lucas vero scribit Petrum etiam dixisse Cristo, parum supra verba premissa de gladiis: *Domine, tecum paratus sum in carcerem et in mortem ire*. Iohannes autem dicit de illo quod, cum Cristus vellet sibi lavare pedes, Petrus ait: *Domine, tu michi lavas pedes?*; et infra: *Non lavabis michi pedes in ecternum*. Dicit etiam ipsum gladio percussisse ministri servum: quod etiam conscribunt omnes quatuor. Dicit etiam Iohannes ipsum introivisse subito, cum venit in monumentum, videns alium discipulum cunctantem ad hostium. Dicit iterum quod, existente Iesu in litore post resurrectionem, *Cum Petrus audisset quia Dominus est, tunica succinxit se, erat enim nudus, et misit se in mare*. Ultimo dicit quod, cum Petrus vidisset Iohannem, dixit Iesu: *Domine, hic autem quid?*. Iuvat quippe talia de Archimandrita nostro in laudem sue puritatis continuasse, in quibus aperte deprehenditur quod, cum de duobus gladiis loquebatur, intentione simplici respondebat ad Cristum. Quod si verba illa Cristi et Petri typice sunt accipienda, non ad hoc quod dicunt isti trahenda sunt, sed referenda sunt ad sensum illius gladii de quo scribit Matheus sic: *Nolite ergo arbitrari quia veni mictere pacem in terram: non veni pacem mictere, sed gladium. Veni enim separare hominem adversus patrem suum* etc. Quod quidem fit tam verbo quam opere; propter quod dicebat Lucas ad Theophilum *que cepit Iesus facere et docere*. Talem gladium Cristus emere precipiebat, quem duplicem ibi esse Petrus etiam respondebat. Ad verba enim et opera parati erant, per que facerent quod Cristus dicebat se venisse facturum per gladium, ut dictum est. Dicunt adhuc quidam quod Constantinus imperator, mundatus a lepra intercessione Silvestri tunc summi Pontificis, Imperii sedem, scilicet Romam, donavit Ecclesie cum multis aliis Imperii dignitatibus. Ex quo arguunt dignitates illas deinde neminem assummere posse nisi ab Ecclesia recipiat, cuius eas esse dicunt; et ex hoc bene sequeretur auctoritatem unam ab alia dependere, ut ipsi volunt. -Positis et solutis igitur argumentis que radices in divinis eloquiis habere videbantur, restant nunc illa ponenda et solvenda que in gestis humanis et ratione humana radicantur. Ex quibus primum est quod premictitur, quod sic sillogizant; et minorem probant per ea que de Constantino superius tacta sunt. Hanc ergo minorem interimo et, cum probant, dico quod sua probatio nulla est, quia Constantinus alienare non poterat Imperii dignitatem, nec Ecclesia recipere. Et cum pertinaciter instant, quod dico sic ostendi potest: nemini licet ea facere per offitium sibi deputatum que sunt contra illud offitium; quia sic idem, in quantum idem, esset contrarium sibi ipsi: quod est inpossibile; sed contra offitium deputatum Imperatori est scindere Imperium, cum offitium eius sit humanum genus uni velle et uni nolle tenere subiectum, ut in primo huius de facili videri potest; ergo scindere Imperium Imperatori non licet. Si ergo alique dignitates per Constantinum essent alienate - ut dicunt ab Imperio, et cessissent in potestatem Ecclesie, scissa esset tunica inconsutilis, quam scindere ausi non sunt etiam qui Cristum verum Deum lancea perforarunt. Preterea, sicut Ecclesia suum habet fundamentum, sic et Imperium suum. Sed contra ius humanum esset, si se ipsum Imperium destrueret: ergo Imperio se ipsum destruere non licet. Cum ergo scindere Imperium esset destruere ipsum, consistente Imperio in unitate Monarchie universalis, manifestum est quod Imperii auctoritate fungenti scindere Imperium non licet. Quod autem destruere Imperium sit contra ius humanum, ex superioribus est manifestum. -Preterea, omnis iurisdictio prior est suo iudice: iudex enim ad iurisdictionem ordinatur, et non e converso; sed Imperium est iurisdictio omnem temporalem iurisdictionem ambitu suo comprehendens: ergo ipsa est prior suo iudice, qui est Imperator, quia ad ipsam Imperator est ordinatus, et non e converso. Ex quo patet quod Imperator ipsam permutare non potest in quantum Imperator, cum ab ea recipiat esse quod est. Modo dico sic: aut ille Imperator erat cum dicitur Ecclesie contulisse, aut non; et si non, planum est quod nichil poterat de Imperio conferre; si sic, cum talis collatio esset minoratio iurisdictionis, in quantum Imperator hoc facere non poterat. Amplius, si unus Imperator aliquam particulam ab Imperii iurisdictione discindere posset, eadem ratione et alius. Et cum iurisdictio temporalis finita sit et omne finitum per finitas decisiones assummatur, sequeretur quod iurisdictio prima posset annichilari: quod est irrationabile. Adhuc, cum conferens habeat se per modum agentis et cui confertur per modum patientis, ut placet Phylosopho in quarto ad Nicomacum, non solum ad collationem esse licitam requiritur dispositio conferentis, sed etiam eius cui confertur: videtur enim in patiente et disposito actus activorum inesse. Sed Ecclesia omnino indisposita erat ad temporalia recipienda per preceptum prohibitivum expressum, ut habemus per Matheum sic. Nam etsi per Lucam habemus relaxationem precepti quantum ad quedam, ad possessionem tamen auri et argenti licentiatam Ecclesiam post prohibitionem illam invenire non potui. Qua re, si Ecclesia recipere non poterat, dato quod Constantinus hoc facere potuisset de se, actio tamen illa non erat possibilis propter patientis indispositionem. Patet igitur quod nec Ecclesia recipere per modum possessionis, nec ille conferre per modum alienationis poterat. Poterat tamen Imperator in patrocinium Ecclesie Patrimonium et alia deputare, inmoto semper superiori dominio, cuius unitas divisionem non patitur. Poterat et vicarius Dei recipere non tanquam possessor, sed tanquam fructuum pro Ecclesia pro Cristi pauperibus dispensator: quod apostolos fecisse non ignoratur. +Positis et solutis igitur argumentis que radices in divinis eloquiis habere videbantur, restant nunc illa ponenda et solvenda que in gestis humanis et ratione humana radicantur. Ex quibus primum est quod premictitur, quod sic sillogizant: ea que sunt Ecclesie nemo de iure habere potest nisi ab Ecclesia–et hoc conceditur–romanum regimen est Ecclesie: ergo ipsum nemo habere potest de iure nisi ab Ecclesia; et minorem probant per ea que de Constantino superius tacta sunt. Hanc ergo minorem interimo et, cum probant, dico quod sua probatio nulla est, quia Constantinus alienare non poterat Imperii dignitatem, nec Ecclesia recipere. Et cum pertinaciter instant, quod dico sic ostendi potest: nemini licet ea facere per offitium sibi deputatum que sunt contra illud offitium; quia sic idem, in quantum idem, esset contrarium sibi ipsi: quod est inpossibile; sed contra offitium deputatum Imperatori est scindere Imperium, cum offitium eius sit humanum genus uni velle et uni nolle tenere subiectum, ut in primo huius de facili videri potest; ergo scindere Imperium Imperatori non licet. Si ergo alique dignitates per Constantinum essent alienate - ut dicunt ab Imperio, et cessissent in potestatem Ecclesie, scissa esset tunica inconsutilis, quam scindere ausi non sunt etiam qui Cristum verum Deum lancea perforarunt. Preterea, sicut Ecclesia suum habet fundamentum, sic et Imperium suum. Nam Ecclesie fundamentum Cristus est: unde Apostolus ad Corinthios: *Fundamentum aliud nemo potest ponere preter id quod positum est, quod est Cristus Iesus*. Ipse est petra super quam hedificata est Ecclesia. Imperii vero fundamentum ius humanum est. Modo dico quod, sicut Ecclesie fundamento suo contrariari non licet, sed debet semper inniti super illud iuxta illud Canticorum *Que est ista, que ascendit de deserto delitiis affluens, innixa super dilectum?*, sic et Imperio licitum non est contra ius humanum aliquid facere. Sed contra ius humanum esset, si se ipsum Imperium destrueret: ergo Imperio se ipsum destruere non licet. Cum ergo scindere Imperium esset destruere ipsum, consistente Imperio in unitate Monarchie universalis, manifestum est quod Imperii auctoritate fungenti scindere Imperium non licet. Quod autem destruere Imperium sit contra ius humanum, ex superioribus est manifestum. +Preterea, omnis iurisdictio prior est suo iudice: iudex enim ad iurisdictionem ordinatur, et non e converso; sed Imperium est iurisdictio omnem temporalem iurisdictionem ambitu suo comprehendens: ergo ipsa est prior suo iudice, qui est Imperator, quia ad ipsam Imperator est ordinatus, et non e converso. Ex quo patet quod Imperator ipsam permutare non potest in quantum Imperator, cum ab ea recipiat esse quod est. Modo dico sic: aut ille Imperator erat cum dicitur Ecclesie contulisse, aut non; et si non, planum est quod nichil poterat de Imperio conferre; si sic, cum talis collatio esset minoratio iurisdictionis, in quantum Imperator hoc facere non poterat. Amplius, si unus Imperator aliquam particulam ab Imperii iurisdictione discindere posset, eadem ratione et alius. Et cum iurisdictio temporalis finita sit et omne finitum per finitas decisiones assummatur, sequeretur quod iurisdictio prima posset annichilari: quod est irrationabile. Adhuc, cum conferens habeat se per modum agentis et cui confertur per modum patientis, ut placet Phylosopho in quarto ad Nicomacum, non solum ad collationem esse licitam requiritur dispositio conferentis, sed etiam eius cui confertur: videtur enim in patiente et disposito actus activorum inesse. Sed Ecclesia omnino indisposita erat ad temporalia recipienda per preceptum prohibitivum expressum, ut habemus per Matheum sic: *Nolite possidere aurum, neque argentum, neque pecuniam in zonis vestris, non peram in via* etc. Nam etsi per Lucam habemus relaxationem precepti quantum ad quedam, ad possessionem tamen auri et argenti licentiatam Ecclesiam post prohibitionem illam invenire non potui. Qua re, si Ecclesia recipere non poterat, dato quod Constantinus hoc facere potuisset de se, actio tamen illa non erat possibilis propter patientis indispositionem. Patet igitur quod nec Ecclesia recipere per modum possessionis, nec ille conferre per modum alienationis poterat. Poterat tamen Imperator in patrocinium Ecclesie Patrimonium et alia deputare, inmoto semper superiori dominio, cuius unitas divisionem non patitur. Poterat et vicarius Dei recipere non tanquam possessor, sed tanquam fructuum pro Ecclesia pro Cristi pauperibus dispensator: quod apostolos fecisse non ignoratur. Adhuc dicunt quod Adrianus papa Carolum Magnum sibi et Ecclesie advocavit ob iniuriam Longobardorum, tempore Desiderii regis eorum; et quod Carolus ab eo recepit Imperii dignitatem non obstante quod Michael imperabat apud Constantinopolim. Propter quod dicunt quod omnes qui fuerunt Romanorum Imperatores post ipsum, et ipsi advocati Ecclesie sunt et debent ab Ecclesia advocari: ex quo etiam sequeretur illa dependentia quam concludere volunt. Et ad hoc infringendum dico quod nichil dicunt: usurpatio enim iuris non facit ius. Nam si sic, eodem modo auctoritas Ecclesie probaretur dependere ab Imperatore, postquam Octo imperator Leonem papam restituit et Benedictum deposuit, necnon in exilium in Saxoniam duxit. -Ratione vero sic arguunt. Summunt etenim sibi principium de decimo Prime phylosophie dicentes: omnia que sunt unius generis reducuntur ad unum, quod est mensura omnium que sub illo genere sunt; sed omnes homines sunt unius generis: ergo debent reduci ad unum, tanquam ad mensuram omnium eorum. Et cum summus Antistes et Imperator sint homines, si conclusio illa est vera, oportet quod reducantur ad unum hominem. Et cum Papa non sit reducendus ad alium, relinquitur quod Imperator cum omnibus aliis sit reducendus ad ipsum, tanquam ad mensuram et regulam: propter quod sequitur etiam idem quod volunt. Ad hanc rationem solvendam dico quod, cum dicunt, verum dicunt. Et similiter verum dicunt dicentes quod omnes homines sunt unius generis; et similiter verum concludunt cum inferunt ex hiis omnes homines esse reducendos ad unum metrum in suo genere. Sed cum ex hac conclusione subinferunt de Papa et Imperatore, falluntur secundum accidens. Ad cuius evidentiam sciendum quod aliud est esse hominem et aliud est esse Papam; et eodem modo aliud est esse hominem, aliud esse Imperatorem, sicut aliud est esse hominem, et aliud est esse patrem et dominum. Homo enim est id quod est per formam substantialem, per quam sortitur spetiem et genus, et per quam reponitur sub predicamento substantie; pater vero est id quod est per formam accidentalem, que est relatio per quam sortitur spetiem quandam et genus, et reponitur sub genere ad aliquid, sive relationis. Aliter omnia reducerentur ad predicamentum substantie, cum nulla forma accidentalis per se subsistat absque ypostasi substantie subsistentis: quod est falsum. Cum ergo Papa et Imperator sint id quod sunt per quasdam relationes, quia per Papatum et per Imperiatum, que relationes sunt altera sub ambitu paternitatis et altera sub ambitu dominationis, manifestum est quod Papa et Imperator, in quantum huiusmodi, habent reponi sub predicamento relationis, et per consequens reduci ad aliquod existens sub illo genere. Unde dico quod alia est mensura ad quam habent reduci prout sunt homines, et alia prout sunt et Papa et Imperator. Nam, prout sunt homines, habent reduci ad optimum hominem, qui est mensura omnium aliorum, et ydea ut dicam - quisquis ille sit - ad existentem maxime unum in genere suo: ut haberi potest ex ultimis ad Nicomacum. In quantum vero sunt relativa quedam, ut patet, reducenda sunt vel ad invicem, si alterum subalternatur alteri vel in spetie comunicant per naturam relationis, vel ad aliquod tertium, ad quod reducantur tanquam ad comunem unitatem. Sed non potest dici quod alterum subalternetur alteri, quia sic alterum de altero predicaretur: quod est falsum; non enim dicimus Imperator est Papa, nec e converso. Nec potest dici quod comunicent in spetie, cum alia sit ratio Pape, alia Imperatoris, in quantum huiusmodi: ergo reducuntur ad aliquid in quo habent uniri. +Ratione vero sic arguunt. Summunt etenim sibi principium de decimo Prime phylosophie dicentes: omnia que sunt unius generis reducuntur ad unum, quod est mensura omnium que sub illo genere sunt; sed omnes homines sunt unius generis: ergo debent reduci ad unum, tanquam ad mensuram omnium eorum. Et cum summus Antistes et Imperator sint homines, si conclusio illa est vera, oportet quod reducantur ad unum hominem. Et cum Papa non sit reducendus ad alium, relinquitur quod Imperator cum omnibus aliis sit reducendus ad ipsum, tanquam ad mensuram et regulam: propter quod sequitur etiam idem quod volunt. Ad hanc rationem solvendam dico quod, cum dicunt Ea que sunt unius generis oportet reduci ad aliquod unum de illo genere, quod est metrum in ipso, verum dicunt. Et similiter verum dicunt dicentes quod omnes homines sunt unius generis; et similiter verum concludunt cum inferunt ex hiis omnes homines esse reducendos ad unum metrum in suo genere. Sed cum ex hac conclusione subinferunt de Papa et Imperatore, falluntur secundum accidens. Ad cuius evidentiam sciendum quod aliud est esse hominem et aliud est esse Papam; et eodem modo aliud est esse hominem, aliud esse Imperatorem, sicut aliud est esse hominem, et aliud est esse patrem et dominum. Homo enim est id quod est per formam substantialem, per quam sortitur spetiem et genus, et per quam reponitur sub predicamento substantie; pater vero est id quod est per formam accidentalem, que est relatio per quam sortitur spetiem quandam et genus, et reponitur sub genere ad aliquid, sive relationis. Aliter omnia reducerentur ad predicamentum substantie, cum nulla forma accidentalis per se subsistat absque ypostasi substantie subsistentis: quod est falsum. Cum ergo Papa et Imperator sint id quod sunt per quasdam relationes, quia per Papatum et per Imperiatum, que relationes sunt altera sub ambitu paternitatis et altera sub ambitu dominationis, manifestum est quod Papa et Imperator, in quantum huiusmodi, habent reponi sub predicamento relationis, et per consequens reduci ad aliquod existens sub illo genere. Unde dico quod alia est mensura ad quam habent reduci prout sunt homines, et alia prout sunt et Papa et Imperator. Nam, prout sunt homines, habent reduci ad optimum hominem, qui est mensura omnium aliorum, et ydea ut dicam–quisquis ille sit –ad existentem maxime unum in genere suo: ut haberi potest ex ultimis ad Nicomacum. In quantum vero sunt relativa quedam, ut patet, reducenda sunt vel ad invicem, si alterum subalternatur alteri vel in spetie comunicant per naturam relationis, vel ad aliquod tertium, ad quod reducantur tanquam ad comunem unitatem. Sed non potest dici quod alterum subalternetur alteri, quia sic alterum de altero predicaretur: quod est falsum; non enim dicimus Imperator est Papa, nec e converso. Nec potest dici quod comunicent in spetie, cum alia sit ratio Pape, alia Imperatoris, in quantum huiusmodi: ergo reducuntur ad aliquid in quo habent uniri. Propter quod sciendum quod, sicut se habet relatio ad relationem, sic relativum ad relativum. Si ergo Papatus et Imperiatus, cum sint relationes superpositionis, habeant reduci ad respectum superpositionis, a quo respectu cum suis differentialibus descendunt, Papa et Imperator, cum sint relativa, reduci habebunt ad aliquod unum in quo reperiatur ipse respectus superpositionis absque differentialibus aliis. Et hoc erit vel ipse Deus, in quo respectus omnis universaliter unitur, vel aliqua substantia Deo inferior, in qua respectus superpositionis per differentiam superpositionis a simplici respectu descendens particuletur. Et sic patet quod Papa et Imperator, in quantum homines, habent reduci ad unum; in quantum vero Papa et Imperator, ad aliud: et per hoc patet ad rationem. -Amplius, si Ecclesia virtutem haberet auctorizandi romanum Principem, aut haberet a Deo, aut a se, aut ab Imperatore aliquo aut ab universo mortalium assensu, vel saltem ex illis prevalentium: nulla est alia rimula, per quam virtus hec ad Ecclesiam manare potuisset; sed a nullo istorum habet: ergo virtutem predictam non habet. Quod autem a nullo istorum habeat sic apparet. Nam si a Deo recepisset, hoc fuisset aut per legem divinam aut per naturalem, quia quod a natura recipitur a Deo recipitur, non tamen convertitur. Sed non per naturalem, quia natura non imponit legem nisi suis effectibus, cum Deus insufficiens esse non possit ubi sine secundis agentibus aliquid in esse producit. Sed nec per divinam: omnis namque divina lex duorum Testamentorum gremio continetur; in quo quidem gremio reperire non possum temporalium sollicitudinem sive curam sacerdotio primo vel novissimo commendatam fuisse. Quinymo invenio sacerdotes primos ab illa de precepto remotos, ut patet per ea que Deus ad Moysen; et sacerdotes novissimos, per ea que Cristus ad discipulos: quam quidem ab eis esse remotam possibile non est, si regiminis temporalis auctoritas a sacerdotio demanaret, cum saltem in auctorizando sollicitudo provisionis instaret, et deinde cautela continua ne auctorizatus a tramite rectitudinis deviaret. Quod autem a se non receperit de facili patet. Nichil est quod dare possit quod non habet; unde omne agens aliquid actu esse tale oportet quale agere intendit, ut habetur in hiisque De simpliciter ente. Sed constat quod, si Ecclesia sibi dedit illam virtutem, non habebat illam priusquam daret; et sic dedisset sibi quod non habebat: quod est inpossibile. Quod vero ab aliquo Imperatore non receperit, per ea que superius manifesta sunt patet sufficienter. Et quod etiam ab assensu omnium vel prevalentium non habuerit quis dubitat, cum non modo Asyani et Affricani omnes, quinetiam maior pars Europam colentium hoc aborreat? Fastidium etenim est in rebus manifestissimis probationes adducere. +Positis et exclusis erroribus quibus potissime innituntur qui romani Principatus auctoritatem dependere dicunt a romano Pontifice, redeundum est ad ostendendum veritatem huius tertie questionis, que a principio discutienda proponebatur: que quidem veritas apparebit sufficienter si, sub prefixo principio inquirendo, prefatam auctoritatem inmediate dependere a culmine totius entis ostendero, qui Deus est. Et hoc erit ostensum vel si auctoritas Ecclesie removeatur ab illa–cum de alia non sit altercatio–vel si ostensive probetur a Deo inmediate dependere. Quod autem auctoritas Ecclesie non sit causa imperialis auctoritatis probatur sic: illud, quo non existente aut quo non virtuante, aliud habet totam suam virtutem, non est causa illius virtutis; sed, Ecclesia non existente aut non virtuante, Imperium habuit totam suam virtutem: ergo Ecclesia non est causa virtutis Imperii et per consequens nec auctoritatis, cum idem sit virtus et auctoritas eius. Sit Ecclesia A, Imperium B, auctoritas sive virtus Imperii C; si, non existente A, C est in B, inpossibile est A esse causam eius quod est C esse in B, cum inpossibile sit effectum precedere causam in esse. Adhuc si, nichil operante A, C est in B, necesse est A non esse causam eius quod est C esse in B, cum necesse sit ad productionem effectus preoperari causam, presertim efficientem, de qua intenditur. Maior propositio huius demonstrationis declarata est in terminis; minorem Cristus et Ecclesia confirmat. Cristus nascendo et moriendo, ut superius dictum est; Ecclesia, cum Paulus in Actibus Apostolorum dicat ad Festum: *Ad tribunal Cesaris sto, ubi me oportet iudicari*; cum etiam angelus Dei Paulo dixerit parum post: *Ne timeas, Paule, Cesari te oportet assistere*; et infra iterum Paulus ad Iudeos existentes in Ytalia: *Contradicentibus autem Iudeis, coactus sum appellare Cesarem, non quasi gentem meam habens aliquid accusare, sed ut eruerem animam meam de morte*. Quod si Cesar iam tunc iudicandi temporalia non habuisset auctoritatem nec Cristus hoc persuasisset, nec angelus illa verba nuntiasset, nec ille qui dicebat *Cupio dissolvi et esse cum Cristo* incompetentem iudicem appellasset. Si etiam Constantinus auctoritatem non habuisset, in patrocinium Ecclesie illa que de Imperio deputavit ei de iure deputare non potuisset; et sic Ecclesia illa collatione uteretur iniuste, cum Deus velit oblationes esse inmaculatas iuxta illud Levitici: *Omnis oblatio, quam conferetis Domino, absque fermento erit*. Quod quidem preceptum, licet ad offerentes faciem habere videatur, nichilominus est per consequens ad recipientes; stultum enim est credere Deum velle recipi quod prohibet exhiberi, cum etiam in eodem precipiatur Levitis: *Nolite contaminare animas vestras nec tangatis quicquid eorum, ne inmundi sitis*. Sed dicere quod Ecclesia sic abutatur patrimonio sibi deputato est valde inconveniens: ergo falsum erat illud ex quo sequebatur. -Item, illud quod est contra naturam alicuius non est de numero suarum virtutum, cum virtutes uniuscuiusque rei consequantur naturam eius propter finis adeptionem; sed virtus auctorizandi regnum nostre mortalitatis est contra naturam Ecclesie: ergo non est de numero virtutum suarum. Ad evidentiam autem minoris sciendum quod natura Ecclesie forma est Ecclesie: nam, quamvis natura dicatur de materia et forma, per prius tamen dicitur de forma, ut ostensum est in Naturali auditu. Forma autem Ecclesie nichil aliud est quam vita Cristi, tam in dictis quam in factis comprehensa: vita enim ipsius ydea fuit et exemplar militantis Ecclesie, presertim pastorum, maxime summi, cuius est pascere agnos et oves. Quod non sic intelligendum est ac si Cristus, qui Deus est, non sit dominus regni huius; cum Psalmista dicat; sed quia, ut exemplar Ecclesie, regni huius curam non habebat. Velut si aureum sigillum loqueretur de se dicens; quod quidem dictum non habet locum in quantum est aurum, cum sit metrum in genere metallorum, sed in quantum est quoddam signum receptibile per impressionem. Formale igitur est Ecclesie illud idem dicere, illud idem sentire: oppositum autem dicere vel sentire, contrarium forme, ut patet, sive nature, quod idem est. Ex quo colligitur quod virtus auctorizandi regnum hoc sit contra naturam Ecclesie: contrarietas enim in oppinione vel dicto sequitur ex contrarietate que est in re dicta vel oppinata, sicut verum et falsum ab esse rei vel non esse in oratione causatur, ut doctrina Predicamentorum nos docet. Sufficienter igitur per argumenta superiora ducendo ad inconveniens probatum est auctoritatem Imperii ab Ecclesia minime dependere. +Amplius, si Ecclesia virtutem haberet auctorizandi romanum Principem, aut haberet a Deo, aut a se, aut ab Imperatore aliquo aut ab universo mortalium assensu, vel saltem ex illis prevalentium: nulla est alia rimula, per quam virtus hec ad Ecclesiam manare potuisset; sed a nullo istorum habet: ergo virtutem predictam non habet. Quod autem a nullo istorum habeat sic apparet. Nam si a Deo recepisset, hoc fuisset aut per legem divinam aut per naturalem, quia quod a natura recipitur a Deo recipitur, non tamen convertitur. Sed non per naturalem, quia natura non imponit legem nisi suis effectibus, cum Deus insufficiens esse non possit ubi sine secundis agentibus aliquid in esse producit. Unde, cum Ecclesia non sit effectus nature, sed Dei dicentis *Super hanc petram hedificabo Ecclesiam meam*, et alibi *Opus consummavi quod dedisti michi ut faciam*, manifestum est quod ei natura legem non dedit. Sed nec per divinam: omnis nanque divina lex duorum Testamentorum gremio continetur; in quo quidem gremio reperire non possum temporalium sollicitudinem sive curam sacerdotio primo vel novissimo commendatam fuisse. Quinymo invenio sacerdotes primos ab illa de precepto remotos, ut patet per ea que Deus ad Moysen; et sacerdotes novissimos, per ea que Cristus ad discipulos: quam quidem ab eis esse remotam possibile non est, si regiminis temporalis auctoritas a sacerdotio demanaret, cum saltem in auctorizando sollicitudo provisionis instaret, et deinde cautela continua ne auctorizatus a tramite rectitudinis deviaret. Quod autem a se non receperit de facili patet. Nichil est quod dare possit quod non habet; unde omne agens aliquid actu esse tale oportet quale agere intendit, ut habetur in hiisque De simpliciter ente. Sed constat quod, si Ecclesia sibi dedit illam virtutem, non habebat illam priusquam daret; et sic dedisset sibi quod non habebat: quod est inpossibile. Quod vero ab aliquo Imperatore non receperit, per ea que superius manifesta sunt patet sufficienter. Et quod etiam ab assensu omnium vel prevalentium non habuerit quis dubitat, cum non modo Asyani et Affricani omnes, quinetiam maior pars Europam colentium hoc aborreat? Fastidium etenim est in rebus manifestissimis probationes adducere. -Licet in precedenti capitulo ducendo ad inconveniens ostensum sit auctoritatem Imperii ab auctoritate summi Pontificis non causari, non tamen omnino probatum est ipsam inmediate dependere a Deo, nisi ex consequenti. Consequens enim est si ab ipso Dei vicario non dependet, quod a Deo dependeat. Et ideo, ad perfectam determinationem propositi, ostensive probandum est Imperatorem, sive mundi Monarcham, inmediate se habere ad principem universi, qui Deus est. Ad huius autem intelligentiam sciendum quod homo solus in entibus tenet medium corruptibilium et incorruptibilium; propter quod recte a phylosophis assimilatur orizonti, qui est medium duorum emisperiorum. Nam homo, si consideretur secundum utranque partem essentialem, scilicet animam et corpus, corruptibilis est; si consideretur tantum secundum unam, scilicet animam, incorruptibilis est. Propter quod bene Phylosophus inquit de ipsa, prout incorruptibilis est, in secundo De anima cum dixit. Si ergo homo medium quoddam est corruptibilium et incorruptibilium, cum omne medium sapiat naturam extremorum, necesse est hominem sapere utranque naturam. Et cum omnis natura ad ultimum quendam finem ordinetur, consequitur ut hominis duplex finis existat: ut, sicut inter omnia entia solus incorruptibilitatem et corruptibilitatem participat, sic solus inter omnia entia in duo ultima ordinetur, quorum alterum sit finis eius prout corruptibilis est, alterum vero prout incorruptibilis. -Duos igitur fines providentia illa inenarrabilis homini proposuit intendendos: beatitudinem scilicet huius vite, que in operatione proprie virtutis consistit et per terrestrem paradisum figuratur; et beatitudinem vite ecterne, que consistit in fruitione divini aspectus ad quam propria virtus ascendere non potest, nisi lumine divino adiuta, que per paradisum celestem intelligi datur. Ad has quidem beatitudines, velut ad diversas conclusiones, per diversa media venire oportet. Nam ad primam per phylosophica documenta venimus, dummodo illa sequamur secundum virtutes morales et intellectuales operando; ad secundam vero per documenta spiritualia que humanam rationem transcendunt, dummodo illa sequamur secundum virtutes theologicas operando, fidem spem scilicet et karitatem. Has igitur conclusiones et media, licet ostensa sint nobis hec ab humana ratione que per phylosophos tota nobis innotuit, hec a Spiritu Sancto qui per prophetas et agiographos, qui per coecternum sibi Dei filium Iesum Cristum et per eius discipulos supernaturalem veritatem ac nobis necessariam revelavit, humana cupiditas postergaret nisi homines, tanquam equi, sua bestialitate vagantes compescerentur in via. Propter quod opus fuit homini duplici directivo secundum duplicem finem: scilicet summo Pontifice, qui secundum revelata humanum genus perduceret ad vitam ecternam, et Imperatore, qui secundum phylosophica documenta genus humanum ad temporalem felicitatem dirigeret. Et cum ad hunc portum vel nulli vel pauci, et hii cum difficultate nimia, pervenire possint, nisi sedatis fluctibus blande cupiditatis genus humanum liberum in pacis tranquillitate quiescat, hoc est illud signum ad quod maxime debet intendere curator orbis, qui dicitur romanus Princeps, ut scilicet in areola ista mortalium libere cum pace vivatur. Cumque dispositio mundi huius dispositionem inherentem celorum circulationi sequatur, necesse est ad hoc ut utilia documenta libertatis et pacis commode locis et temporibus applicentur, de curatore isto dispensari ab Illo qui totalem celorum dispositionem presentialiter intuetur. Hic autem est solus ille qui hanc preordinavit, ut per ipsam ipse providens suis ordinibus queque connecteret. Quod si ita est, solus eligit Deus, solus ipse confirmat, cum superiorem non habeat. Ex quo haberi potest ulterius quod nec isti qui nunc, nec alii cuiuscunque modi dicti fuerint electores, sic dicendi sunt: quin potius denuntiatores divine providentie sunt habendi. Unde fit quod aliquando patiantur dissidium quibus denuntiandi dignitas est indulta, vel quia omnes vel quia quidam eorum, nebula cupiditatis obtenebrati, divine dispensationis faciem non discernunt. Sic ergo patet quod auctoritas temporalis Monarche sine ullo medio in ipsum de Fonte universalis auctoritatis descendit: qui quidem Fons, in arce sue simplicitatis unitus, in multiplices alveos influit ex habundantia bonitatis. -Et iam satis videor metam actigisse propositam. Enucleata namque veritas est questionis illius qua querebatur utrum ad bene esse mundi necessarium esset Monarche offitium, ac illius qua querebatur an romanus populus de iure Imperium sibi asciverit, nec non illius ultime qua querebatur an Monarche auctoritas a Deo vel ab alio dependeret inmediate. Que quidem veritas ultime questionis non sic stricte recipienda est, ut romanus Princeps in aliquo romano Pontifici non subiaceat, cum mortalis ista felicitas quodammodo ad inmortalem felicitatem ordinetur. Illa igitur reverentia Cesar utatur ad Petrum qua primogenitus filius debet uti ad patrem: ut luce paterne gratie illustratus virtuosius orbem terre irradiet, cui ab Illo solo prefectus est, qui est omnium spiritualium et temporalium gubernator. \ No newline at end of file +Item, illud quod est contra naturam alicuius non est de numero suarum virtutum, cum virtutes uniuscuiusque rei consequantur naturam eius propter finis adeptionem; sed virtus auctorizandi regnum nostre mortalitatis est contra naturam Ecclesie: ergo non est de numero virtutum suarum. Ad evidentiam autem minoris sciendum quod natura Ecclesie forma est Ecclesie: nam, quamvis natura dicatur de materia et forma, per prius tamen dicitur de forma, ut ostensum est in Naturali auditu. Forma autem Ecclesie nichil aliud est quam vita Cristi, tam in dictis quam in factis comprehensa: vita enim ipsius ydea fuit et exemplar militantis Ecclesie, presertim pastorum, maxime summi, cuius est pascere agnos et oves. Unde ipse in Iohanne formam sue vite relinquens *Exemplum* inquit *dedi vobis, ut quemadmodum ego feci vobis, ita et vos faciatis*; et spetialiter ad Petrum, postquam pastoris offitium sibi commisit, ut in eodem habemus, *Petre,* inquit *sequere me*. Sed Cristus huiusmodi regimen coram Pilato abnegavit: *Regnum* inquit *meum non est de hoc mundo; si ex hoc mundo esset regnum meum, ministri mei utique decertarent ut non traderer Iudeis; nunc autem regnum meum non est hinc*. Quod non sic intelligendum est ac si Cristus, qui Deus est, non sit dominus regni huius; cum Psalmista dicat *quoniam ipsius est mare, et ipse fecit illud, et aridam fundaverunt manus eius*; sed quia, ut exemplar Ecclesie, regni huius curam non habebat. Velut si aureum sigillum loqueretur de se dicens non sum mensura in aliquo genere; quod quidem dictum non habet locum in quantum est aurum, cum sit metrum in genere metallorum, sed in quantum est quoddam signum receptibile per impressionem. Formale igitur est Ecclesie illud idem dicere, illud idem sentire: oppositum autem dicere vel sentire, contrarium forme, ut patet, sive nature, quod idem est. Ex quo colligitur quod virtus auctorizandi regnum hoc sit contra naturam Ecclesie: contrarietas enim in oppinione vel dicto sequitur ex contrarietate que est in re dicta vel oppinata, sicut verum et falsum ab esse rei vel non esse in oratione causatur, ut doctrina Predicamentorum nos docet. Sufficienter igitur per argumenta superiora ducendo ad inconveniens probatum est auctoritatem Imperii ab Ecclesia minime dependere. + +Licet in precedenti capitulo ducendo ad inconveniens ostensum sit auctoritatem Imperii ab auctoritate summi Pontificis non causari, non tamen omnino probatum est ipsam inmediate dependere a Deo, nisi ex consequenti. Consequens enim est si ab ipso Dei vicario non dependet, quod a Deo dependeat. Et ideo, ad perfectam determinationem propositi, ostensive probandum est Imperatorem, sive mundi Monarcham, inmediate se habere ad principem universi, qui Deus est. Ad huius autem intelligentiam sciendum quod homo solus in entibus tenet medium corruptibilium et incorruptibilium; propter quod recte a phylosophis assimilatur orizonti, qui est medium duorum emisperiorum. Nam homo, si consideretur secundum utranque partem essentialem, scilicet animam et corpus, corruptibilis est; si consideretur tantum secundum unam, scilicet animam, incorruptibilis est. Propter quod bene Phylosophus inquit de ipsa, prout incorruptibilis est, in secundo De anima cum dixit: *Et solum hoc contingit separari, tanquam perpetuum, a corruptibili*. Si ergo homo medium quoddam est corruptibilium et incorruptibilium, cum omne medium sapiat naturam extremorum, necesse est hominem sapere utranque naturam. Et cum omnis natura ad ultimum quendam finem ordinetur, consequitur ut hominis duplex finis existat: ut, sicut inter omnia entia solus incorruptibilitatem et corruptibilitatem participat, sic solus inter omnia entia in duo ultima ordinetur, quorum alterum sit finis eius prout corruptibilis est, alterum vero prout incorruptibilis. +Duos igitur fines providentia illa inenarrabilis homini proposuit intendendos: beatitudinem scilicet huius vite, que in operatione proprie virtutis consistit et per terrestrem paradisum figuratur; et beatitudinem vite ecterne, que consistit in fruitione divini aspectus ad quam propria virtus ascendere non potest, nisi lumine divino adiuta, que per paradisum celestem intelligi datur. Ad has quidem beatitudines, velut ad diversas conclusiones, per diversa media venire oportet. Nam ad primam per phylosophica documenta venimus, dummodo illa sequamur secundum virtutes morales et intellectuales operando; ad secundam vero per documenta spiritualia que humanam rationem transcendunt, dummodo illa sequamur secundum virtutes theologicas operando, fidem spem scilicet et karitatem. Has igitur conclusiones et media, licet ostensa sint nobis hec ab humana ratione que per phylosophos tota nobis innotuit, hec a Spiritu Sancto qui per prophetas et agiographos, qui per coecternum sibi Dei filium Iesum Cristum et per eius discipulos supernaturalem veritatem ac nobis necessariam revelavit, humana cupiditas postergaret nisi homines, tanquam equi, sua bestialitate vagantes *in camo et freno* compescerentur in via. Propter quod opus fuit homini duplici directivo secundum duplicem finem: scilicet summo Pontifice, qui secundum revelata humanum genus perduceret ad vitam ecternam, et Imperatore, qui secundum phylosophica documenta genus humanum ad temporalem felicitatem dirigeret. Et cum ad hunc portum vel nulli vel pauci, et hii cum difficultate nimia, pervenire possint, nisi sedatis fluctibus blande cupiditatis genus humanum liberum in pacis tranquillitate quiescat, hoc est illud signum ad quod maxime debet intendere curator orbis, qui dicitur romanus Princeps, ut scilicet in areola ista mortalium libere cum pace vivatur. Cumque dispositio mundi huius dispositionem inherentem celorum circulationi sequatur, necesse est ad hoc ut utilia documenta libertatis et pacis commode locis et temporibus applicentur, de curatore isto dispensari ab Illo qui totalem celorum dispositionem presentialiter intuetur. Hic autem est solus ille qui hanc preordinavit, ut per ipsam ipse providens suis ordinibus queque connecteret. Quod si ita est, solus eligit Deus, solus ipse confirmat, cum superiorem non habeat. Ex quo haberi potest ulterius quod nec isti qui nunc, nec alii cuiuscunque modi dicti fuerint electores, sic dicendi sunt: quin potius denuntiatores divine providentie sunt habendi. Unde fit quod aliquando patiantur dissidium quibus denuntiandi dignitas est indulta, vel quia omnes vel quia quidam eorum, nebula cupiditatis obtenebrati, divine dispensationis faciem non discernunt. Sic ergo patet quod auctoritas temporalis Monarche sine ullo medio in ipsum de Fonte universalis auctoritatis descendit: qui quidem Fons, in arce sue simplicitatis unitus, in multiplices alveos influit ex habundantia bonitatis. +Et iam satis videor metam actigisse propositam. Enucleata nanque veritas est questionis illius qua querebatur utrum ad bene esse mundi necessarium esset Monarche offitium, ac illius qua querebatur an romanus populus de iure Imperium sibi asciverit, nec non illius ultime qua querebatur an Monarche auctoritas a Deo vel ab alio dependeret inmediate. Que quidem veritas ultime questionis non sic stricte recipienda est, ut romanus Princeps in aliquo romano Pontifici non subiaceat, cum mortalis ista felicitas quodammodo ad inmortalem felicitatem ordinetur. Illa igitur reverentia Cesar utatur ad Petrum qua primogenitus filius debet uti ad patrem: ut luce paterne gratie illustratus virtuosius orbem terre irradiet, cui ab Illo solo prefectus est, qui est omnium spiritualium et temporalium gubernator. \ No newline at end of file diff --git a/testi/EpistolaXIII_1.txt b/testi/EpistolaXIII_1.txt index ab4cc5c..4edaa3f 100644 --- a/testi/EpistolaXIII_1.txt +++ b/testi/EpistolaXIII_1.txt @@ -1,7 +1,8 @@ Magnifico atque victorioso domino, domino Cani Grandi de la Scala, sacratissimi cesarei principatus in urbe Verona et civitate Vicentie vicario generali, devotissimus suus Dantes Alagherii, Florentinus natione non moribus, vitam orat per tempora diuturna felicem, et gloriosi nominis perpetuum incrementum. + Inclita vestre magnificentie laus, quam fama vigil volitando disseminat, sic distrahit in diversa diversos, ut hos in spem sue prosperitatis attollat, hos exterminii deiciat in terrorem. Huius quidem preconium, facta modernorum exsuperans, tanquam veri existentia latius, arbitrabar aliquando superfluum. Verum, ne diuturna me nimis incertitudo suspenderet, velut Austri regina Ierusalem petiit, velut Pallas petiit Elicona, Veronam petii fidis oculis discussurus audita, ibique magnalia vestra vidi, vidi beneficia simul et tetigi; et quemadmodum prius dictorum ex parte suspicabar excessum, sic posterius ipsa facta excessiva cognovi. Quo factum est ut ex auditu solo cum quadam animi subiectione benivolus prius exstiterim; sed ex visu postmodum devotissimus et amicus. -Nec reor amici nomen assumens, ut nonnulli forsitan obiectarent, reatum presumptionis incurrere, cum non minus dispares connectantur quam pares amicitie sacramento. Nam si delectabiles et utiles amicitias inspicere libeat, illis persepius inspicienti patebit, preheminentes inferioribus coniugari personas. Et si ad veram ac per se amicitiam torqueatur intuitus, nonne illustrium summorumque principum plerunque viros fortuna obscuros, honestate preclaros, amicos fuisse constabit? Quidni, cum etiam Dei et hominis amicitia nequaquam impediatur excessu? Quod si cuiquam, quod asseritur, nunc videretur indignum, Spiritum Sanctum audiat, amicitie sue participes quosdam homines profitentem. Nam in Sapientia de sapientia legitur. Sed habet imperitia vulgi sine discretione iudicium; et quemadmodum solem pedalis magnitudinis arbitratur, sic et circa mores vana credulitate decipitur. Nos autem, quibus optimum quod est in nobis noscere datum est, gregum vestigia sectari non decet, quin ymo suis erroribus obviare tenemur. Nam intellectu ac ratione degentes, divina quadam libertate dotati, nullis consuetudinibus astringuntur; nec mirum, cum non ipsi legibus, sed ipsis leges potius dirigantur. Liquet igitur, quod superius dixi, me scilicet esse devotissimum et amicum, nullatenus esse presumptum. -Preferens ergo amicitiam vestram quasi thesaurum carissimum, providentia diligenti et accurata solicitudine illam servare desidero. Itaque, cum in dogmatibus moralis negotii amicitiam adequari et salvari analogo doceatur, ad retribuendum pro collatis beneficiis plus quam semel analogiam sequi michi votivum est; et propter hoc munuscula mea sepe multum conspexi et ab invicem segregavi, nec non segregata percensui, dignius gratiusque vobis inquirens. Neque ipsi preheminentie vestre congruum magis comperi magis quam Comedie sublimem canticam, que decoratur titulo Paradisi; et illam sub presenti epistola, tanquam sub epigrammate proprio dedicatam, vobis ascribo, vobis offero, vobis denique recommendo. -Illud quoque preterire silentio simpliciter inardescens non sinit affectus, quod in hac donatione plus dono quam domino et honoris et fame conferri potest videri.Quidni cum eius titulum iam presagiam de gloria vestri nominis ampliandum? Satis actenus videbar expressisse quod de proposito fuit; sed zelus gratie vestre, quam sitio quasi vitam parvipendens, a primordio metam prefixam urget ulterius. Itaque, formula consumata epistole, ad introductionem oblati operis aliquid sub lectoris officio compendiose aggrediar. - -In parte vero executiva, que fuit divisa contra totum prologum, nec dividendo nec sententiando quicquam dicetur ad presens, nisi hoc, quod ubique proceditur ascendendo de celo in celum, et recitatur de animabus beatis inventis in quolibet orbe. Et quia illa vera beatitudo in sentiendo veritatis principio consistit - ut patet per Iohannem ibi, et cetera; et per Boetium in tertio De Consolatione ibi -, inde est quod, ad ostendendum gloriam beatitudinis in illis animabus, ab eis tanquam videntibus omnem veritatem multa queruntur, que magnam habent utilitatem et delectationem. Et quia, invento principio seu primo, videlicet Deo, nichil est quod ulterius queratur, cum sit Alpha et O, idest principium et finis, ut visio Iohannis designat, in ipso Deo terminatur tractatus, qui est benedictus in secula seculorum. \ No newline at end of file +Nec reor amici nomen assumens, ut nonnulli forsitan obiectarent, reatum presumptionis incurrere, cum non minus dispares connectantur quam pares amicitie sacramento. Nam si delectabiles et utiles amicitias inspicere libeat, illis persepius inspicienti patebit, preheminentes inferioribus coniugari personas. Et si ad veram ac per se amicitiam torqueatur intuitus, nonne illustrium summorumque principum plerunque viros fortuna obscuros, honestate preclaros, amicos fuisse constabit? Quidni, cum etiam Dei et hominis amicitia nequaquam impediatur excessu? Quod si cuiquam, quod asseritur, nunc videretur indignum, Spiritum Sanctum audiat, amicitie sue participes quosdam homines profitentem. Nam in Sapientia de sapientia legitur, quoniam *infinitus thesaurus est hominibus, quo qui usi sunt, participes facti sunt amicitie Dei*. Sed habet imperitia vulgi sine discretione iudicium; et quemadmodum solem pedalis magnitudinis arbitratur, sic et circa mores vana credulitate decipitur. Nos autem, quibus optimum quod est in nobis noscere datum est, gregum vestigia sectari non decet, quin ymo suis erroribus obviare tenemur. Nam intellectu ac ratione degentes, divina quadam libertate dotati, nullis consuetudinibus astringuntur; nec mirum, cum non ipsi legibus, sed ipsis leges potius dirigantur. Liquet igitur, quod superius dixi, me scilicet esse devotissimum et amicum, nullatenus esse presumptum. +Preferens ergo amicitiam vestram quasi thesaurum carissimum, providentia diligenti et accurata solicitudine illam servare desidero. Itaque, cum in dogmatibus moralis negotii amicitiam adequari et salvari analogo doceatur, ad retribuendum pro collatis beneficiis plus quam semel analogiam sequi michi votivum est; et propter hoc munuscula mea sepe multum conspexi et ab invicem segregavi, nec non segregata percensui, dignius gratiusque vobis inquirens. Neque ipsi preheminentie vestre congruum magis comperi magis quam Comedie sublimem canticam, que decoratur titulo Paradisi; et illam sub presenti epistola, tanquam sub epigrammate proprio dedicatam, vobis ascribo, vobis offero, vobis denique recommendo. +Illud quoque preterire silentio simpliciter inardescens non sinit affectus, quod in hac donatione plus dono quam domino et honoris et fame conferri potest videri.Quidni cum eius titulum iam presagiam de gloria vestri nominis ampliandum? Satis actenus videbar expressisse quod de proposito fuit; sed zelus gratie vestre, quam sitio quasi vitam parvipendens, a primordio metam prefixam urget ulterius. Itaque, formula consumata epistole, ad introductionem oblati operis aliquid sub lectoris officio compendiose aggrediar. + +In parte vero executiva, que fuit divisa contra totum prologum, nec dividendo nec sententiando quicquam dicetur ad presens, nisi hoc, quod ubique proceditur ascendendo de celo in celum, et recitatur de animabus beatis inventis in quolibet orbe. Et quia illa vera beatitudo in sentiendo veritatis principio consistit - ut patet per Iohannem ibi: *Hec est vita eterna, ut cognoscant te Deum verum*, et cetera; et per Boetium in tertio De Consolatione ibi: *Te cernere finis* -, inde est quod, ad ostendendum gloriam beatitudinis in illis animabus, ab eis tanquam videntibus omnem veritatem multa queruntur, que magnam habent utilitatem et delectationem. Et quia, invento principio seu primo, videlicet Deo, nichil est quod ulterius queratur, cum sit Alpha et O, idest principium et finis, ut visio Iohannis designat, in ipso Deo terminatur tractatus, qui est benedictus in secula seculorum. \ No newline at end of file diff --git a/testi/EpistolaXIII_2.txt b/testi/EpistolaXIII_2.txt index ad28230..e579b0a 100644 --- a/testi/EpistolaXIII_2.txt +++ b/testi/EpistolaXIII_2.txt @@ -1,32 +1,42 @@ -Sicut dicit Philosophus in secundo Metaphysicorum; cuius ratio est, quia veritas de re, que in veritate consistit tanquam in subiecto, est similitudo perfecta rei sicut est. Eorum vero que sunt, quedam sic sunt, ut habeant esse absolutum in se; quedam sunt ita, ut habeant esse dependens ab alio per relationem quandam, ut ea quorum esse est ad aliud se habere ut relativa: sicut pater et filius, dominus et servus, duplum et dimidium, totum et pars, et huiusmodi, in quantum talia. Proptereaquodque esse talium dependet ab alio, consequens est quod eorum veritas ab alio dependeat: ignorato enim dimidio, nunquam cognoscitur duplum; et sic de aliis. -Volentes igitur aliqualem introductionem tradere de parte operis alicuius, oportet aliquam notitiam tradere de toto cuius est pars. Quapropter et ego, volens de parte supra nominata totius Comedie aliquid tradere per modum introductionis, aliquid de toto opere premittendum existimavi, ut facilior et perfectior sit ad partem introitus. Sex igitur sunt que in principio cuiusque doctrinalis operis inquirenda sunt, videlicet subiectum, agens, forma, finis, libri titulus, et genus phylosophie. De istis tria sunt in quibus pars ista, quam vobis destinare proposui, variatur a toto, scilicet subiectum, forma et titulus; in aliis vero non variatur, sicut apparet inspicienti; et ideo, circa considerationem de toto, ista tria inquirenda seorsum sunt: quo facto, satis patebit ad introductionem partis. Deinde inquiremus alia tria, non solum per respectum ad totum, sed etiam per respectum ad ipsam partem oblatam. -Ad evidentiam itaque dicendorum, sciendum est quod istius operis non est simplex sensus, ymo dici potest polisemos, hoc est plurium sensuum; nam primus sensus est qui habetur per litteram, alius est qui habetur per significata per litteram. Et primus dicitur litteralis, secundus vero allegoricus, sive moralis. Qui modus tractandi, ut melius pateat, potest considerari in istis versibus. +Sicut dicit Philosophus in secundo Metaphysicorum: *Sicut res se habet ad esse, sic habet se ad veritatem*; cuius ratio est, quia veritas de re, que in veritate consistit tanquam in subiecto, est similitudo perfecta rei sicut est. Eorum vero que sunt, quedam sic sunt, ut habeant esse absolutum in se; quedam sunt ita, ut habeant esse dependens ab alio per relationem quandam, ut ea quorum esse est ad aliud se habere ut relativa: sicut pater et filius, dominus et servus, duplum et dimidium, totum et pars, et huiusmodi, in quantum talia. Proptereaquodque esse talium dependet ab alio, consequens est quod eorum veritas ab alio dependeat: ignorato enim dimidio, nunquam cognoscitur duplum; et sic de aliis. +Volentes igitur aliqualem introductionem tradere de parte operis alicuius, oportet aliquam notitiam tradere de toto cuius est pars. Quapropter et ego, volens de parte supra nominata totius Comedie aliquid tradere per modum introductionis, aliquid de toto opere premittendum existimavi, ut facilior et perfectior sit ad partem introitus. Sex igitur sunt que in principio cuiusque doctrinalis operis inquirenda sunt, videlicet subiectum, agens, forma, finis, libri titulus, et genus phylosophie. De istis tria sunt in quibus pars ista, quam vobis destinare proposui, variatur a toto, scilicet subiectum, forma et titulus; in aliis vero non variatur, sicut apparet inspicienti; et ideo, circa considerationem de toto, ista tria inquirenda seorsum sunt: quo facto, satis patebit ad introductionem partis. Deinde inquiremus alia tria, non solum per respectum ad totum, sed etiam per respectum ad ipsam partem oblatam. +Ad evidentiam itaque dicendorum, sciendum est quod istius operis non est simplex sensus, ymo dici potest polisemos, hoc est plurium sensuum; nam primus sensus est qui habetur per litteram, alius est qui habetur per significata per litteram. Et primus dicitur litteralis, secundus vero allegoricus, sive moralis, *sive anagogicus*. Qui modus tractandi, ut melius pateat, potest considerari in istis versibus: +*In exitu Israel de Egypto, +domus Iacob de populo barbaro, +facta est Iudea sanctificatio eius, +Israel potestas eius.* Nam si ad litteram solam inspiciamus, significatur nobis exitus filiorum Israel de Egipto, tempore Moysis; si ad allegoriam, significatur nobis nostra redemptio facta per Christum; si ad moralem sensum, significatur nobis conversio anime de luctu et miseria peccati ad statum gratie; si ad anagogicum, significatur exitus anime sancte ab huius corruptionis servitute ad eternam glorie libertatem. Et quomodo isti sensus mistici variis appellantur nominibus, generaliter omnes dici possunt allegorici, cum sint a litterali sive historiali diversi. Nam allegoria dicitur ab alleon grece, quod in latinum dicitur alienum, sive diversum. Hiis visis, manifestum est quod duplex oportet esse subiectum, circa quod currant alterni sensus. Et ideo videndum est de subiecto huius operis, prout ad litteram accipitur; deinde de subiecto, prout allegorice sententiatur. Est ergo subiectum totius operis, litteraliter tantum accepti, status animarum post mortem simpliciter sumptus; nam de illo et circa illum totius operis versatur processus. Si vero accipiatur opus allegorice, subiectum est homo prout merendo et demerendo per arbitrii libertatem iustitie premiandi et puniendi obnoxius est. Forma vero est duplex: forma tractatus et forma tractandi. Forma tractatus est triplex, secundum triplicem divisionem. Prima divisio est, qua totum opus dividitur in tres canticas. Secunda, qua quelibet cantica dividitur in cantus. Tertia, qua quilibet cantus dividitur in rithimos. Forma sive modus tractandi est poeticus, fictivus et descriptivus, digressivus, transumptivus, et cum hoc diffinitivus, divisivus, probativus, improbativus, et exemplorum positivus. -Ad cuius notitiam sciendum est quod comedia dicitur a comos, villa, et oda, quod est cantus, unde comedia quasi villanus cantus. Et est comedia genus quoddam poetice narrationis, ab omnibus aliis differens. Differt ergo a tragedia, in materia per hoc, quod tragedia in principio est admirabilis et quieta et in fine seu exitu fetida et horribilis; et dicitur propter hoc a tragos, quod est hircus, et oda, quasi cantus hircinus, idest fetidus ad modum hirci, ut patet per Senecam in suis tragediis. Comedia vero inchoat asperitatem alicuius rei, sed eius materia prospere terminatur, ut patet per Terentium in suis comediis. Et hinc consueverunt dictatores quidam in suis salutationibus dicere loco salutis, tragicum principium, et comicum finem. Similiter differunt in modo loquendi: elate et sublime tragedia, comedia vero remisse et humiliter, sicut vult Oratius in sua Poetria, ubi licentiat aliquando comicos ut tragedos loqui, et sic e converso. +Libri titulus est: *Incipit Comedia Dantis Alagherii, Florentini natione non moribus*. Ad cuius notitiam sciendum est quod comedia dicitur a comos, villa, et oda, quod est cantus, unde comedia quasi villanus cantus. Et est comedia genus quoddam poetice narrationis, ab omnibus aliis differens. Differt ergo a tragedia, in materia per hoc, quod tragedia in principio est admirabilis et quieta et in fine seu exitu fetida et horribilis; et dicitur propter hoc a tragos, quod est hircus, et oda, quasi cantus hircinus, idest fetidus ad modum hirci, ut patet per Senecam in suis tragediis. Comedia vero inchoat asperitatem alicuius rei, sed eius materia prospere terminatur, ut patet per Terentium in suis comediis. Et hinc consueverunt dictatores quidam in suis salutationibus dicere loco salutis, *tragicum principium, et comicum finem*. Similiter differunt in modo loquendi: elate et sublime tragedia, comedia vero remisse et humiliter, sicut vult Oratius in sua Poetria, ubi licentiat aliquando comicos ut tragedos loqui, et sic e converso: + +*Interdum tamen et vocem comedia tollit, +Iratusque Chremes tumido delitigat ore; +Et tragicus plerunque dolet sermone pedestri +Telephus et Peleus etc.* + Et per hoc patet quod comedia dicitur presens opus. Nam si ad materiam respiciamus, a principio horribilis et fetida est, quia Infernus, in fine prospera, desiderabilis et grata, quia Paradisus; ad modum loquendi, remissus est modus et humilis, quia locutio vulgaris, in qua et muliercule comunicant. Et sic patet quare Comedia dicitur. Sunt et alia genera narrationum poeticarum, sicut carmen bucolicum, elegia, satira, et sententia votiva, ut etiam per Oratium patere potest in sua Poetria; sed de istis ad presens nichil dicendum est. Potest amodo patere quomodo assignandum sit subiectum partis oblate. Nam si totius operis litteraliter sumpti sic est subiectum, status animarum post mortem non contractus sed simpliciter acceptus, manifestum est quod hac in parte talis status est subiectum, sed contractus, scilicet status animarum beatarum post mortem. Et si totius operis allegorice sumpti subiectum est homo, prout merendo et demerendo per arbitrii libertatem est iustitie premiandi et puniendi obnoxius, manifestum est in hac parte hoc subiectum contrahi, et est homo, prout merendo obnoxius est iustitie premiandi. Et sic patet de forma partis per formam assignatam totius; nam, si forma tractatus in toto est triplex, in hac parte tantum est duplex, scilicet divisio cantuum et rithimorum. Non eius potest esse propria forma divisio prima, cum ista pars sit prime divisionis. -Patet etiam libri titulus seu de libri titulo. +Patet etiam libri titulus seu de libri titulo. Nam titulus totius libri est *Incipit Comedia*, et cetera; titulus autem huius partis est: *Incipit cantica tertia Comedie Dantis, et cetera, que dicitur Paradisu*. Inquisitis hiis tribus in quibus variatur pars a toto, videndum est de aliis tribus in quibus nulla variatio est a toto ad partem. Agens igitur totius et partis est ille qui dictus est, et totaliter videtur esse. Finis totius et partis esse posset et multiplex, scilicet propinquus et remotus; sed, omissa subtili investigatione, dicendum est breviter quod finis totius et partis est removere viventes in hac vita de statu miserie et perducere ad statum felicitatis. -Genus vero phylosophie, sub quo hic in toto et parte proceditur, est morale negotium, sive ethica, quia non ad speculandum, sed ad opus inventum est totum et pars. Nam si in aliquo loco vel passu pertractatur ad modum speculativi negotii, hoc non est gratia speculativi negotii, sed gratia operis; quia, ut ait Phylosophus in secundo Methaphysicorum aliquando. -Hiis itaque premissis, ad expositionem littere secundum quandam prelibationem accedendum est, et illud prenunciandum, quod expositio littere nichil aliud est quam forme operis manifestatio. Dividitur ergo ista pars, seu tertia cantica, que Paradisus dicitur, principaliter in duas partes, scilicet in prologum et partem executivam. Pars secunda incipit ibi, quasi in medio primi. -De parte prima sciendum est quod, quamvis comuni ratione posset dici exordium, proprie autem loquendo non debet dici nisi prologus; quod Phylosophus in tertio Rhetoricorum videtur innuere, ubi dicit quod. Est etiam prenotandum quod previatio ista, que comuniter exordium dici potest, aliter fit a poetis, aliter fit a rhetoribus. Rethores enim consuevere prelibare dicenda, ut animum comparent auditoris; sed poete non solum hoc faciunt, quin ymo post hec invocationem quandam emittunt. Et hoc est eis conveniens, quia multa invocatione opus est eis, cum aliquid contra comunem modum hominum a superioribus substantiis petendum est, quasi divinum quoddam munus. Ergo presens prologus dividitur in partes duas, quia in prima premittitur quid dicendum sit, in secunda invocatur Apollo; et incipit secunda pars ibi. +Genus vero phylosophie, sub quo hic in toto et parte proceditur, est morale negotium, sive ethica, quia non ad speculandum, sed ad opus inventum est totum et pars. Nam si in aliquo loco vel passu pertractatur ad modum speculativi negotii, hoc non est gratia speculativi negotii, sed gratia operis; quia, ut ait Phylosophus in secundo Methaphysicorum, *ad aliquid et nunc speculantur practici* aliquando. +Hiis itaque premissis, ad expositionem littere secundum quandam prelibationem accedendum est, et illud prenunciandum, quod expositio littere nichil aliud est quam forme operis manifestatio. Dividitur ergo ista pars, seu tertia cantica, que Paradisus dicitur, principaliter in duas partes, scilicet in prologum et partem executivam. Pars secunda incipit ibi, quasi in medio primi: *Surgit mortalibus per diversas fauces*. +De parte prima sciendum est quod, quamvis comuni ratione posset dici exordium, proprie autem loquendo non debet dici nisi prologus; quod Phylosophus in tertio Rhetoricorum videtur innuere, ubi dicit quod *proemium est in oratione rhetorica, sicut prologus in poetica, et preludium in fistulatione*. Est etiam prenotandum quod previatio ista, que comuniter exordium dici potest, aliter fit a poetis, aliter fit a rhetoribus. Rethores enim consuevere prelibare dicenda, ut animum comparent auditoris; sed poete non solum hoc faciunt, quin ymo post hec invocationem quandam emittunt. Et hoc est eis conveniens, quia multa invocatione opus est eis, cum aliquid contra comunem modum hominum a superioribus substantiis petendum est, quasi divinum quoddam munus. Ergo presens prologus dividitur in partes duas, quia in prima premittitur quid dicendum sit, in secunda invocatur Apollo; et incipit secunda pars ibi: *O bone Apollo, ad ultimum laborem*. Propter primam partem notandum quod ad bene exordiendum tria requiruntur, ut dicit Tullius in Nova Rethorica, scilicet ut benevolum, attentum et docilem reddat aliquis auditorem; et hoc maxime in admirabili genere cause, ut ipsemet Tullius dicit. Cum ergo materia circa quam versatur presens tractatus sit admirabilis, et propterea ad admirabile reducenda, ista tria intenduntur in principio exordii sive prologi. Nam dicit se dicturum ea, que qui vidit retinere non potuit in primo celo; in quo dicto omnia illa tria comprehenduntur. Nam in utilitate dicendorum benevolentia paratur, in admirabilitate attentio, in possibilitate docilitas. Utilitatem innuit, cum recitaturum se dicit ea que maxime allectiva sunt desiderii humani, scilicet gaudia Paradisi; admirabilitatem tangit, cum promittit se tam ardua, tam sublimia dicere, scilicet conditiones regni celestis; possibilitatem ostendit, cum dicit se dicturum que mente retinere potuit: si enim homo ipse, et alii poterunt. Hec omnia tanguntur in verbis illis, ubi dicit se fuisse in primo celo, et quod dicere vult de regno celesti quicquid in mente sua quasi thesaurum potuit retinere. Viso igitur de bonitate ac perfectione prime partis prologi, ad litteram accedatur. -Dicit ergo quod gloria primi Motoris, qui Deus est, in omnibus partibus universi resplendet, sed ita ut in aliqua parte magis, et in aliqua minus. Quod autem ubique resplendeat, ratio et auctoritas manifestat. Ratio sic: omne quod est, aut habet esse a se, aut ab alio; sed constat quod habere esse a se non convenit nisi uni, scilicet primo seu principio, qui Deus est, cum habere esse non arguat per se necesse esse, et per se necesse esse non competat nisi uni, scilicet primo seu principio, quod est causa omnium; ergo omnia que sunt, preter unum, habent esse ab aliis. Si ergo accipiatur ultimum in universo, non quodcunque, manifestum est quod id habet esse ab aliquo; et illud a quo habet, habet a se vel ab aliquo. Si a se, sic est primum; si ab aliquo, et illud similiter vel a se, vel ab aliquo. Et cum non aliud esset sic procedere in infinitum in causis agentibus, ut probatur in secundo Metaphysicorum, erit devenire ad primum, qui Deus est. Et sic, mediate vel inmediate, omne quod habet esse habet esse ab eo; quia ex eo quod causa secunda recipit a prima, influit super causatum ad modum recipientis et reddentis radium, propter quod causa prima magis est causa. Sed hoc quantum ad esse. -Quantum vero ad essentiam, probo sic: omnis essentia, preter primam, est causata, alias essent plura que essent per se necesse esse, quod est impossibile. Quod causatum, vel a natura vel ab intellectu, et quod a natura, per consequens causatum est ab intellectu, cum natura sit opus intelligentie; omne ergo quod est causatum, est causatum ab aliquo intellectu vel mediate vel immediate. Cum ergo virtus sequatur essentiam cuius est virtus, si essentia intellective est tota et unius quod causat. Et sic quemadmodum prius devenire erat ad primam causam ipsius esse, sic nunc essentie et virtutis. Propter quod patet quod omnis essentia et virtus procedit a prima, et intelligentie inferiores recipiunt quasi a radiante, et reddunt radios superioris ad suum inferius ad modum speculorum. Quod satis aperte tangere videtur Dionysius de celesti hierarchia loquens. Patet ergo quomodo ratio manifestat divinum lumen, id est divinam bonitatem, sapientiam et virtutem, resplendere ubique. -Similiter etiam et scientius facit auctoritas. -Bene ergo dictum est, cum dicit quod divinus radius sive divina gloria: penetrat quantum ad essentiam; resplendet quantum ad esse. Quod autem subicit de, habet veritatem in manifesto, quoniam videmus in aliquo excellentiori gradu essentiam aliquam, aliquam vero in inferiori; ut patet de celo et elementis, quorum quidem illud incorruptibile, illa vero corruptibilia sunt. +Dicit ergo quod gloria primi Motoris, qui Deus est, in omnibus partibus universi resplendet, sed ita ut in aliqua parte magis, et in aliqua minus. Quod autem ubique resplendeat, ratio et auctoritas manifestat. Ratio sic: omne quod est, aut habet esse a se, aut ab alio; sed constat quod habere esse a se non convenit nisi uni, scilicet primo seu principio, qui Deus est, cum habere esse non arguat per se necesse esse, et per se necesse esse non competat nisi uni, scilicet primo seu principio, quod est causa omnium; ergo omnia que sunt, preter unum, habent esse ab aliis. Si ergo accipiatur ultimum in universo, non quodcunque, manifestum est quod id habet esse ab aliquo; et illud a quo habet, habet a se vel ab aliquo. Si a se, sic est primum; si ab aliquo, et illud similiter vel a se, vel ab aliquo. Et cum non aliud esset sic procedere in infinitum in causis agentibus, ut probatur in secundo Metaphysicorum, erit devenire ad primum, qui Deus est. Et sic, mediate vel inmediate, omne quod habet esse habet esse ab eo; quia ex eo quod causa secunda recipit a prima, influit super causatum ad modum recipientis et reddentis radium, propter quod causa prima magis est causa. Et hoc dicitur in libro De Causis quod *omnis causa primaria plus influit super suum causatum quam causa universalis secunda*. Sed hoc quantum ad esse. +Quantum vero ad essentiam, probo sic: omnis essentia, preter primam, est causata, alias essent plura que essent per se necesse esse, quod est impossibile. Quod causatum, vel a natura vel ab intellectu, et quod a natura, per consequens causatum est ab intellectu, cum natura sit opus intelligentie; omne ergo quod est causatum, est causatum ab aliquo intellectu vel mediate vel immediate. Cum ergo virtus sequatur essentiam cuius est virtus, si essentia intellective est tota et unius quod causat. Et sic quemadmodum prius devenire erat ad primam causam ipsius esse, sic nunc essentie et virtutis. Propter quod patet quod omnis essentia et virtus procedit a prima, et intelligentie inferiores recipiunt quasi a radiante, et reddunt radios superioris ad suum inferius ad modum speculorum. Quod satis aperte tangere videtur Dionysius de celesti hierarchia loquens. Et propter hoc dicitur in libro De Causis quod *omnis intelligentia est plena formis*. Patet ergo quomodo ratio manifestat divinum lumen, id est divinam bonitatem, sapientiam et virtutem, resplendere ubique. +Similiter etiam et scientius facit auctoritas. Dicit enim Spiritus Sanctus per Hieremiam: *Celum et terram ego implebo*; et in Psalmo: *Quo ibo a spiritu tuo? et quo a facie tua fugiam? Si ascendero in celum, tu illic es; si descendero in infernum, ades. Si sumpsero pennas meas*, et cetera. Et Sapientia dicit quod *Spiritus Domini replevit orbem terrarum*. Et Ecclesiasticus quadragesimo secundo: *Gloria Domini plenum est opus eius*. Quod etiam scriptura paganorum contestatur; unde Lucanus in nono: *Iuppiter est quodcunque vides, quodcunque moveris*. +Bene ergo dictum est, cum dicit quod divinus radius sive divina gloria, *per universum penetrat et resplendet*: penetrat quantum ad essentiam; resplendet quantum ad esse. Quod autem subicit de magis et minus, habet veritatem in manifesto, quoniam videmus in aliquo excellentiori gradu essentiam aliquam, aliquam vero in inferiori; ut patet de celo et elementis, quorum quidem illud incorruptibile, illa vero corruptibilia sunt. Et postquam premisit hanc veritatem, prosequitur ab ea, circumloquens Paradisum; et dicit quod fuit in celo illo quod de gloria Dei, sive de luce, recipit affluentius. Propter quod sciendum quod illud celum est celum supremum: continens corpora universa et a nullo contentum; intra quod omnia corpora moventur, ipso in sempiterna quiete permanente; virtuans et omnia sua contenta et a nulla corporali substantia virtutem recipiens. -Et dicitur Empyreum, quod est idem quod; non quod in eo sit ignis vel ardor materialis, sed spiritualis, quod est amor sanctus sive caritas. +Et dicitur Empyreum, quod est idem quod celum igne sui ardoris flagrans; non quod in eo sit ignis vel ardor materialis, sed spiritualis, quod est amor sanctus sive caritas. Quod autem de divina luce plus recipiat, potest probari per duo: primo, per suum omnia continere et a nullo contineri; secundo, per sempiternam suam quietem sive pacem. Quantum ad primum, probatur sic: continens se habet ad contentum in naturali situ, sicut formativum ad formabile, ut habetur in quarto Physicorum; sed in naturali situ totius universi primum celum est omnia continens; ergo se habet ad omnia sicut formativum ad formabile, quod est se habere per modum cause. Et cum omnis vis causandi sit radius quidam influens a prima causa que Deus est, manifestum est quod illud celum quod magis habet rationem cause, magis de luce divina recipit. -Quantum ad secundum, probatur sic: omne quod movetur, movetur propter aliquid quod non habet, quod est terminus sui motus; sicut celum lune movetur propter aliquam partem sui, que non habet illud ubi ad quod movetur; et quia sui pars quelibet non adepto quolibet ubi, quod est impossibile, movetur ad aliud, inde est quod semper movetur et nunquam quiescit, et est eius appetitus. Et quod dico de celo lune intelligendum est de omnibus preter primum. Omne ergo quod movetur est in aliquo defectu, et non habet totum suum esse simul. Illud igitur celum quod a nullo movetur, in se in qualibet sui parte habet quicquid potest modo perfecto, ita quod motu non indiget ad suam perfectionem. Et cum omnis perfectio sit radius primi, quod est in summo gradu perfectionis, manifestum est quod celum primum magis recipit de luce primi, qui est Deus. Ista tamen ratio videtur arguere a destructionem antecedentis, ita quod simpliciter et secundum formam arguendi non probat. Sed si consideremus materiam eius, bene probat, quia de quodam sempiterno, in quo potest defectus sempiternari: ita quod, si Deus non dedit sibi motum, patet quod non dedit sibi materiam in aliquo egentem. Et per hanc suppositionem tenet argumentum ratione materie; et est similis modus arguendi ac si dicerem; nam in omnibus convertibilibus tenet similis ratio gratia materie. Sic ergo patet: cum dicit, intelligit circumloqui Paradisum, sive celum Empyreum. -Premissis quoque rationibus consonanter dicit Phylosophus in primo De celo ubi dicit quod celum. Ad hoc etiam posset adduci quod dicit Apostolus ad Ephesios de Christo. Hoc est celum delitiarum Domini, de quibus delitiis dicitur contra Luciferum per Ezechielem. -Et postquam dixit quod fuit in loco illo Paradisi per suam circumlocutionem, prosequitur dicens se vidisse aliqua que recitare non potest qui descendit. Et reddit causam, dicens quod intellectus in tantum profundat se in ipsum desiderium suum, quod est Deus, quod memoria sequi non potest. Ad que intelligenda sciendum est quod intellectus humanus in hac vita, propter connaturalitatem et affinitatem quam habet ad substantiam intellectualem separatam, quando elevatur, in tantum elevatur, ut memoria post reditum deficiat, propter transcendisse humanum modum. Et hoc insinuatur nobis per Apostolum ad Corinthios loquentem, ubi dicit. Ecce, postquam humanam rationem intellectus ascensione transierat, quid extra se ageretur non recordabatur. Hoc etiam insinuatur nobis in Matheo, ubi tres discipuli, nichil postea recitantes, quasi obliti. Et ubi ista invidis non sufficiant, legant Richardum de Sancto Victore in libro De Contemplatione, legant Bernardum in libro De Consideratione, legant Augustinum in libro De Quantitate Anime, et non invidebunt. Si vero in dispositionem elevationis tante propter peccatum loquentis oblatrarent, legant Danielem, ubi et Nabuchodonosor invenient contra peccatores aliqua vidisse divinitus, oblivionique mandasse. Nam aliquando misericorditer ad conversionem, aliquando severe ad punitionem, plus et minus, ut vult, gloriam suam quantumcunque male viventibus manifestat. -Vidit ergo, ut dicit, aliqua que referre nescit et nequit rediens. Diligenter quippe notandum est quod dicit: nescit quia oblitus, nequit quia, si recordatur et contentum tenet, sermo tamen deficit. Multa namque per intellectum videmus quibus signa vocalia desunt: quod satis Plato insinuat in suis libris per assumptionem metaphorismorum; multa enim per lumen intellectuale vidit que sermone proprio nequivit exprimere. +Quantum ad secundum, probatur sic: omne quod movetur, movetur propter aliquid quod non habet, quod est terminus sui motus; sicut celum lune movetur propter aliquam partem sui, que non habet illud ubi ad quod movetur; et quia sui pars quelibet non adepto quolibet ubi, quod est impossibile, movetur ad aliud, inde est quod semper movetur et nunquam quiescit, et est eius appetitus. Et quod dico de celo lune intelligendum est de omnibus preter primum. Omne ergo quod movetur est in aliquo defectu, et non habet totum suum esse simul. Illud igitur celum quod a nullo movetur, in se in qualibet sui parte habet quicquid potest modo perfecto, ita quod motu non indiget ad suam perfectionem. Et cum omnis perfectio sit radius primi, quod est in summo gradu perfectionis, manifestum est quod celum primum magis recipit de luce primi, qui est Deus. Ista tamen ratio videtur arguere a destructionem antecedentis, ita quod simpliciter et secundum formam arguendi non probat. Sed si consideremus materiam eius, bene probat, quia de quodam sempiterno, in quo potest defectus sempiternari: ita quod, si Deus non dedit sibi motum, patet quod non dedit sibi materiam in aliquo egentem. Et per hanc suppositionem tenet argumentum ratione materie; et est similis modus arguendi ac si dicerem: Si homo est, est risibile; nam in omnibus convertibilibus tenet similis ratio gratia materie. Sic ergo patet: cum dicit *in illo celo, quod plus de luce Dei recipit*, intelligit circumloqui Paradisum, sive celum Empyreum. +Premissis quoque rationibus consonanter dicit Phylosophus in primo De celo ubi dicit quod celum *tanto habet honorabiliorem materiam istis inferioribus, quanto magis elongatum est ab hiis que hic*. Ad hoc etiam posset adduci quod dicit Apostolus ad Ephesios de Christo: *Qui ascendit super omnes celos, ut adimpleret omnia*. Hoc est celum delitiarum Domini, de quibus delitiis dicitur contra Luciferum per Ezechielem: *Tu signaculum similitudinis, sapientia plenus et perfectione decorus, in deliciis Paradisi Dei fuisti*. +Et postquam dixit quod fuit in loco illo Paradisi per suam circumlocutionem, prosequitur dicens se vidisse aliqua que recitare non potest qui descendit. Et reddit causam, dicens quod intellectus in tantum profundat se in ipsum desiderium suum, quod est Deus, quod memoria sequi non potest. Ad que intelligenda sciendum est quod intellectus humanus in hac vita, propter connaturalitatem et affinitatem quam habet ad substantiam intellectualem separatam, quando elevatur, in tantum elevatur, ut memoria post reditum deficiat, propter transcendisse humanum modum. Et hoc insinuatur nobis per Apostolum ad Corinthios loquentem, ubi dicit: *Scio hominem, sive in corpore sive extra corpus nescio, Deus scit, raptum usque ad tertium celum, et vidit arcana Dei, que non licet homini loqui*. Ecce, postquam humanam rationem intellectus ascensione transierat, quid extra se ageretur non recordabatur. Hoc etiam insinuatur nobis in Matheo, ubi tres discipuli *ceciderunt in faciem suam*, nichil postea recitantes, quasi obliti. Et in Ezechiele scribitur: *Vidi, et cecidi in faciem meam*. Et ubi ista invidis non sufficiant, legant Richardum de Sancto Victore in libro De Contemplatione, legant Bernardum in libro De Consideratione, legant Augustinum in libro De Quantitate Anime, et non invidebunt. Si vero in dispositionem elevationis tante propter peccatum loquentis oblatrarent, legant Danielem, ubi et Nabuchodonosor invenient contra peccatores aliqua vidisse divinitus, oblivionique mandasse. Nam *qui oriri solem suum facit super bonos et malos, et pluit super iustos et iniustos*, aliquando misericorditer ad conversionem, aliquando severe ad punitionem, plus et minus, ut vult, gloriam suam quantumcunque male viventibus manifestat. +Vidit ergo, ut dicit, aliqua que referre nescit et nequit rediens. Diligenter quippe notandum est quod dicit *nescit et nequit*: nescit quia oblitus, nequit quia, si recordatur et contentum tenet, sermo tamen deficit. Multa namque per intellectum videmus quibus signa vocalia desunt: quod satis Plato insinuat in suis libris per assumptionem metaphorismorum; multa enim per lumen intellectuale vidit que sermone proprio nequivit exprimere. Postea dicit se dicturum illa que de regno celesti retinere potuit, et hoc dicit esse materiam sui operis; que qualia sint et quanta, in parte executiva patebit. -Deinde cum dicit, facit invocationem suam. Et dividitur ista pars in partes duas: in prima invocando petit, in secunda suadet Apollini petitionem factam, remunerationem quandam prenuntians; et incipit secunda pars ibi. Prima pars dividitur in partes duas: in prima petit divinum auxilium; in secunda tangit necessitatem sue petitionis, quod est iustificare ipsam, ibi. -Hec est sententia secunde partis prologi in generali; in speciali vero non exponam ad presens. Urget enim me rei familiaris angustia, ut hec et alia utilia reipublice derelinquere oporteat. Sed spero de magnificentia vestra ita ut alias habeatur procedendi ad utilem expositionem facultas. -In parte vero executiva, que fuit divisa contra totum prologum, nec dividendo nec sententiando quicquam dicetur ad presens, nisi hoc, quod ubique proceditur ascendendo de celo in celum, et recitatur de animabus beatis inventis in quolibet orbe. Et quia illa vera beatitudo in sentiendo veritatis principio consistit - ut patet per Iohannem ibi, et cetera; et per Boetium in tertio De Consolatione ibi -, inde est quod, ad ostendendum gloriam beatitudinis in illis animabus, ab eis tanquam videntibus omnem veritatem multa queruntur, que magnam habent utilitatem et delectationem. Et quia, invento principio seu primo, videlicet Deo, nichil est quod ulterius queratur, cum sit Alpha et O, idest principium et finis, ut visio Iohannis designat, in ipso Deo terminatur tractatus, qui est benedictus in secula seculorum. \ No newline at end of file +Deinde cum dicit: *O bone Apollo*, facit invocationem suam. Et dividitur ista pars in partes duas: in prima invocando petit, in secunda suadet Apollini petitionem factam, remunerationem quandam prenuntians; et incipit secunda pars ibi: *O divina virtus*. Prima pars dividitur in partes duas: in prima petit divinum auxilium; in secunda tangit necessitatem sue petitionis, quod est iustificare ipsam, ibi: *Hucusque alterum iugum Parnassi*. +Hec est sententia secunde partis prologi in generali; in speciali vero non exponam ad presens. Urget enim me rei familiaris angustia, ut hec et alia utilia reipublice derelinquere oporteat. Sed spero de magnificentia vestra ita ut alias habeatur procedendi ad utilem expositionem facultas. +In parte vero executiva, que fuit divisa contra totum prologum, nec dividendo nec sententiando quicquam dicetur ad presens, nisi hoc, quod ubique proceditur ascendendo de celo in celum, et recitatur de animabus beatis inventis in quolibet orbe. Et quia illa vera beatitudo in sentiendo veritatis principio consistit - ut patet per Iohannem ibi: *Hec est vita eterna, ut cognoscant te Deum verum*, et cetera; et per Boetium in tertio De Consolatione ibi: *Te cernere finis* -, inde est quod, ad ostendendum gloriam beatitudinis in illis animabus, ab eis tanquam videntibus omnem veritatem multa queruntur, que magnam habent utilitatem et delectationem. Et quia, invento principio seu primo, videlicet Deo, nichil est quod ulterius queratur, cum sit Alpha et O, idest principium et finis, ut visio Iohannis designat, in ipso Deo terminatur tractatus, qui est benedictus in secula seculorum. \ No newline at end of file diff --git a/testi/FilippoVillani_ExpositioSuperComedia.txt b/testi/FilippoVillani_ExpositioSuperComedia.txt index 0d3193b..c2842d5 100644 --- a/testi/FilippoVillani_ExpositioSuperComedia.txt +++ b/testi/FilippoVillani_ExpositioSuperComedia.txt @@ -1,44 +1,1343 @@ -Amicitie virtus profecto ingens est: expertus loquor. Ecce, rogatu tuo M.M.F.L. coactus, in medium cogor exhibere quod penes me latere volebam. Postquam sic est ut voluisti, evagari paululum liceat, michique parvulo in principio harum collectionum pauca prefari fas sit: quod scilicet veterum revolutione gestorum ullum unquam tempus nostro par seculo non legimus contigisse. Bone quippe artes, sepositis lucrativis, et studia licterarum nunquam vilius habite sunt; nulli preter aurum quicquam cure est; tradere se posteris nemo vult, tantaque desidia prorogandi nominis mortales invasit, ut supra vitam hanc, quasi Epycurum sequantur, nichil existiment. Hinc fit, cum non sint quas dixi artes in pretio, sed in persecutione potius et ignominia, ut ingenia nobiliora torpescant. Paucissimis enim ex nobilibus antiquis legimus contigisse non appetere penes posteros de se loqui et conari post naturalem mortem vivere: enque cura et sollicitudine studiorum labores et res difficiles aggressi sunt. Quod etiam sanctis contigit viris qui ad calamum manum apposuerunt, non solum ut mortalium erroribus consulerent, sed ut et ipsi, deposita carnis sarcinula, longioribus seculis perdurarent. Ego difficillimum puto tantam humilitatem in puro homine posse reperiri que qualiquali dulcedine glorie contacta non fuerit. Hanc contagionem veritatis Magister non ut suis metueret discipulis, sed ut exemplum preberet christianis, pedes eorum lavit, ne inanium laudum pulvere fedari viderentur. Neque tamen pavor nimius latenter valde subintrantis vitii huius laudabilis est, neque censura vulgi, ferme semper in deterius iudicantis, pusilli animi vilitate declinanda est, neque oblatrantis invidi furor improbus corripientis asperius que ignorat timendus est. Impie siquidem cum posteris ageretur, ubi horum metus de scribentis manu calamum extorqueret! Nos, hac deprehensi etate tali qualis est, syderibus nostrorum temporum inherentes, studia nostra latentia in sue incorrectionis involucro, preventi decrepite etatis infirmitate, potius maluimus foris exire, illum sequentes qui sic voluit, quam taciturnio tineas inertes depascere. Viri utique antiqui, rerum gestarum magnitudine illustres, solebant studia alere poetarum, quum hii nequaquam vacarent mercibus, neque scientiis lucrativis, sed famosis; quibus ita laurea, sicut imperatoribus qui sibi vi bellica orbem subegerant, senatus iudicio parabatur. Illustres nostri temporis, qui Ytaliam subigere conantur, cura anxia circa rem militarem operam impendunt, adeo circa picturam capti, ut scripturam negligere videantur. Unde michi placuit sublimi Deo a quo venerunt inventa dedicare mea, qualiacumque sint, quam indignis parumque gratis pompis. Vobis igitur, quibus cure fuerit strepentis seculi laqueolos evadere, et ubi recipere volueritis, quod gratis accepimus vobis gratis etiam impertimur, non ut de nostro preter quam simplex haustum haurire possitis, sed quo ingenia altiora, nostros corripiendo errores, cogantur edere meliora et veriora depromere: ipsis enim colla submictimus non erubescentes correptionis ferulam. Deprecatos tamen velim ut, pro dignitate poete de quo plus quam de alio dici potest Omnia divino monstravit carmine vates, feliciorem manum suam ad aperitionem sacrorum integumentorum poete non dedignentur apponere. Et si quid super inventa cui sic contigerit invenire, sciat multum cogitaminis poetam nostris vigiliis reliquisse. +Amicitie virtus profecto ingens est: expertus loquor. Ecce, rogatu tuo M.M.F.L. coactus, in medium cogor exhibere quod penes me latere volebam. -An sacrarum Scripturarum secreta revelantes promereantur in conspectu Dei et hominum. Occurrit nobis, et non indigne fortasse, indagare an cura et sollicitudo conantis illud quod potest, secundum datam sibi a Domino gratiam, de latebris Scripturarum in lucem ducere aliquid promereantur. Questioni huic sufficiant pauca testimonia que de sacris Licteris habentur. Penes me scribens, predicans, docens et elucidans ut laudes venetur humanas nichil omnino poterit promereri, quia ypocrita est. At si solum peragat ut fratrem instruat, invenientur multi meriti apud Deum et laudis digne penes proximum. Cui noster poeta, pietatis intuitu, secutus orientalium regum ymaginem qui Christo infantulo obtulerunt, esennium tradidit mirre asperrime in Inferno, thuris odoriferi in Purgatorio et auri purissimi in Paradiso. +Postquam sic est ut voluisti, evagari paululum liceat, michique parvulo in principio harum collectionum pauca prefari fas sit: quod scilicet veterum revolutione gestorum ullum unquam tempus nostro par seculo non legimus contigisse. Bone quippe artes, sepositis lucrativis, et studia licterarum nunquam vilius habite sunt; nulli preter aurum quicquam cure est; tradere se posteris nemo vult, tantaque desidia prorogandi nominis mortales invasit, ut supra vitam hanc, quasi Epycurum sequantur, nichil existiment. -Cur poete gentiles sub mistico sensu eorum inventa tradiderunt, et quot sint sensus quibus locuti sunt. Viso bene et laudabiliter agere illos qui secreta Scripturarum manifestant, bene est videre quare poete eorum inventa, iuxta utramque phylosophiam, apologicis velaminibus operuerint. Et sane poetis gentilibus eorum studia et que multis laboribus et vigiliis invenissent, vilescere visa fuere si in promptu et quasi ad manum ignobili cuique ingenio haberentur; que vero ardenti studio cum difficultatibus vestigari oporteret, cara esse atque haberi gratie et honoris. Unde, ne per desidiam obsolescere preclara ingenia paterentur, sed ipsa tamquam ad chotem acuerent, sub integumentis et fabulosis fictionibus omnem ferme scientiam tradiderunt, vario multiplicique sensu velantes. Et, ut sic, cessat curiosa inquisitio querentium an sensus poetarum unicus sit, an polysemus, id est multiplex: nam multorum esse profitemur. Similiter et nostri theologi quatuor dumtaxat in sacris Licteris posuerunt theotoricos intellectus, videlicet hystoricum, allegoricum, moralem et anagogicum; quos, in expositione versus Prophete dicentis, exemplariter ostendunt. Nam, si simplicis ystorie veritatem velimus agnoscere, liberatio ebrayci populi de servitute Pharaonis facta per Moysem apparebit. Huic et persimilem licteralem poterimus applicare, qui nichil affert significati citra verborum sonum, de quo dicit Aurelius Augustinus. Si vero de licterali hystoricoque allegoriam velimus elicere, tropum intelligemus, quo aliquid nobis dicitur et aliud significatur; iuxta illud, hoc est Ecclesia producta est de latere Christi pendentis in cruce. Similiter in versu nostro figuratur nostra redemptio facta per Christum. Ceterum allegorie species secundum gramaticos septem sunt, videlicet: yronia, enigma, anthifrasis, carientismos, paroemia, sarchasmos et astismos. Sed horum vestigationem peritis gramatice derelinquo, cum non sit intentionis poete vulgariter docere gramaticam, sed moralem tradere phylosophiam. Audi Gregorium romanum pontificem de se dicentem dum Iob exponit. Ego intellectum potius considerans, quam exquisitam gramaticam, sicubi error inveniretur gramatice discipline in scripturis meis, si verborum intellectum verum capiant, oro pios lectores ne curent. Et, prosequendo, dico quod grecum nomen allegoria est, compositum ab allon, quod alienum seu diversum latine sonat, et gore, quod est intellectus. Et sub isto generali nomine omnes sensus, ab hystorico licteralique differentes, allegorici nuncupantur. Post allegoricum in specie sua subsequitur moralis, in quo in versu Prophete ostenditur anime converse ymago de luctu miseriaque peccati ad statum gratie. Verumtamen huic poterimus sotiare apologicum, hoc est fabulosum, qualem efferunt elegantes Esopi fabule, quo transumptive ad instructionem nostram, si rationabilium nature, collocutiones gestaque trasferuntur. Hiis duobus adicitur tropologicus, id est conversivus, in quo per illud quod factum est, quod fieri debet datur intelligi, et sic resolvitur in moralem. Nam dum invehit poeta in peccatores, ad instructionem nostram sermo convertitur. Post moralem, theologi anagogicum posuerunt, id est spiritualem, pro quo versus Prophete nobis significat exitum anime sancte exute corpore a corruptionis servitute ad eterne glorie libertatem. Super istos quatuor theotoricos intellectus principales, per prudentes versus editi sunt qui dicunt. Ex istis colligere possumus in hoc opere duplex fore subiectum, circa quod alterni sensus isti decurrunt. Nam, si spectemus ad licteram, erit pro materia et subiecto status animarum exutarum corpore simpliciter sumptus: nam circa ipsum totius operis processus versatur. Si vero ad allegoriam mentis oculos inflectamus, subiectum atque materia erit homo viator prout merendo vel demerendo per arbitrii libertatem iustitie premiandi et puniendi erit obnoxius. +Hinc fit, cum non sint quas dixi artes in pretio, sed in persecutione potius et ignominia, ut ingenia nobiliora torpescant. Paucissimis enim ex nobilibus antiquis legimus contigisse non appetere penes posteros de se loqui et conari post naturalem mortem vivere: enque cura et sollicitudine studiorum labores et res difficiles aggressi sunt. -Nunc ad inquisitionem causarum veniamus. Et utique prisco de more comenta dictantes, boni Dei auxilio invocato - quod et nos pia devotione humilique deprecatione exposcimus -, antequam ad lictere planationem pervenirent, de septem agebant circumstantiis, quas Greci ‘periochyas’ appellant, que locum, tempus, personam, rem, qualitatem, causam et facultatem continent. Amplius de libri titulo agebant, et in poeticis querebant quos fuisset auctor imitatus. Harum plerique tres solummodo considerabant, unde scilicet auctor ageret, et cur, et qualiter, ut inde sibi auditores benivolos, dociles et actentos compararent. Noster vero poeta, in quodam introductorio suo super cantu primo Paradisi ad dominum Canem de la Scala destinato, de sex agere videtur, que fatum, agentem, formam, finem, libri titulum et genus phylosophie comprendunt. Causas istas ferme omnes moderni ad quatuor redegerunt, querentes de efficiente, de materia, de forma et postremo de fine. Michi placet antiquorum diligentiam revocare in medium et novissima cum veteribus commiscere. Et primo de loco queramus ubi, spiritu Dei tactus, opus hoc poeta ceptitaverit, deinde ubi ipsum fuerit prosecutus, postremo ubi ipsum consummaverit. Et sane poeta in civitate Florentie divinum hoc opus feliciter inchoavit et, cum odam septimam prime partis implesset, indigne et sine causa coactus est exulare. Et utique primo ad Moruellum marchionem Malaspina defugiens, ubi cum compassione benignissime receptus est, cum extimaret inventum sive materiam, cum septem capitulis prefatis, furentium emulorum fatuitate et ignorantia deperisse, merens, operis reformationem, resumptionem et prosecutionem penitus desperaverat. Ceterum, ubi opera nobilis viri Dini domini Lambertuccii de Frescobaldis recolendique viri preter spem et ipsum materie inventum et odas septem recuperasset suum resumpsit opus dicens. A Moruello deinde honesta necessitate secedens, Casentinum applicuit, ubi aliquamdiu manens, multum operis edidit. Et inde recedens, Verone per quadriennium continuum operi studiose vacavit. Postremo a Guidone Novello Ravenne receptus est, ubi cum dierum suorum residuo residuum operis feliciter consummavit. +Quod etiam sanctis contigit viris qui ad calamum manum apposuerunt, non solum ut mortalium erroribus consulerent, sed ut et ipsi, deposita carnis sarcinula, longioribus seculis perdurarent. -De tempore vero distinctio debet haberi: quo scilicet poeta excogitando materiam invenerit et, qua inventa, metrice modulando atque expoliendo ediderit. Ubi scire debemus, anno gratie millesimo ducentesimo sexagesimo quinto, exeunte maio, in hanc regionem caducorum venisse poetam, annoque vigesimo quinto etatis sue cepisse operam impendere in inventione et ordinatione materie, in cuius inquisitione et ordine decennium continuum erogavit, ut ipse testatur dicens. In millesimo vero trecentesimo, anno Iubilei, et in die Veneris Sancti, fingit poeta cepisse metro rithmico opus modulare, ipsumque annis uno et viginti complevit. +Ego difficillimum puto tantam humilitatem in puro homine posse reperiri que qualiquali dulcedine glorie contacta non fuerit. Hanc contagionem veritatis Magister non ut suis metueret discipulis, sed ut exemplum preberet christianis, pedes eorum lavit, ne inanium laudum pulvere fedari viderentur. -Circa personam efficientem causam denotantem, quoniam De origine, vita, studiis moribusque poete Iohannes Boccaccii libellum edidit, et nobis eo libro quo scripsimus De hedificatione civitatis Florentie et de suis illustribus civibus referre contigerit, sufficienter extiterit pertractatum. Circa articulum istum satis hic sit scire nobilissimis parentibus natum fore poetam, quorum origo vetustior manavit de sanguine patritio Romanorum qui senatus iussu ad incolatum civitatis Florentie, per Iulium Cesarem nuper edite, concesserunt. Hoc innuere subtiliter intuentibus poeta videtur in collocutione domini Farinate de Ubertis, qui se profitetur de originali stirpe Lucii Cathylline dum, in responsione quam Danti facit dominus Farinata genealogiam utriusque tacite commendans, ait. Huius igitur Dantis maiores fortasse Portie fuere familie, qui, in urbe a diu antique servato nomine familie, tandem beneficio suo promeruerunt Frangipanes appellari. Igitur, cum de talium stirpe Florentie subrexisset vir insignis, nomine Helyseus, et multis honoribus pro rebus bene gestis gloriose obisset, placuit domui sue, antiquo relicto nomine, Helysei nomine titulari; et, procedente tempore, capite nominis brevitatis gratia mutilato, Lysei dicti sunt, postremo accidentaliter etiam Allegherii. Hic noster poeta, non secus gravitate et bonis moribus preditus et scientiarum multarum peritia quam vetustiores sui gestorum magnitudine, familiam nobilitavit. Huic in fontibus sacris Durante nomen fuit, sed de more florentine facetie sincopato nomine dictus est Dante. +Neque tamen pavor nimius latenter valde subintrantis vitii huius laudabilis est, neque censura vulgi, ferme semper in deterius iudicantis, pusilli animi vilitate declinanda est, neque oblatrantis invidi furor improbus corripientis asperius que ignorat timendus est. Impie siquidem cum posteris ageretur, ubi horum metus de scribentis manu calamum extorqueret! + +Nos, hac deprehensi etate tali qualis est, syderibus nostrorum temporum inherentes, studia nostra latentia in sue incorrectionis involucro, preventi decrepite etatis infirmitate, potius maluimus foris exire, illum sequentes qui sic voluit, quam taciturnio tineas inertes depascere. + +Viri utique antiqui, rerum gestarum magnitudine illustres, solebant studia alere poetarum, quum hii nequaquam vacarent mercibus, neque scientiis lucrativis, sed famosis; quibus ita laurea, sicut imperatoribus qui sibi vi bellica orbem subegerant, senatus iudicio parabatur. Illustres nostri temporis, qui Ytaliam subigere conantur, cura anxia circa rem militarem operam impendunt, adeo circa picturam capti, ut scripturam negligere videantur. Unde michi placuit sublimi Deo a quo venerunt inventa dedicare mea, qualiacumque sint, quam indignis parumque gratis pompis. + +Vobis igitur, quibus cure fuerit strepentis seculi laqueolos evadere, et ubi recipere volueritis, quod gratis accepimus vobis gratis etiam impertimur, non ut de nostro preter quam simplex haustum haurire possitis, sed quo ingenia altiora, nostros corripiendo errores, cogantur edere meliora et veriora depromere: ipsis enim colla submictimus non erubescentes correptionis ferulam. + +Deprecatos tamen velim ut, pro dignitate poete de quo plus quam de alio dici potest Omnia divino monstravit carmine vates, feliciorem manum suam ad aperitionem sacrorum integumentorum poete non dedignentur apponere. Et si quid super inventa cui sic contigerit invenire, sciat multum cogitaminis poetam nostris vigiliis reliquisse. + +An sacrarum Scripturarum secreta revelantes promereantur in conspectu Dei et hominum. + +Occurrit nobis, et non indigne fortasse, indagare an cura et sollicitudo conantis illud quod potest, secundum datam sibi a Domino gratiam, de latebris Scripturarum in lucem ducere aliquid promereantur. Questioni huic sufficiant pauca testimonia que de sacris Licteris habentur. + +*Prophetica siquidem auctoritate docemur: Beati qui seminant super aquas: semen enim verbum Dei est, et aque multe, populi multi. Et, per contrarium, maledictus est qui frumentum ascondit in populo et qui suffodit in terra talentum. Et alibi habetur: Clama, ne cesses, quasi tuba exalta vocem tuam. + +Admirabilis quippe est clamor predicatoris et magni meriti apud Deum: quandoquidem virtute sua animam de errore revocat ad veritatem, de vitiis ad virtutes, prava commutat in recta et aspera convertit in plana, et instruit fidem, erigit spem et roborat caritatem, evellit vitia et nociva, et plantat utilia, et fovet honesta. Ipse via vite est, scala salutis et ianua paradisi*. Hec pauca de multis ab Innocentio subripuisse sufficiat. + +Penes me scribens, predicans, docens et elucidans ut laudes venetur humanas nichil omnino poterit promereri, quia ypocrita est. At si solum peragat ut fratrem instruat, invenientur multi meriti apud Deum et laudis digne penes proximum. + +Cui noster poeta, pietatis intuitu, secutus orientalium regum ymaginem qui Christo infantulo obtulerunt, esennium tradidit mirre asperrime in Inferno, thuris odoriferi in Purgatorio et auri purissimi in Paradiso. + +Cur poete gentiles sub mistico sensu eorum inventa tradiderunt, et quot sint sensus quibus locuti sunt. + +Viso bene et laudabiliter agere illos qui secreta Scripturarum manifestant, bene est videre quare poete eorum inventa, iuxta utramque phylosophiam, apologicis velaminibus operuerint. + +Et sane poetis gentilibus eorum studia et que multis laboribus et vigiliis invenissent, vilescere visa fuere si in promptu et quasi ad manum ignobili cuique ingenio haberentur; que vero ardenti studio cum difficultatibus vestigari oporteret, cara esse atque haberi gratie et honoris. + +Unde, ne per desidiam obsolescere preclara ingenia paterentur, sed ipsa tamquam ad chotem acuerent, sub integumentis et fabulosis fictionibus omnem ferme scientiam tradiderunt, vario multiplicique sensu velantes. Et, ut sic, cessat curiosa inquisitio querentium an sensus poetarum unicus sit, an polysemus, id est multiplex: nam multorum esse profitemur. + +Similiter et nostri theologi quatuor dumtaxat in sacris Licteris posuerunt theotoricos intellectus, videlicet hystoricum, allegoricum, moralem et anagogicum; quos, in expositione versus Prophete dicentis: *In exitu Israel de Egipto, domus Iacob de populo barbaro*, exemplariter ostendunt. + +Nam, si simplicis ystorie veritatem velimus agnoscere, liberatio ebrayci populi de servitute Pharaonis facta per Moysem apparebit. + +Huic et persimilem licteralem poterimus applicare, qui nichil affert significati citra verborum sonum, de quo dicit Aurelius Augustinus: *Non enim omnia que in complexione orationis costructionis gratia inseruntur significare aliquid morale putanda sunt, sed propter ea que aliquid significant attexuntur*. + +Si vero de licterali hystoricoque allegoriam velimus elicere, tropum intelligemus, quo aliquid nobis dicitur et aliud significatur; iuxta illud: *Eva fabricata est de latere Ade dormientis*, hoc est Ecclesia producta est de latere Christi pendentis in cruce. Similiter in versu nostro figuratur nostra redemptio facta per Christum. + +Ceterum allegorie species secundum gramaticos septem sunt, videlicet: yronia, enigma, anthifrasis, carientismos, paroemia, sarchasmos et astismos. Sed horum vestigationem peritis gramatice derelinquo, cum non sit intentionis poete vulgariter docere gramaticam, sed moralem tradere phylosophiam. + +Audi Gregorium romanum pontificem de se dicentem dum Iob exponit: *Non motacismi collisionem fugio, non barbarismi confusionem devito, situs motusque etiam prepositionum casus servare contempno, quia indignum vehementer existimo ut verba celestis oraculi restringam sub regulis Donati*. Ego intellectum potius considerans, quam exquisitam gramaticam, sicubi error inveniretur gramatice discipline in scripturis meis, si verborum intellectum verum capiant, oro pios lectores ne curent. + +Et, prosequendo, dico quod grecum nomen allegoria est, compositum ab allon, quod alienum seu diversum latine sonat, et gore, quod est intellectus. Et sub isto generali nomine omnes sensus, ab hystorico licteralique differentes, allegorici nuncupantur. + +Post allegoricum in specie sua subsequitur moralis, in quo in versu Prophete ostenditur anime converse ymago de luctu miseriaque peccati ad statum gratie. + +Verumtamen huic poterimus sotiare apologicum, hoc est fabulosum, qualem efferunt elegantes Esopi fabule, quo transumptive ad instructionem nostram, si rationabilium nature, collocutiones gestaque trasferuntur. Hiis duobus adicitur tropologicus, id est conversivus, in quo per illud quod factum est, quod fieri debet datur intelligi, et sic resolvitur in moralem. Nam dum invehit poeta in peccatores, ad instructionem nostram sermo convertitur. + +Post moralem, theologi anagogicum posuerunt, id est spiritualem, pro quo versus Prophete nobis significat exitum anime sancte exute corpore a corruptionis servitute ad eterne glorie libertatem. Hinc motus, dicebat Apostolus: *Cupio dissolvi et esse cum Christo*. Super istos quatuor theotoricos intellectus principales, per prudentes versus editi sunt qui dicunt: + +*Lictera gesta refert; quid credas, allegoria; +moralis, quid agas; quid speres, anagogia*. + +Ex istis colligere possumus in hoc opere duplex fore subiectum, circa quod alterni sensus isti decurrunt. Nam, si spectemus ad licteram, erit pro materia et subiecto status animarum exutarum corpore simpliciter sumptus: nam circa ipsum totius operis processus versatur. Si vero ad allegoriam mentis oculos inflectamus, subiectum atque materia erit homo viator prout merendo vel demerendo per arbitrii libertatem iustitie premiandi et puniendi erit obnoxius. + +De causis queri solitis in principio libri ab expositore. Rubrica. + +Nunc ad inquisitionem causarum veniamus. Et utique prisco de more comenta dictantes, boni Dei auxilio invocato - quod et nos pia devotione humilique deprecatione exposcimus -, antequam ad lictere planationem pervenirent, de septem agebant circumstantiis, quas Greci periochyas appellant, que locum, tempus, personam, rem, qualitatem, causam et facultatem continent. Amplius de libri titulo agebant, et in poeticis querebant quos fuisset auctor imitatus. + +Harum plerique tres solummodo considerabant, unde scilicet auctor ageret, et cur, et qualiter, ut inde sibi auditores benivolos, dociles et actentos compararent . + +Noster vero poeta, in quodam introductorio suo super cantu primo Paradisi ad dominum Canem de la Scala destinato, de sex agere videtur, que fatum, agentem, formam, finem, libri titulum et genus phylosophie comprendunt. + +Causas istas ferme omnes moderni ad quatuor redegerunt, querentes de efficiente, de materia, de forma et postremo de fine. + +Michi placet antiquorum diligentiam revocare in medium et novissima cum veteribus commiscere. Et primo de loco queramus ubi, spiritu Dei tactus, opus hoc poeta ceptitaverit, deinde ubi ipsum fuerit prosecutus, postremo ubi ipsum consummaverit. + +Et sane poeta in civitate Florentie divinum hoc opus feliciter inchoavit et, cum odam septimam prime partis implesset, indigne et sine causa coactus est exulare. + +Et utique primo ad Moruellum marchionem Malaspina defugiens, ubi cum compassione benignissime receptus est, cum extimaret inventum sive materiam, cum septem capitulis prefatis, furentium emulorum fatuitate et ignorantia deperisse, merens, operis reformationem, resumptionem et prosecutionem penitus desperaverat. + +Ceterum, ubi opera nobilis viri Dini domini Lambertuccii de Frescobaldis recolendique viri preter spem et ipsum materie inventum et odas septem recuperasset suum resumpsit opus dicens: Io dico seguitando, che assai prima. + +A Moruello deinde honesta necessitate secedens, Casentinum applicuit, ubi aliquamdiu manens, multum operis edidit. Et inde recedens, Verone per quadriennium continuum operi studiose vacavit. + +Postremo a Guidone Novello Ravenne receptus est, ubi cum dierum suorum residuo residuum operis feliciter consummavit. + +De tempore quo incepit et prosecutus est poeta opus suum. Rubrica. + +De tempore vero distinctio debet haberi: quo scilicet poeta excogitando materiam invenerit et, qua inventa, metrice modulando atque expoliendo ediderit. + +Ubi scire debemus, anno gratie millesimo ducentesimo sexagesimo quinto, exeunte maio, in hanc regionem caducorum venisse poetam, annoque vigesimo quinto etatis sue cepisse operam impendere in inventione et ordinatione materie, in cuius inquisitione et ordine decennium continuum erogavit, ut ipse testatur dicens: + +{Tanto erano gli occhi miei fixi e attenti +a desbramare la decenne sete} etc. + +In millesimo vero trecentesimo, anno Iubilei, et in die Veneris Sancti, fingit poeta cepisse metro rithmico opus modulare, ipsumque annis uno et viginti complevit. + +De ingenio, moribus et vita poete. Rubrica. + +Circa personam efficientem causam denotantem, quoniam De origine, vita, studiis moribusque poete Iohannes Boccaccii libellum edidit, et nobis eo libro quo scripsimus De hedificatione civitatis Florentie et de suis illustribus civibus referre contigerit, sufficienter extiterit pertractatum. + +Circa articulum istum satis hic sit scire nobilissimis parentibus natum fore poetam, quorum origo vetustior manavit de sanguine patritio Romanorum qui senatus iussu ad incolatum civitatis Florentie, per Iulium Cesarem nuper edite, concesserunt. Hoc innuere subtiliter intuentibus poeta videtur in collocutione domini Farinate de Ubertis, qui se profitetur de originali stirpe Lucii Cathylline dum, in responsione quam Danti facit dominus Farinata genealogiam utriusque tacite commendans, ait: + +{Ed elli ad me: - Assai furono adversi +ad me e ai miei primi -}, + +L. Cathyline in urbe romana. + +Huius igitur Dantis maiores fortasse Portie fuere familie, qui, in urbe ea diu antique servato nomine familie, tandem beneficio suo promeruerunt Frangipanes appellari. + +Igitur, cum de talium stirpe Florentie subrexisset vir insignis, nomine Helyseus, et multis honoribus pro rebus bene gestis gloriose obisset, placuit domui sue, antiquo relicto nomine, Helysei nomine titulari; et, procedente tempore, capite nominis brevitatis gratia mutilato, Lysei dicti sunt, postremo accidentaliter etiam Allegherii. + +Hic noster poeta, non secus gravitate et bonis moribus preditus et scientiarum multarum peritia quam vetustiores sui gestorum magnitudine, familiam nobilitavit. + +Huic in fontibus sacris Durante nomen fuit, sed de more florentine facetie sincopato nomine dictus est Dante. + +De materia super qua poeta fundavit opus suum. Rubrica. Rem, hoc est materiam, auctoris hactenus prefati sumus iuxta et secundum sensum, duplicem subiectum ponentes: ad licteram, animam exutam corpore et, secundum allegoriam, viatorem hominem secundum arbitrii libertatem promerentem et demerentem. -Qualitatem dicentes, formalem causam geminam dicimus, quarum prima spectat ad formam tractatus, secunda ad formam tractandi. Prior est triplex, iuxta triplicem operis totius divisionem: nam divisione primaria Comedia scinditur in tres canticas, et deinde cantice in cantus centum, cantus in rithimos et rithimi vero in versus. Quantum vero ad formam tractandi eiusque modum, processus est poeticus, fictionibus atque integumentis redundans, in quo describit, transsummit et sepe digreditur atque dividit et diffinit, probat et improbat, multas similitudines et exempla ponendo ut eius intentio et clarius elucescat. +De qualitate, seu formali causa operis. Rubrica. -Causam vero, hoc est cur et ad quem finem tam laboriosum et difficile opus poeta fuerit aggressus, et ad duplicem certe ducere poterimus: propinquam scilicet ac remotam. Subtilitatibus tamen modernorum, volentes apparere, explosis, causam fuisse dicemus ut in via universe carnis peregrinantibus hominibus de turpi miseroque statu vitiorum doceret effugere, et ad felicem virtutum statum pervenire; vel ut errantes a via recta revocaret ad semitam veritatis. +Qualitatem dicentes, formalem causam geminam dicimus, quarum prima spectat ad formam tractatus, secunda ad formam tractandi. Prior est triplex, iuxta triplicem operis totius divisionem: nam divisione primaria Comedia scinditur in tres canticas, et deinde cantice in cantus centum, cantus in rithimos et rithimi vero in versus. -Facultatem, que spectat ad cuius phylosophie partem opus supponatur, dicimus, idem auctore dicente in suo introductorio super cantu primo Paradisi, in toto opere et partibus suis esse morale negotium. Non enim ad speculandum, sed ad morum institutionem opus inventum est, et totum, et eius partes. Ubi vero contigerit in aliquo loco vel passu ad modum speculativi negotii pertractari, nequaquam id fit speculandi gratia, sed operis: ad aliquid enim quandoque et pratici speculantur, ut vult Phylosophus Methaphysice. Et quod non agat de essentiali, sed de morali inferno, purgatorio et etiam paradiso, satis videntur ostendere gradus distinctionesque penarum: nam hereticum, tyrannum, homicidam et peccatorem contra naturam, supra lenonum, adulatorum et meretricum circulum remotius a centro punit, ad honesti faciem, ad famam et infamiam habendo respectum. Probi siquidem illustresque viri secundum mundum homines tales, ceu turpissimos et abominabiles, ominantur, et eos iuxta se videri maxime dedignantur. Igitur in republica transeuntis mundi infames habentur et a cetu nobilium depelluntur persone tales. +Quantum vero ad formam tractandi eiusque modum, processus est poeticus, fictionibus atque integumentis redundans, in quo describit, transsummit et sepe digreditur atque dividit et diffinit, probat et improbat, multas similitudines et exempla ponendo ut eius intentio et clarius elucescat. -Hactenus de circumstantiis, nunc ad libri titulum veniamus, qui super universo opere talis est. Ad quorum intelligentiam scire debemus quod ab hoc greco nomine comos, quod latine villa sonat, et oda, cantus, dicitur comedia, hoc est villanus cantus. Et est comedia narrationis poetice genus a reliquis differens: nam tragedia in materia sua, in principio est admirabilis et quieta, in fine vero turbulenta, orribilis et fetida, ut ostendit similitudo animalis a quo deducitur tale nomen; nam tragos grece, latine yrcus dicitur et, ut supra dictum est, oda, cantus: unde tragedia grece, latine yrcinus cantus. Et sane yrcus prima fronte et pulcer et imperiosus ostenditur, at, cum posteriora converterit, turpis et fetidus invenitur. Hanc bestie figuram et figurata per bestiam omnes Senece tragedie sane intelligentibus ostendunt, et id Boetii verba confirmant dicentis. Bene igitur, si diligenter opus totum nostri comici spectetur, rite Comedia titulabitur, cum in sui principio, hoc est in Inferno, orribilis sit, tremenda et fetida; in medio vero, hoc est in Purgatorio, bone spei et aliquid gratie promictens; in fine, hoc est in Paradiso, prospera, desiderabilis et amena. Et, ut sic, comedie materia in principio pavida et tremebunda est, in medio bone promissionis et spei, in ultimis felix et plena dulcedinis et letitie. Modus vero loquendi poete, quantum ad comicum actinet, humilis, remissus et vulgaris est, mulierculis quodammodo pervius, ubi apud tragedos elatum et sublime. Sunt et alia poeticarum narrationum genera, buccolicum scilicet, et elegiacum ac satiricum: que qui velit cognoscere et in Poetria Oratii poterit invenire. +Cur et ad quem finem motus fuerit poeta ad opus. Rubrica. -Iam de septem periochiis et libri titulo diximus, nunc de immitatione dicemus. Et licet non inepte dicere possimus comicum nostrum in invento materie Homerum immitasse, presertim in Odixea, ubi de Ulixis peregrinatione tractatur, tamen, quia Maro simile negotium altius ac plenius in Eneyde pertractavit, commodius rectiusque dicemus Virgilium immitasse, ut ipse idem poeta ostendit in prothemate suo. De intentione siquidem, fuit Homeri, libro quo supra, vitam hominis studiosi seque rectificantis per decursum communis vite usque ad emeritam mortem, sub figmentis poeticis ingeniis melioribus ostendere, hominemque rectum secundum morales virtutes componere, in quibus phylosophi, presertim peripathetici, felicitatem viatoris hominis reponebant, extimantes unumquemque virtutibus suis iustificari posse. Amplius, cum hominum antiquissimi, longa consideratione, clementia longioris etatis, animadvertissent vitam hominis multipliciter variari pro etatis cuiusque variatione, triplicem vivendi modum et ordinem perpenderunt. Videntes siquidem pronitatem fragilitatis humane in delectabile secundum voluptates et desideria carnis, et quod adolescentia in tale vitium primum facillime et latenter quodammodo incurrebat, talem vitam refertam lasciviis, et voluptatibus servientem atque carnis blanditiis inherentem, sensualem et lubricam, morali procedentes inspectione, qui diligentius actus intuerentur humanos brutalem, voluptuosam et concupiscibilem appellaverunt, et penitus sensualem. Cumque animadverterent venientes ad iuventutem, pubertate relicta, indignatione quadam propemodum naturali qua se homines et non belluas intelligerent, conari adolescentie lubricum sistere, et vitia abolere carnalia, studioque virtutem vite prioris labem diluere, proindeque ardua atque difficilia aggredere, egregiaque moliri facinora; ipsaque exteriora bona, que adolescentem illecebris adolere consueverunt, non sibi ut sua ascribere, sed fortune, duceque liberalitate, clementer, pulcre atque utiliter dispensare, ut sibi imperium pararent orbique leges darent; atque ob id, invalescente nomine, futuris se prebere, mortique obviam ire, omniaque peragere quibus se dignificare mortales solent, vitam talem activam periti veteres vocaverunt, quum gestorum celebritate floreret. Postremo cum, tum in senium vergentes, voluptuose vite impetum atque active ambitum omnes ferme defugere solerent meliorique temperamento melioribus studere; quum vel tunc maxime intelligerent, frigore artus occupante, quid cessent, suique partem meliorem originem habere celestem, atque futurum, e vestigio, ut in limum et pulverem revertantur, unde ratione duce scirent sumptum esse mortale quod ferunt, amplius unum omnium esse principium ad quod cuperent recta degentia ratione reverti desiderio naturali, quod primam causam vocaverunt et causam causarum, vitam meditantium talia et que hiis similia speculativam seu contemplativam dixere. Poete vero, quibus proprium est inventa phylosophie sub figmentis occulere et integumentis involvere et velare, tale inventum sub trium dearum differentia clauserunt. Et sensitivo appetitui obedientem vitam, petulanti Veneri tradiderunt, cui cupidinem cum adolescentia sotiarunt; operativis insistentem negotiis, Iunoni, dee regnorum temporalium, concesserunt simul cum valitudine et robore iuventutis; speculativam, seu contemplativam, que rerum divinarum et humanarum meditationibus operam impenderet, Palladi, dee sapientie nate de Iovis cerebro, tradiderunt. Per harum trium decursum Homerus in Odixea deducit Ulixem. Nostri tamen invento poete, Ulixes, hoc est phylosophia gentilis dum Christi contemplationi vacaret, in mari demergitur. Maro, ordinatius uberiusque procedens, cadentem Eneam de matris utero proiecit in mare, hoc est in hac caducorum regione instabili ac procellosa, per ordinatas tamen hominis etates, ut sic doceret rectum hominem componere longanimem, siquidem et infractum Eneam, naturali obmissa, narratione artificiosa per ipsas etates ad consummationem atque plenitudinem humane prudentie et virtutis, ad quas propriis naturalibus ingeniosus et studiosus homo potest evadere, ordinate traducit. +Causam vero, hoc est cur et ad quem finem tam laboriosum et difficile opus poeta fuerit aggressus, et ad duplicem certe ducere poterimus: propinquam scilicet ac remotam. -Habito sermone de imitatione, deinceps quedam alia prenotemus circa universalem poete intentionem, quorum notitia ad particularia operis plurima viam substernent. Diligenter siquidem operis speculator considerationem debet apponere ad contionatrices personas que secundum materie varietatem introducuntur sparsim in opere, quo scilicet pacto materiei de qua agitur conrespondeant vita, officio et ministerio suo; ad comparationes, quarum scientia, locis suis coaptata secundum interiorem sensum, multum splendoris afferunt; ad temporum descriptiones et statuum celi, ac distributiones dierum, noctium et horarum; ad circumlocutiones in quarum latitudine allegoriarum nobilitas involvitur; ad digressiones materiam utiliter ampliantes; ad ethimologias et interpretationes verborum, et ad similitudines ethimologiarum quas latina vocabula videntur afferre secundum nominum consonantiam, atque ad ipsorum verborum proprietates et significata; ad multivocationes et equivocationes que multos depellunt errores; ad figurationes fluminum, et de cursu eorum, et de loco eorum, quorum occulti sensus pro varietate materie mirabiliter opus illustrant; ad mores insuper comicorum, qui unumquemque ad collocutionem introducunt super materia sue profexionis et vite; et ad horum similia in quibus allegoriarum multarum semina asconduntur. Ceterum, cum materia auctoris ardua sit et sublimis et poetica sobrietate parco metrorum numero coartata, narratio hystorica, si bene consideretur, non minus habet occulte doctrine, quam que sub apologica fictione traduntur. Nam omnia ferme verba poete integumentis involuta sunt et misticum aliquid introducunt. Ferme dixi propter verba que pro intelligentia importantium figurarum operi attexuntur. Scire amplius oportet aliquando poetam proferre sermonem in persona totius humane speciei, in qua per successivam generationem corpus sumus Ade; aliquando in persona individui speciei, hoc est hominis specialiter introducti, seu particularis; aliquando in persona prothoplaustri et nostri capitis Ade secundum carnem; aliquando membrorum eius; aliquando pro tempore gratie, aliquando pro tempore ire, aliquando mistim pro utroque; aliquando in persona fornicatricis Sinagoge; aliquando Ecclesie vel nascentis, vel adulte, vel senescentis, vel etiam future; ita tamen, ut in ipsius poete typo omnium sit ingenium unicum viatoris hominis, pro temporis qualitate diversimode variatum. Tempus vero ire sub noctis unius transitu discurrit; gratie vero sub dierum et noctium alternatione, tum in statu prescitorum, tum predestinatorum se purgantium; peregrinantium vero in statu innocentie et decore meritorum, sub perpetua die semper ascendenti. +Subtilitatibus tamen modernorum, volentes apparere, explosis, causam fuisse dicemus ut in via universe carnis peregrinantibus hominibus de turpi miseroque statu vitiorum doceret effugere, et ad felicem virtutum statum pervenire; vel ut errantes a via recta revocaret ad semitam veritatis : -Insuper opere pretium reor fore necessarium, volentibus indagare allegorie profunditates, indagare quid mistice in toto opere representent personarum introductiones, presertim ipsius Maronis, Statii, Beatricis sanctique Bernardi. Et sane noster comicus et altissimi ingenii viatoris fert typum, sublimia, quantum fert hominis naturalis potentia, indagantis. Quid autem sit ingenium, suo loco paulo post dicemus, ne cogamur eadem sepe repetere. Virgilius vero agentis intellectus et rationis humane apporta ymaginem: non illam quidem que in individui compositione seu unione naturaliter inest, sed que studio et diligentia veterum eo concessit, quo altius per naturales hominis potentias et virtutes ascendere potuit. Et, ut sic, in Virgilio poesis altissima fingatur, que inventa phylosophorum moralia, presertim in Ethicis a Phylosopho plene tradita, fabulosis integumentis fictionibusque velaverit. Statium, christianum poetam symiamque Virgilii, pro dono intellectus in hoc opere poni perspicaciter intuentibus oportebit, ad supplendum intellectum agentis supra vires proprias et virtutes non valentis ascendere. Quod enim ingenium et humana ratio per naturales eorum potentias invenire non possunt, christiana religio, divino illustrata lumine, demostravit: de largitate siquidem latissima Creatoris sancti Spiritus carismata pervenerunt. Hinc fit ut, tacente Virgilio, de creatione et infusione rationalis anime in fetu, articulato cerebro, Statius contionetur; atque deinde, Danti Virgilioque factus comes et itineris sotius, cum ipsis ad Beatricem veniens, umbra evanescente Maronis, cum Mathylda, id est vita activa christiana, et Dante, hoc est ingenio cathecumino, ipsis itinerantibus commanserit sotius. Beatricem revelate scientie, hoc est sacre theologie beantis hominem, typum gerere, poete verba se ipsum glosantis ostendunt, cum dicit in persona Virgilii. In quibus quidem verbis glosativis colligitur manifeste Maronem allegorice signum facere rationis humane que in documentis phylosophicis ibi ascenderit, ubi hominis intellectus, ut dictum est, per suas naturales potentias potuerit pervenire, et Beatricem sacre theologie, viatorem hominem sua doctrina et institutione beantis. Amplius et textum Novi et Veteris Testamenti etiam possumus dicere designare Beatricem, ipsumque textum naturalis moralisque phylosophie. Igitur, sublimi hominis reperto ingenio, atque phylosophicis rationibus edocto, vitiorumque turpitudine enudato atque, purgatis vitiis, honestis moribus instituto, religioso insuper dono intellectus illustrato, intelligentia sacre theologie cum reliquis donis sancti Spiritus pie misericorditerque conceduntur. Cuius offitio, per opera meritoria, anima nostra supra vires proprias et naturales potentias exaltatur, excrescit et vigoratur, quoniam per ipsum felicitatem nostram ipsamque beatitudinem et summum bonum, dum peregrinamur, apprehendimus et tenemus. Bernardus sanctus, in suffragium sic exaltati ingenii Beatrici succedens in visione Altissimi, contemplationis et visionis extatice gerit effigiem, cuius virtute, auxiliante Virgine gloriosa, Deus condescendit ad se ostendendum homini viatori, secundum capaciam receptoris tanti luminis. Nam, sicuti est in sua essentia, plene perfecteque nulla simplex creatura videre potest, quum per naturam tantam potentiam sustinere non posset, sicut nec mortales oculi materialis solis contuitum: nam quod finitum est infinitum capere et continere non potest. Quod igitur viatori theologia ostendere nequit oratio devota in estasi animabus simplicioribus demostrabit. Ad poete igitur ordinem redeuntes, hominis ingenium, quantumcumque sublime, si suis viribus fiderit, efficitur errabundus et in tenebrosos errores de via recta corruit, et presertim cum demostrativa via in Verbi incarnati cognitionem voluerit ascendere, dyaboli astutia, per preparatam ab eo in quantum ad hoc naturalem phylosophiam, obviante. Hinc fuit ut, theologie lacrimis et rogatu, de sinu gentilium inventorum, eidem ancillans phylosophia moralis presertim, in eius auxilium provocetur, que docet vitia et peccata cognoscere, devitare et purgare. Cui adicitur donum intellectus et intelligentie beantis auxilium. Postremo sacra et devota oratio, que spiritum sursum levans Deum videre facit, debito ordine subrogatur. Post hec, querere hic soliti de materia trigesimi capituli Purgatorii in fine, cantum istum in parte glosantis, agendo de tribus etatibus grossis, theologie, ingenii et rationis humane, silemus, postquam, cogentibus plerisque concivibus nostris, cantum illum comentavimus. Inde, si velint, capiant studiosi que viderint pro declaratione huius primi cantus Inferni expedire. +*Oderunt siquidem peccare boni virtutis amore, +oderunt peccare mali formidine pene*. -Imaginem perfecte formateque rationis, que in gentilibus phylosophis et poetis enituit, ferre Maronem in opere isto iam diximus, comicum vero nostrum illustris ingenii. Quales autem anime potentias et virtutes hec important, pro multis poete locis scire opere pretium est. Et licet paucis, secundum Phylosophum in Ethycis, nos possimus absolvere, ut duo scilicet sint humane anime operativa principia, unum tamen in effectum dici possunt, propter finem unum in quem pariter tendunt. Verumtamen ratio super ingenium adicit scibilium veritatem moraliumque virtutum institutionem. Altius tamen paululum materiam ordientes, scire debemus de natura intellectus humani Platonem et Aristotelem omnesque recte phylosophantes convenisse, ponentes partes quatuor, species, gradus, seu qualitates intellectus, dependentiam inter se habentes atque ordine in unitate anime observantes. Quarum potentiarum sive qualitatum illa ponitur prima que in anima ipsa prima potentia intellectualis est; secunda vero illa est que de tali anime potentia emanat in actum sive in effectum; tertia illa est que in ipsa anima est semper in actu vel in effectu; quarta vero et ultima est que demostrativa a phylosophis nuncupatur. Secundum speciem primam seu qualitatem, talis anime potentia comuniter appellatur possibilis intellectus, secundum quem anima nostra potens est scibilium omnium notitiam adipisci et, ut sic, omnis est quoad omnia. Et secundum istum possibilem intellectum, Phylosophus dicit quod anima nostra est tamquam tabula rasa in qua nichil est pictum, possibilis tamen pingi. Hinc intellectui naturali instintu inest, sibique connata est principiorum quorumdam notitia maxime per consensum: cum enim intellexerit quid sit totum quidve pars, statim, docente natura, consentit quod omne totum maius est parte sua et, ut sic, veritati per se note consentit. Hic intellectus ferme per totum infantie tempus dormitare videtur, Legis auctoritate que dicit quod etas illa quicquid videt ignorat. Secundum vero secundam speciem seu qualitatem, talis intellectus vel, ut proprius loquar, discursus intellectus de possibili, de quo supra diximus, in agentem, de quo paulo post dicemus, ingenium greco vocabulo dicitur: Greci enim naturam genium appellant. Talis igitur discursiva virtus est acies subtilis intellectus penetrans per causarum inquisitionem in secreta nature, et quasi explorator atque precursor est intellectus agentis numptiusque possibilis. Estque motus primus rationalis anime, ordinatione nature festine discurrens de fonte intellectus possibilis in agentem vestigatione sollicita causarum; ideoque penetrativus et velox quoniam ignee est nature et spiritualis motus, et ob id ferme semper inrequietus: hiis enim numquam, nisi experta veritate, quiescit. Et cum homo natura scire desideret, ipsumque scire sit res per causas cognoscere, ne virtus torpescat ingenii, natura ei virtutem aliam sotiavit, et utique erectricem, que irascibilis appellatur et de sydere Martis imprimitur, cuius potentia excitatur, impellitur et urgetur ad studium quo ignorantie caliginem nubemque depellit. Hoc ipsum ingenium, si recta ratione moderetur atque reguletur, tendit in bonum suumque sibi reservat nomen. Si vero perversa ratione ducatur, relicto ingenii nomine, sibi nomen usurpat astutie, et fere semper dirigitur in malum. Huiusce ingenii virtutem plerumque navicule supra flumina atque iusta maris litora naviganti auctor assimilat, aliquando grandi navigio altum mare sulcanti querentique portus varios. Et hoc utique variat pro subiecte materie qualitate: nam ydiotarum ingenium reponit in barchulis, quibus litora sunt amica, altum vero mare terrori; altissimum vero ingenium in ligno sublimi, profundissimum mare securius peragranti, ut in secundo cantu tertie cantice manifeste colligitur. Navis hec, quecumque sit, super intellectuales aquas remo veloque vehitur celeritate mirabili: in velo voluntas, in remo vero temporis mensura recipitur; et ipsum tempus studioso ingenio dedicatur, cum omnia viatori preter tempus aliena sint. Hunc remum si studiosa manus traxerit, tempus optime erogatur; si lenta, elabitur ac deperit anime. Vela insuper necessario exiguntur, in quibus nostre voluntatis plenitudo ostenditur vehemensque anime desiderium connotatur: quo vehementi desiderio conamur amplectimurque studia licterarum. Igitur in electione erit voluntas imperans, in dispensatione vero tempus, intraque duo hec hominum studia revolvuntur. Secundum vero partem tertiam seu speciem, intellectus, qui ferme una cum ingenio procedit, et in actione versatur, et idem est cum rationis exercitio. Ipse intellectus agmina et volumina causarum per ingenium adinventa eique pernotata segregat et coniungit, atque ex eis elicit veritatem, pensitatione librata procedens solerter; atque scibilium collatione precepta reducit in artem et inventa nature, ratione morumque institutione preclara: inde certam scientiam pollicetur. Erit siquidem officium rationis in individuo, hoc est in homine simpliciter sumpto, rerum causas confuse per ingenium excogitatas distinguere, determinare et sub certis et diffinitis regulis tradere, veri apparentia et falsitate reiectis. In comuni vero dicit et connotat scientiarum artiumque inventa, sub certis terminis, demostrationibus atque clausulis licteris demandata. Hec in libris phylosophorum et poetarum aliorumque sapientum inveniuntur. Hic vero agens intellectus, ad possibilem comparatus, sic se habet sicut lux ad colores: nam simulacra rerum in possibili intellectu recepta et sigillata ut in subiecto proprio, ceu dudum manentia in obscuro, operis sui radio collustrat atque facit intellectualibus oculis apparere; scire igitur facit discursivo rationis obsequio. Secundum vero partem quartam, seu speciem, vel qualitatem intellectus, quam supra demostrativam diximus, intellectus adeptus est, qui postrema qualitas est, locumque ultimum in rationali possidet anima. Nam, post studium et scientiarum inventionem atque morum, inde habitum facit: didicisse enim non sufficit, si que didiceris non fecerint in anima mansionem; quo tunc, quo steterint, ad sublimitatem suam pervenit intellectus. Hanc vero intellectus speciem sensui Phylosophus assimilat propter propinquitatem sensus ad veritatem, et quia sensui omnino comunicare videtur. Volentes vero horum intellectuum successivum ordinem exemplo simili demostrare, primum, seu possibilem intellectum, puero licterarum ignaro, potenti tamen discere et volenti, comparant, qui omnia sibi preparat instrumenta que necessaria sunt ad discendum scribere. Emanationem vero atque discursum intellectus in opere scripture, dum incipit puer licterarum caracteres adsimilare ingenio cooperante, ipsi ingenio tribuunt. Cum vero licteras effigiare atque componere orationemque producere puer studet, et agit ipsum opus, agenti intellectui comparant, quoniam licterarum rationem iam intelligit et quo ordine in compositione orationis debite collocentur. Cum vero hic usu et disciplina ita scribere noverit, ut inde habitum atque scientiam fecerit, talis peritia vocabitur adeptus intellectus, id est acquisitus, mentique perfecte impressus cum facilitate manus, ita ut, iam factus magister, sine difficultate licteras faciliter educat in actu cum voluerit. +Cui parti phylosophie opus principaliter supponatur. Rubrica. + +Facultatem , que spectat ad cuius phylosophie partem opus supponatur, dicimus, idem auctore dicente in suo introductorio super cantu primo Paradisi, in toto opere et partibus suis esse morale negotium. Non enim ad speculandum, sed ad morum institutionem opus inventum est, et totum, et eius partes. Ubi vero contigerit in aliquo loco vel passu ad modum speculativi negotii pertractari, nequaquam id fit speculandi gratia, sed operis: ad aliquid enim quandoque et pratici speculantur, ut vult Phylosophus Methaphysice. + +Et quod non agat de essentiali, sed de morali inferno, purgatorio et etiam paradiso, satis videntur ostendere gradus distinctionesque penarum: nam hereticum, tyrannum, homicidam et peccatorem contra naturam, supra lenonum, adulatorum et meretricum circulum remotius a centro punit, ad honesti faciem, ad famam et infamiam habendo respectum. Probi siquidem illustresque viri secundum mundum homines tales, ceu turpissimos et abominabiles, ominantur, et eos iuxta se videri maxime dedignantur. Igitur in republica transeuntis mundi infames habentur et a cetu nobilium depelluntur persone tales. + +De libri titulo. Rubrica. + +Hactenus de circumstantiis, nunc ad libri titulum veniamus, qui super universo opere talis est: *Incipit Comedia Dantis Allegherii feliciter*. + +Ad quorum intelligentiam scire debemus quod ab hoc greco nomine comos, quod latine villa sonat, et oda, cantus, dicitur comedia, hoc est villanus cantus. + +Et est comedia narrationis poetice genus a reliquis differens: nam tragedia in materia sua, in principio est admirabilis et quieta, in fine vero turbulenta, orribilis et fetida, ut ostendit similitudo animalis a quo deducitur tale nomen; nam tragos grece, latine yrcus dicitur et, ut supra dictum est, oda, cantus: unde tragedia grece, latine yrcinus cantus. + +Et sane yrcus prima fronte et pulcer et imperiosus ostenditur, at, cum posteriora converterit, turpis et fetidus invenitur. Hanc bestie figuram et figurata per bestiam omnes Senece tragedie sane intelligentibus ostendunt, et id Boetii verba confirmant dicentis: *Quid enim aliud tragediarum clamor deflet, nisi incerto ictu fortunam felicia regna vertentem?*. + +Bene igitur, si diligenter opus totum nostri comici spectetur, rite Comedia titulabitur, cum in sui principio, hoc est in Inferno, orribilis sit, tremenda et fetida; in medio vero, hoc est in Purgatorio, bone spei et aliquid gratie promictens; in fine, hoc est in Paradiso, prospera, desiderabilis et amena. Et, ut sic, comedie materia in principio pavida et tremebunda est, in medio bone promissionis et spei, in ultimis felix et plena dulcedinis et letitie. + +Modus vero loquendi poete, quantum ad comicum actinet, humilis, remissus et vulgaris est, mulierculis quodammodo pervius, ubi apud tragedos elatum et sublime. + +Sunt et alia poeticarum narrationum genera, buccolicum scilicet, et elegiacum ac satiricum: que qui velit cognoscere et in Poetria Oratii poterit invenire. + +Quos fuerit poeta imitatus, et de triplici vita: voluptuosa, activa et contemplativa. Rubrica. + +Iam de septem periochiis et libri titulo diximus, nunc de immitatione dicemus. Et licet non inepte dicere possimus comicum nostrum in invento materie Homerum immitasse, presertim in Odixea, ubi de Ulixis peregrinatione tractatur, tamen, quia Maro simile negotium altius ac plenius in Eneyde pertractavit, commodius rectiusque dicemus Virgilium immitasse, ut ipse idem poeta ostendit in prothemate suo. + +De intentione siquidem, fuit Homeri, libro quo supra, vitam hominis studiosi seque rectificantis per decursum communis vite usque ad emeritam mortem, sub figmentis poeticis ingeniis melioribus ostendere, hominemque rectum secundum morales virtutes componere, in quibus phylosophi, presertim peripathetici, felicitatem viatoris hominis reponebant, extimantes unumquemque virtutibus suis iustificari posse. + +Amplius, cum hominum antiquissimi, longa consideratione, clementia longioris etatis, animadvertissent vitam hominis multipliciter variari pro etatis cuiusque variatione, triplicem vivendi modum et ordinem perpenderunt. + +Videntes siquidem pronitatem fragilitatis humane in delectabile secundum voluptates et desideria carnis, et quod adolescentia in tale vitium primum facillime et latenter quodammodo incurrebat, talem vitam refertam lasciviis, et voluptatibus servientem atque carnis blanditiis inherentem, sensualem et lubricam, morali procedentes inspectione, qui diligentius actus intuerentur humanos brutalem, voluptuosam et concupiscibilem appellaverunt, et penitus sensualem. + +Cumque animadverterent venientes ad iuventutem, pubertate relicta, indignatione quadam propemodum naturali qua se homines et non belluas intelligerent, conari adolescentie lubricum sistere, et vitia abolere carnalia, studioque virtutem vite prioris labem diluere, proindeque ardua atque difficilia aggredere, egregiaque moliri facinora; ipsaque exteriora bona, que adolescentem illecebris adolere consueverunt, non sibi ut sua ascribere, sed fortune, duceque liberalitate, clementer, pulcre atque utiliter dispensare, ut sibi imperium pararent orbique leges darent; atque ob id, invalescente nomine, futuris se prebere, mortique obviam ire, omniaque peragere quibus se dignificare mortales solent, vitam talem activam periti veteres vocaverunt, quum gestorum celebritate floreret. + +Postremo cum, tum in senium vergentes, voluptuose vite impetum atque active ambitum omnes ferme defugere solerent meliorique temperamento melioribus studere; quum vel tunc maxime intelligerent, frigore artus occupante, quid cessent, suique partem meliorem originem habere celestem, atque futurum, e vestigio, ut in limum et pulverem revertantur, unde ratione duce scirent sumptum esse mortale quod ferunt, amplius unum omnium esse principium ad quod cuperent recta degentia ratione reverti desiderio naturali, quod primam causam vocaverunt et causam causarum, vitam meditantium talia et que hiis similia speculativam seu contemplativam dixere. + +Poete vero, quibus proprium est inventa phylosophie sub figmentis occulere et integumentis involvere et velare, tale inventum sub trium dearum differentia clauserunt. Et sensitivo appetitui obedientem vitam, petulanti Veneri tradiderunt, cui cupidinem cum adolescentia sotiarunt; operativis insistentem negotiis, Iunoni, dee regnorum temporalium, concesserunt simul cum valitudine et robore iuventutis; speculativam, seu contemplativam, que rerum divinarum et humanarum meditationibus operam impenderet, Palladi, dee sapientie nate de Iovis cerebro, tradiderunt. + +Per harum trium decursum Homerus in Odixea deducit Ulixem. Nostri tamen invento poete, Ulixes, hoc est phylosophia gentilis dum Christi contemplationi vacaret, in mari demergitur. + +Maro, ordinatius uberiusque procedens, cadentem Eneam de matris utero proiecit in mare, hoc est in hac caducorum regione instabili ac procellosa, per ordinatas tamen hominis etates, ut sic doceret rectum hominem componere longanimem, siquidem et infractum Eneam, naturali obmissa, narratione artificiosa per ipsas etates ad consummationem atque plenitudinem humane prudentie et virtutis, ad quas propriis naturalibus ingeniosus et studiosus homo potest evadere, ordinate traducit. + +Digressio considerans in genere particularia quedam que operis speculator diligenter debet advertere. Rubrica. + +Habito sermone de imitatione, deinceps quedam alia prenotemus circa universalem poete intentionem, quorum notitia ad particularia operis plurima viam substernent. + +Diligenter siquidem operis speculator considerationem debet apponere ad contionatrices personas que secundum materie varietatem introducuntur sparsim in opere, quo scilicet pacto materiei de qua agitur conrespondeant vita, officio et ministerio suo; ad comparationes, quarum scientia, locis suis coaptata secundum interiorem sensum, multum splendoris afferunt; ad temporum descriptiones et statuum celi, ac distributiones dierum, noctium et horarum; + +ad circumlocutiones in quarum latitudine allegoriarum nobilitas involvitur; ad digressiones materiam utiliter ampliantes; ad ethimologias et interpretationes verborum, et ad similitudines ethimologiarum quas latina vocabula videntur afferre secundum nominum consonantiam, atque ad ipsorum verborum proprietates et significata; ad multivocationes et equivocationes que multos depellunt errores; + +ad figurationes fluminum, et de cursu eorum, et de loco eorum, quorum occulti sensus pro varietate materie mirabiliter opus illustrant; ad mores insuper comicorum, qui unumquemque ad collocutionem introducunt super materia sue profexionis et vite; et ad horum similia in quibus allegoriarum multarum semina asconduntur. + +Ceterum, cum materia auctoris ardua sit et sublimis et poetica sobrietate parco metrorum numero coartata, narratio hystorica, si bene consideretur, non minus habet occulte doctrine, quam que sub apologica fictione traduntur. Nam omnia ferme verba poete integumentis involuta sunt et misticum aliquid introducunt. Ferme dixi propter verba que pro intelligentia importantium figurarum operi attexuntur. + +Scire amplius oportet aliquando poetam proferre sermonem in persona totius humane speciei, in qua per successivam generationem corpus sumus Ade; aliquando in persona individui speciei, hoc est hominis specialiter introducti, seu particularis; aliquando in persona prothoplaustri et nostri capitis Ade secundum carnem; aliquando membrorum eius; aliquando pro tempore gratie, aliquando pro tempore ire, aliquando mistim pro utroque; aliquando in persona fornicatricis Sinagoge; aliquando Ecclesie vel nascentis, vel adulte, vel senescentis, vel etiam future; ita tamen, ut in ipsius poete typo omnium sit ingenium unicum viatoris hominis, pro temporis qualitate diversimode variatum. + +Tempus vero ire sub noctis unius transitu discurrit; gratie vero sub dierum et noctium alternatione, tum in statu prescitorum, tum predestinatorum se purgantium; peregrinantium vero in statu innocentie et decore meritorum, sub perpetua die semper ascendenti. + +Quid in sensu mistico in toto poete opere representet ipse Dantes, Maro, Beatrix, Statius sanctusque Bernardus. Rubrica. + +Insuper opere pretium reor fore necessarium, volentibus indagare allegorie profunditates, indagare quid mistice in toto opere representent personarum introductiones, presertim ipsius Maronis, Statii, Beatricis sanctique Bernardi. + +Et sane noster comicus et altissimi ingenii viatoris fert typum, sublimia, quantum fert hominis naturalis potentia, indagantis. Quid autem sit ingenium, suo loco paulo post dicemus, ne cogamur eadem sepe repetere. + +Virgilius vero agentis intellectus et rationis humane apporta ymaginem: non illam quidem que in individui compositione seu unione naturaliter inest, sed que studio et diligentia veterum eo concessit, quo altius per naturales hominis potentias et virtutes ascendere potuit. Et, ut sic, in Virgilio poesis altissima fingatur, que inventa phylosophorum moralia, presertim in Ethicis a Phylosopho plene tradita, fabulosis integumentis fictionibusque velaverit. + +Statium, christianum poetam symiamque Virgilii, pro dono intellectus in hoc opere poni perspicaciter intuentibus oportebit, ad supplendum intellectum agentis supra vires proprias et virtutes non valentis ascendere. Quod enim ingenium et humana ratio per naturales eorum potentias invenire non possunt, christiana religio, divino illustrata lumine, demostravit: de largitate siquidem latissima Creatoris sancti Spiritus carismata pervenerunt. + +Hinc fit ut, tacente Virgilio, de creatione et infusione rationalis anime in fetu, articulato cerebro, Statius contionetur; atque deinde, Danti Virgilioque factus comes et itineris sotius, cum ipsis ad Beatricem veniens, umbra evanescente Maronis, cum Mathylda, id est vita activa christiana, et Dante, hoc est ingenio cathecumino, ipsis itinerantibus commanserit sotius. + +Beatricem revelate scientie, hoc est sacre theologie beantis hominem, typum gerere, poete verba se ipsum glosantis ostendunt, cum dicit in persona Virgilii: + +{Ed elli ad me: - Quanto ragione qui vede +dir ti posso io; da indi in su taspecta +pure a Beatrice, chè opera di fede -} + +In quibus quidem verbis glosativis colligitur manifeste Maronem allegorice signum facere rationis humane que in documentis phylosophicis ibi ascenderit, ubi hominis intellectus, ut dictum est, per suas naturales potentias potuerit pervenire, et Beatricem sacre theologie, viatorem hominem sua doctrina et institutione beantis. + +Amplius et textum Novi et Veteris Testamenti etiam possumus dicere designare Beatricem, ipsumque textum naturalis moralisque phylosophie. + +Igitur, sublimi hominis reperto ingenio, atque phylosophicis rationibus edocto, vitiorumque turpitudine enudato atque, purgatis vitiis, honestis moribus instituto, religioso insuper dono intellectus illustrato, intelligentia sacre theologie cum reliquis donis sancti Spiritus pie misericorditerque conceduntur. Cuius offitio, per opera meritoria, anima nostra supra vires proprias et naturales potentias exaltatur, excrescit et vigoratur, quoniam per ipsum felicitatem nostram ipsamque beatitudinem et summum bonum, dum peregrinamur, apprehendimus et tenemus. + +Bernardus sanctus, in suffragium sic exaltati ingenii Beatrici succedens in visione Altissimi, contemplationis et visionis extatice gerit effigiem, cuius virtute, auxiliante Virgine gloriosa, Deus condescendit ad se ostendendum homini viatori, secundum capaciam receptoris tanti luminis. + +Nam, sicuti est in sua essentia, plene perfecteque nulla simplex creatura videre potest, quum per naturam tantam potentiam sustinere non posset, sicut nec mortales oculi materialis solis contuitum: nam quod finitum est infinitum capere et continere non potest. Quod igitur viatori theologia ostendere nequit oratio devota in estasi animabus simplicioribus demostrabit. + +Ad poete igitur ordinem redeuntes, hominis ingenium, quantumcumque sublime, si suis viribus fiderit, efficitur errabundus et in tenebrosos errores de via recta corruit, et presertim cum demostrativa via in Verbi incarnati cognitionem voluerit ascendere, dyaboli astutia, per preparatam ab eo in quantum ad hoc naturalem phylosophiam, obviante. + +Hinc fuit ut, theologie lacrimis et rogatu, de sinu gentilium inventorum, eidem ancillans phylosophia moralis presertim, in eius auxilium provocetur, que docet vitia et peccata cognoscere, devitare et purgare. Cui adicitur donum intellectus et intelligentie beantis auxilium. Postremo sacra et devota oratio, que spiritum sursum levans Deum videre facit, debito ordine subrogatur. + +Post hec, querere hic soliti de materia trigesimi capituli Purgatorii in fine, cantum istum in parte glosantis, agendo de tribus etatibus grossis, theologie, ingenii et rationis humane, silemus, postquam, cogentibus plerisque concivibus nostris, cantum illum comentavimus. Inde, si velint, capiant studiosi que viderint pro declaratione huius primi cantus Inferni expedire. + +De intellectu possibili, de ingenio et agenti intellectu, atque de adepto. Rubrica. + +Imaginem perfecte formateque rationis, que in gentilibus phylosophis et poetis enituit, ferre Maronem in opere isto iam diximus, comicum vero nostrum illustris ingenii. Quales autem anime potentias et virtutes hec important, pro multis poete locis scire opere pretium est. + +Et licet paucis, secundum Phylosophum in Ethycis, nos possimus absolvere, ut duo scilicet sint humane anime operativa principia, unum tamen in effectum dici possunt, propter finem unum in quem pariter tendunt. Verumtamen ratio super ingenium adicit scibilium veritatem moraliumque virtutum institutionem. + +Altius tamen paululum materiam ordientes, scire debemus de natura intellectus humani Platonem et Aristotelem omnesque recte phylosophantes convenisse, ponentes partes quatuor, species, gradus, seu qualitates intellectus, dependentiam inter se habentes atque ordine in unitate anime observantes. Quarum potentiarum sive qualitatum illa ponitur prima que in anima ipsa prima potentia intellectualis est; secunda vero illa est que de tali anime potentia emanat in actum sive in effectum; tertia illa est que in ipsa anima est semper in actu vel in effectu; quarta vero et ultima est que demostrativa a phylosophis nuncupatur. + +Secundum speciem primam seu qualitatem, talis anime potentia comuniter appellatur possibilis intellectus, secundum quem anima nostra potens est scibilium omnium notitiam adipisci et, ut sic, omnis est quoad omnia. Et secundum istum possibilem intellectum, Phylosophus dicit quod anima nostra est tamquam tabula rasa in qua nichil est pictum, possibilis tamen pingi. + +Hinc intellectui naturali instintu inest, sibique connata est principiorum quorumdam notitia maxime per consensum: cum enim intellexerit quid sit totum quidve pars, statim, docente natura, consentit quod omne totum maius est parte sua et, ut sic, veritati per se note consentit. Hic intellectus ferme per totum infantie tempus dormitare videtur, Legis auctoritate que dicit quod etas illa quicquid videt ignorat. + +Secundum vero secundam speciem seu qualitatem, talis intellectus vel, ut proprius loquar, discursus intellectus de possibili, de quo supra diximus, in agentem, de quo paulo post dicemus, ingenium greco vocabulo dicitur: Greci enim naturam genium appellant. Talis igitur discursiva virtus est acies subtilis intellectus penetrans per causarum inquisitionem in secreta nature, et quasi explorator atque precursor est intellectus agentis numptiusque possibilis. + +Estque motus primus rationalis anime, ordinatione nature festine discurrens de fonte intellectus possibilis in agentem vestigatione sollicita causarum; ideoque penetrativus et velox quoniam ignee est nature et spiritualis motus, et ob id ferme semper inrequietus: hiis enim numquam, nisi experta veritate, quiescit. + +Et cum homo natura scire desideret, ipsumque scire sit res per causas cognoscere, ne virtus torpescat ingenii, natura ei virtutem aliam sotiavit, et utique erectricem, que irascibilis appellatur et de sydere Martis imprimitur, cuius potentia excitatur, impellitur et urgetur ad studium quo ignorantie caliginem nubemque depellit. + +Hoc ipsum ingenium, si recta ratione moderetur atque reguletur, tendit in bonum suumque sibi reservat nomen. Si vero perversa ratione ducatur, relicto ingenii nomine, sibi nomen usurpat astutie, et fere semper dirigitur in malum. + +Huiusce ingenii virtutem plerumque navicule supra flumina atque iusta maris litora naviganti auctor assimilat, aliquando grandi navigio altum mare sulcanti querentique portus varios. Et hoc utique variat pro subiecte materie qualitate: nam ydiotarum ingenium reponit in barchulis, quibus litora sunt amica, altum vero mare terrori; altissimum vero ingenium in ligno sublimi, profundissimum mare securius peragranti, ut in secundo cantu tertie cantice manifeste colligitur. + +Navis hec, quecumque sit, super intellectuales aquas remo veloque vehitur celeritate mirabili: in velo voluntas, in remo vero temporis mensura recipitur; et ipsum tempus studioso ingenio dedicatur, cum omnia viatori preter tempus aliena sint. Hunc remum si studiosa manus traxerit, tempus optime erogatur; si lenta, elabitur ac deperit anime. Vela insuper necessario exiguntur, in quibus nostre voluntatis plenitudo ostenditur vehemensque anime desiderium connotatur: quo vehementi desiderio conamur amplectimurque studia licterarum. Igitur in electione erit voluntas imperans, in dispensatione vero tempus, intraque duo hec hominum studia revolvuntur. + +Secundum vero partem tertiam seu speciem, intellectus, qui ferme una cum ingenio procedit, et in actione versatur, et idem est cum rationis exercitio. Ipse intellectus agmina et volumina causarum per ingenium adinventa eique pernotata segregat et coniungit, atque ex eis elicit veritatem, pensitatione librata procedens solerter; atque scibilium collatione precepta reducit in artem et inventa nature, ratione morumque institutione preclara: inde certam scientiam pollicetur. + +Erit siquidem officium rationis in individuo, hoc est in homine simpliciter sumpto, rerum causas confuse per ingenium excogitatas distinguere, determinare et sub certis et diffinitis regulis tradere, veri apparentia et falsitate reiectis. In comuni vero dicit et connotat scientiarum artiumque inventa, sub certis terminis, demostrationibus atque clausulis licteris demandata. Hec in libris phylosophorum et poetarum aliorumque sapientum inveniuntur. + +Hic vero agens intellectus, ad possibilem comparatus, sic se habet sicut lux ad colores: nam simulacra rerum in possibili intellectu recepta et sigillata ut in subiecto proprio, ceu dudum manentia in obscuro, operis sui radio collustrat atque facit intellectualibus oculis apparere; scire igitur facit discursivo rationis obsequio. + +Secundum vero partem quartam, seu speciem, vel qualitatem intellectus, quam supra demostrativam diximus, intellectus adeptus est, qui postrema qualitas est, locumque ultimum in rationali possidet anima. Nam, post studium et scientiarum inventionem atque morum, inde habitum facit: didicisse enim non sufficit, si que didiceris non fecerint in anima mansionem; quo tunc, quo steterint, ad sublimitatem suam pervenit intellectus. + +Hanc vero intellectus speciem sensui Phylosophus assimilat propter propinquitatem sensus ad veritatem, et quia sensui omnino comunicare videtur. + +Volentes vero horum intellectuum successivum ordinem exemplo simili demostrare, primum, seu possibilem intellectum, puero licterarum ignaro, potenti tamen discere et volenti, comparant, qui omnia sibi preparat instrumenta que necessaria sunt ad discendum scribere. Emanationem vero atque discursum intellectus in opere scripture, dum incipit puer licterarum caracteres adsimilare ingenio cooperante, ipsi ingenio tribuunt. + +Cum vero licteras effigiare atque componere orationemque producere puer studet, et agit ipsum opus, agenti intellectui comparant, quoniam licterarum rationem iam intelligit et quo ordine in compositione orationis debite collocentur. Cum vero hic usu et disciplina ita scribere noverit, ut inde habitum atque scientiam fecerit, talis peritia vocabitur adeptus intellectus, id est acquisitus, mentique perfecte impressus cum facilitate manus, ita ut, iam factus magister, sine difficultate licteras faciliter educat in actu cum voluerit. + +An et quid sit infernus, et qualiter in ipsum descendatur, et de mostris et penis ibidem poetice figuratis. Rubrica. Quoniam in libri titulo continetur hunc priorem canticum Infernum nuncupari, videre debemus an et quid sit, et qualiter in ipsum descendatur. -Quod sint plures, sacris Licteris actestatur, scilicet superior, medius et infimus. Quorum primus ille est in quo in via carnis erumpnosa peregrinamur; et de ipso Psalmista sic ait; et alibi etiam, hoc est in huius vite miserias, erumpnas et labores. Cuius gratia a plerisque phylosophorum auctoritatis non contempnende determinatum est hominibus melius fore non nasci et, natis, quam ocissime aboleri. De inferno isto sensere poete cum sanctis viris se conformantes, ipsumque in profundo cordis hominis locaverunt. Insuper in huiusce inferno quatuor fluvios in se circulariter recurrentes esse dicebant: Flegetonta, qui ardorem irarum figurat; Lethem, qui mentis oblivionem sue maiestatem divinitatis obliviscentis ostendit; Stigem, qui odium sonat; Acherontem, qui tristitiam. Hec apud inferos verum est: sola, vero, falsum. Amplius asserunt ibi esse nautam Caronem, cymba animas trahicientem ad litus interius super flumine Acherontis, pro quo sentiunt labilem fluxamque caducorum delectationem. Pro ipsoque Carone, usque ad tempora nostri poete et usque nunc, communiter omnes tempus intelligunt, quod per varia spatia dimensionesque spem et voluntatem nostram de termino ad terminum defert; seu etiam velimus dicere ipsum significare temporum varietates, que cor nostrum huc illuc transferunt. Ego, sic oppinantium pace, dixerim, iuxta integumenta Maronis, typare concupiscibilem appetitum sese efferentem super delectabile temporale atque, amenitate eorum que oriuntur et occidunt in regione instabili caducorum, comptum vero temporis sive bene, sive male dispensati tenere figuram, quo vel tarde vel festine pro voto abutimur. Adhuc in sinu Herebi Minos, Eacum et Radamanta sedere dicunt ad iudicium animarum, quoniam hii in via hac fuere legum famosissimi conditores et singulares iustitie amatores atque cultores. In quorum typo coscientie stateram figurant, que sedet in mente hominis ad equilibrium: unius enim cuiusque coscientia sibi optimus et rectus est iudex; ipse enim coscientie vermis forti nimium dente corrodit. Huius coscientie libram ut ostendant, ibi Tantalum, Frigie regem, cruciant, pro eo quod fabulata fuerit antiquitas ipsum diis proprium filium in epulum posuisse. Hunc in cruciatu immobilem stare ferunt in fluvio nitidissimo, super os suum odoriferis et suavibus pomis pendentibus: cumque se inclinet ut sitim leviget unda, aquas effugere et se demergere in abissum, cumque assurgat ut famem pomis depellat, in altum defugere poma. Pro Tantalo isto avari naturam qualitatemque tenemus: is, ne parta diminuat, sibi ipsi crudelis est cibum sibi denegans, quoniam uti quesitis ignorat soloque eorum splendore letatur. Ponunt in eo insuper Ysiona, quem secretarium Iovis dicunt apologi poetarum, et ausum fore interpellare Iunonem que illi pro se nubem persimilem sibi submisit, indeque geniti sunt Centauri. Hic, pro presumpto scelere, apud inferos radiis rote volubilis serpentibus religatur et perhenni rotatione vexatur. Pro ipso intelligunt ardentes libidine dominandi et tyrampnidem ambientes: habet siquidem tyrampnis regni similitudinem, et regnis Iuno preest; tyrampni in continua suspitione degentes, Centaurorum, id est satellitum, presidio imbecillitatem suam roborare conantur contra populorum mentes. Sunt igitur sollicitudinum aculeis stimulati, rotatione inquieta semper instabiles, curis introrsus amarissimis et mordacissimis cruciati et stimulati: que afflictiones in rotis et serpentum morsibus figurantur. Tytion ibi insuper esse fabulantur, qui Latonam appellasse confingitur: pro tali scelere ipsum apud inferos Phebus dampnavit, ut iecur eius, renascentibus continuo fibris, rostro depascentis vulturis laniaretur; pro eo illos intelligentes poete qui, ex alto splendidoque loco cadentes, semper ad ipsum redeundi mordacissimis pensitationibus exuruntur, nec prius ab una sollicitudine relinquntur, quam recens superveniat, et sic irrequieti se affligunt. Alii volunt afferre figuram illorum qui, cupidinis rostro continuo lacerati, dies atque noctes assiduis afflictionibus ventilantur. Insuper etiam scelestes Danai filias que maritos necaverunt posuerunt, que vasis fundo carentibus dampnate sunt aquas perpetuo haurire; in ipsis mulierum inanem stultitiam figurantes que, ratione calcata, que ipsis pro viro est, eorum corpus curant artificiis, ut pulcritudinem, quam eis natura negavit, reparent, ut scilicet turpes pulcre videantur, et tamen in vanum laborare noscuntur. Vel ut etiam illos figurent qui effeminata virilitate veneri satisfacere moliuntur, qui se continuo evacuant, veneris vero inexplebile desiderium implere non possunt. Hec sufficiant pro modo circa moralis inferni materiam tetigisse. Alii vero mundum dividunt in duo: superius scilicet et inferius, superius ambylanon greco vocabulo appellantes, hoc est paradisus, quod latine ortus sonat, quoniam ab eo res oriuntur; hebraice vero eden, quod latine delitie dicere possumus, eo quod animarum delitias ibi constat esse sertas. Quod infra aplanem est, id est inferius, istam scilicet caducam et inferiorem regionem inferos vocaverunt. Qualiter autem in hac regione sint que apud inferos mistice legimus, sequentia exponentes dicemus. Secundum vero infernum, qui inter utrumque medius est, limbum Christiani appellant, sacre vero Lictere Habrae sinum: et hic est a penalibus locis separatus, in quo, ante adventum Messie, iustorum anime descendebant adventum eius ardenti desiderio expectantes, et in quo nunc in suspenso manere egregias Gentilium animas et infantulos originalis peccati labe infectos poeta sentire videtur. Qui a sinu differt Habrae, in quantum ibi sanctorum anime antiquitus relegate et sperabant, et desiderabant liberari: qui nunc ibi sunt desiderant, non sperant. Tertium extimavere penalem et in centro terre sceleratorum animas eternis cruciatibus detinere; de quo Evangelium loquitur dicens. Ex hoc dives multitudine peccatorum, super se Lazzarum videns in sinu Habrae, clamat petens guctam aque in refrigerium pene. De quo iusta licteram noster poeta sentire videtur in ista cantica prima. -Essentialem infernum esse, autoritatibus plurimis et testimoniis sacrarum Scripturarum ostendimus, et id ipsum assertione doctorum fidei christiane et sanctorum Patrum comprobare, pie in Domino viventibus perutile erit, quamquam fortasse amatoribus brevitatis aliquantulum molesti simus. Et primo sciendum, secundum eos, conari dyabolum de corde hominis fidem de inferno totaliter abolere, ut proinde facilius atque securius ipsum in culpam precipitari faciat. Idque persuadere nititur per auctoritatem que habetur Sapientie primo. Contra sic stulte oppinantes christiana fides infernum esse affirmat: quod tum rationibus naturalibus, ut infra subiciam, tum sacrarum Licterarum testimoniis et auctoritatibus ostendi potest, ut iam diximus. Et primo, sancti Patres affirmant esse in Deo misericordiam et iustitiam, quarum iustitia sine misericordia crudelitas est, misericordia sine iustitia fatuitas: quod ideo esse et de Deo credere, non solum absurdum, sed nephas est. Igitur, sicut Deus per misericordiam bonos in vita eterna remunerat, ita malis retribuit per iustitiam eternam penam. Ceterum, cum in presenti vita non inveniatur eterna pena, necessario oportet quod sit alius locus ubi mali eternis cruciatibus puniuntur. Talem locum infernum communi vocabulo nuncupamus, de quo Dominus in Evangelio dicit. Arguunt sic et alia ratione: nam quotienscumque invenitur unum duo contraria in se continens, uno per se invento, invenitur et reliquum contrariorum, siquidem eadem est disciplina. Modo, si in hoc sensibili mundo, in quo ad mortem continuo properamus, inveniuntur indigentia et habundantia, tristitia et letitia, sanitas et imfirmitas, claritas et obscuritas, sic et, secundum dicta sanctorum, celum, ubi beata vita est, locus est ubi est habundantia sine indigentia, letitia sine tristitia, sanitas sine discrasia, claritas sine nebula: nam, sicut Bernardus dicit, civitas celestis totum continet quod delectat. Ergo oportet alium locum esse ubi omnia contraria istis inveniuntur, scilicet indigentia sine aliqua habundantia, tristitia et nulla letitia, infirmitas et nulla sanitas, et obscuritas et nulla claritas. Et locus iste tam multis repletus miseriis infernus dicitur. Amplius in igne due sunt qualitates: splendor et calor; sed in celo est splendor sine calore. Ergo oportet esse alium locum ubi sit calor sine splendore. Item, si in natura est unum oppositorum, et reliquum. Sed locus reperitur ubi est bonum sine aliquo malo, et amor sine aliquo timore servili. Ergo oportet inveniri locum alium ubi est malum culpe sine aliquo bono gratie, et ubi est timor sine aliquo amore. Et hic locus infernus est, quia opposita oppositis condictionibus disponuntur; sicut etiam patet in parte superiori et inferiori orbis: nam pars superior est luminosa et inferior est obscura. Et secundum hunc modum se habent locus felicitatis et glorie, et locus miserie: nam locus glorie locus est quietis et tranquillitatis, iuxta illud Ysaie; sic locus inferior turbatus et tempestuosus est: et hoc accidit ex penarum diversitate. Hinc dicimus quod aer est turbatus quando est ibi pluvia, grando et nix multa. Et sic, quia in inferno sunt diverse pene sibi invicem succedentes, et sunt dampnatorum clamores, locus ille tartaru, id est turbatus, merito nuncupatur. De assertione inferni quedam vidimus que rationibus naturalibus comprobantur; nunc autem sacrarum Licterarum auctoritatibus id ipsum comprobemus. Unde dicitur in Abdya secundo, et loquitur de dyabolo, et patet in Evangelio Luce. Ostendam etiam multis testimoniis: dicit enim beatus Augustinus quod Lazarus, discumbens ad mensam cum Christo, multa de penalibus locis narravit. Item in epistola quam misit Pylatus ad Tyberium Cesarem de passione Christi asseritur quod duo filii Simeonis iusti, qui resurrexerunt tempore paxionis Christi, narraverunt multa de inferno, e quo Christus inde suos eduxit. Item apud Christianos hoc patet manifestissime de Trayano, quem beatus Gregorius suscitavit. Hoc patet etiam testimoniis prophetarum, ut sepe dictum est. Dicit etiam Ysaac quod homines non colentes iustitiam et obscenis actibus dediti retruduntur sub orbem tristem: et aliis etiam multis. Viso quod infernus est, videre superest quomodo a sanctis Patribus distinguatur. Et sane Doctores nostri et sancti Patres in partes, ad similitudinem domus que loca superiora et inferiora habet, inferos distinxerunt, quas habitationes vocant. Quarum infima vere et proprie dicitur infernus, ubi est habitatio dampnatorum. Secunda habitatio dicitur purgatorium, ad quam descendunt anime que debent a macula venialis peccati purgari, vel suam implere satisfactionem, quia pena purgatorii est in supplementum satisfationis que plene in corpore facta non fuerat neque consummata; et est ibi pena sensibilis, sed temporalis. Tertia habitatio vocatur limbus puerorum, ad quem descendunt anime que sine baptismo de hac vita recedunt. Quarta habitatio vocatur limbus Patrum, ubi fuerunt sancti Patres qui decesserunt usque ad Christi adventum. Differunt autem iste due habitationes, quia in limbo puerorum est pena damni eterni, quia in eternum carebunt visione divina, sed in limbo Patrum est pena damni temporalis, quia Patribus in limbo existentibus aderat spes vite beate; in quibus etiam lumen fidei et gratie refulgebat, quod non adest pueris, et quia sancti Patres, in quibus minimum de ratione culpe fuit, suppremum et minus tenebrosum locum habuerunt omnibus puniendis. Et ad hunc locum Christus descendit, et dicitur locus iste infernus quia, secundum situm, quasi continuus est limbus et infernus, ut supra diximus de domo, que diversis habitationibus distinguitur et una domus dicitur. Omnes igitur homines de hac vita decedentes, aut decedunt sine culpa mortali et veniali et originali, et cum perfecta satisfactione, et sic statim evolant ad celum; aut cum culpa veniali et cum gratia, et sic vadunt ad purgatorium ut ibi venialia peccata purgentur; aut decedunt tum cum gratia et cum obligatione peccati nature, et sic fuerunt sancti Patres qui descenderunt ad limbum, quia nondum erat peccatum nature purgatum, quod fuit per paxionem Christi deletum; aut decedunt sine gratia et cum originali peccato, sicut pueri qui moriuntur sine baptismo, qui non habent peccatum veniale quia non habent usum liberi arbitrii, nec habent gratiam quia non sunt per baptismum renati, sed tantum peccatum originale quod contraxerunt per generalem generationem: et isti vadunt ad limbum puerorum. Alii vero sunt qui decedunt sine gratia et cum mortali culpa, et tales vadunt ad inferiorem infernum, iuxta illud Evangelii. Vidimus auctoritate sanctorum Patrum infernum esse et diversas habere mansiones: superest videre de pena. Et, ut volunt christiani Doctores, locus ille penarum Avernus nuncupatur, quod, iuxta nominis consonantiam, dicitur ab a, quod est sine, et vere, temperantia: nam omnis pena est ibi in excessu. De hoc potest naturalis ratio assignari. Cum enim motus orbis habeat calescere, quanto aliquid magis distat ab orbe, magis est frigidum; et quia spera ignis est immediate sub orbe, ignis calidissimus est; et quia aer magis distat quam ignis, ideo calor in eo remictitur; et quia aqua multo magis distat quam aer, ideo in ea frigus generatur; et quia terra maxime distat ab orbe, ideo in ea maxime frigus intenditur et maxime in medio, hoc est centro, quod a celo longinquius est. Et sic patet quod naturaliter summum frigus est in inferno. Item est ibi summus calor, quia ex nulla parte exalare potest, sicut patet in furno qui neque spiraculum habet, neque fenestram; propter quod dicitur in Propheta. Et ille ignis, cum sit corporeus, agit in spiritum: quod contra nature ordinem esse videtur, quia, secundum quod dicit Sapiens. Sed ignis corporeus non potest tangere animam separatam a corpore, et ideo dicendum quod ignis ille est tante virtutis et efficacie, quod potest animam separatam a corpore et spiritus alligare. Nam, sicut dicit Augustinus, XXI De civitate Dei, non enim hoc est contra naturam, spiritus corpori alligari, cum videamus animam naturaliter corpori ad vivificandum ipsum alligari. Possunt etiam spiritus similiter alligari divina virtute igni corporeo, ut accipiant ab eo penam, sicut idem Augustinus dicit. Et propter hoc dicitur quod ignis corporeus agit in animam separatam a corpore non virtute propria, scilicet alterando et corrumpendo, sed in quantum est instrumentum divine iustitie iudicantis. Cuius exemplum habetur a baiulo regie, qui eum mictit ad aliquem nobilem principem citandum: non citat virtute propria, sed agit in virtute regis. Et sic etiam contingit de quolibet instrumento quod agit virtute principalis agentis, sicut calor naturalis convertit cibum in carnem non propria virtute, sed virtute anime dirigentis eum. Supra frigoris rigorem et ignis incendium, ibi carentia est omnium bonorum: nam anime a Deo non sperat recipere misericordiam, nec a celo possunt habere aliquam luminis refulgentiam, nec a mundo possunt eis prodesse aliqua suffragia. Et ideo dicit Bernardus. Superest et alia consideratio, quo scilicet pacto fieri possit quod in finito illo spatio infinita hominum multitudo resurgens locari possit. Et respondetur quod rotunda figura capacissima est omnium figurarum, et propter hoc in Ysaia dicitur. Amplius fieri poterit, ex parte damnatorum, quod colligabuntur ad invicem: et de hoc multa habentur testimonia in sacra Pagina. Nam dicit Dominus in Evangelio. Notabiliter dicit fasciculos, quia e diversis generibus peccatorum fient diversi fasciculi. Sicut enim dicitur de sanctis, qui resurgent unusquisque in suo ordine, id est sicut apostoli in ordine apostolorum et martires in ordine martirum, ita omnes peccatores, qui erunt infecti uno genere peccati, erunt in uno fasce constricti; nam de omnibus usurariis fiet unus fascis, de omnibus adulteris alius et de omnibus superbis alius, et sic de singulis. Noster vero poeta, per circulos se ipsos ambientes in baratrum descendendo, de ipsis disponit. +Quod sit, hiis verbis Ysaias attestatur: *Dilatavit infernus animam suam et aperuit os suum absque ullo termino*. Et Propheta: *In inferno autem quis confitebitur tibi?*. Iob: *In profundissimum infernum descendit anima mea*. Virgilius in sexto Eneydos: *...inferni ianua regis*. -Quesitum est a gentili poeta ubi ianua sit inferni et unde sit aditus in ipsum. Et Homerus in XI Odissee fingit Ulixem navi missum a Circe ad oram Occeani, ut inde descenderet ad inferos a thebano Thyresia de futuris suis eventibus instruendus, ipsumque ad scitios populos pervenisse, ubi nunquam solis radius videtur, ibique inferni ianuam invenisse. Virgilius, imitatus Homerum in fictione Herebi, aditum ad inferos esse ponit ad Avernum, qui quis lacus in Ytalia est inter Bayas et Puteolum, per hec verba. Per hanc speluncam descendisse Eneam ad inferos post Sibillam Virgilius refert. Statius in primo Thebaydos dicit aditum talem fore in insula quadam non longe ab extremis Achaye, que insule Cretarum propinquior est, que Trenaron vocitatur; unde affirmat Edippi rogatu venisse Thesiphonem, cuius hec sunt verba. Cui concordat Seneca tragicus in urentis Herculis tragedia, ubi ait Cerberum tractum per Herculem et Theseum per os spelunce trenaree, sic dicens. Huic oppinioni consentire videtur concivis noster, poeta nobilis et antiquus, Claudianus in initio sui De raptu Proserpine dicens. Pomponius Mela in primo Cosmographie ianuam Herebi esse astruit penes populos habitantes penes ingressum Maioris maris, per talia verba. Alii putaverunt aditum talem prebere Etnam vel vulcanum Strongilem, fabellis obprobantes inconvenientibus mulierculis. Quidquid tamen delirantes senserint, hoc apud omnes receptum est: locum admirabilis esse terroris, dictu visuque orribile et tremendum, in ipso siquidem. Hec gentilis existimatio stultissime cogitavit, cum spiritibus exutis corpore materiale obstaculum nequeat obviare. Undecumque ad inferos festinant anime, divina urgente iustitia: quare christiane religioni capitulum hoc superfluit. Quomodo, quave forma infernum poeta figuret, in expositione lictere locis suis conabimur demostrare, et etiam cui serviat. +Quod sint plures, sacris Licteris actestatur, scilicet superior, medius et infimus. Quorum primus ille est in quo in via carnis erumpnosa peregrinamur; et de ipso Psalmista sic ait: *Circumdederunt me dolores mortis et pericula inferni invenerunt me*; et alibi etiam: *Descendent in infernum viventes*, hoc est in huius vite miserias, erumpnas et labores. Cuius gratia a plerisque phylosophorum auctoritatis non contempnende determinatum est hominibus melius fore non nasci et, natis, quam ocissime aboleri. -Descensus vero ad inferos quadrifarius invenitur, quorum alter nature, alter virtutis, alius vitii et alius est artificii. Naturalis est nativitas hominis, eo enim quo naturaliter anima incipit esse in hac regione caduca, atque ita ad inferos de sue maiestatis gradu descendere videtur, et a deitatis imagine et similitudine elongari, atque paulatim in vitium declinare et carnis voluptatibus consentire: et iste omnium communis est, qui per ianuam originalis culpe habet ingressum. Virtutis vero descensus est dum sapiens ad mundana per considerationem descendit, non ut in ipsis considerationem defigat, sed ut, eorum agnita fragilitate et miseria, eis abiectis, per bonam intentionem ad bona invisibilia penitus se convertat et per creaturarum cognitionem cognoscat evidentius creatorem. Et hic descensus intellectualis et moralis est, secundum quem Orpheus et Hercules, qui sapientes habiti sunt, descenderunt. Est et tertius vitii, qui est vulgaris et notus, quo ad fruitionem temporalium devenitur, atque intentio in eis tota disponitur eisque tota mente deservitur, nec ab eis amplius dimovetur. Taliter Euridicem legimus descendisse, et talis inremeabilis est. Quartus est artificialis quia, dum nigromanticus aliquis artificio nigromantico per aliquod execrabile sacrificium demonum colloquia expetit eosque consulit de futuris, ad inferos descendere videtur. De secundo maxime in hoc opere agitur, ut diximus supra ubi egimus de subiecto et materia auctoris. Secundum ultimum, iuxta hystoriam, Eneas, Miseno tybicine diis manibus litato Sibille consilio, cum spiritibus immundis de futuris eventibus consuluit. Similiter noster poeta fingit Hericonem animam Maronis magia diris carminibus excitasse, ut de Herebo animam nuper mortui ad corpus revocaret. Nos in opere isto, ut dixi, secundum sequentes, que ferat sub cortice lictere integumenta conabimur demostrare. Et sane solum de morali inferno in quo versamur, non de essentiali sensisse et tractasse poetam plusquam certum est, licet aliquando multa interserat secundum christianam fidem que non nisi ad essentiale infernum referri possunt. Et in morali pro summa pena ponit infamiam et verecundiam exinde surgentem, famam vero pro bono precipuo et viris illustribus expetibili. Hinc diligenti et acuto ingenio satis liquet cur lenonem, adulatorem et meretricem in gradu, infra hereticum, tyrannum et sogdomitam, homicidam et usurarium collocet: infamia scilicet et verecundia in universali hac re publica viatoris suadente. Hec ex locis multis in opere poete diligenter observatis facile colliguntur. Pro bono igitur et felicitate moralis mundi ponit famam, pro summo malo, infelicitate et pena ponit infamiam in prescitis. Et ad hoc operis speculator debet advertere, alioquin circa essentiale infernum deciperetur. +De inferno isto sensere poete cum sanctis viris se conformantes, ipsumque in profundo cordis hominis locaverunt. -Amplius stulte existimant qui, negligentes allegoricos sensus, poetas credant dies atque noctes fabularum ludibriosis corticibus erogasse, ut pernoctantibus ieme ad ignem mulierculis alluderent orchique fabellis indociles puerorum aures lepidarent, vel, quod longe indignius est, iocosis ludibriis ad risum plebeculam excitarent. Hii siquidem falso de magnis ingeniis oppinantes pulcerrimam operis superficiem findere non audent, ut quod introrsum latet inspiciant. Ex quo accidit ut, inani refecti aura, in errores permaximos corruant. Quorum deliramentis occurrere magnopere iuris doctis studendum est, presertim ne vulgares et idiote scripturas ignorantes, quibus opus poete placidissimum est, inde in tenebras deorsum cadant, unde in sapientie speculam extimaverunt se salire, quod persepe videmus accidere. Huiuscemodi viris poeta misertus, in principio secundi cantus Paradisi sic dulciter consulit eis, cum reliquis que secuntur, sorte sua volens unumquemque esse contentum. Et sane iudaizare Christiani divinis monitis prohibentur: Iudei siquidem, sacrarum Licterarum textui pertinaciter inherentes, nil preter licteralem sensum exinde conantur elicere: eapropter velatos habent occulos intellectus. Quorum perfidie succensere videtur modernorum acutissimus Moyses Ben Maimon, in libro quem ipsi ebrea lingua Annebochin vocant, quod latine sonat directio neutrorum, vel, ut proprius loquamur, nutantium, ubi sic loquitur. +Unde est qui sic dicat: *Antequam phylosophia ad id vigoris adolesceret, gentilis theologie profexores aliud esse inferos quam humana corpora negaverunt; inferos vero pro tanto corpora talia esse dixerunt, eo quod in rebus nichil aliud inferius invenerunt. -Arte poetica persepe noster poeta somniare se fingit. Ea propter hoc in loco placet adicere que de ianuis somniorum videtur allegorice Maro sentire in fine sexti Eneydos, ubi sic Servius dicit. Hec tamen verba poete sub cortice videntur ostendere quid debeat bonus poeta moliri. Moris siquidem poetarum tragedorum presertim fuit prius artificiosam excogitare materiam, et hinc est quod Persius dicit se adhuc in caballino fonte labia minime immersisse. Equus enim Persei, qui dictus est pegaseus, pro heroum fama recipitur: is enim, Gorgone capite mutilata ab illustri Perseo, ex gucta sanguinis de tali capite cadentis in terram natus est et confestim, emissis alis, per orbem devolavit. Tandem in bicolli Parnaso, monte vicino Beotie, eum poete resedisse ferunt, atque ungulis terram effodisse, indeque fontem Castalium erupisse in medio circularis laureti, ipsumque datum dicunt in custodiam novem virginum quas ipsi Musas appellant. Quod ideo fictum, quoniam equus, bellicosum animal, famosus est numptius glorie militaris, qui egregia facinora Persei regis per orbem divulgavit. Et sane preclara heroum gesta sunt materia poetarum, presertim tragedorum: hinc Persius in fonte caballino nondum labia posuisse se fingit, hoc est nondum heroycam excogitavit viam. Adicitque deinde se recordari non somniasse in bicipiti Parnaso. Gemino colle Parnasus adsurgit: in quorum celsiori, sed graciliori, cui nomen est Elicon, templum erat Apollinis, in inferiori, pinguiori tamen, erat Bachi templum; et inter utrumque Castalius fons scatebat, habundantie, sapientie et eloquentie typum ferens. Ceterum Nixa Indie mons est, sic dictus a Nixa, Liberi sorore, qui erat Dyonisio consecratus, in quo Gentiles ferebant eius esse crepundia. Cirra alius mons est consecratus Apollini, laureo nemore circumdatus; de quibus Lucanus. Dicterium, bone fame odorem tam sapientie, quam eloquentie, que in poeta concurrere debent, ostendit. Sapientia enim sine eloquentia quasi muta res est, eloquentia vero sine sapientia, gladius in manu furiosi. Somnia, ut ad propositum revertamur, cum interpetratione indigeant, ut docent somnia Nabucodonosor et Pharaonis, involucra et integumenta poetarum velantia sapienter inventa phylosophorum merito representant. Habent enim poetarum figmenta longe amplius in recessu, quam in fronte promictant. Horum somniorum, hoc est integumentorum, poete ferunt ianuas esse duas, quarum una eburnea, altera cornea est. Per ianuam lares etiam domesticos ingredimur: sic et in Christum, poetarum involucro, per portam allegorice intentionis ingredimur, si ipsam ingenii acumine reseremus. Harum una fores se habet ex ebore nitidissimo, quod adeo subtiliari nequit, ut visui sit pervium, nisi oculo linceo penetretur, ut sunt integumenta Maronis in sexto Eneydos, que candidissima sunt, et profundissima omnisque phylosophie gravitate referta; altera cornea, que, ex bovino cornu extenuato, sine multa difficultate foris reddit que intus latent more lanterne. Talia sunt inferiora integumenta que maxime ad mores pertinent, ut sunt ille elegantes Esopi fabule et multa poetarum loca intellectui etiam mediocri propemodum aperta. Hinc est quod Maro fingit ex Herebo per eburneam portam cum Enea exisse Sibillam, quoniam altissima sexti libri integumenta non, nisi altissimis ingeniis, pervia sunt. Sic et comicus noster aliquando ebore tegit, aliquando corneo folliculo. Ecce in IX cantu Inferni, altissima excitando ingenia, sic agit. Amplius circa materiam preclara ingenia cogitabunt quod elephas corpore maximus quadrupedum est, et quod ex eius dente pulcerrima opuscula docte manus in varium opus exeunt; similiter quod iugatis bobus terram scindimus et liram lire sotiamus, et quod moles ingentes fert elephas et taurus robore colli durissimam findit humum. Laborant tragedi ingentes mundi fortunas exemplariter ostendentes; laborant satiri corripiendo vitia et errores; laborant comedi mores hominum in praticam deducentes, ut inde moneantur mortales quid agant; laborant elegiaci deplorantes miserias in quibus fragilitas humana versatur: et aliqui elephantino dente eorum inventa tegunt, ne nimium aperta et in propatulum posita vilescant; alii vero folliculo corneo, ne volentibus morum suscipere disciplinam compellentur subtilitates sophysticas vestigare. Ceterum qui volunt de sommiis plura sentire legant Macrobium Super somnio Scipionis. +Eorum enim que sunt, quedam sunt corporum et spirituum accidentia. Spiritu vero corpus esse inferius evidentissimum est, cum spiritus rationalis, immortalis et indivisibilis, et corpus vero mortale et inrationale sit atque divisibile. Item spiritus regit, corpus regitur. Accidentibus inferius est, cum illa sint incorporalia atque, ut ait Boetius, immutabilem sui substantiam sortita. Itaque corpus inferius est spiritibus et accidentibus. -Querere insuper consueverunt hoc loco qui nichil ignorare volunt, cur comicus noster, cum vir fuerit eruditissimus, presertim poesis, opus suum vulgari sermone dictaverit, tamquam artum locum dimiserit. Quibus respondetur poetam metro eroyco ceptitasse hoc modo, videlicet. Iamque in opere pluribus processerat odis; deinde pensitatione meliori eidem placuit cum stilo simul mutare consilium: animadvertit siquidem vir prudens phvlosophiam et ipsam poesim, similiter et liberalium artium studia fore a temporalibus dominis penitus derelicta, qui huiusce studia multi pendere solebant; et, quod est turpe satis, id hodie principes agere, ut phylosophorum et poetarum studia, cum ipsi gramaticam ignorent, de altiloquio elequentie licterate in sermonem vulgarem plebeis pervium trasferantur; et propterea elegantissimos poetas in aniles fabellas etiam pervenisse et in manus ignobilium inepte perversari. Idque ipsum de suo opere coniectatus, parum sibi putavit consultum si opus suum metro heroico ederet. Hanc ob rem versu conformi desideriis predictorum dominorum, saltim quoad verborum corticem, edidit. Audivi, patruo meo Iohanne Villani hystorico referente, qui Danti fuit amicus et sotius, poetam aliquando dixisse quod, collatis versibus suis cum metris Maronis, Statii, Oratii, Ovidii et Lucani, visum ei fore iuxta purpuram cilicium collocasse. Cumque se potentissimum in rithmis vulgaribus intellexisset, ipsis suum accommodavit ingenium. Amplius aiebat vir prudens id egisse ut suum idioma nobilitaret et longius veheret, addebatque sic se facere ut ostenderet etiam elocutione vulgari ardua queque scientiarum posse tractari. +Corporum iterum quedam sunt celestia, quedam caduca; sed caduca, que sunt dissolubilia, quis non videat tum loco, tum natura esse inferiora? + +Caducorum iterum quedam sunt hominum, quedam bestiarum, quedam herbarum vel arborum, quedam inanimata. Humanum vero reliquis est inferius: bestiali, quia corporea bona maiora sunt in eo, quam humano corpore. *Num enim - ut ait Boetius - elephantes mole, thauros robore, tygres velocitate preibitis?*. Arboreis item corporibus inferius est humanum, quia arbor, si precisa fuerit, rursum virescit et rami eius pullulant. Inanimatis est vero humanum corpus inferius: inter inanimata namque quid fragilius vitro est, quo humanum corpus inferius est? Corpus enim humanum collisione, morbo et senectute interire potest, illud autem collisione, et non morbo nec senectute. + +Cum igitur nichil sit inferius humano corpore, infernum illud appellaverunt. Quod autem legimus in inferis animas coactione quadam teneri a spiritibus carceratas, hoc idem dicebant pati animas a vitiis: Suos enim quisque patitur manes*. + +Et hic verbis Iohannis Boccaccii utar dicentis: *In tali siquidem inferno poete, fictiones longius producentes, fecerunt Cerberum ianitorem, quem canem infernalem appellant et ipse devorator interpretatur: pro quo appetitum desideriumque inexplebile intellexerunt, quoniam nequit impleri. + +Huius ianitoris officium esse voluerunt ingressum venienti nemini prohibere, sed ne evadat: per que intelligunt quod, ubi libido divitiarum, dignitatum, delectationum reliquorumque delectabilium mentem ingreditur, vel nunquam exeat, vel cum summa difficultate, fingendo canem istum ex Herebo ab Hercule tractum triplici cathena: nam talis inexaustus appetitus de vasta voragine ab homine sapiente de corde depellitur*. + +Insuper in huiusce inferno quatuor fluvios in se circulariter recurrentes esse dicebant: Flegetonta, qui ardorem irarum figurat; Lethem, qui mentis oblivionem sue maiestatem divinitatis obliviscentis ostendit; Stigem, qui odium sonat; Acherontem, qui tristitiam. + +Hec apud inferos verum est: sola, vero, falsum. Amplius asserunt ibi esse nautam Caronem, cymba animas trahicientem ad litus interius super flumine Acherontis, pro quo sentiunt labilem fluxamque caducorum delectationem. Pro ipsoque Carone, usque ad tempora nostri poete et usque nunc, communiter omnes tempus intelligunt, quod per varia spatia dimensionesque spem et voluntatem nostram de termino ad terminum defert; seu etiam velimus dicere ipsum significare temporum varietates, que cor nostrum huc illuc transferunt. + +Ego, sic oppinantium pace, dixerim, iuxta integumenta Maronis, typare concupiscibilem appetitum sese efferentem super delectabile temporale atque, amenitate eorum que oriuntur et occidunt in regione instabili caducorum, comptum vero temporis sive bene, sive male dispensati tenere figuram, quo vel tarde vel festine pro voto abutimur. + +Adhuc in sinu Herebi Minos, Eacum et Radamanta sedere dicunt ad iudicium animarum, quoniam hii in via hac fuere legum famosissimi conditores et singulares iustitie amatores atque cultores. In quorum typo coscientie stateram figurant, que sedet in mente hominis ad equilibrium: unius enim cuiusque coscientia sibi optimus et rectus est iudex; ipse enim coscientie vermis forti nimium dente corrodit. + +Huius coscientie libram ut ostendant, ibi Tantalum, Frigie regem, cruciant, pro eo quod fabulata fuerit antiquitas ipsum diis proprium filium in epulum posuisse. Hunc in cruciatu immobilem stare ferunt in fluvio nitidissimo, super os suum odoriferis et suavibus pomis pendentibus: cumque se inclinet ut sitim leviget unda, aquas effugere et se demergere in abissum, cumque assurgat ut famem pomis depellat, in altum defugere poma. + +Pro Tantalo isto avari naturam qualitatemque tenemus: is, ne parta diminuat, sibi ipsi crudelis est cibum sibi denegans, quoniam uti quesitis ignorat soloque eorum splendore letatur. + +Ponunt in eo insuper Ysiona, quem secretarium Iovis dicunt apologi poetarum, et ausum fore interpellare Iunonem que illi pro se nubem persimilem sibi submisit, indeque geniti sunt Centauri. Hic, pro presumpto scelere, apud inferos radiis rote volubilis serpentibus religatur et perhenni rotatione vexatur. + +Pro ipso intelligunt ardentes libidine dominandi et tyrampnidem ambientes: habet siquidem tyrampnis regni similitudinem, et regnis Iuno preest; tyrampni in continua suspitione degentes, Centaurorum, id est satellitum, presidio imbecillitatem suam roborare conantur contra populorum mentes. Sunt igitur sollicitudinum aculeis stimulati, rotatione inquieta semper instabiles, curis introrsus amarissimis et mordacissimis cruciati et stimulati: que afflictiones in rotis et serpentum morsibus figurantur. + +Tytion ibi insuper esse fabulantur, qui Latonam appellasse confingitur: pro tali scelere ipsum apud inferos Phebus dampnavit, ut iecur eius, renascentibus continuo fibris, rostro depascentis vulturis laniaretur; + +pro eo illos intelligentes poete qui, ex alto splendidoque loco cadentes, semper ad ipsum redeundi mordacissimis pensitationibus exuruntur, nec prius ab una sollicitudine relinquntur, quam recens superveniat, et sic irrequieti se affligunt. Alii volunt afferre figuram illorum qui, cupidinis rostro continuo lacerati, dies atque noctes assiduis afflictionibus ventilantur. + +Insuper etiam scelestes Danai filias que maritos necaverunt posuerunt, que vasis fundo carentibus dampnate sunt aquas perpetuo haurire; in ipsis mulierum inanem stultitiam figurantes que, ratione calcata, que ipsis pro viro est, eorum corpus curant artificiis, ut pulcritudinem, quam eis natura negavit, reparent, ut scilicet turpes pulcre videantur, et tamen in vanum laborare noscuntur. + +Vel ut etiam illos figurent qui effeminata virilitate veneri satisfacere moliuntur, qui se continuo evacuant, veneris vero inexplebile desiderium implere non possunt. Hec sufficiant pro modo circa moralis inferni materiam tetigisse. + +Alii vero mundum dividunt in duo: superius scilicet et inferius, superius ambylanon greco vocabulo appellantes, hoc est paradisus, quod latine ortus sonat, quoniam ab eo res oriuntur; hebraice vero eden, quod latine delitie dicere possumus, eo quod animarum delitias ibi constat esse sertas. Quod infra aplanem est, id est inferius, istam scilicet caducam et inferiorem regionem inferos vocaverunt. Qualiter autem in hac regione sint que apud inferos mistice legimus, sequentia exponentes dicemus. + +Secundum vero infernum, qui inter utrumque medius est, limbum Christiani appellant, sacre vero Lictere Habrae sinum: et hic est a penalibus locis separatus, in quo, ante adventum Messie, iustorum anime descendebant adventum eius ardenti desiderio expectantes, et in quo nunc in suspenso manere egregias Gentilium animas et infantulos originalis peccati labe infectos poeta sentire videtur. Qui a sinu differt Habrae, in quantum ibi sanctorum anime antiquitus relegate et sperabant, et desiderabant liberari: qui nunc ibi sunt desiderant, non sperant. + +Tertium extimavere penalem et in centro terre sceleratorum animas eternis cruciatibus detinere; de quo Evangelium loquitur dicens: *Mortuus est dives et sepultus in inferno*; de quo ait Psalmista: *In inferno autem, quis confitebitur tibi?*, quasi dicat: *nullus*. Ex hoc dives multitudine peccatorum, super se Lazzarum videns in sinu Habrae, clamat petens guctam aque in refrigerium pene. De quo iusta licteram noster poeta sentire videtur in ista cantica prima. + +De assertione inferni et eius pena secundum intentiones doctorum fidei christiane et sanctorum Patrum. Rubrica. + +Essentialem infernum esse, autoritatibus plurimis et testimoniis sacrarum Scripturarum ostendimus, et id ipsum assertione doctorum fidei christiane et sanctorum Patrum comprobare, pie in Domino viventibus perutile erit, quamquam fortasse amatoribus brevitatis aliquantulum molesti simus. + +Et primo sciendum, secundum eos, conari dyabolum de corde hominis fidem de inferno totaliter abolere, ut proinde facilius atque securius ipsum in culpam precipitari faciat. Idque persuadere nititur per auctoritatem que habetur Sapientie primo, que dicit: *Non est agnitus reversus ab inferis*. Contra sic stulte oppinantes christiana fides infernum esse affirmat: quod tum rationibus naturalibus, ut infra subiciam, tum sacrarum Licterarum testimoniis et auctoritatibus ostendi potest, ut iam diximus. + +Et primo, sancti Patres affirmant esse in Deo misericordiam et iustitiam, quarum iustitia sine misericordia crudelitas est, misericordia sine iustitia fatuitas: quod ideo esse et de Deo credere, non solum absurdum, sed nephas est. Igitur, sicut Deus per misericordiam bonos in vita eterna remunerat, ita malis retribuit per iustitiam eternam penam. + +Ceterum, cum in presenti vita non inveniatur eterna pena, necessario oportet quod sit alius locus ubi mali eternis cruciatibus puniuntur. Talem locum infernum communi vocabulo nuncupamus, de quo Dominus in Evangelio dicit: *Ibunt in supplicium eternum, iusti autem in vitam eternam*. + +Arguunt sic et alia ratione: nam quotienscumque invenitur unum duo contraria in se continens, uno per se invento, invenitur et reliquum contrariorum, siquidem eadem est disciplina. Modo, si in hoc sensibili mundo, in quo ad mortem continuo properamus, inveniuntur indigentia et habundantia, tristitia et letitia, sanitas et imfirmitas, claritas et obscuritas, sic et, secundum dicta sanctorum, celum, ubi beata vita est, locus est ubi est habundantia sine indigentia, letitia sine tristitia, sanitas sine discrasia, claritas sine nebula: nam, sicut Bernardus dicit, civitas celestis totum continet quod delectat. + +Ergo oportet alium locum esse ubi omnia contraria istis inveniuntur, scilicet indigentia sine aliqua habundantia, tristitia et nulla letitia, infirmitas et nulla sanitas, et obscuritas et nulla claritas. Et locus iste tam multis repletus miseriis infernus dicitur. + +Amplius in igne due sunt qualitates: splendor et calor; sed in celo est splendor sine calore. Ergo oportet esse alium locum ubi sit calor sine splendore. Item, si in natura est unum oppositorum, et reliquum. + +Sed locus reperitur ubi est bonum sine aliquo malo, et amor sine aliquo timore servili. Ergo oportet inveniri locum alium ubi est malum culpe sine aliquo bono gratie, et ubi est timor sine aliquo amore. Et hic locus infernus est, quia opposita oppositis condictionibus disponuntur; sicut etiam patet in parte superiori et inferiori orbis: nam pars superior est luminosa et inferior est obscura. + +Et secundum hunc modum se habent locus felicitatis et glorie, et locus miserie: nam locus glorie locus est quietis et tranquillitatis, iuxta illud Ysaie: *Sedebit populus meus in pulcritudine pacis*; sic locus inferior turbatus et tempestuosus est: et hoc accidit ex penarum diversitate. + +Hinc dicimus quod aer est turbatus quando est ibi pluvia, grando et nix multa. Et sic, quia in inferno sunt diverse pene sibi invicem succedentes, et sunt dampnatorum clamores, locus ille tartarus, id est turbatus, merito nuncupatur. + +De assertione inferni quedam vidimus que rationibus naturalibus comprobantur; nunc autem sacrarum Licterarum auctoritatibus id ipsum comprobemus. Unde dicitur in Abdya secundo: *Dilatavit quasi infernus animam suam*, et loquitur de dyabolo, et patet in Evangelio Luce. + +Ostendam etiam multis testimoniis: dicit enim beatus Augustinus quod Lazarus, discumbens ad mensam cum Christo, multa de penalibus locis narravit. + +Item in epistola quam misit Pylatus ad Tyberium Cesarem de passione Christi asseritur quod duo filii Simeonis iusti, qui resurrexerunt tempore paxionis Christi, narraverunt multa de inferno, e quo Christus inde suos eduxit. + +Item apud Christianos hoc patet manifestissime de Trayano, quem beatus Gregorius suscitavit. Hoc patet etiam testimoniis prophetarum, ut sepe dictum est. Dicit etiam Ysaac quod homines non colentes iustitiam et obscenis actibus dediti retruduntur sub orbem tristem: et aliis etiam multis. + +Viso quod infernus est, videre superest quomodo a sanctis Patribus distinguatur. Et sane Doctores nostri et sancti Patres in partes, ad similitudinem domus que loca superiora et inferiora habet, inferos distinxerunt, quas habitationes vocant. Quarum infima vere et proprie dicitur infernus, ubi est habitatio dampnatorum. + +Secunda habitatio dicitur purgatorium, ad quam descendunt anime que debent a macula venialis peccati purgari, vel suam implere satisfactionem, quia pena purgatorii est in supplementum satisfationis que plene in corpore facta non fuerat neque consummata; et est ibi pena sensibilis, sed temporalis. Tertia habitatio vocatur limbus puerorum, ad quem descendunt anime que sine baptismo de hac vita recedunt. Quarta habitatio vocatur limbus Patrum, ubi fuerunt sancti Patres qui decesserunt usque ad Christi adventum. + +Differunt autem iste due habitationes, quia in limbo puerorum est pena damni eterni, quia in eternum carebunt visione divina, sed in limbo Patrum est pena damni temporalis, quia Patribus in limbo existentibus aderat spes vite beate; in quibus etiam lumen fidei et gratie refulgebat, quod non adest pueris, et quia sancti Patres, in quibus minimum de ratione culpe fuit, suppremum et minus tenebrosum locum habuerunt omnibus puniendis. + +Et ad hunc locum Christus descendit, et dicitur locus iste infernus quia, secundum situm, quasi continuus est limbus et infernus, ut supra diximus de domo, que diversis habitationibus distinguitur et una domus dicitur. + +Omnes igitur homines de hac vita decedentes, aut decedunt sine culpa mortali et veniali et originali, et cum perfecta satisfactione, et sic statim evolant ad celum; aut cum culpa veniali et cum gratia, et sic vadunt ad purgatorium ut ibi venialia peccata purgentur; aut decedunt tum cum gratia et cum obligatione peccati nature, et sic fuerunt sancti Patres qui descenderunt ad limbum, quia nondum erat peccatum nature purgatum, quod fuit per paxionem Christi deletum; + +aut decedunt sine gratia et cum originali peccato, sicut pueri qui moriuntur sine baptismo, qui non habent peccatum veniale quia non habent usum liberi arbitrii, nec habent gratiam quia non sunt per baptismum renati, sed tantum peccatum originale quod contraxerunt per generalem generationem: et isti vadunt ad limbum puerorum. Alii vero sunt qui decedunt sine gratia et cum mortali culpa, et tales vadunt ad inferiorem infernum, iuxta illud Evangelii: * Mortuus est dives, et sepultus in inferno*. + +Vidimus auctoritate sanctorum Patrum infernum esse et diversas habere mansiones: superest videre de pena. Et, ut volunt christiani Doctores, locus ille penarum Avernus nuncupatur, quod, iuxta nominis consonantiam, dicitur ab a, quod est sine, et vere, temperantia: nam omnis pena est ibi in excessu. + +Nam ibi summum frigus; scriptum quippe est: *Transibunt de aquis nivium ad calorem nimium*, ut dicitur in Iob; in cuius signum erit ibi *stridor dentium*, ut in Evangelio dicitur. De hoc potest naturalis ratio assignari. + +Cum enim motus orbis habeat calescere, quanto aliquid magis distat ab orbe, magis est frigidum; et quia spera ignis est immediate sub orbe, ignis calidissimus est; et quia aer magis distat quam ignis, ideo calor in eo remictitur; et quia aqua multo magis distat quam aer, ideo in ea frigus generatur; et quia terra maxime distat ab orbe, ideo in ea maxime frigus intenditur et maxime in medio, hoc est centro, quod a celo longinquius est. Et sic patet quod naturaliter summum frigus est in inferno. + +Item est ibi summus calor, quia ex nulla parte exalare potest, sicut patet in furno qui neque spiraculum habet, neque fenestram; propter quod dicitur in Propheta: *Pones eos in clibanum ignis*. Et ille ignis, cum sit corporeus, agit in spiritum: quod contra nature ordinem esse videtur, quia, secundum quod dicit Sapiens, *quod non tangit, non angit*. + +Sed ignis corporeus non potest tangere animam separatam a corpore, et ideo dicendum quod ignis ille est tante virtutis et efficacie, quod potest animam separatam a corpore et spiritus alligare. Nam, sicut dicit Augustinus, XXI De civitate Dei, non enim hoc est contra naturam, spiritus corpori alligari, cum videamus animam naturaliter corpori ad vivificandum ipsum alligari. + +Possunt etiam spiritus similiter alligari divina virtute igni corporeo, ut accipiant ab eo penam, sicut idem Augustinus dicit: *Sed quia illud quod est minoris virtutis non potest sua virtute ligare illud quod est maioris virtutis, inde est quod nullum corpus potest ligare spiritum, nisi aliqua superiore virtute*. Et propter hoc dicitur quod ignis corporeus agit in animam separatam a corpore non virtute propria, scilicet alterando et corrumpendo, sed in quantum est instrumentum divine iustitie iudicantis. + +Cuius exemplum habetur a baiulo regie, qui eum mictit ad aliquem nobilem principem citandum: non citat virtute propria, sed agit in virtute regis. Et sic etiam contingit de quolibet instrumento quod agit virtute principalis agentis, sicut calor naturalis convertit cibum in carnem non propria virtute, sed virtute anime dirigentis eum. + +Supra frigoris rigorem et ignis incendium, ibi carentia est omnium bonorum: nam anime a Deo non sperant recipere misericordiam, nec a celo possunt habere aliquam luminis refulgentiam, nec a mundo possunt eis prodesse aliqua suffragia. Et ideo dicit Bernardus: *Quid erit cum se viderit misera illa condictio omni consolatione privata?*. + +Superest et alia consideratio, quo scilicet pacto fieri possit quod in finito illo spatio infinita hominum multitudo resurgens locari possit. Et respondetur quod rotunda figura capacissima est omnium figurarum, et propter hoc in Ysaia dicitur: *Vallis profunda et dilatata*. + +Amplius fieri poterit, ex parte damnatorum, quod colligabuntur ad invicem: et de hoc multa habentur testimonia in sacra Pagina. Nam dicit Dominus in Evangelio: *Ligatis manibus et pedibus, proicite eum in tenebras exteriores*. Item in Ysaia: *Congregabuntur congregatione unius fascis in lacum*. Et Dominus in Evangelio: *Colligite primum zizania, et ligate ea in fasciculos ad comburendum*. + +Notabiliter dicit fasciculos, quia e diversis generibus peccatorum fient diversi fasciculi. Sicut enim dicitur de sanctis, qui resurgent unusquisque in suo ordine, id est sicut apostoli in ordine apostolorum et martires in ordine martirum, ita omnes peccatores, qui erunt infecti uno genere peccati, erunt in uno fasce constricti; nam de omnibus usurariis fiet unus fascis, de omnibus adulteris alius et de omnibus superbis alius, et sic de singulis. Noster vero poeta, per circulos se ipsos ambientes in baratrum descendendo, de ipsis disponit. + +Ubi poete finxerunt esse ianuam inferni. Rubrica. + +Quesitum est a gentili poeta ubi ianua sit inferni et unde sit aditus in ipsum. Et Homerus in XI Odissee fingit Ulixem navi missum a Circe ad oram Occeani, ut inde descenderet ad inferos a thebano Thyresia de futuris suis eventibus instruendus, ipsumque ad scitios populos pervenisse, ubi nunquam solis radius videtur, ibique inferni ianuam invenisse. + +Virgilius, imitatus Homerum in fictione Herebi, aditum ad inferos esse ponit ad Avernum, qui quis lacus in Ytalia est inter Bayas et Puteolum, per hec verba: + +*Spelunca alta fuit vastoque immanis yatu, +scrupea torva lacu nigro nemorumque tenebris; +quam super haut ulle poterant impune volucres +tendere iter pennis: talis sese halitus atris +faucibus effundens supra ad connessa ferebat. +Unde locum Grai dixerunt nomine Avernum* etc. + +Per hanc speluncam descendisse Eneam ad inferos post Sibillam Virgilius refert. + +Statius in primo Thebaydos dicit aditum talem fore in insula quadam non longe ab extremis Achaye, que insule Cretarum propinquior est, que Trenaron vocitatur; unde affirmat Edippi rogatu venisse Thesiphonem, cuius hec sunt verba: + +*... illa per umbras, +et caligantes animarum examine campos +trenarie limen petit inremeabile porte* etc. + +Cui concordat Seneca tragicus in Furentis Herculis tragedia, ubi ait Cerberum tractum per Herculem et Theseum per os spelunce trenaree, sic dicens: + +*Post quam est ad os Trenari ventum, et nitor +percussit oculos lucis* etc. + +Huic oppinioni consentire videtur concivis noster, poeta nobilis et antiquus, Claudianus in initio sui De raptu Proserpine dicens: + +*Inferni raptoris equos, afflataque curru +sidera Trenario caligantesque profunde +Iunonis thalamos* etc. + +Pomponius Mela in primo Cosmographie ianuam Herebi esse astruit penes populos habitantes penes ingressum Maioris maris, per talia verba: *In ea primum Maritudinee urbem inhabitant, ab argivo, ut ferunt, Hercule datam; Eraclea vocitatur, id fame fidem adicit. Iuxta specus est Acherusia, ad manes, ut aiunt, pervius; atque exinde extractum Cerberum existimant*. + +Alii putaverunt aditum talem prebere Etnam vel vulcanum Strongilem, fabellis obprobantes inconvenientibus mulierculis. Quidquid tamen delirantes senserint, hoc apud omnes receptum est: locum admirabilis esse terroris, dictu visuque orribile et tremendum, in ipso siquidem *nullus ordo, sed sempiternus orror inhabitat*. + +Hec gentilis existimatio stultissime cogitavit, cum spiritibus exutis corpore materiale obstaculum nequeat obviare. Undecumque ad inferos festinant anime, divina urgente iustitia: quare christiane religioni capitulum hoc superfluit. Quomodo, quave forma infernum poeta figuret, in expositione lictere locis suis conabimur demostrare, et etiam cui serviat. + +Quibus nominibus vocetur infernus per poetas et cur sic. Rubrica. + +Quibus vero nominibus et cur sic in integumentis poeticis vocitetur, paucis referamus ex sexto Eneidos excerptis. Et primo vocatur Avernus, ut ibi: Thros Anchisiades, facilis descensus Averni: sicque dicitur ab a, quod sonat sine, et vernos, letitia, hoc est locus sine ulla letitia. + +Tartarus, ut ibi: + +*... tum Tartarus ipse +bis patet in preceps* etc.; + +et sic dicitur a tortura, quum ibi nequissime anime torquentur; et proprie Tartarus est profundior locus Abissi. + +Ditis ibi: Perque domos Ditis... et inania regna; sicque a suo rege vocatur, divesque et habundans sonat propter animarum multitudinem ibi continuo descendentem. + +Orcus ibi: Vestibulum ante ipsum... in foribus Orci; + +et sonat obscurum. Herebus ibi: Venimus et magnos Herebi transnavimus amnes; et secundum Uguccionem a verbo hereo descendit, qui fortiter tenaciterque inheret illis quos in se recipit. + +Baratrum insuper eum noster poeta vocat dum dicit: Cotale di quel baratro era la scesa - licet alia lictera dicat *burrato* - et questo baratro e l popol che l possiede Et est baratrum vas scirpeum, rotundum os et latum habens, proportionatum ad fundum similiter rotundum, sed breve, super quo sedet. + +Abyssus etiam dicitur ab a, quod est sine, et bisse, quod apud Egiptios genus est candidissimi lini, unde sine candore interpretatur, scilicet tenebrosus. + +Beatus Petrus in secunda Canonica consentit infernum Tartarum vocitari, dum dicit: *In Tartharum tradidit cruciandos*. + +De quadruplici descensu ad inferos. Rubrica. + +Descensus vero ad inferos quadrifarius invenitur, quorum alter nature, alter virtutis, alius vitii et alius est artificii. + +Naturalis est nativitas hominis, eo enim quo naturaliter anima incipit esse in hac regione caduca, atque ita ad inferos de sue maiestatis gradu descendere videtur, et a deitatis imagine et similitudine elongari, atque paulatim in vitium declinare et carnis voluptatibus consentire: et iste omnium communis est, qui per ianuam originalis culpe habet ingressum. + +Virtutis vero descensus est dum sapiens ad mundana per considerationem descendit, non ut in ipsis considerationem defigat, sed ut, eorum agnita fragilitate et miseria, eis abiectis, per bonam intentionem ad bona invisibilia penitus se convertat et per creaturarum cognitionem cognoscat evidentius creatorem. Et hic descensus intellectualis et moralis est, secundum quem Orpheus et Hercules, qui sapientes habiti sunt, descenderunt. + +Est et tertius vitii, qui est vulgaris et notus, quo ad fruitionem temporalium devenitur, atque intentio in eis tota disponitur eisque tota mente deservitur, nec ab eis amplius dimovetur. Taliter Euridicem legimus descendisse, et talis inremeabilis est. + +Quartus est artificialis quia, dum nigromanticus aliquis artificio nigromantico per aliquod execrabile sacrificium demonum colloquia expetit eosque consulit de futuris, ad inferos descendere videtur. + +De secundo maxime in hoc opere agitur, ut diximus supra ubi egimus de subiecto et materia auctoris. Secundum ultimum, iuxta hystoriam, Eneas, Miseno tybicine diis manibus litato Sibille consilio, cum spiritibus immundis de futuris eventibus consuluit. Similiter noster poeta fingit Hericonem animam Maronis magia diris carminibus excitasse, ut de Herebo animam nuper mortui ad corpus revocaret. + +Nos in opere isto, ut dixi, secundum sequentes, que ferat sub cortice lictere integumenta conabimur demostrare. Et sane solum de morali inferno in quo versamur, non de essentiali sensisse et tractasse poetam plusquam certum est, licet aliquando multa interserat secundum christianam fidem que non nisi ad essentiale infernum referri possunt. + +Et in morali pro summa pena ponit infamiam et verecundiam exinde surgentem, famam vero pro bono precipuo et viris illustribus expetibili. Hinc diligenti et acuto ingenio satis liquet cur lenonem, adulatorem et meretricem in gradu, infra hereticum, tyrannum et sogdomitam, homicidam et usurarium collocet: infamia scilicet et verecundia in universali hac re publica viatoris suadente. + +Hec ex locis multis in opere poete diligenter observatis facile colliguntur. Audi Ciaccum: {- Fa che alla memoria altrui mi rechi -}; audi dominum Cavalcantem: {- Mio figlio ovè? e perchè non è elli teco? -}. Dominus vero Filippus Argenti, invidens, navim voluit subvertere que ad eius pergebat infamiam. Ruccus suum subticuit nomen, quia se suspendit. + +Ser Brunectus Latini rogat poetam dicens: + +{- Sieti raccomandato il mio Thesoro, +nel quale io vivo anchora, e più non cheggio -}. + +Comes Guido Guerra, Theghiaius Aldobrandi et dominus Iacopus Rusticuccii poete dicunt: {- Fa che di noi alla gente favelle -}, quasi peccatum contra naturam non habeat egregiorum gestorum famam convellere, sed elidere. Non rogant baracterii, neque latrones. + +In cornu preterea fama notatur, ideo de Ulixe dicit: {Lo maggior corno della fiamma antica}. Et Nimbrot Maro dicit: {- Tienti col corno, e con quel ti disfoga -}. Et rursum: {Quando io senti sonare un alto corno}. Et Antheo Maro dicit: {- Questi può dare di quello che qui si brama -}. Et comes Guido de Monte Feretro inquit: {- Senza tema di infamia ti rispondo -}. + +Et dominus Bocca de Abbatibus: + +{- nè mostrerolti +se mille volte in sul capo mi tomi -}. + +Et magister Adam, dum improperat Sinoni malum ingens equi, dicit: {-E sieti reo che tucto il mondo sallo! -} Et de domino Venedico de Caccianimicis: {E quel frustato credecte celarsi}; et rursum: {Ed elli ad me: - Mal volontieri il dico -} + +Pro bono igitur et felicitate moralis mundi ponit famam, pro summo malo, infelicitate et pena ponit infamiam in prescitis. Et ad hoc operis speculator debet advertere, alioquin circa essentiale infernum deciperetur. + +Quod falso existimant de poetis qui hystorias fabulasque secuntur et negligunt allegoriam. Rubrica. + +Amplius stulte existimant qui, negligentes allegoricos sensus, poetas credant dies atque noctes fabularum ludibriosis corticibus erogasse, ut pernoctantibus ieme ad ignem mulierculis alluderent orchique fabellis indociles puerorum aures lepidarent, vel, quod longe indignius est, iocosis ludibriis ad risum plebeculam excitarent. Hii siquidem falso de magnis ingeniis oppinantes pulcerrimam operis superficiem findere non audent, ut quod introrsum latet inspiciant. Ex quo accidit ut, inani refecti aura, in errores permaximos corruant. + +Quorum deliramentis occurrere magnopere iuris doctis studendum est, presertim ne vulgares et idiote scripturas ignorantes, quibus opus poete placidissimum est, inde in tenebras deorsum cadant, unde in sapientie speculam extimaverunt se salire, quod persepe videmus accidere. Huiuscemodi viris poeta misertus, in principio secundi cantus Paradisi sic dulciter consulit eis: O voi che siete in piccolecta barcha, cum reliquis que secuntur, sorte sua volens unumquemque esse contentum. + +Et sane iudaizare Christiani divinis monitis prohibentur: Iudei siquidem, sacrarum Licterarum textui pertinaciter inherentes, nil preter licteralem sensum exinde conantur elicere: eapropter velatos habent occulos intellectus. + +Quorum perfidie succensere videtur modernorum acutissimus Moyses Ben Maimon, in libro quem ipsi ebrea lingua Annebochin vocant, quod latine sonat directio neutrorum, vel, ut proprius loquamur, nutantium, ubi sic loquitur: *Scito - inquit -quod clavis intelligentie universorum que dixerunt prophete est intelligere parabolas atque methaphoras, similitudines atque enigmata. + +Scis enim quod dictum est Osee XII: *Et in manu prophetarum assimilabo*; et iterum Ezechielis XVII: *Fili Adam, enigmatiza enigma et parabolizza parabolam* etc. Scis iterum quod dixit Sapiens, Proverbiorum XXV: *Poma auri in mazquioth argenti*, verbum dictum secundum ambas facies suas. + +Audi, queso, expositionem huius sententie: mazquioth sunt cancellature reticulate in quibus sunt oculi minutissimi, ita tamen quod sunt penetrabiles visui. Est ergo sensus quod verbum dictum secundum ambas facies suas, hoc est secundum interiorem et exteriorem sensum, est sicut pomum auri in retiaculo argenti, ac si dicat necessarium esse ut sit sensus exterior pretiosus et bonus velut argentum, interius vero multo melior, donec se habeat exterior ad interiorem, sicut se habet argentum comparatum ad aurum. + +Necesse quoque est quod sit aliquid in exteriori sensu quod ducat atque trahat considerantem ad interiorem, quemadmodum pomum auri vetitum retiaculo argenti, cum a remotis inspicitur, vel absque multo contuitu, totum videtur argentum; cum vero, ob valorem argenti atque decorem, habens visum acutum provocatus accesserit, videbit profecto aureum pomum interius latere. + +Sic itaque sunt verba prophetarum: *Pax sit super illos*. Frequenter enim ea que sunt exterius sunt sapientia utilia ad multa, ut ad compositionem morum et status congregationum hominum, sicut patet in superficie Proverbiorum Salomonis, et interius eorum sapientia est perutilis in credendis secundum veritatem*. Hec rabi Moyses. + +De portis somniorum et quid somnia poetarum integumenta significant. Rubrica. + +Arte poetica persepe noster poeta somniare se fingit. Ea propter hoc in loco placet adicere que de ianuis somniorum videtur allegorice Maro sentire in fine sexti Eneydos, ubi sic Servius dicit: *Sunt gemine somni porte pro somniorum. Est autem in loco secutus Homerum, hoc tamen differt, quod ille per utramque portam somnia exire dixit, hic umbras veras, per quas somnia indicat vera, per corneam. Et poetice apertus est sensus: vult autem intellegi falsa esse omnia que dixit. + +Physiologia vero hoc habet: per portam corneam oculi significantur, qui et cornei sunt coloris et duriores ceteris membris: nam frigus non sentiunt, sicut et Cicero dicit in libris De deorum natura. Per eburneam autem portam os significatur a dentibus; et scimus quia que loquimur falsa esse possunt, ea vero que videmus sine dubio vera sunt. + +Ideo Eneas per eburneam mictitur portam. Est et alter sensus: Somnum novimus cum cornu pingi, et qui de somniis scripserunt dicunt ea que secundum fortunam et persone possibilitatem videntur habere effectum: et hinc vicinia sunt cornu, unde cornea vera fingitur porta; ea vero que supra fortunam sunt et habent nimium ornatum vanamque iactantiam dicunt falsa esse: unde eburnea, quasi ornatior porta, fingitur falsa*. Hinc *Insomnia*: hec Servius. + +Ego aliter sentio. Pro cuius intellectu illud poterimus assummere quod, sub integumentis, in operis sui principio Persius vulterranus locutus est dicens: + +*Nec fonte labra prolui caballino, +nec in bicipiti somniasse Parnaso +memini, me ut sic repente poeta prodirem. +Helyconiadas pallidamque Pirenem +illis relinquo, quorum lambunt ymagines +edere sequaces; ipse semipaganus +ad sacra vatum carmen offero nostrum,* + +quoniam, ut satirus, somnia, id est integumenta tragedorum, devitavit. + +Hec tamen verba poete sub cortice videntur ostendere quid debeat bonus poeta moliri. Moris siquidem poetarum tragedorum presertim fuit prius artificiosam excogitare materiam, et hinc est quod Persius dicit se adhuc in caballino fonte labia minime immersisse. + +Equus enim Persei, qui dictus est pegaseus, pro heroum fama recipitur: is enim, Gorgone capite mutilata ab illustri Perseo, ex gucta sanguinis de tali capite cadentis in terram natus est et confestim, emissis alis, per orbem devolavit. Tandem in bicolli Parnaso, monte vicino Beotie, eum poete resedisse ferunt, atque ungulis terram effodisse, indeque fontem Castalium erupisse in medio circularis laureti, ipsumque datum dicunt in custodiam novem virginum quas ipsi Musas appellant. + +Quod ideo fictum, quoniam equus, bellicosum animal, famosus est numptius glorie militaris, qui egregia facinora Persei regis per orbem divulgavit. Et sane preclara heroum gesta sunt materia poetarum, presertim tragedorum: hinc Persius in fonte caballino nondum labia posuisse se fingit, hoc est nondum heroycam excogitavit viam. + +Adicitque deinde se recordari non somniasse in bicipiti Parnaso. Gemino colle Parnasus adsurgit: in quorum celsiori, sed graciliori, cui nomen est Elicon, templum erat Apollinis, in inferiori, pinguiori tamen, erat Bachi templum; et inter utrumque Castalius fons scatebat, habundantie, sapientie et eloquentie typum ferens. + +Ceterum Nixa Indie mons est, sic dictus a Nixa, Liberi sorore, qui erat Dyonisio consecratus, in quo Gentiles ferebant eius esse crepundia. Cirra alius mons est consecratus Apollini, laureo nemore circumdatus; de quibus Lucanus: *... nec, si te pectore vates*. Dicterium *cirrea in naso*, bone fame odorem tam sapientie, quam eloquentie, que in poeta concurrere debent, ostendit. Sapientia enim sine eloquentia quasi muta res est, eloquentia vero sine sapientia, gladius in manu furiosi. + +Cum Persio noster poeta satis concordare videtur oda XVIII Purgatorii, in fine, ubi sic dicit: {Novo pensero dentro ad me si mise}, in excogitatione et super excogitatione nove materie in processu operis, {Del quale più altri nacquero e diversi; E tanto duno in altro vaneggiai, Che gli occhi per vaghezza ricopersi}, velamento poetico inventam materiam palliando, {E l pensamento}, hoc est materie inventum, {in somnio}, id est in integumentum et involucrum apologicum, {trasmutai}, de naturali vel hystorico sensu in apologicum velamentum. + +Somnia, ut ad propositum revertamur, cum interpetratione indigeant, ut docent somnia Nabucodonosor et Pharaonis, involucra et integumenta poetarum velantia sapienter inventa phylosophorum merito representant. Habent enim poetarum figmenta longe amplius in recessu, quam in fronte promictant. + +Horum somniorum, hoc est integumentorum, poete ferunt ianuas esse duas, quarum una eburnea, altera cornea est. Per ianuam lares etiam domesticos ingredimur: sic et in Christum, poetarum involucro, per portam allegorice intentionis ingredimur, si ipsam ingenii acumine reseremus. + +Harum una fores se habet ex ebore nitidissimo, quod adeo subtiliari nequit, ut visui sit pervium, nisi oculo linceo penetretur, ut sunt integumenta Maronis in sexto Eneydos, que candidissima sunt, et profundissima omnisque phylosophie gravitate referta; + +altera cornea, que, ex bovino cornu extenuato, sine multa difficultate foris reddit que intus latent more lanterne. Talia sunt inferiora integumenta que maxime ad mores pertinent, ut sunt ille elegantes Esopi fabule et multa poetarum loca intellectui etiam mediocri propemodum aperta. Hinc est quod Maro fingit ex Herebo per eburneam portam cum Enea exisse Sibillam, quoniam altissima sexti libri integumenta non, nisi altissimis ingeniis, pervia sunt. + +Sic et comicus noster aliquando ebore tegit, aliquando corneo folliculo. Ecce in IX cantu Inferni, altissima excitando ingenia, sic agit: + +{O voi chavete li ntellecti sani, +mirate alla doctrina che si asconde +socto l velame delli versi strani} + +Et in XXXIII Purgatorii: + +{Dorme lo ngegno tuo, se non extima +per singulare cagione essere excelsa}. + +Et in VIII Purgatorii: + +{Aguzza qui, lectore, ben gli occhi al vero, +chè l velo chera ben tanto soctile, +certo che l trapassar dentro è leggero}. + +Amplius circa materiam preclara ingenia cogitabunt quod elephas corpore maximus quadrupedum est, et quod ex eius dente pulcerrima opuscula docte manus in varium opus exeunt; similiter quod iugatis bobus terram scindimus et liram lire sotiamus, et quod moles ingentes fert elephas et taurus robore colli durissimam findit humum. + +Laborant tragedi ingentes mundi fortunas exemplariter ostendentes; laborant satiri corripiendo vitia et errores; laborant comedi mores hominum in praticam deducentes, ut inde moneantur mortales quid agant; laborant elegiaci deplorantes miserias in quibus fragilitas humana versatur: et aliqui elephantino dente eorum inventa tegunt, ne nimium aperta et in propatulum posita vilescant; alii vero folliculo corneo, ne volentibus morum suscipere disciplinam compellentur subtilitates sophysticas vestigare. Ceterum qui volunt de sommiis plura sentire legant Macrobium Super somnio Scipionis. + +Cur noster comicus opus suum materno sermone dictaverit. Rubrica. + +Querere insuper consueverunt hoc loco qui nichil ignorare volunt, cur comicus noster, cum vir fuerit eruditissimus, presertim poesis, opus suum vulgari sermone dictaverit, tamquam artum locum dimiserit. + +Quibus respondetur poetam metro eroyco ceptitasse hoc modo, videlicet: + +*Ultima regna canam fluvido contermina mundo, +spiritibus que lata patent, que premia solvunt +pro meritis cuicumque suis*. + +Iamque in opere pluribus processerat odis; deinde pensitatione meliori eidem placuit cum stilo simul mutare consilium: animadvertit siquidem vir prudens phvlosophiam et ipsam poesim, similiter et liberalium artium studia fore a temporalibus dominis penitus derelicta, qui huiusce studia multi pendere solebant; + +et, quod est turpe satis, id hodie principes agere, ut phylosophorum et poetarum studia, cum ipsi gramaticam ignorent, de altiloquio elequentie licterate in sermonem vulgarem plebeis pervium trasferantur; et propterea elegantissimos poetas in aniles fabellas etiam pervenisse et in manus ignobilium inepte perversari. Idque ipsum de suo opere coniectatus, parum sibi putavit consultum si opus suum metro heroico ederet. Hanc ob rem versu conformi desideriis predictorum dominorum, saltim quoad verborum corticem, edidit. + +Audivi, patruo meo Iohanne Villani hystorico referente, qui Danti fuit amicus et sotius, poetam aliquando dixisse quod, collatis versibus suis cum metris Maronis, Statii, Oratii, Ovidii et Lucani, visum ei fore iuxta purpuram cilicium collocasse. Cumque se potentissimum in rithmis vulgaribus intellexisset, ipsis suum accommodavit ingenium. + +Amplius aiebat vir prudens id egisse ut suum idioma nobilitaret et longius veheret, addebatque sic se facere ut ostenderet etiam elocutione vulgari ardua queque scientiarum posse tractari. + +Hactenus et causas, et alia quedam que autoris evidentiorem preparent intellectum, Domino adiuvante, peregimus; deinceps reliqua que lictere planationem pro sensu allegorico respiciunt actingamus . Et quia que distincta sunt intelligimus perfectius et intellecta tenacius memorie retinemus, a partitione principium capiamus. + +Et sane opus universum primaria divisione tripartitum est in canticis tribus, quarum prima Infernus titulatur, secunda Purgatorium, tertia Paradisus. Quarum secunda ibi incipit: {Per correre migliori aque alza le vele}; tertia ibi: {La gloria di colui che tucto move}. + +Rursum Infernus bipartitus est, scilicet in prothema, seu prologum, vel argumentum, et partem executivam. Executiva incipit ibi: {Per me si va nella città dolente}. Item prior in duas, hoc est in argumentum et in invocationem poeticam cum fiducia gratie prosequendi; et harum secunda ibi: {Lo giorno se nandava e laere bruno}. + +Rursum argumentum, materiam operis insinuans in oda seu in cantu primo, in duas; in prima auctor, assumpto contionatoris officio, infortunia et pericula in quibus incidit breviter enarrat; in secunda unde quasi ex insperato consilium et auxilium tantum malum evadendi ei de foris advenerit ostendit. Secunda ibi: {Mentre ch'i rimirava in basso loco}. Rursum in prima parte sicut tria facit, ita et tripartita est: nam, in prima, narrando locum figurat horribilem in quo errore viarum se reinvenit; in secunda ostendit unde ei spes fuerit de tantis periculis evadendi; in tertia que ei supervenerunt impedimenta que talem spem adimere viderentur. Et secunda incipit ibi: {Io non so ben ridire} etc.; tertia ibi: {ed ecco, quasi} etc. + +Item secunda pars principalis in sex particulas dividitur, in quarum prima dicit auctor ei hominis apparuisse figuram, a qua sibi contra impetum sevientis nimium bestie misericorditer auxilium postulavit. In secunda talis hominis ymago autori se circumlocutione manifestat. In tertia autor, intellecto de conditione se manifestantis, comparata benivolentia a commendatione persone, ei bestiam, contra quam sibi petit auxilium preberi, ostendit. In quarta Virgilius naturam, condictionem, potestatem et cohibitionem talis bestie explicat autori. In quinta auctor, pollicitationi sibi facte inerens, expetit suffragia exiberi. In sexta ponit quo Virgilius, volens oblata complere, iter arripuit et quo auctor secutus est eum. Et harum secunda incipit ibi: {Ed elli a me: - Non homo, homo già fui-}; tertia ibi: {Or se' tu quel Virgilio e quella fonte}; quarta ibi: {Ad te conviene tenere altro viaggio}; quinta ibi: {E io a lui: - Poeta, io ti richeggio -}; sexta ibi: {Allor si mosse e io li tenni retro}, + +{In medio itineris nostre vite +Nel mezzo del camino di nostra vita +me reinveni per unam silvam obscuram +mi ritrovai per una selva obscura +quia recta via erat non marita +chè la diricta via era ismarita.} + +Visa divisione huius primi cantus, aggrediamur expositionem textus secundum allegoricum intellectum, iuxta possibilitatem ingenioli mei. + +Ubi primum scire bonum est quod, more Ecclesiastis, noster poeta, in se suscipiens contionatoris officium et personam, universale fatum humani generis, elegiaco incoans carmine, imitando Ieremiam, vulgo transeuntis mundi, rithimico carmine ad liram deflet et, quasi singularis hominis fortune miseratus, casus eventusque insignes per secula etatum mundi, ipsam naturam humanam principaliter concernentes, brevissimo enarrat epylogo. Unde, sicut accidit modulanti gestus corporis ad varietatem dulcedinis melodie, ita et diligenter consideranti oportet ad temporum varietatem dulciter canentis poete et personam et verba commutare. Neque cuiquam asperum videatur quando dixi *universale fatum humane nature*, cum hoc ipsum videatur sentire poeta cantu trigesimo secunde partis, cuius sensus interior acute contuentibus intellectus cantus huius aperire videtur: fatum quippe, ut inde conici potest, aliud spectat ad particularem hominem, per tria discurrens tempora in tribus feminis figurata, Clotos, Lachesis et Antropos, aliud ad totum genus humanum; et huius ultimi suppremum enituit in persona Christi, ut Evangelia docent. + +Hanc intentionem autor secutus, poetico de more presertim comici et tragedi, artificiosa narratione a mediis orditur tragediam infelicitatis humane, et paulo post, quasi tacito pede, ad initium hystorie et causam tanti mali revertitur; quo exinde repente discedens, brevissimo verborum involucro discurrit totum ire tempus sub compendio noctis unius, usque ad tempora gratie, de quibus principaliter agit. Proponit siquidem hominem, noctis tempore viarum errore deceptum, in silva asperrima, trahente fatorum serie, turpiter deerrasse. Cuius silve sub admirationis occupatione qualitatem et naturam paucis insinuat. + +Hoc scito, verba textus aperta ad licteram, iuxta allegorie sententiam, membrorum distinctione servata, iuxta paupertatem ingenioli mei ducam in examen altissimorum ingeniorum quorum hodie ferax civitas Florentie - unde michi origo - est, nec non forensis sapientie cui nostri poete opus placuerit: quorum omnium correptioni inventiones meas subicio. + +Verba igitur textus talia sunt: {Nel mezzo}, etc. More Doctoris egregii, in isto primo ternario poeta tradit summarium totius operis sui, proponendo errorem universe carnis humane in silva hac horribili, in qua originalis culpe pena versamur. + +Ceterum, ne labores veterum circa opus poete negligere videar, placet ex eis nonnullos referre. Plerique siquidem speculantium, a licterali sensu non discedentes, dixerunt communem hominum vitam, seu etatem, ad septuagesimum annum usque protendi, et quod ab inde supra contingeret deputaverunt laboribus et dolori, ipsam per dispensationem septenarii numeri partientes hoc ordine: nam infantie, que quicquid videt ignorat, septenarium tradiderunt; bis settem annos, supputato in eis tempore infantie, pueritie; pari supputationis ordine, ter septem adolescentie, iuventuti setties septem, senectuti octies septem, senio novies septem et decrepite etati decies septem. Et horum numerorum constat triginta quinque servare medium. Aiuntque poetam annis quinquaginta sex et mensibus sex vite sue cursum eventu vario transegisse, opusque suum feliciter ceptitasse anno gratie millesimo trecentesimo, anno scilicet Iubilei, et in die Veneris Sancti; et millesimo trecentesimo vigesimo primo de hac luce migrasse. Ex quorum fractione colligitur poetam opus suum incoasse anno etatis sue ac vite trigesimo quinto, qui septuagesimum numerum in binas partes equali dimensione partitur, nulla habita consideratione quod in inventione ordineque materie auctor decennium continuum erogasset, ut ipse testatur dicens: + +{Tanto erano gli occhi miei fissi e actenti +a disbramare la decenne sete} etc. + +Unde allegorie sensus, de quo supra, ordine servato, dicere opportebit tale medium esse oportere quicquid discurrit inter exordium humane speciei et diem qua per finem successive generationis desinet homo. + +Plerique tale medium somnium volunt, quoniam tenet medium inter vitam et mortem. Et hoc dicunt auctoritate Phylosophi dicentis quod felices ab infelicibus non differunt, nisi secundum dimidium vite: nam dormienti nec felicitas, nec infelicitas adest. Volunt igitur in somniis opus hoc poete fore revelatum: quod enudat illud dictum poete, videlicet: + +{E io a lui: - Io mi sono uno che quando +Amore mi spira noto, e ad quel modo +che dentro dicta vo significando -}. + +Non enim in somniis, sed per venam divini subsurrii, Spiritu revelante et aperiente os poete, divinum hoc opus prolatum est. Unde qui eum in somniis tanta suscepisse dogmatizzant meo videre sompniant. + +{Del camino}. In metris, ut resonent et mensuratis currant pedibus, figuris utimur, aliquando per appositionem sillabe vel lictere, aliquando per ademptionem ut hic: nam in prolatione nominis {camino} o lictera per apocopem est precisa et sub metaplasmo, id est trasformatione naturalis et recti soni, continetur. Et hece sunt sex, ut dixi supra: quarum prothesis apponit caput auferesisque recidit; sincopa de medio tollit quod epentesis auget; aufert apocopa finem quem dat paragoge. Raro versum reperies sine aliqua earum. + +Et adverte ad verba poete qui, secutus Terrentium, mirabiliter utitur proprietate verborum: nam, ut hic vides, viam hominis caminum appellat. Nam, sicut per caminum naturaliter ignis ad locum preservationis sue, sic intellectus humanus, creatus ad imaginem et similitudinem Dei, semper natura ascendit in Deum, in quo est preservatio et perfectio sua, et repetunt proprios quique recursus. Amplius, sicut obiectum et finis appetitus est bonum - dicente Phylosopho in Ethicis: *Bonum est quod omnia appetunt* -, sic obiectum intellectus est verum: quo reperto, quiescit. Et Deus est prima et absoluta veritas a qua omnis dependet veritas. Naturaliter ergo intellectus tendit in Deum: si deorsum flectatur, ut accidit in fulmine, contra naturam est. Aliqui dicunt camino quasi, Ligurum more, a camera. + +{Di nostra vita}. Nusquam in toto opere reperitur quod poeta more Cesaris sibi tertie persone nomen usurpaverit, ne incideret in legem Iuliam ambitus, quam ipse idem Cesar ediderat. Unde hic nec potest, nec debet intelligi quod de se dicat {nostra vita}, videlicet quod se referat ad illam vitam septuagenariam de qua supra dictum est, cum propemodum innumerabiles tale signum excedant! Relinquitur ergo quod de illa vita sentiat que spectat ad rem publicam hominis viatoris per successivam generationem. + +{Mi ritrovai}, per fatorum contingentiam in principiis temporum gratie, per una selva. Hanc infelicem vitam, in qua vivendo continuo morimur et moriendo vexamur, silve poeta noster assimilat; Homerus et Virgilius mari, inquietissimis commotionibus et procellis in aliqua parte sui continuo agitato, in quo Ulixes et Eneas, viri consummate virtutis, variis fluctuationibus et erroribus involuti, finem instructe longanimitatis invenerunt; quorum imitando poeta inventiones dicit in principio secunde cantice: {Che lascia dietro a sè mar sì crudele}. + +Silva ista obscura est propter ignoratiam, silvestris propter bona que deficiunt in ea, aspera propter mala que redundant in ea, fortis et dura propter difficultatem inde evadendi. Alii pro silva civitatem poete recipiunt, que tempore poete repleta erat errore, divisione et civili discordia propter divisionem Alborum et Nigrorum; in qua confusione poeta pulsus est et exulare coactus. + +{Obscura}, silvestrium arborum densitate et noctis opace tenebra. Et hoc dicit ad differentiam divine foreste de qua agit in secunda cantica iuxta finem: hec infructiferis arboribus densa, ferarum, reptilium et latronum est receptaculum; illa fructifera, amena, avicularum canentium dulce hospitium est et solis claritate repleta. + +{Che la diricta via}, que primis parentibus in statu innocentie extitit desponsata, quam supra camino poeta assimilat, in qua Deus direxerat hominem, quem figuraverat de limo terre in Campo damasceno. Via fuit obedientia, qua voluit Deus quod homo recognosceret eum in superiorem. {Era.} Impersonaliter loquitur et de preterito, cum hic agat de illo corpore Ade seminali qui, fugatis noctis tenebris, *vidit lucem magnam*. ismarita. Dictio sive articulus is vulgaribus pro non sonat, ut ismemorato non memorato, ispiacevole non piacevole; unde ismarita hoc loco pro divortio sonat. Nam Deus homini maritaverat viam rectam, a qua libertate arbitrii declinavit et, cum esset uxor, pellacis nomen emeruit. + +Concludo super isto ternario cum poeta in introductorio suo sub cantu primo Paradisi, ubi ait pro materia sui operis assumere se hominem viatorem, pro libertate arbitrii promerentem et demerentem. + +{Ah quantum ad dicendum qualis erat est res dura +Ah quanto a dire qual era è cosa dura +ista silva silvestris aspera et fortis, +questa selva selvaggia aspra e forte, +que in pensitatione renovat pavorem. +che nel pensero renova la paura.} + +Alia lictera habet {E quanto}, et est comunior et usitatior; ista, de libro propria manu Iacobi Dantis, est melior et sensui mistico poete adcomodatior. Posito siquidem universali prothemate et summario super quo auctor fundatur, cum interiectione admirationis ah qualitatem eius et naturam ostendere ad aliquid generale nititur. + +Ah interiectio admirantis et quodammodo stupentis est; {quanto a dire}, ad proferendum latino et intelligibili sermone, quale era. Qualitas adest et abest preter subiecti corruptionem, et indicat aliquid non naturale, sed adventitium. + +{è cosa dura}. Res hic aliquid essentiale ostendit; durum materiam palpabilem presupponit non cedentem sensui tactus, ut est in lapidibus adamas, in metallis calibs: hoc propter indigentiam lingue latine ad aliquid intellectuale, pro quo verbum illud significans non habemus. Et tunc fit figura que dicitur cathacrisis, que componitur a chata, quod est ab, et crisis, usus, sive natura, que similis est colori qui dicitur abusio. Largius tamen Cicero accipit cathacrisim, sub qua includitur color qui dicitur nominatio, et fit causa imitationis, ut significans sit causa significati, ut: *fragor civitatis auditus est*; nam proprie fragor est arborum: quod fit ad ostendendum magnum periculum, et sic fluctuanti actribuitur civitati. Set quod fit causa imitationis, sub se continet renomothopeiam et enomothopeyam. Est autem renomothopeya figmentum verbi ad imitationem naturalis soni, ut ibi: *Arcanum mugire polus*, nam mugire ponit pro tonare. Enomothopeia est fictum verbum a poyo-pois, quod est fingere, ut hic durum pro impenetrabile intellectui. + +Questa selva, cui pessimas adicit qualitates, ut statim dicetur. Et dicendo {questa} utitur verbo presentis temporis: nam, etsi gratie tempus advenerit in prestitis, propterea nomen silve non admisit. Agit siquidem de morali inferno transeunti et se continuanti in semine Ade, de quo Maro sentiens, sic ait: + +*Non, michi si centum lingue sint omnique centum, +ferrea vox, omnes scelerum comprendere penas* etc. + +Et Ovidius: *Non michi si centum sint ora sonantia linguis*. Et Statius: *Non michi centena si quis mea pectora laxet voce deus*. De tali inferno paucis Maro concludit, et dicit: + +*... ubique +luctus, ubique pavor et plurima mortis imago*. + +Et amplius, propter erumpnas et miserias et labores in quibus humana natura versatur in via, determinatum est a plerisque phylosophis non contempnende auctoritatis, melius hominibus fore non nasci et, natis, quam occissime aboleri. + +{selvaggia.} Nunc incipit de qualitatibus talis silve admonere: posset esse silva arborum domesticarum, ut amygdalarum et avellanarum. Et intellige moraliter, quia falce virtutum resecata non est. Adeo enim vitiose arbores excreverunt, quod ad regulam reduci nequeunt. Nam si vitium fuerit habitum, convelli ferme impossibile est. Omnis quippe silva naturaliter silvestris est, ut silvestris derivatur et formatur a silva, et, ut sic, emphasis est, que fit ad maiorem expressionem veritatis, ut *Davus et ipsum scelus*. + +{aspra.} Asperitas ad sensum tactus et gustus spectat, unde per praticum intellectum, in hoc morali inferno, et gustui et tactui asperum percipimus: in tactu virtus operativa, que in manu figuratur; in gustu distinctio saporum. Christus, cum gustasset acetum felle mixtum, dixit: *Consummatum est*, et, cum gustasset, noluit bibere. + +{e forte:} hoc recipe in mala parte, tum pro vi potentum, tum pro obstinatione in malo. Si ad tempus ire verbum referatur, nulla maior asperitas, nulla pertinatior obstinatio ydolatria; de qua dici potest: *Patres comederunt uvas agrestes et dentes filiorum obstupefacti sunt*. Hec fortitudo non virtus, sed impietas est, que in morali inferno crudeliter damnatur. + +{Che}, id est, qui status mundi, seu fatum orribile et tremendum, quo a creatore suo creatura recesserat et homo conversus erat in belluam; {nel pensiero}. Pensitatio est adequatio ponderis ad rem que ponderatur ad libram vel stateram, et trasfertur ad examen rationis. Et hic homo viator ad memoriam revocabat tempus ire et conferebat cum tempore gratie. + +{renova:} ecce, pavor adfuit cum intellexit ydolatre statum suum, et tunc cognovit mortem veram et mundane sapientie stultitiam; {la paura}, que in prescito idolatra credenti se Deum bene colere nullo modo cedere poterat, sed in catecumino iam agnoscente Ihesum Christum. Ecce, de Dante in trigesimo cantu secunde cantice Beatrix dicit: + +{Sì tosto come in su la soglia fui +di mia seconda età e mutai vita, +questi si tolse a me e diessi altrui,} + +cultui scilicet ydolorum et naturali phylosophie repugnanti revelate veritati. Et sic Dantes in gentili populo per etates mundi processit usque ad adventum Salvatoris, qui, a perfidia ebraici populi crucifixus, a gentili populo in Deum receptus est. + +Audi Iosephum, hystoriographum ebreum, sub hoc ferme verborum conceptu dicentem: *Fuit autem temporibus illis Ihesus qui cognominatus est Christus, mirabilium effector operum et doctor illorum qui libenter audiunt que vera sunt. Hic ob invidiam a maioribus gentis nostre traditus et crucifixus est, unde hodie Christianorum nomen perseverat et genus*. + +Ecce, Christo dicit centurio, homo romanus: *Non sum dignus ut intres sub tectum meum, sed dic verbum tuum et sanabitur familia mea*, et promeruit ex ore veritatis audire: *Non inveni tantam fidem in Israel*. Ecce, cananea dicit: *Domine, et canes comedunt de micis que cadunt de mensa domini*. Ecce, moritur Christus in cruce: fit terremotus in toto orbe, et sol, luna quintadecima, eclipsatur, et Christus clamans emictit spiritum. Que videntes centurio romanus cum decurionibus et militibus suis, percutientes pectora eorum, revertebantur dicentes: *Vere filius Dei erat iste* + +Et non solum milites, sed et mundi sapientes docentes Athenis, videntes eclipsim solis contra naturam et terram terribiliter moveri, hanc sententiam protulerunt: *Aut Deus nature patitur, aut mundi machina dissolvetur*. Et cum, cessante eclipsi et terremotu, mundum stare viderent, aram Athenis costruxerunt cui inscripserunt: *Ara ignoti Dei*. Inde postea transiens Paulus apostolus principem phylosoporum Dionisium Areopagitam baptizavit. Et beatus Petrus apostolus Rome Clementem, magnum phylosophum, etiam baptizavit. Et sic phylosophia, cedens scientie revelate, Beatrici ancillari cepit. + +Amplius inter mirabilia reponi potest quod Longinus, miles romanus, caligans oculis, lancea Christi latus aperuit, unde eucaristie et baptismatis sacramentum pariter effluxerunt, et ipse factus est videns et christianus. Hec et similia arguunt quod gentilis populus predestinatus ad Regnum est, et adoptatus in filium Dei, legiptimo tamquam indigno exheredato. + +Die sexto quo montem conabatur fidei simplicitate ascendere, Dante processit usque ad comitissam Matildam, que eum baptizavit et illustrem phylosophiam, et deinde cum Beatrice astra conscendit; in isto recte poeta loquitur: {Che nel pensero rinuova la paura}, et alia que secuntur. + +{Tantum est amara, quod paucum est plus mors; +Tanto è amara, che poco è più morte; +sed pro tractando de bono quod ibi inveni, +ma per tractar del ben chio vi trovai, +dicam de aliis rebus que ibi vidi, +dirò dellaltre cose che vho scorte.} + +{Tanto è.} Alia lictera habet {era} et ad tempus ire refertur, quo mundus in summa amaritudine versabatur; set lictera *è* est melior: nam etsi gratie tempus advenerit, hominum tamen malitia non cessavit, immo, dyabolica operante malitia, continuo de malo in deterius declinamus: enim *multi sunt vocati, pauci vero electi*. + +{Amara.} Ponit aliam qualitatem huius silvestris silve, id est mundi huius in prescitis, videlicet amaritudinem. Omnia enim dulcia, secundum physicos, sunt amica nature, amara e contra. In amaritudine summa miseria designatur, que in humana natura etiam tempore gratie reperitur. Ecce, temptatur apostolus Paulus, et dicit: *Et ne me extollat magnitudo visionis mee, datus est michi stimulus carnis mee, angelus Sathane qui me colafizzet. Propter quod ter rogavi Deum ut discederet a me, et responsum est michi: - Paule, Paule, sufficit tibi gratia mea, nam virtus in infirmitate perficitur -*. Vide in quanta amaritudine erat homo cui dicitur a Domino: *Tu eris michi vas electionis*. + +{che poco è più morte.} De naturali non intelligit - de qua Phylosophus dicit quod est ultimum terribilium; hanc enim sancti martires spreverunt, securi de resurrectione carnis; de hac dicit Apostolus: *Cupio dissolvi et esse cum Christo* - , sed de eterna, que vera et vere mors est. Unde facit comparationem de morali morte prescitorum in morali inferno, de qua Propheta: *Quoniam non est in morte qui memor sit tui*, subiciendo de morte eternali comparative: *In inferno autem quis confitebitur tibi?*, quasi dicat *nullus*. Et sane stulti peccatores ex verbis poete animadvertere debent quod moralis infernus parum distat ab essentiali, unde in malitiis suis gloriari non debent, nec in scelerum potentatu. + +{Ma.} Istud set excipit, quasi dixerit quis: - Est ne in hac silva aliquid boni? - Et respondetur quod sic. {Ma per tractar:} tractatus iste super posita materia revolvitur; {del bene chio vi trovai}. Contrariorum eadem est disciplina: nam, uno eorum cognito, cognoscitur et reliquum. Reperitur in hac silva Cayphas et Christus, et Nero, et Trayanus, et, ut paucis expediam, vitia et virtutes que in die iuditii in conscientia ventilabuntur. Et sane summum bonum in Christi cruce enituit, dicente Apostolo: *Absit a me gloriari preter quam in cruce Christi*, de quo poeta statim agit dum dicit: {Quando fu al piè dun alto colle giunto}, ubi intelligit de Christo reperto in illa silva perfida Iudeorum. + +{Dirò dellaltre cose che vho scorte.} De obscuritate, de asperitate, de fortitudine, de amaritudine silvestris silve, de quibus dixi vobis, iam dixit, et sic duo proponit se dicturum, videlicet de bonis et malis in silva repertis. Et de malis incipit agere, in universali quando dicit: {Ed ecco, quasi al cominciar dellerta}; in spetie vero, in tertio cantu ubi, incipiens ab universali defectu humane nature, videlicet a ianua originalis culpe, particulares defectus et culpas hominum subicit, et dicit: {Quivi suspiri, pianti e alti guai}. + +{Ego nescio bene referre quomodo in ipsam ingressus sum, +Io non so ben ridire comio ventrai. +tantum eram plenus sonni super illo punto, +tanto era pien di sonno in su quel punto, +quod ego veracem viam dereliqui. +che la verace via abandonai.} + +Secunda particula prime partis, in qua poeta, relicta artificiali narratione, secundum hystoriam ad naturalem revertitur. Ubi debemus attendere quod verba hec prolata in persona Dantis verba sunt Ade prothoplaustri nostri et capitis hominis viatoris. Ipse primum hanc silvam ingressus est in prevaricatione precepti, et ianuam originalis culpe fundavit omnibus de semine suo futuris. + +Dicit ergo: {Io non so ben ridire}, quasi dicat: scio dicere et referre, sed non plene, perfecte et clare. Quo enim pacto ratio, que naturaliter debet in homine tamquam nobilius principari, sensualitati cedat, et ipsi efficiatur obediens, in Adam fuit admirabile, qui paulo ante creatus fuerat cum illa perfectione rationis quam voluit ille qui in ipsum inspiravit intellectum, ut ipse de se dicit, in trigesimo cantu Purgatorii, per hec verba: {Questi fu tale nella sua vita nova} - vita, id est anima prebente vitam -{Virtualmente, chogni abito destro Avrebbe facto in lui mirabil prova}. Amplius raptus usque ad tertius celum, habuit scientiam superinfusam, unde expergefactus, visa Eva, dixit: *Hec est caro de carne mea* etc.. Quo ergo pacto, ne tristaret uxorem, prevaricatus sit preceptum Domini, consopita in ipso penitus ratione, et ipse nescit dicere, et nos nescimus ymaginari: scimus tamen quod peccavit. Unde ipsum peccatum dictum est quasi pellicatum: nam, relicta marita, id est recta et vera via, tortuosam et falsam sibi pellicem fecit; quod accidit in plenitudine sonni rationis oblite. comio ventrai: nam, pulsus de ortulo delitiarum in silvam mundi huius, ex ore Altissimi audivit: *In sudore vultus tui vesceris pane tuo et morte morieris* et reliqua que sunt in sacra Hystoria. + +{Tanto era pieno di sonno.} Significatio sonni multiplex est in sacris Licteris, in quibus legitur de sonno vite et de sonno mortis. Et sicut triplex est vita, videlicet corporalis, spiritualis et eternalis, ita triplex est sonnus. Et primus est vite, qui provenit ex natura, secundus procedit ex gratia, tertius exurgit ex gloria. De primo ait Dominus in Evangelio: *Dormite iam et requiescite*; de secundo sponsa dicit in Canticis: *Ego dormio et cor meum vigilat*; de tertio dicit Propheta: *In pace in id ipsum dormiam*. Et sicut triplex est sonnus mortis, ita triplex est mors, videlicet corporalis, spiritualis et eternalis. De sonno mortis corporalis dicit Dominus: *Lazarus amicus noster dormit*; de sonno mortis spiritualis dicit Apostolus: *Surge qui dormis et surge a mortuis et illuminabit te Christus*; de sonno mortis eternalis inquit Psalmista: *Qui dormit non adiciet ut resurgat*. A sonno mortis corporalis resurgunt omnes, a sonno mortis spiritualis resurgunt quidam, a sonno mortis eternalis resurgunt nulli, quoniam *omnes resurgemus, sed non omnes immutabimur*. Beati autem qui habent partem in resurrectione prima, quia in inferno nulla est redemptio, et *ideo non resurgunt inpii in iuditio, neque peccatores in consilio iustorum*. Porro sonnus mortis spiritualis tribus modis contingit: per negligentiam, per ignorantiam et per concupiscentiam. De sonno negligentie Salomon ait: *Usque quo, piger, dormis? Quando resurges? Paululum dormies et paululum dormitabis*; de sonno ignorantie dicit David: *Illumina oculos meos ne unquam obdormiam in morte*; de sonno concupiscentie idem Psalmista testatur: *Dormierunt sonnum suum, et nichil* etc. + +De hoc triplici sonno dicit Apostolus: *Hora est iam nos de sonno surgere*, quasi dicat: surgendum est a nobis de sonno negligentie, propter quod addit: *Quia propior est nostra salus, quam cum credimus*. Surgendum nobis est de sonno ignorantie; propter quod subdit: *Quia nox precessit, dies autem appropinquavit*. Surgendum est a nobis de sonno concupiscentie, propter quod dicit: *Non in commessationibus et ebrietatibus* etc., et ideo concludit et interponit ad omnia: *Abiciamus ergo opera tenebrarum* etc.. Homini quippe dictum est: *Sapiens eris, si te ipsum cognoveris*; ignoravit semetipsum Adam quando, ratione in ipso penitus dormiente, quod colligitur per verbum {pieno}, sensualitati factus est obediens. + +Aliqui, locum istum moralizantes, dicunt poetam uti antipophora et intelligere de tacito et imperpendibili ingressu pueri in adolescentiam, de qua Sapiens dicit: *Adolescentia et voluptas vana sunt*; et rursum: *Tria michi difficilia sunt et quartum est quod penitus ignoro*; et ipsum dicit: *Viam adolescentis in iuventute sua*, in qua furtim et quasi imperpendibiliter prolabitur in peccatum. Et licet textus ad hoc inflecti possit, sequentia non respondent; ideo ad generalem preassumpti thematis decurrendum est, relicta etiam naturalis sonni vestigatione que pertinet ad physicum: et Phylosophus librum edidit De sonno et vigilia. + +Et adverte, quia integumentis poeticis sepulcrum oblivionem perpetuam significat, sonnus temporalem; amplius vir rationem, mulier sensualitatem. + +{in su quel punto}, quo, gustato cibo vetito, prevaricatus est preceptum, in quo statim aperti sunt oculi eorum qui in statu innocentie, in pulcritudine puritatis, quasi dormiebant: et cognoverunt nuditatem suam, et sibi perizomata de foliis ficuum fecerunt ut tegerent nuditatem suam et pudenda. Et iste tam brevis puntus et instans temporis ianuam originalis culpe fundavit, super qua inscripta sunt illa terribilia verba: {Per me si va nella città dolente} etc.; per quam solus Christus non est ingressus et, secundum quorumdam opinionem, Virgo virginum gloriosa. + +{Chio la verace via.} Alia lictera habet: {che la verace via}, et erit tunc sensus quod tanta fuit potentia sonni, quod ipse dereliquit viam veritatis. Alia lictera habet in sensu quod in derelictione veracis vie plenitudo sonni interfuerit. Et utraque lictera bona est. Et hanc, supra, rectam viam nuncupavit, de qua dicit Dominus: *Ego sum via, veritas et vita*. Et sane preceptum factum Ade processit ab ordine caritatis, de quo dictum est in precepto: *Dominum Deum tuum adorabis et illi soli servies*. Voluit ergo Creator plenus caritate quod homo recognosceret eum in Deum et benefactorem suum, et ipse prevaricando despexit eum, et spernendo factus est rebellis. Via enim verax via intellectus est, cuius obiectum et finis, in quem vertit, veritas, et ipsa prima et absoluta veritas, ut alibi dictum est, Deus est. Falsa via illa est de qua poeta dicit: + +{E volse i passi suoi per via non vera, +imagini de ben seguendo false +che niuna promissione rendono intera.} + +Et hoc in cantu XXX secunde ubi, in comento quod edidi super ipsum, videbis glosam huius primi Inferni. + +{abandonai.} Banos Unni barones appellant, et nos Ytali bampnum preceptum superioris quod, sono tube premisso, voce preconis numptiatur; et eo usque processit, ut exules bannitos nuncupemus, quorum bona fisco banni, id est superioris, applicantur et incorporantur: unde qui spernit preceptum, bona sua bano donare videtur. + +{Tunc fuit pavescentia unum paucum quieta, +Allor fu la paura un poco queta, +que in lacu cordis michi erat perdurata +che nel laco del cor mera durata +in nocte quam ego passavi cum tanta pietate. +la nocte chio passai con tanta pieta.} + +Postquam poeta tam gentili quam hebreo populo ostendit Christum Deum et hominem, nunc ponit effectum talis visionis, scilicet quid inde bone spei utrique populo accesserit. + +Et dicit: {Allora,} tempore scilicet quo quotquot receperunt Ihesum pro messia, et quo gentilis populus, qui ambulabat in tenebris et umbra mortis, *vidit lucem magnam*, {fu la paura}, de qua supra satis est dictum, {un poco queta}. Phylosophico utitur temperamento, cum ex toto ab homine redempto pavor non fuerit excussus. Nam species humana per Christi crucem ad statum innocentie in quo creatus est Adam reintegrata non est, set in prelio magno derelicta ut proinde promereretur aureolam, dicente Domino: *Qui me diligit, tollat crucem suam et sequatur me*. + +{Che nel laco del core.} Sicut aque hinc inde cadentes in concavum locum lacum faciunt, ita cogitationes multe et diverse, cadentes in cor hominis, ponunt ipsum, quasi dubitabilium multitudine in corde questionante. Et est pulcer tropus. {mera durata.} Festinabat ad Christum recognoscendo malitiam ydolatrie, et repentine mortis dubitabat adventum, ne scilicet preoccuparet baptismum. + +{La nocte.} Ponit totum pro parte: nam hec nox vere habuit initium, ut asserit poeta in cantu XXX secunde partis, tempore Abrae, quo excepto omnis homo concessit in ydolatriam. Audi Beatricem ibi sic dicentem: + +{- Sì tosto come in su la soglia fui +di mia seconda età e mutai vita, +questi si tolse ad me, e diessi altrui -.} + +De hac nocte Sapientia nobis insinuat per hec verba: *Dum medium silentium tenerent omnia et nox in suo cursu medium iter perageret, omnipotens sermo tuus, Domine, a regalibus sedibus venit*. + +Quorum verborum proprietate triplex possumus cogitare silentium: primum in lege nature, secundum in lege Scripture, tertium in lege gratie. Indidit enim Dominus legem naturaliter in mentibus hominum ab ipso creationis exordio, geminum continentem mandatum, alterum affirmativum, de quo in Evangelio: *Quecumque vultis ut faciant vobis homines et vos facite illis*; alterum negativum, de quo in Tobia: *Quo tibi odis fieri, alii ne facias*. Sed lex ista ab initio siluit quando Cayn interfecit Abel: et sic factum est primum silentium usque ad Moysem, per quem suscitavit Deus testimonia in Iacob et legem posuit in Israel in duabus tabulis, altera continente dilectionem Dei, altera proximi. Sed lex ista siluit ab initio quando populus vitulum conflatilem adoravit: et sic factum est silentium secundum usque ad Christum qui, misertus, legem contulit scribens eam in cordibus hominum digito Dei. Sed lex ista silebit in ultimo cum revelabitur filius perditionis qui extolletur super omne quod dicitur, aut quod colitur Deus. Et forte iam vero silet, quoniam *superhabundavit iniquitas et refriguit caritas multorum* et vix est qui faciat bonum. + +Et sane in prima lege Deus contulit homini posse, in secunda nosse, in tertia velle: nam in prima contulit potentiam per naturam, in secunda scientiam per Scripturam, in tertia contulit voluntatem per gratiam. Premisit siquidem Deus naturalem legem, per quam convinceret trasgressorem nature, qui fortasse excusationem pretendit, dicens: - Cecidi quia stare non potui -. Sed tollitur excusatio, quia per documentum Scripture novit a malo declinare, sed noluit. Et ideo post utramque legem, tempore scilicet *cum nox culpe medium iter perageret, Omnipotentis sermo venit*, id est *Verbum caro factum est*, et contulit legem gratie, ut quod homo poterat per naturam et noverat per Scripturam, impleret per gratiam. + +Igitur, ut vides, Sapientia totum ire tempus suscepit pro nocte una, cuius extremam partem gentilis populus in adventu Redemptoris tenuit recognoscendo errorem suum. Que nox perduravit spatio quinque milium ducentorum triginta duorum annorum. Tum *ambulantibus in tenebris* - id est Gentilibus - *et umbra mortis* - id est Ebreis - *ortus est sol iustitie*. + +{chio,} species humana in preservatione seminis Ade, {passai}. *Passavi* scripsi super textum, ut ostenderem vicinitatem lingue florentine ad gramaticam: et sic continuabo, dignitate vocabulorum relegata. Et sane viatoris peregrinantis more loquitur: transitus siquidem est via universe carnis redeuntis in cinerem et continuo properantis ad resolutionem. {con tanta pieta,} id est cum tanta difficultate pietanda. Nam hominis miseria, ab antiquo veteratore delusa, Deum in eterno consilio movit ad pietatem. Et est pietas in Deo fons clementie et misericordie. Audi orationem Ecclesie: *Deus, cui proprium est misereri semper et parcere, suscipe deprecationes nostras et nos famulos tuos, quos delictorum cathena constringit, miseratio tue pietatis absolvat*. Amplius sancti Veteris Testamenti compatiebantur gentili populo. + +{Et sicut ille qui cum pulmonis respiratione fatigata +E come quei che con lena affannata +egressus extra pelagum ad litus, +uscito fuor di pelago alla riva, +se volvit ad aquam periculosam et respicit. +si volge allaqua perigliosa e guata.} + +Comparatione aliqua crebro poete utuntur, in quibus inter poetas palma datur Statio. Et est comparatio de natura tropi, quoniam assimilatio est rei ad rem et actus ad actum, pulcritudinis et facilioris intelligentie gratia: nam per scientiam visibilium, et contingentias, et actus manifestos comparatos ad invisibilia et spiritualia, ad aliqualem intelligentiam invisibilium pervenimus, ut hic liquet. Nam, ostenso contingenti actu eius qui procellam exstuantis maris nudus evasit in litore, qui illico ad turbines confragosos se convertit pavore conterritus, assimilat actui et statui mentis reverse de naufragio ydolatrie et peccati ad stabilitatem christiane fidei et penitentie virtutem; que, considerans statum mortis in quo ignorantissime dormiebat, ad considerationem talis status per admirationem sepe convertitur et in reconsideratione tremit et expavescit. + +Potest etiam dici quod hic sit figura que dicitur energia, que est imaginatio que actum rei corporeis oculis subministrat; et dicitur ab en, quod est in, et erge, quod est labor, id est laboriosa ostensio; et ipsa comparatio nota est. + +{E come quei,} id est simili modo quo naufragus procellis diu exagitatus, {che con lena}: lenam vulgariter appellamus illam ordinatam cordis refrigerationem que fit ventilatione pulmonis; {affannata}, laborum inculcatione nimium fatigata, ita ut ordinata respiratione uti nequeat; {Uscito fuori di pelago}: pelagum communiter mercatores altum mare vocant; {alla riva}, litus ad quem cum summa conflictatione et labore difficulter applicuit; {Si volge}, quodam naturali impulsu quo movemur ad considerationem et inspectionem periculorum magnorum, presertim quos evasimus; {allaqua perigliosa}, in qua ipse difficillima pericula passus est. Et communiter homines in procellis deprehensi et vovent, et iurant nunquam amplius se equori credituros; unde invaluit proverbium: *Improbe Neptunum accusat qui iterum naufragium facit*. {e guata}, obstupefactus admirans periculum mortis nuper imminentis quod evasit. + +{Sic animus meus, qui aduc fugiebat +Così lanimo mio, che anchor fuggiva, +se volvit retro ad respiciendum passum +si volse ad retro ad rimirar lo passo +qui non reliquit unquam personam viventem. +che non lasciò già mai persona viva.} + +Applicat et coaptat comparationem et similitudinem ad propositum et rem de qua agit proportione mirabili et propria. + +{Così lanimo mio.} Alia lictera habet: {la mente mia}. Prima proprius loquitur: nam intellectus humanus, dum consulit, animus vocatur; mens vero suprema vis rationis est et dicitur a mene, quod est defectus, in quos sepe incidit. {Che anchor fuggiva}, licet esset in loco tuto, propter reliquias pavoris: nam qui, persecutoris gladium fugiens, evasit in tuto, pallorem servat in vultu et tremorem in membris, atque ipsa pavoris impressio etiam dormientem in somnis adoritur. + +{Volsesi ad retro:} conversio animi ad posteriora, status preteriti consideratio. Naturaliter dici debet retro, sed propositio seu dictio ad apponitur gratia consonantie rithimi, et fit prothesis. {ad rimirare}, oculo considerativo quo sepe recogitamus mala que evasimus. Et remiratio est cum admiratione pensitatio. {lo passo:} locum quesiti ubi pondus est questionis que examinatur, amplius huius silve, ubi sunt opera iniquitatis. Et per istum passum omnis qui venit in lucem oportet quod pertranseat, quia *nemo sine crimine vivit*; at hic intelligit de statu ydolatrie. + +{Che non lasciò} de suo carcere et cathenis evadere originali peccato infectos, {già mai,} subaudi durante tempore ire, vel referas ad morientes in statu ydolatrie: nam iusti Veteris Testamenti, in Domino morientes, in sinu Habrae descendebant, expectantes Redemptoris adventum, et ibi nullam nisi damni penam patiebantur, que est carentia visionis Dei. {persona:} istud nomen de viatore predicatur qui in statu ydolatrie manens, vivens secundum extimationem suam, in observatione legis sue mortuus est; {viva:} ille vivit in via qui Christo vivit, quoniam illi beati sunt qui in Domino moriuntur; qui dyabolo vivit semper mortuus est. + +{Et ecce quasi ad principiare declivis +ed ecco quasi al cominciar dellerta +una parda levis et prompta multum +una lonza leggera e presta molto +que de pilo maculato erat operta. +che di pelo maculato era coperta.} + +Tertia pars principalis in qua, ostenso de reparatione hominis facta per Christum et de statu pugne in quo remansit humana natura ut proinde aureolam promereretur, nunc, post Christi paxionem, sub trium bestiarum figura ostendit que in deordinatione nature, quasi ordinata oppugnacula ex insidiis erumpentia, hominis rectum iter impediunt. Et siquidem libido carnis nimium delicate adolescentiam adoritur, que, sibi indulgens, nimium ardua difficiliaque recusat, hinc in sacris Licteris habemus: *Adolescentia et voluptas vana sunt*. Unde poeta carnis concupiscentiam in parda figurat: blandum quippe malum est. Succedit huic ambitio, iuventutis precipuum malum: nam dignitatum culmina per phas et nephas nititur extorquere, et eapropter in sanguinis effusione adeo delectatur, ut etiam a fraterno non abstineat et, quasi leo rugiens, territat omnes. Ceterum, cum senium, depositis voluptatibus carnis et incalescentibus vitiis iuventutis calcatis, consueverit celestia meditari, diabolus, lupino ritu, nocturnis eruptionibus tediosis insultibus debellatur: non quin omni etati astutia diaboli vero officiat, sed presertim nititur contra dies ultimos, in quibus una lacrimola potest ei animam quam possedit longo tempore auferre. Prior igitur libido recentes annos infestat, cui mundi pompa succedit, iuveniles exagitat annos; postremo veteratoris antiqui astutia, que seniles dies conficit, continuo presto est. + +Omnes vero antiqui glosatores dicunt belluas istas tria figurare peccata que communiter virtutum montem volentes ascendere impediunt: que vitia sunt radices omnium vitiorum, et emulantur omnibus virtutibus, omnisque boni inimica sunt. Prima bestia parda variis operta coloribus est et secundum eos luxuriam figurat, que maxime impedit adolescentes. Secunda leo est, qui superbiam representat et iuvenibus plurimum officit per appetentiam dignitatum; et sicut adolescentis motus ad concupiscentiam carnis inclinant et proni sunt in libidinem, sic iuvenis ad dignitates et status mundanos. Tertia bestia, secundum eos, lupa est, que figurat avaritiam propter eius famem inexaustam; et ipsum vitium maxime senescenti nocet, dicente Ieronimo quod omnia alia vitia cum homine senescunt, sola avaritia iuvenescit. Et ad firmandum hanc eorum sententiam qualitates, mores et naturas dictarum bestiarum similes et conformes dictis tribus vitiis et peccatis inducunt. + +Ceterum, cum moralis infernus pro autoris materia proponatur, non minus officere universitati viatorum videtur michi invidia, quam superbia, de qua poeta dicit: + +{La meretrice che mai dallospitio +di Cesare non torse li occhi putti, +morte comune e delle corti vitio;} + +et Oratius satirus: + +*Invidia Siculi non invenere tirampni +maius tormentum.* + +Et antiquum repetens malum, invidia Cayn occidit Abel, unde, ut supra dictum est, primum silentium factum est in lege nature; et amplius: *Invidia dyaboli mors intravit in mundum*. Multos insuper perdidit accidia, multos ira, multos gula peremit, et singulares et distinctos habent circulos in opere poete, in quibus culpe errantium puniuntur. Unde michi videtur quod illa oppinio, que vult tales bestias typum carnis, mundi et dyaboli ferre, sit melior et sine contradictione. + +{Ed ecco,} quasi dicat: emersis pueritia, in quodam naturali impulsu, qui respicit speciei conservationem, presto est lascivia carnis. Similiter et nascenti Ecclesie mollities carnis cepit officere, cum difficile foret valde assuetis delitiis rigorem penitentie suadere et altissime paupertatis dulcedinem cordibus imprimere. Amplius turpis Nicholaitarum heresis insurrexit, que surgentem Ecclesiam maculavit. + +{quasi:} diminutionis est nota, et magis intellectu quam verbo concipitur. {al cominciare dellerta.} Ertam dicimus proclive et acclive difficile ad scandendum. Hoc possumus moraliter intelligere in incipientibus virtutum moralium ardua et difficillima conscendere, quibus primum carnis mollities adversatur. At in preassumpto themate Ecclesie nascentis cunabula intelligemus: hanc in heremo quadraginta dierum ieiunio Christus ostendit superari posse, et magnus Iohannes in deserto, austeritate penitentie, cultum iri et subici posse demostravit. Post quem Paulus, Antonius, Maccharius, Honorius et alii heremite hanc carnis mollitiem edomari facile posse ostenderunt. Et licet, ut prefatus sum, multi glosatores collem ispidum et acclivem processui moralium virtutum attribuant, eo quod circa arduum difficileque versentur, tamen, quia sequentia tali sensui undique undique non respondent, continuative de Christo et Ecclesia oportet intelligere, cui conveniunt; cuius vita, in summa paupertate fundata, rigorosi et asperrimi montis huius speciem tenet. Ipse enim Ihesus volenti vite perfectionem habere persuadet, et dicit: *Vade, et vende omnia que habes, et da pauperibus, et sequere me qui non habeo ubi caput reclinem*. + +{Una lonza.} Hanc, ut dixi, pardam veteres glosatores vitio luxurie tribuunt; quam si petulanti Veneri solum concedunt, nimium se coartant, at si concupiscentie carnis et oculorum, sane intelligunt. {leggiera.} Qualitatum bestie huius aliquas ponit, primo dicendo quod levis et facilis est, et adeo quod latino sermone plene explicari non potest. {e presta.} Secunda qualitas pernicitatem et velociam cum aptitudine servitii ponit. Que qualitates in oculis Caronis ostenduntur, in quo, secundum paupertatem visionis mee, figuratur concupiscibilis appetitus; sunt enim carbones igniti, flammam circulariter emictentes: instabilis ignis est, levis et velox, et mire tales oculi conveniunt concupiscentie carnis et oculorum, de quibus hic poeta sentire videtur. {molto:} emphasis est, cum prestantia, et de quibus hic dicit, velocissima sint. + +{Che di pelo.} Ostendit in quo bestie huius vis potentiaque consistat per descriptionem pellis: nam in pilis, velleribus et capillis, in integumentis poete bona exteriora que dispensationi fortune conceduntur finguntur, et maxime ubi infra agit de vitiis avaritie et prodigalitatis, ubi sic dicit: + +{E questi surgeranno del sepolcro +col pugno chiuso, e questi coi crini mozzi.} + +Pili et capilli a nobis preciduntur sine dolore, et sic a sapiente bona fortune, in quibus carnis et oculorum concupiscentia revolvitur. + +{maculato.} Utitur more suo proprietate verborum: nam, etsi ad licteram pellis parde rotundarum macularum varietate respersa sit, secundum interiorem intellectum verba ostendunt quod malus usus exteriorum bonorum maculat animam. Et macule ille circulares sunt propter delectabilium usum in idipsum convertentium. Igitur pellis maculosa varietatem delectabilium secundum mollitiem carnis indicat manifeste: quorum pulcritudo et usus hominem allicit et, latenter corripiens eum, domesticus et civilis hostis, introrsus inpugnat. + +{era coperta.} Caro igitur bellue huius putris sub pelle picta delitescit et, sicut sub insidioso amo esca, occultatur. Hec omnia ad delitiam carnis et concupiscentiam oculorum pertinent: opertum siquidem quod intus latet tegit; bona enim momentanea, caduca et transitoria, propter apparens delectabile in eorum fruitione, exterius malum quod introrsus habent ascondunt. + +{Tempus erat principii matutini +Tempo era del principio del matino +et sol ascendebat sursum cum illis stellis, +e il sol montava su con quelle stelle, +que erant secum quando amor divinus +cherano con lui, quando lamor divino +movit primo illas res pulcras +mosse da prima quelle cose belle, +ita quod ad bene sperandum michi erat causa +sì che a bene sperare mera cagione +illius fere ad placidam pellem +di quella fera alla gaietta pelle +............................ +lora del tempo e la dolce stagione.} + +Ecce, poeta invenit bestiam importunam que ipsum sepe ad inferiora devolvebat. Nunc ostendit cuius auxilio ipsam superaverit, vel spem fecerit superandi. Et utitur cronographia, que descriptio temporis est et figura locutionis que per temporis descriptionem que in tempore facta sunt intelligit, et per ipsum tempus bonum quod ei assimilatur. Per ipsum quippe significatur adventus Christi tempus et initium Ecclesie primitive. + +Et dicit: {Tempo era}. Hinc collige de quo tempore poeta intendit: {del principio del matino}. Ut supra dictum est, poeta sub noctis unius decursu totum ire tempus expressit usque ad incarnationem Verbi Dei: tunc cepit aurora Dei, et presertim cum cepit predicare et miraculis ostendere deytatem. Nam, facta conversione aque in vinum, Iohannem evangelistam, virginem de nuptiis , vocavit in disciplinam, et ei et aliis qui secuti sunt eum artissimam paupertatem docuit observare, et carnis tenere munditiam. Tandem humilitatis et obedientie virtutem, ferendo lignum crucis in humeris et patiendo in ipso clavis affigi, pie volentibus ipsum sequi mostravit. Tandem, celebrato misterio paxionis, discipulos suos per totum orbem disseminavit ut ostenderent hominem crucifixum Deum: et factum est ut per eos *populus qui ambulabat in tenebris videret lucem magnam*. Bene ergo post noctem ignorantie tenebrosam hora matutina erumperet in lucem! + +{E l sole.} Ut in preambulis dixi, speculator operis huius ad temporum descriptiones et introductiones solerter advertere debet, cum sub ipsis multa lateat allegoria. Sol materialis inter visibiles creaturas multum habet de similitudine Creatoris: fons enim luminis est radius eius; totum implens mundum, ad ipso non recedit, et cum utroque simul calor procedit, ut iam dictum est; unde solem semper pro Christo in figuram recipimus. Et hic expedit considerare quod ante hominis creationem creatus est sol in signo Arietis, et equinoctium cum vere initium habuit. Sole existente in Ariete, Virgo gloriosa de Spiritu sancto filium Dei concepit, et, ut fertur, in revolutione annorum eadem die agnus Dei passus est, figuratus in agno pascali per Moysem iusso festivanter comedi. Consilia Dei in tantis misteriis quis enarrabit? Minor mundus homo est, in cuius creatione et reparatione, et figure et figurata pie et misericorditer precesserunt. + +{montava su:} a monte hoc verbum derivatur, quem de inferiori loco ascendimus. Alia lictera habet {saliva}, et utraque bona, sed hec pulcrior. Ponit igitur Arietis signum pro ascendente mundi in creatione sua: nam lux, peragens solis offitium ante solis creationem, cum Arietis signo de orizontis aspectu surgebat in linea equatoris. {con quelle stelle.} Ad licteram intelligi textus potest, sed anagogice per solem Christum intelligimus, per stellas apostolos in Ecclesia primitiva, qui, repleti lumine solis, id est doctrina Christi, et igne sancti Spiritus inflammati, mundum ad credendum Christum crucifixum verum et summum Deum perduxerunt. + +{Cherano con lui.} Quomodo ad licteram intelligi potest quin ante solis creationem creatum sit firmamentum cum syderibus suis? Respondetur quod totum illud tempus sex dierum pro unico accipitur, dicente Scriptura: *Qui creavit omnia simul, manet in eternum*; vel quia sic erant ut producta sunt instante sempiternitatis et predestinationis archano, dicente Evangelista: *Quod factum est, in ipso vita erat*. + +{quando lamor divino,} de quo Genesis primo: *Et Spiritus Domini ferebatur super aquas*; et ipse nexus est inter Patrem et Filium, pariter ab utroque procedens; et, secundum hoc, amor per h scribi debet hamor, cum formetur ab hamo. {Mosse,} sancto cooperante Spiritu, qui stabilis manens cum Patre et Filio dat cuncta moveri. Et hic queri posset cur Deus non fecerit mundum iam sunt centum milia annorum; similiter cur numerosioribus sideribus hemisperium nostrum ornaverit, quam oppositum; similiter cur ab oriente in occidens celum iusserit regirari, non e contrario; similiter cur unum solum mundum fecerit et non plures, et cur ipsum non maioris neque minoris continentie; similiter cur tali numero, et non minori neque ampliori, creaverit angelos similes. Et respondetur quod iste questiones empyrie sunt, id est divine, soli Deo note, de quibus intellectus creatus, sine Dei revelatione, rationem reddere non potest. {da prima:} unde Genesis primo scriptum est: *In principio creavit Deus celum et teram*, quod naturales phylosophi negant. {quelle cose belle:} motores, celum, sydera, planetas et elementa. + +{Sì che a bene.} Concludit quid eum fecerit bone spei ad victoriam contra pardam, quod anagogice debet intelligi ut supra dictum est. {sperare:} spes est quedam animi certitudo de futuro bono; {mera cagione:} causam prebebat, et quid statim infra dicit. + +{Di quella fera.} Audi quid de amore venereo dicat Guido de Cavalcantibus de Florentia in quadam sua cantilena in qua mirabiliter et physice de amore tractavit, et incipit: + +{Donna mi prega, perchio voglio dire +duno accidente, chè sovente fero +ed è sì altero, chè chiamato amore}. + +De hac fera poeta loquitur infra cantu sedecimo sic: + +{Io aveva una corda intorno cincta; +e con essa pensai alcuna volta +prender la lonza alla pelle dipinta}. + +Fere omnium animalium pulcritudo in pelle est. Homerus cyprigenam Venerem, scilicet petulantem, zona parde subcintam figurat, et Paridem huius animalis pelle fingit indutum: quicquid enim ad delectabile secundum carnem trahit, sub pellis huius picturata varietate velatur. + +{alla gaietta pelle.} Gaium dicimus quid letum et aspectu placidum et amenum movens in delectabile per concupiscentiam oculorum. Unde hoc nomine pro homine bono romana antiquitas utebatur, ut patuit in Gaio Iulio Cesare et in Gaio Mario. + +{Lora del tempo,} in qua precursor Domini, more rugientis leonis, clamavit in deserto penitentie rigorem tempus suum habere, et exemplo docuit penitentiam observari. Et Christus et eius discipuli summam paupertatem profexi sunt, et lascivientis carnis mollitiem posse superari ostenderunt. {e la dolce stagione,} scilicet veris, propter temperiem aeris: tunc enim germinantia germinant et pullulantia pullulant; tunc arbores, que yemis rigore quasi mortue speciem decoris perdiderant, turgescere incipiunt et frondes emictere, et aves, quarum species algidum frigus obriguerat, solari incalescentes radio, amoris carmina modulare incipiunt. Yems mistice tempus indicat ire, frigus vero fugam caritatis; ver tempus gratie, quo cepit humana natura, suco vitali resumpto, turgescere, frondescere et florere. Similiter alia que supra dicta sunt assimilare potes. + +{Et unius lupe que omnium gulositatum +E duna lupa che di tutte brame +videbatur honusta in sua macredine, +semblava carca nella sua magrezza, +et multas gentes fecit iam vivere tristes. +e molte genti fe già vivere grame, +ista michi porressit tantum gravedinis +questa mi porse tanto di gravezza +cum pavore qui exibat de suo aspectu, +con la paura che uscia di sua vista, +quod ego perdidi spem altitudinis. +che io perdei la speranza dellaltezza.} + +Ecce, ut supra dictum, tertium impedimentum viatori homini occurrens in itinere suo, pro quo movemur in oratione dominica orare ad Patrem et dicere: *Et ne nos inducas in temptationem, sed libera nos a malo*. Oramus ne nos inducat in bellum cum astutia dyaboli, que talis est, quod ei fragilitas humana sine Dei auxilio resistere non possit, aut, si induxerit, oramus ut nos liberet. Et, cum sit tante potentie, admirabile est quod fortitudo unius muliercule superet eum, dicente Gregorio in Moralibus: *Debilis est hostis qui non potest vincere nisi volentem*, sed hoc procedit a gratia Dei. Post triumphum Christi, diabolus prostratus, Ecclesiam iam surgentem de gentili populo, ut dictum est, cepit cum carnis mollitia debellare; et, cum parum proficeret, decem crudelissimis persecutionibus imperatorum propemodum confecit. Tandem, cum martirum virtute infime cresceret, suscitavit Arrium, Sabellium et alios heresiarcas qui in fide Christi errores disseminaverunt; quibus superatis peximum omnium Amahomet scismaticum nove legis introductione contra pietatem legis evangelice forti prelio armavit, cuius dyabolicum opus adhuc maiorem mundi partem in peximo tenet errore. + +Sive igitur velimus unicuique viatori carnem, mundum et dyabolum officere, sive Ecclesie, pro dyabolo auctor in processu lictere lupam introducit. Inpugnantes hanc sententiam textu autoris utuntur - nam, ubi in Purgatorio agit de vitio avaritie, dicit {Maledetta sie tu, antica lupa} etc. -, non advertentes quod in cantu VII huius prime autor Plutonem, secundum Gentilium apologos deum Herebi, lupum appellat. Similiter antiquus veterator in serpente figuratur, et serpens eneus, in heremo exaltatus in ligno, Christi servat ymaginem, Leo de tribu Iuda Christus est, et sanctus Petrus in sua canonica dyabolum leoni assimilat, dicens: *Quoniam adversarius vester dyabolus, tamquam leo rugiens, circuit querens quem devoret*. Naturalis hostis lupus est pecudum, ita ut, si de visceribus lupi cordule fiant et similiter ovium, et super istrumento musico apponantur, nunquam possunt ad consonantiam temperari; et si nocte caulas lupus fuerit ingressus, si mille ibi pecudes essent, occidit omnes: et scimus oves a Christo pastore bono Petro apostolo, quem suum vicarium relinquebat, tenerrime commendatas. Hinc apte poni in loco isto lupam pro singulari adversario humane nature michi placet. + +{E di una lupa,} quam in sequenti cantu auctor mortem appellat, eamque auctorem nostrum super litore fluminis asserit debellare, hoc est super receptione baptismatis, ratione qua dicat virginem parere impossibile et hominem crucifixum Deum fore. Unde cathecuminus ascendit usque ad flumen Lethes, ubi a comitissa Mathilda baptizatur. Et notabiliter femineo nomine Sathan appellat, tum quia, ut dictum est, non potest vincere nisi volentem, tum quia de muliere scribitur: *Non est astutia super astutiam serpentis, neque malitia super malitiam mulieris*. + +{di tucte:} emphasis est, id est nimia veritatis expressio, ut in Terentio: *Davus et ipsum scelus*. {brame.} Brama est ferinus appetitus ex diuturna fame proveniens et quasi rabidus. Et ista bestia, ieiunium timens, amplius vento pascitur, id est ventosis hominibus insidiatur in nocte itineri, et hominem, si fuerit assurectus, adoritur et, si vicerit, occidit eum et carne humana pascitur. Tales appetitus periculosissimi sunt, et hii figurant demones altissima ingenia superantes. Lupus solo contuitu vocem adimit, ut probatur in gentili religione. + +{Semblava.} Gallicum ydioma est, latine similabat. Nec mirum si Tusci plurimis habundant exteris vocabulis, presertim Florentini qui, per totum mundum discurrentes, sibi in quibusque viculis colonias faciunt. Ceterum, propter pontificatum et imperium multi advenientes de longinquis partibus, quedam nomina reliquerunt. Amplius latine lingue exponitores multa vocabula, tum ex greca lingua, tum ex aliis, cum latina commiscentes, nomina nova composuerunt, ut calomagna, nomen inditum optimo pomo, quod sonat calo grece bonum, et magnum latine, id est bonum et magnum, Similiter giorno, geos grece, latine terra, et orno latinum: dictum sic quia dies est ornatus terre. Sufficiant hec pauca diligentioribus studiis tetigisse. carca. Carica sermone caldaico, sive syro, latine salmaria sonat: nam simul veniunt ex India multi cameli honerati mercaturis. Unde sonat quod ista fera lupa supra vires honerata videbatur desiderio et rabie nocendi. + +{nella sua magrezza.} Macredo aliquando cibi penuria causatur; aliquando ab indigestione, vel mala digestione, ut apparet in habentibus caninum appetitum; aliquando ab anime tristitia et malenconia, ut ibi: *Spiritus vero tristis, ossa*; aliquando a cibi pravitate, ut patet in muscipula comedente lacertas; aliquando ex defectu stomaci; aliquando ex costellatione; aliquando a complexione: quere a phisicis. Nobis sufficiat quod comedit peccatum, quod est ipsum nichil, dicente Evangelista: *Et sine ipso factum est nichil*. + +{E molta gente.} Alia lictera habet: {e molti Genti}, et in idem recidit: nam gentiliter viventes sunt cibus demonum. fe già vivere. Large sume, cum vita peccatoris mors sit, dicente Psalmista: *Quoniam non est in morte qui memor sit tui*, id est in statu peccati qui memor sit tui. grame. Tropus est usitatus Ligurum lingua. Gramen siquidem erba est nociva, infructuosa, depauperans pingue solum et sata corrumpens: serpit enim per ventrem terre et occupat totum. Sic tristis et miser similis gramini corrumpenti terram. + +{Questa,} aliis duabus bestiis virtutum moralium cultu superatis, mi porse tanto di gravezza, scilicet ingenio, natura sua rerum naturalium causas vestiganti, {Con la paura.} Pavor est costernatio mentis et exaltatio istanti et inreparabili malo, etiam secundum opinionem. Unde cor tremit et fortius pulsitat, et sanguis et spirituales virtutes, ad cordis suffragium properantes, pallorem relinquunt in facie et tremorem in membris. {che uscia di sua vista}: pulcre, si ad intellectualem visionem referas! Magnus phylosophus est dyabolus, et ipse alibi dicit: {- Tu non pensavi chio loico fossi -}. + +Sepe alta et utilia sanctorum doctorum fidei christiane verba repetere, maxime ubi expedit ut hic, non puto vituperabile. Ecce, venerat gentilis populus ad flumina baptismatis, ut supra dixi, et quid dyabolus ageret, audi Aurelium Augustinum dicentem: *Quid illud fuit quod Iudeis sensum abstulit et sapientum mundi corda turbavit, nisi crux Filii, que sapientiam evanescere prudentum, et israeliticam fecit caligare doctrinam omnem? Namque sensum humane mentis excessit divini altitudo consilii, cum *placuit Domino per stultitiam predicationis salvos facere credentes*, ut mirabilior fieret constantia Dei ex difficultate credendi. Impossibile quippe videbatur omnino recipere quod creatorem omnium creaturarum in substantia veri hominis intemerata virgo peperisset, et quod, equalis Patri, Filius Dei, qui impleret omnia et contineret universa, furentium manibus comprendi, in quorum iudicio condempnari, et post dedecora illusionum cruci se permisisset affigi*, et reliqua. + +Visio ergo dyaboli, armata phisicis rationibus, videbatur inconvincibilis: intellectus siquidem angelicus, natura acutissimus est et humano longe celsior, cum humanus immixtus sit sensibus. Amplius dyabolicus intellectus memorie perpetue est, et in praticis expertissimus et vigilantissimus; et sicut spiritus Dei in rectam piamque scientiam sancta introducit ingenia, ita spiritus nequam prava ingenia in pertinacissimos errores impellit. + +{Chio perdei la speranza dellaltezza,} quoniam in fundamento simplicitatis fidei spes mea surgebat, qua Christum Deum putabam et summum bonum quod phylosophorum scole diligentissima vestigatione querebant. + +{Interim dum ego ruinabam in inferiorem locum, +Mentre chio ruinava in basso loco, +ante oculos michi se obtulit +dinanzi alli occhi mi si fu offerto +talis qui per longum silentium videbatur raucus. +chi per lungo silentio parea fioco. +Quando vidi istum in grandi deserto, +Quando vidi costui nel gran deserto, +- Miserere mei - clamavi ego ipsi, +- Miserere di me - gridai io lui, +- quisquis tu sis, vel umbra vel homo certus -. +- chiunque tu sii, o ombra o homo certo -.} + +Hic est secunda pars principalis huius primi cantus, in qua poeta agit de subsidio insperato contra certamina bestiarum, quod illi de foris advenit; in qua de sex agit, de quibus supra in divisione capituli dictum est. Et circa locum istum, multis oblicteratis que allegorice dici possent cumularique, quod de me est dicam. + +{Mentre:} istud interim, seu donec, ostendit quod nondum venerat in profundum, de quo dictum est: *Peccator, cum venerit in profundum peccatorum contempnit*. {chio ruinava.} Alia lictera habet {ritornava} et potest sustineri; prima tamen melior est et propinquior atque aptior intentioni auctoris, et comparat ruine statum relabentium in peccatum: astutia temptatoris fundamenta siquidem turis cuniculis subterraneis paulatim frangit usque quo in ruinam compellit. {in basso loco.} Locus vitiorum et ignorantie vere bassus, id est infimus, est, presertim error sui ipsius, quo nullus altius dici potest. + +{Dinanzi agli occhi.} Viatori ingenio duo sunt oculi, quorum dester bonum, sinister vero malum considerat; et rursum, dester viam moralium virtutum, sinister viam vitiorum, que vere sinistra est. Amplius dester moralem considerat phylosophiam, qua docemur bene vivere, qua dirigimur ad iustificationes; sinister naturalem: que, quia revelate scientie contradicit, in qua est notio veritatis, quod maxime querit intellectus humanus, sinister merito dici potest. Genesis, principium scientie revelate, nedum a phylosopho recipiatur, sed deridetur: sane tempore Averroys publicata est translatio Yeronimi sacrarum Licterarum de ebreo in latinum; quam cum legisset Averroys, loquendo de Moyse ait: - Bene locutus est rusticus ille; sed ratione non probavit -. Naturali ratione Dantes, hoc est humanum ingenium, et Virgilius, hoc est humana ratio et intellectus agens in effectu, idem sunt, ut ostensum est in preambulis: duo scilicet rationalis anime operativa principia. Operative virtutis actus est causas querere, quod spectat ad ingenium; rationis est elicere ex collatis causis veritatem. Unde semper ante oculos ingenii ratio est; sed que studio et diligentia phylosophorum et poetarum in scriptis posita est, et ideo sibi surgit, quasi de foris de novo adveniret. + +{mi si fu offerto:} prosopopeia est, seu etopeia, que species est prosopopeie; et est introductio alicuius ad loquendum, et dicitur prosopopeia a prosopo, quod est persona, et poio-pois quod est fingo-fingis. Et est confirmatio, seu conformatio nove persone, etiam si res inanimata introducatur ad loquendum, ut illa: *Nux ego iuncta vie cum sim sine crimine vite*. Ceterum, ubi sermo ad rem inanimatam dirigitur, potius erit apostropha, ut: *O lapis*. + +{Chi per lungo silentio,} id est talis qui. Et adverte: quomodo dici possit Maronem tanto tempore sub silentio latuisse, quandoquidem Servius et Donatus et multi alii viri eruditissimi ipsum commentaverint? Respondetur tales sensum allegoricum nequaquam plenarie tetigisse, quod plene noster poeta fecit. {parea fioco:} pulcre et apte! Nam raucus, an aliquid de prope exauditur, a longe minime: de prope et in fronte, hystoria et licteralis sensus adest; in longinquo, allegorica intellectio reperitur in phylosophis. Maronis sensus nobilior ante nostrum poetam siluit; qui ostendit Virgilium ignoranter, dum ageret de Augusto, quedam fidei christiane secreta vaticinasse misteria. Unde in vigesimo primo Purgatorii Statius dicit: + +{- Al mio ardore fur seme le faville, +che mi scaldar, della divina fiamma +onde sono alluminati più di mille -;} + +et rursum: + +{Ed egli a lui: - Tu prima minviasti +verso Parnaso a bere nelle sue grotte +e poscia appresso Dio mi alluminasti -} etc. + +Et sane dictum mirabile videtur, quod altissima Maronis misteria usque ad huius poete tempora, quasi visui longissima, nondum oculo intellectus apprehensa sint, neque ingenii viribus excogitata, vel de profundo suo in faciem ducta. + +{Respondit michi: - Non homo, homo iam fui, +Risposemi: - Non homo, homo già fui, +et parentes mei, fuere longobardi +e li parenti miei furon lombardi +et mantuani per patriam ambo et duo. +e mantovani per patria ambo e dui. +Natus sum sub Iulio, quanquam fuissem tarde, +Nacqui sub Iulio, anchor che fosse tardi, +et vissi Rome sub bono Augusto, +e vissi ad Roma socto il buono Augusto, +tempore deorum falsorum et mendacium. +al tempo delli dei falsi e bugiardi. +Poeta fui, et cecini de illo iusto +Poeta fui, et cantai di quel giusto +filio Anchisis qui venit de Troya +figliuolo dAnchise che venne di Troya, +postquam superbus Ylion fuit combustus -. +poi che l superbo Ylion fu combusto -.} + +Alia lictera habet: {Ed egli a me}, et tunc subauditur respondit; et utraque bona. Et adverte quod, quotiens poeta perifrasi, id est circumlocutione, utitur, semper sub ea aliquid singulare misticum ascondit; quare diligentissime animadvertende sunt. Et sane Virgilius prius ad interrogata de persone qualitate respondet, deinde per quinque signa se manifestat sine proprii nominis prolatione. + +Et dicit: {Resposemi: - Non homo, homo già fui -}. In istis tribus ternariis poeta, ut dictum est, perifrasi utitur; et Boetius in principio: *Pene caput tristis merserat hora meum*; tristis enim hora mors dicitur. Et fit circumlocutio aut causa ornatus, aut causa devitande turpitudinis, aut causa amplioris significati; et dicitur a peri, quod est circum, et frasis, quod est locutio. Dubitatur tamen cui colori conrespondeat: nam penes Ciceronem tres propemodum similes sunt colores, videlicet circuitio, translatio et significatio. Circuitio est cum rem aliquam circumscribimus, ut animal rationale, id est homo, et tempus tenebrosum, id est nox. Translatione utimur multis modis, sed inter cetera hec est translatio, ut dicit Cicero: *Mater tua cotidianis nuptiis gaudet*, et talis est circumscriptio meretricis. Significatio est cum loco nominis circumscriptio ponitur, ut: Sophronisci filius me docuit, id est Socrates. Ad hec dicimus quod periphrasis idem est quod circumlocutio, vel circuitio. Si tamen talis circumscriptio fiat causa derisionis, dicitur significatio et non periphrasis. Item potest contineri sub traslatione, si sit ibi transumptio. + +Amplius in versibus istis quam plures figure concurrunt: nam est in ipsis sinatrismos, id est congregatio, et fit quando multa sub una colligimus narratione; est et lepthologia, que fit quando res singule subtiliter inducuntur; est et ausesis, que interpretatur amplificatio; est et epytrocasmos, id est prolixe sententie brevis explicatio; est liptote, que fit cum minus dicimus et plus intelligimus, et convenit cum colore qui dicitur diminutio, ut: iste non parum legit, et non nullus homo legit, id est aliquis homo legit; eique contradicit yperbole, cum plus dicitur et minus intelligitur. Hec pauca hic pro toto opere dicta sufficiant. + +Et veniamus ad textum, qui in sui principio ad petita respondet, et dicit quod fuit homo, sed non est: relinquitur ergo quod sit umbra hominis. Cuius intellectus interior subtilis est, et fundatur super textu Phylosophi, qui dicit *Qui iubet principari rationem, iubet principari Deum et leges; qui adicit et hominem, adicit et bestiam*, intelligendo pro homine sensualitatem et concupiscentiam carnis et oculorum: unde Caron, licet demon appelletur, tamen in humana effigie figuratur. Fundatur super textu Oratii, qui dicit in Odis: + +*Ubi Martius Tullus et Ancus, +pulvis et umbra sumus,* + +intelligendo pro umbra rationalem animam. Umbra siquidem in integumentis semper accipitur pro ymagine veritatis: unde anime a corpore separate, licet corpore careant, tamen ferunt hominis ymaginem in umbra. Unde alibi poeta dicit: {Pur che la terra che perde ombra spiri} etc.: et ista Christus fuit, qui est ipsa veritas. Phylosophi habuerunt ymaginem veritatis; unde in trigesimo secunde partis poeta de phylosopho dicit: + +*Ymagini di bene seguendo false, +che niuna promissione rendono intera*. + +Et in eodem capitulo videtur velle sentire quod homo, relicto cultu veri Dei, similis factus sit iumento: quod patet in eo quod Semiramis, in qua sensualitas figuratur, legem tulit quod unicuique liceret in venere quod liberet. Pietas tamen, compatiens ignorantie hominis viatoris, excitavit ingenia phylosophorum ad inventionem moralium virtutum, ut ipse noster poeta intelligere videtur, dum dicit: + +*Coloro che ragionando andaro al fondo, +saccorser desta innata libertate; +però moralità lasciaro al mondo;* + +ut de Aristotile constat in Ethicis. Ex preassumptis concludere possumus quod ante inventionem moralium virtutum homo, sequendo propria paxiones homo fuit sensualiter vivens, sequendo concupiscentiam carnis et oculorum; post inventiones virtutum, vivendo secundum spiritum et rationem, factus est umbra hominis in sapientibus mundi, id est ymago veritatis. + +Et sic, meo videre, propter sequentium verborum consonantiam textum poete intelligi debet; licet etiam, et fortasse non male, dicere possimus quod Adam in statu innocentie fuerit homo certus et perfectus, post peccatum vero remanserit hominis umbra. + +{E li parenti miei furon lombardi.} Artificiose procedit, et incipit ante omnia ab habitu et gestu grecorum phylosophorum qui, spernentes exteriora bona, barbam et capillos nutriebant, et in crinibus dispensationem temporalium bonorum, secundum praticum intellectum, recipiebant, non se privantes ex toto hominis fortuna, quoniam dicit Phylosophus: *Non enim natura hominis per se sufficiens ad speculari, sed oportet corpus sanum esse et habere cibum et ceterum famulatum*. In barbe longitudine, quoniam in ipsa discretio sexus est, subtiles et longe tempore excogitatas rationes, secundum intellectum speculativum, sumebant; unde in primo cantu secunde cantice poeta noster, inducendo in Cattone romano ymaginem honesti boni, sic ait: + +*La barba lunga e di pel bianco mixta +avea, e i capelli il simigliante, +de quali cadeva al petto doppia lista,* + +in albo pilo figurando antiquorum opiniones receptas in scolis phylosophie, in nigris modernas. Longobardi antiquitus a quodam divinatore nomine Godan dicti sunt Longibardi, et ab isto vocabulo poeta sumit gestum phylosophorum. Parentes Poete fuerunt Virgilius, quidam optimus lutifigulus, et Maya; que nomina, licet ad phylophorum inventa coaptari possint, proprius tamen ad poesim, quamquam ad bonum et perfectum poetam spectet omnis phylosophie plenam habere notitiam. Maia una de Pliadibus fuit et mater Mercurii, cui datur eloquentie laus, sicut et Baco: nam sydus eius eloquentiam infundit. Fictio ad Apollinem spectare videtur, et ad ipsum reduci potest opus figuli. Et sane poetarum doctrina debet esse delectabilis et repleta sapientia, dicente Oratio: *Nam prodesse volunt et delectare poete*. + +Vel in Maia mathesis longa figuratur, in Virgilio lutifigulo inventio hominis secundum intellectum, ut infra dicetur. + +{E manthovani per patria ambo e dui.} Ambo et duo verborum inculcatio est; tamen ambo, quia conveniunt phylosophi et poete, duo vero, quia sunt scientie separate. Et per quinque signa Virgilius autori se manifestat: et primo per locum nativitatis, quia mantuanus, que est civitas Lombardie; secundo per tempus quo natus est, quia sub Iulii Cesaris dominio, cui tunc per senatum decreta erat utraque Gallia; tertio per locum ubi studuit et vixit, quia Rome; quarto per offitium quod sibi suo studio et diligentia comparavit, quia poeta. Sed quia Maronis tempore multi insignes claruerunt Rome, inter quos Ovidius, Arpinas et Oratius venusinus, quintum subnectit signum, videlicet: ipse fuit qui cecinit de Enea. Resumpto primo signo circumlocutionis, scire debemus quod mathesis breviter pronumptiata scientiarum complexum notat erga totum quod homo secundum propria naturalia sui ingenii potuit invenire; si vero pronuntietur longo yatu, omnem scientiam magie comprendit; unde versus dicit: *Scire facit mathesis, sed divinare mathesis*. + +Et ne repetamus quod dicturi sumus suo loco de Mantho filia Tyresie, que locum elegit ubi civitas Manthue condita est, sufficiat hic breviter dicere quod poeta vult de arte nigromantie multa principia naturalis phylosophie manasse. Fertur autem quod Zoroastres, rex Battrianorum, invenerit nigromanziam, et ipsum eumdem vigintimilia versuum in scriptis reliquisse. Unde dictus est Hermes triplex, rex, phylosophus et propheta; et Phylosophus Hermetem *patrem phylosophorum* appellat. Ceterum in nominis prolatione vulgariter facta, poeta tacite contra mundanam invehit sapientiam, quam vanam appellat: Mantho vana. Et iuxta intellectum talem, Mayam pro scientia nigromantie que femina est, et figulum pro hominis invento poterimus ponere. + +{Nacqui sub Iulio anchor che fosse tardi.} Secundum Servium et Donatum et alios commentatores Virgilii, ipse Maro natus est in comitatu Mantue in vico Andes, cui hodie dicitur Piectola, Marco Crasso et Pompeo Magno consulibus. Sanctus Gregorius in Moralibus dicit quod quoties licteralis intentio substineri non potest, quod tunc ad allegoricum sensum decurrendum est. Hoc vere ad licteram sustineri non potest, ut vides, licet quidam voluerit quod per idem tempus, quo predicti consulatum tenebant, Iulio Cesari utramque Galliam senatusconsulto fore decretam et, ut sic, natum fore sub Cesare. Verum, volendo sensum allegoricum ponere, Cesar vi bellorum sibi orbem terrarum subegit: unde imperium Cesaris violentum transfertur ad imperium dyaboli deceptivum. Et huic sensui bene convenit quod phylosophie reperitio tarde fuit, cum omnium Grecorum primus Tales Milesius ceperit naturalia vestigare, qui floruit tempore quarte etatis, que cepit a David anno quadringentesimo septuagesimo secundo; tempore etatis quinte, que cepit a trasmigratione septuagesimo secundo, floruit Pictagoras, et centesimo et quinquagesimo primo, floruit Ypocras, Democritus et Socrates, magister Platonis. Tarde igitur a discursu annorum mundi nata est phylosophia. + +{E vissi ad Roma.} Inventio scientiarum diligentie Grecorum datur; earum vero perfectio et expolitio latino acumini, romano presertim, quod inventa Grecorum meliora fecit. Vivere scientiarum est ipsarum exercitium. + +{socto il bono Augusto,} sub quo armorum tumultus, clauso Iani templo, longo tempore conquievit, et scientiarum studia plurimum viguerunt. Multi enim insignes phylosophi, hystoriographi, poete et rectores claruerunt per eos dies: nam in eius initio Cicero et Marcus Varro, doctissimus romanorum, floruerunt; Mecenas, et Virgilius, et Oratius, et Ovidius, et Tucca, et Varo insignes celebrantur. Tunc natus est Christus, qui *stultam fecit sapientiam huius mundi*; unde bene fingitur decessisse Maronem. + +{Al tempo delli dei falsi,} et, sicut dixi, principante perditionis auctore, qui pro Deo a gentili stultitia voluit adorari. Et est falsitas immutatio veritatis tum facto, tum dicto decipiendi intentione. {e bugiardi,} quoniam, veritatis ex toto inimici, verum proferre non possunt. Et inter falsitatem et mendacium hoc distat: quod mendacium est sermo fictitius et contra mentem proferentis, illudendi vel fallendi gratia conceptus, menda macula est; falsitas est colorata immutatio veritatis in dicto vel facto. + +{Poeta fui.} Circa hoc quidam de tribus agunt: et primo querunt unde tale nomen advenerit, secundo quale sit poete officium, et quid promeruerit honoris. Circa primum, contra poesim obloquentes dixerunt tale nomen derivasse ab antiquo verbo poio-pois, quod tantum apud gramaticos sonat, quantum fingo-fingis. Et fingo plura recipit significata, quia aliquando stat pro componere, aliquando stat pro ornare, aliquando pro mentiri, aliquando pro altero signo. Qui invidia poesim vilificare nituntur, dicunt a mentiri nomen poete inditum fore, quasi poetare et mentiri sit idem, dicentes poetas Platonis sententia de urbibus fore pellendos. Rursum allegant quod scribit Yeronimus ad Damasium papam, dicens: *Carmina poetarum sunt cibus demonum*. Adiciunt verba Phylosophie ad Boetium, ubi dicit: *Quis - inquit - has scenicas meretriculas ad hunc egrum permisit accedere, que dolores eius non modo ullis remediis foverent, verum dulcibus insuper alerent venenis?*. + +Circa hec scire debemus quod, postquam Grecorum antiqui animadverterunt, ordinato celorum motu et temporum vicissitudine atque aliis evidentissimis argumentis, unum fore qui ratione perpetua predicta ordinaret, talem Deum et Dominum vocaverunt, eique templa et sacerdotes ordinaverunt, et sacra fieri constituerunt in quibus laudes tali deo convenientes et deprecationes fieri deberent; et, cum inconveniens esse decernerent verbis vulgaribus et communibus exorari, elegerunt qui tali Deo digna verba proferrent, quos sacerdotes appellaverunt. Et quia oportebat in talibus verbis altissima misteria divinitatis includere, elegerunt sapientes qui ea componerent velate, ne eorum notitia vulgo ignaro sordesceret. Qui modus loquendi exquisitus apud antiquos Grecos dictus est poetès, quod latine sonat exquisita locutio: unde poeta dicitur prolocutor exquisitus. Talium verborum inventores et compositores apud Grecos primi fuere Museus, Linus et Orpheus. Unde apud Phylosophum dicitur primos omnium theologizasse poetas. Et, quia in eorum metris divina tractabant, etiam theologi, ut dictum est, appellati sunt. Horum stilus a stilo prophetarum pene non distat, cum prophete sub integumentis locuti fuerint. Verumtamen prophete, sancto Spiritu dictante, locuti sunt; poete, viribus ingenii ascondentes sub apologis, palliabant quod verum extimabant. + +Offitium poetarum fuit, sub fabulis et ornatu, elocutione verborum ascondere veritatem. Et sane Gentiles, veram religionem ignorantes, scienter in fictionibus suis secreta eius ascondere minime potuerunt, ut accidit Cayphe, qui dixit: *Expedit unum mori pro populo, ne tota gens pereat*. Idem simili ignoratione videtur dixisse Virgilius dum dicit: *Unum pro multis dabitur caput*. + +Amplius poete non solum theologi, sed etiam exaltatores heroum, quorum opera factum est ut civitates conderentur et legali iustitia servarentur, fuere, et succensores etiam severissimi vitiorum et commendatores virtutum. Unde pro eorum laboribus actum est ut triumphantium similitudine corona lauri donarentur et perpetua fame viriditate florerent. Nec extimari debet gravitatem senatoriam hoc sine iusta et perpensa ratione indulsisse poetis, quod et Magno Pompeio, et Iulio Cesari, et Publio Cornelio Scipioni, et aliis illustribus principibus concesserunt. + +Superest ut calumpniantium argumenta inania doceamus: et quod Platoni placuit de poetis in suo De republica ostendamus. Et sane per dies Platonis, ante et post, ac etiam Rome, perseveravit quedam species poetarum comicorum qui, ut divitias de populi stultitia venarentur eiusque favore, comedias de deorum gentilium adulteriis componebant, que recitabant in scena. Et erat scena domuncula in centro teathri, in cuius circuitu mares et femine conveniebant, non solum audiendi gratia que recitator dicebat, sed ut actus mimorum fabulam effigiantes viderent: nam, dum recitator comedie in pulpito loqueretur, de domuncula extemplo egrediebantur larvati mimi qui recitata actualiter effigiabant, et actus tales enormes et impudici spectantes ad luxuriam excitabant; unde mores boni corrumpebantur, ad inhonestatem discurrentes. Tales ex urbibus, tanquam hostes pudicitie, depellendos Plato iudicavit. Nec putet quisquam ipsum de Homero sensisse, quem *patrem omnis virtutis* civiles leges appellant; neque de Solone, qui in extremis dierum suorum ferventissime poetice studuit. Neque quisquam mentis sane poterit extimare de Marone cogitasse, Oratio et Iuvenali, acerrimis dampnatoribus vitiorum. + +Verba Ieronimi veritate nituntur; verumtamen, si que figurat de gentili muliere, que voluerit iudeo matrimonio copulari, recte intelliguntur, apparebit sensisse Ieronimum quod, turpis et vitiosis poetis de aliorum cetu depulsis, boni tamquam purgati remanerent. Attamen, ut ipse vult ibidem, religiosi non debent, sacris relictis libris, studere poetis, at, cum in illis debitum tempus impenderint, si honestis et utilibus poetis operam dederint, in sanctum Spiritum non peccabunt. Nam et Fulgentius episcopus librum Mithologiarum edidit, et Aurelius Augustinus, hereticorum singulare oppugnaculum, vigilanter poeticis studuit et in suis libris numquam Virgilium commemorat sine laude speciali. Et ipse Ieronimus poetarum carmina memorie commendavit, et in prologo Hebraicarum questionum totus terrentianus invenitur, sepe Homerum, Virgilium, Oratium et Persium assertores suos facit, et in epistola quam scribit ad Augustinum inter illustres viros poetas commemorat. Apostolo fastidium non fuit, in Ariopago disputando, uti testimonio Menandri comici dicendo: *Corrumpunt bonos mores colloquia prava*. Et in Actibus apostolorum rursum alibi allegat Epymenidis poete versum, dicens: *Cretenses semper mendaces, male bestie, ventres pigri*. Amplius Dionisius, eius discipulus, in libro Angelice ierarchie sic ait: *Etenim valde artificialiter theologia poeticis sacris formationibus in non figuratis intellectibus usa est, nostrum, ut dictum est, animum relevans, et ipsi propria et coniecturali reductione providens, et ad ipsum reformans anagogicas sacras Scripturas* et reliqua. Ipse etiam Ihesus multa in parabolis locutus est stilo comico conformia. Ipse etiam Paulo terrentiano usus est verbo, dicens: *Durum est tibi contra stimulum calcitrare*, non ut a Terrentio disceret qui nichil ignorat, sed ut ostenderet poetarum inventa despicienda non fore. + +Verba Phylosophie in Boetio ratione procedunt quod animadverterat patientem letargum, communem morbum mentium illusarum, inani suffragio inerere; unde hominem, qui ab se veri cognitionem depulerat, neque remedia opportuna querebat debite consolationis, sed que compassionem gignerent sua audientibus infortunia - atque in hoc vere phylosophantibus iniuriam faciebat, quorum est officium sanare, non adulari paxionato -, merito corripit et castigat. Eo igitur loco Phylosophia comicorum adulationes detestatur, et tales Musas *meretriculas scenicas* appellat, quoniam questus gratia mentibus infirmis applaudere conantur; ac si dicat: *Culpa mallei non est si faber ipsum potius ducat ad formationem gladii, quam vomeris*. Nam tales comici altissimam et nobilem poesim ad scelerata ludibria traducebant. Hoc videtur ibi Phylosophia sentire dum dicit: *Abite Sirenes usque in exitium dulces, et hunc Musis meis curandum relinquite*, hoc est Musis canentibus veritatem, quasi velit alias esse Musas comici et elegiaci, et alias satiri et tragedi. + +Et sic concludi potest poesim esse exquisitam prudentum eloquentiam canoris versibus traditam. Et, ut sic, maximus poeta David fuit, Isaias et Ieremias, quorum volumina hebraico metro constat esse composita. De qua, quid sit, Iohannes Boccaccius libro quartodecimo Genealogie deorum sic ait: *Poesis enim, quam negligentes abiciunt et ignari, est fervor quidam exquisite inveniendi atque dicendi, seu scribendi quod inveneris. Que, ex sinu Dei procedens, paucis mentibus, ut arbitror, in creatione conceditur, ex quo, quoniam mirabilia sit, pauci semper fuere poete*. + +{e cantai.} Nobiles Grecorum iuvenes nescire canere sibi ad ignominiam deputabant, et fydibus armoniam modulare; et talibus mellicis sonis in conviviis utebantur. Sic apud Virgilium Yopa solis et lune canebat errores, deque prime etatis hominibus, et que talia. Non ut nostris temporibus videmus puellas inhonesta et turpia decantare, ut torpentem excitent venerem, vel etiam que vanissima et ab omni veritate remota lire temperamento concinunt ioculares quidam, persimiles comicis quos pellendos ex urbibus Plato decrevit, in area Sancti Martini, ubi magnus colligitur numerus proditorum. Et adverte quod versus poetarum ita ad organum et ad liram decantabantur, sicut psalmodie prophete. + +{Di quel giusto figliuol dAnchise.} Per opus suum in lingua latina vulgatissimum ostendit se fuisse Virgilium. Ad locum istum allegorie mirabilis aperiendus est oculus: nam, licet Maro, ut alluderet Augusto qui materna origine de magno proditore Enea venerat, poetando semper illi pii adiecerit epyteton, atque etiam alicubi per Ylioneum dicere faciat: + +*Rex fuit Eneas nobis, quo nec iustior alter, +nec pietate fuit nec bello maior et armis,* + +constat tamen, referente Darete et approbantibus Servio, Donato et aliis commentatoribus Virgilii, Eneam fuisse patrie proditorem. Noster vero poeta, christianus et veritatis cultor et amator, non sine misterio de tali mendatio fabulatur. Cum igitur, hac ducti necessitate, ad sensum allegoricum compellamur, oportet de artificiosa hystorie narratione aliqua proponere que nobis ostendant quid ea via agamus. + +Et utique, secundum Maronem, genitus fuit Eneas ex alma Venere et Anchise iuxta Simoentis fluminis undas; et hic multa intermedia per transitum relinquentes, de insula Trinacline a Virgilio missus in mare, procellarum impetu exagitatus, ad litora Cartaginis impulsus et naufragus a Didone benigne receptus est; ubi, eiusdem delitiis emollitus, tandem in suos venit amplexus, ibidemque, a Didone rogatus troyanum bellum proferre in medium, Creuse obitum, Ylionis excidium et eius fugam cum patre Anchise et Ascanio filio compendiose narravit. Tandem, deorum penatum monitu a Didone recedens et rursum mare repetens, ante quam ad hostium Albule applicuisset, Palinurum, sue navis magistrum, amisit et Cayetam nutricem sepellivit. Tandem, Albule ingressus fauces, ad Euandrum regem in Aventino applicuit; et deinde ad Latinum, Laurenti regem, cum ramis olive pervenit. + +Latino uxor erat Amata, que soror erat Venilie, Dauni, Ardee et Ruthulorum regis, uxoris, quibus filius erat Turnus. Et Latino ex Amata unica filia erat nomine Lavina, quam Amata Turno, nepoti suo, promiserat in uxorem, sed ipsam Latinus deorum iussu Enee desponsavit. Hinc bellum atrox et pertinax inter Turnum Eneamque exoritur, et utrique ex Italis auxilia obvenerunt: Enee favit Pallas, Euandri et Carmentis filius; Turno Camilla, virgo pernix et sagittis edocta, que filia fuit Metabi, Privernatum regis. In belli diuturnitate Pallas a Turno occiditur; Nisus et Eurialus, milites Enee, nocturno bello adorientes turnanos, magna tamen prius hostium cede parata per eos, tandem a ducibus Turni in aurore ortu ambo pariter trucidantur. Camilla virgo extinguitur in prelio, et tandem Turnus, Enee manu percussus, interiit. Eneas Lavina coniugio potitus est: inde irascens, Amata laqueo se suspendit. Moriens Eneas duos reliquit heredes: Ascanium, quem tulerat ex Creusa, et Silvium Postumum, quem sibi post mortem peperit Lavina. + +His prelibatis, quid de Marone mistice comicus noster senserit videamus. Et sane Anchises interpretatur habitator excelsi, et is est de quo Valerius Soranus, poeta gentilis, sic locutus est: + +*Iuppiter omnipotens, rerum regumque repertor, +progenitor genitrixque deum, deus unus et omnis,* + +rerum scilicet omnium pater et conditor. + +Alma vero Venus est que castis preest nuptiis et sacramento matrimonii. Neque fortasse, propter aliqua que statim dicentur, male dicemus almam Venerem sancti Spiritus sponsam Virginem gloriosam, dicente Isaia: *Ecce alma concipiet et pariet filium* etc.. Nec sane intelligentibus nomen Veneris erit orribile, ut vulgus existimat. Due enim sunt Veneres, etiam secundum Gentiles: una casta scilicet et pudica, que honestis amoribus preest, et hec fertur uxor esse Vulcani; alia turpis et incesta, petulans, id est voluptuaria, libidinum et lascivie mater, duos habens filios, Cupidinem scilicet et Hermafroditum, de qua noster poeta dicit: + +{Già si credecte il mondo in suo periclo, +che la folle Ciprigna} etc. + +Et sicut due sunt Veneres, ita et duo sunt Amores, quorum alter bonus et laudabilis et pudicus, quo amantur sapientia et virtutes, alter lubricus, vituperabilis, impudicus et mollis, et libidinis sceleste inventor et cultor. + +Prosequendo propositum, Eneas quasi enos demas, id est habitator corporis, interpretatur: hic est spiritus et intellectus humanus corpus nostrum informans. Et sane homo secundum corpus filius est Veneris, secundum intellectum filius est habitatoris excelsi. Homo enim secundum animam rationalem factus est ad ymaginem et similitudem Dei, per carnem vero ex traduce, servato ordine naturalis processus, et semine Ade procedit. Hic iuxta undas Simois gignitur: nam Simois dicitur a sym, quod est similis, et moys, aqua in discursu, siquidem caducorum similis humana condictio versatur. Et hunc fluvium, in se circulariter recurrentem, in Acheronte infra poeta figurat. + +Iustitia enim constans est et perpetua voluntas, ius suum unicuique tribuens; iustus vero est iustitie verus et perpetuus observator, ita ut in nichilo ab equilibrio et contrapassu discedat: et hoc nulli, nisi soli Deo contingere potest. Nam quomodo iustus Eneas, si gentilis? Quomodo iustus, si proditor patrie? Quomodo, sine Deo, qui solus iustus? Et Christus Deus et homo est. Nostra enim iustitia iniustitia est apud Deum. Audi Prophetam: *Quia non iustificabitur in processu tuo omnis vivens*. Qua re, si volumus salvare poetam, necessario ibimus ad allegoricum intellectum, alioquin testus non verus inveniretur, nisi velimus dicere gentilem poetam gentiliter fuisse locutum. Sed non substinetur, cum proponatur umbra, id est anima hominis, missa a Beatrice ad instruendum poetam veritate. + +Insula Sicilie Trinaclina appellatur propter tres alitissimos montes quos in se habet, quasi triangulari aspectu se respicientes: montes ferre Trinitatis ymaginem typice possunt; insula vero materni uteri figuram, in quo, cerebro articulato in fetu, rationalis anima infunditur, que in se habet ymaginem et similitudinem Trinitatis. Et utique maternus uterus insule persimilis est: nam, sicut insula fluctibus et procellis marinis nunc huc, nunc illuc sepius verberatur, et pro tanto fortitudinis virtutem habet, sic et partus, ante quam ad maturitatem veniat, multa patitur in utero matris, et, quando ad perfectionem venerit, in mare crudelissimum cadit, iuxta verbum poete in principio primi cantus Purgatorii, et asperrimis procellis exponitur, scilicet caducorum infortuniis et mundi laboribus, conquassandus. Nam, propter erumpnas et miserias in quibus humana natura devolvitur, determinatum est a plerisque phylosophorum non contempnende auctoritatis melius homini fore non nasci et, nato, quam ocissime aboleri. Bene igitur Maro Eneam et Homerus Ulixem in mare proiciunt. + +Marinis deinde tempestatibus pubescens Eneas ad litora Cartaginis impellitur, ubi eum naufragum Dido recipit. Cartago nova civitas interpretatur, et adolescenti hec universalis mundi arena ut parve areola pro loco pugne est; Dido carnis lubricum lasciviamque, in quam primum incurrit adolescentia et cum ipsa colluctatur, ostendit. Et vere mundus adolescenti nova civitas est, et Dido incentivum libidinis, illi etati presertim laqueus: et sic quasi naufragus a Didone recipitur. + +Virgilius quod primum fuerat in naturali hystoria, ea ratione, secundum facit in artificiali: nam Ylionis obsidio et obversio, atque Creuse perditio ad vitam pertinent activam, que iuventuti tribuitur. Nam Creusa creans usum interpretatur: nature voluptuose et concupiscibili, in concubinatu Didonis figurate, in Creusa, uxore Enee, activa succedit; cui filius Ascanius est, qui sic nominatur ab a, quod est sine, et scalenos, gradatio; et sine gradatione modus est medium tenens inter superhabundantiam et defectum, teste Oratio, qui dicit: + +*Est modus in rebus, sunt certi denique fines, +quos ultra citraque nequit consistere rectum*. + +Hinc fit quod tendenti ad vitam contemplativam temporalium dispensatio quasi occulte aufertur, modo, id est virtutum habitu, remanente. + +A Didonis complexu deorum penatum monitu divellitur Eneas, quandoquidem stimulis domestice conscientie a tali turpitudine removetur, et ad frugem melioris vite revocatur. Tamen iterum mare repetit, quoniam neque activa, neque contemplativa vita sine bello strepentis mundi duci possunt, quin, ymmo acrius in etate matura, ab astu et calliditate veteratoris antiqui homines fortius debellantur. + +Ante tamen quam ad fines Albule applicaret, in Sicilia patrem sepellit, quando scilicet a cultu veri Dei humana natura recedit: sepulcrum in integumentis oblivionem notat, et vere humanum genus veri Dei oblitum est quando ydola colebat. Amplius Palinurum in mari perdit - Palinurus visu errabundus interpretatur -: nam, ante quam Lavine, id est Ecclesie, copuletur, errores preterite vite illi oportet derelinquere. Sepellivit et Cayetam nutricem, cum ad cantum syrenarum aures obturavit et oblivioni tradidit delitias mundi cum pompis suis et vanitatibus. + +Ad fauces Albule applicare est ad nitorem vite candidissime se conferre et, exuto veteri homine, novum induere. Euander dicitur ab eu, quod est bonum, et andros, homo: unde Euander, vir bonus. Igitur ad boni viri mentem, de mari exiens, per hosticum Albule accedit Eneas, id est corporis habitator qui spiritus et intellectus humanus est; et ipsum reperit in monte Aventino, id est in altitudinis spiritualis desiderio. + +Hec et si ad componendum rectum hominem pro Maronis intentione referantur; tamen, quia precedentia cum sequentibus sotiata sublime misticum, quod ipse Maro omnino non vidit neque intellexit, continent, pro captu ingenioli mei conabor ostendere. Paucis igitur de superioribus repetitis, sequentia pertractemus. Pro quorum intellectu, in fugam calumpniatorum, dicimus Christum leonem, serpentem, vermen typice nuncupari, pro diversis locis et respectibus. Amplius quis perorrescat adulterium Bersabe et Urie necem Christi Synagoge et Ecclesie tenere figuram? Quis non epytalamium Cantice canticorum, multis refertum illecebris et amatoriis verbis, Christi et Ecclesie nuptias in occulto ferre putabit? Nos in verbo Virgilii modesto aliquid proximum sacramentis nostre fidei negabimus inveniri, cum dicat *alman Venerem*? + +Hinc nemo miretur si auxerim dicere Christum cum membris suis, et Synagogam, et Ecclesiam, figurari in Enea, et in alma Venere Virginem gloriosam sancto Spiritui in eterno consilio desponsatam: Veneris planeta inter sydera fons est amoris, et hunc dicit poeta {che l sole vagheggia or da coppa, or da ciglio}; propinquiora sunt hec intellectui humano. Ipse enim, Dei verbum et sapientia, filius est Anchisis, id est excelsi, secundum deitatem et animam rationalem, et filius alme Virginis secundum hominem, sancto cooperante Spiritu. Nec inaniter dixerim sacrilegam Ierusalem et Synagogam in Ylione troiano typari: ylem materia confusa et informis, on dominus dicitur; unde pontifices, scribe et pharisei, qui *thauri pingues* dicti sunt in suilla regione morantes, merito dici possunt domini confuse materie, seu informis confusionis. Tunc Ylion, eorum superbissimus princeps, id est dyabolus, ex quo venerant, combustus est, quando scilicet in ara crucis Usia, id est deus et homo Christus, pro Adam atque corpore ipsius debitum sublime persolvit. Tunc et Christus venit Ytaliam, quando, repudiata uxore tamquam impudica meretrice, que vere ab ipso amata est - Amate nomen in Marone -, legiptime sortita, et per Petrum et Paulum romanam fundavit Ecclesiam. + +Hoc intellecto, ad hystoriam epithomatam veniamus. Militia Christi et pars potior hebraice Sinagoge conversa ad Gentes, fugiens lutosam illam suem veterem Sinagogam que perditionis succulos alebat et pingues thauros, ad fauces Albule applicuit, hoc est ad simplices ignorantes Gentiles, qui extimabant se bene in fidei cursu nitido alboque manere. + +Inde proceditur ad Euandrum, id est ad viros bonos ex gentilitio monte Christum aventes. Inde procedit Christus adolescens in corpore suo predicationibus apostolorum cum ramis olive, id est pacis eterne oblatione, ad Latinum, linguam, qui est in Laurento: et hoc est Roma que lauri corona de orbis universi dominio triumphavit. + +Ibi Eneas Amatam invenit Latino uxoratam, in abrenumptiatione scilicet Christi, dum alta voce clamavit: *Non habemus regem, nisi Cesarem!*. Hec improba mulier carnaliter vivens de se nascentem Laviniam - id est Ecclesiam romanam renascentem in baptismatis sacramento per quot quot de suis qui Christum susceperunt - Turno nepoti suo ex Venilia - id est ex venali urbe de qua dictum est: *Venalis civitas et mature ruitura, si emptorem invenerit* - et Dauno rege Ardee - id est ex incendio et ardore bellorum dante unum, hoc est imperium - maritare volebat et Enee auferre; quia scilicet Sinagoga decrepita, se imperatoribus prostituens, infantulam Christi surgentem Ecclesiam legiptimo sponso auferre conabatur et persecutionibus acerbissimis provocare. + +Latinus vero, id est gentilis populus in adoptionem receptus, Lavinam, id est lotricem Ecclesiam in baptismatis sacramento, Enee desponsavit. Hinc atrox bellum et pertinax oritur inter Eneam, id est nascentem Ecclesiam que Christi corpus erat, et Turnum, hoc est gentile imperium. Et hinc atque illinc auxilia ex Italia provenerunt. + +Nam Enee, id est nascenti Ecclesie de gentili populo, fit auxiliator Pallas, Euandri et Carmentis filius. Pallas sapientie dea penes Gentiles habita est, et prudentiam humanam figurat, que Euandri, id est boni viri, filia est: a viro enim bono separari non potest. Et Carmentis, seu Nichostrate Carmentis, vates fuit mentis divine carmina dicens: nam subrogatus populus gentilis loco Hebrei, ut sic a prophetis vaticinatus est. Pallas in martiribus propter fundamentum Enee regni occiditur a Turno, hoc est ab Imperio, unde poeta dicit: {E Pallante morì per darli regno}. + +Turno vero Camilla, pernicissima et levissima virgo, sagiptis edocta, filia Methabi, Privernatum regis, fit auxiliatrix; in qua pulcre romana gentilis religio figuratur, que omnimo sterilis fuit, et pro mundi gloria falsis diis victimas obtulit, et pro victoriis preces effudit, et cerimonias adinvenit, cum nichil ininauguratum inciperent. Pernix fuit: nam repente romani principes per orbem totum discurrebant, ut ipsum sibi violenter subicerent. Camilla hec Methabi, id est ponentis metum orbi, quod in romano populo accidit, filia fuit; qui populus orbem terrarum verno privavit, hoc est letitia et pulcritudine libertatis. Hec ex insidiis Christi milites sagittavit, cum persuasione gentilium pontificum et sacerdotum imperatores et domini temporales ad persecutionem Ecclesie moverentur. Hec tandem in diuturno bello occiditur, quando scilicet Constantini Magni et beati pape Silvestri temporibus Ecclesie Dei romanum cessit imperium et gentilis religio extincta est. + +Nisus et Eurialus, quorum prior insula, sequens latum mare interpretantur, milites et fautores Enee, qui figurare videntur hereticos et scismaticos, eo modo quo in Iob amici eius, nocturni siquidem bellatores fuere in tenebrosis oppinionibus suis: nam, cum se fingunt heretici pro Ecclesia militare, Ecclesiam persecuntur et destruunt; milites ex hostibus, qui ad fidem venissent, nocturno bello iugulant; illucescente vero die veritatis illuminatore, diurnorum hostium spiculis confodiuntur et cadunt. + +Postremo Enee manu Turnus extinguitur, quando scilicet Constantini tempore gentile Imperium ad Christi fidem convertitur. Tunc Eneas in Ecclesie corpore coniugio Lavine tute ponitur, licet, ut supra dictum est, hereticorum et scismaticorum labefactetur inscitia et obstinatione. + +Amata, id est vetus Sinagoga, consummatis nuptiis Enee et Lavine, laqueo se suspendit, in suspendo siquidem manet perfidia Iudeorum, de qua scriptum est: *In diebus illis salvabitur Iuda*. Amata, a domino et deo suo deserta scelere, a Vespasiano primo et Tito eius filio, ab Adriano postremo, in omnem ventum dispersa est, et iuge sacrificium suspensum est. + +Enee filius ex Creusa, nomine Ascanius, remansit in consilio dispensatricis Ecclesie, hoc est virtutum moralium habitus, modum in temporalibus rebus ponens. Ex Lavina Enee filius fuit Postumus Silvius, in quo solitarii et contemplativi post se humum, id est terrena, abicientes merito figurantur. + +Amplius consideranti michi visum est quod Sicilia, que et Trinaclina nuncupatur, insula magna, pulcra et fertilissima, tribus altissimis montibus ornata sese triangulari figura spectantibus, Christum et eius corpus Ecclesie representet: insule, ut videmus, marinis fluctibus undique verberantur, et viros fortes et constantes indicant; ipsa siquidem insula ad Eolo, ventorem rege, qui pulcre romanum figurat imperium, perturbatur, et tamen, stabilis manens, potentiam eius despicit; habent sane montes excelsi similitudinem altissime Trinitatis, et ipsum insule corpus corporis Christi, quod secundum omnem perfectionem qua decebat homini factum est, atque etiam illius Ecclesie primitive. + +Temporibus nostris per gubernatores Ecclesie idem sepellitur Anchises, hoc est in oblivionem ponitur; et de Sycilia Romam trasfertur Ecclesia, quando de Sinagoga sepelliente Anchisem romana fundatur Ecclesia. Hec de ingenioli mei pharetra exeuntia, an sic dirigi possint, altiora ingenia meditentur, quorum correptioni humiliter me subicio. + +{che venne di Troya.} Alia lictera habet {da Troya}, et utraque bona. Et Troyam, hoc est scrofam, recte appellat carnalem illam et sacrilegam Ierusalem que Messiam suum occidit. {Poi che l superbo Ylion.} Superbum Ilemon appellat principem mundi huius. {fu combusto,} igne caritatis Christi flagrantis in ligno crucis. Hystoriam obsidionis Ylionis et eius excidium, ceu mulierculis notissimum, derelinquo. + +{- Modo es tu ille Virgilius et illa fons +- Or se tu quel Virgilio e quella fonte +qui expandit eloquentie tam latus flumen? - +che spande di parlar sì largo fiume? - +respondi ego ipsi cum verecunda fronte. +resposi io lui con vergognosa fronte. +- O altorum poetarum honor et lumen +- O degli alti poeti honore e lume +valeat michi longum studium et magnus amor +vagliami il lungo studio e l grande amore +qui michi fecit vestigare tuum volumen. +che mha facto cercare lo tuo volume. +Tu es meus magister et meus autor: +Tu se lo mio maestro e l mio autore: +tu es solus ille a quo ego sumpsi +tu se solo colui da cui io tolsi +pulcrum stilum qui michi fecit honorem -. +lo bello stilo che mha facto honore -.} + +Poeta in circumlocutionis involucro, quo modo se revelavit, quis fuisset Maro cognovit; unde cum admiratione in laudem eius repente prorupit. Circa que animadvertendum quod, cum fidei ortodosse sinceritas oblivioni quodammodo gentilium poetarum theologiam tradidisset, et phylosophorum documenta negligeret, pro eo quod Veritas, veniens in carne et piscatores eligens in discipulos, stultam mundi prudentiam ostendisset, merito cathecumini ingenium fingit se prima facie non cognovisse Maronem, hoc est gentilem poesim et phylosophiam; at, postquam speculatus est naturalem et moralem phylosophiam, et vatum gentilium integumenta multum luminis afferre ad doctrinam christianam, ad phylosophos et poetas christianum ingenium se convertit, dicente Aurelio Augustino: *Quicquid phylosophi et poete invenerint quod doctrine et fidei christiane possit accommodari, ab ipsis, tamquam ab iniustis possessoribus, extorquendum est*. Nostri enim doctores in moralibus et Aristotilem, et Senecam ut plurimum secuntur, et mores respuunt lascivientium Christianorum. + +De Maronis vero doctrina et vaticiniis ignoranter prolatis, quod ex altissima Dei providentia factum puto - nam inter latine lingue poetas, quibus fides maxima haberetur, nemo Virgilio surrexit maior, nemo acceptior: cuius metri attestatione, centone Probe invento, fides et religio christiana roborate sunt - ut, si prophetis quos ignorabant Gentiles credere nollent, suis saltem crederent poetis quos maxime colerent. Hinc Statius in opere poete dicit: {- Al mio ardore fur seme le faville -} etc.; et iterum: {- Quando dicesti: *Secol si rinova*-} etc.; et concludit: {- Per te poeta fui, per te christiano-} etc.; ibi vide plene de hoc. Vult enim quod ultra mille, id est multi, meditantes integumenta Virgilii, conformare cum predicationibus apostolorum, ad fidem Christi venerint. Nec mirum: secundum Gregorium in Moralibus, *qui venerat utrumque populum redempturus, ab utroque populo voluit prophetari*. + +{Hora.} Cui dicitur hor per apocopem. Modus loquendi est communis in admirantibus propter aliquid novum emergens. {se tu,} quasi eum, oblitum temporis diuturnitate, ad memoriam revocet; {quel Virgilio,} illa virgula vigilans que, recto vertice subtiliter in altum elevata, ethera penetrasti. Et hoc se refert ad inventiones subtiles. + +{e quella fonte.} Fons est perpetuum scatentis aque de terra principium. {Che spandi di parlare.} Alia lictera habet {del parlare}, et idem sensus est, et ad latitudinem claritatis eloquentie se refert. Parabola siquidem expolita et gravis elocutio, ut apparet in Salomone, pregnans quippe verbum est, sententiosum et latens sub integumentis. {sì largo fiume,} in quo *natat elephas et peditat agnus*: omnem scientiam et inventum gentilium poetarum et phylosophorum vero plectitur. + +{Resposi io lui,} id est ad lui, et est auferesis. Et vult dicere: ego, dudum gentile et sublime ingenium, ut cathecuminus christiane religioni dedicatus sum, et postergavi ingenia poetarum et phylosophorum. + +{con vergognosa fronte:} Ut? Quid ita? Quid peccasti? Cur sic verecunderis, ingenium, cum in fronte susceperis signaculum crucis? Fortasse respondebit: - Quia de sinu Ecclesie virtutes morales penitus ceciderint, et sacerdotes figura pascantur inani, unde in Christianorum republica vitia nimium excreverunt. Confugio igitur ad te cum verecumdia et erubesco, ut me de tantis malis eripias -. Audi sermonem in sacris Licteris: *- Erubesce, Sidon - ait mare*. Huius tamen verbi expositio decentius explicabitur in sequenti cantu. + +{O delli alti.} Alia lictera habet {delli altri}, prima meo iudicio est melior: nam plerique poetarum alti sunt, ut ibi: {Di que signori dellaltissimo canto} etc.; plerique sunt medii, plerique sunt infimi et abiecti, quibus meretricule scenice deserviunt. Altissima enim poesis, que in Virgilio figuratur - ut docet poeta se glosans dum dicit: {Honorate laltissimo poeta} etc. -, vult tamen in interiore sensu quod, si poete deficiant phylophorum inventa, totum corpus eius perditum erit. honore: honor enim altissimi poete non est in dulcedine metri vere, iuxta illud ciclici: *Fortunam Priami cantabo et nobile bellum,* sed in allegoriarum latentium sobrietate, latentium sub cortice lictere suaviter resonantis. {e lume,} quoniam rationes subtiles poete opus illuminant et clarissimum faciunt. + +{Vagliami:} sit michi ad valorem et utilitatem - et expetit tamquam emeritus - {il lungo studio}. Studium est vehemens animi applicatio ad aliquid peragendum cum spe obtinendi quod querit. Et tacite succenset pigris et desidiosis qui volunt multa scire, labore studii postergato. Nemini enim contingit unquam sine diuturnitate studii ad scientiarum apices pervenire. {e l grande amore.} Nisi cum studio quis amore ardentissimo afficiatur ad illud quod intendit, labascit ingenium, et ad ipsum nunquam poterit pervenire. Oportet igitur quod amor discendi cum vehementi studio coalescat. + +{Che mha facto cercare lo tuo volume.} Tacite se collaudat et merito: tanto enim amore ad licteram affectus est ab opera Maronis, ut inde eliceret integumenta altissima de quibus aliquantulum supra locutus fui. Non recircaverunt eum sic Servius et Donatus, non alii Maronis commentatores antiqui: nam per elicita ex secretis suis illum sibi merito autorem et ducem facit. Non enim qui versuum melodiam sequitur poete opus intelligit, sed qui longissimo et diuturno studio amore discendi allegorias de profundo effodit. + +{Vide bestiam pro qua ego me volvi: +Vedi la bestia per cui io mi volsi: +adiuva me ab ea, famose sapiens, +aiutami da lei, famoso saggio, +quia ipsa michi facit tremere venas et pulsus. +chella mi fa tremar le vene e polsi.} + +Postquam poeta collaudatione debita captavit benivolentiam a persona, tacite respondet increpationi sibi facte cur non ascenderet montem: quia scilicet lupa impediebat eum. Et cum tali responsione connectit petitionem auxilii pro imminenti malo et periculo. + +Et dicit: {Vedi.} Tu, qui scientiarum omnium plenitudinem notissimam habes et insuper acutissimum ingenium, et me redarguis cur non ascendo montem totius gaudii et letitie, tibi respondeo: vide ibi lupam visu teterrimam et orribilem, que, contra me paulatim veniens, me ascendere non permictit, sed astu et malitia quibus callet me repellit ad yma unde ascendere ceperam. Sic loquitur gentilis populus, qui *vidit lucem magnam* et tandem, naturalibus rationibus a dyabolo superatus et poeticis fabulis illusus, oculos advertebat. Sic loquitur altissimum hominis ingenium petendo consilium rationis. + +{la bestia.} *Et vidi bestiam exeuntem de mari* etc. *Vidit hominem nigrum sedentem super equo nigro et nomen illi mors*. Nulla enim bestia tante feritatis neque tante crudelitatis inveniri potest similis dyabolo, de quo scriptum est: *Crudelis est et non miserebitur*. {per cui:} cuius astu, malitia et calliditate sensim compellor ad yma. {io mi volsi,} de recto itinere meo quo, fidei puritate et simplicitate informata miraculis, prodigiis et portentis, ac vite honestissime sanctitate, ascendebam in collem luminosum, id est credulitatem Redemptoris et mediatoris Dei et hominum Iesu Christi. + +{Aiutami da lei.} Ab avaritie impetu absit non magis quam aliorum capitalium peccatorum adorientium poetam in iuventute sua! Alto enim ingenio, non avaritie misera turpitudo, sed dyaboli sillogizatio, naturalibus inherens argumentis, periculum est. {famoso saggio.} Iterum captat benivolentiam a persona, et famosam sapientiam appellat scientiam phylosophorum et poetarum. + +{Chella mi fa tremare.} Qui tremit veram et certam stabilitatem non habet, et talis vacillans est: nam dubius in fide infidelis est. Ultima enim pugna terribilis et stupenda dyaboli est, contra quam in fine dominice orationis auxilium postulamus, dicentes: *Et ne nos inducas in tentationem*, cui populus in oratione subnectit: *Sed libera nos a malo*, ut hic poeta petit a Virgilio. + +{le vene.} In venis vegetativa vita intelligitur, que sensitiva inferior est, et in ipsa carnis sensualitas figuratur. {e polsi.} In pulsuum moderatione et armonia modus rationalis anime figuratur. Sensualitatem igitur et rationem conturbat et concutit calliditas temptatoris. + +{Multi sunt animales quibus uxoratur, +Molti son li animali ad cui si amoglia, +et adhuc erunt plures, usque quo Veltrux +e anchor saran più, infin che l Veltro +veniet qui faciet ipsam mori de dolore. +verrà che la farà morir con doglia. +Iste non cibabit terram neque peltrum, +Questi non ciberà terra nè peltro, +sed sapientiam, amorem et virtutem, +ma sapientia, amore e virtute, +et sua nativitas erit inter feltrum et feltrum. +e sua nazione sarà tra feltro e feltro. +Illius humilis Ytalie erit salus +Di quella humile Ytalia fia salute +pro qua obiit virgo Camilla, +per cui morì la vergine Camilla, +Euriale, Turnus et Nisus vulneribus. +Euriale, Turno e Niso di ferute. +Iste persequetur eam per omnem villam, +Questi la caccerà per ogni villa, +usque que eam remiserit in inferno, +fin che lavrà rimessa nello inferno, +unde invidia prius eam movit. +là onde invidia prima dipartilla.} + +Dicto de corrupta natura et pessima talis bestie, dicit in quo actualiter opus suum exerceat, et quomodo, et cum quibus, et in fine per quem et quomodo morietur. + +{Molti.} *Multi sunt vocati, pauci vero electi*, quoniam *stultorum infinitus est numerus*. sono li animali. Animal nomen est universale sub se colligens omnes quascumque creaturas inferiores vitam degentes. Verum quodammodo in proverbium invaluit quod, cum de homine dicimus ipse est unum animal, intelligimus {una bestia}. Tamen, seposita Circe que homines convertebat in belluas, luxuriosos sues appellamus, superbos leones, vulpes astutos. Omnes enim viventes secundum appetitum animales dicere possumus. Hinc fit quod ista bestia non electis, sed prescitis, quos inter bestias numeramus, uxoratur. ad cui si admoglia: hoc est inseparabiliter copulatur ut vir uxori. Concubinam de iure facile possumus repudiare, uxorem minime, nisi ex certis causis a iure canonico approbatis et certis solempnitatibus observatis. Anima christiana, cave ne cum dyabolo nuptias contrahas, cum difficile sit divortium! Nam, ut vides, spiritus nequam delectabiliter, quasi meretrix, se prostituit. + +{E anchor saran più.} Noster textus dicit {e più saranno anchora*}, et idem est sensus. Et non erunt plures quia preteritorum numerum superent, sed quia augebunt. Et tempus istius {anchora}, secundum variationem temporum in poeta, sic sume. + +{infin che l Veltro:} interpretatur velox trux; et sic vulgo canem leporarium appellamus, quem alii veltro, alii levriere nuncupant. Et ipse etiam vulpes odit et insequitur ut plurimum. Et hoc nomen Christo venturo ad iudicium convenit non minus quam leonis in paxione: nam, quando venit in carne Dei Filius, non venit iudicaturus mundum, sed iudicari et ut iudicaretur a mundo; et sic non ut persequeretur, sed ut persecutioni serviret. Ad iudicium cum venerit, leporem vilissimum et vulpem sagacissimam persequetur, cum separabit oves ab edis. Veniet enim ut fur in nubibus celi; neque litigii diuturnitate sententiam differet, sed, accusante unumquemque conscientia sua, repente dampnabit. Neque etiam hoc nomen minus et indecentius ei convenit, quam vermis et serpentis, que nomina, pro qualitate rei de qua intenditur, apponuntur et tollerantur in sermone divino. + +Ceterum, ne aliorum oppiniones et inventiones super hoc passu negligere videamur, sunt qui velint hic prophetasse poetam promictendo futurum imperatorem, qui destruet et de mundo ex toto expellet peccatum avaritie, et apud inferos relegabit, unde invidia eam evocavit in mundum et disseminavit per totum orbem terrarum. Iuxta Sapientis verbum, qui dicit: *Invidia dyaboli mors ingressa est in mundum*, aliqui exponunt: *Id est avaritia, que mundum iugulat*. Et dicunt tales expositores circa hoc tria principaliter considerari debere: et primo cur talis dominus qui venire debet vocetur Veltrus; secundo, quid illud significet: {e sua natione sarà tra feltro e feltro}; tertio cur potius esse debeat salus Ytalie, quam aliarum provinciarum, cum de toto mundo eam expellere debeat. + +Circa primum notandum quod talis venturus dominus ideo canis leporarius nuncupatur, propter aliquot laudabiles condictiones quas canis leporarius habet: nam inter omnes canes nobilior est, et gratiosior, et pulcrior. Unde propter sui nobilitatem duo de ipso maxime notanda sunt: primo quod non latrat; secundo quod captam predam non devorat, sed suo reservat domino. Prima condictio nobilitatem designat Imperii, quod inter reliqua regna obtinet principatum; secunda significat Imperatoris personam, quia adeo liberalis est, quod sibi nichil reservat, sed omnia comunicat militibus suis, sicut fecerunt Alexander Macedo, Publius Cornelius Scipio Africanus, Pompeius Magnus et, super omnes, Gaius Iulius Cesar. Ac etiam canis leporarius alia duo mirabilia in se habet: nam iacentibus in terra parcit, et insultat illos qui se defendunt; et duo hec pertinent Imperio, scilicet *parcere subiectis et debellare superbos*. + +Circa secundum principale notare debemus quod noster comicus poetico ritu futura predicit; unde et poete vates appellati sunt. Et dicit quod talis dominus nascetur inter filtrum et filtrum, hoc est quod talis expulsio bellue erit de corde, quod est inter duas ascellas; et ascelle gallica lingua feltra vocantur. Alii dicunt filtrum vilissimum pannorum, unde vili loco nascetur. + +Circa tertium notare debemus quod, quamvis iste venturus dominus de toto orbe terrarum expellere debeat avaritiam, nichilominus noster poeta dicit quod maxime salus erit Ytalie, quoniam Ytalia amplius habundat avaritia propter simoniam romane Ecclesie; ideo, ubi magis habundat infirmitas, ibi magis debet succurrere efficacia medicantis. Veniet ergo dominus iste qui avaritiam et simoniam, presertim de Ytalia, deinceps de mundo universo, depellet et exterminabit. + +Utinam dominus talis non sit Antichristus, cui Iudei omnia iocalia et pretiosa a Christianis expoliata per fenus presentabunt, et omnes thesauri terre defossi ipsi obvenient! Amplius ipsius pater dyabolus eum docebit alchimiam, unde aurum, et argentum et pluto erit; unde auri, et argenti et lapidum pretiosorum multitudine explebit avaritiam Christianorum, et eos trahet auro in abnegationem fidei christiane. + +{Verrà,} iuxta promissionem suam evangelicam, quoniam verax est et non mentitur. {che la farà morire:} et qua morte statim subicit. Multiplex enim mors est, ut infra dicetur; hoc tamen loco mors sumitur, seu sumi debet, pro privatione actus temptandi, qui est vita dyaboli; et tunc erit, cum desinet esse quem temptet. {di doglia.} Alia lictera habet {con doglia}, que scilicet cum eo eternaliter erit. Solito enim lucrari avide, summus dolor est, si ei undique lucra cessent et spes lucri: hinc ei erit pena infinita, et dolore continuo recirculabitur in semetipso, et proinde ipse et dolor unum erunt. + +{Questi.} Postquam poeta per Virgilium ostendit mortem futuram bellue per leporarii persecutionem ultimam, ut, de quo cane allegorice sentiat, ostendat, et suam limitet fictionem, ex opere et effectibus eius ipsum declarat, dicens: {non ciberà}. Active et passive legi potest: nam cibus ipsius Veltri non erit terrenum, sed spirituale et eternum, neque alios cibabit terra et peltro. Cibo enim materiali mortalem producimus vitam, spirituali vero spiritualem, iuxta verbum Salvatoris dicentis: *Non de solo pane vivit homo* etc.. Et, ut ostendat se de temporali domino non sentire, primo materiale cibum excludit, secundo spirituale introducit. + +{terra.} Sub nomine terre omnem materialem cibum excludit, et amplius quicquid ad terrenam pertinet actionem. Nam dictum est: *Qui de terra est, de terra loquitur*, et de terra cibatur per os et per aures. Et quia terra facile mollificatur, omnes homines viventes secundum concupiscentiam carnis et oculorum videtur amplectere. + +{nè peltro:} sophisticum metallum est et commixtum, et foris ostendit aliud quam sit intus, tamen parvissimi valoris est, et viros duplices corde, astutos, malitiosos et ypocritas typare videtur. Et cum peccatum annichilet hominem, recte ex auro peltrum resultare facit. Tales neque cibus Veltri, nec Veltrus cibat eos, quoniam ipse veritas est, et veritate cibabit. + +{Ma sapientia, amore e virtute:} hec verba sic simpliciter et absolute prolata, nisi de sola Trinitate, intelligi non possunt, si vim lictere facere non velimus. Quis enim simplex homo, non dico divinam virtutem, sed neque moralem infundere potest? Soli Deo hoc competit, et indubitate tenemus: agnus Dei electos suos cum corporibus glorificatis tali cibo cibabit. Qui hic intelligit de domino temporali, qui auro, quod terra est, cibabit, a pietate recedit. + +{E sua natione:} verbum istud, pro genitura hominis sumptum, multos sentire fecit aliter quam deceret; et hunc Veltrum futurum hominem de carnali copula putaverunt, ad continuum ortum solis et occasum oculos non flectentes. Et sane gentiliter apologizantes inberbem puerum solem esse finxerunt, quoniam, etsi sero quasi senex locum quietis videatur expetere, omni tamen mane repuerescit, quasi quasi ex alvo nocturne pariatur. Nobis enim communi locutione quicquid de novo apparet nascitur; nichil enim aliud est nativitas hominis, quam nova ostensio partus cadentis de tenebra materni uteri in lucem hanc: quod enim latebat in ventre, palam fit. Nec traslatio nominis partus ad ortum solis inepte fit, cum poeta noster in quadam sua cantione morali, que incipit + +{Io sono venuto al punto della rota, +che lorizonte, quando il sol si corca, +ci partorisce il geminato cielo,} + +fieri licere ostendat. Et, ut sic, Christus veniens ad iudicium ut fur, antro nubium patefacto, omni creature se palam ostendet. Talis igitur erit nativitas Veltri. {sarà tra feltro e feltro.} Nichil, inter humana inventa quod nubes assimilet, aptius poterit inveniri, quam filtrum compositum ex verticibus lane tenuissimis, ad similitudinem actomorum, forcipe cesis et diversorum colorum tenui visco compaginatis, quo ceu per nubes deorsum aquarum guctule distillantur. Et, ut diximus, filius Virginis ad iudicium venturus est in nubibus celi. + +{Di quella humile Ytalia:} methonomia est, hoc est denominatio, que a rebus finitimis trahit originem; et ideo dicitur a metha, quod est de vel trans, et nomo, quod est nominatio, respondetque colori qui dicitur denominatio. Et fit methonomia modis quatuor, quorum primus est quando contines ponitur pro contento, ut in textu nostro, vel etiam e converso, ut: *Animam que sacrificaverit Deus fecit mundam*, anima enim ab homine continetur. Continentia autem superiora dicuntur, contenta inferiora; unde ubicumque unum pro alio ponitur, vel proprium pro appellativo, vel e converso, fit methonomia, ut ibi: *Predicate evangelium omni creature*, id est hominibus; et ibi: *Tiphis et Authumedon dicar Amoris ego*. + +Secundus casus est quando inventum ponitur pro inventore, ut: *Cum Venere et Bacho lis est*, id est cum luxuria et ebrietate. Tertius est quando instrumento tribuitur illud, quod artificis est, vel e converso, ut: *Oculus videt* et *Crux Christi dyabolum superavit*. Quartus est cum causa ponitur pro effectu, ut: *Rogo dilectionem tuam*, id est te dilectum. Fit etiam methonomia, secundum Tulium, quando representans ponitur pro representato, significans pro significato, possexum pro possexore; vel quando adiectivum quod est cause attribuitur effectui, vel e converso, ut *Iam gelidas Cesar cursu superaverat Alpes*: gelide Alpes non sunt, sed gelu faciunt. Et notare debes quod methaphora est translatio in significatione, sed methonomia fit in officio. Et hec differentia inter hos tropos assignatur, secundum quod dicunt quidam, quod methonomia continetur sub methafora. Humilem igitur Ytaliam, romanam appellat Ecclesiam, in cuius declarationem pontifex eius servum se dicit servorum Dei: ipsa quippe, in Christi et discipulorum suorum humilitate fundata, totum christiane Ecclesie representat. + +{fia salute.} Liberatio Ecclesie ab avaritia nec vera, nec perfecta salus est, sed resurrectio animarum cum corporibus glorificatis: nam anima, facta ad ymaginem et similitudinem Dei, refectionem suam inveniet in visione divinitatis, corpus vero suam in visione corporis Christi. + +{Per cui.} Circumlocutione declarat de qua Ytalia, id est parte Ytalie, sentiat in methonomia; et, ut dixi supra, numquam perifrasi utitur, quod in ipsa aliquod singulare misterium non includat. morì la vergine Camilla, de qua dictum est supra, in glosa super illo verbo {e cantai di quel giusto}. Verum, secundum Servium, *Camilla quasi ministra dicta est, enim et ministros camillos et camillas in sacris vocabant, unde et Mercurius etrusca lingua Camillus dicitur, quasi ministrator deorum*. Verba sunt Servii, que ad intentum nostrum satis se dirigunt: nam, ut ibi dictum est, Camilla, Metabi regis Privernatum filia, fert ymaginem gentilis Ecclesie, que tempore sancti Silvestri penitus extincta est. De Enea poeta dicit: + +{Che fa dellalta Roma e del suo imperio +nello empireo cielo per padre electo.} + +Et hoc cum ad licteram Camilla vetaret, extincta est. Euriale, sotius et una anima cum Niso: milites Enee fuerunt, ut in eadem glosa dictum est, et quid figurent, scilicet hereticos et scismaticos, qui totam Christi, Ecclesiam corruperunt, fedaverunt et laniaverunt, dum nocturno bello pugnare pro Enea se fingunt. Turno e Niso. De Niso iam dictum, de Turno etiam in glosa illa satis late dictum est. Ipse quippe terrenum figurat Imperium, quod in Constantino cessit beato Silvestro: qui de latino factus est grecus. + +Et adverte ad artificiosum ordinem poete: nam primo producit Camillam, que mirabiliter fraternizat cum Synagoga, que suum occidit Christum, et in Saulo Christianos persequebatur: sic et gentiles sacerdotes nascentem Ecclesiam Christi persecuti sunt. Ceterum cum in persecutione martirum patientia et miraculis christiana religio mirabiliter multiplicaret, spiritus nequam conversus est ad hereses cum favore Imperii. Unde post Camillam Eurialem recte ponit, et istis ambobus adicit Turnum, id est temporalem dominum faventem gentili sacerdotio et hereticis. Post Turnum ponit Nisum, qui insula interpretatur a terra firma separata, et flagellis tempestatum undique inruentium supposita. Et in hoc loco figurat scismaticos separatos a corpore Ecclesie romane, ut accidit in Maomet; numquam tamen legimus legem Amaomet calore de romano Imperio recepisse. + +{di ferute.} *Sagitte tue acute, populi sub te cadent in corda inimicorum regis*. Magnum fuit bellum inter Imperium et Ecclesiam primitivam, magnum inter hereticos et doctores fidei christiane. Magna intulit vulnera divus Aurelius Augustinus hereticis, ingentia intulerunt martires infidelibus dum torquebantur. Audi Laurentium ad Decium imperatorem dicentem: - Ex hoc latere iam assatum est: gira et comede -. Maximum intulit vulnus Silvester quando, converso Costantino ad fidem Christi, gentilis religio ex toto deleta est. Multis igitur magnisque vulneribus extincti sunt heretici et ydolatre. + +{Questi la caccerà,} more boni et solliciti venatoris, non solum in capite dyabolo, sed in membris suis, usque ad locum ubi, sicut vulpes, in caveis suis perpetuo detrudentur. {per ogni villa.} Villas Galli civitates appellant, Ytali regiones comitatus, et, ut sic, totum habitabile includit. Moraliter, de una cum dicet: *Exurivi, et non cibastis me*; ex alia cum dicet: *Sitivi, et non dedistis michi potum*; de alia *Nudus eram in frigore: non operuistis me vestimento*, et sic de reliquis; sicque accusans, omnem excusationem auferet eis, eorum rusticitatem reprehendendo et supinam ignorantiam. Nam dicent stulti: - Quando vidimus te nudum? - Quibus respondebitur: - Quando vidistis pauperem meum -. + +{Fin che lavrà rimessa nello inferno:} quod tunc erit, cum dicet peccatoribus: *Ite, maledicti, in ignem eternum, qui paratus est dyabolo et angelis eius*, et non verbum remiserit. Quasi actenus inde, ut e carcere, temptator evaserit in pernitiem hominis. Et hec de inferiori et essentiali inferno intellige. + +{Là donde invidia prima dipartilla:} quo pacto verbum hoc de avaritia possit intelligi non video, nisi dicamus quod animo lucrandi hominem et in suum dominium trasferendi venerit primo in mundum. Sed ego convenio cum Scriptura, que dicit: *Invidia dyaboli mors ingressa est in mundum*. Avaritiam fortasse movit in Cayn, unde factus est paricida? Et rursum invidia sublimem angelum movit in superbiam et excitavit in elationem, et non avaritia! Neque potuit animum Ade invadere avaritia, quandoquidem illi totus orbis terrarum datus est in possexionem, immo filios producere delectabatur ut secum pariter possiderent. + +{Ubi audies desperatos stridores, +Ove udirai le disperate strida, +videbis antiquos spiritus dolentes, +vedrai li antichi spiriti dolenti, +qui - Ad secundam mortem! - quilibet clamat. +che - Alla seconda morte! - ciascun grida. +Et postea videbis illos qui sunt contenti +E poi vedrai color che son contenti +in igne, quia sperant venire +nel foco, perchè speran di venire +aliquando ad beatam gentem. +quando che sia alle beate genti. +Ad quas postea si tu voles ascendere, +Alle qua poi se tu vorrai salire, +anima erit ad id me dignior: +anima fia acciò di me più degna: +cum ipsa te relinquam in meo discessu; +con lei ti lascerò nel mio partire; +quia ille imperator qui ibi sursum regnat, +chè quello imperador che là su regna, +quia ego fui rebellis sue legi +perchio fui ribellante alla sua legge, +non vult quod in sua civitate per me veniatur. +non vuol che n sua città per me si vegna. +In omnibus partibus imperat et ibi sursum regit; +In tutte parti impera e là su regge; +ibi est sua civitas et altum scannum: +quivi è la sua città e lalto seggio: +oh felix ille quem ibi eligit! +oh felice colui cui quivi elegge!} + +Dixi in preambulis cantum istum non solum previationis, hoc est exordii, vel verius prologi - iuxta intellectum Phylosophi in secundo Rethorice, ubi dicit: *Prohemium est in oratione rethorica, sicut prologus in poetica et preludium in fistulatione* -, sed potius argumenti servare naturam, cum in ipso nulla fiat invocatio. Rethores quidem consueverunt prelibare dicenda ut animum auditoris sibi comparent; poete non hoc solum agunt, quin ymmo post hoc invocationes emictant: quod eis conveniens est, quoniam multa invocatione opus est eis, eo quod aliquid amplius supra communem modum hominum per eos a superioribus substantiis petenda sint, quasi divi quoddam munus. + +Recte tamen exordienti, ut vult Cicero, tria requiruntur, ut scilicet benivolos, dociles et attentos reddamus auditores; et hoc maxime in admirabili genere cause. Cum ergo materia, circa quam opus istud versatur, circa totius sui totalitatem sit admirabilis et sublimis, et ad admirabile tria hec hoc in loco intendit. Nam Maro nostro comico pollicetur se ducturum eum per locum eternum, in quo gemitus et eiulationes desperatas audiet, et reliqua que post hoc dicit: in dicendorum siquidem utilitate benivolentiam; in admirabilitate talia apprehendendi attentionem; in possibilitate talia evadendi docilitatem ab auditoribus et studiosis operis sui captare videtur. Utilitatem innuit, cum se dicturum dicit ea que maxime terribilia sunt et allicentia ad eorum fugam humana desideria, et quo pacto devitari et purgari queant, queve sunt eiusdem desiderii illectiva, scilicet gaudia paradisi; admirabilitatem tangit, cum promictit se tam ardua, tam sublimia dicere et tractare, ipsamque Beatricem dicturam et tractaturam; possibilitatem ostendit, cum pollicetur se de statu tali primo ingenium viatoris erepturum. + +Sequitur ergo: {Ove udirai}, aure cordis, in inferno isto quo pravi homines versantur, {le disperate strida}. Alia lictera habet {le dispietate}. Prima melior: nam stridores dentium et oris reperiuntur in obstinatis Dei misericordiam desperantibus, iuxta verba Cayn dicentis: *Maius peccatum meum, quam ut veniam merear*. Stridor et eiulatus ex ingenti ardentique dolore impetuose solent foris exire, et talis modus prescitorum statum figurat et ostendit. {Vedrai}, oculo interiori hominis, scilicet intellectuali, per collationem temporis ire ad tempus gratie, {li antichi spiriti dolenti}. Differentiam, ut vides, facit inter desperatos stridores, quos damnat in Herebo, et antiquos spiritus dolentes, quos suspendit in limbo: et tales sunt spiritus Gentilium decedentium in statu innocentie cum originali culpa, et activorum et speculativorum spiritus illustres, sola damni pena cruciati in limbo que nil aliud est quam privatio visionis Dei. + +{Che - Alla seconda.} Istud verbum {Alla seconda morte!} est illud quod sepius repetitum clamant. {morte,} que veniet post resurrexionem corporum in die iudicii. Et verba ista conveniunt damnatis, aliter tamen, et aliter: nam illi qui sunt in limbo et solam penam damni sustinent, affectant corporum unionem gratia perfectionis individui; pravi ex odio, ut corpora, quorum opera deliquerunt, simul cum animabus suis penis eternis crucientur: et nunc invident corporibus suis versis in cinerem et quod nichil hoc interim patiantur. Ceterum non est existimandum quod corpus Aristotilis resurgat sub eadem imperfectione qua corpus Neronis, cum teneamus nulla alia pena affici limbaticos quam carentia visionis Dei. Et sic fortasse corpora eorum resurgent equalia ad pondus, et ex toto obedientia anime rationali et intellectui tamquam nobiliori. Et si terra, celum et sydera inmutabuntur et meliorabuntur, ut tenemus, eruntne ad gratiam beatorum videntium Deum, a quo pro alio bono avertere faciem impossibile est? Amplius, videndo Deum, omnia vident. Forte istis ad aliquid opitulabuntur, ne pulcerrimum bonum quod transeundo peregerunt remaneat inremuneratum; et fortasse eis aliquid in die iuditii reservatur. + +Quidam hic sic dicunt: *Alique sunt mortes temporales, alique spirituales. Temporalis illa est que animam separat a corpore; spiritualis vero illa est que animam separat a Deo. Et ista etiam distinguitur: nam aliquando homo peccat, sed potest penitentia resurgere; aliquando in obstinatione decedit, et ab hac resurgere non potest.* Anima, que modo sine corpore cruciatur, post iudicium cum corpore cruciabitur. + +{ciascun grida.} Clamor magnam animi affectionem et famosam inducit, cum optet, clamans longe, exaudiri. + +{Alle qua poi,} post consummationem purgatorie penitentie, offitio et opere virtutum confortantium penitentiam et coadiuvantium in opere eius, {se tu vorrai,} per arbitrii libertatem moventem voluntatem, simul cum prima causa disponente, ad opera meritoria, {salire,} per opera meritoria: nam purgatus sine actione bona similis est infanti nuper baptizato, qui nichil preter neutralem iustitiam promeretur decedens. + +{Anima:} nam theologia et opera meritoria animam animant et perficiunt. {fia acciò,} ad coadiuvandum studiosum ingenium volentem spiritualia et invisibilia de Deo et creatura cognoscere, et per opera caritatis Deum videre. {di me più degna.} Non excludit se tamquam indignum, sed dicit quod erit anima dignior. Digni siquidem fuere phylosophi morales virtutes invenientes, docentes et observantes, et meditationibus altissimis studentes venire ad sublimia cognitionis Dei et creature, ubi venerunt: in quibus divina bonitas favit eis, sed, quia caruerunt gratia scientie revelate, hominem ad felicitatem veram, ad summum bonum, perducere non potuerunt. Dignior scientia fuit christiana theologia sanctorum prolata, que recte et vere beare potest hominem. + +{Con lei ti lascerò:} nam usque ad virtutes veras animi iam purgati per naturales virtutes proprias anima potest ascendere: ab inde supra non potest sine dono scientie revelate et gratia Dei, quoniam Veritas in carne veniens *stultam fecit sapientiam huius mundi* et prudentiam carnis. Et adverte quod, ubi deficit phylosophia, ibi incipit et supplet theologia. {nel mio partire,} ac si dicat: in eo quod secum convenio, secum procedo; ubi dissideo, ab ea quasi evanescens recedo. Ratio quidem naturalis non patitur ex nichilo aliquid fieri, neque mundum essentiale initium habuisse, nequo virginem parere, neque Deum hominem fieri. + +{In tucte parti impera,} iuxta illud: *Si descendero in infernum, illuc ades*. Bonum igitur quod potest apud inferos inveniri Dei iustitia est: nam si non remuneraret bonum et puniret malum, non esset Dominus neque iustus. {e là su regge,} quoniam lumine suo et caritatis ardore angelos bonos et electorum animas, iuxta eorum promerentias, gradualiter sui fruitione complet, regit et gubernat, ita ut nil supra velint vel appetant. {Quivi è la sua città}, de qua ipse dicit, ut supra dictum est in glosa, et ceterum ipsa est celestis Ierusalem et gloria paradisi; {e l'alto seggio,} de quo poeta plene agit in ultimo Paradisi. + +{Oh felice,} vera, plena et perfecta felicitate, qua nil supra. Et est interpositio sub admiratione, bonum summum indicante. {colui cui quivi elegge.} Ratio predestinationis adeo profundatur in mente divina, quod ab omni intellectu creato remota est. + +{Et ego ipsi: - Poeta, ego te requiro +E io a lui: - Poeta, io ti richeggio +per illum Deum quem tu non cognovisti, +per quello Dio che tu non conoscesti, +ad hoc ut ego effugiam istud malum et peius, +acciò chio fugga questo male e peggio, +quod tu me ducas ibi ubi modo dixisti, +che tu mi meni là dove hor dicesti, +ita quod ego videam ianuam sancti Petri +sì chio vegga la porta di san Pietro +et illos quos tu facis adeo mestos -. +e coloro cui tu fai cotanto mesti -. +Sic se movit, et ego secutus sum retro. +Così si mosse, e io li tenni retro.} + +Ultima particula secunde partis, in qua, auditis per poetam rationibus et persuasionibus eloquentissime phylosophie et altissime poesis, sublime viatoris ingenium non solum consentit, sed cum admiratione deprecatur, et expetit a ratione ut pollicita exequatur: nam boni ingenii est natura recte rationi illico obedire et eius vestigia statim capere. Quid tamen requisitio hec et tam fortis adiuratio sibi velint, cum videantur Maroni fidem adimere vel saltem extenuare, non video, nisi unum: quod superabundantia bone voluntatis et affectionis nimie confidentie atque familiaritatis hoc pie sinant. + +{E io a lui,} subaudi: illico humiliter respondi suam confirmando pollicitationem. {poeta:} dictum est supra quid hoc nomen importet. Unde in usu verborum recto poeta procedit: nam, cum intendat poetico more procedere, reverenter ipsum poetam dicit, ut eius captet benivolentiam. {io ti richeggio.} *Ex abundantia cordis os loquitur*, et requirit adiurando {Per quello Dio}: per quid maius vovere et adiurare non possumus, quasi velit intelligi quod nichil altius desideraret quam pollicita, et ideo ipsa iuramento confirmat. {che tu non conoscesti:} hoc dicit propter humanitatem Christi. Bene cognoverunt phylosophi unum Deum, similiter et poete. Allatum supra Valerium Soranum hic repeto, dicit enim ad propositum: + +*Iuppiter omnipotens, rerum regumque repertor, +progenitor genitrixque deum, deus unus et omnis.* + +An tamen Trinitatis archanum viderint, non est credibile, licet satis appropinquaverint in Tymeo. Et erit sensus lictere huius: sed modo cognoscis. + +{Acciò.} Quare sic deprecetur et adiuret subicit verbis generalibus. {chio fugga questo male,} quod in via patimur, urgente carne, mundo et demone: *Suos enim quisque patitur manes*, et *nemo sine crimine vivit*. Male gignimur, quoniam in peccato originali, peius in via peccatorum producimur, pexime de vita migramur si in peccato morimur, cum inde mors eterna sequator. {e peggio}, scilicet mortem eternam que omnium rerum pexima et orribilis est. + +{Che tu mi meni} intellectu pratico, ita ut oculo etiam corporali videam et scribam ac depingam in hoc opere meo, quod erit spectaculum vulgi; {là dove ora dicesti,} in oblatione tua tam liberaliter caritativa, {Sì chio vegga,} oculo pratici intellectus, perceptivo rationis, per tuas demostrationes naturales et morales, {la porta di san Pietro}. Ex hoc textu colligitur quod autor procedit ut catechuminus: nam allegorice intelligendo portam sancti Petri via contritionis, confexionis et penitentie est. Nam sancto Petro date sunt claves regni celorum, et vicarius sancti Petri, id est sacerdos, infra sedebit super ianua purgatorii. + +{E coloro cui tu fai}, in locutione tua terribili, {cotanto mesti}. Mestitia est mentis tristitia et utique continua: tota enim et perhennis tristitia, totum absorbens hominem, nomine isto absolvitur et continetur. + +{Così,} id est sic de mea intentione informatus, {si mosse,} motu et passu intellectuali et ad me docendum disposito; {e io,} ingenium docile et sublime dispositum cum desiderio ad discendum, {li tenni retro,} humiliter et devote me subiciendo gubernationi, correptioni et iudicio phylosophice rationis. + +Resumentes sub epylogo, in cantu isto poeta processum posuit totius humane nature a mundi creatione, et quomodo primus homo peccavit sonnolentus, et quomodo ire tempore a suo creatore recessit, ipsumque tempus noctis appellat et mortis. Passim posuit terminum temporis ire per adventum temporis gratie in plenitudine temporum, et humanationem Verbi Dei, figuratam in colle solis radio illustrato. + +Posuit etiam quomodo homo libero restitutus arbitrio est, licet non primevo, in clivo plage tipato. Et quia Deus et natura odiunt otiosa et pigra, pugnas ponit in quibus crux Christi viatorem hominem dereliquit, ut posset aureolam promereri: quas figurat ordine successivo et naturali in bestiis tribus, quarum prior mollitiem carnis blandientis, secunda mundi pompam superbientis, tertia temptatoris astum et calliditatem persuadentis ostendit. Caro cum concupiscentis suis, mundus cum dignitatibus suis, dyabolus cum laqueolis suis hominem fortiter expugnant. Ponit quomodo gentilis populus motus, excitatus et impulsus miraculis, signis et prodigiis, et sanctitate vite servorum Dei, terreno relicto strepitu mundi, collem puritate et sinceritate fidei ascendebat; et quomodo dyabolus phylosophicis argumentis super flumanam baptismalem hominem acerrime debellabat, ut regenerationis aquam et adoptionis gratiam non haberet; et quomodo humanum ingenium sublime, sensibus admistum corporeis, cedens veteratoris astutie, ad fabulas gentilium poetarum revertebatur ydolatriam suadentes; et quamodo rogatu Beatricis, hoc est scientie revelate, Maro, hoc est humana ratio phylosophorum studiis sublimata, in verecundiam lascivientis religionis christiane suum sibi auxilium obtulit, ipsamque moralium virtutum reparatricem ingenium recognovit; et quomodo moraliter ratio ingenio pravitatem impie bestie enudavit, et eius interitum; et quamodo Veltrux, talis bestie persecutor, ad iuditium est venturus, et quid aget; et quomodo humilem romanam Ecclesiam ducet in gloriam paradisi, bestia in Herebo relegata; et quomodo, signis compertis quibus intelligeret phylosophia ingenium altissimum nolle fidei simplicitate, sed demostrativa via collem ascendere, Maro pollicetur se ipsum ducturum per eum, et qualem ostendit; et quomodo ingenium, consentiens rationi recte et regulate, una secum tale iter arripuit. + +Incliti vatis Dantis Allegerii prime Comedie capitulum primum explicit. \ No newline at end of file diff --git a/testi/GiovanniBoccaccio_DeFrancisciPetracchi.txt b/testi/GiovanniBoccaccio_DeFrancisciPetracchi.txt index 54dfb7c..73d8766 100644 --- a/testi/GiovanniBoccaccio_DeFrancisciPetracchi.txt +++ b/testi/GiovanniBoccaccio_DeFrancisciPetracchi.txt @@ -1 +1 @@ -Franciscus Petracchi poeta, vir illustris ac vita moribusque et sciencia clarus, sedente Benedicto XII pontifice maximo gloriosissima fama per orbem floruit universum. Hic aput Aritium XII kalendas augusti ex ser Petracco patre, Letta vero matre natus est post ߤtamenߤ christianorum iubileum XIII anno IIII; sed postmodum aput Florentiam, opulentissimam Etrurie civitatem, ex qua parentes eiusdem longis fuerant retro temporibus oriundi in copiosa fortuna, a Musarum, ut puto,fuit uberibus educatus. Sed cum causa seditionum multiplicium florentinorum civium nobiles aliqui, ser Petracco amicitia atque consanguinitate coniuncto, tamquam hostes rei publice exilio damnarentur, idem ser Petraccus, una cum filio puero et uxore sua ac pariter tota domo, sibi suisque proscriptionem voluntariam ascribendo, relicta patria Alpes transabiit appeninas Avinionique secessit, quo Franciscus ab ipsa pueritia celebri fultus ingenio in liberalibus artibus studuit didicitque. Demum, cum etate iam esset adultus, Bononiam, Lombardie nobilem studiisque florentem petiit civitatem, ibique sub diversis doctoribus iura civilia audivit. In quibus dum assiduo studio laboraret, Apollo, prescius sui vatis futuri, eiusdem mentis archanum lepido Pyeridum cantu carminibusque cepit demulcire divinis, ob quam causam, legibus iam neglectis, ad Parnasi culmen cepit dirigere gressus suos. Quod dum pater referentibus pluribus audisset, nati futuram gloriam ex ceptis debite non repensans, cum eciam animo quam eterna temporalia pocius affectaret, nequiquam astris avidus obviare, indignans quodammodo ipsum ad lares proprios revocavit, et, cum illum studiorum talium obiurgatione multimoda momordisset, aiendo, eum suo imperio oneratum leges auditurum secundo Montem misit illico Pesulanum. Sed, iubentibus fatis, quibus de facili non obstatur, Pyeridum corus egregius illum indissolubilibus amplexibus circumdavit, egreque ferens ab infantia educarat, et cui per ipsum fama candidior servabatur, eidem a legum perplexitate vitabili et rabidi fori latrabilibus iurgiis raperetur, Cesarum sanciones ac iurium consultorum tabulas indignanter abstulit ab eodem, suis luminibus e vestigio apponendo quid Smirneus vates impellente Apolline de Ulixe Graysque reliquis plectro mirifico demonstrarit; quid Terentius Culleus placida infestante Talya meretricum lenonum iuvenum et servorum actus describendo reliquerit; quid Maro divino dotatus ingenio, pastorum scenicos ludos, arvorum necessarios cultus, Troadum clades et arma victosque Penates et lacrimas morientis Elysse cantando narraverit; quid Flaccus lirica suavitate ac acerbitate satyrica decantarit; quid Naso Elycona spirante fingendo peregerit; quid Lucanus urgente Calliope fervida tuba altisona clangendo perflaverit; quid Statius, quid Iuvenalis, quid eciam alii plures mirto edera lauroque conspicui, virtute pariter ac fama mirabiles, heroyco cantu reliquerint discedendo. Ipse quidem nec abiecta studio revocavit, nec apposita, studendo efficaciter, vilipendit, sed iam accipiens auctores ac in suos doctores eciam et magistros, sic totus ardore castalio inflammatus, se poesi patre eciam ignorante donavit, ut nichil vel modicum aliud cogitaret; in qua qualis evaserit, verbis explicare non opus, eo quod ipsa ipsius opera luce clarius manifestant. Que quidem talem tantumque perhibent, nisi fallor, quod, si opinio phylosophi samiensis veris posset rationibus sustineri, animas hominum scilicet reverti ad alia corpora, iterato in hoc Virgilium omni imbutum dogmat rediisse, non dubito dicerent qui cognoscunt. Hinc vero morales est phylosophos diligenti studio imitatus, et maxime M. Tullium Ciceronem et egregium Senecam cordubensem in tantum quod iam locutione et moribus alterum istorum possit merito iudicari. Sed hic vates dolciloquus, suum post hec cupiens ingenium exercitare et operibus eciam experiri, dum adhuc iuveniles anni fervescerent, humana vitans consortia cepit solitudine delectari, petiitque inter montes arduos umbrisque arborum perpetuis occupatos, vallem quandam quam incole nec immerito nominant ab antiquo, que non hominum artificio sed nature magisterio multis est delectabilibus exornata, quod ipsemet heroyco carmine caliopeo modulamine mensurat fratri Dyonisio de Burgo theologie magistro describit pulcerrime politeques; ibique a fonte perpetuo limpidis undis fluens amplissime Sorgia fluvius summit originem emanando. Hoc igitur loco hic poeta egregius, ne de infossi talenti culpa redargueretur a posteris, plura opuscula tam metrica quam prosaica eleganter ac floridissime decantavit, et inter alia memoratu dignissima opus suum illud magnum et mirabile cui Affrica nomen imposuit, eo quod maioris Affricani gesta in eodem heroyco metro monstrentur, ingenio divino pocius quam humano, creditur compilasse. Attamen ne hominum notitia solitudine nimia privaretur, determinatis temporibus se ad romanam curiam conferebat, in qua amicitia summorum pontificum, regum atque procerum tam Gallorum quam eciam Ytalorum aliorumque quamplurium usus est, et potissime Benedicti pape XII, Petri de Columna cardinalis et Roberti Ierusalem et Sicilie regis, et Azonis de Corigio militis. Cum quo, patre iam mortuo, Neapolim, Campanie urbem, veniens, eius opere primo ad predictum Robertum regem aditum habere dignatus est; in conspectu cuius tam eleganter suam et poetarum priorum scienciam commendavit, ut, cum summam incliti regis graciam acquisisset, eidem avido laudabilia cuncta noscendi, omnibus aliis theologie phylosophieque studiis derelictis, poetarum studium quod ante vilipendebat assummeret, sibique in preceptorem ipsum Franciscum dummodo ibidem vellet remanere instantissime postulavit. Sed ipse, cum ad maiora iam animum direxisset, honestissima tanti officii renuntiatione premissa, a predicto rege clam primo, secundario vero coram suis proceribus in facultatibus variis esset examinatus, in poetica gratissime et cum omnium intelligentium audientiumque assensu approbatus existeret, cum Azone amico suo iam dicto ad inclitam Romam citato venit itinere, quo a senatu populoque romano iam receptus, non minus sua operante virtute, quam hoc preces pro eodem rege exponente, in poetam egregium a senatoribus est assumptus. Quorum alter, dominus videlicet Ursus de Ursinis, miles ac Anguillarie comes clarissimus, V Idus Aprilis, anno vero incarnationis dominice MCCCXLI, inditione autem VIIII et etatis sue anno XXXVII, in urbe romana celsoque Capitolio coram omni clero et populo, florida ab eodem ac prolixa in exaltatione Musarum mirifica, ac a predicto domino Urso in laureandi poete laudes sermocinatione premissa, eum in poetam laurea corona solemniter coronavit, eique tam sue clarissime professionis quam eciam romane civilitatis privilegium multa ac integra dicacitate completum et bulla aurea suis signis, olim toto orbi metuendis pariter et verendis, insculpta prout decuit roboravit. Quod quidem ibidem fieri non ante contigerat a coronatione dignissima Statii Pampinei Surculi tolosani qui anno ab urbe condita DCCCXXXIIII sub Domitiano Cesare creditur coronatus. Cum quanta hoc romanorum civium letitia tam nobilium quam eciam plebeiorum factum contigerit, non opus est verbis: facile quidem potest ab unoquoque presummi; ipse id nempe omnibus visum puto, iam multo ante lapsa felicia tempora ac regna saturnia rediisse; ipse tamen, quamvis tenuissime respectu veritatis, ne sui ipsius laudes rescribere vidererur, Iohanni militi in quadam epistola metrica designavit. Habita igitur laureatione predictus cum Azone de Corrigio Parmam ivit, ibique secum integra amicitia iunctus, per aliquale tempus commoratus est, et moratur usque in hodiernum. Insuper iste Franciscus quantumcunque sciencia sit excellens, non minus morum claritate refulget. Nam, quamquam solitudine, ut iam supra monstravimus, delectetur, quod ipsemet in quadam egloga sua, cui nomen Argus , testatur amplissime, se pastorem solivagum ac eciam Silvium vocitando, fuit tamen et est homo moribus civilis et, et unucuique iuxta sui conditionem amicabilis, placabilis et communis; habitu vero honestissimus, et ut hoc iuxta sui volitum plenius et commodius uteretur, ac aptius posset mundanarum rerum sollicitudines evitare, vitam assumpsit et habitum clericalem, usus tamen ilarvis et modicis ac ab animarum cura solutis beneficiis, maxima a summis pontificibus sibi benevolis ac eadem illi offerentibus renuendo, et potissime presulatus, ne forsan Scillam fugiens assumendo, o amplectens nimia rueret in Caribdim. Statura quidem procerus, forma venustus, facie rotunda atque decorus, quamvis colore etsi non candidus, non tamen fuit obscurus, sed quadam decenti viro fuscositate permixtus. Oculorum motus gravis, intuitus letus et acuta perspicacitate subtilis; aspectu mitis, gestibus verecundus quamplurimum; risu letissimus, sed nunquam cachino inepto concuti visus; incessu moderatus, prolatione placidus et iocosus, sed rara locutione utitur nisi interrogatus, et tunc verba debita gravitate pensata sic interrogantibus profert in patulo, ut ad audiendum attrahat eciam ydiotas, et eosdem, per longissima spatia durante sermone, sine tedio ymo cum delectatione multiplici, ut ita loquar, teneat irretitos, in tantum ut sint qui hunc audiendo concedant verum a cantibus syrenarum sotiorum ducis Naritii naves fuisse summersas, dum se a dulcedine prolationis istius quodammodo comperiant fore captos. Et alii sunt qui firma teneant fide, quod dudum eedem apes que Platoni Ambroxioque dormientibus parvulis melle labra delinirunt, huic tymo cyrrensi sature eciam parvulo delinissent, si hoc potest, ut videntur homines credere, argumentum esse future dulcedinis in loquendo. Et ultra, quod est mirabile dictu, in tantum aliis sua prevalet affabilitas inter cunctos, ut que ceteris solet famosis sue fame presentia derogare, huic auget, ut apparet eo quod de eo contrarium evenisse quampluries iam est visum. Nam nonnulli probissimi, quod ipsemet propriis auribus audivi, fide interposita iuramenti, firmarunt nichil de hoc homine, respective veritate pensata, famam per orbem gerulonum oribus reportare. Quid de ipsius ingenio referam? Nil ei ambiguum, nil obscurum, sed omnia illi patent clara, lucida et aperta; si vera loquor sui testificentur effectus. Memoria vero illum divinum potius quam humanum autumo esse reputandum: nam ab ipsa prothoplasti creatione primeva usque ad hodiernum, quicquid et per quoscumque reges, principes, populos seu gentes et ubicumque actum sit, tamquam sibi presentia cognovisse ac memorasse demonstrat. Phylosophorum vero doctrinas morales, naturales atque theologas ut sumpserit teneatque ipsius gesta, verba, scriptaque iam pandunt. Cibo et potu temperatus, nam vulgaribus semper usus est. Mundiciis corporalibus magis ne videretur ab aliis deviare viventibus, quam appetitu concupiscibili impulsus, decoratus est. In musicalibus vero, prout in fidicinibus et cantilenis, et nondum hominum tantum sed eciam avium, delectatus ita ut ipsemet se bene gerat et gesserit in utrisque. Patiens tamen extat et, posito raro ac ultra terminos rationis irascatur, cito quidem revertitur. Veridicus plurimum et fidelis; religione christianissimus et in tantum, ut vix nisi ab expertis et cognitis crederetur. Libidine sola aliqualiter non victus in totum, sed multo potius molestatus; sed si quando ipsum contingit succumbere, iuxta mandatum Apostoli, quod caste nequivit explere, caute peragendo complevit. Et quamvis in suis quampluribus vulgaribus poematibus in quibus perlucide decantavit, se Laurettam quandam ardentissime demonstrarit amasse, non obstat: nam, prout ipsemet et bene puto, Laurettam illam allegorice pro laurea corona quam postmodum est adeptus accipiendam existimo. Quid opus est verbis? Nichil enim potest de virtutibus et sciencia huius poete respective ad veritatem meus calamus explicare. Scripsi quidem magis audax quam discretus, et ideo reliqua, muito magis maiora quam posita, cum hiis que eciam demonstravi, viro sufficientiori ac stilo pariter altiori scribenda relinquo. Gloriosus iste poeta usque in hodiernum diem plura composuit opera memoratu dignissima. Nam primo et principaliter opus illud egregium compilavit, in quo heroyco carmine ac oratione arte multiplici admiranda Scipionis primi gesta in Cartaginienses potissime et Annibalem eorum ducem Penosque reliquos mira cum virtute tam animi quam corporis operando tractavit, cui eo nomen imposuit Affrica, quia de et in Affrica rebus gestis loquatur ut plurimum, intitulavitque illud Roberto regi amico suo de quo supra iam diximus; et quamvis predicti libri adhuc ab eo nemini copia concedatur, tamen, a multis visus, homericus reputatur. Insuper edidit dialogum quendam prosaice tam mira ac artificiosa sermonum pulcritudine decoratum, ut apparest liquido nil eum quod Tullius Arpinas noverit latuisse. Demum eglogam quandam composuit cui nomen est Argus, in qua morte predicti regis amici sui deflet, illum Argum et se Silvium nominando, tangendo eciam veras regis laudes sub figmento, ostendendo non solum Virgilium in Bucolicis ymitasse, sed potius cum eodem stilum syragusani Theocriti assumpsisse. o Ultra eciam scripsit pulcerrimam comediam, cui titulum imposuit Philostratus, et si dicerem illum Terentii vestigia persecutum, timeo ne, dum omnibus palam erit, que, adhuc modicis visa, latet, ductori ductum legentes extiment et merito preponendum. Si que summo pontifici, que fratri Enee de Senis viro probissimo, que eciam multis aliis diversis de causis et ad semet ipsum composuerit opuscula, quibus libri titulum non donavit, conarer exprimere: et idcirco, ne tedeat prolixitas in dicendo, que desunt scrutantibus honestius credidi relinquendum. +Franciscus Petracchi poeta, vir illustris ac vita moribusque et sciencia clarus, sedente Benedicto XII pontifice maximo gloriosissima fama per orbem floruit universum. Hic aput Aritium XII kalendas augusti ex ser Petracco patre, Letta vero matre natus est post ߤtamenߤ christianorum iubileum XIII anno IIII; sed postmodum aput Florentiam, opulentissimam Etrurie civitatem, ex qua parentes eiusdem longis fuerant retro temporibus oriundi in copiosa fortuna, a Musarum, ut puto,fuit uberibus educatus. Sed cum causa seditionum multiplicium florentinorum civium nobiles aliqui, ser Petracco amicitia atque consanguinitate coniuncto, tamquam hostes rei publice exilio damnarentur, idem ser Petraccus, una cum filio puero et uxore sua ac pariter tota domo, sibi suisque proscriptionem voluntariam ascribendo, relicta patria Alpes transabiit appeninas Avinionique secessit, quo Franciscus ab ipsa pueritia celebri fultus ingenio in liberalibus artibus studuit didicitque. Demum, cum etate iam esset adultus, Bononiam, Lombardie nobilem studiisque florentem petiit civitatem, ibique sub diversis doctoribus iura civilia audivit. In quibus dum assiduo studio laboraret, Apollo, prescius sui vatis futuri, eiusdem mentis archanum lepido Pyeridum cantu carminibusque cepit demulcire divinis, ob quam causam, legibus iam neglectis, ad Parnasi culmen cepit dirigere gressus suos. Quod dum pater referentibus pluribus audisset, nati futuram gloriam ex ceptis debite non repensans, cum eciam animo quam eterna temporalia pocius affectaret, nequiquam astris avidus obviare, indignans quodammodo ipsum ad lares proprios revocavit, et, cum illum studiorum talium obiurgatione multimoda momordisset, aiendo, eum suo imperio oneratum leges auditurum secundo Montem misit illico Pesulanum. Sed, iubentibus fatis, quibus de facili non obstatur, Pyeridum corus egregius illum indissolubilibus amplexibus circumdavit, egreque ferens ab infantia educarat, et cui per ipsum fama candidior servabatur, eidem a legum perplexitate vitabili et rabidi fori latrabilibus iurgiis raperetur, Cesarum sanciones ac iurium consultorum tabulas indignanter abstulit ab eodem, suis luminibus e vestigio apponendo quid Smirneus vates impellente Apolline de Ulixe Graysque reliquis plectro mirifico demonstrarit; quid Terentius Culleus placida infestante Talya meretricum lenonum iuvenum et servorum actus describendo reliquerit; quid Maro divino dotatus ingenio, pastorum scenicos ludos, arvorum necessarios cultus, Troadum clades et arma victosque Penates et lacrimas morientis Elysse cantando narraverit; quid Flaccus lirica suavitate ac acerbitate satyrica decantarit; quid Naso Elycona spirante fingendo peregerit; quid Lucanus urgente Calliope fervida tuba altisona clangendo perflaverit; quid Statius, quid Iuvenalis, quid eciam alii plures mirto edera lauroque conspicui, virtute pariter ac fama mirabiles, heroyco cantu reliquerint discedendo. Ipse quidem nec abiecta studio revocavit, nec apposita, studendo efficaciter, vilipendit, sed iam accipiens auctores ac in suos doctores eciam et magistros, sic totus ardore castalio inflammatus, se poesi patre eciam ignorante donavit, ut nichil vel modicum aliud cogitaret; in qua qualis evaserit, verbis explicare non opus, eo quod ipsa ipsius opera luce clarius manifestant. Que quidem talem tantumque perhibent, nisi fallor, quod, si opinio phylosophi samiensis veris posset rationibus sustineri, animas hominum scilicet reverti ad alia corpora, iterato in hoc Virgilium omni imbutum dogmat rediisse, non dubito dicerent qui cognoscunt. Hinc vero morales est phylosophos diligenti studio imitatus, et maxime M. Tullium Ciceronem et egregium Senecam cordubensem in tantum quod iam locutione et moribus alterum istorum possit merito iudicari. Sed hic vates dolciloquus, suum post hec cupiens ingenium exercitare et operibus eciam experiri, dum adhuc iuveniles anni fervescerent, humana vitans consortia cepit solitudine delectari, petiitque inter montes arduos umbrisque arborum perpetuis occupatos, vallem quandam quam incole nec immerito nominant ab antiquo, que non hominum artificio sed nature magisterio multis est delectabilibus exornata, quod ipsemet heroyco carmine caliopeo modulamine mensurat fratri Dyonisio de Burgo theologie magistro describit pulcerrime politeques; ibique a fonte perpetuo limpidis undis fluens amplissime Sorgia fluvius summit originem emanando. Hoc igitur loco hic poeta egregius, ne de infossi talenti culpa redargueretur a posteris, plura opuscula tam metrica quam prosaica eleganter ac floridissime decantavit, et inter alia memoratu dignissima opus suum illud magnum et mirabile cui Affrica nomen imposuit, eo quod maioris Affricani gesta in eodem heroyco metro monstrentur, ingenio divino pocius quam humano, creditur compilasse. Attamen ne hominum notitia solitudine nimia privaretur, determinatis temporibus se ad romanam curiam conferebat, in qua amicitia summorum pontificum, regum atque procerum tam Gallorum quam eciam Ytalorum aliorumque quamplurium usus est, et potissime Benedicti pape XII, Petri de Columna cardinalis et Roberti Ierusalem et Sicilie regis, et Azonis de Corigio militis. Cum quo, patre iam mortuo, Neapolim, Campanie urbem, veniens, eius opere primo ad predictum Robertum regem aditum habere dignatus est; in conspectu cuius tam eleganter suam et poetarum priorum scienciam commendavit, ut, cum summam incliti regis graciam acquisisset, eidem avido laudabilia cuncta noscendi, omnibus aliis theologie phylosophieque studiis derelictis, poetarum studium quod ante vilipendebat assummeret, sibique in preceptorem ipsum Franciscum dummodo ibidem vellet remanere instantissime postulavit. Sed ipse, cum ad maiora iam animum direxisset, honestissima tanti officii renuntiatione premissa, a predicto rege clam primo, secundario vero coram suis proceribus in facultatibus variis esset examinatus, in poetica gratissime et cum omnium intelligentium audientiumque assensu approbatus existeret, cum Azone amico suo iam dicto ad inclitam Romam citato venit itinere, quo a senatu populoque romano iam receptus, non minus sua operante virtute, quam hoc preces pro eodem rege exponente, in poetam egregium a senatoribus est assumptus. Quorum alter, dominus videlicet Ursus de Ursinis, miles ac Anguillarie comes clarissimus, V Idus Aprilis, anno vero incarnationis dominice MCCCXLI, inditione autem VIIII et etatis sue anno XXXVII, in urbe romana celsoque Capitolio coram omni clero et populo, florida ab eodem ac prolixa in exaltatione Musarum mirifica, ac a predicto domino Urso in laureandi poete laudes sermocinatione premissa, eum in poetam laurea corona solemniter coronavit, eique tam sue clarissime professionis quam eciam romane civilitatis privilegium multa ac integra dicacitate completum et bulla aurea suis signis, olim toto orbi metuendis pariter et verendis, insculpta prout decuit roboravit. Quod quidem ibidem fieri non ante contigerat a coronatione dignissima Statii Pampinei Surculi tolosani qui anno ab urbe condita DCCCXXXIIII sub Domitiano Cesare creditur coronatus. Cum quanta hoc romanorum civium letitia tam nobilium quam eciam plebeiorum factum contigerit, non opus est verbis: facile quidem potest ab unoquoque presummi; ipse id nempe omnibus visum puto, iam multo ante lapsa felicia tempora ac regna saturnia rediisse; ipse tamen, quamvis tenuissime respectu veritatis, ne sui ipsius laudes rescribere vidererur, Iohanni militi in quadam epistola metrica designavit. Habita igitur laureatione predictus cum Azone de Corrigio Parmam ivit, ibique secum integra amicitia iunctus, per aliquale tempus commoratus est, et moratur usque in hodiernum. Insuper iste Franciscus quantumcunque sciencia sit excellens, non minus morum claritate refulget. Nam, quamquam solitudine, ut iam supra monstravimus, delectetur, quod ipsemet in quadam egloga sua, cui nomen Argus , testatur amplissime, se pastorem solivagum ac eciam Silvium vocitando, fuit tamen et est homo moribus civilis et, et unucuique iuxta sui conditionem amicabilis, placabilis et communis; habitu vero honestissimus, et ut hoc iuxta sui volitum plenius et commodius uteretur, ac aptius posset mundanarum rerum sollicitudines evitare, vitam assumpsit et habitum clericalem, usus tamen ilarvis et modicis ac ab animarum cura solutis beneficiis, maxima a summis pontificibus sibi benevolis ac eadem illi offerentibus renuendo, et potissime presulatus, ne forsan Scillam fugiens assumendo, o amplectens nimia rueret in Caribdim. Statura quidem procerus, forma venustus, facie rotunda atque decorus, quamvis colore etsi non candidus, non tamen fuit obscurus, sed quadam decenti viro fuscositate permixtus. Oculorum motus gravis, intuitus letus et acuta perspicacitate subtilis; aspectu mitis, gestibus verecundus quamplurimum; risu letissimus, sed nunquam cachino inepto concuti visus; incessu moderatus, prolatione placidus et iocosus, sed rara locutione utitur nisi interrogatus, et tunc verba debita gravitate pensata sic interrogantibus profert in patulo, ut ad audiendum attrahat eciam ydiotas, et eosdem, per longissima spatia durante sermone, sine tedio ymo cum delectatione multiplici, ut ita loquar, teneat irretitos, in tantum ut sint qui hunc audiendo concedant verum a cantibus syrenarum sotiorum ducis Naritii naves fuisse summersas, dum se a dulcedine prolationis istius quodammodo comperiant fore captos. Et alii sunt qui firma teneant fide, quod dudum eedem apes que Platoni Ambroxioque dormientibus parvulis melle labra delinirunt, huic tymo cyrrensi sature eciam parvulo delinissent, si hoc potest, ut videntur homines credere, argumentum esse future dulcedinis in loquendo. Et ultra, quod est mirabile dictu, in tantum aliis sua prevalet affabilitas inter cunctos, ut que ceteris solet famosis sue fame presentia derogare, huic auget, ut apparet eo quod de eo contrarium evenisse quampluries iam est visum. Nam nonnulli probissimi, quod ipsemet propriis auribus audivi, fide interposita iuramenti, firmarunt nichil de hoc homine, respective veritate pensata, famam per orbem gerulonum oribus reportare. Quid de ipsius ingenio referam? Nil ei ambiguum, nil obscurum, sed omnia illi patent clara, lucida et aperta; si vera loquor sui testificentur effectus. Memoria vero illum divinum potius quam humanum autumo esse reputandum: nam ab ipsa prothoplasti creatione primeva usque ad hodiernum, quicquid et per quoscumque reges, principes, populos seu gentes et ubicumque actum sit, tamquam sibi presentia cognovisse ac memorasse demonstrat. Phylosophorum vero doctrinas morales, naturales atque theologas ut sumpserit teneatque ipsius gesta, verba, scriptaque iam pandunt. Cibo et potu temperatus, nam vulgaribus semper usus est. Mundiciis corporalibus magis ne videretur ab aliis deviare viventibus, quam appetitu concupiscibili impulsus, decoratus est. In musicalibus vero, prout in fidicinibus et cantilenis, et nondum hominum tantum sed eciam avium, delectatus ita ut ipsemet se bene gerat et gesserit in utrisque. Patiens tamen extat et, posito raro ac ultra terminos rationis irascatur, cito quidem revertitur. Veridicus plurimum et fidelis; religione christianissimus et in tantum, ut vix nisi ab expertis et cognitis crederetur. Libidine sola aliqualiter non victus in totum, sed multo potius molestatus; sed si quando ipsum contingit succumbere, iuxta mandatum Apostoli, quod caste nequivit explere, caute peragendo complevit. Et quamvis in suis quampluribus vulgaribus poematibus in quibus perlucide decantavit, se Laurettam quandam ardentissime demonstrarit amasse, non obstat: nam, prout ipsemet et bene puto, Laurettam illam allegorice pro laurea corona quam postmodum est adeptus accipiendam existimo. Quid opus est verbis? Nichil enim potest de virtutibus et sciencia huius poete respective ad veritatem meus calamus explicare. Scripsi quidem magis audax quam discretus, et ideo reliqua, muito magis maiora quam posita, cum hiis que eciam demonstravi, viro sufficientiori ac stilo pariter altiori scribenda relinquo. Gloriosus iste poeta usque in hodiernum diem plura composuit opera memoratu dignissima. Nam primo et principaliter opus illud egregium compilavit, in quo heroyco carmine ac oratione arte multiplici admiranda Scipionis primi gesta in Cartaginienses potissime et Annibalem eorum ducem Penosque reliquos mira cum virtute tam animi quam corporis operando tractavit, cui eo nomen imposuit Affrica, quia de et in Affrica rebus gestis loquatur ut plurimum, intitulavitque illud Roberto regi amico suo de quo supra iam diximus; et quamvis predicti libri adhuc ab eo nemini copia concedatur, tamen, a multis visus, homericus reputatur. Insuper edidit dialogum quendam prosaice tam mira ac artificiosa sermonum pulcritudine decoratum, ut apparest liquido nil eum quod Tullius Arpinas noverit latuisse. Demum eglogam quandam composuit cui nomen est Argus, in qua morte predicti regis amici sui deflet, illum Argum et se Silvium nominando, tangendo eciam veras regis laudes sub figmento, ostendendo non solum Virgilium in Bucolicis ymitasse, sed potius cum eodem stilum syragusani Theocriti assumpsisse. o Ultra eciam scripsit pulcerrimam comediam, cui titulum imposuit Philostratus, et si dicerem illum Terentii vestigia persecutum, timeo ne, dum omnibus palam erit, que, adhuc modicis visa, latet, ductori ductum legentes extiment et merito preponendum. Si que summo pontifici, que fratri Enee de Senis viro probissimo, que eciam multis aliis diversis de causis et ad semet ipsum composuerit opuscula, quibus libri titulum non donavit, conarer exprimere: et idcirco, ne tedeat prolixitas in dicendo, que desunt scrutantibus honestius credidi relinquendum. \ No newline at end of file diff --git a/testi/GiovanniBoccaccio_Epistole.txt b/testi/GiovanniBoccaccio_Epistole.txt new file mode 100644 index 0000000..e3cc0e2 --- /dev/null +++ b/testi/GiovanniBoccaccio_Epistole.txt @@ -0,0 +1,121 @@ +Crepor celsitudinis Epyri principatus, ac procerum Ytalie claritas singularis, cui, nisi fallor, a superis fortuna candidior reservatur, +Ut vestra novit serenitas, et pelingnensis Ovidii reverenda testatur actoritas, *carmina proveniunt animo deducta sereno*. Sed sevientis Raynusie causa, ac atrocitatis Cupidinis importune, *nubila sunt subitis tempora nostra malis*, prout parvus et exoticus sermo, caliopeo moderamine constitutus, vestre mangnificentie declarabit inferius. Verumtamen non ad plenum: quia si plene amxietates meas vellem ostendere, nec sufficeret calamus, et multitudo fastidiret animum intuentis, qui etiam me vivum respiciens, ulterius miraretur, quam si Eee Ericonis cristibie vel Medee inspiceret actiones; propter quod si tante dominationis mandata ad plenum, inclite princeps, non pertraho, in excusationem animi amxiantis fata miserrima se ostendant. Tamen ne videar adversis operibus subditi cordis obediendi affectus ascondere, parumper oculorum lacrimas centuculo desiccabo, et manum commodans calamo, creperius vestris affectibus questiunculam preparabo: et cum noverim vestram sublimitatem in crepidine cabi gorgonei educatam, spero a dubitatione qualibet exuere intellectum. Utinam tamen rude desultoriumque eloquium sic in vestri conspectu se prebeat, prout Athlanciadis fistula in auribus custodis iunonii se locavit. Dominorum alter clementia claret, secundus Astree austeritate mediante balluce refulget: laudabilior queritur. Primus a Seneca sublimatur, aiens De clementia libro I: *Quid magis decorum sit regenti quam clementia* etc.; subsequens divina testante pagina adiuvatur, Deutronomio capitulo XVI: *Iudices et magistros constitues in omnibus portis tuis ut iudicent populum iusto iudicio, neque in alteram partem declinent* etc. Si tanti principis mereor responsivam, expecto ipsam animo gratulanti. Quantum cupitis tantum diis affectanter exposco, ut vestra bene valeat celsitudo. +Caliopeus vero sermo fuit iste: {Dentro dal cerchio a cui intorno si gira}, etc. +Data sub monte Falerno apud busta Maronis Virgilii nonas aprelis III, anno vero Incarnationis Verbi divini MCCCXXXVIIII. +Vester humilis etc. + +Mavortis milex extrenue, +Si mestis datur posse boatus in altum extollere, ac vocibus aures tangere sacri Iovis, ut vestre meum epystolium suscipiant crebis flagitationibus provoco et exoro, cui de benignitate solita respondendo, vestra crocata colloquia amxiantem animam et vecordem poterunt, si libet quod libeat rogo, multimode refovere. Cum me igitur vester subditus, ingnorantie tenebris involutus, rudis ens, inhers indigestaque moles informis, sine titulo vivens, cum toto mei curriculo temporis sim Fortune ludibulis conquassatus; meme prorsus miserie palliatus, semperque degens in lathebrosis amfractibus laberinti, pulsus ad fumos stigios rusticorum, semper respiciens lutum agrestium villicorum, audiendo latratus brunellicos eorundem, degustans ligustrica alimenta, odorans fetida que conturbant, tangendo vepres cuiuspiam ruditatis, virgiliana teneret Neapolis, et in ea libertatis offitium sequerer inconcusse, commodum semel antelucio, dum marcidus et semisopitus surgerem, reseratis postibus gurgustiolum exivi, carpens iter litora super uda. Sed cum iam nox iret in diem, et ego penes busta Maronis securus et incautus ambularem, subito suda mulier, ceu fulgur descendens, apparuit nescio quomodo, meis auspitiis undique moribus et forma conformis. O! quam in eius apparitione obstupui! Certe tantum quod magis aliud videbar esse quam ego, ymmo quod admodo larvale simulacrum me sciebam; et sic exterminatus animi actonitus in amentia vigilans sonniabar, destrictis adeo diu pupulis an vigilarem scire querebam. Tandem stupor subsequentis thonitrui terrore cessavit. Nam sicut divinis corruscationibus illico subcedunt tonitrua, sic inspecta flamma pulcritudinis huius, amor terribilis et imperiosus me tenuit atque ferox, tanquam dominus pulsus a patria post longum exilium sola in sua repatrians, quidquid eius contrarium fuerat in me vel occidit vel expulit vel ligavit: et qualiter in me rengnaverit nulla refragante virtute, extra sinum presentium brevi caliopeo sermone queratis, ubi enim ambifarie propalatur. Sed quid? Post diutinam lassitudinem gratiam merui dominantis, quam ego alacris, inargutulus tamen, per tempusculum conservavi: et cum in auge rote volubilis permanerem, et fortunarum lubricas ambages et instabiles incursiones ac reciprocas vicissitudines ingnorarem, subito causa non atramento sed lacrimis describenda suborta, iniuste tamen mee domine incido in orrorem, et per consequens in malorum profunditate deiectum, ac me misere prosternatum inveni, ubi inquies *heu!* dixi quampluries. Sed cum ad gratiam rehabendam astutia non valeret, multotiens centuculo dudum faciem punicantem obtectam lacrimis insistebam, et pectora cogitationibus variis misera exanclabam, atque meas erumpnas, egerrime tempora repetendo priora, ploratu et dicacitate fovebam. Nam cum sic amxie per amplum spatium commorarer, nec tamen viam recuperande salutis angnoscerem, et me videns meis fortunis ultimis convicinum, suspirans altius celumque sollicito nutu petens incepi: *O superi, tandem meis supremis supliciis opem facite, et tu, Fortuna durior, iam sevire desiste: sat tibi miseris istis cruciatibus meis litatum est!*. Tum vero amicus etate scitulus et prorsus argutulus ut solarer accessit: *Apage!* infit, et prosequens multa dicacitate prolixa perorans in sacratissimum nomen vestrum incidit, asserens me meis miseriis finem dare, si vestrorum verbotum copiam degustarem, subsequens ut fiam certior de vobis cum iam certus existerem: *Avinioni Musarum alvo iuvenem Iovis manibus alupnatum, lacte phylosophyco educatum, ac divinis scientiis roboratum cognovi, ibique velud discipulus sacri Vasis iam rapti ad tertium celum gloriosum in aperto abscondita predicat et archana. Ipse enim est quem fama pennata gerulonum ore notificat, exornant mores et virtutes quempiam circumspectant. Hic est ingeniosissimus per Saturnum, per Iovem dives placabilis, per Martem preliabilis contra vitia que pernecat, per Appollinem lucidus et regalis et affabilis universis, per Cythereiam iocundissimus, per deorum pincernam mathemathicus et formalis, et per Hecaten humillimus et honestus; estque in artibus per excellentiam hiis monarcha: in gramaticha Aristarcus, Occam in logica, in recthorica Tullius et Ulixes, in arismetrica iordanizans, in geometria similis Euclidi sive syragusanum sequitur Archimedem, in musica boetizans, et in astrologia suscitat egyptium Ptholomeum. Quid plura? Ut Seneca moralizat, in opere Socratem moraliter insectando, ac in ystoriis scolasticis optimum Commestorem*. Que ego auriens avide, luctuosa suspiria derelicta, acquievi cepique post modicum: *Hic presidium mee libertatis meeque salutis aderit, si sua possum opera indagare*. Quapropter cum per spectabilem tantum virum, qui ut phenix ultra montes obtinet monarciam, possim Fortune miserias et amoris angustias debellare, ac exui a qualibet ruditate, cum me miserum rudem inermem inertem crudum pariter et informem congnoscam, et a patre Iovis factum deformem, ab Yperione inopem, a Gradivo rixosum, a Delyo pusillanimem, a Dyona spurcissimum dyoneum, a Cyllenio balbutientem, et strabum et gravem turpiter a Lucina, deprecor affectanter, quatenus gratia vestri oraculi possim admissum solatium reassumere condecenter, necnon et capud ornare galea Appollinis, levam egide pallanteo, dexteram asta Minerve, nare in abissibus phylosophorum, speculari Empyrei Lycostraten, in Diti Plutonem tenuius intueri, stellas dyafano ecthere commicantes, et intelligere Primi Mobilis substantiam homogeneam uniformem, ac Gorgonem precidere vestra spata. Expecto igitur forma retenta discipuli, devotus benivolus et actentus, doctrinam tanti magistri, per quam spero meam inertiam indigestamque molem et ingnorantiam copiosam vaporiformiter resolvi et in tenuitatem mirabilem transformari. Spero enim ociter quod peto et iam reverenter cepi ieiunare vigiliam tanti festi. Nam si crederem *Nolo* streperent labia vestra, cito in lacrimas resolverer ut Narcissus. Scio me stilo desultorio nimia inepte ac exotica blacterando narrasse, alterius summens officium, cum meum dictare non sit: propter quod in marmoream statuam merui transformari; tamen sub fiducia tanti magistri, reprehensiones expectans debitas in quo decet hoc feci. Opto vos bene valere. +Caliopeus sermo est iste: *Quanto...* +Data sub monte Falerno etc. +Vester in omnibus Johannes etc. + +Nereus amphytritibus lymphys, eripiens vices Vulcano, flammas emictet ab alvo, et inde fontanus corruet liquor, unde ingnite sagipte Mulciferi emanabant; repetent annes caput, et eoum Phebus a Zeffiro versa vice,necnon et gigantium mater antiqua Cynosura Alcide Perseo Boote et aliis ymaginibus ornabitur nisi fallor, et earum astra gerendo refulget; sic etiam uris trahentibus unco sulcabitur nydus Lede, et nature preposteris legibus omnia spero verti, et sic in processu non vasta prodigia actonitus intuebor: posquam a te cathacreto, de quo non modicum confidebam, nomen sacratissimum amicitie non inspecto, deceptus anxior in labore. O quampluries tibi verax obgannirier reminiscor, extremi supplicii dingnum fore qui ledit huius celicole deitatis, amicitie scilicet maiestatem; cuius sacratissime vires id faciunt, quod et ipsa Natura non potest suis viribus adinplere, sed decreto sanctissimo vetuit inter vivos. Ipsa quidem voluntates unit varias et diversas, extraneas animas iungit equat et sotiat, et quod plus, suos inter se taliter interligat, ut in essentia carior unicuique, pro alio si necessitas interveniat opportuna, cupiat iam non esse; cuius effectus extendere ulterius iam non queo, cum Perithoy Nysi Damonis et aliorum quamplurium laudabilia gesta declarent. Sed tu miserrime ipsam ut credidi non novisti, quod patet: et ideo sepicule pectus miserum exanclando, *heu heu!* dico et merito si non erro. Nam sicut syculus ille Perillus, sic meo argasterio sum deceptus, et ut Procris Cephalo tradidit, sic tibi sagiptam mihi concessi nocivam. Sed quid hoc merui? Rogo sensim mecum altercando discutias. Nonne, nisi me reminiscentia fallat, aceratam indutum endromaden, baburtum ac batinorum moribus insingnitum, te mecum in primevo nostre notitie veluti congermanescentem suscepi? Ymmo, nec anascevam veritati huic posses opponere. Tuo etiam pectori arcana nemini nondum nota concessi, ut mei amoris affectus cognosceres, at exinde fiduciam summeres certiorem. Per consequens tuo corculo cathagorando monstravi, qualiter acumineus effectus aceromata sorbillares, et contra saligia acrimoniosus existeres balatravi, ut te orthodosum in ecthere culminarem, autumans te in opilionum fascininis educatum, facetia faletare. O factiose quam scitissime delirabas, Februi inbutus astutiis, te facturum quod in tuam orthodoxiam nosceres si fecisses! Sed in effectu contrarius, ritu aspidis surdi, farmaciis monitis aures obturabas, et sine castimonia babillusque, veluti agriofagite tuam baburram ac baccaniam prosequens cathafronitus, agapem contempsisti: et quem argutulum dicaculumque credebam, catamitum recongnovi, cytrosos querentem amiculos, loca famica farcinantem, necnon et sotiantem satellites lenoninos, euntem una cum eis suppetiatum baccatum luxuriatumque multimode, et lasciviis aliis pluribus miserrime inmiscentem, inter hos etiam crumenam prodige denudantem, invirtuosis actibus te phylargrium turpissimum ostendentem. O quam dolui cum mecum a multis talia tractarentur! Nec tamen ut nosti, tam enormem sordidam et despectam deserui comitivam, a qua non expers infamie desilivi; sed erga te more solito didascalatum servans satyricum, mangno celeumate reboando, te dyoneum ebyonem ad cassilidem iam paratum, ab iniquitia cepta, si non in effectu saltim in apparentia revocavi: et iam me operante arabollale ornabaris, et cincinnatulus aulidus aliqualiter videbaris, cum me decipiendo te incaute decepisti. Quis enim, o superi! credidisset, ubi opessulatam amicitiam extimabam, ubi ad ipsius bonum perenni sollicitudine vigilabam, ubi plagarum marcentium aliptes ac sue laudis bardus aderam, ipse atrocitate proditionis infeste, contra me barbarizaret acerrime? Certe nisi qui veluti experior fuisset expertus. Vide igitur, o ingnave, et mente integra cogita et actende, nunquid tua meruerit ingnavia puniri flammis coronalibus equa lance. Nam in furore nequitie tue tentasti virum occidere, ac murum suffodere pietatis, sed quantum ad totum potentia defuit voluptati. Dixisti enim aeripedi de belligero Quiritium que tuo pectori servanda tradideram; propter quod cum energia verbosus accedens, subripuit quod tenebam: et o! suffecisset hoc peterem, nam in sitharchia lacrime defecissent! Sed verecundia labellum multiplex occupavit, et februatam conscientiam sic offendit, ut tempus lucidum et obscurum lacrimis sine consolatione concedam. Heu mihi millesies! quia si tue iniquitatis profunditatem cum cantapare tentavissem, forte me miserum non novissem. Proth superi! nostis quam dolui te retulisse congnoscens, autumando quod si ulterius potuisses, meam eufemiam turbavisses. Sed dicas oro quid inde expurcissime fuisti lucratus. Amicum non: nullam enim fidem iniquus habet, nec debetur iniquo. Quod admisi non: ymmo potius admisisti. Non laciniam. Quid ergo? Forte te fastigiavit in altum, vel tuis saviis scitulam preparavit, vel lysus nectareos ipso mediante glabro porecxisti fortasse? O infause lyse! Si nosceres quid fecisti, optares et merito de utero fuisses ad subgrundaria deportatus. Nonne, ingnave, audisti multotiens, instabiles esse Raynusie mansiones? Si enim nunc scissili palliastro, ipsa adversante, cohoperior, lepida forte veniet dum non pensas, et me exoticum quem floccifacis ad presens, metues anelando: posito nisi conniveas, possis angnoscere quis te in angustioribus amxietatibus, dum vellem peccare, possem ponere sine mora. Quod facerem tamen; nisi me dingnum ex hoc congnoscerem manifeste: est enim conveniens, anguem nutrienti in sinu, ut ex ipsius venenifero morsu occidat in eclipsim. Tamen ne forte me sentias imbecillem, in tui punitione vires ostendam multimodas a te minime cogitatas, ut ulterius in talibus aliquem exenterare non audeas, quin preteritorum memoriam non formides; et quem amicum tua ingnavia repulisti, inimicum experies acerrimum et robustum. Catagrafavi enim obscure, ne forte prius huius rescripti accipias intellectum, quam patrati scelleris meritum sentias accessisse. +Data etc + +Sacre famis et angelice viro dilecto forti, Iohannes de Certaldo inimicus Fortune, in Eo salutem qui bonis exurientes implevit. +Tue, frater, promotionis affectus, tueque consolationis exuries, non aliter quam in tuo, meo candescit in pectore: quia nos fecit unum ille Deus excelsus, qui predestinavit nos esse suos a creatione octavi celi. Tacui enim, carissime, diu, ammirationis causa non modicum occupatus, et admirando perterritus adhesit lingua palato, nec ut debui te meis in amxietatibus licteris visitavi. Sed ne te forte ponam mee ammirationis causa in coflictu, scribam et licitam ammirationis causam reserabo. Novit Deus me positum in medio nationis perverse, et ibi variis ac intollerabilibus continue agitari procellis: et ideo si mea memoria multis amxietatibus implicata non errat, audivisse me recolo, te pie matris ubera iam dimissa, chorum eliconidum puellarum intrasse. Ibi tuam puerilem etatem earum educationibus roborando, et vago atque interno intuitu elementa gramatice numerando, et sillabas etiam, et per dictionum silvas octupliciter ambulabas, eorum facies, quas modos singnificandi vocamus, et per quas invicem construuntur, perspiciens ac accentus; et si non fallor, quandoque dyaleticam ymitabas, que sint incomplexa querendo, et per plexum passumque silogismorum labencium modos conabaris aspicere. Et cum in recthorice sermonum generibus ingenioso venabulo peragrares, tuorum fervens amor habendi, te invito, de pio sinu Rachelis ad Lie gremium transtulerunt. Heu! humanarum mentium cecitas, et insatiabilis acervos auri congregandi cupiditas, in quibus animi serenitatem cogitis obfuscari, trahentes eum ab ecternis delitiis, in quibus a Primo Motore creatus est, ipsum in mundanis mortalibus et caducis cura continua miseriime sordidando! Sed quid in te? Mangna Iunonis munera nequiverunt Palladi tollere iura sua: sed a te scientie congnita margarita, mercantium habitu palliatus, sacra studia septabaris, et aquas elyconici fontis furtive gustabas avidius, magis quam palam tunc tuo gucturi dulciores; et quia in fortiorem etatem evaseras, viso iam per arismetricam parium dispariumque numerorum virtutes, voluptuosam musicam sequebaris, et congnito quomodo suis triformibus viribus in hominum vultus natura utatur, metrica scilicet ricthimica et armonica, geometrie figuras aspiciebas, diversas suas mensuras studio celebri perquirendo. Hinc igitur ad astra transfereris, et circulationem vagorum luminum rimaris et sydera, hic Cynthie motus varios tuo intellectui reserantur, et qualiter ipsa depositis cornuis formam capiat circularem, non ipsius defectus nec virtutes multiplices ingnorando; hic vides Stilbonis regiones intrantibus quibuscumque concordes; hinc ferventis amoris radios rutilantes, Cithereie domus ascendis; et per consequens intras rengnum lucidum mangni Yperionis filii, et ipsius stellarum principis notas effectus. Sed tibi non istud sufficiens, aggrederis castra Mavortis belligeri, et rubicundi coloris causam perscruptaris; et argentee etatis tecta regis subintrans, sua moderata iudicia laudas intuendo. Hinc antra patris expulsi perquirens, inhertia sua dimissa, tendis ad nidum Lede, quem super septemtrionalem et australem polum firmatum respicis et erectum; equinotium curvumque zodiacum admiraris, et non absque arismetrica numeratione consideras sydera posita in Amone frixeo, Tauro et gemina prole Lede, videns ulterius Cancri tropicum, et ora violenti Leonis nemei Ellem post tergora retinentis. Hinc oculo avido equinotium transiens vides Cheles, et Phefonte securior ambulans viam ustam, animal missum contra Orionem a Pallade respicis et Chyronem, cui sequitur Amalthea mater, troyana proles et Piscis binus: et post istis alias quamplures figuras sub diversis climatibus positas respicis claro visu. Te igitur, carissime, tam delectabilia tam animum actraentia agente congniovi si recolis, et tui gratia tante dulcedinis effectus sum particeps, tuils insimul et amicus: in tam alto misterio, in tam delectabili ac sacro studio providentia summa nos iunxit, quos equalitas animi iunctos tenuit retinet et tenebit. Et iam tam mirifice scientie peritus effectus, tibi vidi altissimi poete Maronis visitare sophyam, et dulciloquos versus Ovidii, te Cythereya movens, Caliope modulante canebas; et Lucanum Statiumque crudelia bella dicentes prolatu ferocissimo recitabas, et cum istis prosayca verba Salustrii ac Titi Livii romanorum scribe perspicui. Et hinc ad Cyrram anelando libros phylosophycos atque sacri eloquii perquirebas, et religionem cultumque deorum servando, debite ipsorum gratiam affectabas, incomparabiliter laudans studia et vitam pacificam et quietam: hec enim omnia amicum animum delectabant, et in eum studendi desiderium augebant. Sed qualiter in motu subito vaporis accensi per aerem, celum nitidum intuens, securus oculus admiratur, sic cor meum in pace quiescens, de te meditando prescripta, cum te una die subito belligerum audivi, fuit admiratione repletum, et dicens *heu!* emisi suspiria luctuosa. Aiebat enim quidam quod cum Fortuna, mundanarum rerum mutatrix, longe felicitati Marrensium invideret, eos de auge sue volubilis rote volens ad angunlum terre reducere, movit civilia bella, et eis in armis furentibus Gaptos opposuit, et Baroli terram per consequens divisit in partes: in qua tu moram tunc temporis trahens, an indingnationis assumpta causa contra Gaptos, vel amicitie vinculo Marrensibus alligatus ingnoro, tamen scio Marrensium partem totis viribus adiuvasti: cum qua enim ut fertur, ita ferox et tam pietate nudatus agebas, quod vias in hostes nisi sanguine fusas habere aliqualiter non gaudebas, ibi consilia dando crudelia, et homines ad bella verbis acerrimis incitabas; manus etiam, pedes et capita adversariorum truncando, eas in clippeis affigebas; tuorum et ur in domibus inimicorum ponendo, flammas inextinguibiles aspicere letabaris; milites meritorios peditesque summendo, vallis lingneoque munimine cingens domus, et vias teretum cathenarum ligatas insultantibus denegabas: necnon balistis balistariis et fundibulariis premunitus, longinquas esse adversas acies coegebas, et miris orationibus corda hominum ad crudelia disponebas. O! quam plura etiam dicebantur, in quibus maiores vires impietas assumebat! Sed hec audita doloris causa mota sunt viscera cordis mei: et secundo et tertio ante quam crederem, sub iuramenti fide iterato volui audire, et cum iam narrata a me miserrime crederentur, a dicentibus semotus aliquantisper, tales de te cepi cogitationes habere: *Quis furor hunc movit? que Heumenides cor pietate vallatum intrarunt? Hic pacificus, hic in infima mansuetudine positus, etiam propria, rissas causa fugiendi, perire sinebat: et nunc tante iniquitatis accensus aliena defendit. Heu! quam periculosum est mites turbare! Nulla deterior ira quam mitis*. Et oculos post hec erectos ad celum, verbis sepe singultibus fractis sic cepi dicere: *O Pallas sapientie quietisque per consequens dea, quid est hoc? Nunquid Bellona nunc possidet tua castra? et quibus liber facilis parabatur, scutus apponitur, et loco calami ensis evaginatus porrigitur? et ubi propter quietem perpetuam delitie summebantur, nunc lorica induitur et efficitur quis robustus, et capud inclinatum supra librum ut intellectus et memoria iuvaretur, armatum galea superbiendo erigitur? Sic ostenditur. Nonne iste ab infantia sua in tuis fuit laribus educatus? Sic certe; unde igitur ad tantam austeritatem venisse, nisi ut dico procederet? Mirum enim est a favo mellis venena aconita prosilire. Et tu, o Iuno invidarum divitiarum donatrix, que nedum audaces facias perquirentes, sed etiam quam habent aufers tribuendo timorem, in hunc morem tue nature contrarium servavisti? Vertatur admodo celum retro, posquam ubi ab infancia liberalium artium doctrina moratur, ubi quies animi ex vi nature colligitur, ubi pax Dei colendo pietatem perquiritur, inda furor belli civilis exotitur et nutritur!*. Sic fans diversa pericula quasi ante oculos posita intuebar, yidelicet Mario et Sille, Pompeio et Cesari atque aliis civilia bella moventibus prosecuta; et talia cogitans, non poteram sine timore tui periculi permanere: posito quod in processu temporis, cum audirem mangnianimitatem tuam et tui ingenii laudabilia recitare, non impediente timore gaudebam. Et si pro tue civitatis re publica evenisset, nescio quem Oratium Coclen vel Mutium Scevolam aut Marcum Curtium te in laudibus posset excedere: posito quod ad hec, ut postea audivi, non minor causa quam rei publice utilitas te movisset, videlicet amicitia, pro qua etiam ipsa res publica dimictitur et vastatur, cum in Evangelio testetur immutabilis Veritas: *Maiorem caritatem nemo habet quam ut animam suam ponat quis pro amicis suis*. Et hoc considerans pluries, destiti a scribendo, cum non tantum semel te per meas licteras reprehendere cogitassem. Sed quid in verbis ulterius protelor? Dolui cogitando peiora, que adiuvante Deo cessarunt, et tua perspicua facta duratura permanserunt in evum: et post longum laborem finem attigistis optatum, scilicet pacem, propter quam ut in amxietatibus amxia erat anima mea tecum, sic in tranquillitate pristina est reversa: quam tibi annuo servaturam, cum continuo debeas recordari, quod *pax est mentis serenitas, tranquillitas animi, cordis simplicitas, amoris vinculum et consortium caritatis. Hec est, inquam, que simultates tollit, bella compescit, comprimit iras, superbos calcat, humiles amat, discordes sedat, inimicos concordat, cunctis est placita; nec alienum querit, nil deputat suum, et docet amare que odisse non novit, extolli nescit nec inflari. Hanc ergo quis accipit teneat, quis perdidit repetat, quis ammisit exquirat: quoniam qui in eadem non fuerit invenctus, abdicatur a Patre, exheredatur a Filio, nihilominus a Spiritu sancto efficitur alienus; nec poterit ad hereditatem Domini pervenire qui noluerit testamentum pacis servare*. Quantum igitur bonitatis in ista consistat considera recto corde: ut si nubilosum tempus quod claruit zeffiro expirante, iterum turbaretur, quid sis facturus angnioscas. Ex predictis vero admirationes multiplices procedebant, que quamdiu occupatum cor tenuerunt, tantum etiam ad scribendum manus offitium occuparunt: sed novas licet dulces admirationes in animo requiescunt, quia nisi disgregatrix amicorum oblivio occupet mentem tuam, michi turbinis dissoluti letitiam scribere debuisses, ut simul tecum verba canerem Symeonis: *Nunc dimictis servum tuum, Domine, secundum verbum tuum in pace*. Necnon et amico novam singnificare letitiam debuisti, quam tibi prosperante fortuna sentio noviter esse concessam: nam ut retulit communis amicus, amicis tuis mediantibus tibi bonum unicuique involuto mundanis desiderabile coniuncxisti, uxorem videlicet, que, ut mihi predictus retulit amicus, nobilis ac pulcra testatur; quam etiam cogito bonam fore, si te eligentem considero et datores. Audivi etiam Iunonis debita mirabiliter fuisse peracta, et ut credo, Ymeneus letus faces tenuit circa torum: de quibus omnibus gratulor iuxta posse. Et certe si tibi prolem Lucina concederet, quod faciet prout credo, non mihi modicum gratum esset, ut ea in meis manibus permanente, aqua sacri baptismatis lavaretur, ut quos amicitia iungit, spiritualis congnatio iungeret vinculo artiori. Cum igitur nunc tibi sit satis posse nove sotie complacere, et idcirco tua studia deposueris, in partem sine dubio autoritatem phylosophi prosequendo dicentis: *Nemo potest uxori et phylosophie deservire*, ac etiam tempus perditum circa rissas velis in tuis mercimoniis reparare, ex istis audaciam summam, cum perfecte devotionis sinceritas exigat, ut quis in sua necessitate recurrat ad sotios et amicos, nec vulnera pudoris celata piis oculis amicorum vereatur detegere; et ad te munus non modicum postulabo. Nam cum pridem casu fortuito pervenisset ad manus meas liber pulcerimus, fraternas acies et Tebanorum conflictum suis metribus demonstrantem emi pro pretio competenti; sed cum sine magistro vel glosis intellectum debitum non attingam, recordatus tui Tebaydos, proposui eum tibi amicabiliter querere per presentes; quem ut mihi prestes affectanter exposco, tantum quod glosas illas in meo breviter redigere faciam et remictam. Erit enim mihi obsequium maximum, et tibi ut puto, non erit ad presens incommodum. Servias igitur amico desideranti in tuis beneplacitis fatigari: et quod facis fac cito, cum bis serviat cito serviens. Scio enim, si scires qualiter Venus Iuno et Raynusya me offendant, insimul omnes et in solidum unaqueque, pietate motus micteres absque mora, cum mihi nullum solatium remanserit amplius, nisi, visis meis decretalium lectionibus, me ab eis quasi fastiditus extollens, alios querere libros; et in eis legendo, ut peregrinus non hospes in castro percurro, et aliorum legendo dolores, iuxta verbum illud: *Solatium est miseris sotios habere penarum*, aliquantulum mitigo penas meas, quas per presentes tibi singnificare non curo: cum noviter sis in letitie terminos reassumptus, ipsam nolo meis amxietatibus perturbare, nec etiam mea incommoda ut arbitror essent verbis aliqualiter explicanda, sed lacrimis, et ideo hanc epistolam fimbriabo quibusdam querulis clausulis et quiescam. Sentio heu! ponderosa et difficilia nimis flagella Fortune, que non modo levia, non modo facilia, sed ridicula et iocunda censentur, ut sunt, si quando ratio libera intuetur, et quidquid gravitatis vel difficultatis afferre videntur, scio non afferunt, ymo totum coangunt: et in patientis languiditate inveniunt veludi dulce suapte, gustui febricitantis appositum. Proinde sicut amxius eger, sue conditionis ignarus, valitudinem animus persepe suspirat, quam in desiderio summi boni, etiam per nebulas interiores, licet vix adhuc perspicio. Sed quamvis animus qualiquali tristitia in huiuscemodi caliget memoria, contra rationis imperium nunquam prorsus ab ingruentibus pro parte negotiis, vel iracundie stimulo vel torpore negligentie me subtraxi: et hinc est quod cum rege humillimo cupio desiderare carissime. Propterea clamito ego ad te, et deploro toto cordis anhelitu, quatenus bene merite tue consolationis oraculum mihi mictas, ut forte veniat zeffirus ille celestis, quem non unquam violentia sancte oppositionis angariat, unde credimus rengnum celorum vim pati; tenebras meas dissipet, et diluat dissipatas, quo perspicacius gradum amandorum distinguam; et distinguens afficiar ordinate, ac ordinatis affectibus pre concordia carnis et spiritus, non levia gravia sentiam, non bonum malum et malum bonum paralogizatus a fallacia mundi oppiner: sed que levia sunt et iocunda, iocunde recipiam, et ad vere pestifera, non minus quam puer ad anguis aspectum, formidando pallescam. Opto ut bene valeas. +Scripta sub monte Falerno apud busta Maronis Virgilii, iulii kalendas IIII. + +Johannes de Certaldo magistro Zenobio de Strata florentino. +Amico amicus. +Quam pium quam sanctum quam venerabile sit amicitie numen, quis posset verbis debitis explicare? Non ego, *si centum deus ora sonantia linguis ingeniumque capax totumque Elicona dedisset*. Hoc Nature potentissime leges excedit ut plurimum; nam, etsi ipsa omnium parens egregia variis sanguineis nexibus mortalium corpora sepe iungit, celestes tamen spiritus Promethei sagacissimo furto in luteis carceribus expirati, nisi hoc interveniat numen dulce, prisco corporum more nectere non valebit. Sed ipsum etiam obviante natura, Parthos indomitos, Gethas difficiles, Hiberos insotiabiles, Mauros indociles, Numidas infrenes, Ethiopes faciles non tantum iunget copulabit et nectet, sed virtute media unum et solidum faciet ex duobus. Quid Damonem et Phytiam, Theseum et Perithoa, Nisum et Eurialum et alios plures in exemplum clarissime veritatis seu – ut loquar rectius – argumentum, frustra conabor ostendere? Ipsa nos Deo similes ymo deos nos facit et servat; cuius quidem effectus gratissimos quanto rariores tanto admirabiliores existere quis negabit? Non ipse, qui nuper ex vobis in me perhibere possum testimonium veritati: nam quanta solicitudine varia, quanto labore devio quantaque vigilantissima cura meis votis dudum plenitudinem dare temptaritis, et retulit famulus et novi per vestras litteras et credidi per me ipsum; quod etiam iam actum opus clarissime manifestat. Sumus igitur, ut iam ipse monstrastis, et ipse monstrare desidero, quamvis sanguine varii, amicitia tamen et patria unum idem; quod me vobis fore vestra virtus exibuit, sed vos mihi mea fortuna concessit, cui sum nulla alia ex causa obligatus. Igitur cum amicus sit alter ego, nec cuiquam sibimet de suis laboriosis operibus gratias agere iustum siet, vobis easdem ex obsequiis iam receptis non ago, ne forte mihimet agere videar inconsulte; sed bene significo et ardenter me ad omnia concretam virtuosis operibus amicitiam conservandam paratum: quin ymmo potius iuxta posse, iam dum nutus appareant operantem. Credo scriptoris Dyonisii stipendia fore soluta, seu in maiori parte, prout noster Angelus iam rescripsit, cui exibeo fidem plenam; residuum dabitur dum petetur: librum tamen ipsi Angelo concedatis, qui mihi suo tempore mictet eundem. Sermonem vestrum insuper miro paludamento rectorico decoratum, sapide sale actico preconditum, et melle ybleo suavissime delinitum, pluries et cum admiratione continua, gustando que intellectui modico accedebant, legi relegique et ultimo copiam inde sumpsi, ipsum remissurus quam primo per fidedignum latorem potero usque domum. Varronem quidem nondum habui; eram tamen habiturus in brevi, nisi itinera instarent ad illustrem Ungarie regem in extremis Brutiorum et Campanie quo moratur: nam ut sua imitetur arma iustissima, meus inclitus dominus et Pyeridum hospes gratissimus cum pluribus Flaminee proceribus preparatur; quo et ipse mei predicti domini iussu, non armiger, sed – ut ita loquar – rerum occurrentium arbiter, sum iturus, et, prestantibus superis, omnes in brevi, victoria habita et celebrato triumpho dignissime, proprias revisuri. Coppi namque strentiissimi patris nostri affectionem quam scribitis, non mihi noviter sed cotidie clarius elucescit: sed exinde quid offeram porrigam aut donem, nil ultra me mihi noverca Fortuna reliquit. Et utinam ego tanto viro opimum munus existerem! Sed danti quod habet, ulterius non requiritur iuxta legem. Sum suus. Puto me nimia scriptura vos eliconicis cogitationibus occupatum tedio affecisse, et ideo non scribam amplius per presentes, de iam dictis orando veniam si excessi. Insupet tamen, per amicitiam nostram perque amicitie fidem obsecro, si qua vestra musa nova meum cecinit post discessum, ut videam faciatis. Valete. +Data Forlivii etc. + +Reverendo viro domino Francisco Petrarce, canonico paduano, laureato poete, concivi nostro carissimo priores Artium et vexillifer iustitie populi et Comunis Florentie. +Movit iam diu pariter animos atque aures nostras tui nominis gloria, dilectissime civis et fausta patrie nostre proles; movit nos admirabilis professionis et excellentis studii tui meritum ut, qui intonsas a seculi lauros vertice digno virentes acceperis, sis mire indolis perpetue posteritati futurus exemplar. Apud tibi coetaneos dominos ac cives et compatriotas tuos signa quedam interne dilectionis inveneris, qui tibi maioris persecutionis ac benignitatis semper gratiam rationabiliter vendicabas. Tibi igitur quem dominico ac paterno semper affectu prosequimur, ne quid in urbe tua fortasse minus equanimiter ferendum sit, ruris aviti pascua concedimus, ac de publico quidem erario a privatis civibus redempta sponte ac sine alicuius exemptionis titulo de mera paterne dilectionis liberalitate donamus: munus quidem parvum si ad rem respicias, si ad civitatis nostre leges ac mores, quique hoc cives assequi nequivissent, non modica laudum tuarum gratificatione pensandum. Poteris itaque hanc urbem incolere, que te genuit: an tibi forte terra marique per varios orbis tractus, externa vagis erroribus querenda suffragia, aut peregrinis sedibus locus pacis? Nec te patrie predulcis amor alliciet, que de cetero Smirnam alteram Latinis esse non ambigit. Quo enim alio, ut quasi illud tibi, virgilianum ascripserimus, *Tellus hec iactat alumpni*? Mira quidem de Marone ac electis quam plurimis autoribus legimus, quos antiquitas ipsa, quo iure tamen incertum est, nova quadam semper facit admiratione colendos. Nos vero tibi, quem nostra presens etas nobis accomodat, et si Cesares non sumus aut Mecenates aut talium illustres titulis, quos hactenus incoluerunt, libentissime tui studii professores erimus, tantum tui honoris avidi ac promotores liberalissimi, congratulati pariter nobis et patrie, que talem ac tantam ex se meruerit sobolem produxisse, virum non urbi sue tantum sed orbi potius unicum qualem nec prisca a seculis vidit etas nec sibi surgentem alium promictit futura posteritas. Neque enim ignoramus quam rarum, quam colendum, quam divinis ingeniis dignum poete nomen habendum sit, ut non immerito sacer ille Emnius ausus sit, suo quodam iure, sanctos appellare poetas, quod et vates, a vi mentis ac divinos accepimus aut hedera aut mirto, aut lauro, paribus fere laudum preconis cum triumphantibus Cesaribus coronandos, ut, qui e mortalibus immortales se fecerunt; hii domi belloque ac rebus gestis; hii divini atque excellentissimi studii viribus ac pallentibus ociis; seque suisque posteritati mandatis decerpendi tam difficiles lauros, hederas aut mirtos suisque imponendi temporibus summa quidem autoritate ac deliberatione maiorum potestatem sibi pariter vendicarent. Nam et teste Salustio *pulcrum est benefacere reipublice, etiam benedicere haud absurdum est; vel bello vel pace clarum fieri licet; et qui fecere et qui facta aliorum scripsere, multi laudantur* *a quibus – ut ait Lucanus – omne evi senium sua fama repellit* Quis te igitur, preco ingens, alio aspectu aut devotione seu magis veneratione respexerit, quam si Maronis spiritus, aut Ciceronis eloquentia mortales iterum artus indueret? O rem detestandam, ut audita potius quam visa laudemus! Laudimus quidem te, ymo admiramur potius; quis enim non admiretur in tanta magnificorum ingeniorum ac prestantissimorum hominum copia seu infinita potius studiorum varietate, tantam fore scriptorum inopiam tantamque poetarum a seculis raritatem? Quis aliud in hoc cause reddiderit, nisi rei, ut ait Cicero, quandam incredibilem magnitudinem ac difficultatem, quam, iam mortalium incuria sopitam, tu solus vigili studio ac ardentissimi ingenii viribus relevasti? Amplius autem, carissime civis, cum nuper civitatem nostram veluti dextero pede claudicantem liberis carere studiis videremus, maturo iudicio provisum est apud eam, secundo sidere ingeniorum fecundissimam, doceri artes et cuiusque professionis vigere studia, ut res nostra publica fulta consilio, inter alias, ut Roma, parens omni Ausonie, sedem sibi principatum accipiat. Et demum letis auspiciis actum est ut, magis ac magis in dies ac dies succrescens, studio ipso refloreat. Profecto enim illud magnum, illud singulare arbitratur patria quod tu solus unicusque potes efficere, quod etiam apud veteres rarissimum ac semper excellentissimum fuit. Itaque tua sacra tempora requirit patria, quo affectu quo iure astrictius potest, ut te duce hoc studio vireat, hac singularitate precellat ceteras. Tu tecum librum hac facultate legendum nostris ingeniis legas quem honori et otiis quis censeas commodiorem. Erunt insuper nonnulli ingenio clari, sacri cultores studii, qui, te duce, audebunt forsan carmina sua fame commictere: et enim parvo principio magne res conflate sunt. Accingere igitur nec te ulterius, vir optime, Affricam tuam, opus quod immortale laboras, et neglectas per tot secula Musas aonias, nomini tuo et glorie aut voluptati nostre amplius subtrahas. Satis nempe pervagatus es et mores urbesque tibi exterarum gentium clare sunt. Te magistratus quilibet et privatus, te proceres et plebei, te lares aviti, te recuperatus ager exposcunt. Venias, igitur, expectate, venias, et eloquentie tue facundia ceptis fave, quem clara voce non revocat, sed absentem diu diuque advocat patria: quod vix unquam hoc pacto alteri contigisse meminimus. Si quid autem presentibus minus cultum minusque luculentum adiectum est, hoc ipsum ut Venias pro se alligat patria. Tu tandem vale decus patrie, tibique persuadeas nobis fore carissimum, sed multo cariorem si patrum ac dominorum tue urbis monitis ac preceptis obtemperes. Plura denique scribenda supererant que domino Iohanni Boccaccii latori presentium, civi et huius operis legato nostro carissimo, verbo tibi seriosius explicanda commisimus, cui fidem integram per te prestari volumus tamquam nobis. +Datum Florentie XIIII kal. aprelis MCCCLI. + +expetentem, arcisque locum et templorum veterum vestigia admirantem, investigantemque tecum ubinam potuit templum illud immane consistere, regi frigio sotiisque mirabile, quo etiam ille dicteus Dedalus fuga consumpta remigium consecravit alarum; volventemque cogitamina presto dicentemque: *Nonne locus iste verendus? nonne etiam hee ruine merito prospectande?* cum semen fuerunt et principium virgiliane Neapoli vicineque Palepoli, dudum melioribus seculis, apud quas tu nunc in auge rote volubilis sublimatus, nostri inmemor vitam ducis elatus. Inde etiam quo cubet ille eolius Mesenus qui sonoro ere viros ad arma ciebat, te ymaginor discurrentem, diri funeris atque yliadum procerum piaculi loca notantem. Sed iam finem tuis admirationibus imponamus, cum pusillanimi sit nedum hominum manu facta, sed etiam transitoria naturalia admirari: et quantumcunque etiam res nove et merito admirande per spatium aliquod teneant quempiam occupatum, non tamen credendum est illas e memoriis radicitus extirpare que visa sunt olim, et potissime quod fuerit ante dulcissimum patienti. Et quid amicitia dulcius? Queramus igitur tue oblivioni, seu ut verius loquar, postergationi causam meliorem . + +Iohannes de Certaldo Zenobio de Strata. +Longum tempus effluxit, ex quo neque tu michi nec ego tibi scripsi. Nescio an incusem celsitudinem tuam, iam ut video parva despicientem, an dementiam meam modicum curanda curantem; sed iniqua fortuna prestante, casus evenit ut ego ad te fere invitus hanc scriberem, et libet in longum aliquantulum calamo licentiam exibere, nec te pigeat oro, quanquam regiis ut puto sis plurimum occupatus consiliis, liberali animo scripta perlegere: nam quod diu tacui prestat ut aperiam sors iniqua. Quid igitur dicturus sum? Credo memineris Magnum tuum solitum me *Iohannem tranquillitatum* risu quodam coacto vocitare persepe, et cognominis causam insuper meminisse debes, quod et memini: et quid sibi tale nomen exposceret, non absque quadam cordis indignatione notavi; attamen, si quid in tantum virum sine temeritate excogitare aut exprimere cuiquam licet, hoc unum, etiam si exinde me mori opportuerit, dicere non obmictam: falsum est. Nemo quidem, nec ipsemet, me sibi blandientem aut in gloriosissimis felicitatibus suis alludentem seu illas aliquibus affectibus amplexantem vidit. Semper invidie stimulos timui, semper instabilis Fortune motus expavi, semper inopinatos casus sui non mei gratia exorrui; in adversis autem compatientem ac deplorantem, persepe viderunt me plurim: et tu, si bene recolo, potuisti vidisse quandoque. An mos iste, precor, bonam suavemque Fortunam sequentium esse solet? Non dices. Non rectum ergo imponentis fuit iudicium dum *tranquillitatum* est michi cognomen appositum. Sed quorsum hec aspera tendat oratio prope est. Egit – utinam non ita repente egisset! – naturalis mortalium lex, rapiendo scilicet iuvenem illum egregium et indolis admirande, Laurentium huius tui Magni primogenitum, ut ipse mecum de me et de meo cognomine possem verius iudicium cernere. Quid adversus me persecutio longa, quid inextricabilis fuga, quid vulnus exitiale potuerint olim, obmictere libet, eo quod unum istud ultra cogitatum excesserit cetera: de eo igitur, etsi non debito, tamen aliquantulum ampliore sermone prosecutum volo. Tecum loqui possum, si amicus es ut puto, tecum meam agitare causam, tecum animam aperire meam non pudebit; et ut sub amicitie nostre umbra me mentiri nolle presummas, in hoc amicitiam seponas oro. Tu michi iudex esto, quod quidem concedere facile. Habes enim ex una parte obsequiosum et prepotentem dominum in quem agitur, ex altera pauperem et inoffitiosum amicum, ymo concivem incognitum, quoniam in hoc iam amicitie volens renuntiavi, actorem. Quid ergo? Michi Deum invoco testem, venit ad me quieti iam deditum novum illud execrabile: nobis scilicet amabilem iuvenem, placidum expectabilemque Laurentium de quo supra, morte precipiti II ydus ianuarii fuisse sublatum. Forsan mirabile scribam; mors nuper fratris, mors patris condam, mors Coppi de Dominicis michi dilecto pre ceteris, lacrimas extorquere non potuit; hec extorsit, et pre dolore lacrimans fere femina visus sum, turpe quidem homini, nedum Musis dedito. Tandem, datis non multis lacrimis celeberrimo iuveni nostro, parens amxius Magnus tuus non sine quadam animi mei amarissima austeritate venit in mentem: et qui de sui prima promotione, de clarissimo a fuga reditu, de regis sui coronatione, de regulorum exulum seu captivorum reversione ac reconciliatione cum illo pro me nil ante curaveram, quasi ego tanto filio, non ille privatus esset, condolui et in tantum ei compassus sum, ut fere per noctem mediam a fletu solus et eiulans non destiterim. Quid ergo? Felicitates tanquam non curans, nulla vel modica letitia prosecutus sum: casum gravissimum, tanquam meum abundantissimo ploratu deflevi; nec coram, ne forsan fictas crederet lacrima. Hoc mecum scio, nec ut ipse resciscat ad te scribo, sed ut videas quoniam in conscientia mea iam video, non me *tranquillitatum hominem* sed miseriarum misericordem essistere. Per hec igitur prata, per hos meatus apertos, hiis etiam passibus, hiis affectibus tranquillitates Magni tui Iohannes tuus sequitur? hoc studio, hiis moribus, lacrimis scilicet et ploratu? O! si blandus suis semper felicitatibus affuissem, si in discriminibus vocatus aufugissem, si renuissem labores impositos, si petiissem magna, si recepissem maxima, quibus nominibus exosis, miser! ipse persequerer ? Hoc unum scire te velim, quanquam ipse magnus, ergo parvus, ymmo nullus; ipse potens, ego impotens; ipse validus, ego infirmus sim: non sic vilipendendi amici homines, non sic abiciendi sunt. Viximus, et Deo dante vivemus, etsi non splendide, minus tamen pavide: nam, dato vallibus dominentur unde, fulmen irati Iovis sepe montes ferit, ventus infestat, sol urit et frigus exasperat. Si pauperiem amabo, iam mecum est, et si abesset, ubique quam cito comperiam; nec pro habenda ullo regi serviam. Si divicias concupivero aut saltem victui meo oportunam pecuniam, fateor, cum hec non assit, ad exquirendam tamen non omnino loca deficient: Patavum, Verona, vetus Ravenna, Forlivium me etiam renuentem vocant. Si tyrampnos obicis, dicam et tirampnicum exoptare pecuniam, posito et responsio alia verior, licet ad presens minus congrua, se offerat; ymo congrua: et tu cum tyrampnis es, fausto tamen ornatis titulo. Sed quid ista dico? Divitias et sublimia tam acri studio aut cupienda aut septanda sunt ut magis noscamur? Stultum est. Iuvat meminisse illius egregii verbi Senece nostri: *Qui notus nimis omnibus, | ignotus moritur sibi*. Michi pauper vivo, dives autem et splendidus aliis viverem; et plus cum aliquibus meis libellis parvulis voluptatis sentio quam cum magno diademate sentiant reges tui. Credo miraberis verba hec, eo quod male forsan tecum iam dictis congruant; sed quicquid ante dixerim, extra intentionem locutus sum: mecum quidem inflexibiliter servabam donec tempus daretur. Datum est: dixi; et dicturus venissem, nisi inmotum sedisset animo, nunquam felicitate Magni tui florente me regnum auxonicum revisurum, non suarum prosperitatum dolens, quia letor ex illis – ita me Deus amet! – sed ne me tranquilla sequentem diceret. Forsan non extimat ille animas pauperum sentire cognoscere et indignari? Sentiunt nempe et cognoscunt et indignantur, sed meliori ducte consilio per tempus tacent, evomuntque concepta quandoque. O! utinam possibilitati michi mens equa esset, aut e contrario menti possibilitas equaretur! Clarius cerneres quam ingens animus modico sistat in pectore. Sed ad presens ista sinamus: si oculatus es, ut credo, quid velim, etiam dum taceam ipse, concipies; et veniamus, ut ita loquar, ad monstruosam huius viri de quo sermo virtutem. Audivi – si vota succedant! – non sine animi stupore permaximo quod ipse de Magni tui fortitudine in tam erumpnoso tamque lacrimabili casu scripseris, et vix mecum admirari sufficio, hinc inde cogitationibus variis circumvolvens nunquid concedendum sit, illum esse tam saxeum, tam ferreum, tam denique insensibilem omnino, ut mortem tam extrenui, tam celebris, tam expectabilis iuvenis, militis et primogeniti sui, siccis oculis, incommutato vultu, inflexo animo audisse potuerit, et insuper – quod non minus admirandum existimo – compatienti principi reliquisque proceribus, eodem fere instanti quo nuntiata est, inconcusso pectore, infracta voce, continuato sermone, prolixa atque accurata dicacitate, de mortuis nil ultra curandum, multa potius phylosophica quam militaria predicasse. O pulcrum et inauditum opus! o viri inexausta fortitudo! Mirabamur condam Emilium Paulum, Anaxagoram et Xantippum reliquosque quos in exemplum posteritati studiosa vetustas reliquerat. Solus iste prevaluit ceteris! Magnum erat et fere patri possibile fortiter tollerasse; maximum, non dicam verbis modicis sed facie tantum vires animi ostendisse: sed permaximum et inauditum longa oratione flentes alios roborasse. Nescio, edepol!, quid satis exprimam de tam mirabili fortitudine, non tantum nostris sed etiam priscis inaudita temporibus. Tuus labor hic est aliorumque me magis valentium ornato calamo futuris memoranda relinquere. Credo equidem hominem hunc (hominem dico nostrorum oculorum iudicio, qui linceis non videmus) non hominibus adscribendum, sed superis. Primogenitus hic, qui nobis sublatus est, filius erat, florida iuventute pulcerrimus, mirabili probitate extrenuus, placibilis, pius et ultra omnes iustissimus et expectatione magnifica diligendus. At iste tuus et merito Magnus dictus – vir deus! – homo est; pater erat, et carneus: et si sic est, non inmerito mirabundus efficior, cogitans qualiter audiens casum doluisse non potuit, et si doluit, qualiter occultarit. Fere me michi subtrao cogitando, et videre dum nequeo, me mecum non esse confiteor: et pro constanti teneas, nisi tu scriberes, verbis cuius fidem prestandam integram semper credidi, contextam dicerem fabulam et procul dubio admirari desisterem. De sublato insuper multa dici possent et plura dicenda restarent, que cuncta tuo labori, tuo carmini cantanda relinquo. Scio tamen nos primo ituros ad illum quam ad rios sit ipse reversurus; et utinam ad illum moriendo vadamus, cum eum credam umbris piissimis apud elysios campos sotiatum, et pedibus et lacertis obmissos iterum temptare labores! Et licet cinis et vulgi fabula tantum apud nos concives de ipsius operibus relicta sit, quod ab altero seriosius accipies, scilicet quid actum sit in funere suo, paucis explicare libet. Funebris pompa permaxima et honorabilis VII ydus aprelis ducta est a domo sua usque Cartusium. Nam primo, pari concursu utriusque sexus civium omnium, non solum pars ea civitatis in qua et natus et pueritiam duxit gloriosus iuvenis noster et unde funus discessurum erat, sed omnis civitas usque ad partem illam placidi collis in qua Gai pomtificis sacellum nosti, ita plena gentium fuit, ut mirarentur omnes qui cernerent; catervatim demum fere ab omnibus isque ad civitatis ianuam, a quamplurimis usque sotiatus ad tumulum. Non vulgari more delatum corpus exanime, sed in equis inusitatum feretrum eius superpositum ornatum syricis integumentis quamplurimum processit, et, ut verbis utar Virgilii, *illud omnis tectis agrisque effusa iuventus | turbaque miratur matrum, et prospectat euntem,| attonitis inhyans animis*. Obmicto funesta lumina, sacerdotum cetus pacem illi a superis cantu funebri deposcentes, sonipedes arma tela et signa derelicte militie reliqua. Longum esset et inexplicabile fere cuncta suis ordinibus velle retexere; hoc tantum sufficiat: quasi ab omnibus conclamatus atque defletus Laurentius est, in tantum, militie visis insignibus postergatis et amicorum servitorumque squalore obsitis vestibus, reviguit pietas! Tandem, post longum in sui laudem cuiusdam egregii teologi sermonem, quieti perpetue illum non sine merore tradidimus; nec illi meo iudicio quicquam superagendum restat, nisi quod ipse tu musa flebili cantaturus es. Sed, cum de hiis ad presens satis verbigeratum sit, ad alia vertendus est calamus. Si bene vales et votis cuncta succedunt, gaudeo: et magis, si te ipse cognoveris. Optabam equidem et proposueram ut te estate proxima viderem et tuum dominum patremque meum episcopum florentinum Neapoli: sed, ut iam supra dictum est, ne felicium septator vocer, timeo ne desistam. Carmen tuum in Florentinos vidi et laudo: nam vera dicit, et utinam sic omnibus tuis meisque concivibus notum esset prout michi est: forsan non frustra contingeret! Verum nescio utrum dicam ducamur an trahamur a fatis an potius volentes obviam eamus exitio. Nil boni, nil iusti, nil fidei, nil consilii livor edax atque habendi cupiditas seva nostro liquere senatui reliquisque. Asiatice condam delitie Grecis, asiatice demum greceque Romanis exterminio fuere: nostre non ipsos pessundant et ex florido culmine in sterquilinium redigunt redigentque. Proth mortalium pudor et ignavia, proth ridiculum quorundam fastidium, qui effeminatos homines incestuosissime Veneri totis viribus obsequiosos sub acri Marte insulsa quadam fictione progenitos volunt! Ita Deus pacem meis imponat laboribus, ut michi in posterum forsan peregrinaturo iam carius Certaldi cognomen est quam Florentie. Superum, oro, pietas videat et lumen desuper infundat errantibus! Expectas post multa forte quid faciam degens in tam ancipiti civitate. Accipe: more solito inter publicas privatasque occupationes ultra velle amxior: nam paulo post discessum tuum, ut sepius ante iam feci, satis commode meo iudicio, Seneca medio cum paupertate conveneram; sed nuper tenuis sibilus iocundioris fortune repente pacta confregit et in primos laqueos iam explicitum redegit, egitque ut qui mei securus mecum vivere ceperam, nunc fere alienus in pendulo dubitarem. Qui vir siem, vides. Spero tamen *dabit Deus hiis quoque finem*. Oro prolixitati parcas: et scribendi raritas et materia postulabant. Recommenda me cui vis, et potissime Barbato nostro. Et longum vale, mi magister. +Datum Florentie ydus aprelis. + +Preclarissimo viro Francisco Petrarce laureato. +Ut huic epistole, preceptor inclite, ex alienis verbis principium faciam, *loqui prohibeor et tacere non possum*: nam hinc Silvani, cui obnoxius sum, reverentia ut taceam imperat, inde indignatio noviter commissi facinoris impellit ut loquar. Tacuissem equidem, credo, ni Silvani ipsius verba me coegissent ad calamum. Memini enim me legisse, et tu meminisse debes, in eiusdem Silvani commentariis verba hec: *Ostende me michi, inice de tam longinquo manum, arripe alliga ure seca, tumida comprime, supervacua rescinde, nec ruborem michi fecisse timueris nec pallorem*. Hinc animatus aliquantisper, amici reverentia cedet, et quod facti novitas traxit in mentem scribam, etiamsi egre ferre debuerit; tu autem que sub pastorali cortice tecta sunt, si libet, ingenio percipe. Credo memineris, preceptor optime, quod nondum tertius annus elapsus sit posquam senatus nostri nuntius Patavum ad te veni, et commissis expositis dies plusculos tecum egerim, quos fere omnes uno eodemque duximus modo. Tu sacris vacabas studiis, ego compositionum tuarum avidus ex illis scribens summebam copiam. Die autem in vesperam declinante a laboribus surgebamus unanimes, et in ortulum ibamus tuum iam ob novum ver frondibus atque floribus ornatum. Accedebat tertius vir virtutis eximie, Silvanus, amicus tuus, et invicem sedentes atque confabulantes quantum diei supererat placido otio atque laudabili trahebamus in noctem. Et ne cuncta seriatim referam, recolo nos non sine causa in colloquium devenisse, tale Silvano verbis principium faciente: *Heu! quo traxit inextricabile fatum formositatem Amarillidis nostre, quo pudicitiam, quo veteres honores, quo potentiam, quo maiestatis decus et silvarum imperium? Ex mente quippe coniugum cecidit! Pan quidem, cui sunt altaria cure et sacra ruris omnia, ea neglecta, transalpina incolit nemora, nec, alienigena vetusti decoris inmemor, de contingentibus curat. Sic et Daphnis, uxorius factus, cui arcus et tela sunt sudesque preuste, mosios terebrans montes, nostris conditus pastoribus armenta parvificat ytalica, et prostrate coniugis negligit iniurias. Edepol! eorum absentiam patienti transirem animo, si ferre possem que ex illa consurgant. Quid est, ut omiserim cetera, cernere Egonem rusticanum hominem, omissis ruralibus sacris quibus illum dudum Pan prefecerat, sumptisque spiculis congregatisque latrunculis, Ligurum occupasse silvas, et omnia fere pascua que Eridanus abluit et montes vallesque Insubrum fraude suripuisse, et in Emiliam Picenum ac Appennini colles Etruscosque acuisse dentes et ungues? Qua atrocitate eo ventum est, ut Amarillidis armenta greges atque pastores dispersi sint, exusta pascua, diruta presepia, incensa mappalia? Luporum excrevisse agmina et animalium quorumcunque rapacium, quid hoc videre est? Nonne satius foret apud rodopeos montes seu solitudines Arabum vel fervores Ethyopum tempusculum labilis vite huius consumere?*. Inde, indignatione crescente, vidisse potuisti eum, ellevatis oculis in superos, multa dicentem atque in Egonem infausta omina imprecantem. Quibus et te multo sermone assensum prestitisse memini, atque superaddentem, ob odium in Egonem, longa verborum serie Daphnim pro viribus provocasse in deiectionem tam scelestium hominum et prisci decoris restaurationem; que omnie tanquam laude digna, et aprobasse verbis memini et commendasse memorie. Nunc quid ex iam dictis velim aperiam. Pridie quidem IIII ydus iulii forte Ravennam urbem petebam visitaturus civitatis principem, et ut ferebat iter, Livii Forum intravi. Ibidem, dum aliqualem moram traherem, et ecce amicus affuit: nec multa dixeramus adhuc et ecce de Silvano ceptus est sermo; qui dum traheretur, dixit ille: *Audivi, dilecte michi, quod in auribus meis mirabile est, solivagum Silvanum nostrum, transalpino Elicone relicto, Egonis antra subisse, et muneribus sumptis ex pastore castalio ligustinum devenisse subulcum, et secum pariter Danem peneiam et pierias carcerasse sorores*. Non mentiar, audiens obrigui; tandem, verborum eius memor, impossibile dixi. Inde post dies paucos Ravennam forte venit Simonides; hic a Silvano de materia hac litteras scriptas ostendit, et sic certior factus in celum et Silvani facinus clamavi, dixique: *Admodum credenda sunt omnia!*. Putassem quippe prius dammas subegisse tigres aut agnos lupos fugasse quam adversus sententiam suam egisse Silvanum. Quis de cetero scelestos accusabit, quis impudicos lascivos avarosque dampnabit, posquam noster sic exorbitavit Silvanus? Proth dolor! Quo honestas, quo sanctitas, quo eius abiere consilia? Eius, quem trucem, quem immanem nunc Polifemum nunc ciclopem vocitabat, amicus effectus est; cuius stomacans dampnabat audaciam superbiam tyrampnidem, iugum non tractus non coactus sponte sua subivit! Firmabat, si satis memor sum, omnino et iamdiu Crisidem abdicasse repulisse et amplexus eius prorsus respuisse, illam terre nuncupans fecem, sordidam dicens atque dampnosam: et nunc, si verum fert Simonides, quoniam ornatam monilibus, decoram lapidibus, insignitam corillis Eridanum secus comperuit, non erubescens eius ivit in oscula et tugurio suscepit amicam! Quod hoc malum? que furia? quis deus illi mentem induit novam? quis veterem abstulit? Quod dudum senex Argus, maximus Daphnis, pastor gallus et ipse Pan arcas presidens ceteris nequivere, potuit Egon infamis, potuit Crisis incesta? Mirarer minus, si ab eo in Ciceronem atque Anneum decantata non audissem. O preter creditum facilis animus et ad quecunque vertibilis! Me miserum! si Sorgia, si Parma, si Brenta sordebant, non fluvius alter quam Ticinus aridam poterat sedare sitim? Non se solum labe hac sua Silvanus infecit, sed te me reliquosque, qui vitam, qui mores, qui cantus et calamos eius toto ore, totis viribus, apud quascunque silvas apud quoscunque pastores efferebamus, fedavit innocuos. Credisne quieturos hos ad quos venerit scelus hoc, quin in eum clamitent? imo iam clamitant et convitiis inhonestis veterem eius famam deturpant, falsam, fucatam, fictitio splendore coruscam dicentes; sic et nos adulatores falsidicos mendaces obscenosque esse homines per trivia et nemora asserunt. Sed puto eum in excusationem forte venturum, dicturumque se novisse quod fecerit, sed acri indignatione percitum fuisse eo quod a silvicolis suis pridie lusus sit, qui cum illi veterem silvam et paterna pascua iniuria illi olim sublata restituissent, ei demum levitate sua, non suo crimine, surripuissent. Quod factum queritur verum est; nemo me melius novit: medius fui talium atque curator, et muneris oblati portitor. Et absit ut indignationem huiusmodi dampnem; non saxei sumus homines aut omnino notitia rerum inexpertes, imo sensibiles et aliqualiter oculati: pessime factum est, nec absque facientium nota. Sed auferat Deus ut credam a quoquam sancte iuste aut honeste ob quamcunque iniuriam illatam adversus patriam agi posse. Nec deducat in medium: *Si hostis patrie, iusta indignatione motus, amicus factus sum, non tamen in bellum irruo, non vires impendo, non presto consilia*. Concedatur; hoc quin factitet negare non potest: scilicet quin una cum Egone letetur dum andit ruinas incendia captivitates mortes rapinas et soli patrii desolationes et ignominias, quod pregrande piaculum est. Sed sinamus bellica. Hic solitudinum commendator egregius atque cultor, quid multitudine circumseptus aget? quid tam sublimi preconio liberam vitam atque paupertatem honestam extollere consuetus, iugo alieno subditus et inhonestis ornatus divitiis faciet? quid virtutum exortator clarissimus, vitiorum sectator effectus, decantabit ulterius? Ego nil aliud nosco quam erubescere et opus suum dampnare, et virgilianum illud aut coram aut secus cantare carmen:*Quid non mortalia pectora cogis | auri sacra fames?* Nunc, preceptor egregie, cum multa supersint que in eum, nisi aliud ostendatur, dicere possim, tu quid dices, cui indignatio maior et facundia amplior est? quid suus sacer Monicus dicet? quid suus Socrates? quid Ydeus, Phitias aliique plurimi, qui eum a longe tanquam celestem hominem et unicum inter mortales exemplar honesti spectabant mirabantur et laudibus sublimabant? Puto dampnabitis omnes et dolore amxiabimini. Cum igitur ratum habeam quoniam tibi pre ceteris fidem prestaturus sit, queso ut illum redarguas tuisque moribus a tam infausto scelere retrahas et ab immanissimo homine tam splendidum decus, tam dulce solatium, tam maturum consilium amoveas, ut illi veterem restituas famam et tibi nobisque silvisque nostrum iocundissimum atque amantissimum hominem. Vale. +Ravenne XV kalendas augusti, ferventi atque commoto animo, +Iohannes Boccaccius tuus. + +Clarissimo viro atque preceptori optimo domino Francisco Petrarce poete laureato Iohannes de Certaldo salutem. +Oppinaris, virorum egregie, ut nuper cum fide retulit noster Donatus gramaticus, Petrum ravennatem cum Damiano unum et idem, cupisque vitam et si qua eius reperiantur opuscula; et quia ravennas fuerit, arbitraris penes Ravennates hec omnia plenius quam alibi reperiri, meque, quod apud eos infortunio meo morer, sollicitas ut copiam ex omnibus sumptam tibi Mediolanum transmictam. Satis adverto, nil invisum nil indiscussum pretermictere velis, si possis equidem, tanto viro: commendabile plurimum reor. Verum unum mirarer, si de particularibus integra posset exiberi doctrina: te scilicet duos homines plurium seculorum lapsu ac etiam patria et fere dignitate dispares unum et eundem arbitrari. Sane, quoniam satis credibile est, pauperem et inhertem bubulcum Exiodum vel Maronem vel quem mavis ex tam magnis agriculture doctoribus de fecunditate aut sterilitate alicuius a se cogniti soli, seu qualiter circa effodiendam vitem aut arbusta plantanda ducendus sit ligo, vel boves ut in rectum sulcus evadat, facile posse docere; ac etiam certissimum, solius Dei esse cognoscere singula: absque tui oris seu animi rubore patieris si ego, minimus ex auditoribus tuis unus, bona semper cum pace tua, erroris huius nebulam, antequam ad ulteriora progrediar, paucis absolvam. Satis equidem esse compertum volunt quidam hiis in partibus honesti homines, tam etate quam etiam dignitate venerabiles, non unum sed duos, ut iam pretactum est, et longe diversos, hos quos dixi unum putabas fuisse Petros. Nam, cui cognomento ravennas est, non a patria, cum imolensis fuerit origine, sed a presulatu Ravennatum maximo, quem circa trecentesimum et quinquagesimum Christi annum gessisse demonstrant, iniunctum asserunt, insuper affirmantes, in natali patria eum diem ultimum clausisse ac ibidem in basilica Cassiani martiris eius sepulcrum sacris honoribus ab incolis venerari: esto velint alii, eum Gregorii pape tempore, post sexcentesimum annum a quo Verbum caro factum est, una cum eodem vixisse pontifice et eiusdem tanquam collocutoris sui in suo Dialogo fieri tam crebra mentio ab eodem. Sed de hoc alias. Damianus autem origine vere extitit ravennas, uti ea que de gestis eiusdem leguntur ostendunt, et ex heremo Fontis Avellane, cui tunc tam sanctitate quam etiam preerat officio prioratus, a Stephano VIIII pontifice summo ad apicem hostiensis episcopatus et cardinalatus insigne promotus est; qui quidem Stephanus post millesimum annum ex quo Deus natus est homo, pontificatum tenuisse quorundam testantur annales. Habes ergo, qui unum sortiti sunt nomen, tempore patria dignitate et cognomento fuisse diversos. Nunc, ut studiis tuis et laudabili exercitio satisfactum sit, ad reliquum veniendum est. Dum igitur Damiani, circa quem amici relatu potissime angebaris, acta inter Ravennates ab ipsis Ravennatibus instanter perquiro, non aliud penes illos invenio, preter sancti hominis nomen, quam si extremos Hispanos de gestis aut moribus Yndorum interrogem: et quod turpius est, ut de reliquis sinam, dum ipsos suos non dicam urbanos, heremitas sed suos percunctor, non aliter stupidos video verba suscipere, quam si de quo velis Thebaidis solitudinis et antiquissimo heremita perquirerem. Stupeo et ego, tam conspicuum religione virum inter concives et vestium tantum non operum successores, et in cenobio quod secus adriaticum litus suo opere constructum est et in quo ipse primus sue professionis heremitas instituit Peccatorisque cognomen assumpsit, non aliter cognitum cernens quam a Mauris Lucianum bellovagensem seu armenum Basilium vel quem vetustiorem et exterum magis dicas incognitum. Iam, fateor, stomacans, tam suorum monacorum desidiam quam inertiam civium dampnans, a proposito desistebam: et ecce senex affuit quidam dicens: *Amice, memini, nisi fallor, audisse iamdudum quod viri huius Vitam, de quo queris solummodo, domi habere debeam; quam si cupis, perscruptemur et habeas*. Notavi quid diceret, et tu, quanta celebritate tam sacri hominis monimenta servaverit, potes advertere. Quid multa? Imus et introducor: paratur illico congeries maxima inutilium scripturarum fumosis egesta sacculis, quas dum me ipsum quasi credulum nimis riderem, et quicquid pro volumine rebar esse quod querebatur inspicerem, fortuna arbitror tua factum est ut quaternus ex papiro veniret in manus, quem et vetustate et incuria fere corrosum et mille seu aque seu spurcissimi liquoris alterius notis aspersum video. Abicere invisum volui, nec multum abfuit: erui tamen, cum torvis oculis prima eius in pagina inscripti operis titulum reiecturus aspicerem Vitam Petri Damiani. Letus ergo eventu, com quaterno in camerulam meam recessi, reperique ante omnia illam a Iohanne quodam compositam et Liprando cuidam tunc priori heremi Fontis Avellane transmissam; eius vero Iohannis nullum nec prenomen nec agnomen nec cognomen erat, hoc preter, quod se penes eundem Petrum in heremo et in presulatu fuisse liquido fatebatur, et quedam, in hiis que scribebat, vidisse etiam testabatur. Attamen, dum intentus cuncta legendo perquiro, nedum sinamus pro meritis reverendissimi viri sed nec ingenio tuo satis digne conscriptam comperio, quin imo tanta et incomposita abundantia supervacaneorum verborum exundantem aspicio, ut michi etiam legenti inferret fastidium; quam ob rem, ratus illam tibi demptis superfluis cariorem, nil ex substantialibus pretermictens, paululum lepidiore sermone Iohannes Iohannis scribens vestigia imitatus sum ut tibi transmictam. Si quod tibi gratum sit feci, bene se habet; si originalem illam muliercularuin conventibus quam disciplinato homini aptiorem volueris, scribito: ego ut habeas curabo solerter. Et cum nil aliud ex eo hucusque compertum sit, verbis finem facio. Vale, preceptor eximie. +Scripta in cloaca fere totius Gallie cisalpine IIII nonas ianuarii. + +Barbato sulmontino Iohannes de Certaldo. +Suscepi, dilectissime vir, epistolam tuam cum interclusa ab illustribus viris celesti homini Francisco Petrarce transmissa, quas dum non contentus legisse semel, iterum et tertio legerem, non aliter quam si eorum inmistus colloquio astitissem, vota talium comprehendisse sum ratus. Hec etenim, urgente ostentatione quadam qua creduli falluntur plurimum, impetu primo amplissimis in patulum verbis effunditur, et illico carioribus supervenientibus curis in nichilum facile disgregatur. Quanti, queso, putas esse apud huiusmodi Scipionem, si parvula ac momentanea dignitas afferatur, si vectigal a subditis exigendum sit, si fortuna paululum a solito moveatur? Vidisti sepius, et quorsum tendat talium delectatio cognovisti: quam ob rem puto minus miraberis si horum circa talia desiderium floccipendam et ad tuum veniam, quo delectatus sum plurimum, eo quod existimem vere in studii perspicacitate fundatum, et in quo sumus ut scribis ipse concordes. Hiis certiorem te facio quod, quantumcunque suasiones tuas libens volensque suscipiam, hucusque non expectassem quod suades. Pluribus quippe ante annis, dum apud Mediolanum et Patavum cum divino homine isto consisterem, vires omnes exposui, et hiis fere omnibus rationibus quibus et tui proceres in sua epistola et tu in tua uteris, et aliis insuper usus sum, ut sacrum pectus mollire flectere et in nostrum desiderium possem deducere, ut scilicet ex conclavi Scipio miris ornatus splendoribus (vidi quidem) emicteretur in publicum; sed frustra, multis ab eo factis in contrarium argumentis. Et quis, queso, cum nostri evi eloquentie principe verbis pugnet? Non tanti sum ego, quin immo, fateor, dum illum audio obmutesco, ultroque a se responsa concedo. Nec minus adverti, illum diu adhuc nostris votis contrarium permansurum. Heu michi! quid diu dixi, cum timeam in eternum? A desideriis nostris avertit oculos Deus, et longe magis amariora quam putes, ut querele atrioris causam haberemus, inmiscuit, ob quam non solum magnificum Scipionem in spongia periturum timeo, sed ne preceptor noster egregius una cum reliquis admirandis operibus suis nobis Ytalisque ceteris pereat expavesco. Et ut, qui te fortunarum mearum omnium participem vellem, faciam novissime infelicitatis esse consortem, quid de illo sentiam, paucis explicabo. Pridie XVI kalendas maii a Laureato nostro epistolam unam suscepi, in qua, cum a Mediolano quibusdam erumpnis meis solamen placidum porressisset, animum iam surgentem versa cuspide vulneravit, scribens se ad Boemos imo Sauromatas ultimos e vestigio recessurum, et, ut ex sensu verborum suorum accipio, ibidem moraturum. Nam sic ait: *Ego autem – o res hominum volubiles! – vocatus ad occasum ad arthon vado, illuc quoque vocatus a Cesare miris precibus, et vado libens ut evadam; durum iter, sed si perveniam suavis metha* etc. Iam vides quid de homine, nedum de rebus a se compositis, sperare possimus. Hinc dolens merensque sum, et spe destitutus omni studia mea qualiacunque preterita dampno, et quod michi vite superest spatium vilipendo. Nam hunc sacra nemora, sonori fontes, sorores omnes castalie et Apollo perlucidus ipse, quos olim ex Grecia in cisalpinam Galliam inter Eridanum Ticinumque contrasserat, sequuntur ad immanes barbaros abeuntem. Ob hoc autem ego cupiebam atque proposueram hiis diebus Patavum ire, ut illum ibidem ante discessum viderem et ab eo extrema mandata susciperem, ac inde Neapolim usque pergere nostrum visitaturus Simonidem, necnon et te medio itinere revisere atque portare tibi Buccolicum carmen quod, non diu est, fere vi ab illo Mediolani excerpsi; volebat enim rerum suarum tenacissimus homo, ut et hoc cum Scipione sub modio latitaret; ac insuper Invectivarum quatuor libros in medicos, quos ad me petitos tam liberaliter pluribus ante annis Ravennam usque transmiserat. Verum paupertas et rei familiaris cura et non satis habere certum quando Patavum venturus homo, ac etiam consistere apud Siculos cum Magno Senescallo Simonidem audisse, vetuere. Sane Buccolicum carmen describi faciam ut ad te mictam, si scripseris cui concedam. Nec arbitreris id esse tantummodo quod tu habes aliique quamplures, Monicum et Argum: in duodecim quidem eglogis omne distinctum est. Sed quid multa? Excessi scribendo propositum: sic enim egit impetus, ut papirus fere antequam adverterem compleretur. Ignoscendum amico est, et ob scribendi raritatem facilius est tollerandum. Et ne te morer ulterius, vale, dilectissime michi, mei memor. +Queso parcas interlineaturis atque lituris: non enim fuit michi spatium rescribendi. +Scriptum Florentie idibus maiis, surgente iam sole. + +nisi ipsum scripturum crederem, in prolixiorem sermonem procederem. Et ut aliquando in finem veniam, certissimum habeo te brevi sed acerrime epistole tue tam longum non expectasse responsum: verum quoniam illam non ex mero tuo ingenio dictatam sentio; cognosco enim verba, cognosco versutias et conceptas ex aliena astutia indignationes calamo tuo scriptas; evomendum omne mentis fore conceptum visum est, quod paucis fieri litteris non poterat puerile enim est arbitrari apium alvearia tangere, nec totius examinis aculeos in faciem expectare. Parvo quippe urentis trunci tactu innumerabiles faville consurgunt. Caveat, et tu cave ne me in invectivas provoces: videbis quantum arte illa valeam plus quam credas. Lavisti me aqua fervida: ego autem non te, ut debuissem, rasi cultro dentato; sed quod minime factum est, ni tacueris, fiet in posterum. Vale. +Venetiis II kalendas iulii. +Iohannes Boccaccius tuus. + +Insigni viro magistro Petro de Rethorica. +Ne blandiloquus viderer, dilectissime frater, ultro multa in tui nominis laudem venientia volens obmisi, hoc tantum dixisse contentus: vicisti longo labore tuo invidentium stimulos et arma obloquentium contrivisti adeo, ut ipsum tuum nomen egregium, quod aliquamdiu inter Venetos tantum emilianosque Gallos detentum est, superatis celsis Appennini verticibus in Tuscos usque maximo cum fulgore devenerit et inter eruditos homines celebre factum sit. Hinc est ut nonnullos scolasticos iuvenes in desiderium videndi audiendique te traxerit tantoque fervore compulerit, ut patria necessariis amicisque relictis iter ut ad te veniant intravisse iam senserim, quorum ego consilium commendandum censeo. Quid enim melius quam melior effici, hac in misera lacrimarum valle mortalium, exoptari potest? Hos inter duo sunt iuvenes qui, relictis tuscorum studiis, ad te usque, quocunque fueris, ut te videant, te audiant, sub te militent et tuis monitis doctrinaque meliores fiant, de proximo iter asumpturi sunt. Verum, etsi amici sint ambo, non tamen ambobus equa est condicio. Nam alteri eorum ut michi nomen est Iohannes; *de Senis* dicitur; qui iamdudum gramatice preceptor apud nos scolas regere consuevit, instructus egregie iudicio meo circa gramaticam positivam, ut tu longe melius et cito cognosces. Huius, ut arbitror, animus ad autores illustres audiendos et rethoricam totus est; et quoniam grandes sunt studentium sumptus et ipsius tenues facultates, in sustentationem sui, ut tecum diutius esse queat, cupit opere tuo, si fieri possit, habere sub repetitione sua aliquos rudiores. Queso igitur per fidem tuam, ut circa hec illi favorem tuum impendas: honestus quidem iuvenis est, cum mansuetus, tum moribus commendabilis plurimum, ut videbis; preterea meus amicus est et mei nominis amator et cultor, et ob id quod bonum ei feceris, michi factum putes. Alter Angelus dicitur, canonice Sancti Michaelis et Iacobi de Certaldo venerabilis prior, florentinus patria et nobilis genere, michi, si ad dignitatem intuear, pater et dominus; nam ex parochianis suis unus sum; si ad etatem et dilectionem inspexero, filius meus est. Hunc ego, cum cernerem nimia liberalitate sua in cervum fere ex Atheone conversum, multis longis exortationibus hyeme preterita vi ab accipitre canibusque subtractum in scolas gramaticalium impuli, in quibus etsi parum adhuc profecerit, generoso tamen animo verecundatur ni in finem venerit exoptatum, et ob id, cum multa de te audiverit, tui nominis dilector effectus, ut quod optat plenius et citius consequatur, magistrum suum ad te venientem sponte sequitur sua. Cui, quoniam nunquam preter nunc paternos exivit lares, precor per amicitiam nostram et per venerabile caput Francisci Petrarce preceptoris nostri adsis, eique consilio et opere faveas circa quecunque sibi opportuna cognoveris vel ipse monstraverit: eumque non solum in scolarem, sed in filium tuum sumito, et doctrina instrue et mores eius, si oportuerit, frena obiurgationibus, ut aliquando ex aucupatore venatoreque ex manibus tuis possim dicere literatum hominem suscepisse. Amico nimia dicta sunt, sed sic affectus grandis inadvertentes impellit. Ego autem nondum satis certum habeo nunquid de proximo Patavum venturus sim. Si venero, visitabo te; sin autem, ubicunque sum, tuus sum. Vale, vir dilectissime. +Iohannes Boccaccius. + +Ut te viderem, preceptor inclite, a Certaldo Venetias, ubi tunc eras, pridie VIIII kalendas aprilis discessi, verum Florentie imbres continui et dissuasiones amicorum ac discriminum itineris timor iniectus a redeuntibus Bononia plurimis tamdiu me tenuere, ut maximo infortunio meo Ticinum revocatus abires; quod cum dolens audissem, fere a ceptis destiti. Equidem erat desistendi dignissima causa; nam etsi plura ibidem videre cuperem, non me movissent a principio reliqua. Sane, ne frustrarer quorundam amicorum spem, qui fidei mee arduum quoddam opus suum peragendum commiserant, et quoniam urgeret desiderium eos saltem duos videndi quos tu summe diligis et merito, tuam scilicet Tulliam et Franciscum suum, quos ante non videram, cum ceteros hactenus tibi caros, ut arbitror, viderim atque cognoverim, celo mitiore facto iter ceptum reassumpsi et ingenti cum labore meo perfeci; quod dum peragerem, quo Franciscum maxima letitia mea inoppinate repererim, puto dixerit ipse. Ego autem post salutationem festivam atque amicabilem, cum te sospitem et alia de te plurima, leta omnia, audissem, cepi aliquandiu mecum meditari pregrandem hominis formam, placidam faciem, composita verba mitesque mores, et miratus sum; et letatus vidisse, intuitu primo electionem laudavi tuam. Sed quid tuum seu a te factum non laudem? Tandem eo pro tunc, quia sic faciendum fuit, relicto, summo mane in naviculam conscendi meam; et vix in venetum litus descenderam, et ecce, quasi nuntium premisissem, repente nonnulli ex concivibus nostris affuere, et dum quisque per se preces effunderet ut, postquam tu aberas, suus efficerer hospes, obstupui, et datis generalibus verbis orantibus, invito etiam Donato nostro, cum Francisco Allegri, cum quo et a quo mire honoratus a Florentia eo usque deveneram, diverti, ne loco suscepti honoris amico iuveni turbationem rependisse viderer. Et hoc tot verbis dictum sit, ut excusatum me habeas si quod mira liberalitate tua per epistolam tuam offers hac vice non sumpserim; quin etiam, si ex amicis nemo fuisset qui me exterum suscepisset, ad hospitem mercennarium iturus eram potius quam absente viro apud Tulliam divertissem. Nam, esto tu in hoc, ut et in multis aliis, animum meum erga res tuas noveris integrum, non sic alii novere omnes, et ideo, ut fidem meam sinam, dato multum suspicionis auferre debuissent canum caput meum et etas provectior atque nimia sagina corpus invalidum, abstinendum ratus sum, ne falsa in peius semper opinantium suspicione ibi notaretur vestigium, ubi pes minime fuisset impressus. Tu nosti melius, circa talia, id adversam atque mendacem agere famam quod veritas. Post hec, cum paululum quievissem, Tulliam salutaturus accessi. Que quam primo adventum meum sensit, tanquam redeunti tibi letissima venienti michi occurrit, et aliquantisper laudabili quodam respersa rubore, vix me viso deiectis in terram oculis, quadam modesta ac filiali affectione, salutatione decenti et totis me suscepit ulnis. O bone Deus! e vestigio mandatum tuum sensi et confidentiam novi, et michi ipsi congratulatus sum quod adeo tuus sim. Sed postquam quedam ut plurimum contingentia circa noticiarum principia interlocuti sumus, in ortulo tuo, assistentibus ex amicis nonnullis, consedimus: ibi explicatiori placidoque sermone domum libros et tua omnia obtulit, et quantum in ea fuit, matronali semper gravitate servata, sumpsissem. Inde has inter oblationes, et ecce, modestiori passu quam deceret etatem, venit Electa tua, dilecta mea, et antequam me nosceret ridens aspexit, quam ego non letus tantum sed avidus ulnis suscepi, primo intuitu virguncunlam olim meam suspicatus. Quid dicam? Si michi non credis, Guilielmo ravennati medico et Donato nostro, qui novere, credito: eadem que mee fuit, Electe tue facies est; idem risus, eadem oculorum leticia, gestus incessusque, et eadem totius corpusculi habitudo, quanquam grandiuscula mea, eo quod etate esset provectior: quintum quippe iam annum attigerat et dimidium dum ultimo illam vidi. Insuper, si idem idioma fuisset, verba eadem erant atque simplicitas. Quid multa? In nichilo differentes esse cognovi, nisi quia aurea cesaries tue est, mee inter nigram rufamque fuit. Heu michi! quotiens, dum hanc persepe amplector et suis delector collocutionibus, memoria subtracte michi puellule lacrimas ad oculos usque deduxit, quas demum in suspirium versas emisi advertente nemine! In hac igitur Electa tua quid fleverim, quid tristis essem, iamdudum videre potes. Si de Francisco tuo cuncta referre velim, deficiet calamus. Longum enim esset exponere quanto quamque grandi nisu animum suum affectionemque omnem erga me verbis et opere aperire conatus sit, continuas eius insuper visitationes describere postquam me omnino renuentem hospitem fieri suum vidit, et quot me conviviis honoraverit et quam leto vultu; dixisse igitur unum sufficiet. Ipse quidem, si nescis, cum me pauperem novisset, quod ego nunquam negavi, in discessu meo a Venetis hora iam tarda in secessu domus me traxit, et cum verbis parum proficeret, manibus illis giganteis suis in brachiolum meum iniectis, egit ut invitus fere erubescensque summe liberalitate uterer sua, eoque peracto, quasi fugiens et valedicens abiit, et sic me meque et quod passus fueram dampnantem reliquit. Faciat Deus ut vicem reddere queam! Vidi preterea clarum hominem illum magistrum Guidonem de Regio multis plenum effluentemque undique, et ab eo tui gratia honoratus sum et insignitus anulo. Tandem quibusdam agentibus incommodis, affectus tedio, eodem labore quo iveram in patriam redii. Habes igitur hystoriam omnem ex his que nuper michi fuere Venetiis, que etsi longiuscula sit, in multis tamen memoratu dignis defectiva est. *Memoratu dignis* dixi, quantum ad me, qui homunculus sum: apud te autem scio nullius vel parvi esse momenti etiam quod scriptum est. In patria vero dum essem, et ecce post dies paucos, a Donato nostro transmissa, epistola tua venit, IIII kalendas iunii Ticini scripta, quam postquam letus suscepi, ante alia legi quoniam multum in te et in tuis epistolis loci occupem, quod arbitror et gratissimum habeo, certus quia saltem in hoc apud posteros per multa secula erit venerabile nomen meum. Non enim existimabunt intelligentes, te tam sepe tamque diffuse inerti ignavoque scripsisse homini, et ea potissime que in pluribus epistolis florido atque succipleno stilo describis. Et ego, iam fere annus est, eo quod michi ipsi plurime videantur epistole tue ad me, in volumen unum eo ordine quo misse seu scripte sunt redigere cepi: sed iam gradum figere coactus sum, cum deficiant alique quas nunquam habui, etiam si a te misse sint, ut puta *Beasti me munere* etc., et eam quam de Dante scripseras ad me et alias forsan plures; et ad presens eam quam adversus astrologos te scripsisse dicis nunquam recepi, nec illam in qua pueri tui laudes, nec de etate tua, quas summe cupio ut ceteris addam. Et hoc ideo, ut, si nequeam epistolarum tuarum omnia habere volumina, hoc saltem non desit; precor igitur per venerandissimum michi caput tuum quatenus saltem quas dixi alicui ex pueris tuis rescribi facias et ad me mittas, ut possim quod ceptum est continuare volumen. Et hec multa imo nimia scripsisse sufficiat. Queso Franciscum nostrum salutes, et vale, virorum optime. +Scripta Florentie primo kalendas iulii. + +Nicholao de Montefalcone, Sancti Stephani nescio utrum monacho dixerim vel abbati. +Rebar equidem canis, annositate egritudine sacro ordine presulatu supervenientibus, levitates abici iuveniles, oscena consilia opprimi et mores deberi cuiuscunque hominis transformari in melius; sane fallor, ut video, et tu michi fere primus aperuisti oculos longa tectos caligine. Nam, cum nec contractum corpus, seniles ruge, nodosa podagra nec presulatus infule aut insignia reliqua quibus prefulges immeritus et abbas iam diceris pater, infelicis factus auriga cenobii, priscos illos mores tuos, quibus effrenis in illecebras precipitans ultro saxeas mentes esse, ut Oetam seu Pindum potius loco moveas quam illas mollire aut immutare queas. Is ergo es senex qui iuvenis fueras: iam ingenium tuum novi. Finges te nescire quorsum verba hec querula eggredi velint, cum videas liquido; ast ego, ne te lateat, non diu suspensum teneam. Quis dubitet quin memineris quanta me exterum hominem et diu non visum comitate susceperis, quanta verborum affabilitate? Quot illa oscula, quot amplexus fuere dum te primo visitavi mea oppinione deceptus, quot blandientia verba meque, si omnino credidissem, decipientia! Equidem sensim colligens, omnia in maximum mei venire incommodum, exitium fere, etsi inscius, ariolabar: in laqueum et decipulam ibant, si me forsan opulentum sensisses! Sed hoc vaticinari est; ad ea veniamus que in propatulum prodiere. Cum nemorum amenam solitudinem quorum circumseptum aiebas cenobium tuum, librorum copiam, fontes limpidos et ipsius loci devotionem et commoda, sino rerum abundantiam et celi benignitatem, monstrasses traxissesque me in desiderium non videndi solum, sed, si necessitas exegisset, assummendi in latebram, clam, quasi tibi positurus essem insidias, parasti fugam. O amici confidentia, o sincera dilectio, o mentis senis et abbatis integritas! Consuevere longum iter facturi amicos convenire, cum eis de agendis inire consilium, tractare, disponere et ordine certo eis salutatis valedicere, eisque bonum faustumque illud orantibus iter arripere. Tu me, more furis atque deceptoris, nedum consulto, verum nec salutato, per noctem in Calabros discessurus conscendisti lembum. Credebam stolide, si credebam te invitaturum me et per veterem studiorum nostrorum amicitiam oraturum ut per dies aliquos saltem tecum mansurus accederem, ut exaltationem tuam, felicitatem et gloriam inspicerem et letarer et de oblatis spem firmiorem assummerem. Ridebis, arbitror, ista legens, dicesque: *Oblitus est hic quoniam pauper sit, et pauperes amicitiis carere atque a divitibus postergari!*. Bene novi nonnunquam ab his ista fieri quibus nullus Dei timor est, et ludi volventis inscitia, si nescis, que vere primo frondibus ac floribus insignes arbores fuere, autumno nudas consistere, eoque in gurgite quo luserant ante pisciculi, post paululum maxima fuisse absorta navigia. Nil sub sole stabile est; dat Fortuna vices varias, nec stultior eo est qui in leta confidit. Abiisti igitur: et si multis, quibus satis male consultum est, presides, ego tamen non ob id in sterquilinium deiectus sum. Verum, ne talis tibi sim qualis tu michi fuisti, quod ad te nondum credo pervenisse potuerit notum facio, ut rebus tuis consulas: XIIII kalendas ianuarias Urbanus olim pontifex summus, soluto carnis debito, transmigravit ad superos, eique e vestigio suffectus est Bellifortis cardo, et Gregorius nuncupatus est XI. Hunc tu dicebas Rome promotorem fuisse tuum exhortationibus dominorum de Baucio. Nosti quanta sit eorundem dominorum affinitate et amicitia iunctus, et idcirco, si nondum plene finem habuit expeditio tua, cum is nunc possit qui nuper ab altero supplicationibus postulabat, laudarem reditum tuum in instanti Neapolim, ut eosdem dominos in novas preces impelleres et rem diu fatigatam in finem optatum deduceres. Credo scripsisse non quod mereris, sed quod debui, et sic in manus te pono tuas. Quaternum quem asportasti Cornelii Taciti queso saltem mictas, ne laborem meum frustraveris et libro deformitatem ampliorem addideris. Vale. +Neapoli XIII kalendas februarii, festinanter, instante Nicholao Manganario tuo. +Iohannes Boccaccius tuus. + +Insigni iuveni Matheo de Ambrasio de Neapoli. +Epistolam tuam, iam michi dilectissime iuvenis, suscepi pridie et legens miratus sum: omnino enim ybleo perlitam melle sensi et sapido completam succo, adeo ut non Ambrasium sed ambrosium nectar, nescio magis dixerim e fonte castalio an e ciceroniano depromptum, amplo rivulo effundentem undique putem. Non negabo: vix extimare potuissem tot inter delitias, tot inter mollities, tot inter ultronea ocia urbi huic a primevo familiaria pervigil adeo comperiri potuisse ingenium et tam grata facundia eruditum hominem. Errabam: nondum satis sacra latibula perquisieram; tu maximam erroris mei partem solvisti, dum a te scripta mente revolvo singula, et quantum videas, quantum sentias, quanta denique arte et quam florido stilo atque ponderoso libramine concepta describas inspicio. Letor equidem et gaudeo advertens, nostro seculo aliqualiter prisca resurgant ingenia que iamdudum ignavia atque avaritia Ytalorum abierant, et de te spem pregrandem concipio, et perseveres queso precorque. Nam, nisi fallor, viridi vales iuventa et studiorum delectatione traheris et ingenii viribus potens es. Quis enim preter illustrem scientia atque facundia virum ex tam claris effectibus infra temporis spatium breve emersurum existimet? Sed, quoniam quid michi de te visum sit et quid insuper de te sperem dictum est, in me paululum vertendus est calamus. Habeo, ni superbum putes, unum quod inter tot prudentissime dicta redarguam: nimium humile nomen meum extollis, nescio qua mente, an deceptus minus equo iudicio an ut senem blanditiis ludas. Si primum est, compatiendus es pro errore tuo, et ni de cetero pecces facile ignoscendus. Nam, etsi omnino rudis homo non sim, non tamen adeo me evexit studiorum vigilantia, ut tam grandia meruerim preconia: credo te amor in hec minus consulte impulerit, qui sepe deos hominesque fefellit, iudiciis adversa lues. Si secundum sit, quod vix credam, infortunio meo compatior, si eo venerim, ut qui iuvenis summe blanditias horrui, senex earum delectari credar: levium animorum atque insipientium delectatio talis est. Auferat Deus hanc pestem a desideriis meis, et tu, frater optime, non solum a calamo tuo sed a mente deicias: gnatonicorum hec illecebra est, hominum genus bonis moribus atque iam compositis mentibus infestum et detestabile. Sane, quecunque sit causa que te ad me scribentem in has impulerit laudes, ignorantie tribuam et equo feram animo; precor tamen per sacrum amicitie nostre principium quod literulis facimus ne te de cetero adeo precipitem dedas in commendationem nominis mei. Maximis viris et qui iam sacrorum studiorum celsos honores consecuti sunt, he tam grandes exhibende sunt laudes. Ego insuper te nondum visum hominem ea affectione in amicum fratrem socium suscipio meum, qua usquam suscipi potuit visus homo, meque amicitia tua iam meliorem existimo: neque tam paucis nudisque verbis venerabile sacrum hoc celebrassem, si temporis amplior fuisset copia. Sane, instante discessu meo quem pluribus impellentibus causis cupio, prout decebat calamum manumque prolixius prestare non potui. Spero tamen prestante Deo, ex quietiori loco, quod omissum est in integrum restaurare. Et cum nil quod ad presens ulterius scribam habeam, postremo precor ut sic me in tuum suscipias ut te a me suscipi cupiebas. Et vale, frater optime, mei memor. +Neapoli IIII ydus maias, festinanter. +Iohannes Boccaccius tuus. + +Illustri viro domino Nicholao de filiis Ursi nolano atque palatino comiti. +Mecum eram pridie XI kalendas iulii in semota camerula mea, et cum legissem paulo ante carmen illud Psalmiste *Aperis tu manum tuam et comples omne animal benedictione*, meditabar et crebro mecum volvebam ingentia atque innumerabilia divine largitatis in mortales munera; et ecce repente insueto impulsu hostium camerule tactum est. Ego, continuo surgens, ratus sum exterum adventare hominem, et amoto hostioli repagulo, visa michi facies est Montis tui, qui oblatis magnificentie tue salutationibus et prensa amici dextera, epistolam tuam, vir illustris, exhibuit, quam reverenter suscepi intra me dicens: *Bone Deus! quid aut auferet aut exposcet a villico homine urbis sue princeps insignis?*. Tandem, cum in angulum secessissem illamque legerem, sepe miratus sum verborum elegantiam, orationis contextum, sic et sententiarum pregrave pondus, ornatum floridum et exquisitam stili suavitatem. Quibus agentibus (bona pace tua dixisse velim, si a te, cuius ex mente cecidisse rebar, aliquid expectandi michi fuisset occasio, militarem non ciceronianam expectasse licterulam) letatus equidem sum quia viderem, si sint studia prisca, Romanorum adhuc ingenia stare, necdum indolem illam laudabilem deperisse. Verum, ut eo veniam quo tuus exposcere videtur labor et desiderium, ante alia letor et gaudeo quoniam tibi bene sit et tam grandis atque leta fortuna, ut, ubi aggregare fere ceteri summo opere curant, tu ex congestis largiri cupias et modum letis ponere; bene secum convenientis animi argumentum est, preterea, quod novis fulgoribus auctisque continue splendeas, ut preeminentiarum maiestate et summorum pontificum gratia, hoc permaximum seculo; sed quod excedit cetera, mee fortune congratulor quoniam mei nominis benignitate tua serves memoriam, et de liberalitatis tue fonte offeras maiora quam merear aut cupiam. Sane, dum me ipsum, substantiolas tenues meas et umbreculam nominis et semisopitam status mei favillulam intueor, non excellentiam tuam, quam ut nubes excederet vellem, sed ipsam fortunam meam rideo, que meliores annos meos circumegit ludibrio famamque nebula velavit stigia, et inutiles senio maximis viris, nescio quo pacto, fecit optabiles. Sensisse enim videris, quia senex et eger laboriosam magis quam longam anno preterito peregrinationem intraverim et casu Neapolim delatus sim; sed, quod credo novisse nequiveris, ibi preter oppinatum amicos michi incognitos comperi, a quibus frenato domestice indignationis mee impetu, ut starem subsidia opportuna prestitere omnia. Quos penes dum fere sub latebra paupertatis latens starem, ecce ex improviso vir ingentis animi Hugo de Sancto Severino, quem tibi cognitum scio, adesse me novit, et humanitate sua potius quam merito meo non solum me salutatum Neapolim venit, quin imo amicis verbis spem meam prostratam evexit iussitque ut bono animo essem, et ut suis saltem sumptibus, si aliter non daretur, Neapoli me retineret conatus est, eadem offerens que tu ipse facis. Sed cum iam michi non absque causa redeundi in patriam consilium esset et adverteret oculatus homo quoniam suasoria omnia disperderentur in auras, muneribus magis munificentie sue convenientibus quam honestati mee in patriam usque prosecutus est. Quantum autem alligent animos liberalitates huiusmodi, tue considerationi relinquo. Porro, si precibus et muneribis flectende sunt mortalium mentes, iamdiu, Hugone nondum cognito, inclitus preceptor meus Franciscus Petrarca, cui quantum valeo debeo (etsi tam grandis illi nec tam varia bonorum que tibi sit copia, aliqualis tamen est, et etati atque studiis meis convenientia magis) me non ut amicum et socium sed domui sue et substantiis ceteris prepositum dulcissimis precibus et suasionibus, ut secum sim, a facundiam omnem suam exposuit. Ceterum in discessu meo a Neapoli – non verebor verum dicere – serenissimus princeps Iacobus Maioricarum rex fecit onerari me precibus ut sub umbra sue sublimitatis otiosus senium traherem, amplissimum ultra regale munus libertati mee offerens spatium. Sane, quoniam quodam occulto nexu astringi videbatur quam omnino solutam cupio libertas, quibus potui me honestioribus verbis absolvi, et rege regalibusque donis omissis, e litore solutis proresiis in patriam redii. Tu quartus in hoc ipsum incidisti votum: esto postremus, nec inficiar, ceteris maiora atque seni eligibiliora offers. Verum, ne trahi videar maiori delectatione locorum, que a quoquam preoccupantium precibus preponi non debet, omissis iam dictis, quid ad oblata tua respondeam nil honestum habeo preter quod aliis responsum est: gratias scilicet agere liberalitati tue, quoniam non iam patiatur etas libertati assueta colla iugo subicere. Parvus michi agellus est patrius, et hic tenui victui meo satis est; anni, ut reor, supersunt pauci, quibus nec longus labor nec importabilis potest esse necessitas. His ego cupio, si Deo gratum sit, prestare finem in patria, et cum meditationes meas ceteras excedat cura sepulcri, desidero quos a progenitoribus meis suscepi cineres, eos eisdem restituere atque suis iniungere. Habes mei desiderii atque propositi sententiam plenam. Et si contingeret, quoniam futuri simus incerti, mutare sententiam, esto reliqui priores sint in tempore et potiores sic videantur in iure, dum tibi gratum esset, forsan te penes diverterem; et huius esset consilii causa, quoniam preceptor meus Euganeos incolit colles, Maioricarum rex tanquam iuvenis et novarum rerum avidus varias circuit nationes, et Hugo campanas incolit urbes a patrio celo michique seni remote nimium; ubi tu, si vera refert Montes familiaris tuus, amicus meus et civis, amenissimos recessus possides eo in promontorio quod se in Tirenum protendit mare et secundum quosdam separat a Tuscis Etruscos. Ea tamen qua in sede locatus sum, si quid spendori tuo accomodum queam, iniunge parato. Et vale, vir splendidissime. +Certaldi VI kalendas iulii. +Iohannes Boccaccius tuus. + +Celeberrimi nominis militi Iacobo Pizinge serenissimi principis Federici Trinacrie regis logothete. +Generose miles, incertus mei Neapoli aliquamdiu fueram vere preterito: hinc enim plurimo desiderio trahebar redeundi in patriam quam autumpno nuper elapso indignans liqueram, nec minus revisendi libellos quos immeritos omiseram, sic et amicos aliosque caros; inde vero urgebar ut consisterem, atque detinebar, nunc a venerabili violentia nunc suasionibus nunc precibus incliti viri Hugonis de comitibus Sancti Severini, cuius credo splendidam famam noveris. Curabat enim, vir eximius, etiam me invito, totis viribus ut me, interveniente subsidio serenissime domine Iohanne Ierusalem et Sicilie regine, apud Parthenopeos placido locaret in otio; qua perplexitate angebar nimium, nulla adhuc in parte satis firmato consilio. Et dum sic variis agitarer curis, quo pacto non memini, factum tamen est ut ad aures deveniret meas venerabile nomen religiosi hominis Ubertini de ordine Minorum, sacre theologie professoris et concivis tui, cuius auditis meritis, eumque ea tempestate Neapoli moram trahere pro quibusdam arduis tui suique regis, in desiderium venit tam conspicuum videre virum: a pueritia quippe mea, etiam ultra tenelle etatis vires, talium avidissimus fui. Nec mora; exhibiturus reverentiam debitam ad eum accessi, atque adaperto capite, primo paxillum miratus hominem, quam devotissime et humillime potui salutavi eum. Ipse autem gravi quadam maturitate obvius factus me leta facie, miti eloquio et morum laudabili comitate suscepit. Consedimus tandem eo iubente, et dum mirabundus eius verba susciperem, ratus sum ipsius sub lingua ybleum mel fore, quod in os parvuli Platonis dormientis iamdudum congessere apes, tanta perlita dulcedine ex eo mellita progrediebantur verba. Qua ego allectus suavitate sermonis, etsi michi gravissimum esset, nam a litore maris in summum fere per declivium civitatis ascendere eo quo dudum, ut quibusdam placet antiquis, insigne templum fuit Apollinis, hodie sub Pauli apostoli vocabulo vero Deo satis populare sacellum dicatum est, michi opus erat: ibi enim mansio erat illi penes fratres suos apud Laurentii sacram edem morantes; pedibus tamen vix ire possum mole gravatus corporea, nec iumentum aderat quo veherer, cum non suppeterent facultates; tanquam subsidium michi divinitus missum nonnunquam visitare cepi. Ipse autem, ut reor, vir Deo plenus, posquam aliqualem, ut percepisse michi visum est, in me affectionem apposuit, aperire confertam divinitatis animam, reserare Nature gremium et quasi ex arcivo humanarum rerum plenissimo maiorum gesta proferre tanta sermonis aliquando elegantia cepit, ut ad se animam omnem meam traheret teneretque. Dum igitur in solamen pendule mentis per dies aliquos divinum visitassem hominem et ipse ex verbis percepisset meis circa quod exercitium versaretur meum, credo ut animosior ad laborem efficerer, honorabile nomen tuum eo usque michi inauditum deduxit in medium, et oratione continuata vigilantiam tuam, commendabile desiderium, ingenii perspicacitatem et dignitatem offitii perfunctorie retulit. Ego audire et verba prout dicta servare omnia atque mirari hominem ceperam, neque superficietenus recitatis contentus, orare instanter ut pleniorem tui prestaret notitiam cepi. Ast ille, more suo, florido eloquio ingressus stadium inquit: *Quoniam hunc logothetam incliti regis nostri dixerim, nolo illum arbitreris agrorum amplitudine cupidum, non supellectilis regie, non auro gemmisve: quin imo gloriosi nominis et longeve fame avidus, ut eam consequi possit, paucorum iter ingressus est. Nam divinas Homeri Yliadem atque Odisseam et Maronis celestem Eneidam et quicquid a ceteris poetis memoratu dignum hactenus compositum est, dummodo contingere possit, pervigili studens ingenio totis viribus in Parnasum direxit animum, ut Nyse Cyrreque, si possit, superatis anfractibus sublimes conscendat in celum vertices, videat gorgonei alitis fontem umbrasque sonori nemoris et puellarum castalium choros, et earum ethereos audiat cantus; his demum plenus, si prestet Deus, concedente senatu romuleo nectat pexos laurea crines scandatque triumphans Capitolium, olim rebus humanis prepositum limen*. Ego autem audiens mirabar, et gaudio repletus electionem tuam et studium laudabam: generosi quippe animi est calcare vulgaria et ad celsiora mentem extollere, quod non absque divino munere fit. Est, ni fallor, poetica facultas cui insudas, inter sublimiora licterarum studiis quesita non minima, dato minus intellecta a multis in exterminium fere abiecta sit. Scio noveris, quoniam huius dudum tam grandes fuere vires tamque luculenta formositas, ut a presidentibus romano imperio pro ampliori gloria quereretur. Testes ad hanc veritatem firmandam, si excutiantur historie, invenientur innumeri, et inter alios Cesar dictator, Octavianus Cesar, Nero Claudius, divus Adrianus et alii plures, quibus inter ceteras facultates et orbis dominium novisse poeticam potissimum fuit; sic et superioribus seculis, hi quibus nota fuit prestantissimis viris acceptissimi fuere. Nam, si perquiremus, inveniemus, omissis antiquioribus exterisque, Affricano superiori viro celeberrimo et phylosophicis assueto Emnium brundusinum fuisse carissimum; Mario, cui etsi grandis esset auctoritas, fere tamen durum et agreste fuit ingenium, Lucium Plotium; Pompeio Magno, cui virtus equa fuit fortune, Theophanem mitilenum; Metello Pio atque Lucullo Lucium Archiam; Decimo Bruto imperatori preclaro Accium pisaurensem; Octaviano Cesari Maronem; Mecenati Flaccum; sic et aliis pluribus fuere plures. Nec mirabile. Noverant viri illustres horum opere breves annos a natura concessos mortalibus effici in perpetuitatem usque longevos, magnorum virorum laudanda facinora eterno et immarcescibili carmine ampliari, ornari, grata reddi atque servari, conspicua nomina in virentem perpetuo famam deduci; sic et vitia deprimi et virtutes extolli, pusillanimes animari, otiosos in frugem vite meliori impelli, facundos preterea legentes effici, orationes poetico sale sapidas, helyconicis floribus ornatas, castalio latice dulces fieri. Nec defuere qui eruditos poetica fato functos non solum Deo similes verbis facere conarentur, sed monimentis honorarent perennibus. Smirneus populus Homero suo tanquam divino homini construxit templum; Lesbii, eo quod femina Saphos esset et concivis eorum, quoniam poeticis instructissimam noverant, non dedignavere in perpetuam virtutis eius memoriam eneam erigere statuam; Arcades Nicostrate sacellum, quod diu postea servavere Romani penes Carmentalem civitatis portam, sub Carmente nomine, quo et ipsa nuncupata est. Preterea et Quintius Fulvius, vir ingentis animi, superatis Etholis, in honorem poetice Martis manubias Musis consecrare dignum ratus est. Hec, ut multa paucis claudam, inter cetera romane urbis splendida preclarissimum decus fuit et gloria. Que etsi obsoluisse videatur, non quia quodammodo ob senium enervis perdiderit robur suum, cum iuventute perenni vigeat, sed ignavia avaritie deditorum, a te minime spreta est, ut video: enim malueris inter amicos paucos suos splendere quam inter multitudinem ignaram atque insana oppinione detentam vilescere. Propositum igitur tuum et laborem egregium laudavi et summe laudo et laudabo dum vixero; et in spem venio atque credulitatem, Deum ytalico nomini misertum, dum video eum e gremio sue largitatis in Ytalorum pectora effundere animas ab antiquis non differentes, avidas scilicet non rapina vel sanguine, non fraude vel violentia, non ambitione vel decipulis sibi honores exquirere, sed laudabili exercitio, duce poesi, nomen pretendere in evum longinquum, conarique ut possint viventes adhuc volitare per ora virorum et a corporea mole solutas posteritati mirabiles apparere. A quibus etsi non integrum deperditi luminis ytalici restituatur columen, saltem a quantumcunque parva scintillula optantium spes erigitur in fulgidam posteritatem, et potissime dum ab uno videmus in numerum deveniri. Fuit enim illi continue spiritus aliqualis, tremulus tamen et semivivus potius quam virtute aliqua validus, ut in Catone, Prospero, Pamphilo et Arrighetto florentino presbitero, terminus quorum sunt opuscula parva nec ullam antiquitatis dulcedinem sapientia. Verum evo nostro ampliores a celo venere viri, si satis adverto, quibus cum sint ingentes animi, totis viribus pressam relevare et ab exilio in pristinas revocare sedes mens est, nec frustra. Videmus autem, nec te legisse pigebit, ante alios nota dignos, seu vidisse potuimus, celebrem virum et in phylosophie laribus versatum Dantem Allegherii nostrum omissum a multis retroactis seculis fontem laticesque mellifluos cupientem, nec ea tamen qua veteres via, sed per diverticula quedam omnino insueta maioribus non absque labore anxio exquirentem ac primum in astra levatum montem superantem, eoque devenisse quo ceperat, et semisopitas excivisse sorores et in cytharam traxisse Phebum: et eos in maternum cogere cantum ausum, non plebeium aut rusticanum, ut nonnulli voluere, confecit, quin imo artifitioso schemate sensu letiorem fecit quam cortice; tandem, quod equidem deflendum, incliti voluminis superato labore, immatura morte merito decori subtractus, inornatus abiit, hoc preter sacrum poema tradito, ut, post divulgatum diu pressum poesis nomen, possent qui vellent a poeta novo summere quid poesis et circa quod eius versaretur offitium. Post hunc vero eque florentinus civis, vir inclitus Franciscus Petrarca preceptor meus, neglectis quorundam principiis, ut iam dictum est, vix poeticum limen actingentibus, vetus iter arripere orsus est tanta pectoris fortitudine tantoque mentis ardore atque ingenii perspicacitate, ut nulla illum sistere impedimenta quirent vel itineris terrere impervia, quin imo, amotis vepribus arbustisque quibus mortalium negligentia obsitum comperit restauratisque aggere firmo proluviis semesis rupibus, sibi et post eum ascendere volentibus viam aperuit. Inde helyconico fonte limo iuncoque palustri purgato et undis in pristinam claritatem revocatis antroque castalio, silvestrium ramorum contextu iam clauso, reserato ac ab sentibus laureo mundato nemore et Apolline in sede veteri restituto Pyeridisque iam rusticitate sordentibus in antiquum redactis decus, in extremos usque vertices Parnasi conscendit, et ex Danis frondibus serto composito et suis temporibus addito, ab annis forsan mille vel amplius invisum ostendit Quiritibus applaudente senatu, et rugientes rubigine cardines veteris Capitolii in adversam partem ire coegit, et maxima Romanorum letitia annales eorum insolito signavit triumpho. O spectabile decus, o facinus memorabile! Hoc tam grandi nisu et elucubratis suis operibus iam undique clarescentibus, emissa quasi per universum volatili tuba, poeticum diffudit nomen a se in lucem e latebra revocatum, et spem fere deperditam in generosos suscitavit animos ostenditque quod minime credebatur a pluribus, pervium scilicet esse Parnasum et eius accessibile culmen: nec dubito quin multos animaverit ad ascensum. His ego tertium concivem meum addere, si velim, possem, Zenobium scilicet ab avito rure cognominatum *de Strata*, qui posita ferula qua ab incunabulis puellulos primum gramatice gradum temptantes cogere consuerat, avidulus glorie, nescio utrum in satis meritos evolavit honores, et veteri omni parvipenso ritu, boemi Cesaris manu non romanam lauream sed pisanam capiti impressit suo, et unico tantum homini paucis carminibus placuisse contentus, quasi eum decoris assumpti peniteret, tractus auri cupidine in Babilonem occiduam abiit et obmutuit; quam ob rem, cum laboris modicum et fere nil glorie sacro nomini attulerit, omittendum censui. Tu nunc melioribus avibus, si satis percipio, quartus ab altero fere ytalico surgens cornu, ut uti iamdudum Theocritus Syragusas, sic et tu Messanam reddas illustrem, totis in ascensum conaris viribus, imo iam adeo proximus factus es culmini, ut cantu valeas et ampliora promittas. Quam ob causam, ut quo cepit spes mea progrediatur et gaudium augeatur meum, per insigne tui nominis decus, vir elegantissime, precor ut glorioso labori non parcas. Insiste ceptis virili animo: paratum adapertum stratumque iter habes. Stant adhuc incliti viri pressure pedum, nec adhuc tacuere nymphe castalie cantu celebri diem festum et viri eximii accessum ad eas celebrantes, quarum cantu traheris, et ne oberres ostendent vestigia. Habes preterea quos ipse sumpsisti certissimos duces: progredere igitur et bono faustoque omine acri virtute in culmen usque conscende, ut fronde redimitus peneia cum iam dictis et ipse fulgore tuo previus sis ad ascensum anhelantibus et especula Capitoline arcis te ipsum orbi notum facias toto, et merentem Ytaliam letifica qua potes gloria. Verte, queso, in eam pios oculos, quod et Ytalicis ceteris dictum volo; inspice quo romanum corruerit imperium, quid sit spectare ipsam Romam, dudum rerum dominam, tristi Phariseorum sub iugo torpentem, quid memorare dudum spectabiles triumphos, videre deiectas ymagines et egregiorum facinorum monumenta testantia, quid insuper phylosophorum celebres titulos et poetarum mirtea laureague serta meditari quibus ipsam veterem olim superavere Greciam, quid in memoriam revocare militarem disciplinam qua nationes ceteras anteivit, quid legum auctoritatem qua totus frenabatur orbis, quid morum conspicuum specimen. Hec omnia, ut omiserim cetera, una cum Ytalia reliqua et libertate celesti a maioribus nostris maxima eorum infamia neglecta sunt, et a nationibus exteris aut sublata aut turpi coinquinata labe sordescunt. Et si omnia resarciri nequeant, hoc saltem poetici nominis fulgore eiusque tam maximis infortuniis compatiare atque, ut que potes subleves, pios subice humeros; cum reliquis pro viribus agito ut inter barbaras nationes Roma saltem aliquid veteris maiestatis possit ostendere credo, longe melius quam ipse suaserim; et ego, choris immixtus festantium tuumque nomen meritis laudibus extollentium, canam: *Iam virgo rediit, redeunt saturnia regna*. Forsan insuper, vir inclite, post multa expectas ut de me aliquid dicam, quoniam et ipse poeticam aliquamdiu secutus sim. Medius Fidius! non absque erubescentia mentis frontisque in id veniam, ut tibi aperiam paucis ignaviam meam. Ingenti, fateor, animo in stratum iam iter intravi, trahente me perpetuandi nominis desiderio et fiducia ducis incliti preceptoris mei, et cum eisdem quibus tu fretus es previus viam arripui. Sane, dum hinc inde me nunc domesticis nunc publicis occupari permicto curis et elevatos inspicio vertices celum fere superantes, cepi tepescere et sensim cecidere animi atque defecere vires, et spe posita contingendi, vilis factus atque desperans, et abeuntibus quos itineris sumpseram ostensores, iam canus substiti, et quod michi plorabile malum est, nec retro gradum flectere audeo nec ad superiora conscendere queo: et sic, ni nova desuper infundatur gratia, inglorius nomen una cum cadavere commendabo sepulcro. + +Insigni militi et legum professori clarissimo domino Petro de Monteforti. +Epistolam tuam, amicorum optime, leto suscepi animo, fuitque michi tanto carior quanto prolixior; nec satis fuit legisse semel et iterum, quin imo cum sepius legissem, ultimo magis placuit quam placuerit in primis. Et, ut omiserim quia florida compta et arte laudabili splendida erat, eam mira verborum suavitate et veneranda sententiarum amplitudine refertam comperi, adeo ut mecum dixerim: *Non solus novit preceptor meus verba componere et suis locis graves et succiplenas locare sententias!*. Sane, ut eo veniam quo responsionis opportunitas exigit et paucis expediam que longo sermone disserenda fuerant, dico: posquam tuo iudicio visum est ut quam mereris, et a me potissime, reverentiam sinam tuam, sequar, eoque quo ipse iubes pretiosissimo utar, imo iam usus sum, vocabulo, quo profecto, ut tu perlucida oratione testaris, nullum inter mortales sanctius reperiri reor, et te de cetero in omnibus amicum dicam. Nec michi parvum est quod tu tam profuse largiris, scilicet quia repente a te clarissimo preceptore ex auditore humili inter amicos unus susceptus, imo sublimatus sum; quod ego munus reverenter et tota mentis affectione suscipio. Quis enim satis sanus renuat quod etiam viris precipuis optandum est? Sed ut hec decentiori tempori servem, cum michi semper in omnibus gratissime tue sint lictere, summa tamen delectatione animam meam dulci perfudit gaudio ea epistole tue pars in qua scribis, te veris atque sanctissimis rationibus tumorem pressisse optimi iudicis illius qui, nondum visis poetarum carminibus, nedum intellectis, stomacose damnabat poeticam. Equidem nil fastidiosius est, nil abominabile magis quam tales audire de re incognita ferentes sententiam. Sed non longe est a talibus divina iustitia, nam, dum alienam et incognitam sibi apud gnaros ignari damnant scientiam, suam liquido ignorantiam profitentur: ex quo fit ut, unde gloriam se quesisse putarant, ignominiam consequantur. Verum, quoniam de materia hac, etsi minus plene, tecum tamen sentiens, alibi scripsisse memini, satis erit ad presens adversus tales hec pauca iterasse. Post hec sentio quanta amicabili affectione, quanta solertia, quanta arte et tuis insuper sumptibus, coneris nomen meum extollere et, si possis, inter astra locare, et potissime dum ridiculum, saltem tibi, opus meum De genologiis deorum tot demonstrationibus, tot laudibus, tam preclaro apud insignes eruditosque viros effers preconio; quod michi promaximum est in tantum, ut nil amplius hoc, inter peritura, optare queam, cum videam tuo opere eo me trahi quo cupio: teste enim Tullio, *trahimur omnes studio laudis, et optimus quisque maxime gloria ducitur*. Quod etsi ego longo labore quesierim, utrum meruerim tu scis melius; nil tamen egeram, ni promulgator egregius, ni preco diligentissimus, ni inclitus meritis homo affuisset in fine. Et quem alterum, queso, dedisse michi potuerat Deus adeo amantissimum, adeo Musarum conscium, adeo facundum, adeo promptum, adeo diligentem exquisitorem veri, uti tu es atque cognosceris? Invidit Alexander Achilli quod Homeri carmine commendatus sit. Et quis dubitet quin et ego, adhuc spirans, a viro longe me eminentiori equa invidia pulsatus sim, dum longe lateque tue in me legentur laudes? O preclarum decus, o splendidus honor, o desideratum solatium! quibus te verbis explicem non habeo. Nec mirum: nam, si Themistodes, vir summus Athenis, rogatus cuius vocem libentissime audiret, respondit, ut asserit Cicero, *eius a quo sua virtus optime predicaretur*, quid ego placibilius optare possum quam sentire te eloquentissimum virum, elegantia celebrem, fama illustrem, moribus conspicuum, virtutibus clarum, inter egregios viros predicantem ampliantem et extollentem pro viribus nomen meum, et meas laudes utinam meritas totis nisibus referentem? Nil edepol! Nec inficiar, ut paucis multa complectar: tanto complesti me gaudio, ut vix mei capax sim. Et utinam non uti nubes nimio repleta spiritu et in brevissimum lumen, esto clarissimum, effusus e vestigio evanescam! Hic me timor angit, ut te, vir inclite, deprecer ut caveas ne te nimis impellat amor in meam laudem, nam ipse sepe deos hominesque fefellit. Lauda parce, queso, velisque magis ut incognitus sed tutus consistam in pulvere, quam ex verticibus montium a vehementia ventorum forsan evellar et resolvar in auras. Inde, quoniam scribis te, me volente, librum vidisse meum atque legisse, et post multa me commendas quoniam liberali animo in publicum et absque dilatione emiserim, adverto te non satis huius eventus plene novisse historiam. Portaveram, fateor, librum hunc de quo sermo, peregrinationis mee socium, non adhuc ut illum emicterem: non enim eum tanti iudicabam, quin imo disposueram, si daretur ocium, amovere ab eo quasdam notas, ut rebar, illecebres et, si possem, decentiori ornatu aliquo venustare eum. Et his diebus quibus primo tibi factus sum notus et tu michi, dum multa una cum illustri viro Hugone de Sancto Severino verba fecissemus, tibi dixisse memini quoniam cupiebam ut illum videres; demum procedente tempore, cum certior factus essem quam grandis tibi esset industria, quam multa tibi rerum notitia et ingenium perspicax et admirabile, et quam tua severa esset censura, conscius ineptiarum libri et puerile reputans tibi illum apponere, cum nichil michi ex oblatione tibi a me facta, credo immemor, diceres, liberius mutavi consilium, nec ulterius de hoc tibi nec alteri feci verbum, quin imo tamdiu clam servaturus eram, donec, saltem pro meo iudicio, emendassem. Tandem, iam termino mei discessus adveniente, quomodo non recordor, factum est ut illum videret Hugo iam dictus, cui profecto nil negare possum quod iusserit. Is instantia maxima et precibus me renuentem fere benignitate sua coegit, ut illum sinerem donec copiam summeret: quod quantum adversus mentem meam fecerim, solus Deus vidit ex alto. Spopondit tamen vir inclitus, se non ante copiam cuipiam daturum quam apposuisset atque mutasset in suo quicquid ego in meo postea immutassem. Demum, qualiter ad te iam dicta verba et liber devenerint, ego ignoro et doleo, non equidem quod librum meum videris, cui precordia et omnem animam meam, si possem, volenti monstrarem, sed quoniam ante tempus in medium venerit, cum in eo resecanda quedam cognoscam et nonnulla etiam apponenda et immutanda plurima. Et quod michi gravissimum est, apud multos – audio – non liberalitate mea sed alieno munere divulgatus est, ut auferatur a me spes omnis non perfectum opus in melius redigendi. Sed, posquam sic Deo Hugoni tibique visum est, ut ante diem prodeat liber iste, queso per fidem tuam perque amicitiam nostram quatenus labore tuo eius sordes paululum saltem abstergas et in aliqualem venustatem redigas, ne omnino procedat incomptus. Scis enim, perspicacissime vir, quot sunt undique morsores operum et potissime celebrium, eo quod paucis sit grata poesis, non culpa sua sed aspernantium ignavia. Ego autem crimine Iohannis Latinuccii nondum reassumpsi librum quem fidei sue commisi, et sic quid inter legendo feceris aut signaveris videre non possum Timeo ne aliena minus servata fides nimie liberalitati mee damnosa sit, et cum iam permaxime turbationis sit causa. Scribis preterea, reverendissime michi, a me separatum librum animem ut sacrorum voluminum bibliotecam securus ingrediatur, dum duxeris, quasi a sacrosancta religione alienus horreat sacra. Non inficiar, de alienis a christiana religione fere totus est, sed non eorundem cultor, quin imo persepe, si memini, in detestationem gentilitie superstitionis exclamat ut hostis, et christiani nominis veritatem extollit pro viribus; ex quibus percipi potest nullo eum sacrarum rerum seu librorum horrore terreri, aut consortium et amicitiam spernere iure debere, uti merito horrebat lucem Cerberus tenebris assuetus continuis; et sic reoer suasione aliqua minime indigere. Verumtamen, si hoc, iudicio tuo, cui magis quam meo semper crederem, indiget, miror, cum auctori possis quod velis iniungere, cur libro dubites imperare: cum et ipse tibi propinquus, imo in manibus tuis sit, et michi longinquus, nec mei iam sed alieni existat. Tamen, si sic faciendum censes, ultro volensque iubeo eidem, impero, mando precipioque ut ea omnia prompto animo leto liberali atque obsequioso faciat quod tu ipse bonique ceteri viri voluerint, nec nedum sacra intret armaria, verum carceres catenasque, si iusseris, renuat, obiurgationes equo tollat animo, laudes si que dentur parce et cum humilitate suscipiat, reprehensiones meritas tanquam salubres toto amplectatur affectu, morsus indebitos parvipendat, et quicquid tibi breviter visum sit omni nisu perficiat, et de gratia Yhesu Christi et amicorum benivolentia magis quam de suis viribus omnino confidat; tu reliqua iniunge, si qua forsan opportuna decreveris. Ceterum, vir clarissime, miraris et quodammodo quereris inclitum preceptorem meum Franciscum Petrarcam tamdiu servare in conclavi a multis optatum et, ut ego arbitror, exire volentem Affricanum suum: quod et ego simili modo sepe miratus sum. Verum, dum quem tu, more veterum illustrium virorum, laceratum malignantium dentibus non reris, sepissime venenatis aculeis impulsum ab emulis video, paululum admirationem retraho; et tu, ut bona cum pace tua dixerim, minus admirari deberes si circumspectus homo gradum retrahit timens insidias suspicaturque dilectissimum et sibi diu laboratum opus emictere. Auspicatur quippe quid emisso futurum sit, cum adhuc latenti insidias appositas et insultus nonnunquam senserit in invisum. Inquies forsan, ubi vel quando contigerit, cum te sentias semper eiusdem admiratorem et laudatorem operum; si ad te nondum venere, facile est reserasse aliquos saltem. Credo Invectivas suas in medicum legeris, qui, etsi non in Affricam singulariter spicula direxerit, in eum totum solitarium et nil tale timentem sepius immictere ac infigere tela non equis viribus conatus est. Et quid in militem suspicandum est agat, quantumcunque munitum, is qui totam aciem audet aggredi? Sic credo non noveris quid aliqui concives mei suique, non parvi momenti homines, in orationem illam Magonis morientis, preter velle suum vagam, iniecerint: adversus quos ad me scripta grandis et querula et confutationum in morsores plena extat epistola; sic et quicquid egerint in nomen suum pridie nonnulli Veneti, qui non indicta illi die ad dicendam causam, non auditis cause meritis, non rite libratis, non inspectis, quantumcunque etiam minus tali questioni competentes essent iudices – de foro non dico, qui apud mense sacrum constitutus est – pro tribunali sedentes vino marcidi ciboque repleti, ausi sunt eum sententia sua non licteratum hominem dicere: quos adversus erupit libellus ille cuius est titulus De ignorantia sui et multorum. Quo titulo ego iure modestiam suam laudo: fatetur quippe de se quod fere cunctis contigit mortalibus, ut se ipsos scilicet non satis agnoscant; ostendens insuper ignaram multitudinem esse, quod plerique clamavere iamdudum, seu eam eodem secum laborare defectu, et hoc ob humilitatem potius suam quam alicuius iniuriam dictum puto. Et sic, ne per cuncta discurram, opportuit eum sepissime fatigare calamum in sui suorumque carminum defensionem adversus plerosque cisalpinos Gallos et alios. Et, ut de reliquis taceam, timet homo iam senex et tardior ad calamum solito eum emictere, non quia non possit aperta incedere facie et coram quibuscunque etiam acerrimis censoribus absque timore alicuius note consistere et de iure suo adversus emulos disceptare, sed ne inde surgant iurgia unde deberent laudes evenire. Desiderat preterea conspicuus homo quod illi servatur tempusculum studiis vel potius melioribus meditationibus dare quam responsionibus in obiectiones frivolas atque superfluas perdere, et fervoribus iuvenum iam fere gelidum obicere sanguinem. Dices forsan, dum preceptorem meum quibus possum subsidiis defendo, in me inadvertenter sententiam dicam, qui adeo profuse et inconsiderate opuscula, etiam non rogatus, emicto mea. Non negabo, redarguendus venio. Attamen tutius me posse fateri reor stolidum hoc crimen quam ipse possit, cum per tenebras longe tutior ab insidiis latronum pauper incedat solus quam per lucem, etiam prosequentibus multis, dives pertranseat. Multa mea vitia occultat et contegit fame mee tenuitas, ubi etiam nevum minimum illius splendida gloria accusaret. Titulum quem mordacem arbitrari videris, epistole scilicet ad me scripte contra appetentiam primi loci etc., queso non adeo severe dictum putes: in me dictum est, non in alios, et si quid austeritatis habet, in me iniecta est, eo quod, ut percipere potes ex litera, cum in primum locum pervenire non possem non sufficientibus ingenii viribus, ardens mea vulgaria et profecto iuvenilia nimis poemata, dedignari visus sum in secundo utinam meo convenienti ingenio consistere. Quam ob rem videor redarguendus, cum eo devenerim quo perpaucis devenire contingit, et consistere noluerim: et si qui sint qui eodem mecum peccent crimine, eadem mecum censura redarguendi sunt. Preterea preceptori in auditorem ampla licentia est, et ob id, si visum illi est titulo et sermone mordaci redarguendam fore segnitiem meam, imo arrogantiam et superbiam, iure potuit fecisse suo; et melius, nosti, quos diligit pater filios aut auditores preceptor, hos corrigit et castigat. Si dicas: *Quid ergo ad infinitam personam videtur dirigere?*, patet liquido: ut mitius imbecillis ego austeritatem castigationis reciperem. Sub titulo vero quem subsequeris eum scripsisse, scilicet contra ignorantiam atque arrogantiam modernorum, nunquam aliquid legisse recordor; hoc memini: eum epygramatibus splendidis summos semper quoscunque decorasse modernos eosque persepe honorasse laudibus, nec destitit quin sibi aliquando detraheret ut contemporaneorum gloriam augeret: et, si opportunum esset, non deficerent exempla, etiam si multa vellem apponere. Verum, si sic sit ut scripserit, precor, vir optime, non adeo, ut videris, stricte sumpseris: scis quoniam cum effectu verba intelligenda sint. Infiniti sunt ignorantes et ob ignorantiam arrogantes, et tu inter alios unum, ut scribis, pridie retudisti, et bene sapientum est ignorantium luce veritatis abstergere tenebras; et quod tibi verbo licuit, et preceptori meo licteris licitum est. Et sic, ubicunque vel quandocunque tales titulos legeris, adversus tales scriptos arbitrari debeas credo, non adversus te vel tibi similes, qui gnari estis et mites. Sed de hoc alias. Quod autem suades ut illi scribens suadeam, credo, si prestet Deus, verbis et in presentia me operam daturum: disposui enim, ni superveniat quod nondum viderim, circa finem mensis huius vel sequentis principium ad eum usque Patavum ire; et si quid iuxta votum de Scipione obtinuero, confestim ad te rescribam. Et quoniam in finem tendit epistola, longior, credito, dum calamum sumpsi, precor magistro Angelo de Ravello, optimo quidem atque venerabili viro et amico communi, me commendatum facias. Et vale, amicorum precipue. +Certaldi nonis aprilis. +Iohannes Boccaccius tuus. + +Generoso militi domino Maghinardo de Cavalcantibus preclaro regni Sicilie marescallo. +Miraberis, miles egregie, quod tamdiu distulerim ad te scribere; nec dubium quin accusandus essem, ni in contrarium surgeret honestissima, esto odiosa, tam longe dilationis causa. Audisse potuisti, ni fallor, quoniam infirmus fui. Heu michi! dixi fui quasi non sim: imo sum, et, quod multo peius, nulla de proximo spes michi salutis est. Quod ut clarius possis advertere, etiam si alia scribenda occurrant plurima, hoc unum, scilicet que michi diu egrotanti nec ad te scribenti vita fuerit et sit, libet explicare paucis, et potissime postquam paxillum his diebus, quasi sim e faucibus eductus Orci, concessum est respirare fesso. Posquam igitur, honorande michi semper, te ultimum vidi, semper vita fuit fere simillima morti, afflicta tediosa et sibimet odiosa, non unico tantum vexata stimulo. Nam ante alia incessabilis michi et igneus pruritus fuit et est, sic et scabies sicca cuius abradere squamas aridas et scoria die noctuque vix sufficit unguis assidua, preterea ventris ponderosa segnities, renium perpetuus dolor, splenis turgiditas, bilis incendium, tussis anhela, raucum pectus et attonitum caput, necnon et alia plura, que si enumerem, corpus omne languidum et humores in se discordes omnes facile dices. Ex quibus fit ut michi sit celum inspicere grave, onerosa corporea moles, titubans gradus, tremule manus, pallor stigius, appetitus cibi nullus et rerum omnium displicentia; odiose michi sunt littere, et qui nuper amantissimi erant libelli displicent, animi remisse sunt vires, memoria fere nulla et hebes ingenium; cogitationes omnes mee in sepulcrum declinant et mortem. Et quod michi precipuum solamen erat, sublatum est: Muse, quarum celesti cantu oblectabar aliquando tangenti Marone et Petrarca nostro aliisque nonnullis sacro plectro castaliam liram, obmutuere, et silet camerula quam consueram sentire sonoram; et breviter, in tristitiam tendunt omnia mea. Stant tamen inter tot mala vivax oculorum acies, nec ulla adhuc infectus nausea stomacus, et post fricatam unguibus diu scabiem gratissima somni quies: his pauculum refocillor subsidiis. Remedia nulla michi sunt, nec hic medicus nec medela, etsi sit nulla michi fides in illis: vivo natura et appetitu ducibus. O miserum me! si me videris, vix agnosces: non oris habitus ille priscus, non oculorum letitia est; adeo ossibus impressa pellis, ut Erysithon videar potius quam Iohannes, et effetum corpus exangue cadaver quam animata congeries. Et sic quid de me futurum sit, ipse non video; mortem cupio, que non equidem intempesta foret: sexagesimum enim annum ago. Satis, imo multum vixi, et vidi que proavi non videre mei, nec quid novi, etiam si duplicentur anni, videre queam iure expectare debeo, ni forte volitare montes et flumina in fontes redire speravero, quod ridiculum est. Si ergo veniat, minime egre suscipiam, ut iam afforet malorum finis omnium antequam gravior amicis efficiar. Et ne te ulterius afflictionibus meis afficiam, habes cur non scripserim, habes quid sentiam, et quid cupiam habes. +Hucusque, miles inclite, II ydus augusti, tribus tam paucis litteris diebus concessis continuis, scripseram: nec erat animus michi preter recommendationes aliquas superaddere, et insequenti die litterulam claudere. Sane novo et anxio eventu quod disposueram sublatum est. Nam eadem qua supra die, cadente iam sole, debilem fessum et vix spirantem ignita febris invasit repente tanto cum impetu, ut primo impulsu me victum crederem: et sic conscendi lectulum, ratus non amplius meis pedibus descensurum; et crescente nocte crescebat incendium. Ego autem infesto ardore et acri capitis dolore vexatus, suspiria emictens ignea et tenues quandoque voculas passionem testantes meam – non enim michi mos est mugitus emictere, ut plerique faciunt – huc illuc ferebar queritans motu illo febrem ludere et parvo vestimentorum frigore ethneum sedare incendium. Et quoniam adversus tam validas caloris immensi vires me exaustum et imbecillem sentiebam, in finem meum me omnino iturum rebar, et de vita presenti desperans, de futura cepi meditationes intrare; et dum me scelestum hominem ante tribunal Iudicis cuncta cernentis primo a corpore egressu iturum noscerem, et iustam eius iram in crimen meum severamque censuram mecum revolverem, tantus me pavor intravit, ut tremerem totus et veras mei conscius emicterem lacrimas. Adstabat michi sola ancillula quedam, cuius multis annis obsequio usus sum, que me videns et existimans quoniam egritudine victus lacrimarem, et incompte ac insipide satis cepit conari pauculas vires meas in patientiam erigere. Ego autem medio ardoris in estu ridebam illius inscitiam, et te et amicos alios, etsi absentes essetis, tanquam presentes post trepidationem illam ingentem alloquebar, et orabam tacite, quibus poteram mentibus, ut intercessionibus vestris michi a Deo facilem impetraretis exitum Eumque erga me mitem misericordemque votis faceretis supplicibus: et nonnunquam, me ea hora expiraturum existimans, vale tibi reliquisque dixi. Quid multa? Cum in profundissimam noctem venissem, et ecce iudicio meo ignis extrorsum ab intrinsecus emissus, ab umbellico in fundum usque ventris et dextrum inguen, cuncta corripuit: ex quo sperans egressuram febrem cum ardore illo, paululum patientius cepi expectare exitum. Sed cum in cassum cedere expectatum adverti, Phetontis memor incendii cepi michi ipsi timere ne fulmine illo in cinerem iturus essem, et quam ante optaveram mortem expavescere. Interim post longam expectationem dies eluxit, et vocatis ex rusticanis amicis quibusdam ostendo eventum. Mirantur omnes; et cum nil haberent aliud quod prestarent, ivere in consilium. Hortantur ut medicum advocem, quod ego tanquam superfluum aspernabar, consuetus nature accidentium quorumcunque in diem usque illam curam permictere. Tandem, ne viderer id potius ob avaritiam facere quam ob sinistram medicorum habitam oppinionem, advoco: nec credas vero Apollinem, quem primum novisse vires herbarum aiunt, seu epydaurium Esculapium vel iuniorem horum Ypocratem chium, sed assuetum curis villicis hominem equidem satis affabilem et circumspectum. Is autem, postquam vidit igneam illam maculam, e vestigio epatis ferventis opus esse dixit superflua nocuaque ad exteriora mictentis, eumque morbum festina curatione indigere: que si fieret, salus adesset illico; si vero differatur per diem tantum, me infra quartam in certissimam iturum mortem ratione monstrata. Timui, fateor, iussique medici sequeretur imperium. Nec mora: parantur in scarnificationem meam instrumenta, ferrum et ignis; et accensis lampadibus et in meam carnem extinctis atque infixis et demum sublatis, et crebris cultro tonsorio, eisdem locis ante preustis, ictibus fracta cute, iterum et iterum apponuntur non absque maximo cruciatu meo; et sic his attrahentibus, non ante destitere quam multum sanguinis, imo, ut medicus asserebat, veneni letalis emungerent. Quo peracto, *Sanus es* inquit medicus, quod ego facile credidi, quia plurimum cum sanguine abiisset febris infeste; et ego, qui per duas precedentes noctes somnum non ceperam, in illum solutus paxillulum quietis assumpsi. Hinc michi primum aliquantulum spei future valetudinis affulxit, et demum de die in diem aucta est; et sensim prisce cepere redire vires, adeo ut iam manus, esto debilis, ut vides, sufficiat calamo. Verum in alacriorem materiam transeamus. Audivi te sacros celebrasse ymeneos, face tamen nocturna, ex quo arbitror te id iniisse consilium quod tibi quibus potui rationibus suaseram. Si sic est, aut quecunque sit alia, oro precorque Deum superosque reliquos ut tibi sibique bonum faustumque sit hoc coniugium, eique leta et cito subsequatur proles. Queso illi me commendatum facias, nam uti te diligo pio integroque mentis affectu, sic illam, esto incognitam, tui amore; et licet non sperem eam videre, tamen cupio eique reverentiam exhibere condignam. Et, ne longius gemina evagetur epistola augusti IIII ydus incepta et V kalendas septembris in finem deducta, recommenda me magnifico militi domino Americo et Salici fratri tuo, et saluta Forchettam. Et longum vale. +Certaldi die qua supra. +Iohannes Boccaccius tuus. + +Generoso militi domino Maghinardo de Cavalcantibus preclaro regni Sicilie marescallo. +Ydibus septembris post solis occasum, strenue miles, munus tuum insigne suscepi cum litteris id significantibus et aliis pluribus ad me manu tua scriptis, quas non minus avide legi quam donum verecunde susceperim. Quibus si respondere velim, quia volo, in tumultuariam epistolam vadam necesse est – sic enim rerum diversitas atque numerositas exigit – quod quidem ut equo feras animo cupio precorque. Scribis ergo, vir clementissime, ante alia, dum languoris mei afflictiones fere infinitas legeres, compassione commotus, non absque quodam generoso mentis rubore, quia femineum visum sit, illacrimaveris. Credo scias quas emiseris lacrimas; quid autem in me fecerint quam cito illas emissas legi, minus te novisse existimo. Indices enim fuere integre affectionis tue in me, quod ego in non parvam fortune mee gloriam adscripsi. Quid, queso, michi depresso homini optabilius contigisse poterat, quam novisse tam certis testibus quod tanti militis adeo amicus sim, ut meis egritudinibus suas non fastidiat impendere lacrimas? Illas post hec tanto cariores suscepi quanto rariores prestari a splendidis viris pauperibus consuevere. Has demum ego anxietatum mearum lotrices imo pultrices sensi sentioque, nam non tantum superficietenus, ut quandoque pinguia flammula lambit, morbosum diluentes tetigere corpus, verum, dum legerem, ad intrinseca penetrare visum est suave quoddam atque delectabile lenimentum meos titillans sensus, ut sumptus liquor frigidus sitientes. Erubuisse tam fortis animi quam noscentis argumentum est. Se totum effundere in ploratus querelasque sonoras et ululatus, ut nonnulli persepe faciunt, muliebre profecto est et in viro detestabile; pauculas lacrimulas emisisse humanitatis ac passionem passi cordis est signum. Nam etsi quidam fortissimi viri preter naturam sicca facie gravissimas fortune pertulerunt iniurias, non propterea damnabile est aliquantulum cessisse nature laboranti: nam, uti qui sicco vultu diros eventus transeunt obstinati ferreique non minus quam fortes forsan habendi sunt, sic et hi qui pio oculorum rore genas paululum profudere in adversis, homines et sensibiles se ostendunt. Scio legeris predonem illum macedonem qui parva militum manu omnem orbem aggressus est, deiecto Dario atque amicorum manibus occiso abstinere nequivisse quin lacrimas dederit; preterea et Marcum Marcellum, preclarum ducem atque bellorum et armorum laboribus duratum, infortunio Syragusanorum, paulo ante hostium urbe capta et flammis hostilibus crepitante, concessisse lacrimas testatur antiquitas; et eum qui fere toto primus prefuit orbi effusisse veras, ut arbitror, piasque venerando capiti Pompeii Magni generi sui. Sed quid istos quantumcunque pregrandes viros in memoriam tuam veros pietatis testes revoco, cum legerimus sepe Christum Dei filium, verum Deum verumque hominem, Lazaro amico suo defuncto dedisse, cum sciret etiam eum illico surrecturum opere suo? Non equidem ob aliud ab eo factum puto, nisi ut exemplum presentibus daret et posteritati relinqueret ad explendum etiam lacrimis in amicum integre caritatis officium. Has ergo humanitas et dilectio vera e penetralibus cordis etiam obsistentibus prestantissimorum hominum viribus elicit et in oculos evocatas emictit. Erubescentiam ergo illam pelle, credasque te pii hominis opus egisse, non fluxe mulieris, leterisque quoniam testes veros integritatis tue amico quantumcunque pauperi dederis. Preces autem tuas atque tuorum quas polliceris ultro videat Deus; que cum pie iusteque forsitan sint, non dubito quin sensurus sim in conspectu eterni Regis pro me interpellasse atque obtinuisse quod poscitur; imo, seu tue sint seu reverendissime atque devotissime coniugis tue, iam sentio: nam quem lacrimarum tuarum dulcor extulerat, precum virtus in vires pristinas revocat, cum numquam michi pruritus fuerit infestior nec unguis acutior aut scalpendi delectatio maior. Sed nunc sinamus ista. Te libellos meos non legisse, quod quasi magnum fateris crimen, cum rideam, non miror; non enim tanti sunt ut, aliis pretermissis, magna cum solertia legi debeant. Dato estivus calor, noctes breves et sponsa nova, ut domestice rei curam omiserim, nedum novum et iuvenem militem, sed etate provectum, canum et scolasticum hominem a sacris etiam studiis et amovisse potuissent et excusatum redderent. Quod autem te hieme futura facturum scribis, laudo ni melior adsit cura. Sane, quod inclitas mulieres tuas domesticas nugas meas legere permiseris non laudo, quin imo queso per fidem tuam ne feceris. Nosti quot ibi sint minus decentia et adversantia honestati, quot veneris infauste aculei, quot in scelus impellentia etiam si sint ferrea pectora, a quibus etsi non ad incestuosum actum illustres impellantur femine, et potissime quibus sacer pudor frontibus insidet, subeunt tamen passu tacito estus illecebres et impudicas animas obscena concupiscentie tabe nonnunquam inficiunt irritantque, quod omnino ne contingat agendum est. Nam tibi, non illis, si quid minus decens cogitaretur, imputandum esset. Cave igitur iterum meo monitu precibusque ne feceris. Sine illas iuvenibus passionum sectatoribus, quibus loco magni muneris est vulgo arbitrari quod multas infecerint petulantia sua pudicitias matronarum. Et si decori dominarum tuarum parcere non vis, parce saltem honori meo, si adeo me diligis, ut lacrimas in passionibus meis effundas. Existimabunt enim legentes me spurcidum lenonem, incestuosum senem, impurum hominem, turpiloquum maledicum et alienorum scelerum avidum relatorem. Non enim ubique est qui in excusationem meam consurgens dicat: *Iuvenis scripsit et maioris coactus imperio*. Hec autem quantum etati mee conveniant, sino studiis, tu nosti; et quanquam minus honestus sim et longe minus iamdudum fuerim, non facile vellem iudicio talium mulierum mea fedaretur fama vel nomen. Sed quid plura? Non dubito quin facias quod illis tibique michique pium sanctumque fuerit. Post hec, miles egregie, video opportunitates meas muneribus tuis superes, teque satis ostendas apud magnanimam reginam versatum, et positis pusillanimitatis florentine moribus, reginalibus imbutum. Misisti pridie aureum vasculum et nummos aureos in vasculo, splendidum donum et maiore me dignum homine. Et esto extiterit importuna egritudinis mee necessitas, non tamen adeo prodigas habeo manus, ut effuderim omne. Stat adhuc, hercle! particula qua forsan tutari poteram ab insultu hiemali et misellum fovere corpusculum. Satis feceras, imo multum, imo nimium: et potissime, quod hodie rarissimi faciunt, non expectatis precibus, quibus grandi precio emuntur obsequia, prevenisti munere necessitudinem pauperis amici, quod adeo laudandum puto, ut nulle satis grandes possint exhiberi gratie. Verum novissime transcendere etiam pauperiem meam conatus es, secundo mictens generosi animi tui testimonium, donum scilicet equum primo, quo non solum vicisti indigentiam meam, sed me ad exhibendum grates saltem aliquas elinguem fecisti. Quid enim tibi satis dignum dicere possum, nisi toto ore confiteri quod feceris? Ex luto fecis eripuisti me et cervicem iam pressam ab ergastulo rusticorum substulisti. Quid maius, quid carius, quid optabilius homo suscipere potest ab homine, pauper a divite, obscurus a splendido, senex a iuvene? Hinc, ut michi congratuler, posquam quod tibi referam dignum non habeo, felix sum tam pio, tam liberali, tam magnifico dives amico, imo patrono et, si ut dicam patiaris, domino. Unum tamen omisisse nolim. Si tibi fortuna pinguis est, quam ego ampliorem fore cupio, non ut in me disgreges et effundas omnem superum benignitate concessa est, quin imo ut regine inclite, cui obnoxius es, cum fide et decore prestes obsequium, splendorem serves militie et futuram tibi prolem, ut nobilitati competit tue, suscipias educesque, atque antiquioribus et forsan me dignioribus amicis subvenias, et longe magis Christi pauperibus, quos ceteris preposuisse debueram, nam quod his fit Christo fit, ut ipsemet in Evangelio asserit. Hec tot non parvis peraguntur sumptibus, et potissime in patria in qua, nedum alia, sed solares, et non parvo pretio, emendi sunt radii. Ego autem, ut ad me redeam, expectabam suasionibus tuis et meis precibus onus hoc secundum imponendum humeris incliti viri domini Hugonis de Sancto Severino, quem alterum sua liberalitate senectutis mee presidium spero. Sed quid adversus Dei beneplacitum in auras verba diffundo et forsan aures tuas offendo? Opus suum fore existimo. Continue enim Deum precamur dicentes: *Panem nostrum cotidianum da nobis hodie*, sub panis vocabulo, quantum ad verborum corticem, quecunque victui opportuna sunt sentientes, que quidem ut plurimum carentibus conceduntur auro seu numismatibus ex auro argentoque confectis. Nunc, cum sciamus Deo non manus esse, non pedes, non in regno celorum officinas habere fabrarias, non incudem vel malleos, non aurum argentumve effodi, ex quibus possit, in quantum spiritus et substantia separata, quibus indigemus conflare nummos velitque quibus prestat aures satisfactum esse, arte nobis incognita sublimium mentes tangit et in desiderium urget agendi; ex quo fit ut opulenti indigentibus orantibusque aperiant, et leta facie, thesauros et horrea atque munificos sinus; et sic divine sunt manus incudes mallei et erarie officine hi a quibus ipsi pauperes quod oramus obtinemus. Nunc, cum meminerim et panem petiisse cotidianum atque dixisse persepe orans daviticum illud carmen: *Ne proicias me in tempore senectutis, cum defecerit virtus mea, ne derelinquas me*, liquido operibus tuis video voces meas clementissimi Redemptoris mei tetigisse mentem, eisque agentibus non sim proiectus senex a facie eius. Felix equidem es, cum misericordie tanti opificis organum factus sis, et ego eque felix sum, qui a sublimi rerum Principe audiri mereor clementia sua, et suo iussu ab instrumento tam placido adiuvari. Sibi igitur datori gratiarum tibique ministro eius gratias ago quas possum, precorque ut idem ipse, qui in camino ignis ardentis pueros servavit incolumes, te ab omni hostili impetu et lingua dolosa liberet, salvum faciat et conservet, teque qui Iosep Pharaoni gratum fecit, sibi et inclite regine tue pro votis gratissimum reddat, atque, uti a gregibus in regale solium David puerum suum extulit, sic te semper ad maiora et clariora evehat usque in splendorem et gloriam sempiternam, in qua suscipias quod sancte peragendo merueris. Commendationes insuper quas facis ex parte communium amicorum atque maiorum meorum, leto animo suscipio et amplector, precorque ut versa vice me, dum illis Neapolim scripseris, commendatum facias, et potissime domino Lodovico regenti nec minus domine coniugi tue, cuius ego honorem et consolationem cupio. Donatus Iacobi novus affinis tuus, ni decipior, laudabilis homo est, et hinc amicus meus, quia suus sum, et ideo illi me commendes oro; et equo modo Iohanni Latinuccii nostro, dum illi scripseris, cuius ego tibi licteras quas michi misisti huic alligatas remicto. Et salva semper reverentia militaris et beneplacitum tuum, non sunt he mee licterule, quas tibi familiariter scribo et forte fidenter nimis, nedum a longe mictende, sed nec etiam in presentia ostendende ut facis: nam, si dum illas legis tua te fallit affectio, non sic alii facile capiuntur et eodem tecum concordant iudicio, ex quo fit forsan, ubi meum ampliare nomen et laudem putas, inadvertenter minuis et deturpas. Multum scripsi; nec egrotantis hec videtur epistola, sed sic fit: dum ad te scribo, non aliter trahor delectatione quam si de rebus delectabilibus presens loquerer una tecum. Parce prolixitati, et vale longum, strenue miles. +Certaldi +Iohannes Boccaccius tuus. + +Ad reverendum in Christo patrem fratrem Martinum de Signa ordinis fratrum Heremitarum sancti Augustini, sacre Pagine professorem. +Theocritus syragusanus poeta, ut ab antiquis accepimus, primus fuit qui greco carmine buccolicum excogitavit stilum, verum nil sensit preter quod cortex ipse verborum demonstrat. Post hunc latine scripsit Virgilius, sed sub cortice nonnullos abscondit sensus, esto non semper voluerit sub nominibus colloquentium aliquid sentiremus. Post hunc autem scripserunt et alii, sed ignobiles, de quibus nil curandum est, excepto inclito preceptore meo Francisco Petrarca, qui stilum preter solitum paululum sublimavit et secundum eglogarum suarum materias continue collocutorum nomina aliquid significantia posuit. Ex his ego Virgilium secutus sum, quapropter non curavi in omnibus colloquentium nominibus sensum abscondere; et ob id, cum desideres tam titulorum quam etiam nominum colloquentium in eglogis meis sensum, nolo mireris, magister optime, si absque significato nonnulla colloquentium nomina comperies: de titulis non sic, omnes enim accurate apposui. Nunc autem ad optatum tuum deveniens dico, +De primis duabus eglogis seu earum titulis vel collocutoribus nolo cures: nullius enim momenti sunt, et fere iuveniles lascivias meas in cortice pandunt. +Tertie vero egloge titulus est Faunus, nam, cum eiusdem causa fuerit Franciscus de Ordelaffis olim Forlivii capitaneus, quem, cum summe silvas coleret et nemora ob insitam illi venationis delectationem, ego sepissime Faunum vocare consueverim eo quod fauni silvarum a poetis nuncupentur dei, illam Faunum nominavi. Nominibus autem collocutorum nullum significatum volui, eo quod minime videretur oportunum. +Quarte egloge titulus est Dorus hanc ob causam: tractatur enim in ea de fuga Lodovici regis Sicilie; et quoniam liquisse proprium regnum eidem regi amarissimum credendum est, ut satis in processu egloge percipitur, ab amaritudine eam denominavi, nam grece doris, amaritudo latine sonat. Collocutores autem sunt Dorus, idest rex ipse in amaritudine positus, et Montanus, pro quo assummi potest quicunque vulterranus, eo quod Vulterre in monte posite sunt et ipse rex ad eas deveniens ab eisdem Vulterranis susceptus est; tertius est Phytias, pro quo intelligo Magnum Senescallum qui nunquam eum deseruit, et Phytiam nuncupo ab integerrima eius amicitia erga eundem regem: et summo nominis huius significatum a nomine Phytie amici Damonis, de quo Valerius ubi de amicitia. +Quinte egloge titulus est Silva cadens, eo quod in ea tractetur de diminutione et quodammodo casu civitatis neapolitane post fugam Lodovici predicti regis; quam civitatem more pastorali loquens silvam voco, nam uti in silvis animalia habitant bruta, sic in civitatibus homines, quos more predicto oves edos et boves aliquando nuncupamus. Collocutores duo sunt, Caliopus et Pamphylus. Pro Caliopo ego intelligo aliquem optime recitantem damna desolate civitatis, nam caliopes grece, bona sonoritas est latine, que bona sonoritas in aliquo esse non potest nisi debito ordine dicenda dicantur. Pro Pamphylo autem accipi potest quem maluerimus ex Neapolitanis civitatem suam integre diligentem, cum pamphylus grece, latine totus dicatur amor. +Sexta egloga Alcestus dicitur, eo quod de reditu regis prefati in regnum proprium loquatur, quem regem ego hic Alcestum voco, ut per hoc nomen sentiatur quoniam circa extremum tempus vite sue optimi regis virtuosi mores assumpserat: et Alcestus dicitur ab alce, quod est virtus, et estus, quod est fervor. Collocutores duo sunt, Amintas et Melibeus, pro quibus nil penitus sentio. +Septima egloga titulatur Iurgium, eo quod iurgia civitatis nostre et imperatoris contineat. Collocutores autem duo, Daphnis et Florida, sunt. Pro Daphni ego intelligo imperatorem, nam Daphnis, ut in maiori volumine Ovidii legitur, filius fuit Mercurii et primus pastor: sic et imperator inter pastores orbis, idest reges, consuevit esse primus. Florida Florentia est, etc. +Octave egloge titulus est Midas: fuit enim Midas rex Frigie avarissimus, et quoniam in egloga ista de quodam domino avarissimo habeatur sermo, eundem Midam dicere et eglogam titulare placuit. Collocutores duo sunt, Damon et Phytias, idest duo amicissimi homines uti illi fuerunt, de quibus Valerius ubi supra. +None egloge titulus est Lipis, in qua fere per totum de anxietate civitatis nostre ob coronatum imperatorem mentio fit, et ideo Lipis dicta est, quia lipis grece, latine dicitur anxietas. Collocutores duo sunt, Batracos et Archas. Pro Batracos ego intelligo Florentinorum morem: loquacissimi enim sumus, verum in bellicis nil valemus, et ideo Batracos, quia grece batracos, latine rana sonat; sunt enim loquaces plurimum rane et timidissime. Archas autem pro quocunque homine extero potest accipi, et ideo nullam nomini significationem propriam volui. +Decima egloga titulatur Vallis opaca, eo quod in ea de infernalibus sermo sit, quos penes nulla unquam lux est. Collocutores autem duo sunt, Lycidas et Dorilus. Pro Lycida ego quendam olim tyrannum intelligo, quem Lycidam a lyco denomino, qui latine lupus est: et uti lupus rapacissimum animal est, sic et tyranni rapacissimi sunt homines. Dorilus vero est quidam captivus cum assiduo merore consistens, dictus a doris quod amaritudo sonat, sed ideo Dorilum diminutive dixi, ne plebeius homo eodem nomine diceretur cum rege. +Undecima egloga dicitur Pantheon a pan, quod est totum, et theos, quod est deus, eo quod per totam de divinis sermo sit. In hac tantum auctor loquitur recitans quedam dicta quorundam interloquentium, qui duo sunt, Mirtilis et Glaucus. Pro Mirtile ego intelligo Ecclesiam Dei, quam a mirto denomino, eo quod mirtus habeat frondes bicolores, nam ex parte inferiori sanguinee sunt, ex superiori virides, ut per hos colores sentiamus persecutiones et tribulationes a sanctis hominibus olim habitas et firmissimam eorum spem circa superiorem mercedem eis a Christo promissam. Pro Glauco autem ego intelligo Petrum apostolum; fuit enim Glaucus piscator, et gustata quadam herba repente se proiecit in mare et inter deos maris unus factus est: sic et Petrus piscator fuit, et gustata Christi doctrina se inter fluctus, idest hostium christiani nominis minas et terrores, ultro proiecit, Christi nomen predicans, ex quo deus, idest sanctus, inter amicos Dei in celis factus est. +Duodecima egloga titulatur Saphos, eo quod de hac Saphu omnis sermo sit egloge; quam ego Saphon pro poesi intelligo, eo quod Saphos, puella quedam lesbia, plurimum evo suo in poesi valuerit. Collocutores autem duo sunt, Caliopes et Aristeus. Pro Caliope, ut alias est dictum, pro bona sonoritate accipio, eo quod in bona prolatione modulis regulata poeticis omnis videatur poetice fere vis consistere. Aristeum pro me pono avidum ad poeticam devenire, et ideo Aristeum me nomino ab Aristeo quodam, qui usque ad adolescentiam suam linguam adeo impeditam habuit, ut vix posset aliquid satis exprimere plene; demum, solutis lingue nexibus, eloquens factus est. +Tertiadecima egloga Laurea nuncupatur a serto laureo, quod est insigne poetarum, et hec ideo sic dicta est, quia in ea plurimum de honorificentia poetice sermo fiat. Collocutores tres sunt, Daphnis, Stilbon et Critis. Pro Daphni ego unumquenque poetam insignem accipio, eo quod poete eadem corona honorentur, scilicet laurea, qua honorari consueverunt victores atque triumphantes cesares, qui primi sunt pastores, ut Daphnis de quo supra. Stilbon pro quodam ianuense mercatore pono, cum quo disceptationem quandam iamdudum Ianue habui, de qua in hac egloga mentionem plurimam facio; quem Stilbonem vocito a Mercurio mercatorum deo, qui et Stilbon dicitur. Critis grece, latine iudex est, et ponitur pro quodam assumpto hic in iudicem litigii iam dicti. +Quartadecima egloga Olympia dicitur ab olympos grece, quod splendidum seu lucidum latine sonat, et inde celum dicitur Olympus; et ideo huic egloge hoc nomen Olympia attributum est, quoniam in ea plurimum de qualitate celestis regionis habeatur sermo. Collocutores quatuor sunt, Silvius, Camalus, Terapon et Olympia. Pro Silvio me ipsum intelligo, quem sic nuncupo, eo quod in silva quadam huius egloge primam cogitationem habuerim. Camalos grece, latine sonat hebes vel torpens, eo quod in eo demonstrentur mores torpentis servi. Terapon huius significatum non pono, quia non memini, nisi iterum revisam librum ex quo de ceteris sumpsi, et ideo ignoscas: scis hominum memoriam labilem esse, et potissime senum. Pro Olympia intelligo parvulam filiam meam olim mortuam ea in etate in qua morientes celestes effici cives credimus: et ideo, ex Violante dum viveret, mortuam celestem idest Olympiam voco. +Quintadecima egloga dicitur Phylostropos, eo quod in ea tractetur de revocatione ad amorem celestium ab amore illecebri terrenorum; nam Phylostropos dicitur a phylos, quod est amor, et tropos, quod est conversio. Collocutores duo sunt, Phylostropus et Typhlus. Pro Phylostropo ego intelligo gloriosum preceptorem meum Franciscum Petrarcam, cuius monitis sepissime michi persuasum est ut omissa rerum temporalium oblectatione mentem ad eterna dirigerem, et sic amores meos, etsi non plene, satis tamen vertit in melius. Typhlus pro me ipso intelligi volo et pro quocunque alio caligine rerum mortalium offuscato, cum typhlus grece, latine dicatur orbus. +Sextadecima et ultima egloga titulatur Aggelos, quasi nuntia et precedentium ductrix atque oblatrix ad amicum ad quem illas mitto; nam aggelos grece dicitur quod nos angelus latine nuncupamus, et angelus etiam latine sonat nuntius. Collocutores duo sunt, Appenninus et Angelus. Pro Appennino amicum meum ad quem mitto intelligo, quem ideo Appenninum voco, quia in radicibus Appennini montis natus et altus sit. Pro Angelo, ut dictum est, ipsam eglogam more nuntii deducentem atque loquentem intelligo. +Et hec pro nunc dicta sufficiant, que quam brevissime scripsi de ingenio tuo confidens. Queso, mi pater, litteras huic tue alligatas communi domino nostro episcopo per aliquem fratrum tuorum mittas quam citius; et sis memor, postquam vicarium provincialem habetis, ne conventus Sancti Geminiani quod tui conventus ius est occupet. Frater ille Iohannes mendax multum panis ex castro isto in quadragesima preterita suis misit ! Opto ut diu valeas, et mei memor. +Certaldi VI ydus octobris. +Tuus in omnibus Iohannes Boccaccius. + +Flebilem epistolam tuam pridie XIII kalendas novembris, amantissime frater, suscepi, cuius cum scribentis manum non noscerem, soluto nexu confestim in mittentis nomen oculos inieci, et quam cito nomen tuum legi, sensi quid in eadem lecturus eram: felicem scilicet transitum incliti patris et preceptoris nostri Francisci Petrarce ex terrestri Babilone in celestem Ierusalem, quem, esto amicorum nullus te preter ad me scripserit, iamdudum vulgo omni fere iam predicante maximo dolore meo audiveram et dies plusculos quasi sine interpositione fleveram; non enim ascensum, sed quoniam me miserum destitutumque viderem. Nec mirum: nemo mortalium me magis illi fuit obnoxius. Et ut cuncta persolverem, fuit animus venire illico daturus infortunio tuo meoque debitas lacrimas, tecumque in celum ac superos conquestus meos et ultimum penes bustum tanti patris vale dicturus. Verum iam decimus elapsus est mensis postquam in patria publice legentem Comediam Dantis magis longa atque tediosa quam discrimine aliquo dubia egritudo oppressit, et dum per quatuor menses, non dicam medicorum sed fabulonum, amicorum impulsu, consilia sequor, continue aucta est, et potionibus et ieiuniis adeo a solito ordine exorbitare coacta est nutritiva virtus, ut in debilitatem devenerim fere inexperto credibilem, cui satis fidem prestat aspectus meus videntibus. Heu michi misero! longe alter tibi viderer quam is quem vidisti Venetiis. Exhausta totius pleni quondam corporis pellis est, immutatus color, hebetatus visus, titubant genua et manus tremule facte sunt, ex quo, nedum superbos Appennini vertices, sed vix usque in avitum Certaldi agrum amicorum quorundam suffragio deductus e patria sum, ubi semivivus et anxius, ocio marciens et mei ipsius incertus consisto, Deisolius, quifebribus imperare potest, medelam expectans et gratiam. Sed, ut de me satis dictum sit, litteris tuis visis lectisque innovata pietate iterum flevi fere per noctem unam, non optimo viro, fateor, compatiens; certus enim vivo, dum memini honestatis morum ieiuniorum vigiliarum orationumque et innate pietatis eiusdem et Dei dilectionis et proximi, quod dimissis erumnis misere vite huius in conspectu summi Patris evolaverit et ibidem Christo suo et eterna fruatur gloria; sed michi amicisque suis in hoc estuoso solo relictis, non aliter quam absque gubernaculo undis et ventis inter scopulos agitata navis. Et dum pectoris mei fluctuationes innumeras meditor, que tibi sit mens facile video, sic et honorande michi semper Tullie, dilecte sororis mee coniugis tue, quos non dubito longe amaritudine acriori perculsos: nam potentissime sunt doloris vires in vidente quod nolit. Sed quid? Si prudens ut arbitror es, nosti quoniam in mortem nascuntur omnes. Fecit Silvanus noster quod nos parva interposita mora facturi sumus: bonorum annorum plenus abiit, imo non abiit sed precessit, et sedes piorum sortitus nostris miseriis compatitur orans misericordem Patrem ut fortitudinem itinerantibus nobis adversus vitia prestet et in finem venientibus placidum sibique gratum concedat exitum, et nullis obstantibus Adversarii nostri insidiis, nos ad se recta via perducat. Que, ne plura apposuerim, si considerabis, non solum diligentibus illum tanti nominis virum ponendos esse gemitus, sed assummendam letitiam et spem future salutis esse dices, quod solamen precor per fidem tuam et amicitiam nostram Tullie suadeas: sunt enim mulieres in tolleratu passionum talium minus fortes, et ideo indigent maiori virorum subsidio; credo tamen iam feceris. Superaddis eum apud Arquade vicum in agro patavino clausisse diem et in eadem villula iussisse cineres suos perpetue quieti tradi, teque illi erecturum in memoriam sempiternam sepulcrum speciosum atque magnificum. Heu michi! crimen fateor meum, si crimen dicendum est: invideo Florentinus Arquati, videns illi aliena humilitate magis quam suo merito tam claram felicitatem fuisse servatam, ut sibi commissa custodia sit corporis eius, cuius egregium pectus acceptissimum Musarum et totius Helyconis habitaculum fuit, amantissimum phylosophie sacrarium artiumque liberalium abundantissimum et spectabile decus, et potissime eius quod ad ciceronianam spectat facundiam, ut liquido sua testantur scripta. Ex quo fere Arquas incognita Patavinis, nedum exteris atque longinquis nationibus, cognoscetur et orbi toto eius erit nomen in precio, nec aliter quam nos Posilipi colles etiam invisos mente colimus, eo quod eorum in radicibus locata sint ossa Virgilii, et Tomitaniam Phasinque euxinii maris extrema loca tenentia busta peligni Nasonis, ac Smirnas Homeri, et alia similia honorabitur, ubi nil pendimus hyrcanas rupes, Ethiopum monstra seu euripos Archadum gelido sub axe sonantes, eo quod talibus ornati titulis non sint. Nec dubito quin ab extremis aliquando Occeani litoribus rediens onustus divitiis et mare Hadriacum sulcans navita, a longe venerabundus sublimes prospectans Euganei vertices, secum aut cum amicis inquiat: *Ecce videmus colles suis in visceribus servantes orbis decus et olim dogmatum omnium templum Petrarcam vatem dulciloquum, iamdudum ex senatusconsulto in alma Urbe triumphali insignitum laurea, cuius tot extant laudanda volumina, tam clara sanctissime fame preconia!*. Venient et forsan aliquando niger Yndus aut ferox Hispanus vel Sauromata, Sacri nominis admiratione tracti, et tam egregii hominis tumulum spectantes pia cum reverentia conditas salutabunt reliquias, suum infortunium execrantes quod vivum non viderint quem defunctum visitassent. Heu! infelix patria, cui nati tam illustris servare cineres minime datum est, cui tam preclara negata gloria! Equidem tanti fulgoris indigna es. Neglexisti, dum viveret, illum trahere et pro meritis in sinu collocare tuo; vocasses, si scelerum artifex, si proditionum faber, si avaritie invidie ingratitudinisque sagax fuisset offensor! Mallem tamen, qualiscunque sis, tibi hic quam Arquati contigisset honor. Sic factum est, ut vetus veritatis servaretur sententia: *Nemo susceptus est propheta in patria sua*. Potuit tamen et ipse consilio vitasse, imitaturus humilitate magistrum et redemptorem suum Christum, qui originis sue secundum carnem Nazarenis magis quam Ierosolymitanis ornatum concessisse voluit, maluitque pauperem virgunculam sed sanctissimam in matrem quam pregrandes evo eo reginas sed superbas habere. Vivat ergo, postquam Deo sic visum est, per longissima tempora preclarum Arquatis nomen, et incole sui grata semper servent insignia. Sepulcrum autem illi erigi laudo: celsitudo enim fulgoris sui et operum suorum magnificentia meruere. Satis tamen credibile est quoniam in conspectu eruditorum parvi momenti erit, cum sepulti virtutes, non ornamenta cadaverum prospectentur a talibus, quibus ipse se sole clariorem hactenus multis in voluminibus fecit; verum ignaris erit monimentum. Horum enim libri sculpture sunt atque picture, et insuper causa percunctandi quisnam tam grandis in eo iaceat homo, que illius merita, qui splendores; et dum responsum talibus dabitur, procul dubio ampliabitur aliqualiter prestantissimi senis gloria. Sane in memoriam tuam unum revocari libet. Honorificentius iacent viri illustres in sepulcro incognito quam in minus egregio, si noscatur; et ut videas, volve tecum quid egerit cum Magno Pompeio Fortuna. Penituit eam, reor, quod passa sit eum subtrahi perituris rebus tam infausta morte, ut scilicet proditione pueri egyptii transfoderetur, et idcirco quem magnum viventem fecerat, maximum post mortem ostendisse voluit: et hunc mesta, per diem maris ludibrium singulari, in urna claudi omnino vetuit, ut quod litoris mare abluit inter Pelusium et Canopum eius crederetur omne sepulcrum; et que sparsa atque disiecta harena non texerat membra, celo texit sydereo, rata quoniam non satis decenter lucanum marmor aut parius lapis texisse potuissent, auxitque in tantum neglectorum reverentiam, ut viator solers assidue angeretur timore ne temerario pede premeret ossa eius qui regum armis et imperio sepissime cervices presserat. Si autem glorioso illi apud suos mori contigisset, considerata rerum gestarum ab eo preeminentia, vix credam satis illi fuisse insignem tumulum quem Arthemisia Cariorum regina Mausolo regi viro suo apud Alicarnassum erigi olim fecit. Quam ob rem, antequam ceperis, prospecta quid facturus sis. Quod attinet ad munificentiam suam erga amicos et me, non possem explicare paucis; propterea hoc loco sinam, et aptiori reservando, si dabitur, et contentus pro nunc de me tantum verbula quedam fecisse. Novi equidem multis suis retroactis temporibus beneficiis erga me quoniam me vivens amaverit, et nunc opere video quod in mortem usque protraxerit, et si meliori in vita, post transitum hunc quem mortem dicimus, diliguntur amici, credo me diligat diligetque, non, hercle! quod meruerim, verum quoniam illi sic mos fuit, ut quem semel in suum assumpserat, semper diligenter servarit: et ego quadraginta annis vel amplius suus fui. Preterea, ut ignaris aperiret opere quod verbis aut scriptis de cetero ostensurus minime erat, me inter heredes suos, ut scribis, numerari voluit, relicta michi satis ampla portione bonorum. Edepol! letor et gaudeo eum sic fecisse; tristor tamen contigisse tam cito, ut sortem michi adscriptam hereditatis sue sumpturus essem quam nunc alacri animo summam. Mallem eum vivere et hereditate carere sua: sed pia grataque mente, tanquam extremum et hereditarium, sue benignitatis munus quod paucis ante diebus misisti suscipiam, tue dilectioni gratias agens. +Erat hic finis imponendus epistole, attamen impellit affectio ut aliqua superaddam. Audissem ego libenter quid de bibliotheca preciosissima viri illustris dispositum sit: nam apud nos varia alii credunt, alii referunt; sed quod me potissime angit est quod de a se compositis libris et maxime de Affrica illa sua, quam ego celeste arbitror opus, consultum sit, an stet adhuc et mansura perduret an igni tradita sit quem illi, innotuit, sepissime severus nimium rerum suarum iudex minatus est vivens. Sentio nonnullis, nescio a quo, examen tam huius quam reliquorum librorum fuisse commissum, et quos dignos assererent, eos mansuros fore. Miror committentis inscitiam, sed longe magis suscipientium temeritatem et ignaviam. Quis enim mortalium quod inclitus preceptor noster approbaverit, audebit infelici calamo reprobare? Non si resurgat Cicero, non Flaccus aut Maro. Heu michi! timeo ne iuristis commissum sit, qui cum leges noverint, et eas potissime quas impudico ore aiunt esse *de pane querendo*, se arbitrantur eruditos in omnibus. Videat, oro, Deus et poematibus aliisque sacris inventionibus magistri nostri adsit adiutor. Tandem, si iudicio eorum iudicum causa stare contingat, si libet, scribito: et superaddito nunquid copia cupientibus detur, et quid eodem modo de reliquis, quid de libello Triumphorum, quem nonnulli aiunt communi doctorum sententia exustum; nam donec a te scivero, timebo illis, nec immerito. Nullos habet capitaliores hostes scientia quam ignaros; post hec novi quot invidos, quot morsores tam prestantissimi hominis fama habeat. Hi quippe, si poterunt, corrumpent, occultabunt et quos non intelligent damnabunt et in perditionem pro viribus dabunt: quod tibi summa vigilantia cavendum est. Multum enim tam presentibus quam futuris Ytalorum ingeniis utilitatis et commodi auferretur, si minus considerate volumina in sententiam ignorantium aut in manus invidorum permitterentur omnia. Preterea, summopere cupio, si commodo tuo fieri potest, copiam epistole illius quam ad me satis longam et extremam scripsit, in qua, credo, sententiam suam scribebat circa ea que sibi scripseram ut tam assiduis laboribus suis admodo parceret, sic et copiam ultime fabularum mearum quam suo dictatu decoraverat. Misit tamen ipse ambas has, ut frater Loisius noster de ordine Heremitarum asserit, verum desidia portitorum in itinere periere, credo opere presidentium presentationibus, qui sepe indigne surripiunt et sui iuris iniuste faciunt. Scio tibi laboriosum erit, sed confidenter amico desideria aperienda sunt. Urget egritudo ne scribam longius, et idcirco, ut in ultimas preces veniam, queso me tuum habeas. Et vale longum, dulcissime frater. +Scribendi finis Certaldi datus III nonas novembris, et, ut satis vides, festinanter dicere non possum: tres fere dies totos, paucis interpositis horis ad restaurandas parumper fessi corporis vires, in scribendo hanc brevem epistolam consumpsi. +Tuus Iohannes Boccaccius, si quid est. + +Iohannes Boccaccius ad magistrum Donatum de Prato Veteri. +Circa nonas marcii epistolam tuam suscepi, cui forsan respondissem citius ni me febris tediosa magis quam diuturna tenuisset, esto plus compassionis egeat quam responsi. Preterea IIII kalendas aprilis suscepi alteram, nostri Silvani epistole alligatam, quibus ad presens respondere non erat animus, quia debilitato nimium ob dietam plurimam, qua sola michi mederi novi, nondum satis virium rediisse putabam. Demum dum mente revolverem quid sibi vellet Silvanum noviter Ulixis descensum ad inferos postulare, in cogitationem incidi dixique: – Profecto vidit hic qualiter Eneam Virgilius duxerit; sic et cupit videre qualiter Homerus Ulixem, ne forte, ut aliquando contigisse vidimus, dum et ipse Annibalem trahit, cum illo in aliquo conveniret. Nosti quam solerter imitationes in propria forma evitet. Et si ob hoc vult, forsan adhuc Affrica, que tam diu in tenebris detenta est, in lucem veniet. – Et ideo, ne tarditatis aut immutandi propositi dilatione mea causam darem, minime differendum ratus sum et, deliberatione facta, qui carmen unum vix posse scribere arbitrabar, in tam grandes vires evasi, dato non absque labore maximo, et quos petebat versus scripsi et epistolas quas videbis, sibi tibique transmissas. Sed iam aliquid tuis epistolis respondendum est, antequam erumnas meas apponam. Legi, dilectissime michi, quod per quietem videras et si contingeret deliberaveras vigilans, equidem sancte atque discrete. Sic michi iamdiu mens fuit ut, si tibi superstes essem, nedum unum sed ambos filios tuos, si permitterer, loco filiorum assummerem, et si nil aliud eis possem, hoc saltem coacti mecum discerent, equo animo paupertatem ferre. Sed spero cito videbis longe aliud a Deo dispositum. Longe tue egritudini coniugis et sororis mee atque infortunio tuo tota mentis affectione compatior. Equidem nec illius simplicitas meruit tam diutino vexari supplicio, nec tu, qui dum *in sudore vultus tui vesceris pane*, neminem ledis et pluribus utilis es, tanto afflictari incommodo merueras. Sed quid? Quos Deus diligit hos adversis visitat, ne decepti oblectatione periturarum rerum in soporem letiferum incidant. Voluit tuam experiri constantiam. Non enim ignarus es quia nascimur ad laborem. Revoca igitur in animum nostri Maronis sententiam: *durate et vosmet rebus servate secundis*. Non enim Deus in terdicet Latio, sed celesti, paratis; *dabit Deus his quoque finem*, qui et ceteris daturus est. Nec dubitem quin *et hoc olim meminisse iuvabit*. Nudus orbem intrasti et gratia Dei convaluisti, et iam inter claros viros memorari dignus effectus es virtute tua et sanctissima Silvani amicitia; satis dives es, etiam si nil aliud quesivisses. Sed de hoc alias. Porro iam bis scripsisti, uti Tito Livio quem tibi cupis precium ponam. Absit ut rebus tuis ipse precium ponam, cum, ni tenues cogerent redditus, loco gratissimi muneris summerem ut nulla soluta pecunia tuum faceres. Hoc tamen ne respice. Fac quod in oculis tuis bonum est. Insuper asseris te cum Silvano venturum in patriam estate proxima, seu saltem solum, quod ego adeo ardenter cupio ut credere nequeam. Quid michi magis gratum posset contingere quam ut eos duos homines, quos inter mortales precipue diligo, ante meum obitum cernerem, amplecterer et tenerem? Sed quid, amice, me spe frivola ludis? Sepius se facturum dixit Silvanus ut Romam pergeret, nec adhuc factum est. Sed spero tamen, et si ipse vir inclitus aut nolit aut nequeat, te saltem expecto. Queso per fidem tuam facias ut te videam antequam moriar. Nam si te tenebo, et Silvanum tenere atque videre existimabo, et sic in uno duos habebo. Non ergo frustreris quem forsan postea non poteris videre dum voles. Venirem ipse ad vos, sed nimia gravedo non patitur. Nam nec acuta nec salsa prosunt et longe minus ieiunium, quin continue efficiar pinguior, nec iam dubito quin hec sit que propinquam afferat mortem. Ceterum hortaris ut epistolam longissimam, quam dicis Silvanum in severitatem meam scripsisse, deposcam. Quod ego te, per amicitiam nostram, tua voce meis precibus facias oro. Nil michi carius hodie quam suas videre epistolas, et potissime quibus mordeor. Ridebis? Sed dicam tamen. Nunquam michi iuveni adeo fuere dulcia suavia mulierum uti seni sunt morsus mei venerandissimi preceptoris. Eos quidem omnes in argumentum sincere atque certissime dilectionis deduco. Quam sepe hanc ob causam legam credis quam etiam longissimam in bestialitatem meam scripsit, dum primo apud Ravennam amicus tuus effectus sum? Profecto sepissime, iam fere purgato stomaco dulces sentiens quos alias arbitrabar amaros. Ergo iterum precor ut tamdiu preceris ut mittat. Nam si illam diu servet, me forte postea non inveniet, si transmittet. Addis ne angulo scribam calami: durum est, dilecte mi, annosum hominem in novum deducere morem; quod multis annis feci, queso paucis mensibus patiaris. Scripsit et Guido meus se quam scribis a te suscepisse pecuniam. Ne dubites: si essent florenorum milia, salva sunt. Melior enim opere quam verbis homo est. Iam tuis responsum credo. Nunc unum de me legisse, et si mensuram epistola transgressa sit, equo animo feras exposco, ut videas in quas forcipes me vita longior opportuno deduxerit. Fratrem meum, imo, ut Silvani nostri utar vocabulo, vomicam mei sanguinis, Iacobum nosti. Hic ineptus, more solito me irrequisito et suo tantum usus consilio, estimans puto non satis fuisse circa eandem rem semel peccasse, pridie sumpsit uxorem et, quod mirabile est, eam propinqui cum longe maiori dote quam eum deceat in coniugem tradidere. O bone Deus et tu amantissime michi, nonne monstro simile hoc est, segnes desides inertes crebra sibi invenire suffragia, ubi commendabiles verbo et opere sternuntur, fugantur et tamquam nocui prosternuntur assidue? Sed hoc factum sit, postquam Deo sic visum est. Graviora secuntur. Non est Iacobo locus in quem deducat quam sumpsit in coniugem, nisi illum in domunculam meam suscipiam, in qua, postquam officia publica et civium turbellas effugeram (novit Deus), optime cum paupertate conveneram, et iam michi ipsi fere cum quiete vivebam. In quam scilicet quietem, tamquam eis adversam, surrexere plurimi; et orat enim ante alios Iacobus ipse, orant et alii amici sui meique ut eum cum sponsa suscipiam, quasi non suum sed meum commodum postulantes. Omnes eius compatiuntur desidie, studiis et etati mee nemo respicit aut compatitur, et sic experior verbum illud: *Plures ex suis comperit quam ego comperiam*. – Sed quid tandem, – inquies, – ex susceptione eius tibi tam grave est? – Credo, si papirum vertas in tergum, videbis facile. Ille iuvenis, ego senex. Ille levis, ego gravis. Illi nova placent omnia, ego nova despicio. Ego celebs, coniugatus ille. Ego libros et studium colo, horret et despicit ille. Quid multa? Genere pares sumus, animo dispares et moribus sumus omnino. Preterea non absque difficultate cum paupertate conveneram. Timeo, si pauperem domum sponsa splendidis ornata vestibus intret, ne exasperetur illa quam michi mitem feceram et sic retrahar in pristinos cupiditatis ardores. Quo insuper putas animo ruentem in mortem posse puellares cernere ludos? quo gannitus audire petulcos? quo aspicere fluentes lascivia mores? Et si cessent cetera, hoc unum potissime expavesco, quod michi diu ante suaseram: unquam nec usquam ubi sit mulier arma dyabolo defuisse. Et sic, si cum sponso sponsam introduxero, quem fugare hostem cupio armis in me validis exornabo. Et, ut ceteris unum addam, his susceptis novam vitam ingrediar necesse est, quod quam turpe, quam detestabile studioso sit homini tu novisti. Quid inquies? Grave ne arbitreris quod levissimum putant mei exoratores egregii? Ego quidem ista premeditans et alia quedam, in sententiam non suscipiendi deveneram; verum, cum ferreus non sim, vicere preces. Hei michi, abstulit Deus michi virgunculam meam ut alienam susciperem, cum illa causa oblectationis esset et hec ut ariolor erit angustie. Spopondi suscipere, non commodum, ut spondent oratores, expectans, sed omnia que predixi incommoda, et sic quanto magis fratri amicisque complaceo tanto michi displiceo, et ex nunc impellor retrahorque, anxior, circumvolvor, crucior et infestor, nec satis, preter in perniciem, quorsum devehar video. Hoc autem adversus hanc animi mei pestem subsidium sumpsi, ut arbitrer sic egisse dum iuvenis eram, ut deducam senium inquietum necesse sit, et ultro sic michi suasi, ut Deus, cui summe cure sumus, hoc agat in salutem meam, ut quam amaram predicant omnes mortem tamquam dulcissimam appetam, venientique de proximo obvius vadam et illam amplectar impavidus. Vides ergo, amice, ne longius evager, quibus angar angustiis, quibus cohercear opportunitatibus et quam forti egeam animo. Oro igitur Deus ipse fautor assit nec in tam brevi tempusculo deserat quem ab infantia sua miseratione salvum deduxit in senium. Et tu precor ora preceptorique meo et orationibus suis me commenda, eique dicas, si ipse scabie corporea infestatur, et ego animi pruritu uror assidue. Vale carissime michi. Scripta Certaldo 2o nonas aprilis. \ No newline at end of file diff --git a/testi/GiovanniDelVirgilio_Allegorie.txt b/testi/GiovanniDelVirgilio_Allegorie.txt index f0dd829..5825191 100644 --- a/testi/GiovanniDelVirgilio_Allegorie.txt +++ b/testi/GiovanniDelVirgilio_Allegorie.txt @@ -1,486 +1,1304 @@ Quoniam uniuscuiusque poete finis sit mentes hominum moribus informare, unde in principio huius libri alibi est dictum quod ethice idest morali philosophie supponitur, ideoque unaqueque transmutatio in hoc libro descripta merito ad mores est penitus reducenda. -Prima igitur transmutatio est de chaos in quatuor elementa, que sic versibus est descripta. + +Prima igitur transmutatio est de chaos in quatuor elementa, que sic versibus est descripta: +*Nature dominus cupiens adesse misertus +quatuor in species traxit inane chaos +cunctaque formavit summe pietatis amore +ut sibi complaudant participentque bonum.* Reducitur ergo hec transmutatio ad hoc morale, scilicet quod homines debent complaudere deo, qui sic totam naturam reformavit. -Secunda transmutatio est terre in hominem, qui vel creatus fuit divino semine vel creatus fuit ex terra a Prometheo. Prima sic est descripta. -Sed per Prometheum intelligo unum philosophum, qui philosophatus est, hominem factum fuisse ex terra et inspiratum esse anima de celis orta. Unde sic dictum est. -Et nota quod Prometheus sic interpretatur: pro idest provisio, me idest mentis theos, idest divine. Unde Prometheus idest provisio divine mentis. +Secunda transmutatio est terre in hominem, qui vel creatus fuit divino semine vel creatus fuit ex terra a Prometheo. Prima sic est descripta: +*Quod dicatur homo divino semine creatus +comunis ratio vult hominique deo.* +Sed per Prometheum intelligo unum philosophum, qui philosophatus est, hominem factum fuisse ex terra et inspiratum esse anima de celis orta. Unde sic dictum est: +*Prometheus hominem limo plasmasse refertur +nam primum dixit est homo factus humo +de rota solis animam traxisse putatur +de celis ortam philosophatus eam.* +Et nota quod Prometheus sic interpretatur: pro idest provisio, me idest mentis theos, idest divine. Unde Prometheus idest provisio divine mentis. Unde dictum est: +*Est quoque divine mentis provisio dictus +qua fuit in verbo vivificatus homo.* -Tertia transmutatio est mundi in quatuor etates. Nam prima etas fuit aurea, per quam debemus intelligere quod homines tunc temporis fuerunt iusti. Secunda fuit argentea, in qua homines fuerunt minus iusti tanto quanto prevalet aurum argento. Tertia fuit enea, in qua homines fuerunt litigiosi, per es quod facit magnum stridorem in percutiendo. Quarta fuit ferrea, in qua homines fuerunt sanguinolenti. +Tertia transmutatio est mundi in quatuor etates. Nam prima etas fuit aurea, per quam debemus intelligere quod homines tunc temporis fuerunt iusti. Secunda fuit argentea, in qua homines fuerunt minus iusti tanto quanto prevalet aurum argento. Tertia fuit enea, in qua homines fuerunt litigiosi, per es quod facit magnum stridorem in percutiendo. Quarta fuit ferrea, in qua homines fuerunt sanguinolenti. Unde dictum est: +*Aurea prima fuit, quia iustos rettulit etas +cepit in argentum degenerare sequens +tertia litigiis iam declinavit in era +ultima par ferro sanguinolenta fuit.* -Quarta transmutatio fuit temporis in quatuor partes, scilicet in ver, estatem, autumnum et yemen. +Quarta transmutatio fuit temporis in quatuor partes, scilicet in ver, estatem, autumnum et yemen. Unde dictum est: +*Quod deus in partes variavit quatuor annum +hoc vegetabilium temperat omne genus.* -Quinta transmutatio est Gigantum in simias. Nam per Gigantes volentes Iovem aggredi intelligo homines superbos per divitias non credentes deum esse fere. Ita sunt superbi. Per ipsos fulminatos et conservos in simias intelligo quod mali homines convertuntur in bestias, qui suum creatorem non cognoscunt, et solum faciem retinent. +Quinta transmutatio est Gigantum in simias. Nam per Gigantes volentes Iovem aggredi intelligo homines superbos per divitias non credentes deum esse fere. Ita sunt superbi. Per ipsos fulminatos et conservos in simias intelligo quod mali homines convertuntur in bestias, qui suum creatorem non cognoscunt, et solum faciem retinent. Unde dictum est: +*Non deus est aiunt tumidi telluris alumni. +Pellere sic celo velle videntur eum. +Ac temere elatos subito confulminat illos +precipites discant sceptra tenere deum. +Hinc sata progenies scelerati sanguinis heres +fert hominis faciem, nil rationis habens.* -Sexta transmutatio est Licaonis in lupum, cuius allegoria est quod Licaon fuit quidam rex Arcadie, qui dum regnaret homines interficiebat et depredabatur. Clam tamen. Sed dum deus satis sustulisset, voluit eum punire, et fecit totum populum concurrere ad domum suam et eum expulerunt de civitate, et tunc palam cepit predari et interficere homines. Et exinde habita fabula quod mutatus est in lupum, qui est animal rapax. +Sexta transmutatio est Licaonis in lupum, cuius allegoria est quod Licaon fuit quidam rex Arcadie, qui dum regnaret homines interficiebat et depredabatur. Clam tamen. Sed dum deus satis sustulisset, voluit eum punire, et fecit totum populum concurrere ad domum suam et eum expulerunt de civitate, et tunc palam cepit predari et interficere homines. Et exinde habita fabula quod mutatus est in lupum, qui est animal rapax. Unde dictum est: +*Hospitis insidians domino clam cede Licaon +teste deo pulsus fit lupus inde palam.* -Septima transmutatio est de lapidibus in homines. Allegoria talis est. Nam legitur quod quodam tempore totus mundus periit aqua tempore, sed postmodum adhuc deus misit diluvium propter peccata hominum. Non tamen fuit generale, sed in quadam parte mundi, et non evaserunt in quam pluribus civitatibus nisi duo, scilicet Deucalion et Pirra. Isti ergo iverunt ad montes, ubi erant montanarii qui erant sicut lapides, et eos traxerunt ad civitatem et instruxerunt eos. Et sic conversi sunt in homines. Alii sunt qui dicunt quod per Deucalion transmutantem lapides in viros debemus intelligere hominem qui generat si plus emittat de semine et a simili de Pirra. +Septima transmutatio est de lapidibus in homines. Allegoria talis est. Nam legitur quod quodam tempore totus mundus periit aqua tempore, sed postmodum adhuc deus misit diluvium propter peccata hominum. Non tamen fuit generale, sed in quadam parte mundi, et non evaserunt in quam pluribus civitatibus nisi duo, scilicet Deucalion et Pirra. Isti ergo iverunt ad montes, ubi erant montanarii qui erant sicut lapides, et eos traxerunt ad civitatem et instruxerunt eos. Et sic conversi sunt in homines. Unde dictum est: +*Deucalion homines montanos traxit in urbes +hosque monens lapides post dedit esse viros. +Pirra modo simili duris mulieribus egit +sicque reformatum constat utrumque genus.* +Alii sunt qui dicunt quod per Deucalion transmutantem lapides in viros debemus intelligere hominem qui generat si plus emittat de semine et a simili de Pirra. Unde dictum est: +*Vir generare viros mulieres femina fertur +si plus in coitu seminis alter habet. +Diluvio vasto purgans deus atra nocentum +sustulit insontes pro reparando genus.* -Octava transmutatio est terre in Phytonem. Nam per Phytonem intelligo quamcumque fallaciam et quodcumque scelus mundanum. Per Phebum intelligo hominem sapientem, qui scit omnes fallacias mundanas interimere. Sed per hoc quod amor transfixit Phebum intelligo quodlibet homo sapiens possit fallacias huius mundi interimere. Non tamen debet nimis spernere alios, quia alii punguntur stimulo luxurie et vulnerantur. - -Nona transmutatio est de Daphne conversa in laurum. Allegoria est hec. Per Phebum intelligo pudicam personam et castam. Per Daphnem ipsam pudicitiam, quam insequitur casta persona. Per Daphnem converti in arborem intelligo quod pudicitia radicatur in corpore illius qui eam insequitur. Laurus designat virginitatem, eo quod semper est virens et redolens. - -Decima transmutatio est de Io conversa in vacam. Per Io intelligimus feminam et hominem aliquem, quia dum est castus deus iungitur sibi, quando vero non est castus mutatur in vacam. Fuit tamen verum de ista Io quod ivit multum per mundum meretricando. Tandem deus misertus eius. Abstinuit se ab illo peccato, sed facta est vaga quod ibat querendo totum mundum, sed tandem ivit in Egiptum et ingressa est religionem. Et facta est bona et per consequens habita fuit dea et vocata est dea et data est deo Osiri in uxorem. - -Undecima transmutatio est de Siringa in canellas. Nam per Pan intelligo illum qui primo adinvenit musicam, scientiam de consonantiis dictam a moys quod est aqua. Sed per Siringam filiam fluminis intelligo ipsam musicam que est filia fluminis, quia inventa est iuxta aquas. +Octava transmutatio est terre in Phytonem. Nam per Phytonem intelligo quamcumque fallaciam et quodcumque scelus mundanum. Per Phebum intelligo hominem sapientem, qui scit omnes fallacias mundanas interimere. Sed per hoc quod amor transfixit Phebum intelligo quodlibet homo sapiens possit fallacias huius mundi interimere. Non tamen debet nimis spernere alios, quia alii punguntur stimulo luxurie et vulnerantur. Unde dictum est: +*Horrida de terris serpit fallacia Phyton +celesti sapiens quam ratione domat. +Cum tamen elatas vires contemnit amoris +magna reluctanti vulnera figit amor.* -Duodecima transmutatio est de oculis Argi in pavonem. Nam per Argum intelligo vanitatem huius mundi vel hominem vanum, qui solum curat de mundanis. Similiter per pavonem intelligo hominem vanum qui non curat de anima, sed solum de corpore, sicut facit pavo, qui cum cauda sua adornat totum corpus suum et caput. Sed posteriora remanent detecta, quia tenet culum detectum. +Nona transmutatio est de Daphne conversa in laurum. Allegoria est hec. Per Phebum intelligo pudicam personam et castam. Per Daphnem ipsam pudicitiam, quam insequitur casta persona. Per Daphnem converti in arborem intelligo quod pudicitia radicatur in corpore illius qui eam insequitur. Laurus designat virginitatem, eo quod semper est virens et redolens. Unde dictum est: +*Ille pudicitiam sequitur pro posse fugacem. +Qua tandem pressa rara corona datur. +Laurus odora virens designat virginitatem +nam viret et redolet virginitatis odor, +lubrica virginitas fertur de flumine nata +nam dilapsa semel non revocanda fuit. +At si continuis servet quis passibus illam +tandem radicata se viridente corona.* -Prima transmutatio est Phetontis fulminati a Iove. In ista fabula multa interponuntur. Primo per Meropem maritum Climene intelligo purum praticum sive praticam scientiam. Sed per Phebum intelligo scientiam speculativam. Per Phetontem, qui filius putabatur Meropis, intelligo magistrum praticum sine speculatione. Nam Pheton idem est quod apparens. Sed per Epaphum intelligo magistrum speculativum. Nam dicitur ab epi quod est supra et paphos quod est apparentia, inde Epaphus idest super apparens. Per Epaphum ergo iniurari Phetonti intelligo magistrum speculativum, qui despicit praticum et non dimittit appellari filium Phebi, immo dicit ipsum filium Meropis. Per Climenem intelligo vanagloriam. Dicitur enim a cleos quod est gloria et mene defectus, inde vanagloria. Cuius filius fuit Pheton, qui fuit vanagloriosus. Per hoc ergo quod Pheton petebat currum solis intelligo magistrum praticum, qui vult speculari et ascendere magisterium nec potest. Per Phebum sibi dissuadente intelligo scientiam speculativam, que dissuadet homini pratico ne intromittat se in speculationibus. Non tamen negat eam sibi, quia scientia numquam se negat aliqui. Sed per ipsum Phetontem ascendisse currum et incendisse totum mundum intelligo quod praticus, qui vult speculari, seminat errores in mundo. Potest tamen ad speciale adaptari, quia bene fuit verum quod Pheton fuit quidam praticus, qui voluit determinare de cursu solis, et inde dixit quod faciebat ipsum ascendere et descendere. Per incendia intelligo errores quos seminavit et verum est quod fulminatus est. Sed per sorores esse mutatas in arbores intelligo quod Pheton de arboribus bene determinavit et vera, scilicet qualiter electra habentur ex gummis, et ideo dicuntur plorasse de autore suo. Et bene verum fuit quod Cignus fuit rex ligurum, idest lombardorum, scilicet ultra Placentiam. Appellatur enim ligures legumina legentes. Sed citra Placentiam usque in Ymolam vocatur Emilia. Iste Cignus doluit de morte Phetontis et voluit describere vitam et gesta eius. Sed vox est attenuata in cignum, quia non debuit ipsum laudare in hiis que laudavit, sed in multis sic. +Decima transmutatio est de Io conversa in vacam. Per Io intelligimus feminam et hominem aliquem, quia dum est castus deus iungitur sibi, quando vero non est castus mutatur in vacam. Fuit tamen verum de ista Io quod ivit multum per mundum meretricando. Tandem deus misertus eius. Abstinuit se ab illo peccato, sed facta est vaga quod ibat querendo totum mundum, sed tandem ivit in Egiptum et ingressa est religionem. Et facta est bona et per consequens habita fuit dea et vocata est dea et data est deo Osiri in uxorem. Unde dictum est: +*Virgo pudens umbrante deo coniungitur illi +brutescit mundo quando soluta datur. +Ille voluptati variis affectibus use +servandam tradidit. Condolet inde pater. +Sed cantu domini sibi cetera vana secante +mundo cantandam se dedit esse vagam. +Mox vite stabilis, mox religionis honeste, +de bove fit mulier, de muliere dea. +Forma pedis faciunt scissuraque policis *io* +a pede dicta suo sunt elementa duo.* -Quarta transmutatio est de Calistone in ursam. Nam per Iovem intelligo, quia ita fuit, regem cretensem, qui philocaptus erat in quadam nomine Calisto, que erat virgo. Sed Iupiter transformavit se in virginem et ita ivit in locum eius et violavit eam. Et sic facta est ursa quia virgo, dum amisit virginitatem, est sicut ursa. Genuit ergo filium, qui cum esset XV annorum fuit sibi dictum quod erat filius meretricis, quapropter voluit matrem interficere. Sed deus admovit illud peccatum et ad signum, scilicet quod nullus umquam deberet offendere patrem nec matrem, dato quod mali essent, deus transtulit eos in signa celestia. - -Quinta transmutatio est de corvo albo in nigrum. Nam per corvum intelligo garrulum, qui delectatur solum in alios accusando, qui prius non erat garrulus. +Undecima transmutatio est de Siringa in canellas. Nam per Pan intelligo illum qui primo adinvenit musicam, scientiam de consonantiis dictam a moys quod est aqua. Sed per Siringam filiam fluminis intelligo ipsam musicam que est filia fluminis, quia inventa est iuxta aquas. Unde dictum est: +*Pan tenus exagitans inventam flumine musam +primus arundineum iunxit ab amne melos.* -Sexta transmutatio est de Vulcano. Nam per Vulcanum intelligo hominem sapientem. Per Palladem intelligo sapientiam. Per Vulcanum velle concubere cum ea intelligo hominem sapientem aliquando affligi luxuria, ubi multa est pugna et rara victoria. Sed per Eritonium genitum intelligo peccatum quod Pallas idest sapientia abscondit. Nam homo sapiens, dato quod non possit se aliquando abstinere a luxuria, tamen debet se celare. Pandrasos idest totum damnans, eo quod sapiens homo damnat se. Erse idest afflictio. Sed Aglauros est memoria preteriti quia, dato quod sapiens damnet se et affligat, tamen post tempus adhuc pungitur stimulo et sic reminiscitur. Per cornicem garulam intelligo virginitatem que accusat memoriam peccati. +Duodecima transmutatio est de oculis Argi in pavonem. Nam per Argum intelligo vanitatem huius mundi vel hominem vanum, qui solum curat de mundanis. Similiter per pavonem intelligo hominem vanum qui non curat de anima, sed solum de corpore, sicut facit pavo, qui cum cauda sua adornat totum corpus suum et caput. Sed posteriora remanent detecta, quia tenet culum detectum. Unde dictum est: +*Illecebras mundi gemmatus pavo figurat +cui preponuntur deteriora bonis.* -Septima transmutatio est de Cornice. Nam per Cornicem intelligo virginem, que mutata fuit et data comes castitati. Et expellitur ab ea quando homo sapiens pungitur stimulo carnis et assumit vocamina, hoc est incestuositatem taciturnam, quia tenet se celatum. -Octava transmutatio est de noctua. Nam in Lesbo insula verum fuit quod una puella, que tenebatur casta, tamen fecit quod iacuit cum patre, ipso ignaro. Sed postmodum scitum fuit, quapropter dicitur quod non audebat apparere coram aliis propter verecundiam. Et ideo in noctuam est conversa. +Prima transmutatio est Phetontis fulminati a Iove. In ista fabula multa interponuntur. Primo per Meropem maritum Climene intelligo purum praticum sive praticam scientiam. Sed per Phebum intelligo scientiam speculativam. Per Phetontem, qui filius putabatur Meropis, intelligo magistrum praticum sine speculatione. Nam Pheton idem est quod apparens. Sed per Epaphum intelligo magistrum speculativum. Nam dicitur ab epi quod est supra et paphos quod est apparentia, inde Epaphus idest super apparens. Per Epaphum ergo iniurari Phetonti intelligo magistrum speculativum, qui despicit praticum et non dimittit appellari filium Phebi, immo dicit ipsum filium Meropis. Per Climenem intelligo vanagloriam. Dicitur enim a cleos quod est gloria et mene defectus, inde vanagloria. Cuius filius fuit Pheton, qui fuit vanagloriosus. Per hoc ergo quod Pheton petebat currum solis intelligo magistrum praticum, qui vult speculari et ascendere magisterium nec potest. Per Phebum sibi dissuadente intelligo scientiam speculativam, que dissuadet homini pratico ne intromittat se in speculationibus. Non tamen negat eam sibi, quia scientia numquam se negat aliqui. Sed per ipsum Phetontem ascendisse currum et incendisse totum mundum intelligo quod praticus, qui vult speculari, seminat errores in mundo. Potest tamen ad speciale adaptari, quia bene fuit verum quod Pheton fuit quidam praticus, qui voluit determinare de cursu solis, et inde dixit quod faciebat ipsum ascendere et descendere. Per incendia intelligo errores quos seminavit et verum est quod fulminatus est. Sed per sorores esse mutatas in arbores intelligo quod Pheton de arboribus bene determinavit et vera, scilicet qualiter electra habentur ex gummis, et ideo dicuntur plorasse de autore suo. Et bene verum fuit quod Cignus fuit rex ligurum, idest lombardorum, scilicet ultra Placentiam. Appellatur enim ligures legumina legentes. Sed citra Placentiam usque in Ymolam vocatur Emilia. Iste Cignus doluit de morte Phetontis et voluit describere vitam et gesta eius. Sed vox est attenuata in cignum, quia non debuit ipsum laudare in hiis que laudavit, sed in multis sic. Unde dictum est: +*Preceptor novus est Pheton. Sapientia Phebus. +Reddat magistrum gloria vana Climen. +Est Epaphus super apparens operatio pura +cui Pheton metuit filius esse Merops. +Natus humo Pheton et Phebo vivificante +stultius humanis deserit alta poli. +Seminat errores qui sunt incendia mundo +quem super Eridanum fulminat ira dei. +Vertitur in plantas lacrimantum turba sororum +quas fore gummiferas ille locutus erat. +Rex ligurum Cignus casum Phetontis amici +descripsit querulo carmine factus olor.* -Nona transmutatio est de Esculapio. Nam verum fuit quod Apollo fuit quidam homo, et habuit filium Esculapium et dedit Chironi, qui fuit magnus magister et factus est summus in medicina. Verum etiam fuit quod fuit mortuus fulmine celesti. Unde post mortem eius latuit medicina quingentis annis. +Quarta transmutatio est de Calistone in ursam. Nam per Iovem intelligo, quia ita fuit, regem cretensem, qui philocaptus erat in quadam nomine Calisto, que erat virgo. Sed Iupiter transformavit se in virginem et ita ivit in locum eius et violavit eam. Et sic facta est ursa quia virgo, dum amisit virginitatem, est sicut ursa. Genuit ergo filium, qui cum esset XV annorum fuit sibi dictum quod erat filius meretricis, quapropter voluit matrem interficere. Sed deus admovit illud peccatum et ad signum, scilicet quod nullus umquam deberet offendere patrem nec matrem, dato quod mali essent, deus transtulit eos in signa celestia. Ideo dictum est: +*Virginis in specie quam Crete rex violavit +virgo fuit pugnans virginitate frui. +Infamis partu mox deformatur in ursam, +natus ob hoc ferro perdere temptat eam. +Sed manus alma dei vetuit miserantis utrumque +signa polo fulgent ad monimenta rei.* -Decima transmutatio est de Chirone, unde dicitur quod Chiron fuit medius homo et medius equus, quod sic debet intelligi. Nam Chiron fuit quidam bonus medicus, quo ad medicinam humanam et quo ad medicinam equinam. Sed dicitur quod erat immortalis, idest quod sapiens immortalis est, quo ad sapientiam suam. Per hoc quod transmutatus est in signum celeste intelligo quod quilibet sapiens transmutatur in signum celeste, quod immortale est, quia fama sapientis immortalis est. +Quinta transmutatio est de corvo albo in nigrum. Nam per corvum intelligo garrulum, qui delectatur solum in alios accusando, qui prius non erat garrulus. Unde dictum est: +*Gratus erat domino lingue tam docte minister +displicuit factus garulitate niger.* -Undecima transmutatio est de filia Chironis. Et fuit verum quod filia Chironis fuit quodam tempore optima, in tantum quod sciebat que futura erant enarrare. Sed tamen incepit deviare per luxuriam sicut equa. Unde propter hoc habet fabula quod conversa est in equam et hoc possumus applicare ad quemcumque huiusmodi. +Sexta transmutatio est de Vulcano. Nam per Vulcanum intelligo hominem sapientem. Per Palladem intelligo sapientiam. Per Vulcanum velle concubere cum ea intelligo hominem sapientem aliquando affligi luxuria, ubi multa est pugna et rara victoria. Sed per Eritonium genitum intelligo peccatum quod Pallas idest sapientia abscondit. Nam homo sapiens, dato quod non possit se aliquando abstinere a luxuria, tamen debet se celare. Pandrasos idest totum damnans, eo quod sapiens homo damnat se. Erse idest afflictio. Sed Aglauros est memoria preteriti quia, dato quod sapiens damnet se et affligat, tamen post tempus adhuc pungitur stimulo et sic reminiscitur. Per cornicem garulam intelligo virginitatem que accusat memoriam peccati. Unde dictum est: +*Flamma voluptatis sapienti certat. At inde +exoritur terre noxa biforme genus. +Hanc sapiens cordi cum solicitudine claudit +celandamque tribus commodat inde modis. +Damnat et affligit: tandem obliviscitur eius +Pandrasos atque Erse; servat Aglauros eam. +Quando recordatur secretum spectat Aglauros. +Publicat inspectam garulitatis aves.* -Duodecima transmutatio est de Phebo. Nam per Phebum intelligitur homo sapiens, qui aliquando delirat a sapientia et dat se vitiis terrestribus. Sed per hoc quod ipse percussit Ciclopides Iovis intelligo predicatores qui magis infestantur a talibus quam ab aliis. Nam Ciclopides dicuntur habere unum oculum, eo quod predicatores debent solum habere unam cogitationem, scilicet ad deum solum. Per hoc quod factus est pastor vaccarum intelligo quod sapiens ita devians fit sicut pastor, quia sequitur vitia. Sed per Mercurium qui aufert sibi vaccas intelligo verbum dei, qui aufert tandem vitia de cordibus eorum, et reducit ad bonum statum. Sed per Batum qui accusat Mercurium sibi ipsi intelligo hominem simplicem et fatuum, qui non cognoscit talia furta, sed pro tanto dicitur mutari in saxum. +Septima transmutatio est de Cornice. Nam per Cornicem intelligo virginem, que mutata fuit et data comes castitati. Et expellitur ab ea quando homo sapiens pungitur stimulo carnis et assumit vocamina, hoc est incestuositatem taciturnam, quia tenet se celatum. Unde dictum est: +*Facta procum nautam virgo fugiendo volucris, +sumpta dee caste virginitate comes. +Qua dea mox est pro garrulitate repulsa, +incestam tacite noctis amicat avem.* -Tertia decima transmutatio est de Mercurio qui transmutavit Aglauros. Per Mercurium intelligo hominem bone fame docentem alios. Per dominam Ersem intelligo personam aptam ad doctrinam recipiendam. Sed per Aglauron intelligo invidos, qui semper derogant bonis. Sed per dominam Palladem intelligo sapientiam et virtutem boni hominis, qui vadit ad domum invidie et imponit in cordibus invidorum, ut magis fiant invidi. -Sed per dominam Aglauron volentem excludere Mercurium intelligo invidos, qui volunt disputare cum sapientibus, ut accipiant sibi famam. Sed tandem succumbunt eis et sic mutantur in saxa. +Octava transmutatio est de noctua. Nam in Lesbo insula verum fuit quod una puella, que tenebatur casta, tamen fecit quod iacuit cum patre, ipso ignaro. Sed postmodum scitum fuit, quapropter dicitur quod non audebat apparere coram aliis propter verecundiam. Et ideo in noctuam est conversa. Unde dictum est: +*Nictimene ignaro noctu commixta parenti +obsequio noctis, noctua nomen habet.* -Quarta decima transmutatio est de Iove in taurum. Nam verum fuit quod Iupiter erat rex Crete et incalescebat in filiam regis Agenoris et misit illuc lenonem. Et fecit pactum cum Europa, quod veniret ad mare et illic esset Iupiter in navi et exportaret eam. Et ita fuit. Sed forte navis habebat signum taurinum et ideo dicitur converti in taurum. Sed quantum ad mores notum est, sicut ipse Ovidius tangit cum dicit etc, quod per Iovem regem intelligo quemcumque rectorem qui, dum debet esse in maiestate, aliquando pro una meretrice induitur vestes servi et ibit de nocte, ut possit eam habere. Et tunc dicitur converti in taurum, quia subicit se mulieri. - -Prima transmutatio tertii libri est de Cadmo. Nam Cadmus fuit quidam maximus philosophus in Thebis, hoc fuit verum, qui suos discipulos misit Athenas, ut disputarent cum quodam alio doctore qui derogabat ei, quem intelligo per serpentem. Sed per hoc quod mortui sunt intelligo quod succubuerunt illi in disputatione. Quod sciens Cadmus ivit illuc et primo percussit eum saxo, quia fecit sibi grossam questionem, et ideo nichil fecit illi. Deinde percussit eum iaculo, idest quod fecit fortiorem questionem, que valde illum implicavit. Sed quodammodo se defendebat. Deinde percussit eum lancea et interfecit eum, idest quod fecit sibi fortissimam questionem, in qua eum vicit. Sed per homines armatos natos ex dentibus illius intelligo errores, quos ille seminavit per mundum propter ignorantiam suam, et per hoc quod ipsi interfecerunt se precepto Palladis intelligo quod per sapientiam ipsius Cadmi omnes errores remoti sunt. Sed per hoc quod quinque remanserunt pro sociis Cadmi intelligo quinque vocales, quas retinuit Cadmus ad edificandum Thebas, idest ad principium scientiarum. +Nona transmutatio est de Esculapio. Nam verum fuit quod Apollo fuit quidam homo, et habuit filium Esculapium et dedit Chironi, qui fuit magnus magister et factus est summus in medicina. Verum etiam fuit quod fuit mortuus fulmine celesti. Unde post mortem eius latuit medicina quingentis annis. Unde dictum est: +*Fulmine celesti et terrena carne creatus, +est Esculapius quo medicina nitet. +Matris adulterium patria virtute feritur, +non sinit hunc genitor cum genitrice mori.* -Secunda transmutatio est de Actheone. Et dicitur quod fuit verum quod Actheon fuit quidam dominus qui erat deditus venationi. Dum autem ipsum cederet venari, quia videbat quod erat inane opus, reliquit officium illud. Tamen multitudinem canum quos habebat retinuit, qui consumpserunt eum, eo quod nichil lucrabatur. Unde dictum est quod vidit Dianam nudam, eo quod Diana est dea venationis et nullius utilitatis, quapropter conversus est in cervum, idest quod propter paupertatem vel propter venationem, quam timebat eo quod multa pericula insunt, factus est ita timidus sicut cervus. Sed hoc morale potest haberi, quod per Actheon, qui consumpsit opes retentione canum, possumus intelligere hominem miserum, qui consumpsit sua inaniter et fit servus de domino. +Decima transmutatio est de Chirone, unde dicitur quod Chiron fuit medius homo et medius equus, quod sic debet intelligi. Nam Chiron fuit quidam bonus medicus, quo ad medicinam humanam et quo ad medicinam equinam. Unde dictum est: +*Humane medicus nature ac doctus equine +Chiron parte virum parte figurat equum.* +Sed dicitur quod erat immortalis, idest quod sapiens immortalis est, quo ad sapientiam suam. Per hoc quod transmutatus est in signum celeste intelligo quod quilibet sapiens transmutatur in signum celeste, quod immortale est, quia fama sapientis immortalis est. Unde dictum est: +*Qui virtute nitet claris inscribitur astris +sic homo fit fama non moriente deus.* -Tertia transmutatio est de Semele. Nam per Semelem intelligo vitem. Per Iovem concubuisse cum ea et impregnasse eam Baccho intelligo influentiam supercelestem, que impregnat vites vino. Sed per Iunonem persuadentem ei quod petat Iovem in propria forma intelligo influentiam aeream, que nutrit ipsas vites usque ad augustum. Sed per Iovem fulminare Semelem intelligo ardorem ethereum, qui consumit totum humorem qui est in terra. Per hoc quod Iupiter assumpsit Bacchum femori suo intelligo quod, consumpto humido terrestri in vite, uve nutriuntur ab influentia superiori. Sed per hoc quod dedit nutriendum ninphis aquarum intelligo quod vinum debet nutriri per aquam, ita quod apposita aqua temperet vinum. +Undecima transmutatio est de filia Chironis. Et fuit verum quod filia Chironis fuit quodam tempore optima, in tantum quod sciebat que futura erant enarrare. Sed tamen incepit deviare per luxuriam sicut equa. Unde propter hoc habet fabula quod conversa est in equam et hoc possumus applicare ad quemcumque huiusmodi. Unde dictum est: +*Cum promissa deo Chironis nata fuisset +trans hominem novit que deitatis erant. +Eius abusa fuit mores induta ferinos +luxuria nimia dum similatur eque.* -Quarta transmutatio est de Tiresia. Nam per Tiresiam, qui fuit quodam tempore homo postea mulier, possumus intelligere motum nature generative agendo et patiendo. Per ipsum percutere angues connexos intelligo influentiam lune, qui commovet generantia ad invicem. Sed dum post VII annos adhuc percussit eos intelligo cursum lune, qui finitur in octo annis, et tunc adhuc percurrit. Sed per Tiresiam dedisse sententiam quod Iuno habet in duplo de luxuria quam Iupiter intelligo quod aer habeat tria operari in terra, quia producit, vegetat et luxuriat. Sed ether solum unam, quia habet maturare fetus productos. Sed moraliter potest haberi hoc, quod per Tiresiam possumus intelligere hominem peccato sodomie subditum, qui est nunc vir nunc femina et multa alia. +Duodecima transmutatio est de Phebo. Nam per Phebum intelligitur homo sapiens, qui aliquando delirat a sapientia et dat se vitiis terrestribus. Sed per hoc quod ipse percussit Ciclopides Iovis intelligo predicatores qui magis infestantur a talibus quam ab aliis. Nam Ciclopides dicuntur habere unum oculum, eo quod predicatores debent solum habere unam cogitationem, scilicet ad deum solum. Per hoc quod factus est pastor vaccarum intelligo quod sapiens ita devians fit sicut pastor, quia sequitur vitia. Sed per Mercurium qui aufert sibi vaccas intelligo verbum dei, qui aufert tandem vitia de cordibus eorum, et reducit ad bonum statum. Sed per Batum qui accusat Mercurium sibi ipsi intelligo hominem simplicem et fatuum, qui non cognoscit talia furta, sed pro tanto dicitur mutari in saxum. Unde dictum est: +*Delirans sapiens cedit divina loquentes, +fit ductor vitiis ex deitate cadens. +His argumento sibi mos rationis abactis, +saxeus hoc furtum non putat esse dei.* -Quinta transmutatio est de Echo. Nam per dominam Echo intelligo sonum, qui causatur ex repercussione aeris in aliquem locum. Per ipsam ire per silvas intelligo quod in silvis et montibus precipue generatur talis vox. +Tertia decima transmutatio est de Mercurio qui transmutavit Aglauros. Per Mercurium intelligo hominem bone fame docentem alios. Per dominam Ersem intelligo personam aptam ad doctrinam recipiendam. Sed per Aglauron intelligo invidos, qui semper derogant bonis. Unde dictum est: +*Dogma dat ingratis fame facundus amore +quam tamen invidia perstimulante negat.* +Sed per dominam Palladem intelligo sapientiam et virtutem boni hominis, qui vadit ad domum invidie et imponit in cordibus invidorum, ut magis fiant invidi. Unde dictum est: +*Invidiam ingratis addit non invida virtus +ut pene capiant hinc alimenta sue.* +Sed per dominam Aglauron volentem excludere Mercurium intelligo invidos, qui volunt disputare cum sapientibus, ut accipiant sibi famam. Sed tandem succumbunt eis et sic mutantur in saxa. Unde dictum est: +*Invidus a fama nitens abolere disertum +non valet. In niveam vertitur inde petram.* -Sexta transmutatio est de Narciso. Nam per Narcisum intelligo quemcumque hominem famosum. Per ipsum capi amore umbre sue intelligo illum qui nimis confidit in fama sua, que est sicut quedam umbra. Per ipsum esse conversum in florem intelligo quod fama huius mundi est sicut flos, quia sicut flos cito vanescit, ita fama huius mundi. +Quarta decima transmutatio est de Iove in taurum. Nam verum fuit quod Iupiter erat rex Crete et incalescebat in filiam regis Agenoris et misit illuc lenonem. Et fecit pactum cum Europa, quod veniret ad mare et illic esset Iupiter in navi et exportaret eam. Et ita fuit. Sed forte navis habebat signum taurinum et ideo dicitur converti in taurum. Unde dictum est: +*Iupiter Europam blando lenone rogatam +in rate qua tauri stabat imago tulit.* +Sed quantum ad mores notum est, sicut ipse Ovidius tangit cum dicit *Non bene conveniunt* etc., quod per Iovem regem intelligo quemcumque rectorem qui, dum debet esse in maiestate, aliquando pro una meretrice induitur vestes servi et ibit de nocte, ut possit eam habere. Et tunc dicitur converti in taurum, quia subicit se mulieri. Unde dictum est: +*Maiestatis honor, lascivo victus amore, +vilet, taurino subiciturque modo.* -Septima transmutatio est de illis que se necuerunt cum Aceste. Nam per Bacchum, quem ceperunt in Chia insula, intelligo vinum quod emerunt, ut traducerent ultra mare ad vendendum. Per Naxon ad quam volebat ire Bacchus intelligo insulam in qua est optimum vinum. Per Delon intelligo insulam que etiam abundabat vino. Per puppem non moveri et per vela transmutari in herbas intelligo quod illi biberunt totum vinum quod debebant vendere, quapropter ipsi ebrii erant. Unde videbatur eis quod totus mundus esset herba. Per ipsos mutatos in pisces intelligo quod ipsi ita ebrii erant quod ceciderunt in mare et se necuerunt. +Prima transmutatio tertii libri est de Cadmo. Nam Cadmus fuit quidam maximus philosophus in Thebis, hoc fuit verum, qui suos discipulos misit Athenas, ut disputarent cum quodam alio doctore qui derogabat ei, quem intelligo per serpentem. Sed per hoc quod mortui sunt intelligo quod succubuerunt illi in disputatione. Quod sciens Cadmus ivit illuc et primo percussit eum saxo, quia fecit sibi grossam questionem, et ideo nichil fecit illi. Deinde percussit eum iaculo, idest quod fecit fortiorem questionem, que valde illum implicavit. Sed quodammodo se defendebat. Deinde percussit eum lancea et interfecit eum, idest quod fecit sibi fortissimam questionem, in qua eum vicit. Sed per homines armatos natos ex dentibus illius intelligo errores, quos ille seminavit per mundum propter ignorantiam suam, et per hoc quod ipsi interfecerunt se precepto Palladis intelligo quod per sapientiam ipsius Cadmi omnes errores remoti sunt. Sed per hoc quod quinque remanserunt pro sociis Cadmi intelligo quinque vocales, quas retinuit Cadmus ad edificandum Thebas, idest ad principium scientiarum. Et hoc dictum est: +*Discipuli Cadmi gimnasii greca petentes +altius edocto succubuere viro. +Arte sua Cadmus fidens ut pelle leonis +pulsat eum saxo. Questio cassa fuit. +Impetit hunc ferro, viva ratione subegit. +Dissipat et dictis dicta perempta suis. +Non tamen extincte vocales quinque fuerunt +a quibus incipiens condidit artis opus.* -Octava transmutatio est de Aceste, qui ductus fuit ad Pentheum. Nam per Pentheum intelligo hominem bonum et discretum, qui nolebat quod Bacchus veniret Thebas, idest quod volebat corrigere eos de potu. Sed per Acestem intelligo quemlibet dissolutum. Nam Acestes idest dissolutus. Per ipsum carcerari et catenari est intelligendum quod ipse est ebrius. Per ipsum dissolvi a cathenis intelligo quando furia vini recessit. +Secunda transmutatio est de Actheone. Et dicitur quod fuit verum quod Actheon fuit quidam dominus qui erat deditus venationi. Dum autem ipsum cederet venari, quia videbat quod erat inane opus, reliquit officium illud. Tamen multitudinem canum quos habebat retinuit, qui consumpserunt eum, eo quod nichil lucrabatur. Unde dictum est quod vidit Dianam nudam, eo quod Diana est dea venationis et nullius utilitatis, quapropter conversus est in cervum, idest quod propter paupertatem vel propter venationem, quam timebat eo quod multa pericula insunt, factus est ita timidus sicut cervus. Unde dictum est: +*Dicitur Actheon nudam vidisse Dianam +venandi studium dum quid inane vocat. +Abstinuit timidus effectus imagine cervi +sed consumpsit eum cura retenta canum.* +Sed hoc morale potest haberi, quod per Actheon, qui consumpsit opes retentione canum, possumus intelligere hominem miserum, qui consumpsit sua inaniter et fit servus de domino. Unde dictum est: +*Actheon cervus dominus prius et modo servus. +Dives erat primum, descendit pauper ad imum. +Iste notat miserum: cui dum substantia rerum +sumitur in vanum, fit fera preda canum.* -Nona transmutatio est de Pentheo interfecto. Nam per Pentheum intelligo hominem morosum qui, dum castigaret illos ab ebrietate, mortuus est et interfectus. Nam sua mater et matertera, dum essent bene ebrie, furia vini mote, interfecerunt Pentheum, eo quod ipsas corrigebat. +Tertia transmutatio est de Semele. Nam per Semelem intelligo vitem. Per Iovem concubuisse cum ea et impregnasse eam Baccho intelligo influentiam supercelestem, que impregnat vites vino. Sed per Iunonem persuadentem ei quod petat Iovem in propria forma intelligo influentiam aeream, que nutrit ipsas vites usque ad augustum. Sed per Iovem fulminare Semelem intelligo ardorem ethereum, qui consumit totum humorem qui est in terra. Per hoc quod Iupiter assumpsit Bacchum femori suo intelligo quod, consumpto humido terrestri in vite, uve nutriuntur ab influentia superiori. Sed per hoc quod dedit nutriendum ninphis aquarum intelligo quod vinum debet nutriri per aquam, ita quod apposita aqua temperet vinum. Unde dictum est: +*Impletam Baccho Semelem exterminat ardor +que vetule credens ebria facta fuit. +At calor aquarum ninphis commisit alendum +nam furias Bacchi temperat haustus aque.* + +Quarta transmutatio est de Tiresia. Nam per Tiresiam, qui fuit quodam tempore homo postea mulier, possumus intelligere motum nature generative agendo et patiendo. Per ipsum percutere angues connexos intelligo influentiam lune, qui commovet generantia ad invicem. Sed dum post VII annos adhuc percussit eos intelligo cursum lune, qui finitur in octo annis, et tunc adhuc percurrit. Sed per Tiresiam dedisse sententiam quod Iuno habet in duplo de luxuria quam Iupiter intelligo quod aer habeat tria operari in terra, quia producit, vegetat et luxuriat. Sed ether solum unam, quia habet maturare fetus productos. Unde dictum est: +*Tiresias motus nature dicitur yme. +Est vir dum generat femina quando parit. +Octenni spatio dum nexos verberat angues +luna suum cursum dum generamus agit. +Influit in terra tribus aer. Nempe maritat +producit, vegetat, luxuriante sinu. +Ether maturat solum, sed fetibus aer +orbat humum clausus providet ignis ei.* +Sed moraliter potest haberi hoc, quod per Tiresiam possumus intelligere hominem peccato sodomie subditum, qui est nunc vir nunc femina et multa alia. Unde dictum est moraliter: +*Pro re feminea dum sexum pensat utrumque +Tiresias mutat cum muliere virum. +Post lune cursum dum sexos querit eosdem +factus homo lites inter utrumque secat. +Cuius iudicio vero vaga femina fertur +luxurie triplo compar habenda viro. +Iurgia iudicium dicunt muliebria cecum, +quod fore divinum turba virilis habet.* + +Quinta transmutatio est de Echo. Nam per dominam Echo intelligo sonum, qui causatur ex repercussione aeris in aliquem locum. Per ipsam ire per silvas intelligo quod in silvis et montibus precipue generatur talis vox. Unde dictum est: +*Montibus et silvis Echo respondet opacis +aere nam clauso verba remissa sonant.* + +Sexta transmutatio est de Narciso. Nam per Narcisum intelligo quemcumque hominem famosum. Per ipsum capi amore umbre sue intelligo illum qui nimis confidit in fama sua, que est sicut quedam umbra. Per ipsum esse conversum in florem intelligo quod fama huius mundi est sicut flos, quia sicut flos cito vanescit, ita fama huius mundi. Unde dictum est: +*Vanuit in flore fame candore repulso +que nimis illexit corporis umbra fugax.* + +Septima transmutatio est de illis que se necuerunt cum Aceste. Nam per Bacchum, quem ceperunt in Chia insula, intelligo vinum quod emerunt, ut traducerent ultra mare ad vendendum. Per Naxon ad quam volebat ire Bacchus intelligo insulam in qua est optimum vinum. Per Delon intelligo insulam que etiam abundabat vino. Per puppem non moveri et per vela transmutari in herbas intelligo quod illi biberunt totum vinum quod debebant vendere, quapropter ipsi ebrii erant. Unde videbatur eis quod totus mundus esset herba. Per ipsos mutatos in pisces intelligo quod ipsi ita ebrii erant quod ceciderunt in mare et se necuerunt. Unde dictum est: +*Egregio Baccho iuvenes quem puppe ferebant +in furias acti se necuere freto.* + +Octava transmutatio est de Aceste, qui ductus fuit ad Pentheum. Nam per Pentheum intelligo hominem bonum et discretum, qui nolebat quod Bacchus veniret Thebas, idest quod volebat corrigere eos de potu. Sed per Acestem intelligo quemlibet dissolutum. Nam Acestes idest dissolutus. Per ipsum carcerari et catenari est intelligendum quod ipse est ebrius. Per ipsum dissolvi a cathenis intelligo quando furia vini recessit. Unde dictum est: +*Est homo morosus Pentheus seu religiosus +qui docet et redocet Bacchus ut ipse nocet.* + +Nona transmutatio est de Pentheo interfecto. Nam per Pentheum intelligo hominem morosum qui, dum castigaret illos ab ebrietate, mortuus est et interfectus. Nam sua mater et matertera, dum essent bene ebrie, furia vini mote, interfecerunt Pentheum, eo quod ipsas corrigebat. Unde dictum est: +*Penthea morosum damnantem vina peremit +rapta parens furiis ebria turba domus.* Prima transmutatio quarti libri est de domina Dirce que conversa est in piscem. Per Dircem intelligo personam superbam in hoc mundo. Per ipsam converti in piscem intelligo quod superba persona huius mundi non potest durare, immo submergitur ut piscis in aqua. -Secunda trasmutatio est de domina Semiramis conversa in columbam. Per Semiramin intelligo personam humilem in hoc mundo. Per ipsam converti in columbam dolore matris converse in piscem intelligo humilem dolentem de superbia alterius proximi sui. Et sic talis elevatur super alios quemadmodum columba, nam. +Secunda trasmutatio est de domina Semiramis conversa in columbam. Per Semiramin intelligo personam humilem in hoc mundo. Per ipsam converti in columbam dolore matris converse in piscem intelligo humilem dolentem de superbia alterius proximi sui. Et sic talis elevatur super alios quemadmodum columba, nam *Qui se exaltat humiliabitur et qui se humiliat exaltabitur*. Unde dictum est simul de hiis duabus sic: +*Mergitur ut piscis confusa superbia mundi +ast humiles nati desuper alta volant.* -Tertia transmutatio est de Almone convertente alios in pisces, donec ipsa conversa fuit. Nam ista fuit quedam meretrix, que stabat in uno portu et homines alliciebat ad se et denudabat eos bonis suis. Quemadmodum pisces nudi sunt. Sed venit unus qui mutavit eam in piscem, quia denudavit eam. +Tertia transmutatio est de Almone convertente alios in pisces, donec ipsa conversa fuit. Nam ista fuit quedam meretrix, que stabat in uno portu et homines alliciebat ad se et denudabat eos bonis suis. Quemadmodum pisces nudi sunt. Sed venit unus qui mutavit eam in piscem, quia denudavit eam. Unde et cetera: +*Allicit ut pisces meretrix et nudat amantes +dum tamen ex ipsis unus inhamat eam.* -Quarta transmutatio est de moris que transmutata sunt in colore. Nam verum est quod morus prius producit mora alba, deinde cum sunt matura efficiuntur nigra. Tamen potest haberi hoc morale, quia per hoc possumus notare quod in amore qui est dulcis in principio et albus aliquando latet mors, quia ad ipsum sepe consequitur mors sicut consecutum fuit in istis duobus. +Quarta transmutatio est de moris que transmutata sunt in colore. Nam verum est quod morus prius producit mora alba, deinde cum sunt matura efficiuntur nigra. Tamen potest haberi hoc morale, quia per hoc possumus notare quod in amore qui est dulcis in principio et albus aliquando latet mors, quia ad ipsum sepe consequitur mors sicut consecutum fuit in istis duobus. Unde dictum est: +*Alba prius morus nigredine mora colorans +signat quod dulci mors in amore latet. +Tincta suos fetus de sanguine mortis amantum, +principio candet fine nigrescit arbor.* -Quinta transmutatio est de Marte et Venere, qui ad invicem coibant clam. Nam per Martem et Venerem intelligo homines virtuosos, qui tamen aliquando decipiuntur per luxuriam, quia in hac pugna rara est victoria. Tamen clam faciebant sicut sapientes. Per solem intelligo mentem et rationem hominis, que manifestavit eos Vulcano. Nam per Vulcanum intelligo deum vel personam loco dei, cui fit confessio peccatorum. Nam Vulcanus idest volens candorem. +Quinta transmutatio est de Marte et Venere, qui ad invicem coibant clam. Nam per Martem et Venerem intelligo homines virtuosos, qui tamen aliquando decipiuntur per luxuriam, quia in hac pugna rara est victoria. Tamen clam faciebant sicut sapientes. Per solem intelligo mentem et rationem hominis, que manifestavit eos Vulcano. Nam per Vulcanum intelligo deum vel personam loco dei, cui fit confessio peccatorum. Nam Vulcanus idest volens candorem. Unde dictum est: +*Iudicio veri corrupta libidine virtus +dum patet, illicito prensa furore rubet.* -Sexta transmutatio est de Leuchotoe. Nam per Leucothoem intelligo personam castitati deditam. Per solem intelligo spiritum divinum, qui illuminat mentes hominum bonorum. Per ipsam esse sepultam et mortuam a patre intelligo quod aliquando caste persone detrahuntur a proposito. Sed per solem mutantem ipsam in thus intelligo odorem castitatis et virginitatis magnum, quemadmodum in thure. +Sexta transmutatio est de Leuchotoe. Nam per Leucothoem intelligo personam castitati deditam. Per solem intelligo spiritum divinum, qui illuminat mentes hominum bonorum. Per ipsam esse sepultam et mortuam a patre intelligo quod aliquando caste persone detrahuntur a proposito. Sed per solem mutantem ipsam in thus intelligo odorem castitatis et virginitatis magnum, quemadmodum in thure. Unde dictum est: +*Thurea virga bonum mundo spiravit odorem +candida Leucotoe lucis amata deo.* -Septima transmutatio est de Clicie. Nam per Cliciem invidentem sorori intelligo hominem libidinosum et stultum, qui invidet sapientiori se. Si quam sapientiam habet in se statim amittit illam et hoc intelligo per hoc quod sol, qui est ipsa sapientia, de cetero noluit plus ire ad eam. Sed per ipsam inspicere solem intelligo talem velle, postmodum imbui sapientia, quam prius habebat, sed non potest. Ideo amissa ea evanescit sicut flos et hoc est quod dicit ipsam mutatam in florem. +Septima transmutatio est de Clicie. Nam per Cliciem invidentem sorori intelligo hominem libidinosum et stultum, qui invidet sapientiori se. Si quam sapientiam habet in se statim amittit illam et hoc intelligo per hoc quod sol, qui est ipsa sapientia, de cetero noluit plus ire ad eam. Sed per ipsam inspicere solem intelligo talem velle, postmodum imbui sapientia, quam prius habebat, sed non potest. Ideo amissa ea evanescit sicut flos et hoc est quod dicit ipsam mutatam in florem. Unde dictum est: +*Perturbans Clicie plus se sapientis honorem +perspicit amissum flore nigrante iubar.* -Octava transmutatio est de Daphnide pastore. Nam fuit verum quod ille pastor habebat quandam pelicem, qua spreta, cepit aliam. Quapropter illa timens, ne etiam eam sperneret, mactavit eum saxo et ideo dicitur fabula quod convertit eum in saxum. Unde hoc morale potest haberi, quia nemo debet confidere in meretricibus. +Octava transmutatio est de Daphnide pastore. Nam fuit verum quod ille pastor habebat quandam pelicem, qua spreta, cepit aliam. Quapropter illa timens, ne etiam eam sperneret, mactavit eum saxo et ideo dicitur fabula quod convertit eum in saxum. Unde hoc morale potest haberi, quia nemo debet confidere in meretricibus. Unde dictum est: +*Contulit in saxum que saxis obruit illum +cui placuit primum, pelice spreta dolens.* -Nona transmutatio est de Sythone, qui aliter erat masculini sexus aliter feminini. Per quem debet intelligi quilibet deturpatus illo pessimo peccato sodomie, quia tales dicuntur nunc esse generis masculini, cum supponunt, aliter dicuntur generis feminini, cum faciunt se supponi. +Nona transmutatio est de Sythone, qui aliter erat masculini sexus aliter feminini. Per quem debet intelligi quilibet deturpatus illo pessimo peccato sodomie, quia tales dicuntur nunc esse generis masculini, cum supponunt, aliter dicuntur generis feminini, cum faciunt se supponi. Unde dictum est: +*Qui modo femineos mores quandoque viriles +egerit, ambiguum fertur habere genus.* -Decima transmutatio est de Celmo converso in adamantem. Per Celmum intelligo hominem qui in iuventute est bonus et catholicus, sed in senectute efficitur malus vel deviat a fide, quia non credit deum sicut prius. Et talis dicitur mutari in adamantem propter duritiam suam. +Decima transmutatio est de Celmo converso in adamantem. Per Celmum intelligo hominem qui in iuventute est bonus et catholicus, sed in senectute efficitur malus vel deviat a fide, quia non credit deum sicut prius. Et talis dicitur mutari in adamantem propter duritiam suam. Unde dictum est: +*Durior est adamante senex incredulus illi +quem pubescentem credidit esse deum.* Undecima transmutatio est de Curetibus natis ex imbre, quod debet sic intelligi. Nam Curetes sunt quidam populi in longiquis partibus, qui semel fuerunt ita obsessi fame propter tempestates quod oportuit eos uti fungis, qui nascuntur in instanti ex aliquo imbre humectante terram. Et ideo dicuntur nati ex imbre quia pasti sunt ex fungis qui nascuntur ex imbre. -Duodecima transmutatio est de Croco et Milace conversis in flores, quod debet sic intelligi. Nam per Croconem et Milacem intelligo quemlibet iuvenem sicut ipsi erant. Per ipsos converti in flores intelligo quod iuventus in homine est sicut flos, quia sicut flos parum durat et cito evanescit, ita a simili iuventus hominis parum durat et cito preteriit. +Duodecima transmutatio est de Croco et Milace conversis in flores, quod debet sic intelligi. Nam per Croconem et Milacem intelligo quemlibet iuvenem sicut ipsi erant. Per ipsos converti in flores intelligo quod iuventus in homine est sicut flos, quia sicut flos parum durat et cito evanescit, ita a simili iuventus hominis parum durat et cito preteriit. Unde dictum est sic de hiis duabus similiter: +*Sunt ex imbre sati fungis pro pane cibati. +Florentes pueri cras hodie velut heri.* -Tertia decima transmutatio est de Hermafrodito, quod naturaliter potest sic intelligi. Nam Salmacis est quedam cellula in matrice in qua, si mulier recipiat sperma hominis, nascitur hermafroditus, idest homo habens utrumque sexum. Vel potest aliter intelligi ad mores retrahendo, ita quod per Salmacem intelligamus voluptatem que, dum unitur sermoni idest dum homo habet hoc in cogitatione et verbis, fit libidinosus, quod importatur per Hermafroditum. Et dum ita est vellet quod omnes alii ita facerent. - -Quarta decima transmutatio est de Mineidibus in vespertiliones, quod debet sic intelligi. Nam ipse erant bone potatrices. Unde per telam et stamina et fila mutata in vites intelligo quod vendebant illud quod filabant, ut possent bibere. Sic quod, tandem ebriate, videbatur sibi quod domus esset plena timpanis et feris, sicut sepe contingit ebriis. Unde tandem, consumptis omnibus bonis, recesserunt de nocte propter verecundiam et hoc habet fabula, quia mutate sunt in vespertiliones. +Tertia decima transmutatio est de Hermafrodito, quod naturaliter potest sic intelligi. Nam Salmacis est quedam cellula in matrice in qua, si mulier recipiat sperma hominis, nascitur hermafroditus, idest homo habens utrumque sexum. Unde dictum est: +*Cellula matricis que concipit hermafroditum +Salmacis est medio cum sit usa Venus.* +Vel potest aliter intelligi ad mores retrahendo, ita quod per Salmacem intelligamus voluptatem que, dum unitur sermoni idest dum homo habet hoc in cogitatione et verbis, fit libidinosus, quod importatur per Hermafroditum. Et dum ita est vellet quod omnes alii ita facerent. Unde dictum est: +*Sermo voluptati coniungitur Hermafroditus +nascitur excurrens plurima sermo vagus. +Luxuria tandem capitur concretus, at illi +pareat ut enervet Salmacis illa vaga.* -Quinta decima transmutatio est de Ticio. Per Ticium volentem concubere cum Latona intelligo hominem deditum ad vaticinandum futura, qui semper desiderio sciendi futura in hoc exardet. Quapropter vultur, que est avis vaticinio dedicata, dicitur corrodere precordia sua, quia tota dicit super hoc cogitat. - -Sexta decima transmutatio est de Tantalo, quod debet sic intelligi. Nam Tantalus representat quemlibet avarum et fuit bene verum quod interfecit filium suum propter avaritiam. Quapropter dicitur permanere in inferno, sic quod poma et aqua fugiant ipsum et sic est intelligendum debet quod fiet de quocumque avaro. +Quarta decima transmutatio est de Mineidibus in vespertiliones, quod debet sic intelligi. Nam ipse erant bone potatrices. Unde per telam et stamina et fila mutata in vites intelligo quod vendebant illud quod filabant, ut possent bibere. Sic quod, tandem ebriate, videbatur sibi quod domus esset plena timpanis et feris, sicut sepe contingit ebriis. Unde tandem, consumptis omnibus bonis, recesserunt de nocte propter verecundiam et hoc habet fabula, quia mutate sunt in vespertiliones. Unde dictum est: +*Dum consumpsissent Mineides omnia vino +stamina, de patria nocte volasse ferunt.* -Decima septima transmutatio est de Sisipho. Nam verum est quod Sisiphus fuit quidam hospes qui omnes suos hospites mactabat vel irruebat saxa in eos. Quapropter dicitur habere illam penam, scilicet quod voluit saxa per montem et ita intelligendum est quod fiet de quocumque simili. +Quinta decima transmutatio est de Ticio. Per Ticium volentem concubere cum Latona intelligo hominem deditum ad vaticinandum futura, qui semper desiderio sciendi futura in hoc exardet. Quapropter vultur, que est avis vaticinio dedicata, dicitur corrodere precordia sua, quia tota dicit super hoc cogitat. Unde dictum est: +*Qui trahit in pastus Ticii precordia vultur +cura futurorum semper inhausta fuit.* -Decima octava transmutatio est de Yxione. Nam Yxion fuit quidam rex qui, dum vellet facere exercitum supra regnum alterius, accepit centum armatos ad equum et ivit illuc in modum nubis idest velociter. Quemadmodum et pro tanto dicitur quod iacuit cum nube, et genuit centauros idest centum armatos, vel genitos ex aura. Sed per Iunonem, que est regina celi, cum qua Yxion voluit concubere, intelligo alium regem a quo Yxion petebat auxilium. Dedit ergo Iuno ei nubem idest centum armatos, et noluit dare se ipsam sicut apparet in fabula quod Iuno noluit consentire. Unde dictum est quod est super rota per quam intelligo fortunam, in qua este confidebat, que ducit homines ad modum rote. +Sexta decima transmutatio est de Tantalo, quod debet sic intelligi. Nam Tantalus representat quemlibet avarum et fuit bene verum quod interfecit filium suum propter avaritiam. Quapropter dicitur permanere in inferno, sic quod poma et aqua fugiant ipsum et sic est intelligendum debet quod fiet de quocumque avaro. Unde dictum est: +*Tantale, quod linphas et quod tibi poma releges? +Inter divitias dives avarus eget.* -Decima nona transmutatio est de Belidibus. Nam per illas Belides intelligo quemcumque luxuriosum. Per hoc quod posite sunt in inferno, ut auriant aquam et numquam deveniant ad finem, intelligo quod luxuria numquam habet finem, quia quanto plus homo operatur in luxuria, tanto plus vellet adhuc operari. +Decima septima transmutatio est de Sisipho. Nam verum est quod Sisiphus fuit quidam hospes qui omnes suos hospites mactabat vel irruebat saxa in eos. Quapropter dicitur habere illam penam, scilicet quod voluit saxa per montem et ita intelligendum est quod fiet de quocumque simili. Unde dictum est: +*Sisiphus ille latro qui multos fraude necabat +obrutus in baratro saxa ferendo labat.* -Vigesima transmutatio est de Athamante et Inone. Nam verum fuit quod Athamas et Ino reges Thebarum, dum colerent Bacchum, inebriati sunt. Quapropter Iuno idest voluntas dei et actio voluit eos punire, unde Athamas existens ebrius occidit unum ex filiis, Ino dum esset ebria necuit se cum alio. Sed quod sint mutati in deos intelligi quod fama fuit et est et erit de eis, eo quod existentes in tam magno honore se necuerunt. Et quia fama immortalis est sicut deus ideo dicuntur conversi in deos. +Decima octava transmutatio est de Yxione. Nam Yxion fuit quidam rex qui, dum vellet facere exercitum supra regnum alterius, accepit centum armatos ad equum et ivit illuc in modum nubis idest velociter. Quemadmodum et pro tanto dicitur quod iacuit cum nube, et genuit centauros idest centum armatos, vel genitos ex aura. Sed per Iunonem, que est regina celi, cum qua Yxion voluit concubere, intelligo alium regem a quo Yxion petebat auxilium. Dedit ergo Iuno ei nubem idest centum armatos, et noluit dare se ipsam sicut apparet in fabula quod Iuno noluit consentire. Unde dictum est quod est super rota per quam intelligo fortunam, in qua este confidebat, que ducit homines ad modum rote. Ideo dictum est: +*Qui regale forum per nubem cepit equorum +Yxion mota vergit ad ima rota.* -Vigesima prima transmutatio est de comitibus ipsius Ino, quarum quedam mutate sunt in saxa, quedam in volucres. Quod debet sic intelligi, quod alique illarum dum essent bene ebrie precipitabant se de saxis alique dum consumpsissent omnia recedebant, et sic convertebantur in aves. +Decima nona transmutatio est de Belidibus. Nam per illas Belides intelligo quemcumque luxuriosum. Per hoc quod posite sunt in inferno, ut auriant aquam et numquam deveniant ad finem, intelligo quod luxuria numquam habet finem, quia quanto plus homo operatur in luxuria, tanto plus vellet adhuc operari. Unde dictum est: +*Non explentur aquis rimosis Belide vasis. +Sic dum se reparet fine libido caret.* -Vigesima secunda transmutatio est de Cadmo et uxore, qui conversi sunt in serpentes, quod debet sic intelligi. Nam Cadmus et uxor fuerunt quodam tempore in magno statu in Thebis, unde intendebant magnis operibus. Sed tandem devenerunt ad hoc, dum essent senes, quod non curabant de regimine, sed solum de terrestribus. Quapropter dicitur quod conversi in serpentes, qui sunt animalia terrestria valde, eo quod serpunt per terram. +Vigesima transmutatio est de Athamante et Inone. Nam verum fuit quod Athamas et Ino reges Thebarum, dum colerent Bacchum, inebriati sunt. Quapropter Iuno idest voluntas dei et actio voluit eos punire, unde Athamas existens ebrius occidit unum ex filiis, Ino dum esset ebria necuit se cum alio. Sed quod sint mutati in deos intelligi quod fama fuit et est et erit de eis, eo quod existentes in tam magno honore se necuerunt. Et quia fama immortalis est sicut deus ideo dicuntur conversi in deos. Unde dictum est: +*Spernebant superos Athamas Inoque. Furores +misit eis stigios actio digna dei. +Ebrius occidit genitum; perterrita mater +ebria cum reliquo est precipitata mari. +Sed regale decus vulgi mirata libido +in mare demersos fert maris esse deos.* -Vigesima tertia transmutatio est de Iove converso in aurum pluvium, quod debet sic intelligi. Nam Iupiter fuit rex Crete, qui audivit quod rex Acrisius habebat Danem filiam pulcerrimam et clauserat eam in turri. Quapropter Iupiter tantum fecit cum custodibus dando sibi aurum et etiam puelle quod habuit eam. Quapropter dicitur in aurum conversus. Ex quo potest haberi quod nulla femina est que non decipiatur per aurum. +Vigesima prima transmutatio est de comitibus ipsius Ino, quarum quedam mutate sunt in saxa, quedam in volucres. Quod debet sic intelligi, quod alique illarum dum essent bene ebrie precipitabant se de saxis alique dum consumpsissent omnia recedebant, et sic convertebantur in aves. Unde dictum est: +*Saxa fuisse ferunt que monstro diriguerunt, +fugerunt comites que referuntur aves.* -Vigesima quarta est de guttis Gorgonis. Nam gorgon quasi georgon a geos quod est terra. Interpretatur opus terre Per guttas cadentes intelligo proventus qui habentur ex terra. Sed per serpentes natos ex guttis intelligo aviditates que inferuntur homini ex proventibus terre, quia plura cupit habere. +Vigesima secunda transmutatio est de Cadmo et uxore, qui conversi sunt in serpentes, quod debet sic intelligi. Nam Cadmus et uxor fuerunt quodam tempore in magno statu in Thebis, unde intendebant magnis operibus. Sed tandem devenerunt ad hoc, dum essent senes, quod non curabant de regimine, sed solum de terrestribus. Quapropter dicitur quod conversi in serpentes, qui sunt animalia terrestria valde, eo quod serpunt per terram. Unde dictum est: +*Cadmus et Hermione dum non sublimia querunt +serpentes in humum pectora prona ferunt.* -Vigesima quinta transmutatio de Athlante converso in montem. Nam quidam dicunt esse istoriam talem, quia Athlas fuit quidam rex magnus ad quem ivit Perseus ut obsideret eum. Et obsedit eum in monte et eum depulit sive intefecit. Quapropter dicitur convertisse eum in montem. Sed moraliter sic debet intelligi. Nam Athlas fuit quidam magnus astrologus, quapropter dicitur substinuisse celum, eo quod per scientiam suam considerabat motum siderum. Unde dicitur quod Hercules semel substinuit pro eo, quod potest intelligi quia forte substinuit unam questionem sub eo. Et iterum aptabat sidera, quia forte movebat errores qui erant in se de illa scientia per reprehensionem Herculis. Et dicitur quod habebat ortum idest studium, quia regebat scolas. Et habebat poma aurea in ipso idest pretiosissima dogmata, et erat serpens in custodia, per quem serpentem intelligo suum ingenium, quod erat custos dogmatum. Et habebat mille greges per hoc intelligo discipulos. Et habebat septem filias que Pleiades appellantur, que converse sunt in signum celeste, per hoc intelligo septem artes liberales, que immortales sunt sicut sidera. Sed venit adhuc Perseus idest homo virtuosus per se et simpliciter cum capite Gorgonis. Nam Gorgon idest terror a terra, quia dictum quod est opus terre. Et disputavit cum eo et subcubuit ei, quapropter cessit de illis partibus ipsi Perseo. Sed quod sit mutatus in montem debet intelligi quod ille mons semper denominatus fuit ab eo. +Vigesima tertia transmutatio est de Iove converso in aurum pluvium, quod debet sic intelligi. Nam Iupiter fuit rex Crete, qui audivit quod rex Acrisius habebat Danem filiam pulcerrimam et clauserat eam in turri. Quapropter Iupiter tantum fecit cum custodibus dando sibi aurum et etiam puelle quod habuit eam. Quapropter dicitur in aurum conversus. Ex quo potest haberi quod nulla femina est que non decipiatur per aurum. Nam dicitur moraliter: *Si dederis dona femina nulla bona*. Quapropter ita dictum est metrice: +*Iupiter ut Danem, sic tu quamcumque requires. +Aurea si plueris munera, victor eris.* -Vigesima sexta transmutatio est de gramine mutato in lapidem, quod debet sic intelligi. Nam Gorgon idest opus terre. Sed quia ea que proveniunt ex terra, ut puta divitie, aggravant animam, ita gramina terre super que posita est Gorgon fiunt lapides, non ergo aliud dicere est nisi quod per gramina mutata in lapides intelligimus gravedinem proventuum terre in anima. - -Vigesima septima transmutatio est de multiplicatione illorum corallium, quod debet intelligi. Nam per multiplicationem corallium intelligo multiplicationem vitiorum, que si tegantur, multiplicantur sicut multiplicati sunt corallii tecti in mari. Sed si manifestantur, evanescunt et non ulterius procedunt, sicut nec corallia extra mare. Potest insuper haberi alia allegoria. Nam per corallium intelligo quodcumque vitium, unde sicut corallium si sit in aere fit lapis, si sit in aqua fit vimen, ita vitium si sit coram sapiente fit lapis. Sed absconditum fit vimen. +Vigesima quarta est de guttis Gorgonis. Nam gorgon quasi georgon a geos quod est terra. Interpretatur opus terre Per guttas cadentes intelligo proventus qui habentur ex terra. Sed per serpentes natos ex guttis intelligo aviditates que inferuntur homini ex proventibus terre, quia plura cupit habere. Unde dictum est: +*Gorgon opus terre. Gutte proventus habentur. +Serpentes avidi qui generantur eis.* -Vigesima octava transmutatio est de illis sororibus. Nam per sorores illas intelligimus tres terrores qui inferuntur animis nostris. Una est Stenio idest debilitas, alia est Euriale idest fluctuans. Inter has est unus oculus discurrens, quia, posita fluctuatione, causatur debilitatio. Sed hunc oculum capit Perseus idest homo virtuosus. Sed tertia est Medusa que saxificat. Homo igitur virtuosus vult hanc occidere et accipit scutum sapientie et gladium virtutis scilicet eloquium et eam superat. Qua superata, nascitur equus alatus idest fama que volitat per mundum, qui edificat fontem dedicatum poetis, eo quod poete semper sunt in acquirendo famam. Sed de interfectione bellue intelligo quod Perseus habetur pro virtuoso in quo sunt penne angelice. Per belluam intellige diabolum, et quodlibet vicium progrediens ex eo. +Vigesima quinta transmutatio de Athlante converso in montem. Nam quidam dicunt esse istoriam talem, quia Athlas fuit quidam rex magnus ad quem ivit Perseus ut obsideret eum. Et obsedit eum in monte et eum depulit sive intefecit. Quapropter dicitur convertisse eum in montem. Sed moraliter sic debet intelligi. Nam Athlas fuit quidam magnus astrologus, quapropter dicitur substinuisse celum, eo quod per scientiam suam considerabat motum siderum. Unde dicitur quod Hercules semel substinuit pro eo, quod potest intelligi quia forte substinuit unam questionem sub eo. Et iterum aptabat sidera, quia forte movebat errores qui erant in se de illa scientia per reprehensionem Herculis. Et dicitur quod habebat ortum idest studium, quia regebat scolas. Et habebat poma aurea in ipso idest pretiosissima dogmata, et erat serpens in custodia, per quem serpentem intelligo suum ingenium, quod erat custos dogmatum. Et habebat mille greges per hoc intelligo discipulos. Et habebat septem filias que Pleiades appellantur, que converse sunt in signum celeste, per hoc intelligo septem artes liberales, que immortales sunt sicut sidera. Sed venit adhuc Perseus idest homo virtuosus per se et simpliciter cum capite Gorgonis. Nam Gorgon idest terror a terra, quia dictum quod est opus terre. Et disputavit cum eo et subcubuit ei, quapropter cessit de illis partibus ipsi Perseo. Sed quod sit mutatus in montem debet intelligi quod ille mons semper denominatus fuit ab eo. Unde dictum est: +*Gessit Athlas celum, nam de celestibus egit. +Ortum gimnasium, dogmata poma putes. +Pervigil est serpens animus speculator operti. +Discipulos gregibus equiparare potes. +Illius genitas septenas arbitror artes. +In qua regnabat parte magister erat. +Perseo virtus signatur Gorgone terror +territus huic cessit montificatus Athlas. +Athlas astrologus Perseo philosophanti +subcubuit. Victi nomina collis habet.* -Prima allegoria quinti libri est de Perseo iterum. Nam per Casiopem intelligo superbiam. Per Andromaden religatam intelligo mentem rationalem, que propter superbiam removetur a deo et datur devoranda diabolo. Sed per Perseum intelligo virtutem, que accipit mentem rationalem in suam uxorem et liberat eam a diabolo cum pulcris verbis. Sed per Phineum intelligo superbiam, que est caput aliorum vitiorum, que insurrexit contra virtutem cum omnibus aliis vitiis. Sed Perseus omnia interemit et saxificavit. +Vigesima sexta transmutatio est de gramine mutato in lapidem, quod debet sic intelligi. Nam Gorgon idest opus terre. Sed quia ea que proveniunt ex terra, ut puta divitie, aggravant animam, ita gramina terre super que posita est Gorgon fiunt lapides, non ergo aliud dicere est nisi quod per gramina mutata in lapides intelligimus gravedinem proventuum terre in anima. Unde dictum est: +*Ut telluris opes animas onerare putamus, +gramina sic lapides Gorgone tacta damus.* -Secunda transmutatio est de Protheo saxificato. Nam Protheus dicitur a procul et theos quod est deus, per quem intelligo quemlibet tyrannum. Per Perseum cum capite Gorgonis intelligo hominem virtuosum, qui cum suo eloquio et virtute saxificat malos idest quod confundit eos in tantum quod assimilantur saxis. Tertia transmutatio est de Polidecte saxificato, per quem intelligo hominem plenum peccatis variis et diversis. Sed per Perseum intelligo virtuosum, qui confundit omnia talia crimina ex suo eloquio et sapientia. +Vigesima septima transmutatio est de multiplicatione illorum corallium, quod debet intelligi. Nam per multiplicationem corallium intelligo multiplicationem vitiorum, que si tegantur, multiplicantur sicut multiplicati sunt corallii tecti in mari. Sed si manifestantur, evanescunt et non ulterius procedunt, sicut nec corallia extra mare. Unde dictum est: +*Graminis in motum, passim radicibus actis, +vimina corallii multiplicantur aquis. +Sic nisi depromas que serpunt cordibus imis +crimina criminibus multiplicare sinis.* +Potest insuper haberi alia allegoria. Nam per corallium intelligo quodcumque vitium, unde sicut corallium si sit in aere fit lapis, si sit in aqua fit vimen, ita vitium si sit coram sapiente fit lapis. Sed absconditum fit vimen. Unde dictum est: +*Aere corallium lapidescit, vimen in undis, +sic vitium coram fit sapiente lapis.* -Quarta transmutatio est de Pireneo, per quem intelligimus doctorem vilem, tamen conantem se exaltare vocando Musas ad se. Et cum ipse vocavit eas, ipse Muse non possunt manere cum eo, quia ignorat eas, ergo recedunt. Sed ille vult eas sequi et tunc precipitatur, quia tandem cognoscitur rudis. +Vigesima octava transmutatio est de illis sororibus. Nam per sorores illas intelligimus tres terrores qui inferuntur animis nostris. Una est Stenio idest debilitas, alia est Euriale idest fluctuans. Inter has est unus oculus discurrens, quia, posita fluctuatione, causatur debilitatio. Sed hunc oculum capit Perseus idest homo virtuosus. Sed tertia est Medusa que saxificat. Homo igitur virtuosus vult hanc occidere et accipit scutum sapientie et gladium virtutis scilicet eloquium et eam superat. Qua superata, nascitur equus alatus idest fama que volitat per mundum, qui edificat fontem dedicatum poetis, eo quod poete semper sunt in acquirendo famam. Unde dictum est: +*Sunt Forco genite Steno Eurialeque Medusa +terrores animis parturit orchus yans. +Terror inest animis conspecta Gorgone triplex +Steno debilitat fluctuat Euriale +has inter geminas unus discurrit ocellus +quem sibi virtutis involat apta manus. +Tertia saxificat mentes horrenda Medusa +nam se spectantes et memorare facit. +Hec voluit condam coram sapiente vagari +horruit anguicomum saxificumque caput. +Ista duas superat magno terrore sorores +hanc animi virtus exuperare petit. +Reddit eum tutum cui dat sapientia scutum +porrigit eloquium quo feriat gladium. +Nascitur ex monstris devictis fama volucris +que vehit ad celos more volantis equi. +Cuius ab incursu Parnasius emicat amnis +nam vates fame scribere pulsat amor.* +Sed de interfectione bellue intelligo quod Perseus habetur pro virtuoso in quo sunt penne angelice. Per belluam intellige diabolum, et quodlibet vicium progrediens ex eo. Unde dictum est: +*Angelicis pennis virtus humana levata +et maris et terre monstra maligna domat.* -Quinta transmutatio est de Tipheo, qui depulit deos in Egyptum. Per Tipheum intelligo homines huius mundi, qui ita dediti sunt terrenis quod dicunt deum non esse, sicut dicit psalmus. Sed quod depulerit in Egyptum intelligo quod Egyptii fuerunt primi qui coluerunt deos in ydolis suis, ideo dicuntur dei ibi latuisse lagis quam alibi. +Prima allegoria quinti libri est de Perseo iterum. Nam per Casiopem intelligo superbiam. Per Andromaden religatam intelligo mentem rationalem, que propter superbiam removetur a deo et datur devoranda diabolo. Sed per Perseum intelligo virtutem, que accipit mentem rationalem in suam uxorem et liberat eam a diabolo cum pulcris verbis. Sed per Phineum intelligo superbiam, que est caput aliorum vitiorum, que insurrexit contra virtutem cum omnibus aliis vitiis. Sed Perseus omnia interemit et saxificavit. Unde dictum est: +*Mens rationalis elate crimine carnis +rapta deo monstris dilaceranda datur. +Ac sibi nubentem evigilat illam +demone confecto faminis ense sacri +tempore sed leto virtutem frangere mentis +crimina consurgunt principe ducta suo. +Hec secat eloquio virtus protecta sophya +sed domat omne malum cognita causa mali.* -Sexta transmutatio est de Iove converso in arietem. Nam dicitur latuisse in ariete eo quod aries est dux gregis et quia apparuit filio scilicet Dionisio in forma arietis. Nam verum est de illo Dionisio quod apparuit sibi aries et quod fecit ideo fieri templum, quia cogitavit esse deum qui appareret sibi. +Secunda transmutatio est de Protheo saxificato. Nam Protheus dicitur a procul et theos quod est deus, per quem intelligo quemlibet tyrannum. Per Perseum cum capite Gorgonis intelligo hominem virtuosum, qui cum suo eloquio et virtute saxificat malos idest quod confundit eos in tantum quod assimilantur saxis. Unde dictum est: +*Quemlibet exterret virtus inspecta tyrannum, +Protheus namque procul dicitur esse theos.* -Septima transmutatio est de Apolline, qui latuit in corvo, hoc pro tanto quia Apollo deus est vaticinii et quia corvus est quedam avis apta ad vaticinium. Ideo dicitur quod Apollo latuit in corvo. +Tertia transmutatio est de Polidecte saxificato, per quem intelligo hominem plenum peccatis variis et diversis. Sed per Perseum intelligo virtuosum, qui confundit omnia talia crimina ex suo eloquio et sapientia. Unde dictum est: +*Crimina designat Polidectus plura tenentem +que virtute probi saxificata silent.* -Octava transmutatio est de Baccho qui dicitur latuisse in yrco, hoc pro tanto quia Bacchus elegit sibi yrcum ut ex ipso sibi fieret sacrificium, eo quod yrcus est multum animal nocivum vitibus. Nam semper vadit corrodendo vites. Et ideo voluit quod de suo inimico fieret sibi sacrificium. Ideo in capro dicitur latuisse. +Quarta transmutatio est de Pireneo, per quem intelligimus doctorem vilem, tamen conantem se exaltare vocando Musas ad se. Et cum ipse vocavit eas, ipse Muse non possunt manere cum eo, quia ignorat eas, ergo recedunt. Sed ille vult eas sequi et tunc precipitatur, quia tandem cognoscitur rudis. Unde dictum est: +*Doctor sepe novus Musas arcere laborans, +dogmate perverso decidit arte rudis.* + +Quinta transmutatio est de Tipheo, qui depulit deos in Egyptum. Per Tipheum intelligo homines huius mundi, qui ita dediti sunt terrenis quod dicunt deum non esse, sicut dicit psalmus: *Dixit insipiens in corde suo non est deus*. Sed quod depulerit in Egyptum intelligo quod Egyptii fuerunt primi qui coluerunt deos in ydolis suis, ideo dicuntur dei ibi latuisse lagis quam alibi. Unde dictum est: +*Exclusere deos populi terrena sequentes +prima sed Egyptus ydola fecit eis.* + +Sexta transmutatio est de Iove converso in arietem. Nam dicitur latuisse in ariete eo quod aries est dux gregis et quia apparuit filio scilicet Dionisio in forma arietis. Nam verum est de illo Dionisio quod apparuit sibi aries et quod fecit ideo fieri templum, quia cogitavit esse deum qui appareret sibi. Unde dictum est: +*Visa Dionisio linphas monstrantis ymago +est data vervecis assimilare Iovem.* + +Septima transmutatio est de Apolline, qui latuit in corvo, hoc pro tanto quia Apollo deus est vaticinii et quia corvus est quedam avis apta ad vaticinium. Ideo dicitur quod Apollo latuit in corvo. Unde dictum est: +*Pingitur in specie corvi divinus Apollo +ista quod auguriis aptior extat avis.* + +Octava transmutatio est de Baccho qui dicitur latuisse in yrco, hoc pro tanto quia Bacchus elegit sibi yrcum ut ex ipso sibi fieret sacrificium, eo quod yrcus est multum animal nocivum vitibus. Nam semper vadit corrodendo vites. Et ideo voluit quod de suo inimico fieret sibi sacrificium. Ideo in capro dicitur latuisse. Unde dictum est: +*Pingitur ore capri Bacchus nam vitibus hostis +mactatur Baccho victima grata caper.* Nona transmutatio est de luna que latuit in cerva. Hoc dicitur pro tanto quia luna est velocior planeta omni alio. Et quia cerca est animal velocius ceteris ideo depingitur ut cerva. -Decima transmutatio est de Iunone que dicitur latuisse in iuvenca, hoc pro tanto per Iunonem aerem intelligo qui est fecundus, eo quod productivus est omnium rerum. Et quia iuvenca dicitur fecundum animal inter cetera, ideo dicitur latuisse in iuvenca. Et non, ut dicunt quidam, propter Io que, dum conversa est in vacam, data est Iunoni, eo quod illam vacam habebat odio sibi. +Decima transmutatio est de Iunone que dicitur latuisse in iuvenca, hoc pro tanto per Iunonem aerem intelligo qui est fecundus, eo quod productivus est omnium rerum. Et quia iuvenca dicitur fecundum animal inter cetera, ideo dicitur latuisse in iuvenca. Et non, ut dicunt quidam, propter Io que, dum conversa est in vacam, data est Iunoni, eo quod illam vacam habebat odio sibi. Unde dictum est de his duobus: +*Et Lunam celerem pre cunctis cerva figurat. +Aera fecumdum Iuno iuvenca notat.* -Undecima transmutatio est de Venere que latuit in pisce, hoc pro tanto quia piscis multum abundat fetibus. Nam unus piscis facit mille ova, simul postea dicitur quod masculus spermatizat supra ea et generantur infiniti pisces. Et quia Venere est illud per quod generantur fetus ideo dicitur latere in pisce, vel quia dicitur nata mari ideo dicitur latere in pisce. Sed in mari dicitur nata pro tanto quia Venus nullum aliud est quam quidam humor salsus. Et quia mare salsum est, ideo in mari dicitur esse nata, vel quia Venus est quedam spuma, que nichil aliud est quam sanguis exagitatus. Et quia etiam in mari exagitatione aquarum causatur spuma ideo in mari dicitur esse nata. +Undecima transmutatio est de Venere que latuit in pisce, hoc pro tanto quia piscis multum abundat fetibus. Nam unus piscis facit mille ova, simul postea dicitur quod masculus spermatizat supra ea et generantur infiniti pisces. Et quia Venere est illud per quod generantur fetus ideo dicitur latere in pisce, vel quia dicitur nata mari ideo dicitur latere in pisce. Sed in mari dicitur nata pro tanto quia Venus nullum aliud est quam quidam humor salsus. Et quia mare salsum est, ideo in mari dicitur esse nata, vel quia Venus est quedam spuma, que nichil aliud est quam sanguis exagitatus. Et quia etiam in mari exagitatione aquarum causatur spuma ideo in mari dicitur esse nata. Unde dictum est: +*Pisce Venus gaudet, nam fetibus omnia replet +corpora dum luxu cuncta natare facit.* -Duodecima transmutatio est de Mercurio, qui latuit in ciconia, pro tanto quia Mercurius dicitur verbum dei vel eloquium, ex quo eloquio fiunt concordie et paces ubi erat guerra. Et quia ciconia est avis humilis et paci dedicata, quod patet quia semper alludit pacem nido suo, ideo pingitur Mercurius in ciconia et non in alia ave. +Duodecima transmutatio est de Mercurio, qui latuit in ciconia, pro tanto quia Mercurius dicitur verbum dei vel eloquium, ex quo eloquio fiunt concordie et paces ubi erat guerra. Et quia ciconia est avis humilis et paci dedicata, quod patet quia semper alludit pacem nido suo, ideo pingitur Mercurius in ciconia et non in alia ave. Unde dictum est: +*Ibide signatur concordia Mercurialis +que plaudit nido pacis amica suo.* -Tertia decima transmutatio est de Tipheo fulminato. Nam fuit verum quod Tipheus fuit quidam magnus usurarius ditissimus et terrenis deditus, in tantum quod amicos dei et deum spernebat. Quapropter fulminatus fuit. Sed quod sit sub Ethna, hoc est solum similitudinarie, quia Ethna est quidam locus emittens ignem et ideo dicunt ibi esse Tipheum. Eodem modo intelligo de similibus. - -Quarta decima transmutatio est de Plutone rapiente Proserpinam. Et allegoria istius naturalis est nec hoc est inconveniens in hoc loco, eo quod hic Ovidius introducit has Musas loqui, quarum interest inquirere entitatem. Unde per Plutonem hoc intelligo solum terre quod est infra corticem. Nam Pluto idest polutorum receptor. Sed per dominam Cererem intelligo corticem terre que habet producere omnia. Nam Ceres idest creans res. Sed per Proserpinam intelligo humores ipsius terre, vel per ipsam potest intelligi luna secundum aliam proprietatem. Nam Proserpina idest prope terra serpens. Modo luna serpit propius terram omnibus planetis. Modo in estate humor ipsius terre capitur a solo terre, quia terra tunc remanet arida. Et hoc est quod Pluto rapit Proserpinam. Sed de Ciane dico quod bene est verum quod est quidam fons in longinquis partibus, qui habet hanc proprietatem quod in estate, quando humor terre descendit, ad solum tunc decrescit aqua. Sed quia ununquodque appetit perfectionem suam et perfectio fontis est esse plenum aqua, ideo tunc videtur flere raptum Proserpine. +Tertia decima transmutatio est de Tipheo fulminato. Nam fuit verum quod Tipheus fuit quidam magnus usurarius ditissimus et terrenis deditus, in tantum quod amicos dei et deum spernebat. Quapropter fulminatus fuit. Sed quod sit sub Ethna, hoc est solum similitudinarie, quia Ethna est quidam locus emittens ignem et ideo dicunt ibi esse Tipheum. Eodem modo intelligo de similibus. Unde dictum est: +*Religionis opem nitens lacerare Tipheus +mollibus oppressus evomit ore focum.* -Quinta decima transmutatio est de Cerere, Messie et filio converso in stellionem. Et est naturalis alegoria. Nam Ceres idest cortex terre, que amisit Proserpinam idest humorem propter calorem. Sed Messie importat autumnum. Nam Messie idest medium, sicut autumnus medius est inter yemen et estatem. Modo Ceres vadit ad Messiem ut bibat, idest quod terra vadit ad autumnus ut bibat. Messie dat sibi polentam idest potum turbidum idest quod in autumno humectatur terra aquis, tamen tunc sunt turbide aque. Per filium Messies intelligo tales fructus acerbos qui tunc nascuntur in autumno, qui arrident ipsi terre bibenti. Quapropter terra convertit eos in vermes, quia supervenit yems cum frigore et nimbis, et tunc illi fructus convertuntur in vermes usque ad ver. - -Sexta decima transmutatio est de Ciane ostendente zonam. Nam verum est quod Cianes est quidam fons in Sicilia qui habet hanc proprietatem, quod in estate, quando terra desiccatur, scilicet quando Proserpina rapitur, ipse decrescit. Unde tunc decreverat, sed sicut parem ad sensum quando aqua decrescit apparet signum circa fontem quousque aqua fuerat. Et istud signum est zona quam Ciane ostendit Cereri idest terre, de Proserpina rapta idest de humore sibi rapto. +Quarta decima transmutatio est de Plutone rapiente Proserpinam. Et allegoria istius naturalis est nec hoc est inconveniens in hoc loco, eo quod hic Ovidius introducit has Musas loqui, quarum interest inquirere entitatem. Unde per Plutonem hoc intelligo solum terre quod est infra corticem. Nam Pluto idest polutorum receptor. Sed per dominam Cererem intelligo corticem terre que habet producere omnia. Nam Ceres idest creans res. Sed per Proserpinam intelligo humores ipsius terre, vel per ipsam potest intelligi luna secundum aliam proprietatem. Nam Proserpina idest prope terra serpens. Modo luna serpit propius terram omnibus planetis. Modo in estate humor ipsius terre capitur a solo terre, quia terra tunc remanet arida. Et hoc est quod Pluto rapit Proserpinam. Sed de Ciane dico quod bene est verum quod est quidam fons in longinquis partibus, qui habet hanc proprietatem quod in estate, quando humor terre descendit, ad solum tunc decrescit aqua. Sed quia ununquodque appetit perfectionem suam et perfectio fontis est esse plenum aqua, ideo tunc videtur flere raptum Proserpine. Unde dictum est: +*Pluto solum terre. Proserpina luna vel humor. +Cortex exterior dicitur esse Ceres. +Proxima telluri pre cunctis luna planetis +filia dicatur quam prope serpit humi. +Tempus in estivum flammas ructante Tipheo +humor ad externis pergit ad antra soli +Cinthia dum rapitur, Ciane fons excidit undis +inde dolet casum deficientis aque.* -Decima septima transmutatio est de Ascalapho qui mutatus est in bubonem. Ascalaphus fuit quidam magnus astrologus, hoc est verum, et dicitur accusasse lunam comedisse septem grana. Hoc est quod in determinando tota sua scientia erat contra lunam et quia ordinem habet ad alios planetas dixit ipsam esse in septimo gradu. Ideo septem grana dicitur comedisse. Quapropter luna convertit eum in bubonem. Hoc est quod maxime intendebat contra lunam et luna est luminare noctis, ideo dicitur conversum in bubonem que est avis nocturna, et non etiam quamcumque avem nocturnam, sed in bubonem, qui est magnus inter alias aves nocturnas, ad denotandum quod ipse erat magnus in scientia lune. Et dicitur filius Acherontis qui est fluvius terrestris, ut denotetur quod ipse solus contrariabat de luna ut habet influentiam suam in terra. +Quinta decima transmutatio est de Cerere, Messie et filio converso in stellionem. Et est naturalis alegoria. Nam Ceres idest cortex terre, que amisit Proserpinam idest humorem propter calorem. Sed Messie importat autumnum. Nam Messie idest medium, sicut autumnus medius est inter yemen et estatem. Modo Ceres vadit ad Messiem ut bibat, idest quod terra vadit ad autumnus ut bibat. Messie dat sibi polentam idest potum turbidum idest quod in autumno humectatur terra aquis, tamen tunc sunt turbide aque. Per filium Messies intelligo tales fructus acerbos qui tunc nascuntur in autumno, qui arrident ipsi terre bibenti. Quapropter terra convertit eos in vermes, quia supervenit yems cum frigore et nimbis, et tunc illi fructus convertuntur in vermes usque ad ver. Unde dictum est: +*Queritat humorem tellus, sitiensque subintrat +Messies tectum turbida mulsa bibens. +Irrigat autumni tellurem turbidus aer +frigoris atque estus inter utrumque tepens. +Autumni fetus terram deridet, et inde +fit vermis latitans frigore vere parens.* -Decima octava transmutatio est de filiabus Acheloi. Per tres filias intelligimus tres modos quibus omnis melodia perficitur, qui sunt vox, flatus et tactus. Vox quoad cantum, flatus quoad fistulas, tactus quoad citharam. Et hoc per ipsas esse filias Acheloi fluvii intelligo quod omnis modus melodie fit in humido. Nam si non esset de humido in gutture, male exiret vox, et si flatus non esset humidus non caneret melodiam, similiter tactus non causaret melodiam nisi fieret in humido, puta in aere. Sed per ipsas esse partim aves partim virgines intelligo quod omnis melodia que fit ex cantu est in his duobus et non in aliis. Sed per caput esse virgineum et aliam partem avem intelligo quod tanta differentia est inter melodiam que fit ex voce hominis et illam que fit ex voce avis quanta est inter caput et membra. +Sexta decima transmutatio est de Ciane ostendente zonam. Nam verum est quod Cianes est quidam fons in Sicilia qui habet hanc proprietatem, quod in estate, quando terra desiccatur, scilicet quando Proserpina rapitur, ipse decrescit. Unde tunc decreverat, sed sicut parem ad sensum quando aqua decrescit apparet signum circa fontem quousque aqua fuerat. Et istud signum est zona quam Ciane ostendit Cereri idest terre, de Proserpina rapta idest de humore sibi rapto. Unde dictum est: +*Dum Ciane rapti demonstrat signa liquoris +cernitur in ripe mergine lapsus aque.* -Decima nona transmutatio est de Proserpina, que manet sex mensibus cum marito et sex cum matre. Per ipsam manere medio tempore cum marito intelligo quando fugit ab aspectu nostro, quia tunc videtur ire ad infernum. Sed per ipsam manere totidem cum matre idest cum terra intelligo quando apparet nobis. +Decima septima transmutatio est de Ascalapho qui mutatus est in bubonem. Ascalaphus fuit quidam magnus astrologus, hoc est verum, et dicitur accusasse lunam comedisse septem grana. Hoc est quod in determinando tota sua scientia erat contra lunam et quia ordinem habet ad alios planetas dixit ipsam esse in septimo gradu. Ideo septem grana dicitur comedisse. Quapropter luna convertit eum in bubonem. Hoc est quod maxime intendebat contra lunam et luna est luminare noctis, ideo dicitur conversum in bubonem que est avis nocturna, et non etiam quamcumque avem nocturnam, sed in bubonem, qui est magnus inter alias aves nocturnas, ad denotandum quod ipse erat magnus in scientia lune. Et dicitur filius Acherontis qui est fluvius terrestris, ut denotetur quod ipse solus contrariabat de luna ut habet influentiam suam in terra. Et ideo dictum est sicut: +*Dixerat Ascalaphus terrestria pabula lunam +mandere, septeno cum petat ima gradu. +Hic fuit astrologus lune ratione laborans +ex hoc nocturne consimilatur avi.* -Vigesima transmutatio est de Arethusa. Nam verum est quod Arethusa est quidam fons in Elide regione in civitate Pise, a qua denominata est civitas Pisarum que constructa fuit ab illis. Iste fons est prope voraginem unam, et ibi est Alpheus fluvius et ambo subintrant voraginem, et ponunt caput in Siciliam, prope Cianem. +Decima octava transmutatio est de filiabus Acheloi. Per tres filias intelligimus tres modos quibus omnis melodia perficitur, qui sunt vox, flatus et tactus. Vox quoad cantum, flatus quoad fistulas, tactus quoad citharam. Et hoc per ipsas esse filias Acheloi fluvii intelligo quod omnis modus melodie fit in humido. Nam si non esset de humido in gutture, male exiret vox, et si flatus non esset humidus non caneret melodiam, similiter tactus non causaret melodiam nisi fieret in humido, puta in aere. Sed per ipsas esse partim aves partim virgines intelligo quod omnis melodia que fit ex cantu est in his duobus et non in aliis. Sed per caput esse virgineum et aliam partem avem intelligo quod tanta differentia est inter melodiam que fit ex voce hominis et illam que fit ex voce avis quanta est inter caput et membra. Unde dictum est: +*Voce tuba cithara decantat musa triformis. +Hec tres sirenes corda canore trahunt. +Mater Calliope pater est Achelous amnis. +Ex humore bonum prodit et arte melos. +Hec mare pervolitant dum cantu queritur humor. +Vox hominis cantat prima, secundat avis.* -Vigesima prima transmutatio est de Linco converso in lincem. Nam verum fuit quod Tritolemus fuit primus qui adinvenit in partibus istis usum terre et frugum. Sicut Osiris maritus Ysidis fuit primus qui invenit in Egypto. Quapropter dicitur esse legatus Cereris idest terre. Similiter fuit verum quod Lincus fuit quidam tyrannus in partibus septentrionis. Et delectabatur in occisione hominum, unde omnes agricolas interficiebat. Ideo dicitur voluisse interficere Tritolemum, sed mutatus est in lincem. Hoc est quod sicut linx est animal bibulum et ferum contra sanguinem humanum, ita ille Lincus, et ideo in lincem dicitur conversus. Et dicit quod illa regio est postea habitata a predonibus et feris, hoc est verum quia illi non nascuntur fruges, eo quod est prope nives perpetuas et ideo terra non potest producere quapropter omnes habitantes ibi sunt latrones. Unde dato quod sunt cristiani illi, Ungari, adhuc depredantur latinos. +Decima nona transmutatio est de Proserpina, que manet sex mensibus cum marito et sex cum matre. Per ipsam manere medio tempore cum marito intelligo quando fugit ab aspectu nostro, quia tunc videtur ire ad infernum. Sed per ipsam manere totidem cum matre idest cum terra intelligo quando apparet nobis. Unde dictum est: +*Luna planetarum terra demissior ambit +hinc regit imperiis inferiora suis. +Plenior adlucens mediato tempore nobis +et per tantumdem deficiendo latens.* -Ultima transmutatio huius libri est de Pieridibus conversis in picas, propter quod sciendum est quod de Musis diversa est opinio. Nam dicunt musici, sub quibus poete comprenduntur, quod Muse dicuntur a moyson quod est querere. Unde novem Muse dicuntur novem modi vel novem vie, quibus mediantibus octo principales toni dicuntur reperiri. Quomodo ergo erit de nona musa? Dicunt quod per ipsam habetur tonus qui generaliter se habet ad illos octo. Et ideo Calliope dicitur regina illarum aliarum. Sed naturales aliter dicunt. Nam dicit Robertus quod per novem Musas intelligimus novem instrumenta necessaria ad vocem formandam. Nam cum per vocem fiat cantus et melodia, ideo Muse cantatrices dicuntur novem instrumenta formandi vocem scilicet quatuor dentes, duo labia, summitas lingue, concavatio palati superioris et canna pulmonis. Ita dicit Robertus super summulis. Sed Macrobius dicit aliter. Dicit enim quod in ordine planetarum est quedam corea pulcerrimam melodiam conferens, nec sentimus eam propter longam consuetudinem que fuit in anima priusque ad corpus deveniret. Unde per novem Musas cantatrices intelligimus septem planetas in ordine melodiam facientes et circulum celestem et circulum terrestrem inter quos planete situati sunt. Similiter Grecismus de his Musis vult gracitare quod omicto ad presens quia omnibus potest patere. Sed Fulgentius aliter dicit et sic dicit enim quod per novem Musas intelligimus novem proprietates administrativas, cuiuslibet ad perfectionem alicuius scientie cupientis devenire, quos apparet per eorum nomina et interpretationem. Prima enim vocatur Clio, quod idem est quod gloria, eo quod primum quod nos inducit ad scientiam est ex inde famam acquirere. Secunda vocatur Euterpe, quod interpretatur grande iuvamen, eo quod illud quod nos secundo inducit ad scientiam est, quod ea mediante grande iuvamen habemus. Tertia est Melpomene, que interpretatur super oblectatrix, eo quod nisi ipsa scientia oblectet hominem numquam deveniet ad culmem. Quarta vocatur Talia, que interpretatur capacitas, eo quod necesse est homini scientiam cupienti multorum capacitatem habere. Quinta vocatur Polimia, que interpretatur multa memoria, eo quod quinto est homini necessarium, eorum que apprendit longam memoriam habere. Sexta vocatur Erato, que interpretatur similium inventio, eo quod sexto necessarium est homini, qui multa apprendit et in longa memoria tenuit aliquid simile invenire his que didicit, aliter enim numquam diceretur perfectus. Septima vocatur Tersicore, que interpretatur diiudicans, eo quod homini est necessarium scire diiudicare inter ea que adinvenit et didicit. Aliter enim non diceretur invenisse. Octava est Urania, que interpretatur celestis, eo quod homini est necessarium octavo quod inter diiudicata eligat quod probabilius est. Ille autem qui hoc scit facere dicitur habere Uraniam, idest esse celestis ingenii. Nona vocatur Calliope, que interpretatur optimus sonus, a calon quod est bonum et phonos sonus. Et ista est regina aliarum. Sed in ista corea Musarum introducitur Apollo, unde Apollo est decacordo idest decima corda, et hoc pro tanto quia novem Muse moraliter accipiendo ad eloquentiam ordinantur. Apollo autem deus est sapientie. Sed quia eloquentia sine sapientia parum prodest imo nocet ideo introducitur Apollo. Sed quod nichil dictum est de transmutatione ideo dicamus. Dico ergo quod per novem musas superius nominatas intelligo novem consonantias, sed quia unicuique est suum oppositum ideo per novem Pierides intelligo novem dissonantias. Et dicuntur Pierides filie Pieri idest filie Pierantis a peiero peieras, as idest iuro contra verum, eo quod iste iurabant contra verum. Et ideo Calliope vertit eas in picas, hoc est quod illas dissonantias assimilat picis. Posset etiam bene dici quod per Musas intelligimus sapientes et discretos verum loquentes. Sed per rides intelligimus garulos. Et dicuntur mutari in picas, quia comuniter tales a vulgaribus appellantur pice. Unde illud: garula pica tace. - -Prima transmutatio sexti libri est de Neptuno et Pallade debentibus nomen imponere civitati. Nam verum fuit quod Cicrops edificavit Athenas et dum edificasset dubitavit utrum deberet nomen imponere civitati a portu civitatis vel a studio quod ibi fuit in principio. Sed consideravit quod portus civitatis afferebat sibi divitias, quibus mediantibus ipsi superbibant et stipendiabant equites ut alios subiugarent, quod non erat bonum signum hominibus. Sed studium afferebat sibi pacem et tranquillitatem. Quapropter nomen imposuit a studio, unde dicta est Athene ab athanatos, quod est immortale, eo quod scientia immortalis est. Per Neptunum intelligo portum civitatis, per ipsum emittere equum intelligo illud quod sequebatur ex divitiis. Per Palladem deam sapientie intelligo studium, per ipsam emittere olivam, que est signum pacis, intelligo quod ex studio progreditur pax et concordia. +Vigesima transmutatio est de Arethusa. Nam verum est quod Arethusa est quidam fons in Elide regione in civitate Pise, a qua denominata est civitas Pisarum que constructa fuit ab illis. Iste fons est prope voraginem unam, et ibi est Alpheus fluvius et ambo subintrant voraginem, et ponunt caput in Siciliam, prope Cianem. Unde dictum est metrice: +*Alpheum fugiens terras Arethusa subintrat, +mixtaque Siccaniam flumina grata rigant.* -Secunda transmutatio est de Hemo et Rodope conversis in montes. Nam verum fuit quod Hemus et Rodopes fuerunt domini cuiusdam civitatis vel regionis et propter divitias suas volebant quod populus adoraret eos sicut deos. Quapropter divino miraculo accidit quod ipsi, facti tumidi sicut montes, devenerunt ad miseriam maximam. Unde dicuntur mutati in montes propter superbiam. +Vigesima prima transmutatio est de Linco converso in lincem. Nam verum fuit quod Tritolemus fuit primus qui adinvenit in partibus istis usum terre et frugum. Sicut Osiris maritus Ysidis fuit primus qui invenit in Egypto. Quapropter dicitur esse legatus Cereris idest terre. Similiter fuit verum quod Lincus fuit quidam tyrannus in partibus septentrionis. Et delectabatur in occisione hominum, unde omnes agricolas interficiebat. Ideo dicitur voluisse interficere Tritolemum, sed mutatus est in lincem. Hoc est quod sicut linx est animal bibulum et ferum contra sanguinem humanum, ita ille Lincus, et ideo in lincem dicitur conversus. Et dicit quod illa regio est postea habitata a predonibus et feris, hoc est verum quia illi non nascuntur fruges, eo quod est prope nives perpetuas et ideo terra non potest producere quapropter omnes habitantes ibi sunt latrones. Unde dato quod sunt cristiani illi, Ungari, adhuc depredantur latinos. Unde dictum est: +*Dum petit agricolas sitiens mactare tyrannus +sanguineus, bibuli nomina lincis habet. +Hi fugiunt ea terra feris inculta relicta est. +Quot sunt predones barbara terra tenet.* -Tertia transmutatio est de Pigmea matre Indorum, que conversa est in gruem. Nam verum est quod Indi sunt quidam populi cubitales, qui in quinque anni pariunt et in octo senescunt. Sed per ipsos, eo quod parvi sunt, intelligimus superbos. Sed per Pigmeam matrem suam intelligo superbiam que est mater superborum. Et per ipsam conversam in gruem et persequentem suos populos intelligo superbiam, que persequitur homines superbos quorum est mater, quemadmodum grues persecuntur illos parvulos, qui satis habent contendere cum gruibus quia aliquando rapiuntur ab eis in ethera. +Ultima transmutatio huius libri est de Pieridibus conversis in picas, propter quod sciendum est quod de Musis diversa est opinio. Nam dicunt musici, sub quibus poete comprenduntur, quod Muse dicuntur a moyson quod est querere. Unde novem Muse dicuntur novem modi vel novem vie, quibus mediantibus octo principales toni dicuntur reperiri. Quomodo ergo erit de nona musa? Dicunt quod per ipsam habetur tonus qui generaliter se habet ad illos octo. Et ideo Calliope dicitur regina illarum aliarum. Sed naturales aliter dicunt. Nam dicit Robertus quod per novem Musas intelligimus novem instrumenta necessaria ad vocem formandam. Nam cum per vocem fiat cantus et melodia, ideo Muse cantatrices dicuntur novem instrumenta formandi vocem scilicet quatuor dentes, duo labia, summitas lingue, concavatio palati superioris et canna pulmonis. Ita dicit Robertus super summulis. Sed Macrobius dicit aliter. Dicit enim quod in ordine planetarum est quedam corea pulcerrimam melodiam conferens, nec sentimus eam propter longam consuetudinem que fuit in anima priusque ad corpus deveniret. Unde per novem Musas cantatrices intelligimus septem planetas in ordine melodiam facientes et circulum celestem et circulum terrestrem inter quos planete situati sunt. Similiter Grecismus de his Musis vult gracitare quod omicto ad presens quia omnibus potest patere. Sed Fulgentius aliter dicit et sic dicit enim quod per novem Musas intelligimus novem proprietates administrativas, cuiuslibet ad perfectionem alicuius scientie cupientis devenire, quos apparet per eorum nomina et interpretationem. Prima enim vocatur Clio, quod idem est quod gloria, eo quod primum quod nos inducit ad scientiam est ex inde famam acquirere. Secunda vocatur Euterpe, quod interpretatur grande iuvamen, eo quod illud quod nos secundo inducit ad scientiam est, quod ea mediante grande iuvamen habemus. Tertia est Melpomene, que interpretatur super oblectatrix, eo quod nisi ipsa scientia oblectet hominem numquam deveniet ad culmem. Quarta vocatur Talia, que interpretatur capacitas, eo quod necesse est homini scientiam cupienti multorum capacitatem habere. Quinta vocatur Polimia, que interpretatur multa memoria, eo quod quinto est homini necessarium, eorum que apprendit longam memoriam habere. Sexta vocatur Erato, que interpretatur similium inventio, eo quod sexto necessarium est homini, qui multa apprendit et in longa memoria tenuit aliquid simile invenire his que didicit, aliter enim numquam diceretur perfectus. Septima vocatur Tersicore, que interpretatur diiudicans, eo quod homini est necessarium scire diiudicare inter ea que adinvenit et didicit. Aliter enim non diceretur invenisse. Octava est Urania, que interpretatur celestis, eo quod homini est necessarium octavo quod inter diiudicata eligat quod probabilius est. Ille autem qui hoc scit facere dicitur habere Uraniam, idest esse celestis ingenii. Nona vocatur Calliope, que interpretatur optimus sonus, a calon quod est bonum et phonos sonus. Et ista est regina aliarum. Sed in ista corea Musarum introducitur Apollo, unde Apollo est decacordo idest decima corda, et hoc pro tanto quia novem Muse moraliter accipiendo ad eloquentiam ordinantur. Apollo autem deus est sapientie. Sed quia eloquentia sine sapientia parum prodest imo nocet ideo introducitur Apollo. Unde dictum est: +*Primum scire petit fame dulcedine Clio +Euterpe vocis grande iuvamen habet. +Instat Melpomene super oblectans meditando +Ipsa Talia sinu premeditata capit. +Ne concepta fluant memorat Polimia multum +invenit hinc Erato que similantur eis. +Tersicore super inventis diiudicat ipsa +eligit Uranie que meliora probat. +Calliope regina sonat decreta sorori. +His est virginibus facta corea novembre +Castalios circum latices, ubi pulcer Apollo +spirat ovans medio plectra movere choro.* +Sed quod nichil dictum est de transmutatione ideo dicamus. Dico ergo quod per novem musas superius nominatas intelligo novem consonantias, sed quia unicuique est suum oppositum ideo per novem Pierides intelligo novem dissonantias. Et dicuntur Pierides filie Pieri idest filie Pierantis a peiero peieras, as idest iuro contra verum, eo quod iste iurabant contra verum. Et ideo Calliope vertit eas in picas, hoc est quod illas dissonantias assimilat picis. Posset etiam bene dici quod per Musas intelligimus sapientes et discretos verum loquentes. Sed per rides intelligimus garulos. Et dicuntur mutari in picas, quia comuniter tales a vulgaribus appellantur pice. Unde illud: garula pica tace. Unde dictum est: +*Musa novem flectit concordia semina vocum +et totidem vitiis peierat artis opus. +Ergo Calliope docti vox optima cantus +picas discordes arguit esse sonos.* -Quarta transmutatio est de Antigone mutata in ciconiam. Nam verum fuit quod Antigone fuit pulcerrima, in tantum quod omnes despiciebat in tantum confidebat in pulcritudine sua et per hanc ergo debemus intelligere quamlibet ei similem. Quapropter domina Iuno idest dispositio divina dicitur eam mutasse in ciconiam, quia ciconia est fetidissimum animal. Nam omnia fetida comedit. Et est avis que multum applaudit sibi cum suo rostro. Et quia illa Antigone delectabatur in pulcritudine corporis, quod est fetidissimum, et quia etiam applaudebat sibi propter pulcritudinem, ideo dicitur conversa in ciconiam quia est sicut ciconia. +Prima transmutatio sexti libri est de Neptuno et Pallade debentibus nomen imponere civitati. Nam verum fuit quod Cicrops edificavit Athenas et dum edificasset dubitavit utrum deberet nomen imponere civitati a portu civitatis vel a studio quod ibi fuit in principio. Sed consideravit quod portus civitatis afferebat sibi divitias, quibus mediantibus ipsi superbibant et stipendiabant equites ut alios subiugarent, quod non erat bonum signum hominibus. Sed studium afferebat sibi pacem et tranquillitatem. Quapropter nomen imposuit a studio, unde dicta est Athene ab athanatos, quod est immortale, eo quod scientia immortalis est. Per Neptunum intelligo portum civitatis, per ipsum emittere equum intelligo illud quod sequebatur ex divitiis. Per Palladem deam sapientie intelligo studium, per ipsam emittere olivam, que est signum pacis, intelligo quod ex studio progreditur pax et concordia. Unde dictum est: +*Immortale dedit sapientia nomen Athenis +postponens paci bellica signa maris.* -Quinta transmutatio est de filiabus Cinare regis conversis in gradus templorum. Nam verum fuit quod Cinara habuit septem filias que, dum essent in prosperitate, contemnebant deum et ecclesias, ideo contemnabent et irridebant euntes ad ecclesias. Quapropter voluntate divina devenerunt ad tantam miseriam et paupertatem quod oportuit eas stare super ianuis ecclesiarum ut peterent elimosina, ideo dicuntur converse in gradus templorum, quia quasi homines ibant super ipsas tamquam super gradus templi. - -Sexta transmutatio est de Iove in taurum. Nam fuit verum, ut dictum est alibi, quod Iupiter, qui fuit filius Saturni regis cretensis - quia de eo semper hic loquimur - rapuit Europam in ymaginem tauri et ipsam exportavit in navi, in qua erat signum tauri. Sed moraliter possumus intelligere per Iovem quemcumque potentem, qui cum subicit se mulieri dicitur converti in taurum, quia dimittit se equitari a muliere sicut taurus. +Secunda transmutatio est de Hemo et Rodope conversis in montes. Nam verum fuit quod Hemus et Rodopes fuerunt domini cuiusdam civitatis vel regionis et propter divitias suas volebant quod populus adoraret eos sicut deos. Quapropter divino miraculo accidit quod ipsi, facti tumidi sicut montes, devenerunt ad miseriam maximam. Unde dicuntur mutati in montes propter superbiam. Unde dictum est: +*Qui se a subiectis divos iussere vocari +in montes gelidos intumuisse dantur.* -Septima transmutatio est de Iove converso in aquilam. Nam verum fuit quod Iupiter habebat aquilam in vexillis suis. Ideo quia, dum expulisset Saturnum de regno, et Titanus eius frater venit contra Iovem ut introduceret Saturnum, tunc Iupiter dicitur exivisse civitatem et apparuit sibi aquila et debellavit inimicos suos. Quapropter accepit aquilam in vexillis suis et ideo romani etiam portant aquilam, ut profiteantur se descendisse a Iove. Quapropter, dum esset captus amore cuiusdam scilicet Asteries, dicitur ivisse armata manu et cum vexillis apertis et eam rapuisse et pro tanto dicitur esse conversus in aquilam. - -Octava transmutatio est de Iove converso in cignum. Per Iovem intelligo potentem. Per cignum, qui est avis obiurgiosa, in tantum quod dum ipsa canit alie non audent canere, intelligo iurgia que, si insint domino potenti, tunc potens dicitur coniungi Lede idest lesioni, quasi dicat quod homo potens, si sit obiurgator, tunc de facili ledit alios. +Tertia transmutatio est de Pigmea matre Indorum, que conversa est in gruem. Nam verum est quod Indi sunt quidam populi cubitales, qui in quinque anni pariunt et in octo senescunt. Sed per ipsos, eo quod parvi sunt, intelligimus superbos. Nam ut dicit Salomon: *Si videris parvum humilem da laudem deo*. Sed per Pigmeam matrem suam intelligo superbiam que est mater superborum. Et per ipsam conversam in gruem et persequentem suos populos intelligo superbiam, que persequitur homines superbos quorum est mater, quemadmodum grues persecuntur illos parvulos, qui satis habent contendere cum gruibus quia aliquando rapiuntur ab eis in ethera. Unde dictum est: +*Ne mage presumant minuit natura superbos +et iubet infestet ut sua mater eos.* + +Quarta transmutatio est de Antigone mutata in ciconiam. Nam verum fuit quod Antigone fuit pulcerrima, in tantum quod omnes despiciebat in tantum confidebat in pulcritudine sua et per hanc ergo debemus intelligere quamlibet ei similem. Quapropter domina Iuno idest dispositio divina dicitur eam mutasse in ciconiam, quia ciconia est fetidissimum animal. Nam omnia fetida comedit. Et est avis que multum applaudit sibi cum suo rostro. Et quia illa Antigone delectabatur in pulcritudine corporis, quod est fetidissimum, et quia etiam applaudebat sibi propter pulcritudinem, ideo dicitur conversa in ciconiam quia est sicut ciconia. Unde dictum est: +*Que se corporea iactabat in ethera forma +est avis immunda concrepitatque sibi.* + +Quinta transmutatio est de filiabus Cinare regis conversis in gradus templorum. Nam verum fuit quod Cinara habuit septem filias que, dum essent in prosperitate, contemnebant deum et ecclesias, ideo contemnabent et irridebant euntes ad ecclesias. Quapropter voluntate divina devenerunt ad tantam miseriam et paupertatem quod oportuit eas stare super ianuis ecclesiarum ut peterent elimosina, ideo dicuntur converse in gradus templorum, quia quasi homines ibant super ipsas tamquam super gradus templi. Unde dictum est: +*Templa recusantes Cynare per prospera nate +templorum misere procubuere gradus.* + +Sexta transmutatio est de Iove in taurum. Nam fuit verum, ut dictum est alibi, quod Iupiter, qui fuit filius Saturni regis cretensis – quia de eo semper hic loquimur – rapuit Europam in ymaginem tauri et ipsam exportavit in navi, in qua erat signum tauri. Sed moraliter possumus intelligere per Iovem quemcumque potentem, qui cum subicit se mulieri dicitur converti in taurum, quia dimittit se equitari a muliere sicut taurus. + +Septima transmutatio est de Iove converso in aquilam. Nam verum fuit quod Iupiter habebat aquilam in vexillis suis. Ideo quia, dum expulisset Saturnum de regno, et Titanus eius frater venit contra Iovem ut introduceret Saturnum, tunc Iupiter dicitur exivisse civitatem et apparuit sibi aquila et debellavit inimicos suos. Quapropter accepit aquilam in vexillis suis et ideo romani etiam portant aquilam, ut profiteantur se descendisse a Iove. Quapropter, dum esset captus amore cuiusdam scilicet Asteries, dicitur ivisse armata manu et cum vexillis apertis et eam rapuisse et pro tanto dicitur esse conversus in aquilam. Unde de his duabus dictum est: +*Maiestas vilet dum se subicit mulieri. +Fit quoque nobilitas pro muliere rapax.* + +Octava transmutatio est de Iove converso in cignum. Per Iovem intelligo potentem. Per cignum, qui est avis obiurgiosa, in tantum quod dum ipsa canit alie non audent canere, intelligo iurgia que, si insint domino potenti, tunc potens dicitur coniungi Lede idest lesioni, quasi dicat quod homo potens, si sit obiurgator, tunc de facili ledit alios. Unde dictum est: +*Iurgia dat cignus in quem conversa potestas +miscetur Lede. Lesio damna parit.* Nona transmutatio est de Iove converso in satirum idest pastorem quendam, hoc debet intelligi quia Iupiter mediante quodam rustico sibi lenone habuit Antiopem, cuius amore captus erat et ideo dicitur conversus in satirum pastorem. -Decima transmutatio est de Iove converso in Amphitrionem, hoc debet intelligi quod Iupiter captus erat amore uxoris Amphitrionis. Quapropter tantam pecuniam dedit Amphitrioni quod permisit eum concubere cum uxore, unde fuit leno sue uxoris. Ideo dicitur conversus in Amphitrionem. - +Decima transmutatio est de Iove converso in Amphitrionem, hoc debet intelligi quod Iupiter captus erat amore uxoris Amphitrionis. Quapropter tantam pecuniam dedit Amphitrioni quod permisit eum concubere cum uxore, unde fuit leno sue uxoris. Ideo dicitur conversus in Amphitrionem. Unde dictum est de hiis simul: +*Expletur regalis amor per ruris alumnum +perque virum nuptam dives adulter habet.* + Undecima transmutatio est de Iove mutato in aurum. Hoc intelligo quod, dum audiret Danem clausam in turri, tantum fecit cum custodibus dando sibi aurum quod habuit eam. Duodecima transmutatio est de Iove mutato in ignem. Hoc intelligo quod, dum Iupiter esset captus amore cuiusdam mulieris, tantum scivit operari cum coquo quod habuit eam et ideo dicitur conversus in ignem, eo quod coquus operatur ignem. Tertia decima est de Iove converso in pastorem. Hoc intelligo quod, dum Iupiter esset captus amore cuiusdam nomine Menosies, fecit tantum cum pastore quodam illius quod habuit eam et ideo dicitur conversus in pastorem. -Quarta decima est de Iove mutato in serpentem. Hoc intelligo quod, dum Iupiter esset captus amore cuiusdam nec posset eam habere, accepit quamdam vetulam pro lenone et tantum fecit quod habuit eam. Et ideo dicitur conversus in serpentem, eo quod vetule sunt magis sagaces quam serpentes. Et iste quatuor mutationes comprehenduntur in duobus versibus. +Quarta decima est de Iove mutato in serpentem. Hoc intelligo quod, dum Iupiter esset captus amore cuiusdam nec posset eam habere, accepit quamdam vetulam pro lenone et tantum fecit quod habuit eam. Et ideo dicitur conversus in serpentem, eo quod vetule sunt magis sagaces quam serpentes. Et iste quatuor mutationes comprehenduntur in duobus versibus, unde dictum est: +*Hanc et custodes auro sibi placat amator +hanc coquus, hanc pastor, hans sibi lenit anus.* Quinta decima transmutatio est de Neptuno converso in iuvencum. Nam debemus intelligere quod Neptunus rapuit quamdam cuius amore captus erat in puppe, que habebat signum iuvenci in ipsa. -Sexta decima transmutatio est de Neptuno converso in Enipheum. Nam verum fuit quod Neptunus erat captus amore cuiusdam que habebat maritum et amicum. Quapropter Neptunus accepto habitu amici, qui vocabatur Enipheus, ivit ad illam et iacuit cum ea. Ideo dicitur mutatus in ipsum. +Sexta decima transmutatio est de Neptuno converso in Enipheum. Nam verum fuit quod Neptunus erat captus amore cuiusdam que habebat maritum et amicum. Quapropter Neptunus accepto habitu amici, qui vocabatur Enipheus, ivit ad illam et iacuit cum ea. Ideo dicitur mutatus in ipsum. Unde dictum est: +*Dux maris hanc rapuit signata puppe iuvenco, +hanc adit ut solitus alter adulter erat.* Decima septima transmutatio est de Neptuno converso in arietem. Hoc debet intelligi quod dum Neptunus esset captus amore Bisalpide ivit ad eam cum puppe in qua erat verves idest aries in signum. Et ideo dicitur conversus in arietem. - + Decima octava transmutatio est de Neptuno converso in equum. Hoc debet intelligi quod Neptunus captus fuit amore cuiusdam mulieris de rure, quod interpretatur per Cererem. Quapropter ivit cum puppe que habebat signum unius equi. Decima nona transmutatio est de Neptuno similiter converso in equum, quod debet intelligi sic. Nam Neptunus, dum esset captus amore cuiusdam Meduse que fuit filia Forci, ivit ad eam cum puppe in qua erat signum equi et ideo dicitur conversus in equum. -Vigesima transmutatio est de Neptuno converso in delphynum. Nam Neptunus, dum esset captus amore cuiusdam que vocabatur Melanthus, ivit ad eam in puppe que habebat signum delphynis et rapuit eam. Et huc usque semper locutus est de Neptuno et Iove ut homines fuerunt. - +Vigesima transmutatio est de Neptuno converso in delphynum. Nam Neptunus, dum esset captus amore cuiusdam que vocabatur Melanthus, ivit ad eam in puppe que habebat signum delphynis et rapuit eam. Et huc usque semper locutus est de Neptuno et Iove ut homines fuerunt. Unde de hiis quatuor simul dictum est sic: +*Hanc rate qua vervex fulgebat cepit. Et idem +hanc rate ruricolam qua retinebat equus. +Et rate consimili petiit te flava Medusa. +Qua nituit delphyn puppe Melanton adit.* + Vigesima prima transmutatio est de Apolline converso in hominem robustum, hoc est quod aliquando fingebat se robustum ut posset vacare amatis suis. Vigesima secunda est de Apoline converso in accipitrem. Hoc est quod Apollo, per quem quemlibet sapientem intelligimus, aliquando convertit se in accipitrem idest in raptorem, quia aliquando violenter rapit aliquam cuius amore sit captus. Vigesima tertia transmutatio est de Apolline converso in leonem. Nam per Apollinem intelligimus sapientem qui aliquando, amore captus, sit sevus. Ideo dicitur converti in leonem. -Vigesima quarta transmutatio est de Apolline converso in pastorem. Nam per Apollinem intelligimus quendam sapientem, qui captus erat amore cuiusdam Yses filia Macharei et, ut posset eam habere, fecit se simplicem et ideo dicitur conversus in pastorem. Unde de hiis quatuor dictum est simul per antiteton, que est quedam figura quando redduntur singula singulis. +Vigesima quarta transmutatio est de Apolline converso in pastorem. Nam per Apollinem intelligimus quendam sapientem, qui captus erat amore cuiusdam Yses filia Macharei et, ut posset eam habere, fecit se simplicem et ideo dicitur conversus in pastorem. Unde de hiis quatuor dictum est simul per antiteton, que est quedam figura quando redduntur singula singulis: +*Fit sapiens durus raptor sevus quoque simplex +rusticus accipiter ut leo pastor amans.* Vigesima quinta trasmutatio est de Baccho converso in uvam. Nam Bacchus fuit quidam filius Iovis regis qui alio nomine dictus fuit Dionisius qui, captus amore Erigones, fecit ergo eam inebriari vino et sic cum ea concubuit et ideo conversus in uvam. -Vigesima sexta transmutatio est de Saturno converso in equum. Nam Saturnus fuit quidam miles antiquus et senex, qui captus erat amore cuiusdam que vocatur Phylara. Ivit ergo iste super optimo equo et eam superposuit et exportavit et ideo dicitur conversus in equum. +Vigesima sexta transmutatio est de Saturno converso in equum. Nam Saturnus fuit quidam miles antiquus et senex, qui captus erat amore cuiusdam que vocatur Phylara. Ivit ergo iste super optimo equo et eam superposuit et exportavit et ideo dicitur conversus in equum. Unde de hiis duabus dictum est simul: +*Hanc corrupit amans madefacta pectora vino +hanc tulit antiquus miles amator equo.* -Vigesima septima transmutatio est de Arachne conversa in araneam que, quamvis sit ultima in ordine, est tamen prima in intentione. Per Palladem intelligo sapientem. Per ipsam texere telam de laudibus et victoriis deorum intelligo quod homo sapiens continue studet in laudando et predicando deum. Sed per Arachnem intelligo iuvenem nolentem deum laudare et contendem cum sapiente. Per ipsam texere telam in qua posuit crimina deorum intelligo illos iuvenes qui, quando audiunt laudes dei a sapientibus, despiciunt eos et irrident de ipsis et hoc est quia nimis confidunt in voluptatibus terrenis. Quapropter dicuntur mutari in araneam, que est animal terrestre valde fragile que facit telam valde mutabilem et corruptibilem. Ita dicuntur homines qui confidunt in terrestribus esse fragiles et sua opera cito deficiunt sicut tela aranea. +Vigesima septima transmutatio est de Arachne conversa in araneam que, quamvis sit ultima in ordine, est tamen prima in intentione. Per Palladem intelligo sapientem. Per ipsam texere telam de laudibus et victoriis deorum intelligo quod homo sapiens continue studet in laudando et predicando deum. Sed per Arachnem intelligo iuvenem nolentem deum laudare et contendem cum sapiente. Per ipsam texere telam in qua posuit crimina deorum intelligo illos iuvenes qui, quando audiunt laudes dei a sapientibus, despiciunt eos et irrident de ipsis et hoc est quia nimis confidunt in voluptatibus terrenis. Quapropter dicuntur mutari in araneam, que est animal terrestre valde fragile que facit telam valde mutabilem et corruptibilem. Ita dicuntur homines qui confidunt in terrestribus esse fragiles et sua opera cito deficiunt sicut tela aranea. Unde dictum est: +*De superis validam texit sapientia laudem +matura iuvenem cum gravitate movens. +Mens tamen insipiens contra iuveniliter ausa +contemnit superos cum monitrice sua. +Vanaque de sanctis ludens deludia texit. +Fit tamen hec vermis et sua tela cadit.* -Vigesima octava transmutatio est de Niobe conversa in saxum. Nam per Niobem intelligo superbiam carnis. Sed per ipsam habere septem filios in quibus delectatur precipue intelligo septem organa corporis, scilicet pedes, manus, pectus, linguam, nasum, oculos et supercilia, in quibus delectatur caro. Sed per septem suas filias intelligo septem operationes ex istis organis procedentes, scilicet successum pedum, gestum manuum, resupinationem pectoris superbi, obiurgationem lingue, contorsionem nasi, crudelitatem oculorum et indignationem superciliorum. In istis enim organis et in istis operationibus delectatur superbia carnis vel caro superba. Sed per Amphionem eius maritum intelligo delectationem carnis progredientem ex ipsis organis vel causam passionum ex organis illis. Sed per Latonam intelligo religionem, in qua latent religiosi, unde Latona quasi latitona. Per Phebum suum filium intelligo sapientiam, per Dianam castitatem, nam sapientia et castitas sunt filie religionis. Per Niobem obiurgantem Latonam intelligo superbiam carnis, que despicit religionem et hominem retrahit a cultu eius. Unde Latona idest religio convocat filios suos, scilicet sapientiam et castitatem in adiutorium suum. Contra superbiam venit ergo sapientia et impugnat organa illa et deprimit. Deinde venit castitas et interemit omnes operationes eorum. Sed statim depressis organis Amphion idest delectatio carnis occidit. Postmodum Niobe mutatur in saxum, quia caro ipsa tunc desistit ab illis. Sed tunc Niobe deflet, quia reducitur ad contritionem suorum peccatorum. Sed ventus idest spiritus divinus, qui omnia elevat et portat ad cacumen montis in patria sua idest ad cacumen patrie paradisi. +Vigesima octava transmutatio est de Niobe conversa in saxum. Nam per Niobem intelligo superbiam carnis. Sed per ipsam habere septem filios in quibus delectatur precipue intelligo septem organa corporis, scilicet pedes, manus, pectus, linguam, nasum, oculos et supercilia, in quibus delectatur caro. Sed per septem suas filias intelligo septem operationes ex istis organis procedentes, scilicet successum pedum, gestum manuum, resupinationem pectoris superbi, obiurgationem lingue, contorsionem nasi, crudelitatem oculorum et indignationem superciliorum. In istis enim organis et in istis operationibus delectatur superbia carnis vel caro superba. Sed per Amphionem eius maritum intelligo delectationem carnis progredientem ex ipsis organis vel causam passionum ex organis illis. Sed per Latonam intelligo religionem, in qua latent religiosi, unde Latona quasi latitona. Per Phebum suum filium intelligo sapientiam, per Dianam castitatem, nam sapientia et castitas sunt filie religionis. Per Niobem obiurgantem Latonam intelligo superbiam carnis, que despicit religionem et hominem retrahit a cultu eius. Unde Latona idest religio convocat filios suos, scilicet sapientiam et castitatem in adiutorium suum. Contra superbiam venit ergo sapientia et impugnat organa illa et deprimit. Deinde venit castitas et interemit omnes operationes eorum. Sed statim depressis organis Amphion idest delectatio carnis occidit. Postmodum Niobe mutatur in saxum, quia caro ipsa tunc desistit ab illis. Sed tunc Niobe deflet, quia reducitur ad contritionem suorum peccatorum. Sed ventus idest spiritus divinus, qui omnia elevat et portat ad cacumen montis in patria sua idest ad cacumen patrie paradisi. Unde dictum est: +*Pes, manus, os, pectus, oculi, cilium, quoque nasus +organa sunt septem carne tumente sata. +Concreat his operas totidem vanissima mater +cum quibus intexit religionis opem. +At sua progenies sapientia castaque virtus +organa cum vitiis comminuere suis +occidit Amphion mulcens testudine carnem +quam flentem celsa spiritus arce locat.* -Vigesima nona transmutatio est de rusticis conversis in ranas. Nam per Latonam intelligimus religionem. Per ipsam peperisse Phebum et Dianam intelligimus quod religio bona parit castitatem et sapientiam. Sed per ipsam concipere sitim intelligo quod religiosi aliquando egent istis mundanis ad sustentationem sui. Sed per ipsam velle bibere aquam fontis mediocris intelligo quod religiosi aliquando volunt uti mundanis sustentationibus que sunt communia omnibus, quia deus dedit. Sed per rusticos despicientes eam et vetantes intelligo malos qui nolunt subvenire fratribus de suis bonis. Immo obiurgant et contemnunt eos. Quapropter religio convertit eos in ranas, quia sicut rane sunt animalia que non possunt trahi de lucto, ita tales qui religionem despiciunt numquam trahuntur de lucto. Et aliter potest intelligi. Nam per Latonam sitientem intelligo religionem sitientem salutem hominum. Unde per ipsam velle bibere de aqua comuni ut substentaretur intelligo quod vult homines ad se attrahere, quia dimittit eos in lucto huius mundi. Sed per rusticos contemnentes intelligo homines contemnentes religionem. Unde tales ipsa mutat in ranas, quia eos in huius mundi lucto demittit. +Vigesima nona transmutatio est de rusticis conversis in ranas. Nam per Latonam intelligimus religionem. Per ipsam peperisse Phebum et Dianam intelligimus quod religio bona parit castitatem et sapientiam. Sed per ipsam concipere sitim intelligo quod religiosi aliquando egent istis mundanis ad sustentationem sui. Sed per ipsam velle bibere aquam fontis mediocris intelligo quod religiosi aliquando volunt uti mundanis sustentationibus que sunt communia omnibus, quia deus dedit. Sed per rusticos despicientes eam et vetantes intelligo malos qui nolunt subvenire fratribus de suis bonis. Immo obiurgant et contemnunt eos. Quapropter religio convertit eos in ranas, quia sicut rane sunt animalia que non possunt trahi de lucto, ita tales qui religionem despiciunt numquam trahuntur de lucto. Et aliter potest intelligi. Nam per Latonam sitientem intelligo religionem sitientem salutem hominum. Unde per ipsam velle bibere de aqua comuni ut substentaretur intelligo quod vult homines ad se attrahere, quia dimittit eos in lucto huius mundi. Sed per rusticos contemnentes intelligo homines contemnentes religionem. Unde tales ipsa mutat in ranas, quia eos in huius mundi lucto demittit. Unde dictum est: +*Religio sitiens laicis humere latinis +ut valeat cultus in reparando suos. +De comune datis prohibetur sumere supplex +lite profanatum turbinibusque suis. +Religio sanctas tollens ad sidera palmas +hos anathematos luctea monstra facit.* -Trigesima transmutatio est de Marsia excoriato. Nam per Palladem intelligo artem rationis que aliquando inducit sophistam. Per ipsam sonare tibiam coram diis intelligo ipsam uti sophismatibus coram sapientibus. Nam sicut tibia solum consistit in voce, ita etiam sophista est solum vocalis. Et per ipsam dilatare genas intelligo boatus quos faciunt sophiste. Sed superi risere idest sapientes despiciunt tales. Sed ipsa descendit super Tritonem idest quod ars rationis ita spreta a sapientibus revertitur ad trinam cognitionem philosophye naturalis scilicet phisice, et philosophye moralis scilicet ethice, et philosophye rationalis scilicet logice. Et ibi videt deformitatem sophismatum, tunc deicit ea. Sed Marsia accipiens tibiam et utens ea est homo sophista qui solum utitur in fallaciis. Vult ergo disputare cum Apolline idest cum sapientie. Sed Apollo devicit eum cum cithara idest veris argumentis a corde procedentibus et non cum vocibus, quod denotatur per citharam, que non consistit in voce, sed tenetur a latere sinistro super cor. Et excoriavit eum idest detexit fallacias suas per distintiones, unde sibi apparuerunt viscera, quia tales dum sunt ita excoriati apparent quales sunt. Et tunc convertitur in fluvium, quia verba illorum fluunt in modum aque. Possumus etiam intelligere per Marsiam contemnentem Apollinem illos qui utuntur alienis verbis et questionibus, et quando accipiuntur illa verba ab eo tunc remanent excoriati. +Trigesima transmutatio est de Marsia excoriato. Nam per Palladem intelligo artem rationis que aliquando inducit sophistam. Per ipsam sonare tibiam coram diis intelligo ipsam uti sophismatibus coram sapientibus. Nam sicut tibia solum consistit in voce, ita etiam sophista est solum vocalis. Et per ipsam dilatare genas intelligo boatus quos faciunt sophiste. Sed superi risere idest sapientes despiciunt tales. Sed ipsa descendit super Tritonem idest quod ars rationis ita spreta a sapientibus revertitur ad trinam cognitionem philosophye naturalis scilicet phisice, et philosophye moralis scilicet ethice, et philosophye rationalis scilicet logice. Et ibi videt deformitatem sophismatum, tunc deicit ea. Sed Marsia accipiens tibiam et utens ea est homo sophista qui solum utitur in fallaciis. Vult ergo disputare cum Apolline idest cum sapientie. Sed Apollo devicit eum cum cithara idest veris argumentis a corde procedentibus et non cum vocibus, quod denotatur per citharam, que non consistit in voce, sed tenetur a latere sinistro super cor. Et excoriavit eum idest detexit fallacias suas per distintiones, unde sibi apparuerunt viscera, quia tales dum sunt ita excoriati apparent quales sunt. Et tunc convertitur in fluvium, quia verba illorum fluunt in modum aque. Possumus etiam intelligere per Marsiam contemnentem Apollinem illos qui utuntur alienis verbis et questionibus, et quando accipiuntur illa verba ab eo tunc remanent excoriati. Quapropter dictum est sic metrice: +*Ventosos calamos ars se speculata refutat +dum rubet elusas intumuisse genas. +Excipit hos fatuus contra doctumque tumescit +cui cithara cordis consonat apta manus. +Disputat ore sonans non est ratione sophista, +at sapiens imo pectore vera canit. +Doctor indocti clamantis viscera nudat +fit fluvius cuius verba repulsa fluunt.* -Trigesima prima transmutatio est de Pelope habente humerum eburneum. Nam per Tantalum, qui erat pincerna Iovis, intelligo hominem avarum. Unde per ipsum occidere filium debes intelligere quod avarus, dum expendit aliquos denarios, occidit filium, quia denarii sunt sui filii, vel dicitur filius occidi quia expendit substantiam filiis scilicet denarios qui sunt substantia sui filii. Sed per superos nolle comestione de illo intelligo sapientes, qui cavent sibi a comedendo cum avaris, sed Ceres bene comedit. Per Cererem intelligo terram que recipit omnia. Nam tales avari semper remanent in terra aliquando sine sepultura remanent ossa super terram. Et hoc intelligo per hoc quod Pelops detexit sibi humerum, quia ossa avarorum deteguntur in terra. +Trigesima prima transmutatio est de Pelope habente humerum eburneum. Nam per Tantalum, qui erat pincerna Iovis, intelligo hominem avarum. Unde per ipsum occidere filium debes intelligere quod avarus, dum expendit aliquos denarios, occidit filium, quia denarii sunt sui filii, vel dicitur filius occidi quia expendit substantiam filiis scilicet denarios qui sunt substantia sui filii. Sed per superos nolle comestione de illo intelligo sapientes, qui cavent sibi a comedendo cum avaris, sed Ceres bene comedit. Per Cererem intelligo terram que recipit omnia. Nam tales avari semper remanent in terra aliquando sine sepultura remanent ossa super terram. Et hoc intelligo per hoc quod Pelops detexit sibi humerum, quia ossa avarorum deteguntur in terra. Unde dictum est: +*Dat mandi genitum quotiens expendit avarus +terra vorat carnes, ossa detecta nitent.* -Trigesima secunda transmutatio est de Tereo, Progne, Philomena qui mutati fuerunt in aves. Nam Ovidius hanc istoriam describit, que vera fuit tamen, modo poetico idest fictitio. Pro ut potest ad mores adaptari. Unde per hoc quod Prognes conversa fuit in avem et Philomena etiam intelligo velocitatem quem habuerunt in fugiendo a manibus Terei. Sed in speciali Prognes conversa dicitur in irundinem propter duo primo, quia irundo habet rubicundum pectus ad modum sanguinis et quia Prognes etiam rubiconda erat cede fili sui. Ideo in talem avem dicitur conversa propter aliud etiam, quia Prognes non fuit extra tecta civitatis, sed intus latuit et quia irundo etiam manet in tectis. Ideo dicitur conversa in irundinem. Sed quia Philomena fugit extra civitatem in nemora et quia non habebat linguam ideo dicitur conversa in Philomenam avem, que non habet linguam et que tantum manet in nemoribus, etiam propter aliud, quia ipsa toto tempore conquesta fuit de virginitate amissa, quemadmodum Philomena avis nititur conquerelari. Sed Thereus ita fetidissimum peccatum commisit. Ideo dicitur conversus in upupam, que est avis fetidissima, eo quod vivit dentino stercore et quia etiam terreus tyrannus superbus erat. Ideo dicitur conversus in upupam, que habet crestam de pennis in capite, que denotat superbiam. +Trigesima secunda transmutatio est de Tereo, Progne, Philomena qui mutati fuerunt in aves. Nam Ovidius hanc istoriam describit, que vera fuit tamen, modo poetico idest fictitio. Pro ut potest ad mores adaptari. Unde per hoc quod Prognes conversa fuit in avem et Philomena etiam intelligo velocitatem quem habuerunt in fugiendo a manibus Terei. Sed in speciali Prognes conversa dicitur in irundinem propter duo primo, quia irundo habet rubicundum pectus ad modum sanguinis et quia Prognes etiam rubiconda erat cede fili sui. Ideo in talem avem dicitur conversa propter aliud etiam, quia Prognes non fuit extra tecta civitatis, sed intus latuit et quia irundo etiam manet in tectis. Ideo dicitur conversa in irundinem. Sed quia Philomena fugit extra civitatem in nemora et quia non habebat linguam ideo dicitur conversa in Philomenam avem, que non habet linguam et que tantum manet in nemoribus, etiam propter aliud, quia ipsa toto tempore conquesta fuit de virginitate amissa, quemadmodum Philomena avis nititur conquerelari. Sed Thereus ita fetidissimum peccatum commisit. Ideo dicitur conversus in upupam, que est avis fetidissima, eo quod vivit dentino stercore et quia etiam terreus tyrannus superbus erat. Ideo dicitur conversus in upupam, que habet crestam de pennis in capite, que denotat superbiam. Unde dictum est: +*Naso per istoriam incestum condemnat amorem +et notat obscenus quam male finit amor. +Pectore rubra trucem matrem designat yrundo +ampia velut quondam nunc quoque tecta colens. +Et veterem renovat cantu Philomena querelam +quodque latens coluit pergemit illa nemus. +Tereus incesto turpi fit spurca volucris +upupa, quod signat crista tyrannis erat.* -Trigesima tertia transmutatio est de Borea qui rapuit filiam Erictei. Nam verum fuit quod Erictheus habuit filiam nomine Orithiam, quam dicitur rapuisse Boreas idest quidam rex in septentrionalibus partibus, qui ita nominabatur ab illo vento ibi dominante, qui venit per mare in navi armata manu in adiutorio Boree, et rapuit Orithiam. Et genuit ex ipsa duos filios, qui tempore pueritie fuerunt similes matri, idest quod usque a duodecim annos fuerunt pigri propter humidum in capite existens. Sed adveniente adolescentia exposuerunt alas ad similitudinem patris, idest quod post tempus pueritie effecti sunt agiles valde. Et hoc est naturale. Nam tunc humidum consumitur et supervenit humor colericus qui est calidus. Et quia illud quod est de natura calidi est leve, ideo tunc homines dicuntur agiliores quam in aliis etatibus. +Trigesima tertia transmutatio est de Borea qui rapuit filiam Erictei. Nam verum fuit quod Erictheus habuit filiam nomine Orithiam, quam dicitur rapuisse Boreas idest quidam rex in septentrionalibus partibus, qui ita nominabatur ab illo vento ibi dominante, qui venit per mare in navi armata manu in adiutorio Boree, et rapuit Orithiam. Et genuit ex ipsa duos filios, qui tempore pueritie fuerunt similes matri, idest quod usque a duodecim annos fuerunt pigri propter humidum in capite existens. Sed adveniente adolescentia exposuerunt alas ad similitudinem patris, idest quod post tempus pueritie effecti sunt agiles valde. Et hoc est naturale. Nam tunc humidum consumitur et supervenit humor colericus qui est calidus. Et quia illud quod est de natura calidi est leve, ideo tunc homines dicuntur agiliores quam in aliis etatibus. Unde dictum est: +*Quam rapuit Boreas rapuit rex tracius illam +navigiis vento per mare vectus eo. +Crure fuit celeris tamquam pennata propago +cum pubertatis cepit inesse calor.* -Prima transmutatio septimi libri est de Arpiis stercorantibus mensas Phynei. Nam per Phyneum intelligo hominem avarissimum et per tres Arpias intelligo tres species avaritie. Prima species est cupiditas alieni, et ista vocatur Aelo, dicta ab aveo, es. Secunda species est occupatio alieni, et ad hoc nititur avarus vel per furtum vel per usuram vel per violentiam, et ista vocatur Occipite, dicta ab occupo, as. Tertia species est cellatio acquisiti, quia avari celant ut possunt divitias suas, et ista vocatur Celeno, dicta a celo, as. Et dicuntur hee Arpie esse virgines, eo quod avaritia virgo est, in hoc quod sterilis est, et nil boni pariens. Sed dicitur quod fedabant epulas Finei, eo quod avarus nichil comedit quod non sit fedatum avaritia. Sed Iason et socii supervenerunt et fugaverunt illas Arpias, quia avarus homo, dum aliqui nobiles superveniunt, certe tunc depellunt avaritiam propter verecundiam. Sed per Zethum et Calaym alatos intelligo dilectionem dei et proximi, unde dicit Prosper. Unde istis geminis virtutum qui caret alis celorum ad regnum non habet unde volet. Isti ergo duo fugant avaritiam a cordibus hominum. Sed dum Zethus et Calays recedunt Arpie adhuc redeunt idest ille species avaritie. +Prima transmutatio septimi libri est de Arpiis stercorantibus mensas Phynei. Nam per Phyneum intelligo hominem avarissimum et per tres Arpias intelligo tres species avaritie. Prima species est cupiditas alieni, et ista vocatur Aelo, dicta ab aveo, es. Secunda species est occupatio alieni, et ad hoc nititur avarus vel per furtum vel per usuram vel per violentiam, et ista vocatur Occipite, dicta ab occupo, as. Tertia species est cellatio acquisiti, quia avari celant ut possunt divitias suas, et ista vocatur Celeno, dicta a celo, as. Et dicuntur hee Arpie esse virgines, eo quod avaritia virgo est, in hoc quod sterilis est, et nil boni pariens. Sed dicitur quod fedabant epulas Finei, eo quod avarus nichil comedit quod non sit fedatum avaritia. Sed Iason et socii supervenerunt et fugaverunt illas Arpias, quia avarus homo, dum aliqui nobiles superveniunt, certe tunc depellunt avaritiam propter verecundiam. Sed per Zethum et Calaym alatos intelligo dilectionem dei et proximi, unde dicit Prosper. Unde istis geminis virtutum qui caret alis celorum ad regnum non habet unde volet. Isti ergo duo fugant avaritiam a cordibus hominum. Sed dum Zethus et Calays recedunt Arpie adhuc redeunt idest ille species avaritie. Unde dictum est: +*In tribus Arpiis rapidi signantur avari +primus avens Aelo vult aliena furor, +occupat Occipite furto, vel fenore, vel vi, +celat anelanti rapta Celeno sinu. +Virginis ora gerunt quando nil gignitur illis +quas miseras condit raptor avarus opes. +Hee rapiunt ceco mensas et fercula fedant +quas dum suscipitur, turba superna fugat.* -Secunda transmutatio est de vellere aureo. Nam Ovidius sub quadam fictione veritatem istorie exprimit in hunc modum. Nam verum fuit quod Frixus et Heles fictione noverce exulaverunt a patre et dum exularent apparuit sibi mater, que dedit sibi arietem cum vellere aureo. Idest quod, accepta dote matris que mortua erat, recesserunt in navi, que vocabatur aries propter signum arietis quod habebat, et forte Heles propter aliquod accidens cecidit in mari de navi et submersa est. Sed Frixus transivit mare et vellus dedicavit Marti, idest aurum quod habebat imposuit turri in regno Oetes, ut custodiretur in prelio. Sed ibi erat draco pervigil idest quidam custos ad hoc deputatus ut custodiret serpens. Ibi duo tauri indomiti idest duo comites illius custodis, qui emitebant flamas de ore idest qui erant deputati ad consulendum illi principali. Per dentes intelligo stipendiarios quod habebant. Sed venit Iason armata manu ut raperet. Sed quia non poterat, domuit tauros idest quod illos duos remuneravit cum denariis et postea seminavit dentes, idest cum denariis etiam decepit stipendiarios. Sed ipsi irruerunt in eum, quia non habuerant quantum volebant. Ideo proiecit lapidem idest acervum auri inter eos, in cuius divisionem se ipsos interfecerunt. Sed postea sopivit idest cum veneno aspidis venenavit principalem custodem, et hoc cum auxilio Medea. Et postea rapuit quod erat in turri et recessit cum Medea filia regis Oetes. +Secunda transmutatio est de vellere aureo. Nam Ovidius sub quadam fictione veritatem istorie exprimit in hunc modum. Nam verum fuit quod Frixus et Heles fictione noverce exulaverunt a patre et dum exularent apparuit sibi mater, que dedit sibi arietem cum vellere aureo. Idest quod, accepta dote matris que mortua erat, recesserunt in navi, que vocabatur aries propter signum arietis quod habebat, et forte Heles propter aliquod accidens cecidit in mari de navi et submersa est. Sed Frixus transivit mare et vellus dedicavit Marti, idest aurum quod habebat imposuit turri in regno Oetes, ut custodiretur in prelio. Sed ibi erat draco pervigil idest quidam custos ad hoc deputatus ut custodiret serpens. Ibi duo tauri indomiti idest duo comites illius custodis, qui emitebant flamas de ore idest qui erant deputati ad consulendum illi principali. Per dentes intelligo stipendiarios quod habebant. Sed venit Iason armata manu ut raperet. Sed quia non poterat, domuit tauros idest quod illos duos remuneravit cum denariis et postea seminavit dentes, idest cum denariis etiam decepit stipendiarios. Sed ipsi irruerunt in eum, quia non habuerant quantum volebant. Ideo proiecit lapidem idest acervum auri inter eos, in cuius divisionem se ipsos interfecerunt. Sed postea sopivit idest cum veneno aspidis venenavit principalem custodem, et hoc cum auxilio Medea. Et postea rapuit quod erat in turri et recessit cum Medea filia regis Oetes. Unde dictum est: +*Martia turris erat pretiosi velleris arbor +quas posuit vectas per mare Frixus opes. +Navis erat vervex vervecis imagine picta +divitie navis aurea lana fuit. +Est draco prefectus cui stat custodia turris +dentes armigeri qui comitantur eum. +Indomiti tauro college sunt duo fortes +armati ferro corpora, corda foco. +Prefectum magico sommo devicit Iason +collegas donis conciliando sibi. +Is quoque prefecti famulos placavit ad horam +sed subitis armis mox petiere virum. +Ille sed inter eos grave pondus contulit auri +pro quo gesserunt bella cruenta simul. +Turris Iason opes, et te, Medea, reportat +officio cuius vincit amantis amans.* -Tertia transmutatio est de Esone iuvene facto, quod debet sic intelligi. Nam, dum Eson videret filium venisse cum tam magnis divitiis et cum pulcra uxore, ita gavisus est quod videbatur iuvenis factus esse, vel potest esse quod Medea, quia magica erat, sciebat facere aliquas medicinas cum quibus. Ipse Eson manebat in bona etate. Nam hoc sciunt facere medici. +Tertia transmutatio est de Esone iuvene facto, quod debet sic intelligi. Nam, dum Eson videret filium venisse cum tam magnis divitiis et cum pulcra uxore, ita gavisus est quod videbatur iuvenis factus esse, vel potest esse quod Medea, quia magica erat, sciebat facere aliquas medicinas cum quibus. Ipse Eson manebat in bona etate. Nam hoc sciunt facere medici. Unde dictum est: +*Arte nurus magice vixit iocundior Eson, +et redit in iuvenem prosperitate senex.* -Quarta transmutatio est de Pelia. Nam credo quod verum fuit quod Medea, dum videret Peliam odire Iasonem, cogitavit eum interficere. Sed non est credendum quod fecerit quod filie ita percussissent eum, sed forte cum quibusdam venenis loco potationum venenavit eum et hoc mediantibus filiis, quia dicebat quod teneret eum in bona etate. +Quarta transmutatio est de Pelia. Nam credo quod verum fuit quod Medea, dum videret Peliam odire Iasonem, cogitavit eum interficere. Sed non est credendum quod fecerit quod filie ita percussissent eum, sed forte cum quibusdam venenis loco potationum venenavit eum et hoc mediantibus filiis, quia dicebat quod teneret eum in bona etate. Unde dictum est: +*Medee fertur Pelias obiisse venenis +grandia sacrilega monstra gerentis ope.* -Quinta transmutatio est de Cerambo mutato in avem. Nam Cerambus fuit quidam maximus lecator, qui omnia cum diluvio ventris consumebat, in tantum quod factus est pauper et recessit de terra. Ideo dicitur conversus in avem. +Quinta transmutatio est de Cerambo mutato in avem. Nam Cerambus fuit quidam maximus lecator, qui omnia cum diluvio ventris consumebat, in tantum quod factus est pauper et recessit de terra. Ideo dicitur conversus in avem. Unde dictum est: +*Diluvio ventris consumens cuncta Cerambus +deseruit patriam luxibus ille vagis.* -Sexta transmutatio est draconis in saxum. Per draconem ivisse super arborem et comedisse aves, sed tandem mutatus est in saxum, intelligo Troia que consumpsit multos grecos, sed tandem capta fuit ab eis. Sed quo ad aliam expositionem littere dico quod per Orpheum ego intelligo hominem eloquentem, sed per draconem intelligo invidum, qui aliquando vult mordere caput sapientis idest vult reprehendere. Sed tunc sapiens saxificat eum, quia fit eum mutum. - -Septima transmutatio est iuvenci in cervum. Nam per filium Bacchi intelligo quemdam bene ebriosum qui, dum semel esset ebrius, furatus fuit unum iuvencum. Sed illi cuius erat insecuti sunt eum. Ipse autem iens invenit quosdam cum uno cervo et dixit eis si volebant cambire et libenter fecerunt. Et quia hoc fecit propter ebrietatem ideo Bacchus dicitur mutasse. +Sexta transmutatio est draconis in saxum. Per draconem ivisse super arborem et comedisse aves, sed tandem mutatus est in saxum, intelligo Troia que consumpsit multos grecos, sed tandem capta fuit ab eis. Sed quo ad aliam expositionem littere dico quod per Orpheum ego intelligo hominem eloquentem, sed per draconem intelligo invidum, qui aliquando vult mordere caput sapientis idest vult reprehendere. Sed tunc sapiens saxificat eum, quia fit eum mutum. Unde dictum est: +*Saxeus hic serpens est immutabile fatum, +lividus aut docto non nocuisse rigens.* -Octava transmutatio fuit de Coritho. Nam Corithus fuit quidam magicus vel sacrilegus, qui dum mortuus esset non dimittebatur sepeliri. Sed filius volens eum sepelire fulminatus fuit a Deo vel a casu vel divino iudicio. +Septima transmutatio est iuvenci in cervum. Nam per filium Bacchi intelligo quemdam bene ebriosum qui, dum semel esset ebrius, furatus fuit unum iuvencum. Sed illi cuius erat insecuti sunt eum. Ipse autem iens invenit quosdam cum uno cervo et dixit eis si volebant cambire et libenter fecerunt. Et quia hoc fecit propter ebrietatem ideo Bacchus dicitur mutasse. Unde dictum est: +*Bacchatus potuit cervo mutare iuvencum +sic furtum Bacchus occuluisse datur.* + +Octava transmutatio fuit de Coritho. Nam Corithus fuit quidam magicus vel sacrilegus, qui dum mortuus esset non dimittebatur sepeliri. Sed filius volens eum sepelire fulminatus fuit a Deo vel a casu vel divino iudicio. Unde dictum est: +*Sacrilegus fuerat privatus honore sepulcri, +quod dantem genitum perculit ipse Deus.* Nona transmutatio est de Mera conversa in canem, per quam intelligo quamcumque mulierem que, dum delectatur in male dicendo et latrando, dicitur converti in canem. - -Decima est de filiabus Euripili mutatis in cervas. Nam per Herculem furari sibi vacas intelligo sapientem reprehendente insipientes. Sed per illas obiurgare Iunonem intelligo stolidas feminas, que ignorant quid fiant. + +Decima est de filiabus Euripili mutatis in cervas. Nam per Herculem furari sibi vacas intelligo sapientem reprehendente insipientes. Sed per illas obiurgare Iunonem intelligo stolidas feminas, que ignorant quid fiant. Unde dictum est: +*Facta canis fertur mulier per iurgia lingue, +ac stolide matres cornua fronte ferunt.* Undecima transmutatio est de Telchinis. Nam per ipsos intelligimus invidos, qui aspectu suo dicuntur deturpare omnia prospera. Et ideo dicuntur habere proprietatem Meduse. -Duodecima transmutatio est de filia Alchidame. Nam verum fuit quod habuit unam filiam que gravida est facta ex uno. Sed vicine volentes eam occultare patri dixerunt quando peperit quod peperit unam columbam, quia loco filii posuerunt columbam. +Duodecima transmutatio est de filia Alchidame. Nam verum fuit quod habuit unam filiam que gravida est facta ex uno. Sed vicine volentes eam occultare patri dixerunt quando peperit quod peperit unam columbam, quia loco filii posuerunt columbam. Unde dictum est: +*Mergitur invidie corrumpens prospera visus. +Se peperisse patri filia finxit avem.* Tertia decima transmutatio est de puero in cignum. Nam verum fuit quod Yries habuit unum filium, qui optime sciebat canere, unde multum diligebatur a Philo, in tantum quod faciebat sibi quecumque volebat. Sed semel cum peteret unum servitium et ille noluit sibi facere, ipse proiecit se de monte et mortuus est. Et dicitur autem conversus in cignum, quia semper mansit fama de cantu suo. Nam cignus est avis optime canens. -Quarta decima transmutatio est de matre eius. Nam cum mater audiret quod filius mortuus erat, tantum ploravit quod mortua est, et propter maximum fletum dicitur conversa in fluvium. +Quarta decima transmutatio est de matre eius. Nam cum mater audiret quod filius mortuus erat, tantum ploravit quod mortua est, et propter maximum fletum dicitur conversa in fluvium. Unde dictum est: +*Factus olor puer est cantu delapsus amanti. +que sunt mersa dedit nomina mater aquis.* Quinta decima transmutatio est de Combe filia Olphie, que dicitur conversa in avem. Hoc non vult aliud dicere nisi quod, dum reperta esset in adulterio, fugit a privignis velut avis. -Sexta decima transmutatio est de Progne et Tereo et aliis, qui dicuntur conversi in aves, hoc est dicere quod propter peccata sua depulsi fuerunt a populo et fugerunt ut aves. +Sexta decima transmutatio est de Progne et Tereo et aliis, qui dicuntur conversi in aves, hoc est dicere quod propter peccata sua depulsi fuerunt a populo et fugerunt ut aves. Unde dictum est: +*Edita fertur avis que fugit vulnera velox. +Exilio regum multiplicantur aves.* Decima septima transmutatio est de Lampo converso in feram, hoc est quod unusquisque qui concubuit cum matre sicut ille est sicut fera, que non cognoscit in coytu matrem. Quod nichil aliud est dicere nisi quod similia attemptantes fiunt sicut fere, que non discernunt in coytu matrem ab aliis. -Decima octava transmutatio est de Foco. Per Focum intelligo fatuum qui vult contendere cum Apolline idest cum sapiente. Sed convertitur in piscem, quia tacet sicut piscis, qui est animal taciturnum, et precipue in focam que est piscis tumidus. Hoc notat superbiam talium. +Decima octava transmutatio est de Foco. Per Focum intelligo fatuum qui vult contendere cum Apolline idest cum sapiente. Sed convertitur in piscem, quia tacet sicut piscis, qui est animal taciturnum, et precipue in focam que est piscis tumidus. Hoc notat superbiam talium. Unde dictum est: +*Est fera qui venerem maternos vertit in ortus +confusus fatuus a sapiente silet.* Decima nona est de Eumeli. Nam fuit quidam qui voluit cum filia concubere, quapropter rapta fuit sibi. Ideo dicitur conversa fuisse in avem. -Vigesima transmutatio est de Phineo et de Peripha et de nepte, qui dicuntur conversi in aves, hoc est quod fuerunt fugitivi in modum avium et sic omnes similes dicuntur aves. +Vigesima transmutatio est de Phineo et de Peripha et de nepte, qui dicuntur conversi in aves, hoc est quod fuerunt fugitivi in modum avium et sic omnes similes dicuntur aves. Unde dictum est: +*Ingemit ablatam cupidus corrumpere natam. +Sic omnes profugos fabula fingit aves.* -Vigesima prima transmutatio est de Aconitis. Nam per Cerberum debemus intelligere curam terrenorum. Nam Cerberus est idem quod terra. Sed per spumam eius generari Aconita intelligo quod per anxietatem terrenorum generantur peccata, mortalia odia, inimicitie, guerre et omnes pestes. Sed per Herculem trahentem intelligo hominem virtuosum, qui pessundat et dissipat curas terrenorum. +Vigesima prima transmutatio est de Aconitis. Nam per Cerberum debemus intelligere curam terrenorum. Nam Cerberus est idem quod terra. Sed per spumam eius generari Aconita intelligo quod per anxietatem terrenorum generantur peccata, mortalia odia, inimicitie, guerre et omnes pestes. Sed per Herculem trahentem intelligo hominem virtuosum, qui pessundat et dissipat curas terrenorum. Unde dictum est: +*Virtus terrenam rabiem manifestat et angit +illa sed in cautis dira venena creat.* -Vigesima secunda transmutatio est de Medea, que voluit toxicare Theseum. Nam per Theseum intelligo hominem virtuosum. Per Medeam novercam intelligo malas personas, que odiunt virtuosos et decipere conantur, sed quando virtuosus homo cavet sibi ab illis dolis et permanet in virtutibus, tunc populus decantat eius laudes, quia habetur in magna fama. +Vigesima secunda transmutatio est de Medea, que voluit toxicare Theseum. Nam per Theseum intelligo hominem virtuosum. Per Medeam novercam intelligo malas personas, que odiunt virtuosos et decipere conantur, sed quando virtuosus homo cavet sibi ab illis dolis et permanet in virtutibus, tunc populus decantat eius laudes, quia habetur in magna fama. Unde dictum est: +*Cantatur probitas multo spectata labore +quando novercales non bibit illa dolos.* -Vigesima tertia transmutatio est de illa Sithoni muliere conversa in avem. Nam verum fuit quod Sithonis prodidit civitatem Minoi. Nam Minos promisit sibi aurum maximum et dedit sibi unam ianuam. Sed dum intrasset depulit eam tamquam proditricem et ideo dicitur conversa in avem, quia obfuit velut avis. Sed dicitur conversa in monedula, quia monedula est avis nigerrima que designat proditionem, nam proditores nigri sunt interni. Secus etiam propter aliud quia monedula habet hanc proprietatem, quod si invenit aurum furatur ipsum, et quia ista poposcerat aurum, ideo et cetera. +Vigesima tertia transmutatio est de illa Sithoni muliere conversa in avem. Nam verum fuit quod Sithonis prodidit civitatem Minoi. Nam Minos promisit sibi aurum maximum et dedit sibi unam ianuam. Sed dum intrasset depulit eam tamquam proditricem et ideo dicitur conversa in avem, quia obfuit velut avis. Sed dicitur conversa in monedula, quia monedula est avis nigerrima que designat proditionem, nam proditores nigri sunt interni. Secus etiam propter aliud quia monedula habet hanc proprietatem, quod si invenit aurum furatur ipsum, et quia ista poposcerat aurum, ideo et cetera. Unde dictum est: +*Nigra moneda notat speciem mulieris avare +que fit ab infami proditione fugax.* -Vigesima quarta transmutatio est de formicis conversis in homines. Hoc debet sic intelligi. Nam in insula Etiopie sunt homines habentes proprietates formice. Nam formice in maxima quantitate pullulant, ita illi etiam sunt multum pullulantes forte propter ragionem, quia infiniti nascutur. Et sicut formice sunt parvule respectu aliorum animalium et nigre, ita illi sunt parvi et nigri. Similiter formice sunt valde laboriose, ita et illi. Nam probant philosophi quod formica sit fortius animal de toto mundo habitu respectu ad quantitatem, quia ipsa portat tantum plumbi quantum ipsa est, quod nullum animal de mondo facit. Et habet hanc proprietatem, quod si elongetur a spelunca sua ipsa statim sentit tramitem aliarum nec umquam deviat. Quod est mirum, cum ipsa sit ita depressa ita quod quodlibet granum deberet sibi videri mons. Et nota quod Mirmidon idest formica. +Vigesima quarta transmutatio est de formicis conversis in homines. Hoc debet sic intelligi. Nam in insula Etiopie sunt homines habentes proprietates formice. Nam formice in maxima quantitate pullulant, ita illi etiam sunt multum pullulantes forte propter ragionem, quia infiniti nascutur. Et sicut formice sunt parvule respectu aliorum animalium et nigre, ita illi sunt parvi et nigri. Similiter formice sunt valde laboriose, ita et illi. Nam probant philosophi quod formica sit fortius animal de toto mundo habitu respectu ad quantitatem, quia ipsa portat tantum plumbi quantum ipsa est, quod nullum animal de mondo facit. Et habet hanc proprietatem, quod si elongetur a spelunca sua ipsa statim sentit tramitem aliarum nec umquam deviat. Quod est mirum, cum ipsa sit ita depressa ita quod quodlibet granum deberet sibi videri mons. Et nota quod Mirmidon idest formica. Unde dictum est: +*Mirmidon in greco fertur formica latine +unde et Mirmidonum nomina vulgus habet. +Corpore namque breves nigri sunt et macilenti +parca laboratrix prolificansque cohors.* -Vigesima quinta transmutatio est de bellua Themis et de cane Cephali conversis in saxa. Nam verum fuit quod bellua apparuit in illis partibus et quod multi canes venabantur eam. Sed inter alios, canis Cephali mirifice insequebatur eam. Tandem quod devenerunt super unum montem et de illo monte precipitati unus post alteram et confracti saxis. Ideo dicuntur conversi in saxa. +Vigesima quinta transmutatio est de bellua Themis et de cane Cephali conversis in saxa. Nam verum fuit quod bellua apparuit in illis partibus et quod multi canes venabantur eam. Sed inter alios, canis Cephali mirifice insequebatur eam. Tandem quod devenerunt super unum montem et de illo monte precipitati unus post alteram et confracti saxis. Ideo dicuntur conversi in saxa. Unde dictum est: +*In saxum canis est velox et bellua versus +quo nimio cursu lapsus uterque fuit.* -Prima transmutatio octavi libri est de rege Niso et Silla filia sua. Nam verum fuit quod Minos obsedit civitatem Nisi et quod filia sua prodidit patrem propter amorem. Sed per Sillam abstulisse capillum purpureum intelligo quod abscidit caput patris, in quo erat fiducia totius regni. Et quia hoc fuit magnum monstruum, ideo poete describunt ipsam conversam in alaudam et regem conversum in nisum. Et hoc pro tanto quia fugerunt extra civitatem. Sed in nisum precipue propter convenientiam nominis et propter superbiam et velocitatem illius avis, nam ipse superbus et astutus erat. Sed illa conversa est in alaudam pro tanto quia solum de nocte vadit, quemadmodum Silla post proditionem patris non audebat apparere, etiam quia Nisus nimis persequitur illam. Ideo ad denotandum quod pater debet persequi filias proditrices, ideo et cetera. Etiam quia habet cirrum in capite unde cirris dicitur, et pro tanto in ipsam dicitur conversa. - -Secunda transmutatio est de Minotauro. Nam Pasiphe uxor fuit Minois, qui habebat unum notarium nomine Taurum, cuius amore ipsa capta erat. Unde Dedalus construxit sibi vacam, hoc est quod in domo Dedali magistri lignaminis ipsa coivit cum eo, et gravida fuit. Sed Minos etiam illa die coivit cum ea et concepit ex utroque, unde peperit simul unum qui assimilabatur illi notario et alium qui assimilabatur Minoi. Unde dictum fuit quod peperit Minotaurum. Unde Minos volens hoc latere misit illum qui assimilabatur notario ad quamdam arcem ubi erat carcer, in quo reponebantur capti, et precipue illi de Athenis. Et pro tanto dicitur quod pascebat corpora hominum. +Prima transmutatio octavi libri est de rege Niso et Silla filia sua. Nam verum fuit quod Minos obsedit civitatem Nisi et quod filia sua prodidit patrem propter amorem. Sed per Sillam abstulisse capillum purpureum intelligo quod abscidit caput patris, in quo erat fiducia totius regni. Et quia hoc fuit magnum monstruum, ideo poete describunt ipsam conversam in alaudam et regem conversum in nisum. Et hoc pro tanto quia fugerunt extra civitatem. Sed in nisum precipue propter convenientiam nominis et propter superbiam et velocitatem illius avis, nam ipse superbus et astutus erat. Sed illa conversa est in alaudam pro tanto quia solum de nocte vadit, quemadmodum Silla post proditionem patris non audebat apparere, etiam quia Nisus nimis persequitur illam. Ideo ad denotandum quod pater debet persequi filias proditrices, ideo et cetera. Etiam quia habet cirrum in capite unde cirris dicitur, et pro tanto in ipsam dicitur conversa. Unde dictum est metrice: +*Purpureus crinis caput est quod filia Nisso +Silla suo secuit sanguinolenta patri. +Ne tamen huic monstro desint monimenta poete +aptant ad metrice proprietatis aves.* -Tertia transmutatio est de Adriana rapta a Baccho. Nam hoc verum fuit quod Dionisius Bacchus adinvenit eam et desponsavit. Sed quod mutaverit eam in signum celeste debes scire quod est quoddam signum stellarum in modum corone, unde appellatur corona. Quod signum Bacchus voluit appropriare uxori sue. Unde dictum conversa in ipsam. +Secunda transmutatio est de Minotauro. Nam Pasiphe uxor fuit Minois, qui habebat unum notarium nomine Taurum, cuius amore ipsa capta erat. Unde Dedalus construxit sibi vacam, hoc est quod in domo Dedali magistri lignaminis ipsa coivit cum eo, et gravida fuit. Sed Minos etiam illa die coivit cum ea et concepit ex utroque, unde peperit simul unum qui assimilabatur illi notario et alium qui assimilabatur Minoi. Unde dictum fuit quod peperit Minotaurum. Unde Minos volens hoc latere misit illum qui assimilabatur notario ad quamdam arcem ubi erat carcer, in quo reponebantur capti, et precipue illi de Athenis. Et pro tanto dicitur quod pascebat corpora hominum. Unde dictum est: +*Rivalis Minois eratque tabellio Taurus +Pasiphe peperit de quibus una duos. +Unus erat regi, Tauro simillimus alter. +Hinc Minotaurum progenuisse datur. +Taurigenam Minos atre prefecerat arci +in qua pascebant corpora capta ferum. +In lare dedaleo Pasiphe subdita Tauro +tegimen quo latuit lignea vaca fuit.* -Quarta transmutatio est de Dedalo et Ycaro qui, dum essent capti a rege Minoe, iverunt et recesserunt per mare. Et hoc est quod dicitur quod iverunt cum aliis, quia cum remis et forte filius manebat super puppim et cecidit in mare. +Tertia transmutatio est de Adriana rapta a Baccho. Nam hoc verum fuit quod Dionisius Bacchus adinvenit eam et desponsavit. Sed quod mutaverit eam in signum celeste debes scire quod est quoddam signum stellarum in modum corone, unde appellatur corona. Quod signum Bacchus voluit appropriare uxori sue. Unde dictum conversa in ipsam. Unde dictum est: +*Suscipiens Bacchus stellas de more corone +serta mee dixit coniugis esse volo.* -Quinta transmutatio est de Perdice. Nam Perdix fuit quidam homo qui erat optimi ingenii. Unde per Dedalum intelligo ingenium cuiuscumque. Iste ergo Perdix ex ingenio suo multa adinvenit. Unde factus est ita superbus ex ingenio quod cepit deviare, et factus est quidam ebriator et lecator in tantum, quod amisit ingenium suum et artes suas quas habebat. Et tandem precipitavit se de quadam arce, confidens ingenio suo. Et ideo dicitur conversus in perdicem tum propter convenientiam nominis, tum proprietate talis vocis. Nam homo cum deviat efficitur perdix, tum etiam propter proprietatem talis avis que volat semper iuxta terram. +Quarta transmutatio est de Dedalo et Ycaro qui, dum essent capti a rege Minoe, iverunt et recesserunt per mare. Et hoc est quod dicitur quod iverunt cum aliis, quia cum remis et forte filius manebat super puppim et cecidit in mare. Unde dictum est: +*Dedalus et natus velorum fugerat alis +sed mersus puer est dum petit alta ratis. +Ycarei nati memores estote parati +iussa paterna pati, medium tenuere beati. +Credite dicenti, nati, tam sepe parenti +ut medium pariter contineatis iter.* -Sexta transmutatio fuit de morte Meleagri. Nam dum interfecisset aprum et patruos suos propter unam meretricem, mater interfecit eum arte magica. Nam cum quodam torre accenso fecit artes magicas, ut possibile est, et consumpsit eum. Et pro tanto dicitur quod sic fatatum erat. +Quinta transmutatio est de Perdice. Nam Perdix fuit quidam homo qui erat optimi ingenii. Unde per Dedalum intelligo ingenium cuiuscumque. Iste ergo Perdix ex ingenio suo multa adinvenit. Unde factus est ita superbus ex ingenio quod cepit deviare, et factus est quidam ebriator et lecator in tantum, quod amisit ingenium suum et artes suas quas habebat. Et tandem precipitavit se de quadam arce, confidens ingenio suo. Et ideo dicitur conversus in perdicem tum propter convenientiam nominis, tum proprietate talis vocis. Nam homo cum deviat efficitur perdix, tum etiam propter proprietatem talis avis que volat semper iuxta terram. Unde dictum est: +*Dedalus ingenium est quo Perdix precipitatur +vanior effectus artis ab arce cadens.* -Septima transmutatio est de sororibus Meleagri que converse fuerunt in volucres, hoc est quod propter dolorem fratris fugerunt extra civitatem. +Sexta transmutatio fuit de morte Meleagri. Nam dum interfecisset aprum et patruos suos propter unam meretricem, mater interfecit eum arte magica. Nam cum quodam torre accenso fecit artes magicas, ut possibile est, et consumpsit eum. Et pro tanto dicitur quod sic fatatum erat. Unde dictum est: +*Torre puerperii quo sacrum accenderat ignem +heu natum magica perdidit arte parens.* -Octava transmutatio est de ninphis conversis in insulas. Nam ille ninphe, que mulieres erant, habitabant iuxta Acheloum fluvium et dum essent in littore fluvius crevit in tantum quod eas absorbuit et necuerunt. Sed devenerunt ad quasdam insulas et ibi sepulte fuerunt. Unde ille insule nominate sunt ab illis Echinades, quia forte ibi regnant Echinii idest Aricii, vel quia filie fuerant Echinii secundum fabulam. +Septima transmutatio est de sororibus Meleagri que converse fuerunt in volucres, hoc est quod propter dolorem fratris fugerunt extra civitatem. Unde dictum est: +*Quas fecit profugas Meleagri pena soreres +in volucres versas Naso poeta canit.* -Nona transmutatio est de Perimele. Nam per fluvium corrupisse eam intelligo quod aliquis corrupit eam in fluvio in aliqua navi. Unde pater eam submersit in aqua et devenit ad quamdam insulam, ubi sepulta fuit, et insula nomen accepit ab ea. - -Decima transmutatio est de Philemone et Baucide. Nam Philemon et Baucis fuerunt iustissimi et caritativi homines, unde omnes pauperes suscipiebant in domo sua. Unde per Iovem et Mercurium intelligo pauperes dei. Nam qui recipit unum pauperem in nomine dei recipit deum. Unde casa sua conversa est in templum, eo quod in fama fuit quemadmodum templa, vel quia edificatum fuit ab eis. Et ipsi conversi sunt in arbores propter duo: primo quia post mortem fama sua viruit quemadmodum virent arbores, etiam quia in illo templo erant due arbores scilicet quercus et tilia, a quibus ipsi denominati fuerunt post mortem. +Octava transmutatio est de ninphis conversis in insulas. Nam ille ninphe, que mulieres erant, habitabant iuxta Acheloum fluvium et dum essent in littore fluvius crevit in tantum quod eas absorbuit et necuerunt. Sed devenerunt ad quasdam insulas et ibi sepulte fuerunt. Unde ille insule nominate sunt ab illis Echinades, quia forte ibi regnant Echinii idest Aricii, vel quia filie fuerant Echinii secundum fabulam. Unde dictum est: +*Amnicole spreto germane flumine rapte +nomina dant terris quas subiere maris.* -Undecima transmutatio est de Proteo. Nam per Proteum manentem in mari egiptiaco intelligo animum nostrum, qui manet in mari egiptiaco, quia in isto mundo qui plenus est amaritudine sicut mare. Sed per Proteum mutari in varias formas intelligo nostrum animum clausum in corpore et oppressum ab ipso mutari in diversas formas, eo quod omnes formas in se apprendit. - -Duodecima transmutatio est de Mestre filia Erisictonis. Nam verum fuit quod Erisicton fuit homo ditissimus, sed propter superbiam suam cepit dissipare bona et ideo dicitur contempsisse Cererem. Similiter propter gulam suam consumpsit omnia, in tantum quod nichil habebat nisi filiam, sed illam postea vendidit pretio. Sed quod ipsa transmutata fuit in pastorem potest intelligi quod ipsa fugit in habitu pastorali et postmodum adhuc vendita fuit et forte cum equo iterum ad patrem rediit, et ideo dicitur conversa in equam. Aliquando fugiit currendo et ideo dicitur conversa in avem et sic de aliis. +Nona transmutatio est de Perimele. Nam per fluvium corrupisse eam intelligo quod aliquis corrupit eam in fluvio in aliqua navi. Unde pater eam submersit in aqua et devenit ad quamdam insulam, ubi sepulta fuit, et insula nomen accepit ab ea. Unde dictum est: +*Corruptam tenus amne pater natam equore mersit +unde sepulcralis insula nomen habet.* -Tertia decima transmutatio est de Acheloo. Nam verum fuit quod Achelous est quidam fluvius in partibus Calidonie, qui tempore Herculis suffocabat omnes illas terras. Unde missum fuit per Herculem, qui omnia monstra domabat. Venit ergo Hercules et ipsum reduxit in alveum. Sed adhuc ipse cepit ire nunc istorsum nunc illorsum oblique in modum serpentis. Unde dicitur quod conversus est in serpentem, quapropter Hercules eum rectificavit. Cum autem Achelous divisisset se in duos ramos, iterum Hercules devicit eum, quia rectificavit. Sed postmodum conversus est in taurum, quia dum rectificasset eum cepit ire per duo loca. Unde duo cornua fecit in modum tauri, quapropter Hercules abstulit sibi unum cornu et reduxit in unum alveum per quem intrat mare et dicitur quod illud cornu datum est domine Copie, hoc est quod reducto ita illo fluvio illa terra fuit postmodum copiosa. +Decima transmutatio est de Philemone et Baucide. Nam Philemon et Baucis fuerunt iustissimi et caritativi homines, unde omnes pauperes suscipiebant in domo sua. Unde per Iovem et Mercurium intelligo pauperes dei. Nam qui recipit unum pauperem in nomine dei recipit deum. Unde casa sua conversa est in templum, eo quod in fama fuit quemadmodum templa, vel quia edificatum fuit ab eis. Et ipsi conversi sunt in arbores propter duo: primo quia post mortem fama sua viruit quemadmodum virent arbores, etiam quia in illo templo erant due arbores scilicet quercus et tilia, a quibus ipsi denominati fuerunt post mortem. Unde dictum est: +*Tollitur in templum casa numina suscipientum +sed contemnentum tecta ruina gravat. +Cultores superum pro sanctis rite coluntur +arboris in morem dum sua fama viret.* -Prima allegoria est de Hercule et Iunone. Nam per Herculem intelligimus hominem virtuosum. Sed per Iunonem novercam intelligimus vitam activam. Nam tres sunt vite scilicet vita activa, que designatur nobis per Iunonem, que est dea regnorum; contemplativa, que designatur nobis per Dianam vel Palladem; et vita voluptuosa, que designatur nobis per Venerem. Modo vita activa dicitur esse noverca hominis virtuosi et parat sibi infinitos labores. Nam qui ponit delectationes suas in vita activa multos labores sustinet, sed homo virtuosus omnes illos superat. +Undecima transmutatio est de Proteo. Nam per Proteum manentem in mari egiptiaco intelligo animum nostrum, qui manet in mari egiptiaco, quia in isto mundo qui plenus est amaritudine sicut mare. Sed per Proteum mutari in varias formas intelligo nostrum animum clausum in corpore et oppressum ab ipso mutari in diversas formas, eo quod omnes formas in se apprendit. Unde dictum est: +*Protheus est animus tenebroso in carcere clausus +cuncta videns formas concipiensque novas.* -Secunda transmutatio est de Antheo et Hercule, quia de Busiride istoria fuit. Nam per Antheum possumus intelligere philosophum in istis terrenis. Sed per Herculem intelligimus philosophum in altioribus. Unde Hercules, disputans cum Antheo penes terram, in infimis non poterat Antheum vincere, sed postea cum elevavit de terra vicit eum. Vel aliter per Antheum natum terre intelligimus libidinem, que nascitur ex terra, quia ex carne nostra que terra est. Nam libido solvis carnis est vitium. Sed per Herculem intelligimus virtutem contra quam surgit libido. Sed virtuosus homo tunc separat se a terra et illam libidinem ellevat in altum et statim eam devicit. +Duodecima transmutatio est de Mestre filia Erisictonis. Nam verum fuit quod Erisicton fuit homo ditissimus, sed propter superbiam suam cepit dissipare bona et ideo dicitur contempsisse Cererem. Similiter propter gulam suam consumpsit omnia, in tantum quod nichil habebat nisi filiam, sed illam postea vendidit pretio. Sed quod ipsa transmutata fuit in pastorem potest intelligi quod ipsa fugit in habitu pastorali et postmodum adhuc vendita fuit et forte cum equo iterum ad patrem rediit, et ideo dicitur conversa in equam. Aliquando fugiit currendo et ideo dicitur conversa in avem et sic de aliis. Unde dictum est: +*Ut pia nata patrem frustra nutriret edacem +vendendam variis se dedit illa modis.* -Tertia transmutatio est de Gerione. Nam Gerion fuit quidam tyrannus hiberus, qui habebat tria capita idest tria regna. Et quia multa armenta habebat, dicitur quod erat pastor. +Tertia decima transmutatio est de Acheloo. Nam verum fuit quod Achelous est quidam fluvius in partibus Calidonie, qui tempore Herculis suffocabat omnes illas terras. Unde missum fuit per Herculem, qui omnia monstra domabat. Venit ergo Hercules et ipsum reduxit in alveum. Sed adhuc ipse cepit ire nunc istorsum nunc illorsum oblique in modum serpentis. Unde dicitur quod conversus est in serpentem, quapropter Hercules eum rectificavit. Cum autem Achelous divisisset se in duos ramos, iterum Hercules devicit eum, quia rectificavit. Sed postmodum conversus est in taurum, quia dum rectificasset eum cepit ire per duo loca. Unde duo cornua fecit in modum tauri, quapropter Hercules abstulit sibi unum cornu et reduxit in unum alveum per quem intrat mare et dicitur quod illud cornu datum est domine Copie, hoc est quod reducto ita illo fluvio illa terra fuit postmodum copiosa. Unde dictum est: +*Dictus ab obliquo est Achelous flumine serpens +sed tamen Alcides rectificavit eum. +Quem duo fecerunt fluvialia cornua taurum +alterius raptu est terra relicta ferax.* -Quarta transmutatio est de Cerbero. Nam consuevit dici quod per Cerberum intelligimus terram, que est os inferni. Sed per tria capita intelligimus tres partes mundi scilicet Asiam, Africam et Europam et cetera. Sed aliter nunc dico quod per Cerberum qui habet tria capita intelligo ortum triplicis ire, de qua dicit Seneca quod est peius vitium aliis quod sic probat. Nam illud est peius vitium aliis quod corrumpit illud quo homo est homo. Sed ira est huius quia per iram corrumpitur ratio in homine per quam homo est homo. Sed per alia vitia non sic, quare ira est peior. Sed triplex est ira, nam quedam est in nobis a natura. Nam sunt aliqui qui semper irascuntur propter aliquod accidens existens in eis. Quedam est ira que in nobis causatur per aliquod nobis illatum, ut si aliquis offendat alium ex hoc irascitur contra illum. Quedam est ira que est in nobis a casu et a fortuna, sicut si unus amicus aliquando cum aliquo loquatur a casu propter aliqua verba irascuntur simul et ideo per Cerberum intelligimus hanc iram triplicem. +Prima allegoria est de Hercule et Iunone. Nam per Herculem intelligimus hominem virtuosum. Sed per Iunonem novercam intelligimus vitam activam. Nam tres sunt vite scilicet vita activa, que designatur nobis per Iunonem, que est dea regnorum; contemplativa, que designatur nobis per Dianam vel Palladem; et vita voluptuosa, que designatur nobis per Venerem. Modo vita activa dicitur esse noverca hominis virtuosi et parat sibi infinitos labores. Nam qui ponit delectationes suas in vita activa multos labores sustinet, sed homo virtuosus omnes illos superat. Unde dictum est: +*Virtutis valide vita est activa noverca +Herculis ut Iuno quem superare nequit.* -Quinta transmutatio est de Tauro. Nam iste Taurus fuit ille qui concubuit cum Pasiphe et genuit Minotaurum, qui ita superbivit eo quod concubuerat cum regina, quod cepit ire per mare et factus est magnus predo. Et depredabatur omnes quos reperiebat. Unde Hercules ivit et interfecit eum. +Secunda transmutatio est de Antheo et Hercule, quia de Busiride istoria fuit. Nam per Antheum possumus intelligere philosophum in istis terrenis. Sed per Herculem intelligimus philosophum in altioribus. Unde Hercules, disputans cum Antheo penes terram, in infimis non poterat Antheum vincere, sed postea cum elevavit de terra vicit eum. Vel aliter per Antheum natum terre intelligimus libidinem, que nascitur ex terra, quia ex carne nostra que terra est. Nam libido solvis carnis est vitium. Sed per Herculem intelligimus virtutem contra quam surgit libido. Sed virtuosus homo tunc separat se a terra et illam libidinem ellevat in altum et statim eam devicit. Unde dictum est: +*Contra virtutem pugnans terrea libido +deperit a tactu si separetur humi.* -Sexta transmutatio est de cerva quam devicit Hercules. Nam per cervam illam intelligo quandam civitatem in Elide regione que vocabatur Cerva, que edificata erat in figuram cerve, quia habebat duos colles in modum cornuum cerve et quia forte quando edificata fuit fuit edificata sub augurio cerve. +Tertia transmutatio est de Gerione. Nam Gerion fuit quidam tyrannus hiberus, qui habebat tria capita idest tria regna. Et quia multa armenta habebat, dicitur quod erat pastor. Unde et cetera: +*Gerion est dictus triplex tria regna gubernans +pastor ab armentis dictus et ipse suis.* + +Quarta transmutatio est de Cerbero. Nam consuevit dici quod per Cerberum intelligimus terram, que est os inferni. Sed per tria capita intelligimus tres partes mundi scilicet Asiam, Africam et Europam et cetera. Sed aliter nunc dico quod per Cerberum qui habet tria capita intelligo ortum triplicis ire, de qua dicit Seneca quod est peius vitium aliis quod sic probat. Nam illud est peius vitium aliis quod corrumpit illud quo homo est homo. Sed ira est huius quia per iram corrumpitur ratio in homine per quam homo est homo. Sed per alia vitia non sic, quare ira est peior. Sed triplex est ira, nam quedam est in nobis a natura. Nam sunt aliqui qui semper irascuntur propter aliquod accidens existens in eis. Quedam est ira que in nobis causatur per aliquod nobis illatum, ut si aliquis offendat alium ex hoc irascitur contra illum. Quedam est ira que est in nobis a casu et a fortuna, sicut si unus amicus aliquando cum aliquo loquatur a casu propter aliqua verba irascuntur simul et ideo per Cerberum intelligimus hanc iram triplicem. Unde dictum est: +*Cerberus in nobis vim signat triplicis ire +nate, causate, casibus atque date.* + +Quinta transmutatio est de Tauro. Nam iste Taurus fuit ille qui concubuit cum Pasiphe et genuit Minotaurum, qui ita superbivit eo quod concubuerat cum regina, quod cepit ire per mare et factus est magnus predo. Et depredabatur omnes quos reperiebat. Unde Hercules ivit et interfecit eum. Unde dictum est: +*Per mare delatus post victus ab Hercule Taurus +vir ferus et Crete depopulator erat.* + +Sexta transmutatio est de cerva quam devicit Hercules. Nam per cervam illam intelligo quandam civitatem in Elide regione que vocabatur Cerva, que edificata erat in figuram cerve, quia habebat duos colles in modum cornuum cerve et quia forte quando edificata fuit fuit edificata sub augurio cerve. Unde dictum est: +*Elidis urbs fuerat fundata sub omine cerve +Cerva per Herculeas spicula passa manus.* Septima transmutatio est de Arpiis, que Stimphalides dicuntur a fluvio, que stercorabant mensas Phinei, per quas intelligimus tres species avaritie, ut dictum fuit. Sed Hercules, dum ivisset illuc cum Iasone, devicit eas cum suis sagittis. -Octava transmutatio est de leone, quem interfecit Hercules. Nam per Leonem intelligimus superbiam, sicut per Arpias avaritiam et per Cerberum iram. Unde sicut Hercules iram devicit et avaritiam, ita devicit superbiam. Unde notabiliter dictum fuit hic devitiis quom ortum habent. - -Nona transmutatio est de Amazonibus que non conversantur cum hominibus, que erant ita superbe quod omnes homines devincebant. +Octava transmutatio est de leone, quem interfecit Hercules. Nam per Leonem intelligimus superbiam, sicut per Arpias avaritiam et per Cerberum iram. Unde sicut Hercules iram devicit et avaritiam, ita devicit superbiam. Unde dictum est de hiis duabus simul: +*Arpias virtus furias transfigit avaras +dat leo virtuti terga superba lues. +Nescio si nostis quod triplex nos gravat hostis +mundus et immundus spiritus atque caro.* +Unde notabiliter dictum fuit hic devitiis quom ortum habent: +*A se producit caro luxuriamque gulam. +Mundus avaritiam tristitiamque parit. +A Sathana tria sunt elatio livor et ira +ex hiis nascuntur singula queque mala.* -Decima transmutatio fuit de pomis aureis. Nam Athlas fuit quidam maximus philosophus et astrologus, qui viguit magno tempore. Per poma aurea intelligo dogmata sua que ipse dabat. Sed Hercules fuit adhuc solemnior, unde cepit sibi poma aurea idest quod pretulit eum in ingenio et cepit destruere et contradicere dogmatibus suis. +Nona transmutatio est de Amazonibus que non conversantur cum hominibus, que erant ita superbe quod omnes homines devincebant. Sed Hercules eas devicit. Unde dictum est: +*Hec eadem virtus muliebrem vincere fastum +novit qui reges expoliare solet.* -Undecima transmutatio est de Centauris, quod vicit Hercules. Nam per Centauros intelligo homines armatos ad equum. Nam ille qui primo vidit homines equites cogitavit ipsos esse unum corpus. Unde Centauros vocavit, qui secundum fabulam nati sunt ex Ysione et nube specie Iunonis, quia Ysion fuit primus qui adinvenit eos, eo quod erat captus amore Iunonis idest regnorum. Unde cum centum equitibus ibat superando omnia regna. Sed tandem superati sunt a Laphytis cum Hercule. +Decima transmutatio fuit de pomis aureis. Nam Athlas fuit quidam maximus philosophus et astrologus, qui viguit magno tempore. Per poma aurea intelligo dogmata sua que ipse dabat. Sed Hercules fuit adhuc solemnior, unde cepit sibi poma aurea idest quod pretulit eum in ingenio et cepit destruere et contradicere dogmatibus suis. Unde et cetera: +*Dogmata sollicitus cepit Alcides Athlanti +cum dormitaret ingeniosus homo.* + +Undecima transmutatio est de Centauris, quod vicit Hercules. Nam per Centauros intelligo homines armatos ad equum. Nam ille qui primo vidit homines equites cogitavit ipsos esse unum corpus. Unde Centauros vocavit, qui secundum fabulam nati sunt ex Ysione et nube specie Iunonis, quia Ysion fuit primus qui adinvenit eos, eo quod erat captus amore Iunonis idest regnorum. Unde cum centum equitibus ibat superando omnia regna. Sed tandem superati sunt a Laphytis cum Hercule. Unde dictum est: +*Centauros equites superavit plebs Laphytharum +Herculis auxilio conficientis eos.* Duodecima transmutatio est de apro. Nam per Herculem intelligo veritatem. Per per aprum intelligo iram que multum pugnat contra veritatem. Sed homo virtuosus eam devicit. Tertia decima transmutatio est de Ydra. Quidam dicunt quod per Ydram intelligimus unam questionem, quam sustinuit Hercules sub Athlante, que habebat septem capita idest septem dubia, quorum uno succiso nascebantur duo per replicationem. Vel aliter per Ydram intelligimus quoddam stagnum aquarum, nam Ydros enim grece, aqua latine dicitur. Sed istud stagnum occupabat multa arva unde multum nocebat. Ivit ergo Hercules ut consumaret illud, unde circumcirca posuit infinita ligna et imposuit ignem et desiccavit aquas. - -Quarta decima transmutatio est de Diomede traco, qui interficiebat homines et dabat equis. Et hoc potuit esse quia forte expoliabat homines et ex substantia eorum pascebat equos. - -Quinta decima transmutatio est de Caco. Per Cacum intelligo demonem qui subvertit homines quos virtus acquisivit. Unde Hercules idest virtus strangulat illum ejecentem fumum de caverna idest de inferno ad quem ducit homines. - -Sexta decima transmutatio est de leone nemeo, de quo dic sicut dicitur de alio leone, sed alia est de hoc quod substulit celum. Nam Hercules fuit quidam maximus philosophus qui multum instabat superioribus, unde dicebatur substinere celum, hoc est quod per scientiam suam ipse substinebat scentiam astrorum, que in celo sunt. - -Decima septima transmutatio est de camisia venenata que Herculem interfecit. Nam per Herculem intelligo virtuosum. Per Nessum intelligo sensum carnalem, qui dedit camisiam venenatam idest libidinem carnalem Deianire. Per Licam qui est nuntius carnis, scilicet per diabolum ipsi herculi idest virtuoso et ipsam induit, quia homines libidinosi sunt. Sed Hercules tendit ad superiora elevans spiritum ad alta et dimittit carnem consumi. Et nota quod per Licam tu potes intelligere gulam, que est latrix veneni, que mittitur a Deianira idest a carne et hoc dico decipiente Nesso idest sensu carnali. - -Decima octava transmutatio est de Galantide conversa in mustellam. Nam Galantis fuit quedam femina que sciebat optime ministrare parientibus, unde omnes eam volebant. Et si non poterant parere, ipsa sciebat dicere incantationes tales quod statim pariebant. Unde eam vocavit Alcmena cum parere non posset. Et quia ipsa cum ore suo faciebat alias parere ideo etc. Et propter convenientiam vocabuli, quia in greco Galantis tantum valet quam mustella in latino. Similiter propter flavedinem mustelle et agilitatem. - -Decima nona transmutatio est de Lotho conversa in arborem. Nam fuit quedam mulier nomine Lothos que cepit fugere veretrum Priapi. Hoc est quia cepit respuere omnes homines et castitatem observare. Et ideo dicitur conversa in arborem, quia fama eius viruit quemadmodum arbor viret. Sed in talem arborem, quia communicabat nomine illius arboris. - -Vigesima transmutatio est de Driope, que etiam fuit conversa in eandem arborem. Nam illa Driope habebat unum filium. Et dum iret sub illa arbore cepit unum ramum et statim stillavit liquor in modum sanguinis. Unde cogitavit quod esset sanguis et quod illa Lothos, de qua dictum est, esset in illa arbore. Ideo ad similitudinem illius Driope petivit omnes amicos et respuit maritum et devovit castitatem. Et ideo dicitur conversa in arborem, quia eius fama viruit, et in eandem quia ad similitudinem et exemplum illius Lothos hoc fecit. - -Vigesima prima transmutatio est de Iolao filio Herculis, qui mutatus fuit de sene in iuvenem et debet intelligi quod aliquis mutatus de sene in iuvenem vel de iuvene in senem. Quo ad mores, sicut videmus sepe fieri quod isti barones dum sunt senes videntur lascivire ac si essent iuvenes ut obliviscantur senectutis. Ut puta in vestibus et in aliis huiusmodi. Similiter sicut videmus quod aliqui iuvenes dum promoventur ad aliquam dignitatem, ipsi demostrant se maturos in moribus ac si essent senes, sicut fuit de Octaviano. Unde per Heben que iuvenem fecit Iolaum intelligo moralem habitum, qui habetur ex vita activa. Et ideo dicitur quod fuit filia Iunonis, per quam intelligimus vitam activam. Et ideo de Iolao et filiis Phebea regi, qui etiam mutati fuerunt, dictum est sic. Vel aliter per Eben intelligo filiam Iunonis idest ethicam, que est moralis philosophya, in qua student isti regentes, sed ipsa est desponsata Herculi idest virtuti. Ista autem Hebes, desponsata virtuti que erat in Iolao, facit eum apparere iuvenem de sene. - -Vigesima secunda transmutatio est de Cimera. Nam per Cimeram, qui est mons quidam, intelligo meretricem que in principio est superba et fastigians quemadmodum lea. Sed in medio dum tu cois cum ea est sicut ircus idest quod fetet quemadmodum ircus. Sed in fine est sicut ydra que te venenat, quia spoliat te denariis. Sed dicitur fabulose quod Bellorofon voluit superare hoc monstrum, per hunc debemus intelligere sapientem. Sed Pallas idest sapientia sua prestitit sibi Pegaseum equum volantem idest mentem ad celestia volantem, cum qua superavit hoc monstrum. - -Vigesima tertia transmutatio est de Biblide conversa in fontem. Nam verum fuit quod Biblis dilexit fratrem Caunum et insecuta est eum per totum mundum. Sed tandem devenit ad quandam arborem que pendebat super uno fonte, et propter dolorem suspendit se ad illam arborem et per putredinem paulatine stillavit in illum fontem. Quapropter fons ille denominatus est Biblis a nomine illius et ideo dicitur fabulose quod conversa est in fontem. - -Vigesima quarta et ultima transmutatio est de Yphide conversa de femina in masculum. Nam Yphis fuit quidam iuvenis qui, dum esset XIIII annorum vel pauciorum, patiebatur se supponi ab aliis, unde sicut mulier erat. Sed post XIIII annos sensit venerem in se ipso et noluit amplius supponi, sed supponere, et accepit uxorem. - -Prima transmutatio est de Orpheo. Orpheus sapientissimus homo fuit et eloquentissimus. Et ideo dicitur filium Apollinis dei sapientie et Caliopes muse eloquentie. Iste accepit Euridicem uxorem. Euridices idest profunda diiudicatio, quam desponsavit Orpheus, quia profunde diiudicabat. Sed dum ista profunda diiudicatio iret vagando per prata idest dum delectaretur in mundanis et Aristeus idest mens divina ab aristos et theos, quod est deus, insequeretur eum, tunc serpens idest diabolus momordit eam et occidit idest quod diabolus traxit eum de bona via. Sed Orpheus, videns se amisisse profundam mentem, cepit rogare deum humiliter et reddita est sibi sub hac lege ne retrospiceret idest ne dimitteret se temptari. Sed fregit legem et ideo adhuc rapta est, quapropter Orpheus dimittens inferos idest temptatores reversus est ad Deum et cepit spernere mulieres, dans animam suam Deo. Et cepit amare viros idest viriliter agere unde mortuus est mundo. Nam tales moriuntur mundo et sic rehabuit Euridicem. - -Secunda transmutatio est de quodam converso in saxum. Nam dicitur quod Hercules attraxit Cerberum de inferno. Hercules fuit quidam maximus philosophus, qui traxit Cerberum idest determinavit de triplici manerie ire scilicet nate, causate et fortuite, ut homines sibi caverent. Quod cum videret unus philosophus in tantum obstupuit quod nunquam voluit de illa materia tangere tantum subtiliter, determinaverat Hercules. Et ideo dicitur conversus in saxum. - -Tertia transmutatio est de Oleno et Lethea conversis in saxa. Nam isti fuerunt coniuges et collaudabant se. Ideo reputabant se meliores et iustiores omnibus aliis vicinis. Unde unus favebat alii in presumptione sua. Unde dicuntur conversi in saxa propter talem presumptionem. - -Quarta transmutatio est de Athi converso in pinum. Nam per dominam Cererem hic intelligo gloriam, que est frequens fama cum laude. Per Athim intelligo iuvenem in florem iuventutis. Quando ergo iuvenis cavet sibi a luxuria, tunc dicitur amari a gloria, quia gloriosus est. Sed per Sagarim ninpham cuius amore captus est intelligo molitiem carnis que aliquando facit iuvenem deviare. Sed tunc venit gloria et detruncat illam molitiem, que truncata convertitur Athis in pinum quia ascendit in altum gloria sua sicut pinus et viret sicut pinus, unde detruncavit sibi testiculos et genitalia. - -Quinta transmutatio est de Ciparisso in cipressum converso. Nam Ciparissus fuit iuvenis bone indolis, unde diligebatur ab Apolline idest a sapientibus, quia sperabant de ipso bonum. Sed accidit casus quod habebat unum cervum quem diligebat et interfecit eum ignare. Quo interfecto statuit mori. Unde suspendit se ad unam cipressum et sic arbor accepit nomen ab eo. Nam cipressus in greco idem quod cipressus. Et si tu diceres quare poeta describit mortem istius et non multorum aliorum, ratio est quia ex morte huius resultabat nomen eternum illius arboris. Unde poete solum describunt actiones que sunt notabilia et miranda. - -Sexta transmutatio est de Ganimede converso in signum quod est Aquarius. Ista mutatio posset ad bonum reduci. Sed quia Augustinus dicit ad litteram de hoc in libro De Civitate Dei, ideo ne videar dicere contra eum, dico sicut ipse. Dicit enim quod Iupiter fuit rex crentensis, qui captus erat amore Ganimedis filii Trois. Ivit ergo circa civitatem in qua erat cum exercitu et cum aquilis depictis. Ideo dicitur conversus in aquilam et rapuit eum vi et convertit eum ad malos usus. Unde Augustinus appellat eum stupratorem puerorum, ut increpet adorantes tales deos et fecit ipsum servitorem sciphi ut delectaretur in eo. - -Septima transmutatio est de Iacinto in florem converso. Nam Iacintus fuit quidam iuvenis bone indolis et ideo diligebatur ab Apolline idest a sapientibus. Sed accidit quod ludendo mortuus est. Sed dicitur conversus in florem Iacintum, quia assimilabatur ei in colore purpureo, etiam propter litteras insculptas in illo flore scilicet. quod est prima sillaba sui nominis. - -Octava transmutatio est de Cerastis qui mutati fuerunt in tauros. Nam ceros grece est cornu latine. Isti autem fuerunt pessimi in tantum quod sacrificabant de sanguine humano suis ydolis. Sed domina Venus que hic accipitur pro iure nature mutavit eos in tauros, quia facti sunt feri ut tauri. - -Nona transmutatio est de filiabus Propeti que converse fuerunt in vacas deinde in silices. Nam ille in principio ceperunt spernere Venerem et despicere utentes ea. Sed tandem dum gustassent dulcedinem libidinis facte sunt publice meretrices et pro tanto dicuntur converse in vacas. Sed tandem expulso pudore ostendebant genitalia. Ideo dicuntur converse in silices, quia erant immobiles et dure quemadmodum silices, quia sanguis faciei induruerat. - -Decima transmutatio est de statua eburnea Pigmalionis conversa in unam feminam. Dicunt quidam quod ille despiciebat omnes feminas propter turpitudinem. Unde fecit unam statuam eburneam femineam, cum qua cepit dormire et ita spermatizabat in ea ac si esset femina. Unde dicitur conversa in feminam. Sed quia littera Ovidii reclamat, eo quod dicit expresse quod genuit ex illa Epaphum, ideo dicamus aliter, quod Pigmalion habebat quandam uxorem pulcerrimam ut ebur. Sed erat immobilis et sine blanditiis et nesciebat operari sicut alie in coytu et ideo dicebatur statua esse. Sed Pigmalion rogavit deam Venerem ut converteret eam. Hoc est quod per consuetudinem coeundi ipsa didicit se plicare et blandiri sicut alie. Et ideo dicitur conversa de statua in feminam. - -Undecima transmutatio est de Mirra conversa in arborem sui nominis. Nam verum fuit quod Mirra iacuit cum patre per modum contentum in fabula. Quod dum pater scivisset, voluit eam interficere, sed illa recessit. Et cum iam esset in tempore partus, se suspendit ad quandam arborem que vocata est mirra propter istam. Sed dum esset suspensa, quedam mulier vidit quod erat pregnans, eam scindit per medium et filium attraxit, qui vocatus fuit Adonis. Sed Fulgentius allegorizat eam naturaliter, dicens quod Mirra est quedam arbor in Arabia, cuius pater est sol. Nam sol generat omnia. Multo ergo fortius generat plantas. Et dicitur precipue Mirra filia solis, quia ex beneficio solis magis nascitur in una parte quam in alia. Et dicitur iacere cum patre, quia sol in vere ingravidat eam quodam succo, deinde in estate desiccat ita eam quod scinditur cortex et stilat quoddam gummi, quod vocatur adonis. Adon enim grece idest suavitas latine. Sed domina Venus capitur amore eius, quia ex isto adone quod latine dicitur mirra fit quedam confectio que concitat hominem ad venerem. Et introducit Fulgentius Petronium expertum fuisse hoc, qui etiam scripsit super hoc libro. - -Duodecima transmutatio est de Ypomane et Athalanta conversis in leones. Nam Athalanta fuit pulcerrima et verum est quod spernebat coniugem propter castitatem suam. Sed quod illi qui vincebantur amputarentur caput, hoc debet intelligi quod multi petebant eam, sed quia spernebat omnes videbatur sibi quod perderent caput. Tandem venit Ypomanes, qui vicit eam cum tribus pomis aureis, que dederat sibi Venus, hoc est cum tribus gratiis quas habebat que venerem inducunt scilicet eloquentia, pulchritudo et nobilitas. Sed quod coyrent in templo Cibeles hoc fuit verum et pro tanto dicuntur conversi in leones, quod feri fuerunt reputati sicut leones. - -Tertia decima transmutatio est de Adoni converso in florem. Nam Adonis erat quidam luxuriosus et ideo dicitur quod diligebatur a dea Venere. Sed volens Venerem evitare fatigabat se immensis laboribus. Et tandem dicitur quod Venus convertit eum in florem caducum, hoc est quod dulcedo Veneris est sicut quidam flos caducus, quia parum durat illa dulcedo. Et fecit dolorem mortis eius haberi in memoria omni anno, hoc est quod peccatum Veneris et contritio eius deberet haberi omni anno. - -Quarta decima transmutatio est de sociabus Proserpine conversis in mentas, nam per Proserpinam intelligo humorem lune qui magis deposcitur a quibusdam herbis quam ab aliis. Et ille que magis appetunt eum dicuntur magis redolere. Per socias ergo Proserpine intelligo herbas que multum appetunt humorem lune et tales dicuntur converti in mentas, quia sunt herbe olentes. - -Prima allegoria undecimi libri est de serpente converso in saxum. Nam per serpentem intelligo invidiosum sapientibus. Per caput Orphei intelligo hominem bone fame. Vult ergo serpens devorare caput Orphei idest vult revocare bonam famam. Sed tandem obmutescit, quia bona fama prevalet invidie, et ideo dicitur converti in saxum. - -Secunda transmutatio est de mulieribus que Orpheum interfecerunt conversis in arbores. Nam per Orpheum intelligo virtuosum. Sed per Euridicem uxorem intelligo profundam mentem, quam amisit aliquantulum per aliquam punitionem peccati. Sed ut possit eam invenire despicit mulieres idest muliebriter viventes et sequitur viros idest virtuosos, et ideo dicitur mortuus ab eis idest mortuus eis, sicut homo dicitur mortuus mundo quando non agit mundana. Tunc invenit Euridicem idest mentem profundam. Et ille dicuntur converti in silvas idest in varios errores. - -Tertia transmutatio est de Mida, qui omnia convertebat in aurum. Nam per Midam intelligo avarum, qui convertit omnia in aurum, idest quod per usuras et rapinas omnia convertit in aurum. Et ideo dicitur non posse comedere, quia isti avari comedunt parum comedunt. Sed per ipsum lavare se in Patolum et spernere omnes divitias intelligo quod si avarus laverit se in fonte pietatis efficitur largus et distribuit sua pauperibus. - -Quarta transmutatio est de auribus Mide conversis in auricolas asininas. Nam per Apollinem intelligo sapientem. Per Pan intelligo aliquem sophistam qui vult contendere cum Apolline. Sed devincitur iudicio sapientum. Sed per Midam qui iudicabat Pan melius cantasse quam Apollo intelligo hominem qui solum considerat voces et non medullam intrinsecam. Et talis dicitur ob audire, quemadmodum asinus. Et ideo habet fabula quod aures sue converse sunt in auriculas asininas. - -Quinta transmutatio est de edificatione Troie. Nam Laumedon dicitur invocasse Neptunum et Apollinem, hoc est proprietatem marinam et proprietatem menium. Sed propter suam avaritiam noluit dare aurum quod spoponderat Neptuno, hoc est quod noluit expendere denarios in custodia maris. Neptunus idest mare indignatus est et immisit aquas, hoc est quod per mare multi aggressi fuerunt eum et perdidit dominium maris. Et quod plus data est ad devorandum belluis marinis idest quod per mare accipiebant terram sive civitatem. Sed tunc petivit Herculem in subsidium idest fortes milites. Sed Hercules petivit equos. Ille tunc propter avaritiam denegavit et ideo civitatem amisit. - -Sexta transmutatio est de Peleo et Tetide variante se in varias formas. Nam Peleus fuit filius Eaci regis. Iste voluit violare Tetim deam maris idest voluit dominium maris habere. Sed Tetis variabat se nunc in arborem, nunc in avem, nunc in tigridem, idest quod mare se variabat, quia nunc erat procelosum propter ventos, nunc montuosum, nunc asperum ut tigris. Et sic ab ea Peleus est devictus. Sed alias ipse cum navibus valde bene ordinatis intravit mare et tandem dominus fuit. Tamen in mari dicitur filium genuisse scilicet Achillem, qui patri prevaluit. - -Septima transmutatio est de Dedalione fratre Ceicis converso in accipitrem, cuius allegoria istorialis est talis. Nam verum fuit quod iste habuit unam filiam pulcerrimam, que mortua est. Pro cuius morte fuit passus tantum dolorem quod recessit de terra et factus est predo. Et quia accipitres vivunt ex rapina, ideo datus est locus fabule quod sit conversus in accipitrem. Sed allegoria moralis hec est. Nam iste Dedalion fuit maximus philosophus, qui dicitur conversus in accipitrem propter ingenium suum intensum. Nam accipiter est animal valde solers et providum. Qui philosophus ex ingenio suo parit sibi filiam, quia gloriam maximam et honorem. Sed ista filia dicit se sapientiorem Diana vel pulcriorem, quapropter Diana abscidit linguam. Hoc est quod aliquando homo propter sapientiam et eloquentiam iactat se et quia hoc est contra mores et ideo dicitur abscindi linguam. Sed quod cum ipsa coiverit Mercurius et Apollo idest quod in ipso erat eloquentia et sapientia. Per filios natos ex ea intelligo proprietates sapientie et eloquentie, que ex ipsis consequuntur. - -Octava transmutatio est de Ceice et Alcione conversis in aves, que alciones nominantur. Nam verum fuit quod Ceix fuit rex qui submersus fuit in mari eundo per mare quapropter uxor sua dolore mortua est. Sed quod sint conversi in aves tales est propter convenientiam nominis et propter proprietatem avium illarum, que semper manent in littore maris et faciunt vocem multum querulam, quemadmodum isti faciebant dum moriebantur. Et pro tanto datus est locus fabule quod conversi sunt in aves tales. - -Nona transmutatio est de Esaco filio regis Priami in mergum converso, cuius allegoria est. Nam Esacus raptus amore designat nobis hominem luxuriosum luxuria gule vel coitus. Iste talis dicitur se submersisse in mari hoc est in Venere, que est sicut quoddam mare periculosum. Et quia Venus dicitur nata in mari pro tanto dicitur converti in mergum propter proprietates eius, quia mergus est macer, ita homines capti amore sunt macri, etiam quia tota die se submergit in mari quemadmodum homo libidinosus se submergit in libidine. - -Prima transmutatio duodecimi libri est de serpente converso in saxum. Nam dicitur quod apparuit serpens comedens novem aves idest consumens novem annos circa Troiam. Per hunc serpentem intelligo fatalem dispositionem. Nam fatatum erat a deo quod in X° anno Troia caperetur. Et quia fatum immutabile est quemadmodum saxum, ideo dicitur serpens converti in saxum. - -Secunda transmutatio est de Cigno converso in avem sui nominis. Nam iste Cignus erat quidam rex qui dominabatur mari, ideo dicebatur filius Neptuni qui est deus maris. Et venit in adiutorium troianorum, ut habent istorie. Et magnam stragem dabat grecis, quapropter Achilles aggressus est eum. Sed de eo non poterat incidere hoc est quod fortissimus erat. Sed tandem Achilles insequens eum et ipso fugiente submersit eum in quodam lacu. Et quia ipse nominabatur Cignus et etiam quia cignus est avis aquatica, ideo habet fabula quod conversus est in cignum. - -Tertia transmutatio est de Ceneo converso de femina in masculum, postea in avem fenicem. Nam Ceneus fuit pulcerrimus puer qui, dum iret per littus maris, unus nauta marinus supposuit eum et quia hoc est proprium mulierum, ideo dicebatur femina, quam defloraverat Neptunus. Sed postmodum dum fuit magnus numquam dimisit se occurrere in illo peccato et ideo dicitur conversus in masculum. Sed quod haberet hanc proprietatem scilicet quod esset invincibilis, hoc est dicere quod fuit probissimum in bello, sicut apparuit in bello centaurorum. Sed quod sic conversus in fenicem post mortem, hoc est quod post mortem habita fuit fama specialis quemadmodum unica est fenix, vel propter proprietatem fenicis que volat in altum, sicut fama sua volavit in altum. - -Quarta transmutatio est de Periclimeno in avem converso. Nam Periclimenus fuit quidam rex, quem aggressus est Hercules, qui habebat a Neptuno quod trasmutabat se in varias formas, hoc est quod habebat proprietatem multorum animalium. Sed tandem conversus est in aquilam, hoc est quod propter insecutionem Herculis ipse fugit in altum sicut aquila super unam turrim, et ibi Hercules sagittavit eum. - -Quinta transmutatio est de Achille converso in cinerem. Nam Achilles occisus fuit a Paride, ut dictum est in summa textus, qui talis et tantus combustus fuit. Et conversus in cinerem paucum ad ostendendum quod vita huius mundi nichil est et nostrum corpus est sicut cinis. Sed fama eius semper erit, propter quod apparet quod quam bona opera et bona fama numquam pereunt, quemadmodum perit corpus. Unde dictum est. - -Prima transmutatio tertii decimi est de Aiace converso in iacinctum. Nam verum fuit quod Aiax interfecit se propter nequitiam et iram quam habuit de armis Achillis. Sed dicitur conversus in florem ad ostendendum quod gloria militie huius mundi vanescit quemadmodum flos. Sed magis in Iacinctum, quia in illo flore est descripta littera querele scilicet ia vel ai, que etiam convenit nomini ipsius Aiacis. - -Secunda transmutatio est de Ecuba conversa in canem. Nam Ecuba fuit uxor regis Priami et dum Troia esset destructa et filii Priami omnes essent mortui devenit ad regem Polimestorem, qui Polidorum eius filium interfecerat. Et effodit sibi lumina, quapropter ipsa fuit lapidata et dilacerata in modum canis. - -Tertia transmutatio est de favillis corporis Menonis filii Aurore in menonides. Nam dicitur quod Menon fuit filius Aurore, pro tanto quia regnabat in Ethiopia orientali, ubi prius apparet Aurora. Et verum est quod ivit in exercitum ut iuvaret troianos et mortuus fuit ab Achille et combustus. Sed quod faville sint converse in volucres, dicit Plinius De naturalibus quod sunt quedam volucres que habent hanc proprietatem, quod si vident ignem in tantum eum affectant quod preliantur donec proiiciunt se in ignem et comburuntur et postmodum ex favillis suis adhuc renascuntur sicut facit fenix. Et forte quando Menon comburebatur, ille volucres proiecerunt se in rogum et postmodum ex favillis renate sunt, et ideo dictum fuit quod nate erant ex Menone. Sed quod omni anno vadant ad sepulcrum Menonis dicit Augustinus quod hoc est paganum, sed quod Aurora defleat non est propter aliud nisi quod de mane terra balneatur propter rorem. Ideo datur locus fabule quod ipsa plorat filium. - -Quarta transmutatio est de filiabus Anii regis in columbas. Nam verum fuit quod Anius habuit quatuor filias. Sed quod haberent hanc proprietatem, scilicet quod omnia que ipse tangebant converterentur in fruges, vinum et oleum, debet intelligi quod ipse erant cupide habendi ista. Unde omnes denarii quod habebant impendebant in agris, unde facte sunt ditissime agrorum, quod cum scivisset Agamenon coegit eas ut pascerent exercitum. Unde facte sunt pauperes, quapropter fugerunt. Et ideo dicit fabula quod converse sunt in volucres. Sed quod in columbas magis quam in alias ratio est quia columbe sunt aves nimis luxuriose, et ideo iste per meretricium ceperunt prostituere pauperiem suam. Ideo dicuntur converse in columbas. - -Quinta transmutatio est de favillis filiarum Orionis in iuvenes duos, qui Coroni sunt dicti, quod sic debet intelligi. Nam verum fuit quod filie Oronis voluerunt immolari pro populo. Et dum immolate essent, ordinatum fuit quod ibi fierent ludi funebres apud rogum scilicet quod pugiles astiluderent, sicut factum fuit Hectori, Anchise et aliis probissimis. Dum ergo ita fierent ludi, duo iuvenes inter alios obtinuerunt, et ideo secundum consuetudinem coronati sunt et pro tanto Coroni vocati sunt. Et quia denominationem habuerunt ab istis mulieribus, ideo datus est locus fabule quod sint nati ex favillis corporum suorum et pro tanto dictum est. - -Sexta transmutatio est de Galathea, Poliphemo et Achide. Nam Galathea idem est quod candida deitas. Nam Galathos grece idest album vel candidum latine. Inde Galli dicti sunt quia albi. Inde Galassia idest via alba lactea que est in celo. Sed theos idest deus, inde Galathea candida deitas. Sed Poliphemus idest plurima corruptio a poli quod est pluralitas et phemos quod est corruptio, inde femina quia plurimum corrupta. Sed Achis idem est quod cura, inde Achates idest curiosi. Et inde monachus a monos quod est unum et Achis cura idest cura unius. Igitur Poliphemus amat Galatheam idest quod plurima corruptio impugnat pudicitiam, que dicitur candida deitas. Sed illa candida deitas spernit corruptionem et amat Achim idest curas, ut evitet libidinem. Sed Poliphemus obruit Achim et convertit in fluvium, idest quod corruptio aliquando aufert curas a pudicitia et possit inferre libidinem. Et tunc fugiunt cure in modum fluvii. - -Septima transmutatio est de Glauco converso in deum marinum. Volunt quidam dicere quod verum fuit quod dum piscaretur ipse, comedit de quadam herba que habuit illam proprietatem, quod fecit illum submergere in mare. Et quia illud mare denominatum est ab ipso, ideo dictum est quod conversus sit in deum maris. Sed moraliter intelligendum est aliter. Nam Glaucus designat nobis hominem luxuriosum, ut patebit in sequenti allegoria, qui dicitur submergi in mare et converti in piscem, quia per luxuriam homo fluit et natat quemadmodum piscis. Ideo dicitur quod Venus nata fuit in mari et equitat pisces. - -Prima allegoria quarti decimi libri est de Glauco, Silla et Circe. Nam Glaucus idem est quod luscus vel cecus, et dicitur filius Antedonis, nam Antedon idest spectans in obliquum. Silla vero idest confusio, unde dicitur in poetria. Sed Circes idest manuum operatio. Glaucus igitur amat Sillam idest cecus amator amat confusionem libidinis, sed despicit Circem idest operationem manuum. Circes igitur convertit inguina Sille in ora canina, quia sicut canes sunt voraces, in tantum quod numquam satiantur, immo revertuntur super id quod vomunt, ita femina libidinosa dicitur vorare cuncta. Sed tandem convertitur in saxum navifragum, quia amor meretricis est sicut quoddam naufragium. - -Secunda transmutatio est de hominibus in simias. Nam in quibusdam partibus Grece sunt quedam generationes hominum fallacium et periurorum, qui dicuntur esse conversi a summo Iove in simias. Hoc est quod nec ipsi nec sui pares sunt appellandi homines sed simie. - -Tertia transmutatio est de Sibilla. Nam Sibilla non est nomen proprium, sed est nomen officiale sicut poeta. Nam Sibilla idest divinator vel divinatrix, unde quecumque erat divinatrix dicebatur Sibilla. Sed quod vixerit mille annis debet intelligi quod in mille annis fuerunt reperte X Sibille idest divinatrices. Sed quod fuerit dilecta ab Apolline debet intelligi sic, quod Apollo est deus divinationis et claritatis, ideo quicumque dicebatur a poetis dilecta ab Apolline. - -Quarta transmutatio est de Poliphemo quem excecavit Ulixes. Nam hic Poliphemus idem est quod prudens solum quoad mundum, sicut sunt superbi ex luxuria magna, et ideo dicitur habere unum solum oculum, quia solum respicit mundana ille qui superbit per luxuriam. Sed Ulixes idem est quod sapiens omnium. Nam dicitur ab olon quod est totum, unde olor idest cignus, quia totus albus et xenos quod est sensus, inde omnium sapiens scilicet mundanorum et celestium. Vel dicitur ab olon quod est totum et xenos quod est peregrinus, quasi omnium peregrinus. Iste igitur cecat Poliphemum quia reprehendit vitia et commendat virtutes. Et sic ulciscitur illos quos Poliphemus detrahit, quia retrahit eos a vitiis illius Poliphemi commendando sibi virtutes. - -Quinta transmutatio est de ventis inclusis in corio datis Ulixi ab Eolo. Nam Eolus pro tanto dicitur rex ventorum, quia ipse fuit quidam rex in partibus Sicilie ubi plurimum regnant venti. Sed quod coerceret ipsos potest esse hoc modo, quia ipse didicit veneficia magica, per que ipse inducebat ventos et eos coercebat. Unde cum quibusdam incantationibus ipse constrinxit ventos in corio, quod ipse dedit Ulixi. - -Sexta transmutatio est de Antiphate. Nam dicitur quod Ulixes misit ambaxiatores ad Antiphatem, quos Antiphates comedit. Nam Antiphates fuit quidam tyrannus, qui omnes forenses depredabatur et sic vorabat omnia sua. Et ideo dicebatur comedere homines, quia omnia eorum bona comedebat. Sic fecit de sociis Ulixis. - -Septima transmutatio est de sociis Ulixis conversis a Circe. Hanc conversionem poete diversimode allegorizant. Nam videtur dicere Horatius quod Circes fuit quedam meretrix pulcerrima, amore cuius omnes desensabantur. Et ideo dicebatur filia Solis, cuius radii desensant visum nostrum. Ista autem alliciebat homines et exspoliabat bonis suis, dans eis concubitum, et ideo dicebatur convertere eos in sues. Nam secundum quod dicit Boetium, qui vivit more alicuius bestie convertitur in illam. Unde qui nimis iracundus est dicitur converti in leonem, qui nimis timidus vertitur in cervum, qui nimis voluptuosus est vertitur in suem, sicut conversi fuerunt socii Ulixis. Sed Ulixes qui habetur pro sapiente, videns socios conversos, accepit florem Mercurialem idest eloquentiam, qui dicitur caduceus idest faciens lites cadere, et bene flos dicitur ipsa eloquentia, quia floret et quia per se accepta idest sine sapientia corruit sicut flos. Sed accepto ense idest acumine rationis et sapientie, cum ipsa eloquentia deterruit Circem et liberavit suos socios. Sed Boetius videtur intelligere hanc mutationem corporalem esse quod apparet in quarto, cum ipse probat quod mutatio animalis plus noceat quam mutatio corporalis solum, sicut fuit mutatio sociorum Ulixis et hoc ipse prosequitur in carminibus. Et bene est possibilis talis mutatio corporum et quo ad obiectum et etiam quo ad radios visuales. Quo ad obiectum est possibile per virtutem herbarum. Nam ex succo quarundam herbarum cum incantationibus superponitis transmutantur membra hominum, sicut faciunt isti pulcrones, quia ostendunt se infirmos ut lucrentur. Et ita faciebat Circe. Est etiam possibile quo ad visum, quia magici cum diabolicis illusionibus faciunt apparere hominem capram. Licet non sit sicut fecit quidam cuidam Cardinali, qui fecit apparere in yeme uvas pulcerrimas et dixit circumstantibus ut inciderent cum gladiis. Sed ablatis illusionibus invenerunt se habere cultellos super genitalibus. Et ita faciebat Circes, quia cum suis incantationibus faciebat homines apparere sues et etiam cum herbis suis aliquo modo eos transmutabat. - -Octava transmutatio est de Pico a Circe in avem converso. Volunt quidam dicere quod conversus est in avem picum propter superbiam sue forme, eo quod habet mores pici. Tamen aliter potest intelligi. Nam verum fuit quod Picus rex dilectus fuit a Circe, que erat magistra magice artis et auguriorum. Unde Picus voluit adiscere ab ea scire facere auguria. Sed quia maximus venator erat, voluit adiscere facere auguria per aves et per avem picum precipue, et didicit. Unde semper cum iret venatum faciebat auguria per avem picum, ut sciret quid futurum esset sibi in venatione. Et ideo dicitur quod conversus est in picum per Circem. - -Nona transmutatio est de comitibus Pici qui conversi fuerunt a Circe in varia monstra ferarum. Nam, dum ipsi vidissent regem scire ita bene augurari, voluerunt etiam adiscere a Circe augurari. Unde aliqui didicerunt auguriari per unum modum, alii per alium modum, et ideo dicuntur conversi in varia monstra ferarum, secundum quod auguriabantur per varia monstra. - -Decima transmutatio est de canente uxore Pici conversa in auras. Nam quidam volunt dicere quod ipsa submersit se in Tiberi et ideo vocatus fuit ille locus canens. Sed hoc ego non affirmo. Primo quia auctor non facit mentionem de Tiberi, sed solum de ripa, etiam quia sic non haberet ordinem ad supradicta. Dico ergo quod ista optime canebat et ideo vocabatur Canens et manebat in ripa Tiberis et pro tanto ille locus vocabatur Canens ab ea. Sed quod sit conversa in auras intelligo quia vox cantantis non potest teneri nec habere ex voce tali preter delectationem nisi aura. Ideo dicitur conversa in auram. - -Undecima transmutatio est de sociis Diomedis conversis in aves a Venere. Nam quod Venus esset inimica Diomedis et persequeretur eum hoc non est nisi quod ipse caste vivebat. Sed socii videntes ipsum odiosum Veneri eum reliquerunt in mari et dati libidini facti sunt profugi. Unde ceperunt ire de portu in portum cum meretricibus. Unde datur locus fabule quod sint conversi in aves a Venere. - -Duodecima transmutatio est de Apulo pastore reprehendente vel obiurgante ninphas, qui conversus est in oleastrum. Nam per ipsum intelligimus garrulum et sussurratorem qui tota die obiurgat ninphas idest bonas personas blasfemando eas, et sic verba amara proferebat. Talis autem assimilatur oleastro idest olive silvestri, que nullum fructum producit, et si producat producit baccas amarissimas et habet folia amarissima. Et ideo datus est locus fabule quod sit conversus in oleastrum. - -Tertia decima transmutatio est de navibus Enee conversis in ninphas. Istoriale fuit quod, dum Eneas inciperet bellum contra Turnum, ipse ivit ad Evandrum pro auxilio. Interim Turnus Troiam novam quam Eneas condiderat in Ytalia obsedit. Sed cum non posset habere civitatem, voluit incendere navilium Enee super quo venerat Eneas. Sed intrinseci habito consilio a domina Cibele, que dabat consilia, submerserunt in aquas sic quod ignis non potuit nocere. Unde datur locus fabule quod converse sunt in ninphas. - -Quarta decima transmutatio est de navi Alcionis conversa in saxum. Nam dum Alcion iret per mare, qui fuit quidam grecus, incidit in quoddam saxum, quod fecit navem submergi, ita quod navis abscondita est sub saxo. Et quia solum saxum repertum est, ideo dicitur conversa in saxum. - -Quinta decima transmutatio est de Ardea civitate Turni conversa in avem sui nominis. Nam verum fuit quod Eneas dum debellasset Turnum et interfecisset, ivit ad civitatem Ardeam et eam combussit. Sed quia prius edificata fuerat sub auspicio volucris Ardee, ideo in combustione civitatis illa volucris ibi apparuit. Et postmodum in illo loco ceperunt habitare ille volucres et pro tanto datur locus fabule, tum propter hoc quod dictum est, tum propter convenientiam nominis, tum propter querulam vocem quam faciunt, quod conversa sit in volucrem. - -Sexta decima transmutatio est de Enea deificato. Nam istoriale est quod, cum Eneas transiret per Numicum fluvium, submersus est ibi et nunquam fuit repertus. Et quia sui comites nunquam repperierunt eum, dixerunt quod erat deificatus. Et ideo gentes que ex ipso descenderunt sicut romani ipsum adorabant pro deo et vocabant eum indiges. Nam indiges idest ex inde geniti, nam romani geniti erant ex eo, vel indiges idest in deis agens vel indiges idest nullo egens. Et ideo datur locus fabule quod Numicus exuit ipsum mortalitate et deificavit eum, quid homo qui moritur exuitur mortalitate et remanet sola anima que est similis deo, eo quod rationalis et immortalis est, unde pro meliori cuiuscumque hominis mortalis est mori, quia deificatur. Unde legitur quod quidam ivit ad Iovem et petivit ab eo quod sibi tribueret aliquod munus quod esset pro meliori mortalitatis sue, quod cum petivisset statim cecidit mortuus ad pedes eius. Ideo patet quod pro meliori est mori. - -Decima septima transmutatio est de Vertumno qui se convertebat in varias formas animalium et arborum. Nam Vertumnus dicitur a vertotis et annus, et inde Vertumnus accipitur pro anno qui scilicet annus habet se variare in varias formas, secundum quod sunt varie conditiones temporis. Sed Pomona idest influentia celestis, que influitur tempore veris in arboribus ex qua producuntur fructus arborei. Annus igitur prediligit Pomonam pre aliis, hoc est tempus veris et estatis quando producuntur fetus arborei, ex eo quod arbores adornant magis mundum quam omnia alia. Unde Vertumnus convertit se in annum. Per annum intelligo yemen, que figurata est in forma annus quia frigida est et cana propter nives. Sed ut sic non potest habere Pomonam, quia in illo tempore non producit fructus, et ideo postea convertit se in iuvenem pulcerrimum idest in tempus veris, quod figuratur in modum iuvenis propter pulcritudinem rerum et temporis. Et tunc habuit Pomonam idest influentiam illam, ex qua producuntur fructus et postea maturantur in estate et colliguntur in autumno. - -Decima octava transmutatio est de Anaxarete conversa in saxum. Nam verum fuit quod illa diligebatur ab Yphi qui, dum non posset potiri ea, se suspendit. Et dum portaretur ad ecclesiam illa vidit eum et dicitur conversa in saxum, quia forte ex terrore deperdita est sicut de multis accidit qui dum obviant alicui spiritu deperduntur. Vel dicitur conversa in saxum sicut allegorizat ipse Ovidius, quia ipsa fuit dura sicut saxum, eo quod non mota est precibus illius. Immo permisit prius eum mori. - -Decima nona transmutatio est de Romulo et Hersilia uxore sua deificatis. Quod Romulus fuerit filius Martis debet intelligi quod ipse natus fuit sub constellatione Martis. Et quia semper martialis fuit et in preliis delectatus, ideo dicitur filius Martis, quemadmodum Eneas filius Veneris dicebatur quia sub tali constellatione natus fuit et in venere delectabatur. Sed quod ipse sit deificatus debet intelligi per hunc modum. Nam semel ipse exiverat civitatem cum omnibus iuvenibus et iverunt iuxta paludem capree et ibi faciebant certamina. Sed tandem orto dissidio inter eos, Romulus fuit ibi mortuus in prelio, et cum esset mortuus supervenit maxima tempestas, vel hoc esset quia multa mala fecerat et ita raptus est a diabolis, vel hoc esset propter aliud. Corpus suum numquam fuit repertum, et quia illi qui eum interfecerunt non ausi fuerunt dicere quod interfecissent, quia rex erat, ideo romani adulantes origini sue cogitaverunt et dixerunt quod raptus erat in celum. Et ei statuerunt templum quod vocabatur templum Quirini et ideo, quia mortuus erat in Marte, datus est locus fabule quod Mars rapuit eum in celum. Sed quod Hersilia uxor sua sit deificata sic debet intelligi quod, dum sciret maritum suum mortuum in colle Palatino, ivit illuc et ascendit super collem et se precipitavit. Romani autem adulantes origine sue dixerunt quod Romulus rapuerat eam in celum, unde mutato nomine statuerunt sibi templum quod dicebatur templum Hore. Et ideo datus est locus fabule quod deificata fuit. Sed de fonte ex quo excaturivit aqua calida hoc fuerit ut describunt istoriales. Nam multa talia miracula apparuerunt Rome, vel hoc esset divina potentia que hoc facere volebat, quia volebat ibi esset principium mundi, vel nescio qua virtute nature que presaga est. Sicut dicitur quod tempore Augusti regis scaturivit ex uno fonte oleum in tanta quantitate quod tota Roma abundabat. Et ideo de hiis nulla allegoria est. - -Prima allegoria quinti decimi est de lapillis nigris conversis in albos per Herculem. Nam dicunt quidam quod fuit verum quod Micillus iussus fuit divino spiritu quod ipse iret edificatum civitatem in Ytalia. Sed dum vellet ire condemnatus est ad mortem, quia discedebat a patria, per lapides albos et nigros, quod cum videret Hercules idest deus qui non permittit bonos perire sine causa, convertit lapillos nigros in albos. Unde hoc est exemplum omnibus ut bene faciant et veridice loquantur sicut fecit ille, quia si sic fecerint, deus ostendet miracula per eum sicut fecit per istum. - -Secunda transmutatio est de Euforbo qui dicitur conversus in Pictagoran. Nam dum esset in exercitu troiano ipse interfectus fuit a Menelao. Ho fuit verum. Sed quod anima eius transiverit in corpus alterum et factus sit Pictagoras non vult aliud dicere nisi quod ille Euforbus, qui vates erat in Troia, habebat eandem opinionem cum Pictagora et ideo, cum mortuus esset, dictum fuit quod anima eius transiverit in corpus Pictagore. - -Tertia transmutatio est de secta Pictagore. Nam Pictagoras adducit ad probandum quod anima transmutaretur de corpore in corpus, quod est falsum et erroneum. Dicebat omnia entia de mundo transmutabilia scilicet que sunt sub celo, quod quamvis sit verum possumus tamen sensum allegoricum habere scilicet quod cum ita sit quod omnia sub celo existentia sint transmutabilia et caduca, solus deus est immutabilis. Et quia immutabilibus non est habenda fides, ideo nos debemus spernere omnia que sub celo sunt cum mutabilia et adherere ipsi deo qui immutabilis est, ut nostra mutabilitas possit perfici ex immutabilitate dei. - -Quarta transmutatio est de Egeria uxore Nume in fontem. Nam dicunt quidam quod Numa imperator in silva Aricie extra Romam habebat quemdam spiritum qui sibi responsa dabat, et hoc potest esse verum. Nam secundum quod legitur in cronicis multi spiritus apparebant Rome et habebant tantam familiaritatem cum eo quantam cum sua uxore, unde nominabat eum Egeriam nomine uxoris sue. Et ideo quando Numa fuit mortuus uxor sua inconsolabiter deflens eum, ivit ad locum ubi erat spiritus, eo quod ibi solebat ut plurimum conversari Numa, unde imaginabatur quod adhuc ibi esset anima eius. Sed cum non cessaret ibi petere animam Nume, forte spiritus ille submersit eam in fontem qui ibi erat. Et ideo dicitur conversa in fontem, qui nomine illius vocatus est fons Egeria. - -Quinta transmutatio est de Yppolito converso de mortuo in vivum, de iuvene in senem, de Yppolito in Virbium. Iste Yppolitus fuit filius Thesei et fuit castissimus homo, in tantum quod omnes feminas odiebat. Unde cum mortua esset sua mater, dixit quod ex morte sue matris tantum solamen habebat quod ex illa hora poterat omnes mulieres despicere. Et pro tanto dicitur conversus de iuvene in senem, quia licet iuvenis in tempore, senex tamen moribus et virtute erat. Similiter dicitur conversus de mortuo in vivum, quia dum ipse esset mortuus fama sua fecit eum diutius vivere. Similiter mutatum est nomen de Yppolito in Virbium, quia dum esset mortuus dixerunt homines quod non erat dignum quod vocaretur Yppolitus, quasi equorum rector, ab ypos quod est equus. Sed Virbius quasi bis vir idest bis virtuosus scilicet in vita et post mortem. - -Sexta transmutatio est de Tage qui natus est ex gleba terre. Nam dicitur iste natus ex terra, quia fuit primus qui adinvenit artem vaticinii per terram. Nam quinque sunt artes vaticinandi sicut quatuor sunt elementa et umbre infernales pro quinto. Nam quedam est que fit in terra et ista vocatur geomantia a geos quod est terra et mantos divinatio. Quedam est que fit per aquam et ista vocatur ydromantia. Quedam vocatur aeromantia et ista fit per aerem. Quedam est que fit per ignem et ista vocatur piromantia. Quedam est que fit per umbras infernales et ista vocatur nigromantia, quia igitur Tages primo adinvenerat geomantiam, que fit in terra. - -Septima allegoria est de mutatione haste Romuli in arborem. Nam dicunt quidam quod dum exiret extra civitatem cum hasta sua quam semper portabat deiecit eam, et cum deiecisset numquam reperta, est ideo comites volentes applaudere dixerunt ipsam conversam in arborem. Vel quia forte cum deiceret eam abscondita est in trunco arboreo ideo dicitur conversa in arborem. Vel aliter est melius quod hasta sua dicitur conversa in arborem, quia sibi apparuit in somno quod hasta sua virebat, quod indicabat quod ex probitatibus suis Roma dominaretur. - -Octava transmutatio est de Cippo, cui nata fuerunt cornua in capite, hoc debet intelligi sic. Nam iste fuit maximus romanus, qui exulaverat et somniaverat quod sibi nascebantur cornua. Quapropter misit pro Tage, qui indivinavit quod debebat esse rex romanus si ipse intrabat civitatem, quod cum audivisset nolens quod Roma efficeretur de libera serva per eum. Sed romani videntes tantam humilitatem et fidelitatem constituerunt ipsum dominum multorum extra civitatem. - -Nona transmutatio est de Esculapio converso in serpentem, quem duxerunt romani Romam propter epidemiam qua urgebantur sedanda. Nam sciendum est quod fuerunt tres autores medicine. Primus auctor fuit quidam vocatus Apollo et iste solum medebatur cum verbis, unde tota sua medicina erat in prolatione quorundam verborum. Sed post istum venit alter qui vocabatur Esculapius filius Apollinis, cuius medicina erat melior quia medebatur cum verbis et cum experimentis. Nam cognoscebat quasdam herbas cum quibus ipse liberabat homines et ne dum liberaret immo suscitabat mortuos. Dicitur enim quod semel obviavit duobus serpentibus ad invicem preliantibus et tandem unus alterum interfecit et dum interfecisset statim ivit et accepit quandam herbam et imposuit ori illius et suscitatus est. Unde Esculapius notavit illam herbam et cepit et cum ea suscitavit tres mortuos scilicet filium Minois regis et Yppolitum filium Thesei et alium, sed tandem mortuus est fulmine. Unde fabulose dictum est quod Iupiter fulminavit eum. Unde latuit medicina per multos annos quousque venit Yppocras, cuius medicina fuit melior, quia ille adinvenit medicinam respiciendo humores, qualitates et naturas hominum, et adinveniendo remedia uniuscuiusque morbi. Sed Esculapius dum vivus esset in Grecia et teneretur pro deo, romani miserunt pro eo propter epidimiam qua habebant. Ille autem venit cum eis in forma serpentis, hoc est dicere quod ipse erat callidus ut serpens vel quia didicerat medicinam a serpente. - -Decima et ultima transmutatio totius Ovidii est de Cesare Iulio converso in sidus vel deificato. Nam quod Cesar Iulius deificatus esset debet intelligi quod ipse Cesar fuit valentissimus et probissimus et virtuosissimus in istis mundanis. Unde opera et acta sua reluxerunt quemadmodum sidus per totum mundum, eo quod totum mundum subiugavit Rome. Ideo habet fabula quod conversus sit in sidus. Sed quod apparuerit sidus Augusto sacrificanti hoc bene fuit verum. Unde ipse cogitavit quod esset sidus patris sui et ita fecit dici per totum mundum. Sed catholici tenent quod fuerit sidus annunciationis Christi quod apparuit Magis et duxit eos usque in orientem. Nam Christus vera conversione et sancta convertit se in hominem ut lavaret et purgaret nostra crimina. Quibus purgatis nos a simili convertemur in Deum, hoc est participaremus divinitatem. Nam participatione omnes beati sunt dei. Et quod hoc fuerit verum apparet. Nam dum Augustus esset in tanta prosperitate, totus populus volebat eum adorare pro deo. Ipse autem noluit, sed invit ad Sibillam profetissam ut consuleret eam. Tunc Augustus reversus est Romam et prohibuit ne populus adoraret ipsum pro deo. \ No newline at end of file +*Vincit aprum virtus horrendam cum domat iram +et desiccat aquas ingeminantis Ydre.* + +Quarta decima transmutatio est de Diomede traco, qui interficiebat homines et dabat equis. Et hoc potuit esse quia forte expoliabat homines et ex substantia eorum pascebat equos. Unde versus: +*Qui pascebat equos humana carne tyrannus +Hercule mactatur cum feritate sua.* + +Quinta decima transmutatio est de Caco. Per Cacum intelligo demonem qui subvertit homines quos virtus acquisivit. Unde Hercules idest virtus strangulat illum ejecentem fumum de caverna idest de inferno ad quem ducit homines. Unde dictum est: +*Virtus alma suos subtractos demone versim +ut redimat tetrum strangulat ante malum.* + +Sexta decima transmutatio est de leone nemeo, de quo dic sicut dicitur de alio leone, sed alia est de hoc quod substulit celum. Nam Hercules fuit quidam maximus philosophus qui multum instabat superioribus, unde dicebatur substinere celum, hoc est quod per scientiam suam ipse substinebat scentiam astrorum, que in celo sunt. Unde dictum est: +*Et celum gessisse datur celestibus instans +terrarum virtus omnia monstra domans.* + +Decima septima transmutatio est de camisia venenata que Herculem interfecit. Nam per Herculem intelligo virtuosum. Per Nessum intelligo sensum carnalem, qui dedit camisiam venenatam idest libidinem carnalem Deianire. Per Licam qui est nuntius carnis, scilicet per diabolum ipsi herculi idest virtuoso et ipsam induit, quia homines libidinosi sunt. Sed Hercules tendit ad superiora elevans spiritum ad alta et dimittit carnem consumi. Unde dictum est: +*Consumit tandemque virtum muliebre venenum +sed tamen hoc superat spiritus astra petens.* +Et nota quod per Licam tu potes intelligere gulam, que est latrix veneni, que mittitur a Deianira idest a carne et hoc dico decipiente Nesso idest sensu carnali. Unde dictum est: +*Si gula durescat latrix ignava veneni +quod tulit a sensu decipiente caro.* + +Decima octava transmutatio est de Galantide conversa in mustellam. Nam Galantis fuit quedam femina que sciebat optime ministrare parientibus, unde omnes eam volebant. Et si non poterant parere, ipsa sciebat dicere incantationes tales quod statim pariebant. Unde eam vocavit Alcmena cum parere non posset. +Et quia ipsa cum ore suo faciebat alias parere ideo etc. Et propter convenientiam vocabuli, quia in greco Galantis tantum valet quam mustella in latino. Similiter propter flavedinem mustelle et agilitatem. Unde et cetera: +*Que satis in partu leviabat carmine matres +mustelle speciem que parit ore tulit.* + +Decima nona transmutatio est de Lotho conversa in arborem. Nam fuit quedam mulier nomine Lothos que cepit fugere veretrum Priapi. Hoc est quia cepit respuere omnes homines et castitatem observare. Et ideo dicitur conversa in arborem, quia fama eius viruit quemadmodum arbor viret. Sed in talem arborem, quia communicabat nomine illius arboris. Unde et cetera: +*Virgo viret fama fugiens obscena Priapi +nominis hic eius planta liquore rubet.* + +Vigesima transmutatio est de Driope, que etiam fuit conversa in eandem arborem. Nam illa Driope habebat unum filium. Et dum iret sub illa arbore cepit unum ramum et statim stillavit liquor in modum sanguinis. Unde cogitavit quod esset sanguis et quod illa Lothos, de qua dictum est, esset in illa arbore. Ideo ad similitudinem illius Driope petivit omnes amicos et respuit maritum et devovit castitatem. Et ideo dicitur conversa in arborem, quia eius fama viruit, et in eandem quia ad similitudinem et exemplum illius Lothos hoc fecit. Unde dictum est: +*Quod ramis admirans simplex et credula mater +in simili fama continuisse datur.* + +Vigesima prima transmutatio est de Iolao filio Herculis, qui mutatus fuit de sene in iuvenem et debet intelligi quod aliquis mutatus de sene in iuvenem vel de iuvene in senem. Quo ad mores, sicut videmus sepe fieri quod isti barones dum sunt senes videntur lascivire ac si essent iuvenes ut obliviscantur senectutis. Ut puta in vestibus et in aliis huiusmodi. Similiter sicut videmus quod aliqui iuvenes dum promoventur ad aliquam dignitatem, ipsi demostrant se maturos in moribus ac si essent senes, sicut fuit de Octaviano. Unde per Heben que iuvenem fecit Iolaum intelligo moralem habitum, qui habetur ex vita activa. Et ideo dicitur quod fuit filia Iunonis, per quam intelligimus vitam activam. Et ideo de Iolao et filiis Phebea regi, qui etiam mutati fuerunt, dictum est sic: +*Ad iuvenile senem revocat lascivia vite +de pueris iuvenes fortia facta levant.* +Vel aliter per Eben intelligo filiam Iunonis idest ethicam, que est moralis philosophya, in qua student isti regentes, sed ipsa est desponsata Herculi idest virtuti. Ista autem Hebes, desponsata virtuti que erat in Iolao, facit eum apparere iuvenem de sene. Unde versus: +*Nata potestatis virtuti nupta regentes +ethica defectos non sinit esse probos. +Pro quibus exorat contemplatoria virtus +aut quibus est summi gratia parta dei.* + +Vigesima secunda transmutatio est de Cimera. Nam per Cimeram, qui est mons quidam, intelligo meretricem que in principio est superba et fastigians quemadmodum lea. Sed in medio dum tu cois cum ea est sicut ircus idest quod fetet quemadmodum ircus. Sed in fine est sicut ydra que te venenat, quia spoliat te denariis. Sed dicitur fabulose quod Bellorofon voluit superare hoc monstrum, per hunc debemus intelligere sapientem. Sed Pallas idest sapientia sua prestitit sibi Pegaseum equum volantem idest mentem ad celestia volantem, cum qua superavit hoc monstrum. Unde dictum est: +*Omnis revera meretrix est dicta Cimera +que prius est forma fastigiante lea, +ad medium sapit hircino fetore capellam +fine venenatis mordet ut ydra dolis.* +Vel sic: +*Est lea per fastus, capra sordibus, ydra per haustus +Thais imaginibus dicta Cimera tribus. +Sed tamen hoc monstrum sapientis Bellorofontis +mens domat auxilio celivolantis equi.* + +Vigesima tertia transmutatio est de Biblide conversa in fontem. Nam verum fuit quod Biblis dilexit fratrem Caunum et insecuta est eum per totum mundum. Sed tandem devenit ad quandam arborem que pendebat super uno fonte, et propter dolorem suspendit se ad illam arborem et per putredinem paulatine stillavit in illum fontem. Quapropter fons ille denominatus est Biblis a nomine illius et ideo dicitur fabulose quod conversa est in fontem. Unde dictum est: +*Biblidis ardentis fratrem fons nomina gessit. +Qua se suspendit quem super arbor erat.* + +Vigesima quarta et ultima transmutatio est de Yphide conversa de femina in masculum. Nam Yphis fuit quidam iuvenis qui, dum esset XIIII annorum vel pauciorum, patiebatur se supponi ab aliis, unde sicut mulier erat. Sed post XIIII annos sensit venerem in se ipso et noluit amplius supponi, sed supponere, et accepit uxorem. Unde dictum est: +*Ante fuit mulier Yphis muliebria passus +conubio sumpto se dedit esse virum.* + +Prima transmutatio est de Orpheo. Orpheus sapientissimus homo fuit et eloquentissimus. Et ideo dicitur filium Apollinis dei sapientie et Caliopes muse eloquentie. Iste accepit Euridicem uxorem. Euridices idest profunda diiudicatio, quam desponsavit Orpheus, quia profunde diiudicabat. Sed dum ista profunda diiudicatio iret vagando per prata idest dum delectaretur in mundanis et Aristeus idest mens divina ab aristos et theos, quod est deus, insequeretur eum, tunc serpens idest diabolus momordit eam et occidit idest quod diabolus traxit eum de bona via. Sed Orpheus, videns se amisisse profundam mentem, cepit rogare deum humiliter et reddita est sibi sub hac lege ne retrospiceret idest ne dimitteret se temptari. Sed fregit legem et ideo adhuc rapta est, quapropter Orpheus dimittens inferos idest temptatores reversus est ad Deum et cepit spernere mulieres, dans animam suam Deo. Et cepit amare viros idest viriliter agere unde mortuus est mundo. Nam tales moriuntur mundo et sic rehabuit Euridicem. Unde dictum est: +*Orpheus est sapiens cuius movet omnia cantus +iudicium penetrans devorat Euridicem. +Hec inferna petit morsu serpentis iniqui +dum fugit hec inter orbis amena deum. +At sapiens revocat sanctis rationibus illam +que respecta sibi mersus ad ima ruit. +Manibus exclusus sese ad celestia tollens +per Mercurii opus se probat esse virum. +Et mundo moritur mundi muliebria damnans +Euridicemque suam post modum tutus habet.* + +Secunda transmutatio est de quodam converso in saxum. Nam dicitur quod Hercules attraxit Cerberum de inferno. Hercules fuit quidam maximus philosophus, qui traxit Cerberum idest determinavit de triplici manerie ire scilicet nate, causate et fortuite, ut homines sibi caverent. Quod cum videret unus philosophus in tantum obstupuit quod nunquam voluit de illa materia tangere tantum subtiliter, determinaverat Hercules. Et ideo dicitur conversus in saxum. Unde et cetera: +*Dum Stige monstraret Alcide nascier iram +philosophus quidam perstupuisse datur.* + +Tertia transmutatio est de Oleno et Lethea conversis in saxa. Nam isti fuerunt coniuges et collaudabant se. Ideo reputabant se meliores et iustiores omnibus aliis vicinis. Unde unus favebat alii in presumptione sua. Unde dicuntur conversi in saxa propter talem presumptionem. Unde dictum est: +*Uxoremque virum durans presumptio fecit +saxa. Suos vultus hec probat ille favet.* + +Quarta transmutatio est de Athi converso in pinum. Nam per dominam Cererem hic intelligo gloriam, que est frequens fama cum laude. Per Athim intelligo iuvenem in florem iuventutis. Quando ergo iuvenis cavet sibi a luxuria, tunc dicitur amari a gloria, quia gloriosus est. Sed per Sagarim ninpham cuius amore captus est intelligo molitiem carnis que aliquando facit iuvenem deviare. Sed tunc venit gloria et detruncat illam molitiem, que truncata convertitur Athis in pinum quia ascendit in altum gloria sua sicut pinus et viret sicut pinus, unde detruncavit sibi testiculos et genitalia. Unde dictum est: +*Gloria mollitiem truncat cum mollibus actis +qua iuvenis rapta surgit in alta virens.* + +Quinta transmutatio est de Ciparisso in cipressum converso. Nam Ciparissus fuit iuvenis bone indolis, unde diligebatur ab Apolline idest a sapientibus, quia sperabant de ipso bonum. Sed accidit casus quod habebat unum cervum quem diligebat et interfecit eum ignare. Quo interfecto statuit mori. Unde suspendit se ad unam cipressum et sic arbor accepit nomen ab eo. Nam cipressus in greco idem quod cipressus. Et si tu diceres quare poeta describit mortem istius et non multorum aliorum, ratio est quia ex morte huius resultabat nomen eternum illius arboris. Unde poete solum describunt actiones que sunt notabilia et miranda. Unde dictum est: +*Extinctum deflens ignaro nomine cervum +dat nomen ligno quo Ciparissus obit. +Indolis ante bone dilectus Apolline dictus +mox de se lacrimas per sua fata dedit.* + +Sexta transmutatio est de Ganimede converso in signum quod est Aquarius. Ista mutatio posset ad bonum reduci. Sed quia Augustinus dicit ad litteram de hoc in libro De Civitate Dei, ideo ne videar dicere contra eum, dico sicut ipse. Dicit enim quod Iupiter fuit rex crentensis, qui captus erat amore Ganimedis filii Trois. Ivit ergo circa civitatem in qua erat cum exercitu et cum aquilis depictis. Ideo dicitur conversus in aquilam et rapuit eum vi et convertit eum ad malos usus. Unde Augustinus appellat eum stupratorem puerorum, ut increpet adorantes tales deos et fecit ipsum servitorem sciphi ut delectaretur in eo. Unde dictum est: +*Iupiter in bellis aquilarum signa ferendo +arripuit puerum cuius amator erat.* + +Septima transmutatio est de Iacinto in florem converso. Nam Iacintus fuit quidam iuvenis bone indolis et ideo diligebatur ab Apolline idest a sapientibus. Sed accidit quod ludendo mortuus est. Sed dicitur conversus in florem Iacintum, quia assimilabatur ei in colore purpureo, etiam propter litteras insculptas in illo flore scilicet i. a. Ia. quod est prima sillaba sui nominis. Unde dictum est: +*Iacinti pueri splendente sub indole rapti +flos similis simili gramate nomen habet.* + +Octava transmutatio est de Cerastis qui mutati fuerunt in tauros. Nam ceros grece est cornu latine. Isti autem fuerunt pessimi in tantum quod sacrificabant de sanguine humano suis ydolis. Sed domina Venus que hic accipitur pro iure nature mutavit eos in tauros, quia facti sunt feri ut tauri. Unde dictum est: +*Qui male libabant humano sanguine templis +dat ius nature cornibus esse feros.* + +Nona transmutatio est de filiabus Propeti que converse fuerunt in vacas deinde in silices. Nam ille in principio ceperunt spernere Venerem et despicere utentes ea. Sed tandem dum gustassent dulcedinem libidinis facte sunt publice meretrices et pro tanto dicuntur converse in vacas. Sed tandem expulso pudore ostendebant genitalia. Ideo dicuntur converse in silices, quia erant immobiles et dure quemadmodum silices, quia sanguis faciei induruerat. Unde dictum est: +*Que mage damnabant Venerem mox fronte bovina +saxifica demum concubuere palam.* + +Decima transmutatio est de statua eburnea Pigmalionis conversa in unam feminam. Dicunt quidam quod ille despiciebat omnes feminas propter turpitudinem. Unde fecit unam statuam eburneam femineam, cum qua cepit dormire et ita spermatizabat in ea ac si esset femina. Unde dicitur conversa in feminam. +*Pigmalion statue se commiscebat eburne +quam dedit huic vivam pro muliere Venus.* +Sed quia littera Ovidii reclamat, eo quod dicit expresse quod genuit ex illa Epaphum, ideo dicamus aliter, quod Pigmalion habebat quandam uxorem pulcerrimam ut ebur. Sed erat immobilis et sine blanditiis et nesciebat operari sicut alie in coytu et ideo dicebatur statua esse. Sed Pigmalion rogavit deam Venerem ut converteret eam. Hoc est quod per consuetudinem coeundi ipsa didicit se plicare et blandiri sicut alie. Et ideo dicitur conversa de statua in feminam. Unde et cetera: +*Absque iocis mulier statue similatur eburne +edoctam fertur vivificare Venus.* + +Undecima transmutatio est de Mirra conversa in arborem sui nominis. Nam verum fuit quod Mirra iacuit cum patre per modum contentum in fabula. Quod dum pater scivisset, voluit eam interficere, sed illa recessit. Et cum iam esset in tempore partus, se suspendit ad quandam arborem que vocata est mirra propter istam. Sed dum esset suspensa, quedam mulier vidit quod erat pregnans, eam scindit per medium et filium attraxit, qui vocatus fuit Adonis. Unde dictum est: +*Mirra suum nomen plante suspensa reliquit +conscia decepto concubuisse patri. +Cuius ab execta tractus puer extitit alvo +quem scit amorosum fertur amasse Venus.* +Sed Fulgentius allegorizat eam naturaliter, dicens quod Mirra est quedam arbor in Arabia, cuius pater est sol. Nam sol generat omnia. Dicit enim philosophus: *Homo hominem generat et sol*. Multo ergo fortius generat plantas. Et dicitur precipue Mirra filia solis, quia ex beneficio solis magis nascitur in una parte quam in alia. Et dicitur iacere cum patre, quia sol in vere ingravidat eam quodam succo, deinde in estate desiccat ita eam quod scinditur cortex et stilat quoddam gummi, quod vocatur adonis. Adon enim grece idest suavitas latine. Sed domina Venus capitur amore eius, quia ex isto adone quod latine dicitur mirra fit quedam confectio que concitat hominem ad venerem. Et introducit Fulgentius Petronium expertum fuisse hoc, qui etiam scripsit super hoc libro. Unde dictum est: +*Plantarum pater est sol cuius texta calore +exudat succi mirra suave genus +nomen adonis habens. Veneri quod fertur amatum +Pigmentum venerem concitat illud enim.* + +Duodecima transmutatio est de Ypomane et Athalanta conversis in leones. Nam Athalanta fuit pulcerrima et verum est quod spernebat coniugem propter castitatem suam. Sed quod illi qui vincebantur amputarentur caput, hoc debet intelligi quod multi petebant eam, sed quia spernebat omnes videbatur sibi quod perderent caput. Tandem venit Ypomanes, qui vicit eam cum tribus pomis aureis, que dederat sibi Venus, hoc est cum tribus gratiis quas habebat que venerem inducunt scilicet eloquentia, pulchritudo et nobilitas. Sed quod coyrent in templo Cibeles hoc fuit verum et pro tanto dicuntur conversi in leones, quod feri fuerunt reputati sicut leones. Unde dictum est: +*Casta petitorum fugiens connubia virgo +fertur ut abiectis execuisse caput. +Hanc iuvenis vicit Veneris cui gratia triplex +eloquium, forma, nobilitatis honor. +Sed dum concubitu Cibeleia templa profanant +rebus abhorrendis extat uterque leo.* + +Tertia decima transmutatio est de Adoni converso in florem. Nam Adonis erat quidam luxuriosus et ideo dicitur quod diligebatur a dea Venere. Sed volens Venerem evitare fatigabat se immensis laboribus. Et tandem dicitur quod Venus convertit eum in florem caducum, hoc est quod dulcedo Veneris est sicut quidam flos caducus, quia parum durat illa dulcedo. Et fecit dolorem mortis eius haberi in memoria omni anno, hoc est quod peccatum Veneris et contritio eius deberet haberi omni anno. Unde dictum est: +*Fortibus officiis Veneris dulcedo perempta +flos brevis ac longi causa doloris adest.* + +Quarta decima transmutatio est de sociabus Proserpine conversis in mentas, nam per Proserpinam intelligo humorem lune qui magis deposcitur a quibusdam herbis quam ab aliis. Et ille que magis appetunt eum dicuntur magis redolere. Per socias ergo Proserpine intelligo herbas que multum appetunt humorem lune et tales dicuntur converti in mentas, quia sunt herbe olentes. Unde dictum est: +*Lunaris socius herbis deplangitur humor +que mage gliscentes plus redolere putem.* + +Prima allegoria undecimi libri est de serpente converso in saxum. Nam per serpentem intelligo invidiosum sapientibus. Per caput Orphei intelligo hominem bone fame. Vult ergo serpens devorare caput Orphei idest vult revocare bonam famam. Sed tandem obmutescit, quia bona fama prevalet invidie, et ideo dicitur converti in saxum. Unde dictum est: +*Serpens invidie famam corrumpere docti +nititur, at nequiens saxificatus obit.* + +Secunda transmutatio est de mulieribus que Orpheum interfecerunt conversis in arbores. Nam per Orpheum intelligo virtuosum. Sed per Euridicem uxorem intelligo profundam mentem, quam amisit aliquantulum per aliquam punitionem peccati. Sed ut possit eam invenire despicit mulieres idest muliebriter viventes et sequitur viros idest virtuosos, et ideo dicitur mortuus ab eis idest mortuus eis, sicut homo dicitur mortuus mundo quando non agit mundana. Tunc invenit Euridicem idest mentem profundam. Et ille dicuntur converti in silvas idest in varios errores. Unde versus: +*Luxuriosa cohors perimens virtutis amicum +fertur in errorum se variasse nemus.* + +Tertia transmutatio est de Mida, qui omnia convertebat in aurum. Nam per Midam intelligo avarum, qui convertit omnia in aurum, idest quod per usuras et rapinas omnia convertit in aurum. Et ideo dicitur non posse comedere, quia isti avari comedunt parum comedunt. Sed per ipsum lavare se in Patolum et spernere omnes divitias intelligo quod si avarus laverit se in fonte pietatis efficitur largus et distribuit sua pauperibus. Unde dictum est: +*Exemplo Mide nobis signatur avarus +qui cum plus habeat plus eget ipse miser. +Si tamen hec labes pietatis fonte lavetur +sanior efficitur cum sua gaza fluit.* + +Quarta transmutatio est de auribus Mide conversis in auricolas asininas. Nam per Apollinem intelligo sapientem. Per Pan intelligo aliquem sophistam qui vult contendere cum Apolline. Sed devincitur iudicio sapientum. Sed per Midam qui iudicabat Pan melius cantasse quam Apollo intelligo hominem qui solum considerat voces et non medullam intrinsecam. Et talis dicitur ob audire, quemadmodum asinus. Et ideo habet fabula quod aures sue converse sunt in auriculas asininas. Unde dictum est: +*Qui magis ore probat factos quam pectore cantus +auricolas asini rite tenere datur.* + +Quinta transmutatio est de edificatione Troie. Nam Laumedon dicitur invocasse Neptunum et Apollinem, hoc est proprietatem marinam et proprietatem menium. Sed propter suam avaritiam noluit dare aurum quod spoponderat Neptuno, hoc est quod noluit expendere denarios in custodia maris. Neptunus idest mare indignatus est et immisit aquas, hoc est quod per mare multi aggressi fuerunt eum et perdidit dominium maris. Et quod plus data est ad devorandum belluis marinis idest quod per mare accipiebant terram sive civitatem. Sed tunc petivit Herculem in subsidium idest fortes milites. Sed Hercules petivit equos. Ille tunc propter avaritiam denegavit et ideo civitatem amisit. Unde dictum est: +*Menibus et ponto mansissent Pergama tuta +si rex tutele non vetuisset opes. +Nec sua nata foret belluis decreta marinis +si daret Alcide rector avarus opes.* + +Sexta transmutatio est de Peleo et Tetide variante se in varias formas. Nam Peleus fuit filius Eaci regis. Iste voluit violare Tetim deam maris idest voluit dominium maris habere. Sed Tetis variabat se nunc in arborem, nunc in avem, nunc in tigridem, idest quod mare se variabat, quia nunc erat procelosum propter ventos, nunc montuosum, nunc asperum ut tigris. Et sic ab ea Peleus est devictus. Sed alias ipse cum navibus valde bene ordinatis intravit mare et tandem dominus fuit. Tamen in mari dicitur filium genuisse scilicet Achillem, qui patri prevaluit. Unde dictum est: +*Tamquam coniugio Peleus sibi subdere pontum +dum cuperet, vario turbine victus erat. +Tandem propositum ratibus tulit ordine vinctis +fertur in hoc natus prevaluisse patri.* + +Septima transmutatio est de Dedalione fratre Ceicis converso in accipitrem, cuius allegoria istorialis est talis. Nam verum fuit quod iste habuit unam filiam pulcerrimam, que mortua est. Pro cuius morte fuit passus tantum dolorem quod recessit de terra et factus est predo. Et quia accipitres vivunt ex rapina, ideo datus est locus fabule quod sit conversus in accipitrem. Unde dictum est: +*Dedalion patriam nate pro morte reliquit +versus in accipitrem, nam populator erat.* +Sed allegoria moralis hec est. Nam iste Dedalion fuit maximus philosophus, qui dicitur conversus in accipitrem propter ingenium suum intensum. Nam accipiter est animal valde solers et providum. Qui philosophus ex ingenio suo parit sibi filiam, quia gloriam maximam et honorem. Sed ista filia dicit se sapientiorem Diana vel pulcriorem, quapropter Diana abscidit linguam. Hoc est quod aliquando homo propter sapientiam et eloquentiam iactat se et quia hoc est contra mores et ideo dicitur abscindi linguam. Sed quod cum ipsa coiverit Mercurius et Apollo idest quod in ipso erat eloquentia et sapientia. Per filios natos ex ea intelligo proprietates sapientie et eloquentie, que ex ipsis consequuntur. Unde versus: +*Ingenium accipitri rapido simulatur acutum +de quo sepe solet gloria magna sequi. +Que parit eloquio furentem corda disertum. +philosophum clara post ratione parit. +Sed contra morale decus dum gloria surgit +fingitur et lingua commoriente silet.* + +Octava transmutatio est de Ceice et Alcione conversis in aves, que alciones nominantur. Nam verum fuit quod Ceix fuit rex qui submersus fuit in mari eundo per mare quapropter uxor sua dolore mortua est. Sed quod sint conversi in aves tales est propter convenientiam nominis et propter proprietatem avium illarum, que semper manent in littore maris et faciunt vocem multum querulam, quemadmodum isti faciebant dum moriebantur. Et pro tanto datus est locus fabule quod conversi sunt in aves tales. Unde dictum est: +*Quam brevis est requies mundi longumque periclum +designant querule proprietatis aves.* + +Nona transmutatio est de Esaco filio regis Priami in mergum converso, cuius allegoria est. Nam Esacus raptus amore designat nobis hominem luxuriosum luxuria gule vel coitus. Iste talis dicitur se submersisse in mari hoc est in Venere, que est sicut quoddam mare periculosum. Et quia Venus dicitur nata in mari pro tanto dicitur converti in mergum propter proprietates eius, quia mergus est macer, ita homines capti amore sunt macri, etiam quia tota die se submergit in mari quemadmodum homo libidinosus se submergit in libidine. Unde et cetera: +*Esacus in specie mergi fert luxuriosum +quem gula consumit, quem male vexat amor.* + +Prima transmutatio duodecimi libri est de serpente converso in saxum. Nam dicitur quod apparuit serpens comedens novem aves idest consumens novem annos circa Troiam. Per hunc serpentem intelligo fatalem dispositionem. Nam fatatum erat a deo quod in X° anno Troia caperetur. Et quia fatum immutabile est quemadmodum saxum, ideo dicitur serpens converti in saxum. Unde dictum est: +*Saxeus hic serpens est immutabile fatum +depopulans annis Pergama capta novem.* + +Secunda transmutatio est de Cigno converso in avem sui nominis. Nam iste Cignus erat quidam rex qui dominabatur mari, ideo dicebatur filius Neptuni qui est deus maris. Et venit in adiutorium troianorum, ut habent istorie. Et magnam stragem dabat grecis, quapropter Achilles aggressus est eum. Sed de eo non poterat incidere hoc est quod fortissimus erat. Sed tandem Achilles insequens eum et ipso fugiente submersit eum in quodam lacu. Et quia ipse nominabatur Cignus et etiam quia cignus est avis aquatica, ideo habet fabula quod conversus est in cignum. Unde dictum est: +*Rex fuit equoreus Cignus quem vicit Achilles +ex quo Neptuni filius esse datur. +Submersumque lacu cigni sumpsisse figuram +consona vox facto rite vocavit eum.* + +Tertia transmutatio est de Ceneo converso de femina in masculum, postea in avem fenicem. Nam Ceneus fuit pulcerrimus puer qui, dum iret per littus maris, unus nauta marinus supposuit eum et quia hoc est proprium mulierum, ideo dicebatur femina, quam defloraverat Neptunus. Sed postmodum dum fuit magnus numquam dimisit se occurrere in illo peccato et ideo dicitur conversus in masculum. Sed quod haberet hanc proprietatem scilicet quod esset invincibilis, hoc est dicere quod fuit probissimum in bello, sicut apparuit in bello centaurorum. Sed quod sic conversus in fenicem post mortem, hoc est quod post mortem habita fuit fama specialis quemadmodum unica est fenix, vel propter proprietatem fenicis que volat in altum, sicut fama sua volavit in altum. Unde dictum est: +*Cenis quem puerum corrumpit nauta marinus +dicitur equoreo virgo subacta deo. +Inde viri speciem sumpsisse virilibus actis +fertur at hic fenix unicus alta petens.* + +Quarta transmutatio est de Periclimeno in avem converso. Nam Periclimenus fuit quidam rex, quem aggressus est Hercules, qui habebat a Neptuno quod trasmutabat se in varias formas, hoc est quod habebat proprietatem multorum animalium. Sed tandem conversus est in aquilam, hoc est quod propter insecutionem Herculis ipse fugit in altum sicut aquila super unam turrim, et ibi Hercules sagittavit eum. Unde dictum est: +*Alitis altivole bellum de morte gerenti +abstulit altivagam tecta sagitta fugam.* + +Quinta transmutatio est de Achille converso in cinerem. Nam Achilles occisus fuit a Paride, ut dictum est in summa textus, qui talis et tantus combustus fuit. Et conversus in cinerem paucum ad ostendendum quod vita huius mundi nichil est et nostrum corpus est sicut cinis. Unde dictum est: *Memento quod cinis es et in cinerem reverteris*. Sed fama eius semper erit, propter quod apparet quod quam bona opera et bona fama numquam pereunt, quemadmodum perit corpus. Unde dictum est: +*Solvitur in tenuem corpus terrestre favillam +effugiunt avidos inclita facta rogos.* + +Prima transmutatio tertii decimi est de Aiace converso in iacinctum. Nam verum fuit quod Aiax interfecit se propter nequitiam et iram quam habuit de armis Achillis. Sed dicitur conversus in florem ad ostendendum quod gloria militie huius mundi vanescit quemadmodum flos. Sed magis in Iacinctum, quia in illo flore est descripta littera querele scilicet ia vel ai, que etiam convenit nomini ipsius Aiacis. Unde dictum est: +*Gloria militie vanescit imagine floris +cui sua pro fructu scripta querela manet.* + +Secunda transmutatio est de Ecuba conversa in canem. Nam Ecuba fuit uxor regis Priami et dum Troia esset destructa et filii Priami omnes essent mortui devenit ad regem Polimestorem, qui Polidorum eius filium interfecerat. Et effodit sibi lumina, quapropter ipsa fuit lapidata et dilacerata in modum canis. Unde dictum est: +*Facta canis fertur Ecuba nam strage suorum +concipiens rabiem dilacerata fuit.* + +Tertia transmutatio est de favillis corporis Menonis filii Aurore in menonides. Nam dicitur quod Menon fuit filius Aurore, pro tanto quia regnabat in Ethiopia orientali, ubi prius apparet Aurora. Et verum est quod ivit in exercitum ut iuvaret troianos et mortuus fuit ab Achille et combustus. Sed quod faville sint converse in volucres, dicit Plinius De naturalibus quod sunt quedam volucres que habent hanc proprietatem, quod si vident ignem in tantum eum affectant quod preliantur donec proiiciunt se in ignem et comburuntur et postmodum ex favillis suis adhuc renascuntur sicut facit fenix. Et forte quando Menon comburebatur, ille volucres proiecerunt se in rogum et postmodum ex favillis renate sunt, et ideo dictum fuit quod nate erant ex Menone. Sed quod omni anno vadant ad sepulcrum Menonis dicit Augustinus quod hoc est paganum, sed quod Aurora defleat non est propter aliud nisi quod de mane terra balneatur propter rorem. Ideo datur locus fabule quod ipsa plorat filium. Unde dictum est: +*Partibus aurore Menon regnavit. Et inde +fertur ab Aurora proximitate satus. +Plinius est auctor volucres in partibus illis +circiter accensos bella movere rogos. +In quos delapse pereunt. Mox uda favilla +rore levi similes edere fertur aves. +Quod quia Menonio prius est in funere visum +menonides dici constituere senes. +Dicitur Aurora nato lacrimare perempto +nam similes lacrimis luctea rorat aquas.* + +Quarta transmutatio est de filiabus Anii regis in columbas. Nam verum fuit quod Anius habuit quatuor filias. Sed quod haberent hanc proprietatem, scilicet quod omnia que ipse tangebant converterentur in fruges, vinum et oleum, debet intelligi quod ipse erant cupide habendi ista. Unde omnes denarii quod habebant impendebant in agris, unde facte sunt ditissime agrorum, quod cum scivisset Agamenon coegit eas ut pascerent exercitum. Unde facte sunt pauperes, quapropter fugerunt. Et ideo dicit fabula quod converse sunt in volucres. Sed quod in columbas magis quam in alias ratio est quia columbe sunt aves nimis luxuriose, et ideo iste per meretricium ceperunt prostituere pauperiem suam. Ideo dicuntur converse in columbas. Unde dictum est: +*Ex quarum tactu fiebant omnia fruges +agrorum dites crede fuisse bonis +que nutrire diu grecorum castra coacte +pauperiem profuge prostituere suam.* + +Quinta transmutatio est de favillis filiarum Orionis in iuvenes duos, qui Coroni sunt dicti, quod sic debet intelligi. Nam verum fuit quod filie Oronis voluerunt immolari pro populo. Et dum immolate essent, ordinatum fuit quod ibi fierent ludi funebres apud rogum scilicet quod pugiles astiluderent, sicut factum fuit Hectori, Anchise et aliis probissimis. Dum ergo ita fierent ludi, duo iuvenes inter alios obtinuerunt, et ideo secundum consuetudinem coronati sunt et pro tanto Coroni vocati sunt. Et quia denominationem habuerunt ab istis mulieribus, ideo datus est locus fabule quod sint nati ex favillis corporum suorum et pro tanto dictum est: +*Ad quarum tumulos pugiles cepere coronas +virgineus fertur hos genuisse cinis.* + +Sexta transmutatio est de Galathea, Poliphemo et Achide. Nam Galathea idem est quod candida deitas. Nam Galathos grece idest album vel candidum latine. Inde Galli dicti sunt quia albi. Inde Galassia idest via alba lactea que est in celo. Sed theos idest deus, inde Galathea candida deitas. Sed Poliphemus idest plurima corruptio a poli quod est pluralitas et phemos quod est corruptio, inde femina quia plurimum corrupta. Sed Achis idem est quod cura, inde Achates idest curiosi. Et inde monachus a monos quod est unum et Achis cura idest cura unius. Igitur Poliphemus amat Galatheam idest quod plurima corruptio impugnat pudicitiam, que dicitur candida deitas. Sed illa candida deitas spernit corruptionem et amat Achim idest curas, ut evitet libidinem. Sed Poliphemus obruit Achim et convertit in fluvium, idest quod corruptio aliquando aufert curas a pudicitia et possit inferre libidinem. Et tunc fugiunt cure in modum fluvii. Unde dictum est: +*Forma pudicitie vitat contagia carnis +sic Galathea fugit quod Poliphemus agit +Hec tamen Achim amat, nam curas denotat Achis +sed curas fugere multa libido facit.* + +Septima transmutatio est de Glauco converso in deum marinum. Volunt quidam dicere quod verum fuit quod dum piscaretur ipse, comedit de quadam herba que habuit illam proprietatem, quod fecit illum submergere in mare. Et quia illud mare denominatum est ab ipso, ideo dictum est quod conversus sit in deum maris. Sed moraliter intelligendum est aliter. Nam Glaucus designat nobis hominem luxuriosum, ut patebit in sequenti allegoria, qui dicitur submergi in mare et converti in piscem, quia per luxuriam homo fluit et natat quemadmodum piscis. Ideo dicitur quod Venus nata fuit in mari et equitat pisces. Unde dictum est: +*Ille sed equorei signatur imagine monstri +cui vaga pro luxu posteriora natant.* + +Prima allegoria quarti decimi libri est de Glauco, Silla et Circe. Nam Glaucus idem est quod luscus vel cecus, et dicitur filius Antedonis, nam Antedon idest spectans in obliquum. Silla vero idest confusio, unde dicitur in poetria *confusio Sille*. Sed Circes idest manuum operatio. Glaucus igitur amat Sillam idest cecus amator amat confusionem libidinis, sed despicit Circem idest operationem manuum. Circes igitur convertit inguina Sille in ora canina, quia sicut canes sunt voraces, in tantum quod numquam satiantur, immo revertuntur super id quod vomunt, ita femina libidinosa dicitur vorare cuncta. Sed tandem convertitur in saxum navifragum, quia amor meretricis est sicut quoddam naufragium. Unde dictum est: +*Glaucus in obliquum spectans, confusio Silla +dicitur, ast illam cecus amator amat. +Spreta canum huic Circe manuum labor inguina replet +nam data delitiis femina cuncta vorat. +Mox in naufragum convertitur horrida saxum. +naufragium quoniam fert meretricis amor.* + +Secunda transmutatio est de hominibus in simias. Nam in quibusdam partibus Grece sunt quedam generationes hominum fallacium et periurorum, qui dicuntur esse conversi a summo Iove in simias. Hoc est quod nec ipsi nec sui pares sunt appellandi homines sed simie. Unde dictum est: +*Non homo sed potius dicatur simia quisquis +ridiculus mendax et simulator erit.* + +Tertia transmutatio est de Sibilla. Nam Sibilla non est nomen proprium, sed est nomen officiale sicut poeta. Nam Sibilla idest divinator vel divinatrix, unde quecumque erat divinatrix dicebatur Sibilla. Sed quod vixerit mille annis debet intelligi quod in mille annis fuerunt reperte X Sibille idest divinatrices. Sed quod fuerit dilecta ab Apolline debet intelligi sic, quod Apollo est deus divinationis et claritatis, ideo quicumque dicebatur a poetis dilecta ab Apolline. Unde dictum est: +*Intra mille annos bis quinque Sibillas +que divinarunt una Sibilla notat. +Que quia cuncta videt Phebo dilecta refertur +hoc quia prophetizans femina nomen habet.* + +Quarta transmutatio est de Poliphemo quem excecavit Ulixes. Nam hic Poliphemus idem est quod prudens solum quoad mundum, sicut sunt superbi ex luxuria magna, et ideo dicitur habere unum solum oculum, quia solum respicit mundana ille qui superbit per luxuriam. Sed Ulixes idem est quod sapiens omnium. Nam dicitur ab olon quod est totum, unde olor idest cignus, quia totus albus et xenos quod est sensus, inde omnium sapiens scilicet mundanorum et celestium. Vel dicitur ab olon quod est totum et xenos quod est peregrinus, quasi omnium peregrinus. Iste igitur cecat Poliphemum quia reprehendit vitia et commendat virtutes. Et sic ulciscitur illos quos Poliphemus detrahit, quia retrahit eos a vitiis illius Poliphemi commendando sibi virtutes. Unde dictum est: +*Monoculus Poliphemus hic est elatio carnis +lumineque grandi deteriora capit. +Hanc sapiens cecat mundo peregrinus in isto +ulciscens prava quos trahit ille via.* + +Quinta transmutatio est de ventis inclusis in corio datis Ulixi ab Eolo. Nam Eolus pro tanto dicitur rex ventorum, quia ipse fuit quidam rex in partibus Sicilie ubi plurimum regnant venti. Sed quod coerceret ipsos potest esse hoc modo, quia ipse didicit veneficia magica, per que ipse inducebat ventos et eos coercebat. Unde cum quibusdam incantationibus ipse constrinxit ventos in corio, quod ipse dedit Ulixi. Unde dictum est: +*Rex fuit equoreus compescens flamina sacris +Eolus, hinc ventis imperitasse datur. +Cuius ab officio patriam remeabat Ulixes. +Sacra tamen comitum solvit avara manus.* + +Sexta transmutatio est de Antiphate. Nam dicitur quod Ulixes misit ambaxiatores ad Antiphatem, quos Antiphates comedit. Nam Antiphates fuit quidam tyrannus, qui omnes forenses depredabatur et sic vorabat omnia sua. Et ideo dicebatur comedere homines, quia omnia eorum bona comedebat. Sic fecit de sociis Ulixis. Unde dictum est: +*Dicitur Antiphates faciens obliqua tyrannus +dum vorat insontes immeritosque fugit.* + +Septima transmutatio est de sociis Ulixis conversis a Circe. Hanc conversionem poete diversimode allegorizant. Nam videtur dicere Horatius quod Circes fuit quedam meretrix pulcerrima, amore cuius omnes desensabantur. Et ideo dicebatur filia Solis, cuius radii desensant visum nostrum. Ista autem alliciebat homines et exspoliabat bonis suis, dans eis concubitum, et ideo dicebatur convertere eos in sues. Nam secundum quod dicit Boetium, qui vivit more alicuius bestie convertitur in illam. Unde qui nimis iracundus est dicitur converti in leonem, qui nimis timidus vertitur in cervum, qui nimis voluptuosus est vertitur in suem, sicut conversi fuerunt socii Ulixis. Sed Ulixes qui habetur pro sapiente, videns socios conversos, accepit florem Mercurialem idest eloquentiam, qui dicitur caduceus idest faciens lites cadere, et bene flos dicitur ipsa eloquentia, quia floret et quia per se accepta idest sine sapientia corruit sicut flos. Sed accepto ense idest acumine rationis et sapientie, cum ipsa eloquentia deterruit Circem et liberavit suos socios. Sed Boetius videtur intelligere hanc mutationem corporalem esse quod apparet in quarto, cum ipse probat quod mutatio animalis plus noceat quam mutatio corporalis solum, sicut fuit mutatio sociorum Ulixis et hoc ipse prosequitur in carminibus. Et bene est possibilis talis mutatio corporum et quo ad obiectum et etiam quo ad radios visuales. Quo ad obiectum est possibile per virtutem herbarum. Nam ex succo quarundam herbarum cum incantationibus superponitis transmutantur membra hominum, sicut faciunt isti pulcrones, quia ostendunt se infirmos ut lucrentur. Et ita faciebat Circe. Est etiam possibile quo ad visum, quia magici cum diabolicis illusionibus faciunt apparere hominem capram. Licet non sit sicut fecit quidam cuidam Cardinali, qui fecit apparere in yeme uvas pulcerrimas et dixit circumstantibus ut inciderent cum gladiis. Sed ablatis illusionibus invenerunt se habere cultellos super genitalibus. Et ita faciebat Circes, quia cum suis incantationibus faciebat homines apparere sues et etiam cum herbis suis aliquo modo eos transmutabat. Unde dictum est: +*Filia solis erat meretrix pulcerrima Circe +desensabantur cuius amore viri. +Qui pavet est cervus, leo qui non temperat iram +sorde voluptatum vir capit esse suem +cuiuscumque fere vivit de moribus ullus +illa potest dici bestia factus homo. +Floret qui eloquii et rationis acumine tutus. +Subicit hanc sapiens liberat atque suos. +Arte tamen magica fiunt miracula quedam +que fallunt sensus effigiemque movent.* + +Octava transmutatio est de Pico a Circe in avem converso. Volunt quidam dicere quod conversus est in avem picum propter superbiam sue forme, eo quod habet mores pici. Tamen aliter potest intelligi. Nam verum fuit quod Picus rex dilectus fuit a Circe, que erat magistra magice artis et auguriorum. Unde Picus voluit adiscere ab ea scire facere auguria. Sed quia maximus venator erat, voluit adiscere facere auguria per aves et per avem picum precipue, et didicit. Unde semper cum iret venatum faciebat auguria per avem picum, ut sciret quid futurum esset sibi in venatione. Et ideo dicitur quod conversus est in picum per Circem. Unde dictum est: +*Dogmate Circeo picus mutatus in illam +fertur in auguriis qua fuit usus avem.* + +Nona transmutatio est de comitibus Pici qui conversi fuerunt a Circe in varia monstra ferarum. Nam, dum ipsi vidissent regem scire ita bene augurari, voluerunt etiam adiscere a Circe augurari. Unde aliqui didicerunt auguriari per unum modum, alii per alium modum, et ideo dicuntur conversi in varia monstra ferarum, secundum quod auguriabantur per varia monstra. Unde et cetera: +*Sunt comites Pici conversi in monstra ferarum +augurium variis quod didicere modis.* + +Decima transmutatio est de canente uxore Pici conversa in auras. Nam quidam volunt dicere quod ipsa submersit se in Tiberi et ideo vocatus fuit ille locus canens. Sed hoc ego non affirmo. Primo quia auctor non facit mentionem de Tiberi, sed solum de ripa, etiam quia sic non haberet ordinem ad supradicta. Dico ergo quod ista optime canebat et ideo vocabatur Canens et manebat in ripa Tiberis et pro tanto ille locus vocabatur Canens ab ea. Sed quod sit conversa in auras intelligo quia vox cantantis non potest teneri nec habere ex voce tali preter delectationem nisi aura. Ideo dicitur conversa in auram. Unde dictum est: +*Femina dicta Canens vocales cessit in auras +nam locus ex illa nil nisi nomen habet.* + +Undecima transmutatio est de sociis Diomedis conversis in aves a Venere. Nam quod Venus esset inimica Diomedis et persequeretur eum hoc non est nisi quod ipse caste vivebat. Sed socii videntes ipsum odiosum Veneri eum reliquerunt in mari et dati libidini facti sunt profugi. Unde ceperunt ire de portu in portum cum meretricibus. Unde datur locus fabule quod sint conversi in aves a Venere. Unde dictum est: +*Quod Venus indigenas in aves convertit aquosas +portibus hos variis vana libido tulit.* + +Duodecima transmutatio est de Apulo pastore reprehendente vel obiurgante ninphas, qui conversus est in oleastrum. Nam per ipsum intelligimus garrulum et sussurratorem qui tota die obiurgat ninphas idest bonas personas blasfemando eas, et sic verba amara proferebat. Talis autem assimilatur oleastro idest olive silvestri, que nullum fructum producit, et si producat producit baccas amarissimas et habet folia amarissima. Et ideo datus est locus fabule quod sit conversus in oleastrum. Unde dictum est: +*Rusticus est tamquam foliis oleaster amaris +Iurgia verborum quisquis amara movet.* + +Tertia decima transmutatio est de navibus Enee conversis in ninphas. Istoriale fuit quod, dum Eneas inciperet bellum contra Turnum, ipse ivit ad Evandrum pro auxilio. Interim Turnus Troiam novam quam Eneas condiderat in Ytalia obsedit. Sed cum non posset habere civitatem, voluit incendere navilium Enee super quo venerat Eneas. Sed intrinseci habito consilio a domina Cibele, que dabat consilia, submerserunt in aquas sic quod ignis non potuit nocere. Unde datur locus fabule quod converse sunt in ninphas. Unde dictum est: +*Responso Cibeles classis submersa timore +ignis in equoreas fertur adapta deas.* + +Quarta decima transmutatio est de navi Alcionis conversa in saxum. Nam dum Alcion iret per mare, qui fuit quidam grecus, incidit in quoddam saxum, quod fecit navem submergi, ita quod navis abscondita est sub saxo. Et quia solum saxum repertum est, ideo dicitur conversa in saxum. Unde dictum est: +*Dicitur in saxum navis mutata sub undis +que fuit in saxum dilacerata latens.* + +Quinta decima transmutatio est de Ardea civitate Turni conversa in avem sui nominis. Nam verum fuit quod Eneas dum debellasset Turnum et interfecisset, ivit ad civitatem Ardeam et eam combussit. Sed quia prius edificata fuerat sub auspicio volucris Ardee, ideo in combustione civitatis illa volucris ibi apparuit. Et postmodum in illo loco ceperunt habitare ille volucres et pro tanto datur locus fabule, tum propter hoc quod dictum est, tum propter convenientiam nominis, tum propter querulam vocem quam faciunt, quod conversa sit in volucrem. Unde dictum est: +*Ardea fit volucris urbs quam absumpserat ardor +maxime cui luctus nomen idemque manet.* + +Sexta decima transmutatio est de Enea deificato. Nam istoriale est quod, cum Eneas transiret per Numicum fluvium, submersus est ibi et nunquam fuit repertus. Et quia sui comites nunquam repperierunt eum, dixerunt quod erat deificatus. Et ideo gentes que ex ipso descenderunt sicut romani ipsum adorabant pro deo et vocabant eum indiges. Nam indiges idest ex inde geniti, nam romani geniti erant ex eo, vel indiges idest in deis agens vel indiges idest nullo egens. Et ideo datur locus fabule quod Numicus exuit ipsum mortalitate et deificavit eum, quid homo qui moritur exuitur mortalitate et remanet sola anima que est similis deo, eo quod rationalis et immortalis est, unde pro meliori cuiuscumque hominis mortalis est mori, quia deificatur. Unde legitur quod quidam ivit ad Iovem et petivit ab eo quod sibi tribueret aliquod munus quod esset pro meliori mortalitatis sue, quod cum petivisset statim cecidit mortuus ad pedes eius. Ideo patet quod pro meliori est mori. Unde dictum est: +*Nusquam repertus quem merserat unda Numici +creditur Eneas indiges esse deus.* + +Decima septima transmutatio est de Vertumno qui se convertebat in varias formas animalium et arborum. Nam Vertumnus dicitur a vertotis et annus, et inde Vertumnus accipitur pro anno qui scilicet annus habet se variare in varias formas, secundum quod sunt varie conditiones temporis. Sed Pomona idest influentia celestis, que influitur tempore veris in arboribus ex qua producuntur fructus arborei. Annus igitur prediligit Pomonam pre aliis, hoc est tempus veris et estatis quando producuntur fetus arborei, ex eo quod arbores adornant magis mundum quam omnia alia. Unde Vertumnus convertit se in annum. Per annum intelligo yemen, que figurata est in forma annus quia frigida est et cana propter nives. Sed ut sic non potest habere Pomonam, quia in illo tempore non producit fructus, et ideo postea convertit se in iuvenem pulcerrimum idest in tempus veris, quod figuratur in modum iuvenis propter pulcritudinem rerum et temporis. Et tunc habuit Pomonam idest influentiam illam, ex qua producuntur fructus et postea maturantur in estate et colliguntur in autumno. Unde dictum est: +*Sit tibi Vertumnus varie qui vertitur annus +cui magis pomorum natio pulcra placet +hanc sibi lenit yems ut annus pre fuga sed illam +solibus estivis annua forma capit.* + +Decima octava transmutatio est de Anaxarete conversa in saxum. Nam verum fuit quod illa diligebatur ab Yphi qui, dum non posset potiri ea, se suspendit. Et dum portaretur ad ecclesiam illa vidit eum et dicitur conversa in saxum, quia forte ex terrore deperdita est sicut de multis accidit qui dum obviant alicui spiritu deperduntur. Vel dicitur conversa in saxum sicut allegorizat ipse Ovidius, quia ipsa fuit dura sicut saxum, eo quod non mota est precibus illius. Immo permisit prius eum mori. Unde dictum est: +*Mansit Anaxaretes stupefacto corpore cernens +funus amatoris conscia facta sui.* + +Decima nona transmutatio est de Romulo et Hersilia uxore sua deificatis. Quod Romulus fuerit filius Martis debet intelligi quod ipse natus fuit sub constellatione Martis. Et quia semper martialis fuit et in preliis delectatus, ideo dicitur filius Martis, quemadmodum Eneas filius Veneris dicebatur quia sub tali constellatione natus fuit et in venere delectabatur. Sed quod ipse sit deificatus debet intelligi per hunc modum. Nam semel ipse exiverat civitatem cum omnibus iuvenibus et iverunt iuxta paludem capree et ibi faciebant certamina. Sed tandem orto dissidio inter eos, Romulus fuit ibi mortuus in prelio, et cum esset mortuus supervenit maxima tempestas, vel hoc esset quia multa mala fecerat et ita raptus est a diabolis, vel hoc esset propter aliud. Corpus suum numquam fuit repertum, et quia illi qui eum interfecerunt non ausi fuerunt dicere quod interfecissent, quia rex erat, ideo romani adulantes origini sue cogitaverunt et dixerunt quod raptus erat in celum. Et ei statuerunt templum quod vocabatur templum Quirini et ideo, quia mortuus erat in Marte, datus est locus fabule quod Mars rapuit eum in celum. Sed quod Hersilia uxor sua sit deificata sic debet intelligi quod, dum sciret maritum suum mortuum in colle Palatino, ivit illuc et ascendit super collem et se precipitavit. Romani autem adulantes origine sue dixerunt quod Romulus rapuerat eam in celum, unde mutato nomine statuerunt sibi templum quod dicebatur templum Hore. Et ideo datus est locus fabule quod deificata fuit. Sed de fonte ex quo excaturivit aqua calida hoc fuerit ut describunt istoriales. Nam multa talia miracula apparuerunt Rome, vel hoc esset divina potentia que hoc facere volebat, quia volebat ibi esset principium mundi, vel nescio qua virtute nature que presaga est. Sicut dicitur quod tempore Augusti regis scaturivit ex uno fonte oleum in tanta quantitate quod tota Roma abundabat. Et ideo de hiis nulla allegoria est. Sed de Romulo et uxore sic dictum est: +*Fertur Marte satus quoniam per bella levatus +Romulus, et cesus fertus in astra datus. +Hersiliamque deam statuit sibi Roma quod esset +colle Quirinali lapsa dolore viri.* + +Prima allegoria quinti decimi est de lapillis nigris conversis in albos per Herculem. Nam dicunt quidam quod fuit verum quod Micillus iussus fuit divino spiritu quod ipse iret edificatum civitatem in Ytalia. Sed dum vellet ire condemnatus est ad mortem, quia discedebat a patria, per lapides albos et nigros, quod cum videret Hercules idest deus qui non permittit bonos perire sine causa, convertit lapillos nigros in albos. Unde hoc est exemplum omnibus ut bene faciant et veridice loquantur sicut fecit ille, quia si sic fecerint, deus ostendet miracula per eum sicut fecit per istum. Unde versus: +*Liberat insontes virtus altissima mire +cui facile est lapides albificasse nigros.* + +Secunda transmutatio est de Euforbo qui dicitur conversus in Pictagoran. Nam dum esset in exercitu troiano ipse interfectus fuit a Menelao. Ho fuit verum. Sed quod anima eius transiverit in corpus alterum et factus sit Pictagoras non vult aliud dicere nisi quod ille Euforbus, qui vates erat in Troia, habebat eandem opinionem cum Pictagora et ideo, cum mortuus esset, dictum fuit quod anima eius transiverit in corpus Pictagore. Unde dictum est: +*Factus Pictagoras Euforbus dicitur esse +nam fuit ambobus unica secta viris.* + +Tertia transmutatio est de secta Pictagore. Nam Pictagoras adducit ad probandum quod anima transmutaretur de corpore in corpus, quod est falsum et erroneum. Dicebat omnia entia de mundo transmutabilia scilicet que sunt sub celo, quod quamvis sit verum possumus tamen sensum allegoricum habere scilicet quod cum ita sit quod omnia sub celo existentia sint transmutabilia et caduca, solus deus est immutabilis. Et quia immutabilibus non est habenda fides, ideo nos debemus spernere omnia que sub celo sunt cum mutabilia et adherere ipsi deo qui immutabilis est, ut nostra mutabilitas possit perfici ex immutabilitate dei. Ideo dictum est: +*Omnia mutantur deus immutabilis extat +sic proprie solus dicitur esse deus. +Nam cum mobilibus non sit perfectio rebus +perfectus stabili culmine cuncta movet +ut tamen huic firmo connexi perficiamur +rebus in occiduis non sit habenda fides.* +Quarta transmutatio est de Egeria uxore Nume in fontem. Nam dicunt quidam quod Numa imperator in silva Aricie extra Romam habebat quemdam spiritum qui sibi responsa dabat, et hoc potest esse verum. Nam secundum quod legitur in cronicis multi spiritus apparebant Rome et habebant tantam familiaritatem cum eo quantam cum sua uxore, unde nominabat eum Egeriam nomine uxoris sue. Et ideo quando Numa fuit mortuus uxor sua inconsolabiter deflens eum, ivit ad locum ubi erat spiritus, eo quod ibi solebat ut plurimum conversari Numa, unde imaginabatur quod adhuc ibi esset anima eius. Sed cum non cessaret ibi petere animam Nume, forte spiritus ille submersit eam in fontem qui ibi erat. Et ideo dicitur conversa in fontem, qui nomine illius vocatus est fons Egeria. Unde dictum est: +*Fons erat unde Nume quondam responsa dabantur +demone qui regi consocialis erat. +Egeria at coniunx dum luget funera regis +fonte tenus fonti nomina mersa dedit.* + +Quinta transmutatio est de Yppolito converso de mortuo in vivum, de iuvene in senem, de Yppolito in Virbium. Iste Yppolitus fuit filius Thesei et fuit castissimus homo, in tantum quod omnes feminas odiebat. Unde cum mortua esset sua mater, dixit quod ex morte sue matris tantum solamen habebat quod ex illa hora poterat omnes mulieres despicere. Et pro tanto dicitur conversus de iuvene in senem, quia licet iuvenis in tempore, senex tamen moribus et virtute erat. Similiter dicitur conversus de mortuo in vivum, quia dum ipse esset mortuus fama sua fecit eum diutius vivere. Similiter mutatum est nomen de Yppolito in Virbium, quia dum esset mortuus dixerunt homines quod non erat dignum quod vocaretur Yppolitus, quasi equorum rector, ab ypos quod est equus. Sed Virbius quasi bis vir idest bis virtuosus scilicet in vita et post mortem. Unde dictum est: +*Yppolitus iuvenis casta virtute senescit +mortuus et mundo vivit in arce dei. +Dignior in melius nomen mutasse ferinum +qui bis discretus nomen habebat eques.* + +Sexta transmutatio est de Tage qui natus est ex gleba terre. Nam dicitur iste natus ex terra, quia fuit primus qui adinvenit artem vaticinii per terram. Nam quinque sunt artes vaticinandi sicut quatuor sunt elementa et umbre infernales pro quinto. Nam quedam est que fit in terra et ista vocatur geomantia a geos quod est terra et mantos divinatio. Quedam est que fit per aquam et ista vocatur ydromantia. Quedam vocatur aeromantia et ista fit per aerem. Quedam est que fit per ignem et ista vocatur piromantia. Quedam est que fit per umbras infernales et ista vocatur nigromantia, quia igitur Tages primo adinvenerat geomantiam, que fit in terra. Sicut dicit Lucanus: *conditor artis finxerit ista Tages*. Et ideo dicitur natus ex terra. Unde dictum est: +*Ex tellure Tages primus geomanticus exit +qui per aruspicium nosse futura dedit.* + +Septima allegoria est de mutatione haste Romuli in arborem. Nam dicunt quidam quod dum exiret extra civitatem cum hasta sua quam semper portabat deiecit eam, et cum deiecisset numquam reperta, est ideo comites volentes applaudere dixerunt ipsam conversam in arborem. Vel quia forte cum deiceret eam abscondita est in trunco arboreo ideo dicitur conversa in arborem. Vel aliter est melius quod hasta sua dicitur conversa in arborem, quia sibi apparuit in somno quod hasta sua virebat, quod indicabat quod ex probitatibus suis Roma dominaretur. Unde dictum est: +*Hastam romuleam iactam nec ab inde repertam +in frutecta sibi delituisse ferunt. +Aut hinc frondescens apparuit hasta Quirino +quod viruit bellis inclita Roma suis.* + +Octava transmutatio est de Cippo, cui nata fuerunt cornua in capite, hoc debet intelligi sic. Nam iste fuit maximus romanus, qui exulaverat et somniaverat quod sibi nascebantur cornua. Quapropter misit pro Tage, qui indivinavit quod debebat esse rex romanus si ipse intrabat civitatem, quod cum audivisset nolens quod Roma efficeretur de libera serva per eum. Convocavit senatores et populum et dixit: *Ego habui in vaticiniis quod debeo esse rex romanus et quia hoc ego nolo, interficiatis vel faciatis de me quicquid placet vobis*. Sed romani videntes tantam humilitatem et fidelitatem constituerunt ipsum dominum multorum extra civitatem. Unde dictum est: +*Cornua per somnum Cippus sibi nata revelans +que pretendebant regna latina sibi +si Romam intraret. Populo mirandus habetur. +Sponte quoque exclusus premia digna tulit.* + +Nona transmutatio est de Esculapio converso in serpentem, quem duxerunt romani Romam propter epidemiam qua urgebantur sedanda. Nam sciendum est quod fuerunt tres autores medicine. Primus auctor fuit quidam vocatus Apollo et iste solum medebatur cum verbis, unde tota sua medicina erat in prolatione quorundam verborum. Sed post istum venit alter qui vocabatur Esculapius filius Apollinis, cuius medicina erat melior quia medebatur cum verbis et cum experimentis. Nam cognoscebat quasdam herbas cum quibus ipse liberabat homines et ne dum liberaret immo suscitabat mortuos. Dicitur enim quod semel obviavit duobus serpentibus ad invicem preliantibus et tandem unus alterum interfecit et dum interfecisset statim ivit et accepit quandam herbam et imposuit ori illius et suscitatus est. Unde Esculapius notavit illam herbam et cepit et cum ea suscitavit tres mortuos scilicet filium Minois regis et Yppolitum filium Thesei et alium, sed tandem mortuus est fulmine. Unde fabulose dictum est quod Iupiter fulminavit eum. Unde latuit medicina per multos annos quousque venit Yppocras, cuius medicina fuit melior, quia ille adinvenit medicinam respiciendo humores, qualitates et naturas hominum, et adinveniendo remedia uniuscuiusque morbi. Sed Esculapius dum vivus esset in Grecia et teneretur pro deo, romani miserunt pro eo propter epidimiam qua habebant. Ille autem venit cum eis in forma serpentis, hoc est dicere quod ipse erat callidus ut serpens vel quia didicerat medicinam a serpente. Unde dictum est: +*Est Esculapius medicine callidus auctor +serpens et mira pene salute deus.* + +Decima et ultima transmutatio totius Ovidii est de Cesare Iulio converso in sidus vel deificato. Nam quod Cesar Iulius deificatus esset debet intelligi quod ipse Cesar fuit valentissimus et probissimus et virtuosissimus in istis mundanis. Unde opera et acta sua reluxerunt quemadmodum sidus per totum mundum, eo quod totum mundum subiugavit Rome. Ideo habet fabula quod conversus sit in sidus. Sed quod apparuerit sidus Augusto sacrificanti hoc bene fuit verum. Unde ipse cogitavit quod esset sidus patris sui et ita fecit dici per totum mundum. Sed catholici tenent quod fuerit sidus annunciationis Christi quod apparuit Magis et duxit eos usque in orientem. Nam Christus vera conversione et sancta convertit se in hominem ut lavaret et purgaret nostra crimina. Quibus purgatis nos a simili convertemur in Deum, hoc est participaremus divinitatem. Nam participatione omnes beati sunt dei. Unde dictum est: +*Iulius est sidus quoniam pre signibus actis +preditus est mundo solus in orbe nitens. +Stella divina fuit ortus prenuntia Christi +Quam putat Augusti Cesaris esse iubar. +Illa prophetat regem per secula regum, +qui splendore suo preterit omne iubar. +sordibus obscuro laturum lumina mundo +atque lavaturum crimen edacis Ade. +Rex igitur vite forme mortalis amictu +subiectis dominus sustulit esse parem. +Ut nos a simili quod sit conversio facta +nitamur formam participare Dei.* +Et quod hoc fuerit verum apparet. Nam dum Augustus esset in tanta prosperitate, totus populus volebat eum adorare pro deo. Ipse autem noluit, sed invit ad Sibillam profetissam ut consuleret eam. Dixit illa: *Non permittas te adorari quia venturus est ille qui verus est deus et rex totius mundi*. Dixit Augustus: *Ostende michi eum*. Dixit illa: *Ascende super pedes meos ne contingas terram et respice speram solis*. Tunc ille respexit: *Et vidit beatam Virginem cum Filio suo*. Et tunc dixit ei: *Vide ille verus deus et verus rex est*. Tunc Augustus reversus est Romam et prohibuit ne populus adoraret ipsum pro deo. \ No newline at end of file diff --git a/testi/GrazioloBambaglioli_CommentoCommedia.txt b/testi/GrazioloBambaglioli_CommentoCommedia.txt index c0b69de..d398249 100644 --- a/testi/GrazioloBambaglioli_CommentoCommedia.txt +++ b/testi/GrazioloBambaglioli_CommentoCommedia.txt @@ -1,143 +1,1352 @@ -Etsi celestis et increati principis investigabilis providentia mortales quam plurimos prudencia et virtute beaverit, profunde tamen et inclite sapientie virum, philosophye verum alumpnum et poetam excelsum, Dantem Alagherii, Florentinum civem et huius mirandi singularis et sapientissimi operis autorem, interiorum bonorum ac scientiarum quasi omnium felicitate preclarum in populis et urbibus orbis terre, tam utili quam probabili ratione perfecit, ut omnis superiorum et inferiorum sciencia in hoc notorio athleta prudentie difusius aggregata per eum, tanquam per sublimis sapientie testem, humanis desideriis mostraretur, et sic, huius universalis et abtrahentis materie nova dulcedine ad sui cognitionem audientium animos demulcente, cum habena mortalium linqueretur, nedum ad tanti auctoris virtutes et gratias cognoscendas, verum etiam ad maiores et altiores gradus sciencie pervenirent. De illo igitur dici potest quod ex libro Sapientie legitur. De ipso etiam potest exponi quod scribit Eçeçiel; quoniam sicut inter volatilia universa solius est aquile ad altiora trascendere, sic iste venerabilis auctor accessit ad Libanum, hoc est ad divine intelligentie montem, et ad omnium scientiarum fontem ex intellectus sui profunditate pervenit; et non stricte, non breviter, sed per magnalium autoritatum et eloquiorum suorum misteria non aliqua scienciarum accepit principia, non particulas, set universalis sapientie et virtutis veram intelligentiam et subiectum. Et ex huiusmodi sapientie tante medulla et profunditate sublimi huius mirande inventionis flores et fructus elegit, quos ad delectationem et doctrinam viventium de prudentissimis et occultis materiis scientiarum translatos in publicum voluit demostrare; quod siquidem per istius triplicis Comedie sue probabile testimonium evidenter aparet. Ex quibus lucido documento mostratur auctorem prefatum non una dumtaxat sciencia vel virtute, sed sacre theologie, astrologie, moralis et naturalis philosophye, rectorice ac poetice cognitionis fuisse peritum. Et quia gloriosi nominis omne preconium ad laudem et excellentiam tanti viri nec ydoneum nec sufficiens censeretur, idcirco, concludendo premissis, ad expositionem principalis materie per me Graciolum de Bambaiolis, comunis Bononie cançellarium, in illius nomine ac virtute potentis qui abscondit magnalia sapientibus et prudentibus et illa parvulis et sinplicibus, qualis ego sum, sua pietate revellat, humiliter procedetur. Et quoniam ad perfectiorem cognitionem totius per divisionem partium facilius pervenitur, ea propter presentis libri materia in duas partes dividitur. Nam in prima parte demostrat auctor qualiter ex gravium viciorum pondere prepeditus in hac vita et valle miserie, et a via lucis et veritate remotus, declinaverat a virtute. In parte secunda describit et tractat quod ex rationis succedente remedio et ex virtutis vere presidio ipse auctor errores et ignorantiam huius vite et vitia eundem inpedientia profugavit, et potissime hec tria, videlicet luxuriam, superbiam et avaritiam. Nam cum ista volumptuosa et viciosa inpediant adscensum intellectualis anime ad superiora perfecta, sicut scribit Phylosophus in libro de pomo, sic ista tria luxuria, superbia et avaritia ipsum auctorem potissimum occupabant ne ascenderet ad virtutes. Secunda pars incipit ibi; probat enim hoc demostrative: nam ostendit in ista secunda prout summus ille poeta Virgilius, tanquam ipsa vera ratio, apparuit et occurrit erranti auctori et devio, ut eum ad viam virtutis et semitas vere cognitionis adduceret. Sed hec secunda pars in alias duas dividitur: nam in prima parte demostrat, prout supra proxime dictum est, qualiter ipse Virgilius, tamquam ipsa rationis cognitio, eidem auctori occurrit ut eum de viciorum carcere traheret ad virtutes. In secunda vero parte describit qualiter ipse Virgilius auctorem prefatum deduxit ad inferos ad videndum penas et miserias dampnatorum; hoc est dicere quod ipse Dantes ex rationis virtute ipsum athraentis prius est motus ad cognitionem, purgationem et penitentiam viciorum, et ad ipsorum viciorum fines et matherias cognoscendum, ut postmodum, purgatis viciis, purus tenderet ad virtutes, sicut agere debet quilibet fidelis et verus Christianus, quia, primo viciis extirpatis, debet intendere postmodum ad virtutes. Secunda pars incipit ibi in principio tercii cantus. Hec vero secunda in tot partes dividitur quot sunt penarum et cruciatuum genera que per huius libri capitula sive cantus propter diversas causas delictorum danpnatis et miseris spiritibus inferuntur. Huius igitur operis divisione premissa, restat ad expositionem litere pervenire. +Etsi celestis et increati principis investigabilis providentia mortales quam plurimos prudencia et virtute beaverit, profunde tamen et inclite sapientie virum, philosophye verum alumpnum et poetam excelsum, Dantem Alagherii, Florentinum civem et huius mirandi singularis et sapientissimi operis autorem, interiorum bonorum ac scientiarum quasi omnium felicitate preclarum in populis et urbibus orbis terre, tam utili quam probabili ratione perfecit, ut omnis superiorum et inferiorum sciencia in hoc notorio athleta prudentie difusius aggregata per eum, tanquam per sublimis sapientie testem, humanis desideriis mostraretur, et sic, huius universalis et abtrahentis materie nova dulcedine ad sui cognitionem audientium animos demulcente, cum habena mortalium linqueretur, nedum ad tanti auctoris virtutes et gratias cognoscendas, verum etiam ad maiores et altiores gradus sciencie pervenirent. De illo igitur dici potest quod ex libro Sapientie legitur *Si voluerit, magnus Dominus spiritu suo replebit illum et ipse tanquam ymbres emittet eloquia*. De ipso etiam potest exponi quod scribit Eçeçiel: *Aquila grandis magnarum alarum, longo membrorum ductu, plena plumis et varietate, venit ad Libanum et tulit medullam cedri, et summitatem eius evulxit et transportavit eam in terram Canaan*; quoniam sicut inter volatilia universa solius est aquile ad altiora trascendere, sic iste venerabilis auctor accessit ad Libanum, hoc est ad divine intelligentie montem, et ad omnium scientiarum fontem ex intellectus sui profunditate pervenit; et non stricte, non breviter, sed per magnalium autoritatum et eloquiorum suorum ministeria non aliqua scienciarum accepit principia, non particulas, set universalis sapientie et virtutis veram intelligentiam et subiectum. Et ex huiusmodi sapientie tante medulla et profunditate sublimi huius mirande inventionis flores et fructus elegit, quos ad delectationem et doctrinam viventium de prudentissimis et occultis materiis scientiarum translatos in publicum voluit demostrare; quod siquidem per istius triplicis Comedie sue probabile testimonium evidenter aparet. Ex quibus lucido documento mostratur auctorem prefatum non una dumtaxat sciencia vel virtute, sed sacre theologie, astrologie, moralis et naturalis philosophye, rectorice ac poetice cognitionis fuisse peritum. Et quia gloriosi nominis omne preconium ad laudem et excellentiam tanti viri nec ydoneum nec sufficiens censeretur, idcirco, concludendo premissis, ad expositionem principalis materie per me Graciolum de Bambaiolis, comunis Bononie cancellarium, in illius nomine ac virtute potentis qui abscondit magnalia sapientibus et prudentibus et illa parvulis et sinplicibus, qualis ego sum, sua pietate revellat, humiliter procedetur. Et quoniam ad perfectiorem cognitionem totius per divisionem partium facilius pervenitur, ea propter presentis libri materia in duas partes dividitur. Nam in prima parte demostrat auctor qualiter ex gravium viciorum pondere prepeditus in hac vita et valle miserie, et a via lucis et veritate remotus, declinaverat a virtute. In parte secunda describit et tractat quod ex rationis succedente remedio et ex virtutis vere presidio ipse auctor errores et ignorantiam huius vite et vitia eundem inpedientia profugavit, et potissime hec tria, videlicet luxuriam, superbiam et avaritiam. Nam cum ista volumptuosa et viciosa inpediant adscensum intellectualis anime ad superiora perfecta, sicut scribit Phylosophus in libro de pomo, sic ista tria luxuria, superbia et avaritia ipsum auctorem potissimum occupabant ne ascenderet ad virtutes. Secunda pars incipit ibi {Mentre ch'i' rovinava in basso loco}; probat enim hoc demostrative: nam ostendit in ista secunda prout summus ille poeta Virgilius, tanquam ipsa vera ratio, apparuit et occurrit erranti auctori et devio, ut eum ad viam virtutis et semitas vere cognitionis adduceret. Sed hec secunda pars in alias duas dividitur: nam in prima parte demostrat, prout supra proxime dictum est, qualiter ipse Virgilius, tamquam ipsa rationis cognitio, eidem auctori occurrit ut eum de viciorum carcere traheret ad virtutes. In secunda vero parte describit qualiter ipse Virgilius auctorem prefatum deduxit ad inferos ad videndum penas et miserias dampnatorum; hoc est dicere quod ipse Dantes ex rationis virtute ipsum athraentis prius est motus ad cognitionem, purgationem et penitentiam viciorum, et ad ipsorum viciorum fines et matherias cognoscendum, ut postmodum, purgatis viciis, purus tenderet ad virtutes, sicut agere debet quilibet fidelis et verus Christianus, quia, primo viciis extirpatis, debet intendere postmodum ad virtutes. Secunda pars incipit ibi in principio tercii cantus {Per me si va ne la città dolente}. Hec vero secunda in tot partes dividitur quot sunt penarum et cruciatuum genera que per huius libri capitula sive cantus propter diversas causas delictorum danpnatis et miseris spiritibus inferuntur. Huius igitur operis divisione premissa, restat ad expositionem litere pervenire. + + +{Nel mezzo del cammin di nostra vita} Ad veram expositionem huius principii sciendum est quod ipse Dantes, quando hunc tractatum incepit, erat in medio cursu humane vite, silicet in etate XXXII vel trium annorum, quod siquidem tempus secundum opinionem comunem habetur pro medio cursu vite. Aliud etiam potest dici, videlicet quod, cum usque ad tempus XXXIII annorum et virtutes et potentie corporales augmententur et crescant, et ultra illam etatem ipse corporales potentie minuantur et naturalis calor ad sui diminutionem procedat, idcirco dici potest quod ipse auctor hunc librum conposuit in eo medio tempore quo augentur et minuuntur ipse virtutes et potentie corporales. + +{Mi ritrovai per una selva oscura, +chè la diritta via era smarrita} -Ad veram expositionem huius principii sciendum est quod ipse Dantes, quando hunc tractatum incepit, erat in medio cursu humane vite, silicet in etate XXXII vel trium annorum, quod siquidem tempus secundum opinionem comunem habet pro medio cursu vite. Aliud etiam potest dici, videlicet quod, cum usque ad tempus XXXIII annorum et virtutes et potentie corporales augmententur et crescant, et ultra illam etatem ipse corporales potentie minuantur et naturalis calor ad sui diminutionem procedat, idcirco dici potest quod ipse auctor hunc librum conposuit in eo medio tempore quo augentur et minuuntur ipse virtutes et potentie corporales. Quamvis hec satis per se pateant, nichilominus et vult dicere ipse auctor quod eo tempore quo hunc trattatum incepit erat peccator et viciosus et quasi in quadam silva vitiorum et ignorantie, ita quod a via veritatis et virtutis erraverat. -Super isto verbo ipse auctor, quamvis tacite, gravi tamen reprehensione redarguit et vituperat eius vitam et cuiuslibet hominis voluptuose et vitiose viventis: nam dicit quod hec silva et eius vita maculata delictis in tantum est gravis quod ipsa mors estat paulo ponderosior. -Auctor ofert hic se mostraturum et dicturum de hiis que invenit et vidit in ipsa silva, hoc est de vitiis et erroribus que per vitam humani generis perpetrantur; quod siquidem satis patet per capitula huius libri. + +{Tant' è amara che poco è più morte} Super isto verbo ipse auctor, quamvis tacite, gravi tamen reprehensione redarguit et vituperat eius vitam et cuiuslibet hominis voluptuose et vitiose viventis: nam dicit quod hec silva et eius vita maculata delictis in tantum est gravis quod ipsa mors estat paulo ponderosior. + +{Ma per trattar del ben ch' i' vi trovai} Auctor ofert hic se mostraturum et dicturum de hiis que invenit et vidit in ipsa silva, hoc est de vitiis et erroribus que per vitam humani generis perpetrantur; quod siquidem satis patet per capitula huius libri. + +{Io non so ben ridir com' i' v'intrai +... che la verace via abbandonai} + Ex verbis istis notandum est quod sonnus accipitur pro peccato et vitam facinorosam significat. Nam cum ipse sonnus sit filius oblivionis, quia dormientes obliviscuntur omnia, sic per peccatum, tamquam per viam oblivisciendi et relinquendi virtutem et veritatem, scilicet ipsum Deum, quo siquidem peccato ipse Dantes erat maculatus et plenus antequam summeret hunc tractatum, nescit ipse auctor referre nec videre qualiter fuit sibi gratia data celitus ut intraret in hanc silvam, hoc est ut intraret ad veram cognoscendam virtutem et vitia relinquenda; quod satis evidenter apparet per ea que proxime subsecuntur. + +{Ma poi ch'i' fui al piè d'un colle giunto +... che mena dritto altrui per ogne calle} + Hic ostendit auctor quod postquam pervenit ad montem, hoc est ad veram cognitionem et intellectum, reliquid illam vallem et vitam miserie; postmodum, sursum aspiciens, vidit montem percussum a radiis planete; hoc est quod vidit quod in vera cognitione ipsius iam splendebat et superveniebat ipsa virtus, per quam, tamquam per verum medium, omnes homines perfecte gradiuntur et vivunt. -In ista parte vult dicere quod quando pervenit ad montem et ad cognitionem virtutis, tunc ipsa tribulatio, cure et varie passiones cessaverunt et sedate fuerunt, quas sustinuerat tempore noctis, hoc est tempore tenebrose vite, cum fuerat peccator et devius a virtute. Postea exemplificat et dicit quod quemadmodum ille qui evasus est de aliquo magno aquarum pelago, cum ad rivam et terram pervenerit, se revertens ad aquas, pelagum et periculum quod exivit, fortiter admiratur, sic dicit ipse auctor quod, cum ad montem vere cognitionis venisset, terga revertens, profunde amirabatur de illa silva et vita scelerum quam transiverat. Qui siquidem transitus nunquam dimisit aliquem vivum, hoc est dicere quod ille transitus, scilicet usus continuus viciorum et voluptuose vite, numquam reliquid hominem vivere. -Hic dicit auctor quod, postquam aliquantisper in illa vera cognitione et affectione virtutis, illam affectionem et cognitionem deduxit in actum, quoniam ipse auctor incepit ascensum suum per viam montuosam et altam, hoc est per viam virtutum, ad quas difficillime pervenitur. -Ex verbis istis advertendum est quod sicut adscendentis ad alta et super eo fundatur et servatur essentia gradientis, sic per ipsam humilitatem, que se infimam, declivam et humilem semper reddit, servatur et stabilitur status incolumis ipsam possidentis. Quod satis probat Bernardus cum dicit; per hanc siquidem venerandam virtutem ventosi et detestabiles inpetus superbie profugantur. -Ex istis verbis notandum est quod hec lonça variis colorata coloribus, et que per naturam est agilis, significat luxuriam, que inter cetera peccata mortalia hominem curis variis afficit, magisque facilius et persepe agreditur quam cetera alia viçia. Imo, quod est singularius et gravius, in dicto vitio, sicut ex lictera demostratur, ipsa luxuria hominem purgatum viçiis et ad virtuosa tendentem reagreditur et repercutit et ad luxuriam reaccendit. -Ista verba ad duplicem significationem trahi possunt. Primo in quantum mostratur hora temporis in qua occurrit auctori ipsa bestia; et per hoc ostenditur in hora principii matutini ultra partem dimidie noctis versus auroram diei, quia tunc sol existens in alio emisperio redibat et reascendebat versus emisperium nostrum cum stellis, cum radiis et virtutibus suis eidem divinitus atributis: et hec est expositio quantum ad licteram. Item ad aliam significationem trahi potest, et hanc reputo veriorem, videlicet quod quando tunc sol in principio matutini sursum adscendebat cum stellis, hoc est dicere quod sol cognitionis, scilicet ipse Deus, tunc ipsum auctorem inceperat inspirare ut adscensum peteret ad virtutes, propterea sic sequitur: -Dicit ipse auctor quod ipsa hora temporis erat eidem causa magne consolationis et spei; hoc est dicere quod hoc salubri principio, videlicet cognitionis et apetitus virtutum et penitentie vitiorum, auctor ipse sperabat de divina misericordia ex vitiis luxurie et aliis, que per tempora in hac silva miserie iam comiserat. Et hoc aperte scribitur per Augustinum cum dicit. -Dictum fuit supra quod ipse auctor fuerat luxuria, superbia et avaritia in hac valle miserie potissimum maculatus; de qua siquidem luxuria superius est ostensum; modo ex istis verbis ostendit qualiter ipsa superbia, que significatur et ponitur pro leone, eundem auctorem in hanc silvam prepedivit. Et hoc satis evidenter apparet cum dicit, quoniam ipsa detestanda superbia semper apetit aparere sublimis, semper procurat omnibus et ab omnibus anteferri. Et hoc est quod scribitur per Ieronimum de illo superbie et perdictionis filio, angelo tenebrarum, quod contra suum creatorem elatus sic in verba precipitationis erupit. -Auctor ex verbis istis inmediate demonstrat quod post vicia luxurie et superbie fuit in hac vita voluptuosa per avariçia maculatus. Nec mirum est siquidem, quoniam peccatum in generali est tante gravedinis quod, si per virtutem vel rationis remedium non urgetur, ad alia suadet hominem vicia pervenire. Que siquidem avaritia figuratur per lupam: nam sicut ipsa lupa secundum sui naturam est quodamodo insaçiabilis apetitus, sic ipsa avaritia semper est vacua, semper mendicat, et quanto copiosius pascitur tanto magis apetendo famescit. Et propterea per huiusmodi vitium, sicut iacet lictera, multe gentes dolentes et lacrimabiles ducunt vitam, quoniam propter bonorum usurarum et pecunie apetitum multe vidue pluresque familie sunt opprese. Insuper dicit ipse auctor quod ex hoc miserimo vitio tantis fuerit curis et anxietatibus oneratus in monte, quod de ascensu ad viam veritatis et vite quodamodo desperavit. -In ista parte auctor exemplificat trattando de eodem vitio avaritie, et dicit quod quemadmodum aliquis afettuose deditus et diffusus ad acquirenda et apetenda ista bona temporalia miserabiliter tristatur et deflet, quotienscumque ex casu aliquo vel adversa temporis qualitate in diviciis vel mercationibus suis patitur naufragium vel dispendium, sic per locum a simili ipsa bestia, avaritia, ipsum auctorem flentem tristemque disposuit. Huius est ratio quia, cum ipse auctor vere cognitionis radiis illustratus ad vias virtutum intenderet, ex casu et opposito ipsius bestie, idest avaritie, occurrentis eius impediebatur ascensus, ac ipsa lupa eundem auctorem remitebat et retrudebat ad loca infima, idest vilia et vitiosa, in quibus sol tacet; hoc est quod in eis infimis locis et viciis nullam est reperire virtutem. + +{Allor fu la paura un poco queta +... che non lasciò già mai persona viva} + +In ista parte vult dicere quod quando pervenit ad montem et ad cognitionem virtutis, tunc ipsa tribulatio, cure et varie passiones cessaverunt et sedate fuerunt, quas sustinuerat tempore noctis, hoc est tempore tenebrose vite, cum fuerat peccator et devius a virtute. Postea exemplificat et dicit quod quemadmodum ille qui evasus est de aliquo magno aquarum pelago, cum ad rivam et terram pervenerit, se revertens ad aquas, pelagum et periculum quod exivit, fortiter admiratur, sic dicit ipse auctor quod, cum ad montem vere cognitionis venisset, terga revertens, profunde amirabatur de illa silva et vita scelerum quam transiverat. Qui siquidem transitus nunquam dimisit aliquem vivum, hoc est dicere quod ille transitus, scilicet usus continuus viciorum et voluptuose vite, numquam reliquid hominem vivere. Et hoc est quod scribitur per Apostolum: *Vidua in deliciis vivens mortua est*, et propterea rogabat Davit Dominum: *Inlumina, Domine, oculos meos ne unquam obdormiam in morte*, hoc est in peccato. + +{Poi ch'èi posato un poco il corpo lasso, +ripresi via per la piaggia diserta} + +Hic dicit auctor quod, postquam aliquantisper in illa vera cognitione et affectione virtutis remansit, illam affectionem et cognitionem deduxit in actum, quoniam ipse auctor incepit ascensum suum per viam montuosam et altam, hoc est per viam virtutum, ad quas difficillime pervenitur. + +{Sì che 'l piè fermo sempre era 'l più basso} etc. Ex verbis istis advertendum est quod sicut adscendentis ad alta et super eo fundatur et servatur essentia gradientis, sic per ipsam humilitatem, que se infimam, declivam et humilem semper reddit, servatur et stabilitur status incolumis ipsam possidentis. Quod satis probat Bernardus cum dicit: *Qui ceteras virtutes sine humilitate congregat quasi pulverem in ventum portat*; per hanc siquidem venerandam virtutem ventosi et detestabiles inpetus superbie profugantur. + +{Ed ecco, quasi al cominciar de l'erta +... che di pel macolato era coverta} + +Ex istis verbis notandum est quod hec lonça variis colorata coloribus, et que per naturam est agilis, significat luxuriam, que inter cetera peccata mortalia hominem curis variis afficit, magisque facilius et persepe agreditur quam cetera alia viçia. Imo, quod est singularius et gravius, in dicto vitio, sicut ex lictera demostratur, ipsa luxuria hominem purgatum viçiis et ad virtuosa tendentem reagreditur et repercutit et ad luxuriam reaccendit. Et hoc est quod scribitur per Ieronimum ad Iovinianum libro IIº: *Amor mulieris insaciabilis: extintus reaccenditur et post copiam quidem rursus inops est*. Hoc est etiam quod idem scribit ad Amadeum presbiterum: *Omnia vitia post factum penitudinem habent et, licet invitet lucrum, ipsa tamen conscientia mordet. Voluptas sola ac libido etiam in ipso tempore penitendi preterittos stimulos patitur, incentiva peccati, ut per hec que corigere cupimus rursum sit materia delinquendi*. + +{Temp'era dal principio del mattino, +e 'l sol montava 'n sù con quelle stelle} + +Ista verba ad duplicem significationem trahi possunt. Primo in quantum mostratur hora temporis in qua occurrit auctori ipsa bestia; et per hoc ostenditur in hora principii matutini ultra partem dimidie noctis versus auroram diei, quia tunc sol existens in alio emisperio redibat et reascendebat versus emisperium nostrum cum stellis, cum radiis et virtutibus suis eidem divinitus atributis: et hec est expositio quantum ad licteram. Item ad aliam significationem trahi potest, et hanc reputo veriorem, videlicet quod quando ipsa bestia occurrit auctori tunc sol in principio matutini sursum adscendebat cum stellis, hoc est dicere quod sol cognitionis, scilicet ipse Deus, tunc ipsum auctorem inceperat inspirare ut adscensum peteret ad virtutes, propterea sic sequitur: + +{Sì ch'a bene sperar m'era cagione +... l'ora del tempo e la dolce stagione} + +Dicit ipse auctor quod ipsa hora temporis erat eidem causa magne consolationis et spei; hoc est dicere quod hoc salubri principio, videlicet cognitionis et apetitus virtutum et penitentie vitiorum, auctor ipse sperabat de divina misericordia servari ex vitiis luxurie et aliis, que per tempora in hac silva miserie iam comiserat. Et hoc aperte scribitur per Augustinum cum dicit: *Cum homo agnoscit et Deus ignoscit*; hoc est etiam quod scribitur per Bernardum: *Non desperet humanitas, sed in pretio sue redemptionis aspiciat, que tanti est quanti empta fuit*. + +{Ma non sì che paura non mi desse +... con la test'alta e con rabbiosa fame} + +Dictum fuit supra quod ipse auctor fuerat luxuria, superbia et avaritia in hac valle miserie potissimum maculatus; de qua siquidem luxuria superius est ostensum; modo ex istis verbis ostendit qualiter ipsa superbia, que significatur et ponitur pro leone, eundem auctorem in hanc silvam prepedivit. Et hoc satis evidenter apparet cum dicit {con la test'alta}, quoniam ipsa detestanda superbia semper apetit aparere sublimis, semper procurat omnibus et ab omnibus anteferri. Et hoc est quod scribitur per Ieronimum de illo superbie et perdictionis filio, angelo tenebrarum, quod contra suum creatorem elatus sic in verba precipitationis erupit: *Ponam sedem meam ab aquilone et ero secundus Altissimo*. Hoc est quod scribit Gregorius: *Superbia natione celestis est et ideo celestes apetit mentes, ut quos invenit nature sue conformes constituat ruine participes*. + +{Ed una lupa, che di tutte brame +... ch'io perdei la speranza de l'altezza} + +Auctor ex verbis istis inmediate demonstrat quod post vicia luxurie et superbie fuit in hac vita voluptuosa per avariçia maculatus. Nec mirum est siquidem, quoniam peccatum in generali est tante gravedinis quod, si per virtutem vel rationis remedium non urgetur, ad alia suadet hominem vicia pervenire. Et hoc est quod dicit Augustinus: *Peccatum quod per penitentiam non diluitur, mox suo pondere ad alia adtrahit*. Que siquidem avaritia figuratur per lupam: nam sicut ipsa lupa secundum sui naturam est quodamodo insaçiabilis apetitus, sic ipsa avaritia semper est vacua, semper mendicat, et quanto copiosius pascitur tanto magis apetendo famescit. Et propterea per huiusmodi vitium, sicut iacet lictera, multe gentes dolentes et lacrimabiles ducunt vitam, quoniam propter bonorum usurarum et pecunie apetitum multe vidue pluresque familie sunt opprese. Insuper dicit ipse auctor quod ex hoc miserimo vitio tantis fuerit curis et anxietatibus oneratus in monte, quod de ascensu ad viam veritatis et vite quodamodo desperavit. + +{E qual è quei che volontieri acquista +... mi ripigneva là dove 'l sol tace} + +In ista parte auctor exemplificat trattando de eodem vitio avaritie, et dicit quod quemadmodum aliquis afettuose deditus et diffusus ad acquirenda et apetenda ista bona temporalia miserabiliter tristatur et deflet, quotienscumque ex casu aliquo vel adversa temporis qualitate in diviciis vel mercationibus suis patitur naufragium vel dispendium, sic per locum a simili ipsa bestia, avaritia, ipsum auctorem flentem tristemque disposuit. Huius est ratio quia, cum ipse auctor vere cognitionis radiis illustratus ad vias virtutum intenderet, ex casu et opposito ipsius bestie, idest avaritie, occurrentis eius impediebatur ascensus, ac ipsa lupa eundem auctorem remitebat et retrudebat ad loca infima, idest vilia et vitiosa, in quibus sol tacet; hoc est quod in eis infimis locis et viciis nullam est reperire virtutem. Et hoc est quod per Tulium scribitur in libro de senetute: *Nec enim, libidine dominante, temperantie locum esse, nec in voluptatis regno virtutem posse consistere*. + +{Mentre ch'i' rovinava in basso loco, +dinanzi a li occhi mi si fu offerto +chi per lungo silenzio parea fioco} + Postquam auctor in parte superiori, que est prima pars huius libri, aperte mostravit qualiter longo tempore in hac vita miserie a via veritatis erraverat, et maxime ex inpetu vitiorum luxurie, superbie et avaritie vel cupiditatis, modo subsequenter in ista parte, que est secunda pars huius operis, ponit qualiter eidem auctori, quamvis dudum maculato sceleribus, nichilominus ad cognitionem et veram conscientiam redeunti, aparuit et subvenit Virgilius, hoc est ipsa ratio. Ex cuius rationis remedio ipse auctor sublatus fuit a viçiis et dispositus ad virtutes, quod patet per ea que inferius continentur. Illa vero verba Chi per lungo silenzio parea fioco intelligenda sunt de Virgilio, quem dicit sibi apparuisse fioccum, idest quasi deletum ex longa taciturnitate, et tenuis ac modice sonoritatis, quia dudum fuerat ex vita sublatus. -Quamvis hec verba exponi et trahi possint ad ostendendum de penitentia et contritione eorum vitiorum et scelerum que auctor commiserat in hac valle miserie, pro quibus vitiis ad veram cognitionem reductus ipsi rationi, quam inquirens invenerat, vel divine virtuti misericordiam et veniam postulabat, exorans ipsam inaccessibilem sapientiam ut eius sibi funderet gratiam, propter quam perventura tempora per vias virtuosas accederet, - quia sola anima intellectualis, Deum volens, Deum querens, illum invenit, illum videt; et hoc est quod in Canticis Canticorum de ipsa anima legitur, nichilominus verba predicta ad perfectiorem prosecutionem eorum que auctori predicto per libri presentis capitula per Virgilium demostrantur ad licteram de ipso Virgilio exponuntur, qualiter ipse auctor ab eo petit misericordiam et succursum ad revelationem eorum que sibi in itinere acciderunt. -Quia statim mortuo eodem Iulio imperatore sucessit Augustus imperator, cuius Augusti tempore fuit ipse Virgilius scientia vita et honore preclarus; et eo maxime tempore quo isti superiores planete et alia falsa ydolatra tanquam divina numina per homines collebantur. Qualiter autem ipse Virgilius de ipso cantaverit Eneida celebris atestatur. Potest etiam exponi alio modo verbum istud. Nam ipse Virgilius, quantum pro salute anime sue et pro fide Christiana tenenda, tarde natus fuit et hec tarditas fuit modici temporis, quia cum dominus noster Iesus Christus natus fuerit secundum carnem XLII anno imperii Ottaviani Augusti et ipse Virgilius decesserit ante Incarnationem Domini per modicum tempus, idcirco dicit testus, quia si fuisset tempore Incarnationis Dominice, forte credidisset per fidem, et sic non fuisset tarde natus pro salute sua. + +{Quando vidi costui nel gran diserto +... qual che tu sii, od ombra od omo certo!} + +Quamvis hec verba exponi et trahi possint ad ostendendum de penitentia et contritione eorum vitiorum et scelerum que auctor commiserat in hac valle miserie, pro quibus vitiis ad veram cognitionem reductus ipsi rationi, quam inquirens invenerat, vel divine virtuti misericordiam et veniam postulabat, exorans ipsam inaccessibilem sapientiam ut eius sibi funderet gratiam, propter quam perventura tempora per vias virtuosas accederet, – quia sola anima intellectualis, Deum volens, Deum querens, illum invenit, illum videt; et hoc est quod in Canticis Canticorum de ipsa anima legitur: *Surgam et circuibo civitatem per vicos et plateas et queram quem diligit anima mea* –, nichilominus verba predicta ad perfectiorem prosecutionem eorum que auctori predicto per libri presentis capitula per Virgilium demostrantur ad licteram de ipso Virgilio exponuntur, qualiter ipse auctor ab eo petit misericordiam et succursum ad revelationem eorum que sibi in itinere acciderunt. + +{Rispuosemi: Non omo, omo già fui, usque ad locum illum Ma tu perchè ritorni a tanta noia?} Hec verba satis per se patent, quia per ea respondet Virgilius auctori interoganti et dicit: *Ego non sum homo*, quia mortuus, *sed iam fui homo, et parentes et maiores mei fuerunt de civitate Mantue*, que est de provincia Lombardie. *Et ortus fui tempore Iulii imperatoris, quamvis tarde*, idest modicum ille Iulius vixerit post adventum meum, et propterea sequitur: + +{E vissi a Roma sotto 'l buono Augusto} Quia statim mortuo eodem Iulio imperatore sucessit Augustus imperator, cuius Augusti tempore fuit ipse Virgilius scientia vita et honore preclarus; et eo maxime tempore quo isti superiores planete et alia falsa ydolatra tanquam divina numina per homines collebantur. Dicit etiam ipse Virgilius: Ego fui poeta et altos eloquentie sonos feci de illo probo Enea, filio Anchisis, qui de Troya discexit postquam ille magnus et supremus Ylion, idest Troya et gloria Troyanorum, declinavit ad yma. Qualiter autem ipse Virgilius de ipso cantaverit Eneida celebris atestatur. Potest etiam exponi alio modo verbum istud {Ancor che fosse tardi}. Nam ipse Virgilius, quantum pro salute anime sue et pro fide Christiana tenenda, tarde natus fuit et hec tarditas fuit modici temporis, quia cum dominus noster Iesus Christus natus fuerit secundum carnem XLII anno imperii Ottaviani Augusti et ipse Virgilius decesserit ante Incarnationem Domini per modicum tempus, idcirco dicit testus {Ancor che fosse tardi,} quia si fuisset tempore Incarnationis Dominice, forte credidisset per fidem, et sic non fuisset tarde natus pro salute sua. + +{Ma tu perchè ritorni a tanta noia? +perchè non sali il dilettoso monte} + Notes ex huiusmodi verbis, lector, quod iam ipse Virgilius, hoc est ipsa contemplatio rationis, operabatur in eo et eundem auctorem et animam intellectualem ipsius solutam ex viciorum errore ad occupanda celestia disponebat. Nam, sicut scribit Aristotiles in libro de pomo, dilectationes anime sunt intelligere creatorem suum, et ve anime peccatrici que non habet potentiam redeundi in locum suum et ascendendi in patriam suam. -Ex verbis istis adhuc plenius notari potest qualiter inveniebat ipse auctor in se ipso viam vere cognitionis et spiritum, quoniam auctor verecunde recolens preteritorum ignorantiam vitiorum respondit eidem Virgilio, idest arguendo se ipsum, amirando dicebat, et propterea sequitur. -Notes, lector, ex verbis istis quod ipse auctor, purgatus viziis et ad virtuosa deductus, detestatur et timet predictis ulterius vitiis maculari, quoniam subdit: ‘O superne gratie influentia, custodias me ab hoc carcere vitiorum; ex quibus omnis spiritualis mea et corporalis potentia contremescit’. Nec mirum est, siquidem talis est natura peccati ut hominem delapsum ad vicia de virtute, de domino servum et de rationabili homine in animal inrationale variet et convertat. Et hoc est quod probat Boetius in libro IIIIº de consolatione. -Colligitur ex istis verbis qualiter ipsa virtus et ratio, imperans motibus autoris, persuadebat eidem ut sanioris electione consilii prosequendo virtutes huiusmodi vitiosa relinqueret, et maxime hanc infelicem lupam, idest detestandam cupiditatis ingluviem; quia quemadmodum os qui mentitur occidit animam, sic hec inexplebilis avaritia, peccatum ex sua gravitate mortale, eos mortificat et occidit in spiritu quos per cupiditatis corporalem catenam detinet alligatos; et sic hominem ad imagynem divinam formatum non sinit ad gradus virtuosos ascendere, ad quos principaliter est creatus. Et propterea de hoc infelici vitio sic loquitur Augustinus in libro de agone Christiano. -Dicit etiam quod hec detestanda cupiditas tante voracitatis est capax ut numquam eius insatiabilem satiet apetitum, sed quanto magis impletur et vorat, tanto profundius fame et voluptate accenditur ad habendum, sicut scribit Boetius libro III de consolatione. -Adhuc auctor de materia huius vitii prosequendo, dicit quod hec aborrenda cupiditas inter reliqua vitia, multis sociata et uxorata corporibus, eorundem animas trahit ad perdictionem et mortem et propterea beatus Giovannes in Apocalipsi de hiis tribus vitiis testatur et dicit; ex igne, intellige, idest ex ardore intemperato luxurie; et fummo, idest ex ventosa sublimitate superbie; et sulfure, idest ex coinquinatione tenaci terre cupiditatis et avaritie. Tertia pars humani generis ad perdictionem et interitum est delapsa; de hoc etiam Ysayas. -Quamvis varii varia sentiant de presenti materia, nichilominus ad veriorem declarationem et expositionem eiusdem agrediar aliqua, prout iuvenili et proprie cognitioni infunditur. Dicit auctor quod multi ex humano genere sunt poluti ex terrene chupiditatis miseria, et quam plures adhuc per successiva tempora ex hoc vitio fedabuntur, donec adveniet veltrus sive leporarius ille qui hanc lupam in mortem consummet. Cuius siquidem expositio leporarii potest dari altero duorum modorum et probabili ratione loquendo: uno scilicet modo divinitus et de divina loquendo et intelligendo potentia; alio modo humanitus et de humana mostrando et predestinando prudentia. Primo dico modo iste veltrus dici et exponi potest de illa divina et inephabili sapientia de qua scriptum est, de quo etiam scriptum est. Nam cum ex procuratione et subgestione continua universalis hostis fragilitatis humane hec mortalia vitia, sed avaritia maxime, inundaverint super terram et se mortalium mentibus alligaverint, cumque tantorum facinorum ponderosa calamitas ex humane imbecillitate nature perfecte non possit per hominem profugari et debite pene suplicio coerceri, necessaria ratione probatur quod ipse verus Deus, qui est lapis ascisus de monte sine manibus, per infinite potentie sue recta iudicia est ille veltrus et ille veritatis et iustitie princeps qui hanc lupam sive avariciam et alia peccata mortalia, animis et corporibus inclusa mortalium, dissipabit. -Camilla fuit quedam magna potensque domina que venit, tempore quo adventus Enee fuit in Ytaliam post destructionem Troye, in subsidium Turni maximi et potentis ducis in istis Ytalie partibus, qui tunc temporis cum Enea pugnavit. Cuius pugne causa fuit Lavina filia regis Latini Ytalie, a quo postmodum omnes Latini denominati fuerunt; que Lavina promissa fuerat in uxorem dicto Turno; tamen Eneas tunc temporis superveniens in Italiam pro dicta Lavina pugnavit cum Turno, ita quod ipse Turnus et etiam magna Chamilla, que venerat in Ytaliam pro succursu dicti Turni, per dictum Eneam et gentes suas mortui et devitti fuerunt, sicut scribit Virgilius ultimo Eneydos de ipso Turno devicto cum dicit. Et propterea dicit textus, hoc est mortua fuit in Ytalia pro regno Ytalie quod volebat acquirere ipse Turnus. Eurialus et Nisus fuerunt duo probi viri se mutuo et intime diligentes, qui cum essent de gente Enee eis per infortunium obviasset, ipsos hostilliter interemit, secundum quod latius scribitur per Virgilium. -Dicit auctor quod iste princeps huiusmodi sic venturus ex universis locis et urbibus hanc infelicem avaritiam profugabit, donec ipsa in inferno, hoc est ad infima, declinabit, ex quo inferno per invidiam prosilivit. Et istud est verum quod ille Lucifer angelus tenebrosus videns primum hominem fore creatum ad possidendas illas inclitas sedes a quibus precipitatus fuerat per superbiam, propterea motus invidia primos parentes nostros provocavit ad ea ex quibus hodie omnes sub culpis vivimus, et luxurie et avaritie et perditionis vitiis aderemus; et hoc est quod legitur ex libro Sapientie etc. + +{Or se' tu quel Virgilio e quella fonte +che spandi di parlar sì largo fiume?, +rispuos'io lui con vergognosa fronte} + +Ex verbis istis adhuc plenius notari potest qualiter inveniebat ipse auctor in se ipso viam vere cognitionis et spiritum, quoniam auctor verecunde recolens preteritorum ignorantiam vitiorum respondit eidem Virgilio, idest arguendo se ipsum, et amirando dicebat: Hec est illa divine ispirationis sintilla ex qua omnes gratiarum salutes, peccatorum contritio et dona scientie prodierunt, et propterea sequitur: + +{O de li altri poeti onore e lume, +... lo bello stilo che m'ha fatto onore} + +Modo invocat sic dicens: O Virgilii, idest o influentia vere cognitionis et gratie, tu es ille splendor eternus, qui, secundum quod dicit astrolagus magnus Alchindus in libro novem iudicum, solus es sol et dux et moderator luminum reliquorum, qui cuncta tuo splendore lustras et comples. Et dicit auctor: Hoc deprecor, hoc exoro ut longevi labores mei, quos posui in sacrarum scripturarum profundo et in naturalis ac moralis philosophye documentis et rationibus cognoscendis, mihi valeant ad perfectionem cognitionis virtutum efettualiter capessendam, quoniam hec est illa vera cognitio per quam, tanquam per viam magistram, anima intellectualis crescit gratia et virtute. Tu es illud sublime bonum a quo ego suscepi illum stilum scientie ac moralis et virtuose vite decorem, propter quam hucusque fui habitus in honore. Possumus etiam ad licteram exponere verba premissa propter prosecutionem eorum que inferius subsecuntur. + +{Vedi la bestia per cu' io mi volsi; +... ch'ella mi fa tremar le vene e i polsi} + +Notes, lector, ex verbis istis quod ipse auctor, purgatus viziis et ad virtuosa deductus, detestatur et timet predictis ulterius vitiis maculari, quoniam subdit: O superne gratie influentia, custodias me ab hoc carcere vitiorum; ex quibus omnis spiritualis mea et corporalis potentia contremescit. Nec mirum est, siquidem talis est natura peccati ut hominem delapsum ad vicia de virtute, de domino in servum et de rationabili homine in animal inrationale variet et convertat. Et hoc est quod probat Boetius in libro IIIIº de consolatione: *Evenit igitur ut quem transformatum vitiis videas hominem existimare non possis. Avaritia fervet alienarum opum violentus ereptor: lupi similem esse diseris. Ferox atque inquietus linguam litigiis exercens: cani comparabis. Ire intemperatus fremit: leonis animum gestare credatur. Levis atque inconstans nichil avibus differt. Ita fit ut qui, probitate deserta, probus esse desierit, cum in divinam condittionem transire non possit, in beluam convertatur*. + +{A te convien tenere altro viaggio, +... se vuo' campar d'esto loco selvaggio} + +Colligitur ex istis verbis qualiter ipsa virtus et ratio, imperans motibus autoris, persuadebat eidem ut sanioris electione consilii prosequendo virtutes huiusmodi vitiosa relinqueret, et maxime hanc infelicem lupam, idest detestandam cupiditatis ingluviem; quia quemadmodum os eius qui mentitur occidit animam, sic hec inexplebilis avaritia, peccatum ex sua gravitate mortale, eos mortificat et occidit in spiritu quos per cupiditatis corporalem catenam detinet alligatos; et sic hominem ad imagynem divinam formatum non sinit ad gradus virtuosos ascendere, ad quos principaliter est creatus. Et propterea de hoc infelici vitio sic loquitur Augustinus in libro de agone Christiano: *Radix omnium malorum est cupiditas, quam quidam apetentes a fide erraverunt et inseruerunt se doloribus multis*. + +{E ha natura sì malvagia e ria, +... e dopo 'l pasto ha più fame che pria} + +Dicit etiam quod hec detestanda cupiditas tante voracitatis est capax ut numquam eius insatiabilem satiet apetitum, sed quanto magis impletur et vorat, tanto profundius fame et voluptate accenditur ad habendum, sicut scribit Boetius libro III de consolatione: *Quamvis fluente dives auri gurgite / nec expleturas cogat avarus opes* etc. Hoc est quod scribit Gregorius in Morallibus: *Avaritia desideratis rebus non extinguitur, sed augetur: nam more ygnis ex multiplicatis lignis consummatis excrescit*. + +{Molti son li animali a cui s'ammoglia} Adhuc auctor de materia huius vitii prosequendo, dicit quod hec aborrenda cupiditas inter reliqua vitia, multis sociata et uxorata corporibus, eorundem animas trahit ad perdictionem et mortem et propterea beatus Giovannes in Apocalipsi de hiis tribus vitiis testatur et dicit: *Et tertia pars hominum occisa est ex igne et fumo et sulpure que pendebant ex ore ipsorum*; ex igne, intellige, idest ex ardore intemperato luxurie; et fummo, idest ex ventosa sublimitate superbie; et sulfure, idest ex coinquinatione tenaci terrene cupiditatis et avaritie. Tertia pars humani generis ad perdictionem et interitum est delapsa; de hoc etiam Ysayas: *A maiore usque ad minorem, a propheta usque ad sacerdotem, omnes avaritie student*. + +{E più saranno ancora infin che 'l veltro +verrà che la farà morir con doglia. +Questi non ciberà terra nè peltro} + +Quamvis varii varia sentiant de presenti materia, nichilominus ad veriorem declarationem et expositionem eiusdem agrediar aliqua, prout iuvenili et proprie cognitioni infunditur. Dicit auctor quod multi ex humano genere sunt poluti ex terrene chupiditatis miseria, et quam plures adhuc per successiva tempora ex hoc vitio fedabuntur, donec adveniet veltrus sive leporarius ille qui hanc lupam in mortem consummet. Cuius siquidem expositio leporarii potest dari altero duorum modorum et probabili ratione loquendo: uno scilicet modo divinitus et de divina loquendo et intelligendo potentia; alio modo humanitus et de humana mostrando et predestinando prudentia. Primo dico modo iste veltrus dici et exponi potest de illa divina et inephabili sapientia de qua scriptum est: *Ecce agnus Dei qui tollit peccata mundi*, de quo etiam scriptum est: *Et iterum venturus est cum gloria iudicare vivos et mortuos*. Nam cum ex procuratione et subgestione continua universalis hostis fragilitatis humane hec mortalia vitia, sed avaritia maxime, inundaverint super terram et se mortalium mentibus alligaverint, cumque tantorum facinorum ponderosa calamitas ex humane imbecillitate nature perfecte non possit per hominem profugari et debite pene suplicio coerceri, necessaria ratione probatur quod ipse verus Deus, qui est lapis ascisus de monte sine manibus, per infinite potentie sue recta iudicia est ille veltrus et ille veritatis et iustitie princeps qui hanc lupam sive avariciam et alia peccata mortalia, animis et corporibus inclusa mortalium, dissipabit. Et hoc est quod probatur per Çachariam prophetam: *Qui venturus est veniet et non tardabit; iam non erit timor in finibus nostris, quia ipse est salvator noster, et deponet omnes iniquitates nostras et proiciet in profundum maris*. + +{Questi non ciberà terra nè peltro, +ma sapienza, amore e virtute} + +Per hec siquidem verba potissime roboratur ratio et oppinio precedentium. Nam cum nemo sine crimine vivat, et sic universaliter non sit dare aliquam creaturam absque vitiose coinquinationis nota, non culpabilem, et maxime ex terrena cupiditate sinceram, sicut probat Ysayas cum dicit: *In capite omnium avaritia*; cunque non hominem nec corporalem aliquam creaturam sit reperire perfectam in perfectione virtutum, preter illam investigabilem sapientiam, videlicet unigenitum Dei filium, a quo, tanquam ab ipsa primeva et felicissima causa, amor virtutis, hoc est genus virtutum et forma, omniumque beatitudo donorum infunditur, – prout habetur ex Iob: *Numquid homo Dei comparatione iustificabitur aut factore suo superior erit vir? numquid Deum quispiam docebit scientiam, qui excelsos iudicat?* ; de hoc etiam ex Sapientie libro probatur: *Tu autem, dominator virtutis, cum tranquillitate nos iudicas et magna reverentia nos disponis*; de ipsa et divina sapientia et virtute philosophus in libro de mundo sic probat: *Est enim revera salvator et genitor omnium Deus quecumque quocumque modo fiunt in hoc mundo, non equidem substinens animalis per se operantis et laboriosi laborem, sed utens infatigabili virtute qua et longe visa fore agreditur* –, preterea sequitur quod ipse Deus plenus sapientia et virtute, auro et argento ac terrena cupiditate contemptis, est ille veltrus et dominus qui est huiusmodi facinorosa terena tempore magni iudicii dispersurus. + +Subsequenter procedit auctor ad laudem huius virtuosi venturi dicens: Iste venturus, plenus sapientia et virtute, in suo felici recimine non queret nec sitiet ista terrena nec aurum nec argentum, in quibus hodie universi reges et principes delectantur, sed per veram prudentiam et dilectionem virtutis universaliter imperabit. Nam, sicut legitur ex Tullio 2º Officiorum, male enim se res habet cum quod virtute effici debet, id temptatur pecunia. + +{E sua nazion sarà tra feltro e feltro} Ex verbis istis mostrat auctor quod, cum ipsa divina iustitia ad iudicium carnis universe pervenerit et ad dictam lupam et alia scellera profuganda, quod natio ipsius veltri erit inter feltrum et feltrum, hoc est quod motus sive principium et processus divine condepnationis et pene dabitur et procedet inter scelleratos inpios et peccatores captivos, quoniam ipsi captivi et scellerati figurantur per feltrum. Quod siquidem feltrum pannus est vilissimus, factus ex superfluitate lanarum et aliorum pannorum vilium et debilium. Sed secundum quod probat Magister in IIIIº Sententiarum non est perspicuum explichare qualiter dabitur sententia iudicii: non enim Scriptura aperte difinit an sententia proferatur per vocem illam: *Venite benedicti et ite maledicti*, an virtute supremi iudicis ita fiat atestantibus conscientiis singulorum. Secundo etiam modo, prout premissum est, de humana loquendo et significando prudentia ipsius veltri expositio dari potest: nam per hunc veltrum intelligit et significat auctor quendam universalem pontificem aut mundi inperatorem vel aliquem alium virum excelsum prudentia et virtute sublimem venturum in posterum, sub cuius sapientia et habena iustitie genus humanum per vias virtutum et semitas veritatis incedet, et facinorum malitiosa perversio confundetur. Et hoc est quod ipse auctor in illa sua inventione vulgari que incipit {Tre donne intorno al cor mi son venute} aperte demostrat, cum dolet et conqueritur ibi in persona iustitie et aliarum virtutum de contemptu et oblivione ipsarum, cum dicit: {Largheçça, temperanza e l'altre nate / del nostro sangue mendicando vanno. / Però, se questo è danno,/ piangano gli occhi et dogliasi la bocca / de li omini a chi 'l tocca,/ non nu, che semo de l'eterna roccha:/ ch'e' sono ai raggi de cotai ciel giunti;/ chè, se nu semo or punti,/ el pur verrà, e pur tornerà gente / ke questo dardo farà star lucente}. Preterea scribitur per Phylosophum in primo Methaurorum: *Cum mundus iste inferior contiguus sit isti superiori, ut omnis virtus eius gubernetur exinde*. Idcirco possibile est quod ex celestis corporis influentia quidam presul, dux sive princeps magnificus in futurum preferratur in orbe, ex cuius salubris virtute regiminis discipabitur scelus, et universalis pacis et boni tranquillitas mortalibus tribuetur, sicut olim contigit temporibus salutis et gratie Cesaris Octaviani Aghusti imperatoris, qui annis LVI et sex mensibus feliciter imperavit in orbe. Cuius imperii quadragesimo secundo anno ex inclita Virgine et Dei genitrice Maria natus est secundum carnem Dominus noster Iesus Christus, prout in veris et antiquis cronicis demostratur. + +Ex verbis istis significat auctor quod iste talis venturus vir virtuosus et sapiens ex debili genere et de vilium parentum affinitate procedet. Nam, cum feltrum sit vilissimus pannus inter alios, sic per ipsum feltrum intelliguntur et figurantur parentes et genus ex quibus habet iste dux veritatis et princeps iustitie prosilire. Alie etiam expositiones et varie dari possent secundum significationes diversas huius nominis feltro et secundum varios intellectus, que presentialiter obmictuntur ex prolisitate materie resecanda. + +{Di quella umile Italia fia salute} Mostrat auctor quod iste talis princeps iustitie successurus in spetiali regione Ytalie – que Ytalia est humilis per peccatum, hoc est ad ista vitiosa delapsa – purgabit a vitiis illam et illam per veritatis et iustitie semitam in tranquillitate disponet et constituet in salute. + +{Per cui morì la vergine Cammilla} Camilla fuit quedam magna potensque domina que venit, tempore quo adventus Enee fuit in Ytaliam post destructionem Troye, in subsidium Turni maximi et potentis ducis in istis Ytalie partibus, qui tunc temporis cum Enea pugnavit. Cuius pugne causa fuit Lavina filia regis Latini Ytalie, a quo postmodum omnes Latini denominati fuerunt; que Lavina promissa fuerat in uxorem dicto Turno; tamen Eneas tunc temporis superveniens in Italiam pro dicta Lavina pugnavit cum Turno, ita quod ipse Turnus et etiam magna Chamilla, que venerat in Ytaliam pro succursu dicti Turni, per dictum Eneam et gentes suas mortui et devitti fuerunt, sicut scribit Virgilius ultimo Eneydos de ipso Turno devicto cum dicit: *Vicisti et victum tendere palmas / Auxonii videre tui; tua est Lavina coniux*. Et propterea dicit textus {per cui morì}, hoc est mortua fuit in Ytalia pro regno Ytalie quod volebat acquirere ipse Turnus. Eurialus et Nisus fuerunt duo probi viri se mutuo et intime diligentes, qui cum essent de gente Enee et gens Turni hostis Enee eis per infortunium obviasset, ipsos hostilliter interemit, secundum quod latius scribitur per Virgilium. + +{Questi la caccerà per ogne villa +... là onde 'nvidia prima dipartilla} + +Dicit auctor quod iste princeps huiusmodi sic venturus ex universis locis et urbibus hanc infelicem avaritiam profugabit, donec ipsa in inferno, hoc est ad infima, declinabit, ex quo inferno per invidiam prosilivit. Et istud est verum quod ille Lucifer angelus tenebrosus videns primum hominem fore creatum ad possidendas illas inclitas sedes a quibus precipitatus fuerat per superbiam, propterea motus invidia primos parentes nostros provocavit ad ea ex quibus hodie omnes sub culpis vivimus, et luxurie et avaritie et perditionis vitiis aderemus; et hoc est quod legitur ex libro Sapientie: *Invidia eius mors introivit in orbem terrarum* etc. + +{Ond'io per lo tuo me' penso e discerno +... e trarrotti di qui per loco etterno} + +Modo concludit auctor ad precedentia et dicit loquens in persona ipsius Virgilii: Ego Virgilius delibero ex sanioris elettione consilii quod me sequaris, et ego ducam te per locum eternum, idest per infernum, in quo audies suspiria et clamores animarum et spirituum affettancium et clamancium quod anima moriatur quemadmodum corpus est mortuum. + +{E vederai color che son contenti} Post hoc dicit auctor: Tu videbis, et ego ostendam tibi, animas eorum qui contentantur penis igneis consummari, et istud contingit ratione spei quam habent ad ascendendum in patriam superiorem cum gloria beatorum, et iste sunt anime que purgantur et puniuntur in purgatorio. + +{A le quai poi se tu vorrai salire} Ad quam siquidem gloriam beate gentis si volueris pervenire, dicit ipse poeta Danti, te oportebit esse virtuosioris operationis et vite quam ego fuerim, quia, cum ego Virgilius fuerim paganus et sic fuerim legi divine contrarius, hoc est quia ex aqua et Spiritu sancto non fui per baptismum renovatus, non possum ad illam sumam et inaccessibilem gloriam pervenire. + +{Con lei ti lascerò nel mio partire} Dicit poeta: Cum ad illa superiora beata mihi contrarietur accessus cum te, usque ad locum habilem et concessum tuam presentiam sotiavero, tunc te relinquam cum illo coro gentium et felicium animarum. + +{Chè quello imperador che là sù regna +... non vuol che 'n sua città per me si vegna} + Hec et alia que secuntur usque in finem huius capituli per se ipsa sunt notorie manifesta. + +{Lo giorno se n'andava, e l'aere bruno +toglieva li animai che sono in terra} + Continuando capitulum ad precedentia, auctor in precedenti capitulo monstravit qualiter, ex saniori deliberatione Virgilii, idem Virgilius iter asumpsit, quem ipse auctor sequebatur, in presenti vero capitulo, materiam prosequendo, demostrat et dicit quod dies declinabat et adveniens umbra noctis ad quietem vocabat animancia super terram, ipse tamen solus auctor parabatur ad substinendas et deferendas varias passiones tam itineris quam stridorum et tormentorum infelicium animarum; que omnia mens auctoris prefati non errantis universaliter recitabit. -In parte ista auctor vocat et rogat poetam ut, antequam iter incipiat, sapienter exstimet si est tante virtutis qua possit eundem auctorem conducere per tantos itinerum dubios et dispendiosos meatus. Consideratis etiam imperialis sublimitate fastigii et inperio pertinentibus, qui ex eodem Enea habebant in posterum causari, non indignum sed congruum videri debet cuicumque intelligenti et sapienti quod ipse Eneas per divinam gratiam in enpireo celo fuerit in imperatorem et patrem Romane glorie preelectus; et hoc est quod scribit Virgilius in Eneida. Hoc etiam Titus Livius scriba Romanorum gestorum in prima parte sui voluminis. In primo autem Eneyde ipse poeta de ipsius Enee virtute sic canit. -Dicit auctor ex verbis istis quod Eneas, quia descendit ad inferos, intellexit cognovit et didicit quedam causativa victorie - quam victoriam habuit de persona Turni -, qui venerat in Ytaliam pro regno Italico acquirendo, et ista didicit et cognovit ex accessu quem habuit ad inferos ab Anchise patre ipsius Enee. Cumque ex acessu prefato et doctrina sibi data per patrem victoriosus fuerit, post vitoriam vero ex eo per posteras generationes suas descenderunt Remus et Romolus, qui fuerunt principium edificationis Rome; cumque Roma sit papali fastigio deputata, sequitur quod ipse Eneas talia in inferno didicit que fuerunt causa appostolice dignitatis. -Et redarguendo auctorem prefatum de pusilaminitate ipsius ad agressum itineris, refert ei causam propter quam ipse Virgilius occurrit in subsidium auctoris, ut eum disponat celerius ad acessum. -Auctor in parte precedenti mostravit qualiter tam ex fragillitate virtutis ipsius quam ex variis et infinitis passionibus inferorum dubitabat et formidabit agressum itineris aprehendere, tamen ex confortatione et suadela Virgilii melioris electione propositi disponebatur ad iter. In principio vero presentis capituli manifeste demostrat qualiter viam actualiter agreditur et dicit quod in principio ingressus inferni legit et vidit scripta hec verba fighurata in summitate porte inferni. Ex quibus verbis ostenduntur duo. Primo videlicet quod ante creatum infernum alique non precesserant que creata fuissent nisi eterna tantum, et hoc est verum quia non fuit dare infernum nec inferni principium nisi post ruinam Luciferi et aliorum spirituum inmundorum, qui inmediate quodammodo ceciderunt post creationem eorum. Cum autem ante omnia primo et principaliter ista IIIIor creata fuerint, scilicet angelus, tempus, celum imperium et materia prima, et ante creationem istorum IIIIor aliud chreatum non processisset, sed ipsa essentia et investigabilis virtus Dei, que eterna est, presistebat solummodo, idcirco, dicit testus, infernus et materia sua habent eternum esse et humquam desinere non debent; et istud est verum, quia tanta est et fuit gravitas facinorosa Luciferri et aliorum spirituum qui adversus creatorem suum per superbiam deliquerunt. In tantum sunt etiam delicta mortalium de se gravia et divine iustitie odiosa quod post dannationem eorum merentur infernali et eterno suplicio cohereceri: nam peccatum quod quis committit et de quo numquam quem penitet perpetuo durat in anima, et per peccatum separatur a Deo, qui est vita perpetua; et sic quia pecatur in Deum, qui est infinitus, pena est rationabiliter infinita. Secundo ex dictis verbis ostenditur quod prima pena animarum descendentium in inferno est hoc, quod nulla spes in eis relinquitur ex qua nunquam sibi sperent alicuius boni vel consolationis materiam pervenire; et hoc est quod scribitur per Prophetam in psalmo. Augustinus autem exponens verbum istud dicit quod quemadmodum ex animali erbam pascente radix erbe non deficit, quamvis folia consumantur, immo post corosa folia alia successive nascuntur ex radice manente, sic mors eterna peccatores depascit et ipsos rodendo et cruciando numquam consummit. Ex quo sequitur quod absque spe aliqua eternis aflictionibus puniantur. + +{O muse, o alto ingegno, or m'aiutate +... qui si parrà la tua nobilitate} + +In parte ista auctor vocat et rogat poetam ut, antequam iter incipiat, sapienter exstimet si est tante virtutis qua possit eundem auctorem conducere per tantos itinerum dubios et dispendiosos meatus. Et arghuit contra eum dicens: Tu, Virgilii, dicis quod parens Silvi, sive pater, qui siquidem fuit Eneas, dum esset in humana et corruptibili carne, descendit ad inferos quo ducere me proponis; set si universorum malorum hostis, qui est ille Deus eternus, fuit propicius et benignus Enee prefato concedendo ipsi Enee quod posset ad inferos pervenire, hoc satis convenire videtur homini intelligenti et provido, quia dignissimum censebatur ipsam divinam potentiam Enee predicto favere, sublimi fine pensato qui ex eo debebat in posterum prosilire, quoniam ex ipso Enea exoriri debebant Remus et Romolus Romane urbis fundatores primevi. Consideratis etiam imperialis sublimitate fastigii et inperio pertinentibus, qui ex eodem Enea habebant in posterum causari, non indignum sed congruum videri debet cuicumque intelligenti et sapienti quod ipse Eneas per divinam gratiam in enpireo celo fuerit in imperatorem et patrem Romane glorie preelectus; et hoc est quod scribit Virgilius in Eneida. Hoc etiam Titus Livius scriba Romanorum gestorum in prima parte sui voluminis. In primo autem Eneyde ipse poeta de ipsius Enee virtute sic canit: *Rex erat Eneas nobis quo iustior alter / nec pietate fuit, non bello maior in armis*. + +{La quale e 'l quale, a voler dir lo vero} Hoc est dicere: que civitas et quod Romanum inperium fuerunt deputata et ordinata ad usum conservationem et gloriam apostolice dignitatis. + +{Per quest'andata onde li dai tu vanto +... di sua vittoria e del papale ammanto} + +Dicit auctor ex verbis istis quod Eneas, quia descendit ad inferos, intellexit cognovit et didicit quedam causativa victorie – quam victoriam habuit de persona Turni –, qui venerat in Ytaliam pro regno Italico acquirendo, et ista didicit et cognovit ex accessu quem habuit ad inferos ab Anchise patre ipsius Enee. Cumque ex acessu prefato et doctrina sibi data per patrem victoriosus fuerit, post vitoriam vero ex eo per posteras generationes suas descenderunt Remus et Romolus, qui fuerunt principium edificationis Rome; cumque Roma sit papali fastigio deputata, sequitur quod ipse Eneas talia in inferno didicit que fuerunt causa appostolice dignitatis. + +{Andovvi poi lo Vas d'elezione +... Se' savio; intendi me' ch'i' non ragiono} + +Dicit etiam auctor: Paulus apostolus, qui fuit vas ellettionis, ivit ad inferos, sed ego non video, dicit auctor, rationem neque potentiam propter quam mihi concedatur vel possim inferorum occulta scruptari, quia ego Dantes non sum Paulus, ego non sum Eneas etc. usque ad locum illum: + +{S'i'ho ben la parola tua intesa} Huic respondet poeta arguens ipsum Dantem timentem et dubium de itinere et ipsum auctorem ortatur ad prosecutionem itineris, eidem motivam causam hostendendo propter quam ipse Virgilius se trastulit ad ipsius subsidium et succursum, usque ad locum illum: + +{O donna di virtù sola per cui +l'umana spezie eccede ogne contento} + +Et redarguendo auctorem prefatum de pusilaminitate ipsius ad agressum itineris, refert ei causam propter quam ipse Virgilius occurrit in subsidium auctoris, ut eum disponat celerius ad acessum. Et dicit: Me Virgilio existente inter illas animas existentes in limbo que vivunt in desiderio absque spe aliqua possidendi delicias salutis eterne, quedam felix et prudens et pulcerrima domina descendit ad me, meque vocavit et requisivit ut ad te, amicum ipsius in hoc formidando itinere sub periculo constitutum, pro succursu et protectione tua absque dilatione pervenire deberem, declarando mihi qualiter ipsa domina erat anima olim generose domine Beatrice, filie condam domini. Quo siquidem intellecto, respondi: O domina virtutis, hoc est o summa virtus, per quam scilicet solam virtutem humana species extollitur magnificatur et transcendit omnia contenta in minori circulo, hoc est in mundo qui est minor circulus inter alios. Et hoc est verum, quia per solas virtutes et operationes bonas homo Deo coniungitur, et anima intellectualis terrena trascendens in celestibus delectatur, prout supra primo capitulo latius est expressum. Ego sum paratus, dicit ipse Virgilius, ad hoc affectione precipua, interrogando ipsam qua re non verebatur descendere ad partes infernales. Illa vero respondens causam demostravit propter quam timere de talibus non debet, addendo quod beata Lucia, in qua ipse Dantes in tempore vite sue habuit maximam devotionem, venit ad locum felicem in quo residebat ipsa domina Beatrisia cum antiqua Rachaele, hoc est cum contemplatione beata, quia per Rachaelem significatur vita contemplativa, quamvis hec Rachaele fuerit filia Labam et uxor Iacob patriarche. Pro qua Rachaele uxore habenda servivit Iacob et pavit oves et gregem dicti Laban; et hoc est quod scribitur in Genesi: *Servivit igitur Iacob pro Rachaele VII annis, et videbantur illi pauci dies pro amoris magnitudine*. Alia vero que secuntur per se ipsa sunt notoria. + +{Per me si va ne la città dolente} Auctor in parte precedenti mostravit qualiter tam ex fragillitate virtutis ipsius quam ex variis et infinitis passionibus inferorum dubitabat et formidabit agressum itineris aprehendere, tamen ex confortatione et suadela Virgilii melioris electione propositi disponebatur ad iter. In principio vero presentis capituli manifeste demostrat qualiter viam actualiter agreditur et dicit quod in principio ingressus inferni legit et vidit scripta hec verba fighurata in summitate porte inferni: {Per me si va} etc. usque ad locum illum: {Queste parole} etc. Ex quibus verbis ostenduntur duo. Primo videlicet quod ante creatum infernum alique non precesserant que creata fuissent nisi eterna tantum, et hoc est verum quia non fuit dare infernum nec inferni principium nisi post ruinam Luciferi et aliorum spirituum inmundorum, qui inmediate quodammodo ceciderunt post creationem eorum. Cum autem ante omnia primo et principaliter ista IIIIor creata fuerint, scilicet angelus, tempus, celum imperium et materia prima, et ante creationem istorum IIIIor aliud chreatum non processisset, sed ipsa essentia et investigabilis virtus Dei, que eterna est, presistebat solummodo, idcirco, dicit testus, infernus et materia sua habent eternum esse et humquam desinere non debent; et istud est verum, quia tanta est et fuit gravitas facinorosa Luciferri et aliorum spirituum qui adversus creatorem suum per superbiam deliquerunt. In tantum sunt etiam delicta mortalium de se gravia et divine iustitie odiosa quod post dannationem eorum merentur infernali et eterno suplicio cohereceri: nam peccatum quod quis committit et de quo numquam quem penitet perpetuo durat in anima, et per peccatum separatur a Deo, qui est vita perpetua; et sic quia pecatur in Deum, qui est infinitus, pena est rationabiliter infinita. Et propterea scribit Crisostumus: *Nos peccamus in nostro eterno et Deus nos punit in suo eterno*. Hoc est quod scribit Augustinus de penis dampnatorum cum dicit: *Ad perpetuam iustitiam pertinet ut numquam careant tormento qui numquam voluerunt carere peccato*. Hoc est etiam quod idem Dantes probat et dicit in capitulo Paradisi: {Ben è ke sança termine si doglia / che, per amor di cosa che non duri, / eternalmente di tal amor si spoglia}. Secundo ex dictis verbis ostenditur quod prima pena animarum descendentium in inferno est hoc, quod nulla spes in eis relinquitur ex qua nunquam sibi sperent alicuius boni vel consolationis materiam pervenire; et hoc est quod scribitur per Prophetam in psalmo: *Sicut oves in inferno positi sunt, et mors depaset eos*. Augustinus autem exponens verbum istud dicit quod quemadmodum ex animali erbam pascente radix erbe non deficit, quamvis folia consumantur, immo post corosa folia alia successive nascuntur ex radice manente, sic mors eterna peccatores depascit et ipsos rodendo et cruciando numquam consummit. Ex quo sequitur quod absque spe aliqua eternis aflictionibus puniantur. + +{Ed elli a me, come persona accorta: +... Noi siam venuti} + +etc. usque ad locum illum {Mischiate sono}, quia per se patent. + +{Mischiate sono a quel cattivo coro +... ch'alcuna gloria i rei avrebber d'elli} + Ostendit auctor ex verbis istis quod anime eorum qui erant in dicto circulo simul posite sunt cum illis angelis qui ex celo ceciderant. Qui siquidem angeli nec fuerunt rebelles expresse creatori suo nec expresse contradixerunt motibus angeli tenebrosi, sed ipsi per se steterunt et tacuerunt; et propterea dicit quod celi expellunt dictos angellos, quia nolunt eos recipere in gloria sua et etiam profundus inferni ipsos non cruciat. Huius est ratio quia alii angelli tenebrosi, quia fuerunt expresse voluntarieque rebelles maiestatis divine, aliqualiter gauderent si viderent eos simul tormentari cum eis in profundo inferni, cum ipsi maiori pena sint digni, quia gravius deliquerunt. + +{E io: Maestro} etc. usque ad locum illum {Poscia ch'io v'ebbi alcun riconosciuto} Iste fuit frater Petrus de Morono qui tante pusillaminitatis fuit quod ex chautela et sagacitate domini pape Bonifatii renuntiavit pontificatui. Qui frater Petrus tanquam captivus cruciatur in isto circulo cum aliis quorum vita fuit tante captivitatis et negligentie quod de eis nulla quasi memoria relinquitur super terram, prout ostenditur in processu capituli {Incontanente intesi e certo fui} etc. usque ad finem capituli. + +{Ruppemi l'alto sonno ne la testa} Auctor in fine capituli precedentis ostendit qualiter ex hiis que vidit in sonnum quodamodo fuit lapsus; in principio vero presentis capituli ponit qualiter excitatus fuit a sonno ex quodam magno terribilique tronituo in ipsius auribus resonante et ipso excitato aperuit oculos etc. usque ad locum illum {Lo buon maestro a me: Tu non dimandi}, usque ad locum illum {Uscicci mai} etc. + +{Uscicci mai alcuno, o per suo merto} In parte ista querit auctor ab ipso poeta utrum aliqua anima infernalis umquam infernum exiverit, ita quod postmodum in celestibus bearetur. Ad quam siquidem interogationem velatam sapiens poeta respondit et dicit quod olim, sub preterito tempore post passionem Domini nostri Iesu Christi, ipse Deus et Dominus noster tanquam omnipotens resurrexit et descendit ad inferos cum sanctissime sue crucis victoriosis insignis, et ex tenebris et umbra mortis abduxit et eripuit animam primi hominis et aliorum sanctorum et antiquorum patrum Veteris Testamenti. Et hoc est quod probat et dicit Zacherias propheta: *Tu quoque in sanguine testamenti tui deduxisti victos de lacu in quo non erat aqua*. In quo siquidem tempore ipse Virgilius cum aliis spiritibus residebat in limbo, ante quod quidem tempus Dominice passionis omnes mortalium anime ex priorum transgressione parentum universaliter dampnabantur. + +{Venimmo al piè d'un nobile castello, +sette volte cerchiato d'alte mura} + Quia, sicut apparet ex testu, auctor pervenerat ad locum in quo philosophi, sapientes et poete quam plurimum permanebant, idcirco pro castro illo intelligit ipsam scientiam et genus scientie, per istos VII muros intelligit VII artes sive scientias liberales, quibus scientiis ipsi sapientes et philosophi prepollebant. -Auctor declarat locum in quo erant spiritus quidam dictorum philosophorum. Qui siquidem locus erat viridis, quia in quodam prato herboso et viridi morabantur; et per hoc notandum est, cum ipsi philosophi et sapientes fuerint sapientia et virtute prelustres, quod ipsa virtus quamvis finita in corpore mortali, nichilominus de se ipsa secundum sui naturam perseverat viridis et eterna. -Cammilla fuit quedam maxima et prepotens domina in Ytalia, que venit in succursum Turni in partibus Albe eo tempore quo dictus Turnus pugnavit cum Enea pro habenda Lavina in uxorem, filia regis Latini. Pantasilea fuit domina et regina Amazonum, cuius siquidem regnum femineum appellatur, que venit in subsidium Ettoris et Troyanorum ex amore prenimio quem gerebat ad Ectorem supradictum; ex quo dicta Pantasilea egressa ad pugnam contra Achilem fuit ab eodem Achille hostiliter interempta. -Iste Latinus, ut dictum est, fuit rex Ytalie a quo postea nos omnes Italici Latini vocamur; qui siquidem habuit quandam formosam filiam nomine Lavinam. Pro qua Lavina Eneas et Turnus personaliter pugnaverunt, ex eo maxime quia Amata, uxor dicti regis Latini et mater dicte Lavine, volebat dictum Turnum eam accipere in uxorem etc, cum de ista materia latius dictum fuerit superius in fine primi capituli. -Bructus fuit quidam nobilis et potens miles in civitate Romana predilectus a populo, cuius siquidem uxor fuit quedam nobilis et honesta domina Lucretia nomine. Ex cuius formoso decore Sestus, filius Tarquini regis Romanorum, accensus et captus eam violenter cognovit. Qua siquidem violentia per dictam dominam revelata marito, Brutus cum aliis de genere suo parentibus et benivolis cum furioso tumultu ad arma currentibus provocavit rem publicam et Romanum populum contra regem ex scellerato facinore filii; et sic dictum Tarquinium regem et filium et omne genus ipsius expulerunt ex urbe. -Saladinus fuit quidam soldanus et dominus Banbillonie cuius gesta fuere magnalia. Consequenter dicit auctor se vidisse illum admirandum et venerabilem Aristotilem omnium philosophorum magistrum, et propterea dicit testus: omnes idcirco ipsum universaliter reverentur etc de subsequentibus usque in fine capituli patent, qui omnes fuerunt antiqui philosophi morales. -Auctor in principio huius capituli demostrat se ex primo inferni circulo ad secundum circulum descendisse; qui siquidem secundus circulus, quamvis primo quantitate sit minor, est tamen tanto maior primo in cruciatibus et tristitia, quod est adeo grandis et tantus in pena quantus est primus in quantitate locali. Et propterea ambo circuli velut pares equipolere videntur, quia si primus est grandis in loco, secundus est magnus in tormento ex detestando peccato luxurie quod ibi cum acerbitate punitur. -Hec Semiramis fuit uxor Nini regis Babillonie et ex dicto Nino habuit filium unum nomine Ninum, formosum specie, quamvis nullius magnanimitatis sed potius operationis efeminate. Hec Semiramis post mortem Nini mariti sui succexit in regno Babillonie; demum, accensa libidine, cum Nino eius filio vituperose concubuit et ne in posterum ex hac scelerata libidine notabilis et infamis sed inreprehensibilis potius permaneret, tamquam imperatrix in regno ex auctoritate sua statuit hanc legem, quod unicuique liceret impune peragere quicquid universaliter appetebat, et propterea dicit testus. -Hec siquidem domina, de qua testificatur auctor ipsam semet occidisse, fuit domina Dido que siquidem construxit et hedificavit Cartaginem et fuit uxor Sichey. Que viduata ex dicto Sicheo mortuo, iuxta consuetudinem et legem Veteris Testamenti, combuxit corpus dicti Sichei mariti sui et cinerem dicti corporis a capite lecti sui servabat illesum et ipsi cineri, tanquam marito suo, voverat et promiserat castitatem et alium nunquam in maritum adsumere. Demum cum processu temporis vir ille magnificus Eneas Troyanus ex Troya depulsus Cartaginem apulisset, domina Dido videns probitatem et nobilitatem Enee capta est et accensa ex ipsius Enee dilectione prenimia; cum idem Eneas a dicta domina Didone et Cartagine discessisset, promissa sibi fiducia redeundi sub certo termino et ipse Eneas ad dictum terminum non rediret, ipsa domina Dido, quodam ense suscepto, super ipsum precipitem se deiecit; et sic, rupta promissione et federe contra amorem et cinerem dicti Sicchey mariti sui, defecit et mortua est ex amore prenimio. -Hec Elena fuit uxor regis Menelai Grecorum, quam per violentiam rapuit Paris filius regis Priami Troianorum; ex quo dictus rex Menelaus cum multitudine magna Grecorum iverunt in obsedionem civitatis Troyane et ipsam obsederunt per X annos VI menses et XV dies, et ipsam diruerunt et quam plura milia hominum occiderunt, et ideo bene dixit testus per cui tanto reo tempo si volse. -Achilles fuit Grecus filius Pelei et Thetis dee marine, probissimus inter Grecos, qui inter ceteros operatus fuit in destructione Troyana; sed cum mater eius Thetis dea marina previdisset ex sapientia sua quod ipse Achilles filius eius deberet interimi si ipsum accideret pervenire in exercitum Troyanorum, timens de morte filii, ipsum Achillem transmixit in habitu mulieris ad regnum et insulam regis Licomedis, et in dicta ynsula aliquo tempore latuit cum Dyadema, filia dicti regis Licomedis, et aliis domicellis virginibus habitantibus ibi. Sed quia Greci per augures suos acceperant Troyam occupari non posse absque Achilis presentia et virtute, idcircho elegerunt dischretos et industres viros Ulixem et Diomedem et ipsos pro inquisitione et inventione Achillis personaliter transmiserunt. Sed cum Ulixes et Dyomedes audivissent ipsum Achillem latere et permanere in ynsula Licomedis, idcircho multas mercationes multaque iocalia tam muliebria quam virilia et militaria susceperunt et ipsa detulerunt ad insulam Licomedis, quoniam ipsi Ulixes et Diomedes cognoscebant ipsum Achillem fore tante virilitatis et probitatis quod non in mercationibus et iocalibus muliebribus, sed in rebus belicis et virilibus letabatur; et propterea ipsi Ulixes et Diomedes cogitaverunt et disserunt inter se ipsos. Et cum in habitu mercatorum venissent in presentia dictarum virginum, cum alie domicelle acciperent monilia mulierum, solus Achiles accipiebat ensem et gladios et in tactu et visu armorum delettabatur et sic ipsum esse cognoverunt Achilem. Et propterea incontinenti ipsi Ulixes et Diomedes preceperunt dicto regi Licomedi ex parte regis Grecorum quod dictum Achilem sibi darent ut ipsum ad prelium ducerent; et sic datus et conductus ad prelium, postmodum cum duraret exercitus Grecorum, ipse Achilles amabat Polixenam filiam regis Priami et sororem Paridis; qui siquidem Paris fraudulenter duxit dictum Achilem ad templum et promixit ei tradere in uxorem Polixenam sororem suam et sic decepit eum: et ipsum cum quadam sagitta percussit et occidit et hoc quia ipse Achiles prius occiderat Hectorem fortissimum Troianorum in prelio, fratrem dicti Paridis. -Debes scire, lector, quod hec II anime fuerunt Paulus filius domini Malateste de Malatestis de Arimino et domina Francisca domini Guidonis de Polenta, uxor Çanis çoti de Malatestis, qui siquidem mutuo in tantum se dilexerunt quod dictus Çannes zotus occidit dictam dominam Franciscam uxorem suam et dictum Paulum fratrem suum, cum ipsos invenerit diligentes se ad invicem. Et propterea ipsa domina Francisca respondet Danti interroganti de nativitate ipsius, ex quo, idest postquam Padus intraverit ibi mare, desinit ulterius vocari Padus; vel dicas quod Padus ibi descendit ut tranquiletur cum sequacibus suis, idest cum aliis fluminibus in eum currentibus, quia ipse Padus in tantum excresceret, nisi laberetur in mari, quod recipere non posset alia flumina. -Hoc vult dicere quod quemadmodum Cayn primus fratricida occidit fratrem, sic et ille Çançottus qui ademit nobis vitam occisit Paulum fratrem suum; vel dicas quod Cayn, cruciatus in inferis ex homicidio fratris propter simile peccatum, expettat ut crucietur simili pena qui manum posuit in sanguine predictorum. -Auctor continuando capitulum presens ad precedentia dicit et memorat qualiter ex compassione quam habuit de statu illorum duorum cognatorum quasi semimortuus perdidit intellectum; tamen in eum intelligentia respirante vidit in parte ista novas animas et nova genera tormentorum sub quibus cruciabantur anime supradicte. -Hic Cerberus est quidam demon prepositus in hoc tertio circulo ad animas cruciandas, qui siquidem habet tria capita. Et cum in presenti capitulo puniatur vitium gule, idcirco per hunc Cerberum habentem tria capita proprie figuratur apetitus gule; qui apetitus dividitur in tres partes: in qualitate, quantitate et quanto continuo. Apetitus qualitatis est bonos cibos desiderare de quantitate non curans; apetitus quantitatis est multum apetere multumque comedere et non curare de qualitate ipsorum; apetitus quanti continui dividitur in quantum continuum, quod est apetere continue, et in quantum discretum, quod est apetere per intervalla temporis. -Hic invenit auctor quendam Florentinum nomine Ciacchum qui fuit tempore suo vituperose vite et infamis gule, a quo petit auctor certificari de futuris eventibus inter cives Florentinos divisos et discordes ad invicem tunc temporis. Cui respondet et dicit quod post multas et longevas civiles discordias ipsi Florentini ad effusionem proprii sanguinis deducentur et pars Guelfa partem Ghibellinam expellet; quam scilicet partem Guelfam silvestrem idcirco appellat, quia imperii mandata non sequitur, immo adversatur et obviat. -Hoc est cum virtute et auxilio Dei qui nunc dormire videtur et neutri parti adherere; et hoc accidet infra tres soles, hoc est post perfectum tempus, quia tempus significatur per solem; per hoc autem quod dicit tres significat perfectionem, quia omnis perfectio consistit in tribus et ternarius numerus est perfectus. De quo autem et quali perfecto tempore intellexerit auctor, auctoris conscientie relinquatur, cuius intentionem est difficile iudicare; vel dicas quod pars guelfa fugabitur eo tempore quo Deo omnipotenti, qui est trinus et unus ac summa perfectio, videbitur profuganda. -In parte ista interogat auctor ipsum Virgilium et querit utrum ipsa infernalia tormenta post iudicium universe carnis sint minora vel maiora aut talia qualia nunc sunt. Ad quod sapientissime respondetur quod pene infernales per animas dannatorum tanto sentientur et inferentur asperiores post divinam sententiam, quanto anime ille per resurrectionem corporum humanorum erunt perfectiores, non vera perfectione sed unione corporea; per quam siquidem unionem corporis et anime sentientur maiores quam si anima absque corpore permaneret. Et propterea sequitur quod iste anime infelices et maledicte expettant maiora et orribiliora tormenta post terribilem ultimamque sententiam quam ante ultimum diem stricti iudicii etc, quia satis per se manifesta sunt que secuntur. + +{Colà diritto, sopra 'l verde smalto} Auctor declarat locum in quo erant spiritus quidam dictorum philosophorum. Qui siquidem locus erat viridis, quia in quodam prato herboso et viridi morabantur; et per hoc notandum est, cum ipsi philosophi et sapientes fuerint sapientia et virtute prelustres, quod ipsa virtus quamvis finita in corpore mortali, nichilominus de se ipsa secundum sui naturam perseverat viridis et eterna. Et hoc est quod probat Ysidorus cum dicit: *Virtus boni operis fructus est etternitatis*. + +{I' vidi Eletra con molti compagni} Auctor in parte ista et aliis sequentibus ostendit et particulariter nominat eos quos invenit in isto circulo inferni, prout inferius continetur. Eletra fuit mater Dardani, qui Dardanus fuit primus ex conditoribus Troye et propterea Troyani uno nomine appellantur Dardani. + +{Tra' quai conobbi Ettor ed Enea} Ector fuit filius regis Priami Troyanorum, per cuius mirabiles probitates multum honoris et glorie fuit Troyano nomini atributa. + +{Cesare armato con li occhi grifagni} Iulius Cesar, primus Romanorum imperator, fuit aspectu terribilis. + +{Vidi Cammilla e la Pantasilea} Cammilla fuit quedam maxima et prepotens domina in Ytalia, que venit in succursum Turni in partibus Albe eo tempore quo dictus Turnus pugnavit cum Enea pro habenda Lavina in uxorem, filia regis Latini. Pantasilea fuit domina et regina Amazonum, cuius siquidem regnum femineum appellatur, que venit in subsidium Ettoris et Troyanorum ex amore prenimio quem gerebat ad Ectorem supradictum; ex quo dicta Pantasilea egressa ad pugnam contra Achilem fuit ab eodem Achille hostiliter interempta. + +{Da l'altra parte vidi 'l re Latino} Iste Latinus, ut dictum est, fuit rex Ytalie a quo postea nos omnes Italici Latini vocamur; qui siquidem habuit quandam formosam filiam nomine Lavinam. Pro qua Lavina Eneas et Turnus personaliter pugnaverunt, ex eo maxime quia Amata, uxor dicti regis Latini et mater dicte Lavine, volebat dictum Turnum eam accipere in uxorem etc., cum de ista materia latius dictum fuerit superius in fine primi capituli. + +{Vidi quel Bruto che cacciò Tarquino} Bructus fuit quidam nobilis et potens miles in civitate Romana predilectus a populo, cuius siquidem uxor fuit quedam nobilis et honesta domina Lucretia nomine. Ex cuius formoso decore Sestus, filius Tarquini regis Romanorum, accensus et captus eam violenter cognovit. Qua siquidem violentia per dictam dominam revelata marito, Brutus cum aliis de genere suo parentibus et benivolis cum furioso tumultu ad arma currentibus provocavit rem publicam et Romanum populum contra regem ex scellerato facinore filii; et sic dictum Tarquinium regem et filium et omne genus ipsius expulerunt ex urbe. + +{Lucrezia, Iulia, Marzia e Corniglia} Iulia fuit filia Iulii Cesaris et uxor Pompei. Cornelia fuit etiam uxor Pompei post Iuliam. Martia fuit uxor Catonis moralis, qui siquidem Cato in civitate Utice mortuus est. + +{E solo, in parte, vidi 'l Saladino} Saladinus fuit quidam soldanus et dominus Banbillonie cuius gesta fuere magnalia. Consequenter dicit auctor se vidisse illum admirandum et venerabilem Aristotilem omnium philosophorum magistrum, et propterea dicit testus {Tutti lo miran, tutti onor li fanno}: omnes idcirco ipsum universaliter reverentur etc. de subsequentibus usque in fine capituli patent, qui omnes fuerunt antiqui philosophi morales. + +{Così discesi del cerchio primaio} Auctor in principio huius capituli demostrat se ex primo inferni circulo ad secundum circulum descendisse; qui siquidem secundus circulus, quamvis primo quantitate sit minor, est tamen tanto maior primo in cruciatibus et tristitia, quod est adeo grandis et tantus in pena quantus est primus in quantitate locali. Et propterea ambo circuli velut pares equipolere videntur, quia si primus est grandis in loco, secundus est magnus in tormento ex detestando peccato luxurie quod ibi cum acerbitate punitur. + +{Stavvi Minòs orribilmente} etc. quia per se patent usque ad locum illum: +{Ell'è Semiramìs, di cui si legge +che succedette a Nino e fu sua sposa} + +Hec Semiramis fuit uxor Nini regis Babillonie et ex dicto Nino habuit filium unum nomine Ninum, formosum specie, quamvis nullius magnanimitatis sed potius operationis efeminate. Hec Semiramis post mortem Nini mariti sui succexit in regno Babillonie; demum, accensa libidine, cum Nino eius filio vituperose concubuit et ne in posterum ex hac scelerata libidine notabilis et infamis sed inreprehensibilis potius permaneret, tamquam imperatrix in regno ex auctoritate sua statuit hanc legem, quod unicuique liceret impune peragere quicquid universaliter appetebat, et propterea dicit testus +{che libito fè licito in sua legge, +per tòrre il biasmo in che era condotta}. + +{L'altra è colei che s'ancise amorosa} Hec siquidem domina, de qua testificatur auctor ipsam semet occidisse, fuit domina Dido que siquidem construxit et hedificavit Cartaginem et fuit uxor Sichey. Que viduata ex dicto Sicheo mortuo, iuxta consuetudinem et legem Veteris Testamenti, combuxit corpus dicti Sichei mariti sui et cinerem dicti corporis a capite lecti sui servabat illesum et ipsi cineri, tanquam marito suo, voverat et promiserat castitatem et alium nunquam in maritum adsumere. Demum cum processu temporis vir ille magnificus Eneas Troyanus ex Troya depulsus Cartaginem apulisset, domina Dido videns probitatem et nobilitatem Enee capta est et accensa ex ipsius Enee dilectione prenimia; cum idem Eneas a dicta domina Didone et Cartagine discessisset, promissa sibi fiducia redeundi sub certo termino et ipse Eneas ad dictum terminum non rediret, ipsa domina Dido, quodam ense suscepto, super ipsum precipitem se deiecit; et sic, rupta promissione et federe contra amorem et cinerem dicti Sicchey mariti sui, defecit et mortua est ex amore prenimio. + +{Poi è Cleopatràs} Fuit soror regis Tolomei Egypciorum cum qua primus Iulius Cesar rex Romanorum concubuit; qui Iulius Cesar, cum devicisset et expulisset a regno dictum Tolomeum regem Egypciorum, ipsam Cleopatram dominam in regno Egypciorum reliquit. + +{Elena vedi per cui tanto reo} Hec Elena fuit uxor regis Menelai Grecorum, quam per violentiam rapuit Paris filius regis Priami Troianorum; ex quo dictus rex Menelaus cum multitudine magna Grecorum iverunt in obsedionem civitatis Troyane et ipsam obsederunt per X annos VI menses et XV dies, et ipsam diruerunt et quam plura milia hominum occiderunt, et ideo bene dixit testus per cui tanto reo tempo si volse. + +{E vedi 'l grande Achille} Achilles fuit Grecus filius Pelei et Thetis dee marine, probissimus inter Grecos, qui inter ceteros operatus fuit in destructione Troyana; sed cum mater eius Thetis dea marina previdisset ex sapientia sua quod ipse Achilles filius eius deberet interimi si ipsum accideret pervenire in exercitum Troyanorum, timens de morte filii, ipsum Achillem transmixit in habitu mulieris ad regnum et insulam regis Licomedis, et in dicta ynsula aliquo tempore latuit cum Dyadema, filia dicti regis Licomedis, et aliis domicellis virginibus habitantibus ibi. Sed quia Greci per augures suos acceperant Troyam occupari non posse absque Achilis presentia et virtute, idcircho elegerunt dischretos et industres viros Ulixem et Diomedem et ipsos pro inquisitione et inventione Achillis personaliter transmiserunt. Sed cum Ulixes et Dyomedes audivissent ipsum Achillem latere et permanere in ynsula Licomedis, idcircho multas mercationes multaque iocalia tam muliebria quam virilia et militaria susceperunt et ipsa detulerunt ad insulam Licomedis, quoniam ipsi Ulixes et Diomedes cognoscebant ipsum Achillem fore tante virilitatis et probitatis quod non in mercationibus et iocalibus muliebribus, sed in rebus belicis et virilibus letabatur; et propterea ipsi Ulixes et Diomedes cogitaverunt et disserunt inter se ipsos: *Illa domicella que eliget et libenter accipiet mercationes viriles, ipsa erit Achilles*. Et cum in habitu mercatorum venissent in presentia dictarum virginum, cum alie domicelle acciperent monilia mulierum, solus Achiles accipiebat ensem et gladios et in tactu et visu armorum delettabatur et sic ipsum esse cognoverunt Achilem. Et propterea incontinenti ipsi Ulixes et Diomedes preceperunt dicto regi Licomedi ex parte regis Grecorum quod dictum Achilem sibi darent ut ipsum ad prelium ducerent; et sic datus et conductus ad prelium, postmodum cum duraret exercitus Grecorum, ipse Achilles amabat Polixenam filiam regis Priami et sororem Paridis; qui siquidem Paris fraudulenter duxit dictum Achilem ad templum et promixit ei tradere in uxorem Polixenam sororem suam et sic decepit eum: et ipsum cum quadam sagitta percussit et occidit et hoc quia ipse Achiles prius occiderat Hectorem fortissimum Troianorum in prelio, fratrem dicti Paridis. + +{Vedi Parìs, Tristano e più di mille} etc. usque ad locum illum {Siede la terra} etc. quia omnia per se patent. + +{Siede la terra dove nata fui +su la marina dove 'l Po discende +per aver pace co' seguaci sui} + +Debes scire, lector, quod hec II anime fuerunt Paulus filius domini Malateste de Malatestis de Arimino et domina Francisca domini Guidonis de Polenta, uxor Canis coti de Malatestis, qui siquidem mutuo in tantum se dilexerunt quod dictus Çannes zotus occidit dictam dominam Franciscam uxorem suam et dictum Paulum fratrem suum, cum ipsos invenerit diligentes se ad invicem. Et propterea ipsa domina Francisca respondet Danti interroganti de nativitate ipsius: Civitas ex qua orta sum est civitas Ravenne, que residet super mare, iuxta quam Padus ibi intrat mare, ex quo, idest postquam Padus intraverit ibi mare, desinit ulterius vocari Padus; vel dicas quod Padus ibi descendit ut tranquiletur cum sequacibus suis, idest cum aliis fluminibus in eum currentibus, quia ipse Padus in tantum excresceret, nisi laberetur in mari, quod recipere non posset alia flumina. + +{Amor, ch'al cor gentil} etc. Verba patent. + +{Cayn attende chi a vita ci spense} Hoc vult dicere quod quemadmodum Cayn primus fratricida occidit fratrem, sic et ille Çançottus qui ademit nobis vitam occisit Paulum fratrem suum; vel dicas quod Cayn, cruciatus in inferis ex homicidio fratris propter simile peccatum, expettat ut crucietur simili pena qui manum posuit in sanguine predictorum. + +{Quand'io intesi quelle} etc. quia per se patent usque in fine presentis capituli in quo carnalis dilectionis scelera puniuntur. + +{Al tornar de la mente che si chiuse} Auctor continuando capitulum presens ad precedentia dicit et memorat qualiter ex compassione quam habuit de statu illorum duorum cognatorum quasi semimortuus perdidit intellectum; tamen in eum intelligentia respirante vidit in parte ista novas animas et nova genera tormentorum sub quibus cruciabantur anime supradicte. + +{Cerbero, fiera crudele e diversa} Hic Cerberus est quidam demon prepositus in hoc tertio circulo ad animas cruciandas, qui siquidem habet tria capita. Et cum in presenti capitulo puniatur vitium gule, idcirco per hunc Cerberum habentem tria capita proprie figuratur apetitus gule; qui apetitus dividitur in tres partes: in qualitate, quantitate et quanto continuo. Apetitus qualitatis est bonos cibos desiderare de quantitate non curans; apetitus quantitatis est multum apetere multumque comedere et non curare de qualitate ipsorum; apetitus quanti continui dividitur in quantum continuum, quod est apetere continue, et in quantum discretum, quod est apetere per intervalla temporis. + +{Voi cittadini mi chiamaste Ciacco} Hic invenit auctor quendam Florentinum nomine Ciacchum qui fuit tempore suo vituperose vite et infamis gule, a quo petit auctor certificari de futuris eventibus inter cives Florentinos divisos et discordes ad invicem tunc temporis. Cui respondet et dicit quod post multas et longevas civiles discordias ipsi Florentini ad effusionem proprii sanguinis deducentur et pars Guelfa partem Ghibellinam expellet; quam scilicet partem Guelfam silvestrem idcirco appellat, quia imperii mandata non sequitur, immo adversatur et obviat. + +{Poi appresso convien che questa caggia} Adhuc dicit iste Ciacchus quod postmodum hec pars Guelfa fugabitur per aliam partem Ghibellinam. + +{Con la forza di tal che testè piaggia} Hoc est cum virtute et auxilio Dei qui nunc dormire videtur et neutri parti adherere; et hoc accidet infra tres soles, hoc est post perfectum tempus, quia tempus significatur per solem; per hoc autem quod dicit tres significat perfectionem, quia omnis perfectio consistit in tribus et ternarius numerus est perfectus. De quo autem et quali perfecto tempore intellexerit auctor, auctoris conscientie relinquatur, cuius intentionem est difficile iudicare; vel dicas quod pars guelfa fugabitur eo tempore quo Deo omnipotenti, qui est trinus et unus ac summa perfectio, videbitur profuganda. + +{Alte terrà lungo tempo le fronti} etc. usque ad locum illum: + +{E 'l duca disse a me: Più non si desta} Hic vult dicere auctor quod anima illa Ciacchi numquam resurget neque excitabitur nisi in die stricti iudicii, quando intonabit illa terribilis et angelica tuba: *Surgite mortui* etc., quia tunc illa anima et alie omnes resurgent cum corporibus suis et videbunt maiestatem Dei ad iudicium venientem, que siquidem est omnium dannatorum et malorum spirituum inimica. + +{Per ch'io dissi: Maestro esti tormenti} In parte ista interogat auctor ipsum Virgilium et querit utrum ipsa infernalia tormenta post iudicium universe carnis sint minora vel maiora aut talia qualia nunc sunt. Ad quod sapientissime respondetur quod pene infernales per animas dannatorum tanto sentientur et inferentur asperiores post divinam sententiam, quanto anime ille per resurrectionem corporum humanorum erunt perfectiores, non vera perfectione sed unione corporea; per quam siquidem unionem corporis et anime sentientur maiores quam si anima absque corpore permaneret. Et propterea sequitur quod iste anime infelices et maledicte expettant maiora et orribiliora tormenta post terribilem ultimamque sententiam quam ante ultimum diem stricti iudicii etc., quia satis per se manifesta sunt que secuntur. + +{Pape Satàn, pape Satàn Aleppe} In fine capituli precedentis auctor demostravit qualiter invenit Plutonem adversarium grandem et demonem infernalem; nunc vero in principio huius capituli ostendit et scribit quod idem Pluton turbative et admirative comotus ex adventu et visione Virgilii et Dantis clamavit et ait adversus Virgilium et Dantem Pape Satan Aleppe, hoc est dicere {O Satan demon, o Aleppe demon}, quale mirum et novum est istud, quod isti novi hospites huc accedunt. Cui respondet Virgilius: +{Non è sanza cagion} etc. +{vuolsi ne l'alto, là dove Michele +fè la vendetta del superbo strupo} + Hoc est dicere quod de voluntate illius qui in celis habitat procedit adventus eorum in quibus siquidem celestibus partibus angelus Michael expugnavit et vicit superbiam demonis infernalis. -Nam, sicut sequitur, quemadmodum accidit in quodam loco profundo maris qui vocatur Cariddis et est in partibus Sicilie, quia ibi continue magne unde aquarum ex oposito insurgunt et una adversus aliam percutit et simul conquaciuntur, sic, dicit auctor, ego vidi in presenti circulo infernali avaros et cupidos ex parte una, et prodigos ex parte alia ex opposito avarorum. Qui continue insurgebant utrinque et avarus contra prodigum occurrebat et quando erat in medio puncto circuli prodigus percutiebat in cupidum redarguendo et dicendo in eum, hoc est qua re tu avarus fuisti tenax et cupidus, et e converso avarus percutiebat in prodigum et dicebat, hoc est qua re fuisti dispersor et disipator bonorum tuorum? Et hoc tormento et pena genus istorum continue cruciatur. + +{Ahi giustizia di Dio! tante chi stipa +nove travaglie} + +Nunc admirative loquitur ex diversis penis quas videt et dicit: O quot et quanta genera tormentorum sunt sub potentia divine iustitie! Nam, sicut sequitur, quemadmodum accidit in quodam loco profundo maris qui vocatur Cariddis et est in partibus Sicilie, quia ibi continue magne unde aquarum ex oposito insurgunt et una adversus aliam percutit et simul conquaciuntur, sic, dicit auctor, ego vidi in presenti circulo infernali avaros et cupidos ex parte una, et prodigos ex parte alia ex opposito avarorum. Qui continue insurgebant utrinque et avarus contra prodigum occurrebat et quando erat in medio puncto circuli prodigus percutiebat in cupidum redarguendo et dicendo in eum Qua re tenes?, hoc est qua re tu avarus fuisti tenax et cupidus, et e converso avarus percutiebat in prodigum et dicebat Qua re deicis et dispergis?, hoc est qua re fuisti dispersor et disipator bonorum tuorum? Et hoc tormento et pena genus istorum continue cruciatur. + +{In etterno verranno a li due cozzi: +questi resurgeranno del sepulcro +col pugno chiuso, e questi coi crin mozzi} + Dicit auctor quod isti prodigi et avari sic eternaliter percutientur alterutrum et avari resurgent a sepulcris eorum cum manu clausa et prodigi cum tonsis capillis. -Similiter autem, dicit auctor, ipsa providentia Dei prefecit et ordinavit fortunam tamquam magistram et ducem ad permutationem istorum bonorum temporalium; ex quo hec temporalia bona, honores divitie potentie principatus et alia temporalia transitoria, de uno in alium hominem et de uno in alium sanguinem transferuntur. Et adversus hanc transmutationem fortune non potest alicuius mortalis prudentia se tueri, et sic ex istorum translatione bonorm aliqui regunt et florent alii mendicant et dolent, huius fortune iudicium occultum et investigabile prosequentes. -Adhuc auctor dicit quod hec fortuna de natura sui providet iudicat et exequitur in regno suo sicut dii alii regunt in regnis eorum, hoc est operatur et influit ex motu corporis celestis sicut alie intelligentie operantur et agunt in hiis que premissa et ordinata sunt eis a primi motoris infinita virtute. Dicit etiam testus quod hec fortuna numquam desistit, numquam quiescit in permutando et transferendo hec temporalia bona, et quod de necessitate est velox influentiis et permutationibus suis, et hoc breviter dicit testus ad licteram. Sed quamvis verba ista sonent quod fortuna sic duret et influat in istis temporalibus et quod humana prudentia adversus permutationes et attus huius fortune providere nec operari non possit, nichilominus pro defensione et conservatione honoris et nominis huius venerabilis auctoris, ne per obloquentium vel detrahentium aliquorum notam eius vere scientie et virtuti derogare contingat, iuventutis mee iudicio aliqua super ista materia declarabo. Advertendum siquidem et sciendum est quod ipse Deus, qui est causa prima, a quo omnia causantur, per istas sperarum et celestium orbium influentias, tanquam per causas secundarias, in inferioribus istis operatur et influit aliquando per necessitatem, aliquando per dispositionem vel qualitatem. Influit siquidem natura celestis necessario in generatione ac productione quorumcunque nascentium: nam necessarium est, secundum naturalem necessitatem materie, celesti causante virtute, quod homo generet hominem, bos bovem, asinus asinum et erba erbam, et sic de similibus suis; necessarium est etiam quod post diem nox succedat et post noctis tenebras lucis radius effundatur in terris iuxta naturalem cursum et ordinem magni luminis, nisi infinita potentia Dei miracolose ac supernaliter contrarium ageret. Influit etiam hec natura celestis per dispositionem et qualitatem, qualificando et disponendo et provocando mortales quoslibet ratione vigentes ad habituationem, operationem et prosecutionem talis cogitationis rei vel desiderii, qualem eis influxerit et infundat natura celestis. Ad cuius evidentiam clariorem advertendum est quod, si fetus vel puer nascatur dominante Iove, cum sub Iove sint divitie et honores, et unusquisque planeta habeat influere que sunt de natura eius, idcirco talis puer vel fetus ex influentia sui planete non necessitatur sed disponetur et animabitur voluntarie ad suscipiendas et diligendas divitias et honores. Exemplo simili, si puer sub Marte nascatur, cum sub Marte, qui est calidus et siccus, sint bellum rixa discensio et furtum, et propterea ipse planeta habeat fetus sub eo nascentes disponere et qualificare secundum naturalem proprietatem ipsius, idcirco sub eo nascentes non necessitantur sed voluntarie disponuntur et eligunt, animantur et accenduntur ad bella rumores et scandala, divisiones et guerras. Et quod ex influentia celi non causetur necessitas in mortalibus, hec est ratio. Nam omnipotentis creatoris nostri inacessibilis sapientia bonorum omnium est summa perfectio et in creaturis et operationibus suis perfectissime operatur, et cum perfecte creaverit hominem, tria dedit et inspiravit in eo: rationem videlicet, apetitum et arbitrium liberum, ut ex arbitrii libertate ad dilectionem et operationem boni per rationem, ad dilectionem et operationem mali per appetitum possit sua electione moveri. Et hoc est verum secundum quod probatur: nam Deus, qui fecit nos absque ullo subsidio nostro, non iustificabit nos nec dabit nobis premia lucis eterne absque meritis et virtutibus, nec etiam inferis cruciabimur nisi ex demeritorum et malitiarum nostrarum pondere digni erimus cruciatu. Et propterea, quamvis illa celestis influentia Saturni vel Martis vel alterius planete malivoli de natura sui ad furtum, paupertatem et bellum aut ad defectus alios mortales disponat et vocet, quamvis etiam celestis influentia cuiuscumque planete benivoli ad virtutes divitias et honores mortales disponat, nichilominus nec planeta malivolus et infelix ad malum nec planeta benivolus et felix ad bonum suscipiendum vel faciendum de necessitate aducit, qualificat, tamen habituat et disponit; ex quibus non necessitas sed qualitas, habitus et dispositio inferuntur, que a necessitate ut plurimum differunt. Nam, posito quod Petrus, sub Mercurio natus, ex Mercurii influentia ad eloquentiam et divitias disponatur, nunquam erit eloquens si per rationem et intellectum cum eloquentibus et prudentibus noluerit conversari, numquam erit dives si destiterit a divitiis et mercationibus procurandis, nunquam habebit honores si honores duxerit contempnendos, numquam erit eloquens, honoratus vel dives si voluerit male et inhordinate loqui, si voluerit discipare substantiam suam et si voluerit in inhonestis et turpibus dilettari. Esto etiam quod Martinus, natus sub Marte, ad bella, rumores, furtum et scandala disponatur ex influentia sui planete, nichilominus si voluerit ille Martinus regi per rationem et intellectum, non prosequetur apetitum et habitum suum ad bella ac mala dispositum, set regulabit qualitatem et dispositionem sano iudicio rationis, concessa sibi liberi arbitrii potestate. Et sic aliquibus siderum motibus nec celestis corporis influentia nec dispositione, qualitate vel habitu sceleratis aliqualiter non obstantibus, ad que vocantur et disponuntur mortales ex necessario motu celi unusquisque mortalis per providentiam rationem et intellectum suas pravas concupiscentias voluntates et subgestiones malas ex celestis corporis influentia quantumlibet procedentes, melioris electione consilii ex humani arbitrii libertate poterit refrenare, confundere ac totaliter submovere, ne ad actus nepharios deducatur. Quod si fecerit, dignus est laude et dicendus est verus et rationabilis homo, quia tunc regitur imperio rationis; et si has cogitationes, qualitates et dispositiones perversas ex sue passionis defectu vel ex aliqua momentanea attraente illecebra confundere ac refrenare noluerit, tunc non est homo vocandus sed belua, quia bestiali more regitur per passionem et apetitum; et hoc debet sue inexcusabili negligentie ac malitie voluntarie inputari, quia iniquitates, perversiones et scelera que potuit noluit per sapientiam evitare. Et hoc satis probat et verificat illa vox magni astrologi Tolomei dicentis. Ex quo sequitur quod ex celestis corporis influentia non necessitas, sed dispositio habitus et voluntas causentur. Preterea si hoc esset, quod ex motu celorum homines ad bonum vel malum necessario moverentur, tunc illud abusivum et nepharium sequeretur, quod periret humanum arbitrium. Quod est falsum, quoniam sic frustra bonis malisque premia inferuntur et pene que ipsis inferri non debent, cum non ex libero et voluntario animorum motu sed ex necessitate proveniat; et sic delinquendi ac vagandi temporis occasio relinqueretur mortalibus, ex quo virtus et bone operationis simplicitas sibi profutura non erit, cum iam de ipsis mortalibus inevitabilis et futura necessitas terminaverit. Illud etiam falax et iniquissimum sequeretur, quod homines frustratorie contemplarent et specularentur de bonitate et sapientia Dei, frustra illum ex caritate diligerent, sub perdictione preces efunderentur in eo ac mandata legis divine sub quadam essent perdictione descripta; et quod caritas, fides, spes, iustitia, fortitudo cetereque virtutes servarentur et diligerentur ad finem perdictionis, ex quo bonis et malis contingentia omnia de necessitate succederent. Quod est contra fidem et in omnibus et per omnia detestandum, summi et increati principis perfettissima considerata iustitia, que bonis merentibus premia, malis suplicia iudicio sue perfectissime rationis impendit. Et propterea super materia premissorum concluditur ex necessaria ratione quod ex celestis corporis influentia, quam fortunam comuniter apellamus, non necessitas boni vel mali sed qualitas, dispositio vel habitus ad bonum vel malum veridice infunduntur. Ad veram autem expositionem et defensionem testus dicentis. -dicendum est, et est verum, quod ipsa fortuna, hoc est ipse motus, numquam quiescit sed semper influit et movetur et de necessitate est quod celum continue moveatur et influat, non autem quod necesitet, ut supra probatum est. Primo responderi potest quod est verum quod humana prudentia non potest facere et contrariari quod celum non moveatur et influat secundum naturam suam. Secundo responderi potest quod, posito quod testus dicat, hoc est prudentia nostra non contrariatur influentie celesti, propter hoc non tollitur nec sequitur quod prudentia uniuscuiusque hominis non possit refrenare inlicitas dispositiones et cogitationes perversas causatas ex influentia celi. Nam, posito quod Petrus, qui est potens ad currendum, non currat, propterea non tollitur quod currere non possit; et sic, posito quod sensus humanus non contradicat nec opponatur male dispositioni planete, propterea non tollitur nec dicit testus quod contradicere non possit. Ex quo sequitur quod humana ratio posset ex sui arbitrii libertate refrenare motus, dispositiones et qualitates malas ex celesti influentia descendentes. -Nam sicut annus faciem terre quandoque frugibus quandoque floribus ornat, et sicut mare quandoque quiescit absque turbine tempestatis quandoque tumescit tempestuosis procellis, sic fortuna quandoque malis influentiis et dispositionibus quandoque bonis et gratis mortales disponit et allicit. Hoc est quod scribit Boetius in IIº de consolatione super fortune regimine ubi dicit. Sed quamvis celum, annus, fortuna et mare non sint dii, quia tamen sunt creature Dei et sunt et manent sub perpetua obedientia Creatoris, idcirco sic ipsos deos appellat ex constantia et participatione divini ordinis quem custodiunt et servant immobilem. -Huius est ratio quia, cum vigeant ratione et intellectu, deberent cognoscere et iudicare quod motus et influentia fortune sunt necessaria in se ipsis, quia de necessitate est quod celum moveatur et influat, non autem necessitant mortales ad quicquam, sed ipsi spontanee deducuntur et inclinantur, quemadmodum ratio vel apetitus predominatur in eis secundum libertatem arbitrii eorundem. Sed ipsa fortuna de hac maledictione et inhonoratione non curat, quia, tamquam intelligentia beata, cum aliis intelligentiis spiritualibus creaturis primis felicitatur et gaudet in orbe suo, secundum providentiam et dispositionem Excelsi. Ad cognoscendum autem rationem et causam propter quas tantus eror mundum invasit - quo pars aliqua cecitatis humane credit vel asserit vel pertinaciter affirmat quod omnia de necessitate eveniunt, sed maxime isti maledicti ribaldi, discipatores bonorum suorum ac predones itinerum et alii ostinati ad malum, hoc asserere non verentur dicentes, sciendum est quod, sicut dictum est supra, duo sunt principia actuum humanorum: apetitus et ratio. Per rationem mortalis quilibet virtuose agit et inclinatur ad bonum, per appetitum autem vitiose se habet et inclinatur ad malum. Cum autem honores, divitie, potentie, voluntates et alia temporalia transitoria et caduca et imperfecta de se, tamquam bona corporis, sint contraria bono et perfectioni anime, cuius bonum et perfectio Deus est, cumque apetitus humanus anime perfectioni ac rationi contrarius tam de natura sui quam ex dispositiva vel qualificativa celestis corporis influentia inordinetur et delectetur in istis illecebris divitiis, voluptatibus et temporalibus transitoriis, que bona sunt corporis, et sic apparet manifeste quod quilibet vivens per apetitum, quamvis misere delectationi sue et ceco appetitui satisfaciat, perverse ac detestabiliter operetur et vivat. Omnes autem per apetitum et passionem operantur et vivunt qui in huiusmodi temporalibus momentaneis vanitatibus, fraudibus, dolis, cupiditatibus, malis artibus et aliis universis vitiis et malitiis delectantur. Sed cum omnes isti perversi ambulantes in tenebris, a virtute et veritate remoti, vere rationis lucem videre non possunt, quia in contrarium et destructionem ipsius totis viribus et affectibus opponuntur, idcirco virtute et ratione calcatis, destructis et neglectis per eos ex habituata corruptione malitie et ex dispositione perversa, in cuius operatione habituantur, tam ex influentia celi quam ex longeva consuetudine ac inordinato et bestiali apetitu ipsos actraente, delectabilius, affectuosius et celerius prontuantur, operantur et deducuntur ad mala et per istas inlecebras et temporalia rapiuntur, quam per virtutem, rationem et bonum, que hodiunt, que contenunt, que fugiunt, et adversus illa suis studiis et perversis actibus moliuntur et agunt. -Hic describit auctor quod in circulo isto nedum invenit animas cruciatas eorum quos ira devicit, sed illorum etiam qui per accidiam, hoc est per negligentem tristiciam et pigritiam inexcusabilem, sunt damnati. Et dicit quod isti tales accidiosi et tristes sunt ibi sub aqua in quadam palude et foris loqui nec apparere non possunt, et propterea existentes in fundo conqueruntur et dicunt hec verba. Ex prolatione quorum verborum inferius aqua in summo ebullire et pullulare videtur, prout aperte mostratur cum dicit. + +{Or puoi, figliuol, veder la corta buffa} Ex premissis igitur amonens ipse Virgilius auctorem dicit eidem: Ex hiis que vidisti de prodigis et avaris potes cognoscere quam est transitoria quam est brevis horum temporalium bonorum illusio, que siquidem bona sunt commissa fortune. + +{Maestro mio, diss'io, or mi dì anche: +questa fortuna} + +In parte presenti auctor interrogat poetam et dicit: Dicas et declares michi que est ista fortuna que ista temporalia concedit et regit, et qua re sic ea tenet et tribuit et retrait et infundit. Ad quod respondens poeta dicit: Illa sapientia infinita, Deus omnipotens, fecit celos et ad motum ipsorum celorum disposuit et ordinavit intelligentias sive angelos, ex quorum virtute ipsi celi moventur, variis etiam luminibus ipsi celi clarescunt et lucent, et sic per ipsam inaccessibilem sapientiam in ipsis celestibus orbibus lux fuit equaliter distributa. Similiter autem, dicit auctor, ipsa providentia Dei prefecit et ordinavit fortunam tamquam magistram et ducem ad permutationem istorum bonorum temporalium; ex quo hec temporalia bona, honores divitie potentie principatus et alia temporalia transitoria, de uno in alium hominem et de uno in alium sanguinem transferuntur. Et adversus hanc transmutationem fortune non potest alicuius mortalis prudentia se tueri, et sic ex istorum translatione bonorm aliqui regunt et florent alii mendicant et dolent, huius fortune iudicium occultum et investigabile prosequentes. + +{Vostro saver non ha contasto a lei: +questa provede, giudica, e persegue +suo regno come il loro li altri dèi. +Le sue permutazion non hanno triegue: +necessità la fa esser veloce; +sì spesso vien chi vicenda consegue} + +Adhuc auctor dicit quod hec fortuna de natura sui providet iudicat et exequitur in regno suo sicut dii alii regunt in regnis eorum, hoc est operatur et influit ex motu corporis celestis sicut alie intelligentie operantur et agunt in hiis que premissa et ordinata sunt eis a primi motoris infinita virtute. Dicit etiam testus quod hec fortuna numquam desistit, numquam quiescit in permutando et transferendo hec temporalia bona, et quod de necessitate est velox influentiis et permutationibus suis, et hoc breviter dicit testus ad licteram. Sed quamvis verba ista sonent quod fortuna sic duret et influat in istis temporalibus et quod humana prudentia adversus permutationes et attus huius fortune providere nec operari non possit, nichilominus pro defensione et conservatione honoris et nominis huius venerabilis auctoris, ne per obloquentium vel detrahentium aliquorum notam eius vere scientie et virtuti derogare contingat, iuventutis mee iudicio aliqua super ista materia declarabo. Advertendum siquidem et sciendum est quod ipse Deus, qui est causa prima, a quo omnia causantur, per istas sperarum et celestium orbium influentias, tanquam per causas secundarias, in inferioribus istis operatur et influit aliquando per necessitatem, aliquando per dispositionem vel qualitatem. Influit siquidem natura celestis necessario in generatione ac productione quorumcunque nascentium: nam necessarium est, secundum naturalem necessitatem materie, celesti causante virtute, quod homo generet hominem, bos bovem, asinus asinum et erba erbam, et sic de similibus suis; necessarium est etiam quod post diem nox succedat et post noctis tenebras lucis radius effundatur in terris iuxta naturalem cursum et ordinem magni luminis, nisi infinita potentia Dei miracolose ac supernaliter contrarium ageret. Influit etiam hec natura celestis per dispositionem et qualitatem, qualificando et disponendo et provocando mortales quoslibet ratione vigentes ad habituationem, operationem et prosecutionem talis cogitationis rei vel desiderii, qualem eis influxerit et infundat natura celestis. Ad cuius evidentiam clariorem advertendum est quod, si fetus vel puer nascatur dominante Iove, cum sub Iove sint divitie et honores, et unusquisque planeta habeat influere que sunt de natura eius, idcirco talis puer vel fetus ex influentia sui planete non necessitatur sed disponetur et animabitur voluntarie ad suscipiendas et diligendas divitias et honores. Exemplo simili, si puer sub Marte nascatur, cum sub Marte, qui est calidus et siccus, sint bellum rixa discensio et furtum, et propterea ipse planeta habeat fetus sub eo nascentes disponere et qualificare secundum naturalem proprietatem ipsius, idcirco sub eo nascentes non necessitantur sed voluntarie disponuntur et eligunt, animantur et accenduntur ad bella rumores et scandala, divisiones et guerras. Et quod ex influentia celi non causetur necessitas in mortalibus, hec est ratio. Nam omnipotentis creatoris nostri inacessibilis sapientia bonorum omnium est summa perfectio et in creaturis et operationibus suis perfectissime operatur, et cum perfecte creaverit hominem, tria dedit et inspiravit in eo: rationem videlicet, apetitum et arbitrium liberum, ut ex arbitrii libertate ad dilectionem et operationem boni per rationem, ad dilectionem et operationem mali per appetitum possit sua electione moveri. Et hoc est verum secundum quod probatur: *Deus fecit hominem simplicem et rectum et reliquid eum in manu consilii sui*; et hoc est quod probat Augustinus dum dicit: *Qui fecit te sine te, non iustificabit te sine te*: nam Deus, qui fecit nos absque ullo subsidio nostro, non iustificabit nos nec dabit nobis premia lucis eterne absque meritis et virtutibus, nec etiam inferis cruciabimur nisi ex demeritorum et malitiarum nostrarum pondere digni erimus cruciatu. Et propterea, quamvis illa celestis influentia Saturni vel Martis vel alterius planete malivoli de natura sui ad furtum, paupertatem et bellum aut ad defectus alios mortales disponat et vocet, quamvis etiam celestis influentia cuiuscumque planete benivoli ad virtutes divitias et honores mortales disponat, nichilominus nec planeta malivolus et infelix ad malum nec planeta benivolus et felix ad bonum suscipiendum vel faciendum de necessitate aducit, qualificat, tamen habituat et disponit; ex quibus non necessitas sed qualitas, habitus et dispositio inferuntur, que a necessitate ut plurimum differunt. Nam, posito quod Petrus, sub Mercurio natus, ex Mercurii influentia ad eloquentiam et divitias disponatur, nunquam erit eloquens si per rationem et intellectum cum eloquentibus et prudentibus noluerit conversari, numquam erit dives si destiterit a divitiis et mercationibus procurandis, nunquam habebit honores si honores duxerit contempnendos, numquam erit eloquens, honoratus vel dives si voluerit male et inhordinate loqui, si voluerit discipare substantiam suam et si voluerit in inhonestis et turpibus dilettari. Esto etiam quod Martinus, natus sub Marte, ad bella, rumores, furtum et scandala disponatur ex influentia sui planete, nichilominus si voluerit ille Martinus regi per rationem et intellectum, non prosequetur apetitum et habitum suum ad bella ac mala dispositum, set regulabit qualitatem et dispositionem sano iudicio rationis, concessa sibi liberi arbitrii potestate. Et sic aliquibus siderum motibus nec celestis corporis influentia nec dispositione, qualitate vel habitu sceleratis aliqualiter non obstantibus, ad que vocantur et disponuntur mortales ex necessario motu celi unusquisque mortalis per providentiam rationem et intellectum suas pravas concupiscentias voluntates et subgestiones malas ex celestis corporis influentia quantumlibet procedentes, melioris electione consilii ex humani arbitrii libertate poterit refrenare, confundere ac totaliter submovere, ne ad actus nepharios deducatur. Quod si fecerit, dignus est laude et dicendus est verus et rationabilis homo, quia tunc regitur imperio rationis; set si has cogitationes, qualitates et dispositiones perversas ex sue passionis defectu vel ex aliqua momentanea attraente illecebra confundere ac refrenare noluerit, tunc non est homo vocandus sed belua, quia bestiali more regitur per passionem et apetitum; et hoc debet sue inexcusabili negligentie ac malitie voluntarie inputari, quia iniquitates, perversiones et scelera que potuit noluit per sapientiam evitare. Et hoc satis probat et verificat illa vox magni astrologi Tolomei dicentis: *Sapiens dominabitur astris*; hoc etiam probat Boetius in IIIIº cum dicit *In vestra enim situm est manu qualem vobis fortunam fundare velitis*. Ex quo sequitur quod ex celestis corporis influentia non necessitas, sed dispositio habitus et voluntas causentur. Preterea si hoc esset, quod ex motu celorum homines ad bonum vel malum necessario moverentur, tunc illud abusivum et nepharium sequeretur, quod periret humanum arbitrium. Quod est falsum, quoniam sic frustra bonis malisque premia inferuntur et pene que ipsis inferri non debent, cum non ex libero et voluntario animorum motu sed ex necessitate operatio boni vel mali proveniat; et sic delinquendi ac vagandi temporis occasio relinqueretur mortalibus, ex quo virtus et bone operationis simplicitas sibi profutura non erit, cum iam de ipsis mortalibus inevitabilis et futura necessitas terminaverit. Illud etiam falax et iniquissimum sequeretur, quod homines frustratorie contemplarent et specularentur de bonitate et sapientia Dei, frustra illum ex caritate diligerent, sub perdictione preces efunderentur in eo ac mandata legis divine sub quadam essent perdictione descripta; et quod caritas, fides, spes, iustitia, fortitudo cetereque virtutes servarentur et diligerentur ad finem perdictionis, ex quo bonis et malis contingentia omnia de necessitate succederent. Quod est contra fidem et in omnibus et per omnia detestandum, summi et increati principis perfettissima considerata iustitia, que bonis merentibus premia, malis suplicia iudicio sue perfectissime rationis impendit. Et propterea super materia premissorum concluditur ex necessaria ratione quod ex celestis corporis influentia, quam fortunam comuniter apellamus, non necessitas boni vel mali sed qualitas, dispositio vel habitus ad bonum vel malum veridice infunduntur. Quod plene probat Boetius in fine sui quinti libri de consolatione cum dicit *Manet mortalibus arbitrii intemerata libertas, manet etiam spettator desuper cunctarum mentium Deus, bonis premia, malis supliciaque dispensans*. Ad veram autem expositionem et defensionem testus dicentis +{Le sue permutazion non hanno triegue: +necessità la fa esser veloce; +sì spesso vien chi vicenda consegue} + +dicendum est, et est verum, quod ipsa fortuna, hoc est ipse motus, numquam quiescit sed semper influit et movetur et de necessitate est quod celum continue moveatur et influat, non autem quod necesitet, ut supra probatum est. Ad ea vero que supra dicuntur in testu {Vostro saver non ha contasto a lei} et {Oltre la difension d'i senni umani} potest dupliciter responderi. Primo responderi potest quod est verum quod humana prudentia non potest facere et contrariari quod celum non moveatur et influat secundum naturam suam. Secundo responderi potest quod, posito quod testus dicat {Vostro saver non ha contasto a lei}, hoc est prudentia nostra non contrariatur influentie celesti, propter hoc non tollitur nec sequitur quod prudentia uniuscuiusque hominis non possit refrenare inlicitas dispositiones et cogitationes perversas causatas ex influentia celi. Nam, posito quod Petrus, qui est potens ad currendum, non currat, propterea non tollitur quod currere non possit; et sic, posito quod sensus humanus non contradicat nec opponatur male dispositioni planete, propterea non tollitur nec dicit testus quod contradicere non possit. Ex quo sequitur quod humana ratio posset ex sui arbitrii libertate refrenare motus, dispositiones et qualitates malas ex celesti influentia descendentes. Ad id vero +{Questa provede, giudica e persegue +suo regno come il loro gli altri dèi} + +dicendum est quod auctor hic exemplificative et similitudinarie loquitur et dicit quod quemadmodum alii dei regunt et moventur in regnis eorum, sic et fortuna iudicat et movetur in regno suo. Nam sicut annus faciem terre quandoque frugibus quandoque floribus ornat, et sicut mare quandoque quiescit absque turbine tempestatis quandoque tumescit tempestuosis procellis, sic fortuna quandoque malis influentiis et dispositionibus quandoque bonis et gratis mortales disponit et allicit. Hoc est quod scribit Boetius in IIº de consolatione super fortune regimine ubi dicit: *An ego sola meum ius exercere prohibebor? Licet celo proferre lucidos dies eosdemque tenebrosis noctibus condere. Licet anno terre vultum nunc floribus frugibusque redimire nunc imbribus frigoribusque confundere. Ius est mari nunc strato equore blandiri nunc procellis ac fluctibus inorescere*. Sed quamvis celum, annus, fortuna et mare non sint dii, quia tamen sunt creature Dei et sunt et manent sub perpetua obedientia Creatoris, idcirco sic ipsos deos appellat ex constantia et participatione divini ordinis quem custodiunt et servant immobilem. + +{Quest'è colei ch'è tanto posta in croce +pur da color che le dovrien dar lode} + +Adhuc dicit auctor: Ista fortuna est illa que tantum blasfematur, vituperatur et maledicitur ab hominibus, quia non succedit et influit secundum perversa et inordinata vota ipsorum, a quibus digne laudari et venerari deberet. Huius est ratio quia, cum vigeant ratione et intellectu, deberent cognoscere et iudicare quod motus et influentia fortune sunt necessaria in se ipsis, quia de necessitate est quod celum moveatur et influat, non autem necessitant mortales ad quicquam, sed ipsi spontanee deducuntur et inclinantur, quemadmodum ratio vel apetitus predominatur in eis secundum libertatem arbitrii eorundem. Sed ipsa fortuna de hac maledictione et inhonoratione non curat, quia, tamquam intelligentia beata, cum aliis intelligentiis spiritualibus creaturis primis felicitatur et gaudet in orbe suo, secundum providentiam et dispositionem Excelsi. Ad cognoscendum autem rationem et causam propter quas tantus eror mundum invasit – quo pars aliqua cecitatis humane credit vel asserit vel pertinaciter affirmat quod omnia de necessitate eveniunt, sed maxime isti maledicti ribaldi, discipatores bonorum suorum ac predones itinerum et alii ostinati ad malum, hoc asserere non verentur dicentes:*Ita predestinatum est mihi* –, sciendum est quod, sicut dictum est supra, duo sunt principia actuum humanorum: apetitus et ratio. Per rationem mortalis quilibet virtuose agit et inclinatur ad bonum, per appetitum autem vitiose se habet et inclinatur ad malum. Cum autem honores, divitie, potentie, voluntates et alia temporalia transitoria et caduca et imperfecta de se, tamquam bona corporis, sint contraria bono et perfectioni anime, cuius bonum et perfectio Deus est, cumque apetitus humanus anime perfectioni ac rationi contrarius tam de natura sui quam ex dispositiva vel qualificativa celestis corporis influentia inordinetur et delectetur in istis illecebris divitiis, voluptatibus et temporalibus transitoriis, que bona sunt corporis, et sic apparet manifeste quod quilibet vivens per apetitum, quamvis misere delectationi sue et ceco appetitui satisfaciat, perverse ac detestabiliter operetur et vivat. Omnes autem per apetitum et passionem operantur et vivunt qui in huiusmodi temporalibus momentaneis vanitatibus, fraudibus, dolis, cupiditatibus, malis artibus et aliis universis vitiis et malitiis delectantur. Sed cum omnes isti perversi ambulantes in tenebris, a virtute et veritate remoti, vere rationis lucem videre non possunt, quia in contrarium et destructionem ipsius totis viribus et affectibus opponuntur, idcirco virtute et ratione calcatis, destructis et neglectis per eos ex habituata corruptione malitie et ex dispositione perversa, in cuius operatione habituantur, tam ex influentia celi quam ex longeva consuetudine ac inordinato et bestiali apetitu ipsos actraente, delectabilius, affectuosius et celerius prontuantur, operantur et deducuntur ad mala et per istas inlecebras et temporalia rapiuntur, quam per virtutem, rationem et bonum, que hodiunt, que contenunt, que fugiunt, et adversus illa suis studiis et perversis actibus moliuntur et agunt. Nam durum et difficile noscitur unicuique operari et vivere in contrarium habitus et dispositionis sue, et hoc clare probatur et patet per quandam inventionem vulgarem sic loquentem super ista materia, que sic incipit {L'astrolago soprano, / che fu componitore / e sommo creatore / della natura, pò più ch'esa fare, / ancho pensare di vano / e vivere in errore: / chrede che d'uman core / sia per necessità adoperare; / perchè d'arbitrio libero è dotato / e de ragion, co' la qual si corregge / e suo miglore eleggie, / onde pianeto a forza nol costringe. / Ver è che nel core qualità pinge, / secondo qual talora suo stato regge; / che fort'è servar legge / contra la cosa ond'è habituato} etc. Bindus Bonichi. + +{Or discendiamo omai a maggior pieta} etc. quia per se patent. + +{Lo buon maestro disse: Figlio, or vedi +l'anime di color cui vinse l'ira} + +Hic describit auctor quod in circulo isto nedum invenit animas cruciatas eorum quos ira devicit, sed illorum etiam qui per accidiam, hoc est per negligentem tristiciam et pigritiam inexcusabilem, sunt damnati. Et dicit quod isti tales accidiosi et tristes sunt ibi sub aqua in quadam palude et foris loqui nec apparere non possunt, et propterea existentes in fundo conqueruntur et dicunt hec verba: Ve nobis! quia in vita nostra continue per interiorem et exteriorem accidiam tristitia nos deduxit, et in hac vita miserie et tenebrarum profundo perpetuam tristitiam patiemur. Ex prolatione quorum verborum inferius aqua in summo ebullire et pullulare videtur, prout aperte mostratur cum dicit +{Fitti nel limo dicon: Tristi fummo +ne l'aere dolce che dal sol s'allegra, +portando dentro accidioso fummo} etc. + +{Venimmo al piè d'una torre al da sezzo} quia per se patent. + +{Io dico, seguitando, ch'assai prima +che noi fossimo al piè de l'alta torre} + Auctor in fine capituli precedentis descripsit qualiter pervenerant descendendo prope quandam turrim, modo dicit quod, antequam aplicuissent ad turrim, prius per magnam horam inspexit summitatem turris, quia vidit in summitate prefata duo flamigera insegna demostrari, quibus ostensis inditiis, demon quidam, Flegias nomine, solus in quadam navicula per aerem sub maxima celeritate pervenit, in quam Virgilius et auctor descenderunt et transiverunt ad ea que postmodum subsecuntur. -Dicit auctor quod quando descendit in barcham, propter solum descensum ipsius onerata fuit navis, et proprie verum loquitur. Huius ratio est quia, cum Virgilius et demon ille essent spiritus solumodo absque substantia corporis, idcirco ex eis navis non poterat honerari; cum autem ipse Dantes tam in corpore quam in spiritu ibi adesset, ex ipso dumtaxat navis honerata transibat. -In ista parte ista mostrat auctor qualiter ex opposito quorundam adversariorum et demonum Virgilius reliquit eum in loco illo, ex quo ipse Dantes permanxit in forse, hoc est in maximo dubio et timore, ita quod de vita et morte ipsius et de ipso Virgilio redituro et non redituro de impossibili accessu ipsorum opinabatur in mente sua, maxime quia, sicut sequitur, illi maiestatis divine rebelles in facie ipsius Virgilii et in despectu ipsius clauserunt portas dicte civitatis et eidem prohibuere ingressum. Et hoc est verum: nam, sicut legitur in libro Sententiarum, cum pura anima Domini nostri Iesu Christi post venerabilem passionem et expirationem ipsius statim descendisset ad inferos, ut animas sanctorum patrum de tenebris liberaret, ipsius gloriosum presentientes adventum demones infernales clauserunt primas portas inferni et manentes interius portas reserrare nolebant; tunc, sicut testificatur in psalmo, ipsa divina anima dixit illis principibus tenebrosis, et sicut ex alio psalmo legitur; a quo sane tempore citra ipse porte semper steterunt et manserunt aperte. + +{E sol quand'io fui dentro parve carca} Dicit auctor quod quando descendit in barcham, propter solum descensum ipsius onerata fuit navis, et proprie verum loquitur. Huius ratio est quia, cum Virgilius et demon ille essent spiritus solumodo absque substantia corporis, idcirco ex eis navis non poterat honerari; cum autem ipse Dantes tam in corpore quam in spiritu ibi adesset, ex ipso dumtaxat navis honerata transibat. + +{Tutti gridavano: A Filippo Argenti!} Ipse spiritus, qui sic fedatus et plorans auctori occurrit, vocatus est Phylippus Argenti, qui fuit unus ex prepotentibus popularibus civitatis Florentie, ex cuius detestanda superbia in isto circulo cruciatur. + +{Lo buon maestro disse: Omai, figliuolo, +s'appressa la città c'ha nome Dite} + +Hec civitas que vocatur Dite est profundior locus qui sit in inferno quia est in medio centro inferni. + +{Così sen va, e quivi m'abbandona +lo dolce padre, e io rimagno in forse, +che sì e no nel capo mi tenciona} + +In ista parte ista mostrat auctor qualiter ex opposito quorundam adversariorum et demonum Virgilius reliquit eum in loco illo, ex quo ipse Dantes permanxit in forse, hoc est in maximo dubio et timore, ita quod de vita et morte ipsius et de ipso Virgilio redituro et non redituro de impossibili accessu ipsorum opinabatur in mente sua, maxime quia, sicut sequitur, illi maiestatis divine rebelles in facie ipsius Virgilii et in despectu ipsius clauserunt portas dicte civitatis et eidem prohibuere ingressum. Ex quo, sicut sequitur, ipse Virgilius redeundo dicebat: Quis inhibuit mihi ne tristia viderem ospicia, omni iocunditate privatus, nichilominus tamen huius pugne me opportebit esse victorem, quamvis horum demonum contrarietas et diversitas non sit nova, quia quod ipsi demones fecerunt in portis istis sic secretis et positis in profundiori loco inferni, alias iam fecerunt in aliis portis que ita secrete non erant. Et hoc est verum: nam, sicut legitur in libro Sententiarum, cum pura anima Domini nostri Iesu Christi post venerabilem passionem et expirationem ipsius statim descendisset ad inferos, ut animas sanctorum patrum de tenebris liberaret, ipsius gloriosum presentientes adventum demones infernales clauserunt primas portas inferni et manentes interius portas reserrare nolebant; tunc, sicut testificatur in psalmo, ipsa divina anima dixit illis principibus tenebrosis: *Tollite portas principes vestras et elevamini porte etternales*, et sicut ex alio psalmo legitur: *Quia contrivit portas ereas et vectes ferreos confregit*; a quo sane tempore citra ipse porte semper steterunt et manserunt aperte. Super qua, dicit Virgilius, quando fuisti ingressus infernum tu vidisti scripta verba illa {Per me si va ne la città dolente} etc., ut supra III capitulo continetur. + +{E già di qua da lei discende l'erta, +passando per li cerchi sanza scorta} + Dicit concludendo premissis quod circa portam istam, per quam prohibitus est accessus, descendit quidam angelus de quodam monte, qui absque alia tutela faciet illas fores celeriter aperiri. -Auctor in precedenti capitulo dixerat qualiter ex verbis illorum demonum fortiter formidavit, nunc vero demostrat quod Virgilius studuit confortari et sue dedignationis indicia removere quam sumpserat ex proibitione ingressus, et hoc fecerat ex eo quod videbat ipsum Dantem graviter espavescere quia ipse Virgilius rediebat; postmodum, prout sequitur, idem Virgilius cepit dicere. Subsequenter autem dixit, que siquidem verba a primis diversa sunt, ex quibus siquidem verbis ultimis diversis a primis ipse auctor multis dubiis curisque et variis vexabatur; nam aliud erat dicere et aliud erat dicere, ita quod aliud verborum principium precedebat et finis alius sequebatur. Ad quorum evidentiam iudicio meo teneo quod verba ista truncata sunt, quia plus in auctoris intentione permansit interius quam exterius per verba expresserit. Quod satis est clarum quia dictorum verborum talis potest esse sententia; nam dicit Virgilius, postmodum addit et sequitur, hoc est, quia, sicut in superioribus capitulis est mostratum, anima illa beata domine Beatrice causavit advenctum, motum et succursum Virgilii pro conservatione et salute auctoris, sicut etiam in pluribus locis superioribus scriptum est quod ex voluntate celesti concessum est quod ipse Virgilius ducat ipsum Dantem per itinera ista, idcirco ista est causa, iste est respectus favoris qui rimanet in intentione Virgilii, quamvis per verba exterius non expresserit. Et sic verisimiliter sequitur quod illa verba non complete sed truncate prolata sunt, ut sint senxus et intellectus ipsorum. Et hoc probatur et verificatur satis per ea que secuntur, quia, sicut ottulit anima dicte domine Beatricis supra II capitulo, angelus Dei descendit et aperuit portas per quas intraverunt ad videndum secreta inferni. -Auctor in hac parte movet hanc questionem Virgilio et querit utrum descendat ad hanc civitatem Dite, qui est locus profundior in inferno, aliqua anima existens in primo gradu sive circulo inferni; in quo gradu exsistentibus spiritibus omnis spes per penam amictitur, sicut mostratum est superius III capitulo, ubi habetur et scribitur. Ad que respondit Virgilius quod raro accidit aliquem spiritum in primo gradu manentem ad hunc locum infimum pervenire, tamen contigit quod ipse Virgilius, decurso modico tempore post mortem ipsius, descendit ad hunc profundum et tenebrosum locum per potentiam et virtutem coniurationis et incantationis cuiusdam incantatricis et sagacissime mulieris que vocabatur Herico, que spiritus et demones invocabat. Et ipse Virgilius sic coniuratus pervenit ad hunc locum qui est profundior abysus inferni et ex hoc profundo deduxit quendam spiritum, in quo cruciatur anima Iude scelleratissimi proditoris. Hec siquidem Herico fuit nigromantica et extratta ab usibus muliebribus et humanis, et vita eius erat in incantationibus et invocationibus demonum; in silvis, nemoribus et locis silvestribus morabatur; in sepulcris mortuorum persepe manebat quia ad usum suum commedebat cervices et ossa hominum mortuorum. Hec fuit temporibus Pompei, de qua scribit Lucanus in capitulo sexto quod filius Pompei, inquirendo de ipsa, illam invenit, et cum illam invenisset, cepit ipsam extollere per celebris laudis et fame preconia ut ipsa consuleret et prediceret ei quid deberet accidere de quodam bello futuro inter eum et hostes: ex quibus laudibus letificata non modicum, ut dicitur ibi in VI. -Dicit auctor consequenter quod aspiciens summitatem turris vidit in ea Megeram, Alectonem et Tesifonem, que fuerunt tres sorores et sunt tres furie infernales habentes loco capillorum venenosos serpentes; et cum vidissent Dantem venientem, clamaverunt Meduxam ut ipse Dantes in lapidem mutaretur. Quod siquidem per hanc rationem poterat accidisse: nam, prout scribit Ovidius et Lucanus, quidam rex nomine Forcus habuit tres filias que vocate sunt Gorgone, ita quod tres Gorgone vocabantur; in speciali tamen prima vocata est Steno, secunda vocata est Euriale, tertia dicta est Meduxa, que fuit maior natu et aliis sororibus locuplettior, unde dicta est Gorgo, quasi gergo, quia ad ampliandum et conservandum regnum patris pre ceteris sororibus intendebat: nam georgii greche, latine agricultores, ampliatores et conservatores terrarum dicuntur. Quia hec Meduxa concubuit cum Neptuno deo maris in templo Palladis vel Minerve, que dea sapientie nuncupatur, ex cuius fornicationis scelere irata et turbata Minerva per ipsius potentiam et virtutem fecit ipsius Meduxe capillos in serpentes converti, et sic illam obduxit quod quicumque inspiciebat hanc Meduxam, ex corrupta dispositione ipsius talis inspiciens in lapidem convertebatur. Perseus autem, Iovis et Dyane filius, advertens tam grande periculum, vitreo seu speculato suscepto accessit ad eam et caput ipsius ferro violenter incidit, sed nichilominus ipsius abscisse cervici ipsa proprietas periculosa permansit. Et propterea si ipse Dantes inspexisset Gorgonem, hoc est caput Meduxe que fuit de Gorgona, ex proprietate ipsius Dantes fuisset in smaltum, hoc est in lapidem, transmutatus, et sic redisset in mundum; et propterea dicit testus. -Cum Teseus filius ducis Atheniensium simul cum Proserpina filia Cereris ad inferos accessisent, contra demones fecerunt insultum et propterea conqueruntur iste furie infernales et dicunt. -Auctor in parte ista, non contentus tetigisse quantum ad corticem fabulam Meduxe et aliarum Gorgonarum, breviter et velato modo vocat et trahit audientium et legentium intellectum ad inveniendam et cognoscendam sententiam et doctrinam que in presenti fabula Gorgonarum includitur et latet occulta, dicens. Et propterea hoc totum quod dictum est de istis tribus Gorgonis, auctores et sapientes hoc senciunt et intendunt: nam per has tres Gorgonas dicunt et significant tria genera teroris. Et primus teror est qui, mentem invadens, mentem debilitat, utputa cum aliquis subito videns vel ymaginans aliquid verendum et novum ex quo inspicientis vel ymaginantis animus debilitatur et quatitur; et per hunc primum terrorem significatur prima Gorgona, scilicet Steno; nam Stena grece, latine infirmitas sive debilitas apellatur. Secunda Gorgona est Euriale, idest lata profunditas, et per hanc significatur secundus teror qui mentem spargit quodam profundo terrore in tantum quod sensitive et intelletive potentie vagantur errantes. Per tertiam vero Gorgonam, que dicitur Meduxa, significatur tertium terroris genus, qui tante terribilitatis genus est quod nedum debilitat mentem, nedum ipsam errantem et vagantem eficit, verum etiam, visum obturrans, caliginem cecitatis inducit nisi virtus sapientissima huius terroris eventui se opponat. Et propterea, sicut fabula narrat, Perseus filius Iovis abscidit caput dicte Meduxe; hic autem Perseus significatur ipsa virtus et sapientia que insurgentes timores et terrores orribiles sapienter discipat et comptemnit. Ad propositum igitur redeundo, vult dicere auctor quod quemadmodum, sicut proxime dictum est, ipsa virtus omnes eventus terribiles sapientissima ratione prescindit et dirimit, ita contingit auctori prefato, quia, dum vidisset per demones infernales precludi et negari transitum tam poete quam sibi, vidisset etiam dictas furias infernales et alia terrorum genera, ex quo siquidem transitu sibi precluso velut ex principali proposito et intentione ipsorum decepta quodamodo, ipse Dantes habebat terrorem maximum et profundum assumere et ipse Virgilius clausit oculos Dantis ne videret Gorgonem; hoc est virtus et ratio, omnem terrorem auferrens, circumspectionem induxit. Et hec sunt que latent sub velamine carminum predictorum. -In hac parte dicit auctor se vidisse multa sepulcra mortuorum et inducit similitudinem dicens quod quemadmodum in quadam civitate que vocatur Arli, posita iuxta flumine Rodani, sunt multa sepulcra mortuorum, et etiam in quadam alia civitate que dicitur Pola in partibus Ystrie posita penes Carnarium, qui est locus profundus et abissus aquarum in mari periculosus nimium transeuntibus, qui iacet ex directa parte versus civitatem Ancone, multa sunt munimenta et sepulcra defunctorum, quia, secundum quod dicitur, antiquis temporibus inter Christianos et Saracenos fuit magnum prelium in dicto loco, ex quo multi ceciderunt utrinque; et quemadmodum locus ille est varus sive varius propter inequalitatem sepulcrorum, ita, dicit auctor, in dicta civitate Dite sunt diversa sepulcra in quibus cruciabantur heretici, non tamen equali pena, quia aliqui durius et gravius prout heresium suarum inpietas exigebat. Premissa igitur pro nostra instructione notantes quemadmodum ipse Virgilius, hoc est ipsa ratio, obturavit oculos Dantis ne aspectus terroris ipsum offenderet, exemplo simili et nos adversus terrores quoslibet et fortes eventus sic debemus virtute et sapientia obturari et claudi, ne pulsilanimitatis et inconstantie levitas nos periculose ofendat, quia, sicut scribit Seneca XVI ad Lucillum. -Con Epicuro tutti suoi seguaci Notandum est in parte ista quod, inter alias setthas, phylosophorum tres fuerunt sette, scilicet Ephycuri, Stoici et Peripatetici. Et propterea, dicit auctor, anime illorum omnium qui secuti sunt hanc vitam voluptuosam in sepulcris specificatis superius includuntur. -Hec umbra fuit pater Guidonis Cavalcantis, nobillissimi et prudentissimi viri, amici specialis et sotii Dantis, qui, cum vidisset Dantem carissimum amicum et sotium Guidonis filii sui, amirabatur quam plurimum quod filium non videbat cum Dante, et propterea interogavit eum de filio, ut sequitur. Cui respondet auctor per ea que proxime subsecuntur; ex qua responsione pater credens filium esse mortuum cecidit ex angustia. -Redit auctor ad materiam domini Farinate et dicit quod ipse dominus Farinata replicando dixit ipsi auctori. Nam per dominam ibi regentem significatur luna, que ut plurimum dicitur regere et operationem suam influere in situ civitatis et partibus circumstantibus; cum igitur luna perficiat cursum quolibet mense, idcirco vult dicere quod luna quinquaginta vicibus non perficiet cursum suum quod ipse Dantes sue civitatis exulem se videbit. -Hic auctor reddit causam domino Farinate quare populus Florentinus tam crudeliter odit dominum Farinatam et partem suam, et dicit quod occasione conflictus quem receperunt Florentini a domino Farinata ad castrum Montis Aperti, ex quo conflictu quoddam flumen in districtu Senarum quod vocatur l'Arbia coloratum fuit sanguine Florentinorum, ita est Florentino populo odiosus dominus Farinata predictus. -Auctor in parte precedenti descrisit de penis eorum qui vivunt epycurio more; in principio autem presentis capituli dicit se pervenisse ad locum illum asperiorem et orribiliorem per ea que proxime subsecuntur cum dicit. -Ad habendam notitiam predictorum sciendum est quod in parte ista puniuntur omnes qui aliquam iniuriam commiserunt, tamen sub distintis gradibus tormentorum. Et ad maiorem evidentiam sciendum est quod omnis iniuria aut per fraudem aut per violentiam infertur patienti; et sive sit violenta sive fraudulenta iniuria potest fieri et commicti in tres personas, in proximum, se ipsum et Deum, et in unoquoque istorum potest commicti dupliciter, scilicet realiter et personaliter. Nam proximo infertur personalis iniuria cum occiditur vel percutitur, realis cum dampnificatur in bonis et rebus eius; sibi ipsi personaliter iniuriatur qui se ipsum occidit, realiter vero qui ludit et discipat bona sua. Deum autem personaliter offendit qui Deum negat, despicit et blasphemat; realiter vero offenditur Deus cum quis despicit naturam et contra naturam operatur, ut sunt sodomite et feneratores quos vocat caursinos. Et propterea cum tribus personis inferatur iniuria - proximo, sibi ipsi et Deo -, tres sunt circuli: primus qui est maior, secundus qui est minor, tertius qui est minimus magis terribilis et penalis, quia quanto minor tanto proximior centro inferni. In primo siquidem circulo puniuntur omnes violenti offensores prossimi et bonorum suorum, prout inferius monstrat auctor cum dicit. In secundo circulo puniuntur omnes violenti offensores et homicide sue proprie vite et dispersores bonorum suorum. Causa vero propter quam hii gravius puniuntur hec est, quia gravius peccant; nam cum de ratione caritatis existat quod quis magis diligat se ipsum et bona sua quam proximum et bona proximi, sequitur quod homicida sui ipsius et dispersor bonorum suorum gravius peccet cum fortius a caritate recedat, et propterea gravius tormentatur; et hoc est quod dicit auctor in his verbis. In tertio vero et orribiliori circulo puniuntur blasphemi et offensores maiestatis eterne et destructores et contemptores nature et contra ipsam operantes, ut sunt usurarii qui caursini dicuntur, qui naturam despiciunt et in ipsius contrarium operantur. Et isti pre ceteris adhuc acriori pena pletuntur, quia, cum ipse Deus creator omnipotens sit omnibus excellentior et perfectior, sit etiam ipse finis ultimus ad quem bona omnia ordinantur, considerata igitur qualitate obiecti in quod peccatur, quod est ipse Deus, sequitur quod, quia offendens Deum gravius a caritate et ratione recedit, quod in hoc minori et acerbiori circulo iusto iudicio pletantur acerbius; et hoc est quod dicunt verba illa. -Hucusque auctor trattavit de penis que inferuntur ex ofensione violencta, nunc autem dicit de his qui cruciantur ex ofensione fraudolenta, videlicet ex fraudibus, dolis et decetionibus prodictoriis. Circa quod siquidem est sciendum quod omnis fraus aut commictitur et infertur ei qui de fraudante confidit aut illi qui de ipso non confidit; omnes enim decipientes et fraudantes aliquem qui de fraudantibus non confidit puniuntur in secundo circulo; omnes vero decipientes confidentes de ipsis puniuntur in minori circulo tamquam acerbiori et graviori. Hec est ratio quia gravius peccat decipiens confidentem quam decipiens non confidentem: nam in deceptione non confidentis vitiatur solummodo naturale et universale vinculum humane dilectionis, que est ipsa caritas per quam unusquique habet diligere proximum suum; in deceptione vero et fraude proximi confidentis non solum corrumpitur nexus caritatis humane, verum etiam tollitur et corrumpitur ipsa spes que nata erat et procedebat ex fide quam deceptus in decipiente tenebat. Et sic cum ex tali fraude hec tres theologice et suppreme virtutes quodamodo offendantur, iusto Dei iudicio crudeliori penalitate punitur et hoc est quod dicit pars illa. -Sciendum est ex verbis istis quod hic finitur prima dies qua stetit auctor in inferno, et omnia precedentia a principio libri usque ad sequens capitulum auctor in una die naturali scruptatus fuit et vidit. Nam cum in medio mensis martii, tanquam perfectiori tempore ut calido et umido, auctor hunc trattatum inceperit, et hoc tempore sol intret in Arietem, Piscis autem precedat Arietem, cumque prima hora diei sol oriatur et levetur semper cum signo suo et cum eo occidat, cum etiam signum Pissis precedat immediate signum Arietis ita quod redeunte sole existente in signo et sub signo Arietis ad emisperium nostrum, oportet de necessitate signum Piscis precedentis ante levari et ante orriri quam signum Arietis subsequentis. Idcirco, proud dicit testus, auctor videbat Pisces in oriçonta, hoc est videbat oriri diem et quod dies adveniebat quia post Pisses sequitur Aries, in quo et cum quo surgebat et oriebatur sol. -Adhuc subiungit auctor et dicit, ad ostendendum quod dies adveniebat, quod currus totus residet supra polum; hoc est quod ipsa hora adveniente nova die ille stelle, que vocantur currus, manent proxime supra polum nostrum, quem videmus continue. Polus autem est illa pars celi quam continue videmus et que numquam occidit nobis, ubi posita est stella illa que vocatur tramontana, penes quam posite sunt dicte stelle que dicuntur. -Dicit auctor quod super caccumine istius montuosi loci invenit quandam bestiam crudelissimam que Minotaurus nominatur; per quam bestiam figuratur et demostratur infamia et despectio omnium et singulorum qui fuerunt de insula Creti. Quomodo autem hoc sit, sciendum est, sicut legitur, quod, cum Minos rex totius Creti esset cum magno exercitu in obsidione Atheniensium, domina Pasiphe uxor dicti regis, dum quadam diem insipiceret quendam pulcrum thaurum, ardenti passione deducta, voluit penitus cohire cum tauro et, habito consilio Dedali subtilissimi et ingeniosi magistri, fecit excoriari quandam vaccham et ipsius pelle dicta Pasife se vestivit sub aptitudine tali quod ipsa Pasiphe videbatur esse quedam vaccha; et deductus dictus thaurus ante ipsam et ipsam vaccham credens illam ascendit et impregnavit; que Pasiphe tempore suo peperit creaturam semi hominem et semi bovem qui vocatus est Minotaurus, qui secundum naturam suam erat ferus et vorans carnes humanas. Cum autem hoc ad notitiam pervenisset regis Minos in exercitu Atheniensium permanentis, convenit et pepigit cum Ateniensibus quod ab ipsorum obsidione discenderet et ipsi darent sibi tributum aliquam quantitatem hominum annuatim per Minutaurum alimentum. Quo facto, cum Minos rex pervenisset ad regnum suum et inspexisset in hac bestia tale monstrum et ipsius bestie crudelitate pensata, ne quisquam offenderetur ex ea, fecit construi quoddam palatium summa dificultate ingeniosum et laboriosum ad ingressum et egressum ipsius ex multiplici et diverso giro murorum, in quo carcerari et recludi fecit dictum Minothaurum. Qui siquidem locus habitationis dicti Minothauri vocabantur labarintum, quia nemo intrans labarintum predictum ex artificioso ministerio suo numquam exibat; cuius laberinti forma hec est. Cumque secundum observationem pactorum factorum inter Minos regem et Athenienses processu temporis sors ceciderit supra Theseum, filium ducis Athenensium, ut micteretur in escam Minothauri, accessit Theseus ad locum labarinti; cum autem Federa, soror Minothauri, inspecto Teseo, exarsit in eum et cum ipso convenit si Theseus vellet eam ducere in uxorem eius Athenas, doceret ipsum interficere Minothaurum. Hoc vero promisso per Theseum, ipsa Federa dedit ei massam picis et globum fili, et cum filo Theseus labarintum intravit et cum ad bestiam pervenisset, Minotaurus hyante gula ipsum Theseum volens devorare, Teseus autem massam picis deiecit in os bestie sevientis, ex quo ipsius dentibus prepeditis per picem ipsum Minotaurum gladio interemit. Quo facto, aufugit cum Federa versus Athenas et propterea dicit testus, quia bestia illa concetta fuit in femina illa Pasife que vestita pelle vacche videbatur vaccha, non tamen erat. -Virgilius in parte ista, cum vidisset Dantem cogitantem et amirantem tunc ex illo profundo dirupto predicte montuose ruine, dicit ipsi auctori quod eo tempore quo ipse Virgilius alias descendit ad profundum inferni occasione coniurationis illius crudellissime Erito incantatricis, sicut habetur supra nono capitulo, quamvis hanc causam hic non exprimat, talis ruina non erat in loco isto, sed in morte Christi omnipotentis Dei qui abstulit magnam predam Dite, hoc est sanctos patres et animas bonas extra inferno deduxit, hec infernalis et putrida vallis sub tam terribili teremotu contremuit, ex quo hec ruina facta est. -Corrian centauri armati di saette Auctor prosequendo materiam dicit quod in loco isto puniebantur gigantes et centauri, et dicti sunt centauri ex magnitudine et fortitudine sua, inter quos erat quidam ex dictis gigantibus vocatus Nessus. Qui siquidem Nessus stabat super ripam cuiusdam fluminis cum quadam barcha tempore vite sue pro oportuno transitu personarum, cunque Ercules quadam vice cum Ianira pulcerima uxore eius pervenisset ad locum predictum ut flumen transiret, dictus Nessus Ianiram recepit in barcam, Herculem autem elevare non potuit propter parvitatem ligni; et cum ipse Nessus cum Ianira descendit ad ripam, dictus Nessus voluit violare Ianiram. Inspiciens Ercules, acepta venenata sagipta ipsum Nessum vulneravit ad mortem. Nessus autem sentiens mortem, in ultionem faciendam adversus Herculem, Ianire dixit quod si acciperet camisiam suam et daret ipsam Herculi ut ipsam indueretur, numquam aliam mulierem diligeret nisi ipsam. Hoc autem credens ipsa Ianira ipsam camisiam tulit, cunque processu temporis Hercules residens a remotis ad uxorem redire differret ex dilectione prenimia quam ad mulierem aliam deferebat, Ianira ei transmisit camisiam quam a Nesso susceperat; quam cum Hercules induisset, quia venenata erat ardore efusi sanguinis dicti Nessi, incontinenti mortuus est; et propterea dicit testus quod ipse Nessus fecit ultionem de propria morte. -Iste Chyron fuit quidam centaurus magnus et fortis, et fuit de insula que dicitur Anschiro, qui nutrivit Achillem filium Pellei et Thetis dee marine: nam non poterat ipse Achilles nutriri per matrem quia dea erat. -Follus iste fuit etiam quidam centaurus valde vitiosus in ira; et isti tales centauri et gigantes continue vadunt in circuitu fosse in qua anime dannatorum ibi recluse cruciantur sub sanguine continue bulliente, et cum vident aliquam animam exeuntem vel non stantem sub sanguine bulliente, secundum quod meruerunt per culpam, ipsam animam cum ipsorum sagyptis percutiunt et sagiptant. + +{Quel color che viltà di fuor mi pinse} Auctor in precedenti capitulo dixerat qualiter ex verbis illorum demonum fortiter formidavit, nunc vero demostrat quod Virgilius studuit confortari et sue dedignationis indicia removere quam sumpserat ex proibitione ingressus, et hoc fecerat ex eo quod videbat ipsum Dantem graviter espavescere quia ipse Virgilius rediebat; postmodum, prout sequitur, idem Virgilius cepit dicere: Necessario oportebit ut simus huius pugne victores. Subsequenter autem dixit: {Se non, tal ne s'oferse,} que siquidem verba a primis diversa sunt, ex quibus siquidem verbis ultimis diversis a primis ipse auctor multis dubiis curisque et variis vexabatur; nam aliud erat dicere {pur a noi converrà vincer la punga} et aliud erat dicere {Se non, tal ne s'offerse}, ita quod aliud verborum principium precedebat et finis alius sequebatur. Ad quorum evidentiam iudicio meo teneo quod verba ista truncata sunt, quia plus in auctoris intentione permansit interius quam exterius per verba expresserit. Quod satis est clarum quia dictorum verborum talis potest esse sententia; nam dicit Virgilius Oportebit nos necessario huius pugne esse victores et intrare per portam istam, postmodum addit et sequitur Se non, tal ne s'offerse, hoc est Si non erimus victores, tale presidium se ottulit nobis quod esset inpossibilem nos non esse victores et quod non intraremus per portam istam, quia, sicut in superioribus capitulis est mostratum, anima illa beata domine Beatrice causavit advenctum, motum et succursum Virgilii pro conservatione et salute auctoris, sicut etiam in pluribus locis superioribus scriptum est quod ex voluntate celesti concessum est quod ipse Virgilius ducat ipsum Dantem per itinera ista, idcirco ista est causa, iste est respectus favoris qui rimanet in intentione Virgilii, quamvis per verba exterius non expresserit. Et sic verisimiliter sequitur quod illa verba non complete sed truncate prolata sunt, ut sint senxus et intellectus ipsorum: Nos opportebit huius pugne esse victores, et si non erimus victores, talis virtus et gratia est nobis oblata celitus quod inpossibile est nos non esse victores. Et hoc probatur et verificatur satis per ea que secuntur, quia, sicut ottulit anima dicte domine Beatricis supra II capitulo, angelus Dei descendit et aperuit portas per quas intraverunt ad videndum secreta inferni. + +{In questo fondo de la trista conca +discende mai alcun del primo grado, +che sol per pena ha la speranza cionca?} + +Auctor in hac parte movet hanc questionem Virgilio et querit utrum descendat ad hanc civitatem Dite, qui est locus profundior in inferno, aliqua anima existens in primo gradu sive circulo inferni; in quo gradu exsistentibus spiritibus omnis spes per penam amictitur, sicut mostratum est superius III capitulo, ubi habetur et scribitur {Lasciate ogne speranza, voi ch'intrate}. Ad que respondit Virgilius quod raro accidit aliquem spiritum in primo gradu manentem ad hunc locum infimum pervenire, tamen contigit quod ipse Virgilius, decurso modico tempore post mortem ipsius, descendit ad hunc profundum et tenebrosum locum per potentiam et virtutem coniurationis et incantationis cuiusdam incantatricis et sagacissime mulieris que vocabatur Herico, que spiritus et demones invocabat. Et ipse Virgilius sic coniuratus pervenit ad hunc locum qui est profundior abysus inferni et ex hoc profundo deduxit quendam spiritum, in quo cruciatur anima Iude scelleratissimi proditoris. Hec siquidem Herico fuit nigromantica et extratta ab usibus muliebribus et humanis, et vita eius erat in incantationibus et invocationibus demonum; in silvis, nemoribus et locis silvestribus morabatur; in sepulcris mortuorum persepe manebat quia ad usum suum commedebat cervices et ossa hominum mortuorum. Hec fuit temporibus Pompei, de qua scribit Lucanus in capitulo sexto quod filius Pompei, inquirendo de ipsa, illam invenit, et cum illam invenisset, cepit ipsam extollere per celebris laudis et fame preconia ut ipsa consuleret et prediceret ei quid deberet accidere de quodam bello futuro inter eum et hostes: ex quibus laudibus letificata non modicum, ut dicitur ibi in VI, *inpia letatur audito nomine fame*. + +{Quest'è Megera dal sinistro canto;/quella che piange dal destro è Aletto;/Tesifòn è nel mezzo; e tacque a tanto} Dicit auctor consequenter quod aspiciens summitatem turris vidit in ea Megeram, Alectonem et Tesifonem, que fuerunt tres sorores et sunt tres furie infernales habentes loco capillorum venenosos serpentes; et cum vidissent Dantem venientem, clamaverunt Meduxam ut ipse Dantes in lapidem mutaretur. Quod siquidem per hanc rationem poterat accidisse: nam, prout scribit Ovidius et Lucanus, quidam rex nomine Forcus habuit tres filias que vocate sunt Gorgone, ita quod tres Gorgone vocabantur; in speciali tamen prima vocata est Steno, secunda vocata est Euriale, tertia dicta est Meduxa, que fuit maior natu et aliis sororibus locuplettior, unde dicta est Gorgo, quasi gergo, quia ad ampliandum et conservandum regnum patris pre ceteris sororibus intendebat: nam georgii greche, latine agricultores, ampliatores et conservatores terrarum dicuntur. Quia hec Meduxa concubuit cum Neptuno deo maris in templo Palladis vel Minerve, que dea sapientie nuncupatur, ex cuius fornicationis scelere irata et turbata Minerva per ipsius potentiam et virtutem fecit ipsius Meduxe capillos in serpentes converti, et sic illam obduxit quod quicumque inspiciebat hanc Meduxam, ex corrupta dispositione ipsius talis inspiciens in lapidem convertebatur. Perseus autem, Iovis et Dyane filius, advertens tam grande periculum, clipeo vitreo seu speculato suscepto accessit ad eam et caput ipsius ferro violenter incidit, sed nichilominus ipsius abscisse cervici ipsa proprietas periculosa permansit. Et propterea si ipse Dantes inspexisset Gorgonem, hoc est caput Meduxe que fuit de Gorgona, ex proprietate ipsius Dantes fuisset in smaltum, hoc est in lapidem, transmutatus, et sic redisset in mundum; et propterea dicit testus +{Chè se 'l Gorgon si mostra e tu 'l vedessi, +nulla sarebbe di tornar mai suso}. + +{Mal non vengiammo in Tesèo l'assalto} Cum Teseus filius ducis Atheniensium simul cum Proserpina filia Cereris ad inferos accessisent, contra demones fecerunt insultum et propterea conqueruntur iste furie infernales et dicunt: Si vindictam fecissemus in Theseum de insulto facto per eum, iste Dantes modo non presummeret huc accedere. + +{O voi ch'avete li 'ntelletti sani, +mirate la dottrina che s'asconde/sotto 'l velame de li versi strani} + +Auctor in parte ista, non contentus tetigisse quantum ad corticem fabulam Meduxe et aliarum Gorgonarum, breviter et velato modo vocat et trahit audientium et legentium intellectum ad inveniendam et cognoscendam sententiam et doctrinam que in presenti fabula Gorgonarum includitur et latet occulta, dicens {O voi ch'avete} etc.. Et propterea hoc totum quod dictum est de istis tribus Gorgonis, auctores et sapientes hoc senciunt et intendunt: nam per has tres Gorgonas dicunt et significant tria genera teroris. Et primus teror est qui, mentem invadens, mentem debilitat, utputa cum aliquis subito videns vel ymaginans aliquid verendum et novum ex quo inspicientis vel ymaginantis animus debilitatur et quatitur; et per hunc primum terrorem significatur prima Gorgona, scilicet Steno; nam Stena grece, latine infirmitas sive debilitas apellatur. Secunda Gorgona est Euriale, idest lata profunditas, et per hanc significatur secundus teror qui mentem spargit quodam profundo terrore in tantum quod sensitive et intelletive potentie vagantur errantes. Per tertiam vero Gorgonam, que dicitur Meduxa, significatur tertium terroris genus, qui tante terribilitatis genus est quod nedum debilitat mentem, nedum ipsam errantem et vagantem eficit, verum etiam, visum obturrans, caliginem cecitatis inducit nisi virtus sapientissima huius terroris eventui se opponat. Et propterea, sicut fabula narrat, Perseus filius Iovis abscidit caput dicte Meduxe; hic autem Perseus significatur ipsa virtus et sapientia que insurgentes timores et terrores orribiles sapienter discipat et comptemnit. Ad propositum igitur redeundo, vult dicere auctor quod quemadmodum, sicut proxime dictum est, ipsa virtus omnes eventus terribiles sapientissima ratione prescindit et dirimit, ita contingit auctori prefato, quia, dum vidisset per demones infernales precludi et negari transitum tam poete quam sibi, vidisset etiam dictas furias infernales et alia terrorum genera, ex quo siquidem transitu sibi precluso velut ex principali proposito et intentione ipsorum decepta quodamodo, ipse Dantes habebat terrorem maximum et profundum assumere et ipse Virgilius clausit oculos Dantis ne videret Gorgonem; hoc est virtus et ratio, omnem terrorem auferrens, circumspectionem induxit. Et hec sunt que latent sub velamine carminum predictorum. + +{Passava Stige con le piante asciutte} Dicit auctor quod iste angelus Dei transibat hanc Stigem, idest padulem infernalem, in uno passu et venit ad portam civitatis Dite et ipsam aperuit et dixit contra demones qui negaverant transitum Virgilio: {O cacciati del ciel, gente dispetta} etc. + +{Sì come ad Arli, ove Rodano stagna, +sì com' a Pola, presso del Carnaro +ch'Italia chiude e suoi termini bagna} + +In hac parte dicit auctor se vidisse multa sepulcra mortuorum et inducit similitudinem dicens quod quemadmodum in quadam civitate que vocatur Arli, posita iuxta flumine Rodani, sunt multa sepulcra mortuorum, et etiam in quadam alia civitate que dicitur Pola in partibus Ystrie posita penes Carnarium, qui est locus profundus et abissus aquarum in mari periculosus nimium transeuntibus, qui iacet ex directa parte versus civitatem Ancone, multa sunt munimenta et sepulcra defunctorum, quia, secundum quod dicitur, antiquis temporibus inter Christianos et Saracenos fuit magnum prelium in dicto loco, ex quo multi ceciderunt utrinque; et quemadmodum locus ille est varus sive varius propter inequalitatem sepulcrorum, ita, dicit auctor, in dicta civitate Dite sunt diversa sepulcra in quibus cruciabantur heretici, non tamen equali pena, quia aliqui durius et gravius prout heresium suarum inpietas exigebat. Premissa igitur pro nostra instructione notantes quemadmodum ipse Virgilius, hoc est ipsa ratio, obturavit oculos Dantis ne aspectus terroris ipsum offenderet, exemplo simili et nos adversus terrores quoslibet et fortes eventus sic debemus virtute et sapientia obturari et claudi, ne pulsilanimitatis et inconstantie levitas nos periculose ofendat, quia, sicut scribit Seneca XVI ad Lucillum, *sic etenim tam hominum quam urbium facta volvuntur et inter placidissima teror existit. Cogitanda ergo sunt omnia et animus adversus que possunt evenire firmandus*. + +{Ora sen va per un secreto calle} etc. quia per se patent usque ad locum illum: + +{Con Epicuro tutti suoi seguaci} Notandum est in parte ista quod, inter alias setthas, phylosophorum tres fuerunt sette, scilicet Ephycuri, Stoici et Peripatetici. Epicuri denominati fuerunt a quodam phylosopho qui vocatus fuit Epicurus, qui etiam dictus fuit porcus, et dicti sunt Epycuri ab epi, quod est supra, et curo, curas, quia de alio non curabant quam de cute corporea, extimantes et tenentes summum bonum voluptates corporeas; et mortuo corpore mortuam animam asserebant, dicentes: *Non ero postquam mortuus fuero*. Et propterea, dicit auctor, anime illorum omnium qui secuti sunt hanc vitam voluptuosam in sepulcris specificatis superius includuntur. + +{O Tosco che per la città del foco} Iste noviter vocans Dantem, quem Tuschum nominat, fuit dominus Farinata de Ubertis de Florentia, olim caput partis Ghibelline in partibus Tuscie. + +{Poi disse: Fieramente furo avversi} Per verba ista mostratur quod maiores et predecessores Dantis fuerunt decursis temporibus non Gibellini sed Guelfi, prout per sequencia patet. + +{Allor surse etc. / un'ombra lungo} Hec umbra fuit pater Guidonis Cavalcantis, nobillissimi et prudentissimi viri, amici specialis et sotii Dantis, qui, cum vidisset Dantem carissimum amicum et sotium Guidonis filii sui, amirabatur quam plurimum quod filium non videbat cum Dante, et propterea interogavit eum de filio, ut sequitur. Cui respondet auctor per ea que proxime subsecuntur; ex qua responsione pater credens filium esse mortuum cecidit ex angustia. + +{Ma quell' altro magnanimo, a cui posta} Redit auctor ad materiam domini Farinate et dicit quod ipse dominus Farinata replicando dixit ipsi auctori: Quamvis pars mea Blancorum et Ghibellinorum expulsa per Nigros de civitate Florentie nequaquam rediverit ad civitatem Florentie, nichilominus non decurrent L menses quod tu Dantes expelleris a patria. Nam per dominam ibi regentem significatur luna, que ut plurimum dicitur regere et operationem suam influere in situ civitatis et partibus circumstantibus; cum igitur luna perficiat cursum quolibet mense, idcirco vult dicere quod luna quinquaginta vicibus non perficiet cursum suum quod ipse Dantes sue civitatis exulem se videbit. + +{Che fece l'Arbia colorata in rosso} Hic auctor reddit causam domino Farinate quare populus Florentinus tam crudeliter odit dominum Farinatam et partem suam, et dicit quod occasione conflictus quem receperunt Florentini a domino Farinata ad castrum Montis Aperti, ex quo conflictu quoddam flumen in districtu Senarum quod vocatur l'Arbia coloratum fuit sanguine Florentinorum, ita est Florentino populo odiosus dominus Farinata predictus. + +{El par che voi veggiate, se ben odo} In parte ista auctor interogat animam hanc et dicit Nam videtur quod futura sciatis et presentia ignoretis, tam ex ignorantia patris Guidonis Cavalcantis nescientis filium presentialiter vivere quam ex hiis que dominus Farinata predixit debere accidere auctori, et propterea querit auctor unde hoc procedat. Ad que respondet anima domini Farinate et dicit quod Quemadmodum patientes defectum male lucis a remotis non perfecte discernunt, sic et nos ex permissione lucis etterne, quamvis non perfecte, nichilominus aliqualiter futura discernimus; ea vera que sunt nobis proxima vel presentia universaliter ignoramus. Et idcirco, prout sequitur, dicit anima illa: Post ultimi diei sententiam, cum nil ulterius erit futurum, aliquit nesciemus. + +{Quando sarai dinanzi al dolce raggio} etc. usque in fine capituli, quia per se patent. Cum dicit al dolce raggio intendit auctor de domina Beatrixia. + +{In su l'estremità d'un'alta ripa +che facevan gran pietre} + +Auctor in parte precedenti descrisit de penis eorum qui vivunt epycurio more; in principio autem presentis capituli dicit se pervenisse ad locum illum asperiorem et orribiliorem per ea que proxime subsecuntur cum dicit: {E quivi per l'orribile} etc. + +{Lo qual trasse Fotin de la via dritta} Futinus fuit quidam ex antiquis philosophys et prudentibus maximis, sed velut infidelis multa scripsit et tenuit contra fidem, cuius opynionem secutus fuit in tantum Anastaxius quidam, qui fuit papa, quod a via veritatis erravit et sic dampnatus cruciatur in loco isto, et hoc est quod dicit testus iste lo qual trasse Fotin de la via dritta. + +{D'ogni malizia ch'odio in cielo acquista +ingiuria è 'l fine} + +Ad habendam notitiam predictorum sciendum est quod in parte ista puniuntur omnes qui aliquam iniuriam commiserunt, tamen sub distintis gradibus tormentorum. Et ad maiorem evidentiam sciendum est quod omnis iniuria aut per fraudem aut per violentiam infertur patienti; et sive sit violenta sive fraudulenta iniuria potest fieri et commicti in tres personas, in proximum, se ipsum et Deum, et in unoquoque istorum potest commicti dupliciter, scilicet realiter et personaliter. Nam proximo infertur personalis iniuria cum occiditur vel percutitur, realis cum dampnificatur in bonis et rebus eius; sibi ipsi personaliter iniuriatur qui se ipsum occidit, realiter vero qui ludit et discipat bona sua. Deum autem personaliter offendit qui Deum negat, despicit et blasphemat; realiter vero offenditur Deus cum quis despicit naturam et contra naturam operatur, ut sunt sodomite et feneratores quos vocat caursinos. Et propterea cum tribus personis inferatur iniuria – proximo, sibi ipsi et Deo –, tres sunt circuli: primus qui est maior, secundus qui est minor, tertius qui est minimus magis terribilis et penalis, quia quanto minor tanto proximior centro inferni. In primo siquidem circulo puniuntur omnes violenti offensores prossimi et bonorum suorum, prout inferius monstrat auctor cum dicit {Onde omicidie} etc. In secundo circulo puniuntur omnes violenti offensores et homicide sue proprie vite et dispersores bonorum suorum. Causa vero propter quam hii gravius puniuntur hec est, quia gravius peccant; nam cum de ratione caritatis existat quod quis magis diligat se ipsum et bona sua quam proximum et bona proximi, sequitur quod homicida sui ipsius et dispersor bonorum suorum gravius peccet cum fortius a caritate recedat, et propterea gravius tormentatur; et hoc est quod dicit auctor in his verbis {Puote omo avere in sè man violenta}. In tertio vero et orribiliori circulo puniuntur blasphemi et offensores maiestatis eterne et destructores et contemptores nature et contra ipsam operantes, ut sunt usurarii qui caursini dicuntur, qui naturam despiciunt et in ipsius contrarium operantur. Et isti pre ceteris adhuc acriori pena pletuntur, quia, cum ipse Deus creator omnipotens sit omnibus excellentior et perfectior, sit etiam ipse finis ultimus ad quem bona omnia ordinantur, considerata igitur qualitate obiecti in quod peccatur, quod est ipse Deus, sequitur quod, quia offendens Deum gravius a caritate et ratione recedit, quod in hoc minori et acerbiori circulo iusto iudicio pletantur acerbius; et hoc est quod dicunt verba illa {Puossi far forza} etc. + +{La frode, ond'ogne coscienza è morsa} Hucusque auctor trattavit de penis que inferuntur ex ofensione violencta, nunc autem dicit de his qui cruciantur ex ofensione fraudolenta, videlicet ex fraudibus, dolis et decetionibus prodictoriis. Circa quod siquidem est sciendum quod omnis fraus aut commictitur et infertur ei qui de fraudante confidit aut illi qui de ipso non confidit; omnes enim decipientes et fraudantes aliquem qui de fraudantibus non confidit puniuntur in secundo circulo; omnes vero decipientes confidentes de ipsis puniuntur in minori circulo tamquam acerbiori et graviori. Hec est ratio quia gravius peccat decipiens confidentem quam decipiens non confidentem: nam in deceptione non confidentis vitiatur solummodo naturale et universale vinculum humane dilectionis, que est ipsa caritas per quam unusquique habet diligere proximum suum; in deceptione vero et fraude proximi confidentis non solum corrumpitur nexus caritatis humane, verum etiam tollitur et corrumpitur ipsa spes que nata erat et procedebat ex fide quam deceptus in decipiente tenebat. Et sic cum ex tali fraude hec tres theologice et suppreme virtutes quodamodo offendantur, iusto Dei iudicio crudeliori penalitate punitur et hoc est quod dicit pars illa: {Ipocresia, lusinghe} etc. + +{E io: Maestro, assai chiara procede etc. / Ma dimmi: quei de la palude} Dicit auctor Virgilio: Satis contentor et clare intelligo rationes premissas, sed dicas mihi, magister, quare in istis circulis positis in civitate Dite non puniuntur illi qui propter luxuriam fuerunt incontinentes, de quibus tractatum est superiori capitulo {Così discesi del cerchio primaio,} et etiam illi qui propter gulam discipaverunt bona sua, de quibus dictum est capitulo {Al tornar de la mente} etc. Ad que respondet Virgilius redarguendo auctorem et dicit: Nonne recordaris, secundum quod in VI Ethicorum est scriptum, quod bona actio hominis non fit sine ratione pratica vera et apetito recto? Sed quia aliquando contingit perverti in homine apetitum vel praticam rationem, idcirco in humanis moribus sunt aliqua fugienda, et maxime, sicut habetur in Eticis, eorum que sunt circa mores fugienda tres sunt speties: incontinentia, malitia et bestialitas. Et propterea cum accidit hominem esse perversum et corruptum ex parte apetitus, ratione tamen pratica recta manente, talis corruptio et perversio erit incontinentia; et hoc est proprie cum quis habet rectam extimationem de eo quod faciendum est vel fugiendum, tamen propter passionem et corruptionem apetitus, relicta virtute, sequitur voluptatem et vitium, non tamen continue sed ad tempus. Cum autem perversitas voluptatis et apetitus intantum pervertunt rationem et intellectum, ut homo per consuetudinem et certam scientiam inclinetur ad ea que corruptus appetitus desiderat, tunc proprie malus dicitur, quia operatur ex electione perversa quod agit illud extimans finem optimum; et talis operatio proprie malitia nominatur. Et de talibus malitiosis et malis in libro Sapientie scribitur: *Dixerunt inpii apud se cogitantes non recte: Venite, coronemus nos rosis. Nullum pratum sit quod non pertranseat luxuria nostra. Ubique relinquamus signa letitie nostre, quoniam est pars nostra et hec sors*. Si vero in tantum corrunpitur apetitus humanus quod per corruptam vitam excedat et operetur ultra fines et husus humanos, agendo per similitudinem bestialem que sunt contra naturam et humanam consuetudinem, ut operantur et vivunt quidam in partibus Cumanis, qui more ferarum et animalium brutorum commedunt carnes crudas et numquam sub tettis vel domibus sed semper in campis locisque silvestribus et areis quiescunt et vivunt absque cuiusque legis ministerio, talis vita bestialis dicitur et hec siquidem perversitas bestialitas nominatur. Cum igitur, ut ex premissis manifestum est, incontinentia sit solum aliquando corruptio ex parte apetitus, remanente recta pratica ratione, malitia vero sit perversitas apetitus et pratice rationis, et in bestialitate nedum apetitus et ratio recta et pratica pervertantur, verum etiam contra naturam per bestiales operationes agatur, et sic ipse Deus minus offendatur ex incontinentia quam ex malitia et bestialitate, idcirco sequitur et concluditur quod illi incontinentes luxuriosi et gulosi, de quibus trattatum est supra capitulis nominatis, quia incontinentes in tantum non offenderunt divinam iustitiam quantum offenderunt fraudolenti et violenti et alii, de quibus tractatur presenti capitulo, qui ex eletione et delectabili malitia deliquerunt, idcirco puniuntur extra civitatem Dite minori suplicio; et hoc est quod dicit testus in verbis illis: {Non ti rimembra di quelle parole} etc. Adhuc auctor in parte ista instat Virgilio quod, cum supra in presenti capitulo tractetur quod blapsfemi maiestatis divine et despectores nature et naturalis virtutis, ut sunt caursini sive usurarii, puniantur sub crudeliori circulo, idcirco respondeat et solvat Virgilius nexum et dubium predictorum, videlicet qualiter hoc sit et quomodo quod usurarii propter fenus sint despectores bonitatis divine, que est natura. Ad hec respondet Virgilius dicens: {Filosofia, mi disse, a chi la 'ntende} etc. Debes cognoscere, Dantes, secundum quod omnes quasi philosophy tenent quod Deus omnipotens, omnium creator et causa rerum omnium, naturam universalem creavit mirabili arte sua. Si etiam advertas, Dantes, et notes, invenies libro Phisicorum quod ars imitatur naturam in quantum potest, et sic virtus et ars humana, tamquam procedens a natura et nature filia, est neptis Dei, qualitate gradus inspecta, cum ipsa natura sit a Deo creata. Cum igitur unusquisque humane prosecutione nature a Deo create debeat procurare quod per virtutem et artem bonam honoretur et vivat, sicut scribitur in primo Genesi, oportuit ab initio seculi humanum genus summere vitam et excedere unum alium per naturam et artem; cum autem caursini sive usurarii contrarium agant et, cupiditate velati, non per virtutem et artem bonam sed per usurarum subsidia operentur, idcirco manifeste sequitur et concluditur quod ipsi usurarii despicientes virtutem et artem, que imitatur naturam, et naturam despiciant et offendant. Et sic ex offensione nature, que est filia, creatura et bonum Dei, in illo terribiliori circulo bene merite usurarii puniuntur; nam in pecunia confidentes, que est caduca et temporalis, naturam et artem et virtutem despiciunt et offendunt, que eterne sunt quadam participatione divina propter exercitium boni operis. + +{Ma seguimi oramai che 'l gir mi piace; +chè i Pesci guizzan su per l'orizzonta} + +Sciendum est ex verbis istis quod hic finitur prima dies qua stetit auctor in inferno, et omnia precedentia a principio libri usque ad sequens capitulum auctor in una die naturali scruptatus fuit et vidit. Nam cum in medio mensis martii, tanquam perfectiori tempore ut calido et umido, auctor hunc trattatum inceperit, et hoc tempore sol intret in Arietem, Piscis autem precedat Arietem, cumque prima hora diei sol oriatur et levetur semper cum signo suo et cum eo occidat, cum etiam signum Pissis precedat immediate signum Arietis ita quod redeunte sole existente in signo et sub signo Arietis ad emisperium nostrum, oportet de necessitate signum Piscis precedentis ante levari et ante orriri quam signum Arietis subsequentis. Idcirco, proud dicit testus, auctor videbat Pisces in oriçonta, hoc est videbat oriri diem et quod dies adveniebat quia post Pisses sequitur Aries, in quo et cum quo surgebat et oriebatur sol. Oriçonta est media pars spere celestis quam videre possumus usque ad circumferencias et confines universe terre, sursum ac circumquaque videndo. + +{E 'l Carro tutto sovra 'l polo giace} Adhuc subiungit auctor et dicit, ad ostendendum quod dies adveniebat, quod currus totus residet supra polum; hoc est quod ipsa hora adveniente nova die ille stelle, que vocantur currus, manent proxime supra polum nostrum, quem videmus continue. Polus autem est illa pars celi quam continue videmus et que numquam occidit nobis, ubi posita est stella illa que vocatur tramontana, penes quam posite sunt dicte stelle que dicuntur lo Carro. + +{Era lo loco ov'a scender la riva} Quamvis auctor proxime precedenti capitulo tractaverit generaliter de violentiis et fraudibus in proximum se ipsum et Deum et bonis eorum illatis, nichilominus presenti capitulo et aliis subsequentibus tractare intendit in specie de quibuslibet fraudibus et violentiis secundum gradus et distintiones eorum et propterea in capitulo isto mostratur de violentiis illatis in proximum. Hoc principium Era lo loco etc. vult dicere quod locus ille ad quem pervenerat auctor erat valde diruptus et declivus, alpestris et montuosus, quemadmodum est ripa dirupta cuiusdam montanee Tridentine quam tangit et percutit aqua cuiusdam fluminis Veronensis qui vocatur l'Adese, qui producit pisces qui lasche vocantur. + +{E 'n su la punta della rotta lacca +l'infamia di Creti era distesa} + +Dicit auctor quod super caccumine istius montuosi loci invenit quandam bestiam crudelissimam que Minotaurus nominatur; per quam bestiam figuratur et demostratur infamia et despectio omnium et singulorum qui fuerunt de insula Creti. Quomodo autem hoc sit, sciendum est, sicut legitur in, quod, cum Minos rex totius Creti esset cum magno exercitu in obsidione Atheniensium, domina Pasiphe uxor dicti regis, dum quadam diem insipiceret quendam pulcrum thaurum, ardenti passione deducta, voluit penitus cohire cum tauro et, habito consilio Dedali subtilissimi et ingeniosi magistri, fecit excoriari quandam vaccham et ipsius pelle dicta Pasife se vestivit sub aptitudine tali quod ipsa Pasiphe videbatur esse quedam vaccha; et deductus dictus thaurus ante ipsam et ipsam vaccham credens illam ascendit et impregnavit; que Pasiphe tempore suo peperit creaturam semi hominem et semi bovem qui vocatus est Minotaurus, qui secundum naturam suam erat ferus et vorans carnes humanas. Cum autem hoc ad notitiam pervenisset regis Minos in exercitu Atheniensium permanentis, convenit et pepigit cum Ateniensibus quod ab ipsorum obsidione discenderet et ipsi darent sibi tributum aliquam quantitatem hominum annuatim per Minutaurum alimentum. Quo facto, cum Minos rex pervenisset ad regnum suum et inspexisset in hac bestia tale monstrum et ipsius bestie crudelitate pensata, ne quisquam offenderetur ex ea, fecit construi quoddam palatium summa dificultate ingeniosum et laboriosum ad ingressum et egressum ipsius ex multiplici et diverso giro murorum, in quo carcerari et recludi fecit dictum Minothaurum. Qui siquidem locus habitationis dicti Minothauri vocabantur labarintum, quia nemo intrans labarintum predictum ex artificioso ministerio suo numquam exibat; cuius laberinti forma hec est. Cumque secundum observationem pactorum factorum inter Minos regem et Athenienses processu temporis sors ceciderit supra Theseum, filium ducis Athenensium, ut micteretur in escam Minothauri, accessit Theseus ad locum labarinti; cum autem Federa, soror Minothauri, inspecto Teseo, exarsit in eum et cum ipso convenit si Theseus vellet eam ducere in uxorem eius Athenas, doceret ipsum interficere Minothaurum. Hoc vero promisso per Theseum, ipsa Federa dedit ei massam picis et globum fili, et cum filo Theseus labarintum intravit et cum ad bestiam pervenisset, Minotaurus hyante gula ipsum Theseum volens devorare, Teseus autem massam picis deiecit in os bestie sevientis, ex quo ipsius dentibus prepeditis per picem ipsum Minotaurum gladio interemit. Quo facto, aufugit cum Federa versus Athenas et propterea dicit testus {l'infamia di Creti che fu concetta ne la falsa vacca}, quia bestia illa concetta fuit in femina illa Pasife que vestita pelle vacche videbatur vaccha, non tamen erat. + +{Lo savio mio inver' lui gridò: Forse +tu credi che qui sia 'l duca d'Atene, +che sù nel mondo la morte ti porse?} + +Hec verba reprensive dixit auctor versus bestiam illam, eidem inproperando de morte eidem illata per dictum Theseum ducem Athenarum. + +{Pàrtiti, bestia, chè questi non vene +ammaestrato da la tua sorella} + +Hec verba manifesta sunt ex istoria proxime precedenti. + +{Or vo' che sappi che l'altra fiata +ch'i' discesi qua giù nel basso inferno} + +Virgilius in parte ista, cum vidisset Dantem cogitantem et amirantem tunc ex illo profundo dirupto predicte montuose ruine, dicit ipsi auctori quod eo tempore quo ipse Virgilius alias descendit ad profundum inferni occasione coniurationis illius crudellissime Erito incantatricis, sicut habetur supra nono capitulo, quamvis hanc causam hic non exprimat, talis ruina non erat in loco isto, sed in morte Christi omnipotentis Dei qui abstulit magnam predam Dite, hoc est sanctos patres et animas bonas extra inferno deduxit, hec infernalis et putrida vallis sub tam terribili teremotu contremuit, ex quo hec ruina facta est. Ex quo etiam dicit ipse Virgilius: Ego credidi totum universum mundum debere deficere per ruinam. + +{Oh cieca cupidigia e ira folle} Verbum istud est notabile de se et per se patet. + +{Corrian centauri armati di saette} Auctor prosequendo materiam dicit quod in loco isto puniebantur gigantes et centauri, et dicti sunt centauri ex magnitudine et fortitudine sua, inter quos erat quidam ex dictis gigantibus vocatus Nessus. Qui siquidem Nessus stabat super ripam cuiusdam fluminis cum quadam barcha tempore vite sue pro oportuno transitu personarum, cunque Ercules quadam vice cum Ianira pulcerima uxore eius pervenisset ad locum predictum ut flumen transiret, dictus Nessus Ianiram recepit in barcam, Herculem autem elevare non potuit propter parvitatem ligni; et cum ipse Nessus cum Ianira descendit ad ripam, dictus Nessus voluit violare Ianiram. Inspiciens Ercules, acepta venenata sagipta ipsum Nessum vulneravit ad mortem. Nessus autem sentiens mortem, in ultionem faciendam adversus Herculem, Ianire dixit quod si acciperet camisiam suam et daret ipsam Herculi ut ipsam indueretur, numquam aliam mulierem diligeret nisi ipsam. Hoc autem credens ipsa Ianira ipsam camisiam tulit, cunque processu temporis Hercules residens a remotis ad uxorem redire differret ex dilectione prenimia quam ad mulierem aliam deferebat, Ianira ei transmisit camisiam quam a Nesso susceperat; quam cum Hercules induisset, quia venenata erat ardore efusi sanguinis dicti Nessi, incontinenti mortuus est; et propterea dicit testus quod ipse Nessus fecit ultionem de propria morte. + +{È il gran Chiròn, il qual nodrì Achille} Iste Chyron fuit quidam centaurus magnus et fortis, et fuit de insula que dicitur Anschiro, qui nutrivit Achillem filium Pellei et Thetis dee marine: nam non poterat ipse Achilles nutriri per matrem quia dea erat. + +{Quell'altro è Folo} Follus iste fuit etiam quidam centaurus valde vitiosus in ira; et isti tales centauri et gigantes continue vadunt in circuitu fosse in qua anime dannatorum ibi recluse cruciantur sub sanguine continue bulliente, et cum vident aliquam animam exeuntem vel non stantem sub sanguine bulliente, secundum quod meruerunt per culpam, ipsam animam cum ipsorum sagyptis percutiunt et sagiptant. + +{Tal si partì da cantare alleluia} Vult dicere quod anima domine Beatrixie, que in summo celo laudibus divinis instabat, de summo descendens venit ad Virgilium cui commisit ut conduceret Dantem etc. + +{E 'l gran centauro disse: E' son tiranni +che dier nel sangue e ne l'aver di piglio} + Sicut dictum est supra in principio huius capituli, hic agitur et scribitur de tyrannis et offensoribus proximi tam in persona quam bonis ipsius, ut exemplificatur per subsequentia proxime. -Cum quidam dominus Arnaldus de Bruniforte de Anglia exulasset ad instanciam et procurationem cuiusdam potentis baronis affinis regis Odoardis de Anglia, cumque quidam miles filius dicti baronis et consanguineus dicti regis quodam tempore Neapolim pervenisset, ubi manebat dictus dominus Arnaldus et prefatus miles et sanguineus regis, ad ecclesiam accessisset pro audienda missa, dum adesset celebrationi misse et sacramenti altaris, dictus dominus Arnaldus dictum militem gladio interemit ex ofensione sui exilii procurata per patrem, et propterea dicit testus in grembo a Dio, quia in presentia corporis domini nostri Iesu Christi ipsum occidit. -Iste Atilla fuit ungarus et tante impietatis auctor quod ex suis sceleribus et flagiciis vocatus est Atilla flagellum Dei. Iste tyrannus suis temporibus aflixit Ytaliam, sed maxime civitatem Florentie tempore quo tenebatur et constructa fuerat per Romanos. Nam cum intrasset sub benivola et spontanea receptione Florentinorum et Romanorum in ea manentium, sua oculta malitia in paucis diebus XXm virorum habitatorum civitatis Florentie in quodam palatio dicte civitatis quod Capitolium vocabatur, preter notitiam aliorum de civitate, non simul set singulariter requisitos fecit singulariter decollari per quosdam milites suos et interfectos fecit deici in quodam alveo aque de flumine Arni sub dicto Capitolio artificiose labentis. De quo siquidem orrendo facinore oculte patrato alii exteriores habitatores et cives non potuerunt perpendere nisi ex aqua fluminis Arni que propter effuxionem sanguinis in colorem sanguinis est conversa; et post tantum scelus nephande commissum ipse Atilla exivit Capitolium et cum maxima militum quantitate quos in dicto Capitolio clam incluserat totam civitatem sub incendio cede et ruina destruxit in despectum et iniuriam Romanorum. Postmodum dictus Atilla cum gentibus suis se reduxit ad civitatem sive locum qui Fexule vocabatur, positum prope civitatem Florentie, et ad hoc, ut dicta civitas que per Romanos fuerat destructa popularetur et habitaretur et habitatoribus impleretur, fecit preconiçari quod quilibet volens accedere posset impune et libere habitare et esse in civitate Fexulana. Tamen postmodum supervenientes Romani civitatem Florentie sub melioribus auguriis construxerunt et convenerunt cum dictis Fexulanis quod dicta civitas Fexulana non habitaretur ulterius, sed in civitate Florentie hedificanda de novo ipsi Fexulani cum ipsis Romanis et Florentinis primis habitatoribus civitatis Florentie iam distructe vivere et habitare deberent; et huic convenctioni convenerunt et concordaverunt ipsi Fexulani cum hac condictione, quod semper episcopus civitatis predicte apellari deberet ad perpetuam rei memoriam episcopus Fexulanus; et sic inter eos fuit effectualiter terminatum, quamvis postmodum constructa et rehedificata fuerit per Romanos. Depopulavit et destruxit idem Atilla multas civitates et loca bona Ytalie, et propterea dicit textus che fu flagello in terra, et hoc est verum secundum quod scribitur in cronicis antiquorum. -Cum auctor in precedenti capitulo tractaverit de penis eorum qui manus violentas exercent in proximum et bonis proximi, prosequendo materiam suam scribit in presenti capitulo de hiis qui desperantes in totum se ipsos privaverunt vita et bona sua discipaverunt, ut inferius demostrabitur; et incipiendo dicit quod ille Nessus, sub cuius comitiva securitate transiverant, nondum redierat ad ripam aque quando poeta et auctor iam intraverat quoddam nemus orribile plenumque stirpibus. + +{Quivi è Alessandro, e Dionisio fero} Iste fuit Alexander rex Ierusalem et tirannus crudelissimus de quo dicitur quod VIIIc viros cum uxoribus et fillis una vice necari fecit. Dyonisius autem fuit rex Sicilie et ipsam et Siculos oppresit sub magna tirannide. + +{E quella fronte c'ha 'l pel così nero, +è Azzolino; e quell'altro ch'è biondo, +è Opizzo da Esti, il qual per vero} + +Iste Açolinus est Celinus de Romano quidam crudelissimus et impius tirannus natus in partibus Padue. Dictus Opiço fuit marchio Estensis. + +{Questi ti sia or primo, e io secondo} Dicit Virgilius: Iste centaurus precedet te et ego sequar te. + +{Mostrocci un'ombra da l'un canto sola, +dicendo: Colui fesse in grembo a Dio +lo cor che 'n su Tamisi ancor si cola} + +Cum quidam dominus Arnaldus de Bruniforte de Anglia exulasset ad instanciam et procurationem cuiusdam potentis baronis affinis regis Odoardis de Anglia, cumque quidam miles filius dicti baronis et consanguineus dicti regis quodam tempore Neapolim pervenisset, ubi manebat dictus dominus Arnaldus et prefatus miles et consanguineus regis, ad ecclesiam accessisset pro audienda missa, dum adesset celebrationi misse et sacramenti altaris, dictus dominus Arnaldus dictum militem gladio interemit ex ofensione sui exilii procurata per patrem, et propterea dicit testus in grembo a Dio, quia in presentia corporis domini nostri Iesu Christi ipsum occidit. Ex hoc peractum est: nam acceptum cor ipsius fuit consanguinei regis mortui et repositum in quadam busola conservatione et oblatum fuit regi Odoardo ut ad vindictam sui efusi sanguinis provideret; quod postmodum de mandato regis fuit positum in manum cuiusdam statue lapidee posite et firmate supra ripam fluminis Tamisii, et in qua statua insignite sunt lictere infrascripte ad perpetuam rei memoriam: *Cor gladio scissum do cui consanguineus sum*, et propterea dicit auctor {che 'n su Tamisi ancor si cola}. + + +{Quell'Attilla che fu flagello in terra} Iste Atilla fuit ungarus et tante impietatis auctor quod ex suis sceleribus et flagiciis vocatus est Atilla flagellum Dei. Iste tyrannus suis temporibus aflixit Ytaliam, sed maxime civitatem Florentie tempore quo tenebatur et constructa fuerat per Romanos. Nam cum intrasset sub benivola et spontanea receptione Florentinorum et Romanorum in ea manentium, sua oculta malitia in paucis diebus XXm virorum habitatorum civitatis Florentie in quodam palatio dicte civitatis quod Capitolium vocabatur, preter notitiam aliorum de civitate, non simul set singulariter requisitos fecit singulariter decollari per quosdam milites suos et interfectos fecit deici in quodam alveo aque de flumine Arni sub dicto Capitolio artificiose labentis. De quo siquidem orrendo facinore oculte patrato alii exteriores habitatores et cives non potuerunt perpendere nisi ex aqua fluminis Arni que propter effuxionem sanguinis in colorem sanguinis est conversa; et post tantum scelus nephande commissum ipse Atilla exivit Capitolium et cum maxima militum quantitate quos in dicto Capitolio clam incluserat totam civitatem sub incendio cede et ruina destruxit in despectum et iniuriam Romanorum. Postmodum dictus Atilla cum gentibus suis se reduxit ad civitatem sive locum qui Fexule vocabatur, positum prope civitatem Florentie, et ad hoc, ut dicta civitas que per Romanos fuerat destructa popularetur et habitaretur et habitatoribus impleretur, fecit preconiçari quod quilibet volens accedere posset impune et libere habitare et esse in civitate Fexulana. Tamen postmodum supervenientes Romani civitatem Florentie sub melioribus auguriis construxerunt et convenerunt cum dictis Fexulanis quod dicta civitas Fexulana non habitaretur ulterius, sed in civitate Florentie hedificanda de novo ipsi Fexulani cum ipsis Romanis et Florentinis primis habitatoribus civitatis Florentie iam distructe vivere et habitare deberent; et huic convenctioni convenerunt et concordaverunt ipsi Fexulani cum hac condictione, quod semper episcopus civitatis predicte apellari deberet ad perpetuam rei memoriam episcopus Fexulanus; et sic inter eos fuit effectualiter terminatum, quamvis postmodum constructa et rehedificata fuerit per Romanos. Depopulavit et destruxit idem Atilla multas civitates et loca bona Ytalie, et propterea dicit textus {che fu flagello in terra}, et hoc est verum secundum quod scribitur in cronicis antiquorum. + +{E Pirro e Sesto; e in etterno munge} Pirrus filius magni Achillis Greci fuit crudelis et impie vite. Sextus filius magni Pompei Romani, qui post mortem patris fuit magnus tyrannus, pirrata et depredator hominum. + +{A Rinier da Corneto, a Rinier Pazzo} Isti fuerunt duo maximi predones super strata. + +{Non era ancor di là Nesso arrivato} Cum auctor in precedenti capitulo tractaverit de penis eorum qui manus violentas exercent in proximum et bonis proximi, prosequendo materiam suam scribit in presenti capitulo de hiis qui desperantes in totum se ipsos privaverunt vita et bona sua discipaverunt, ut inferius demostrabitur; et incipiendo dicit quod ille Nessus, sub cuius comitiva securitate transiverant, nondum redierat ad ripam aque quando poeta et auctor iam intraverat quoddam nemus orribile plenumque stirpibus. + +{Tra Cecina e Corneto} Cornetum est quoddam castro in patrimonio Ecclesie Romane situm in ripa maris, a quo castro usque ad locum qui dicitur Cecina est via remota et longa per multa miliaria, inter quod Cornetum et Cecinam sunt multa nemora silvestria et periculosa et diversis ramis et stirpibus involuta. + +{Quivi le brutte Arpie lor nidi fanno} Arpie sunt quedam maxime aves habentes alas valde latas et collum et visum humanum. Que siquidem aves expulerunt per violentiam de insulis Strophadis, que sunt in Romania, Herculem et Iasonem; postmodum etiam dicte aves expulerunt de dictis insulis Troianos qui se recluserant in eis ante quam Troia destrueretur; que siquidem expulsio Troianorum, ut dicit testus, fuit inditium et augurium destructionis Troyane. + +{Io sentia d' ogne parte trarre guai} quia per se patent usque ad locum illum: + +{Io son colui che tenni ambo le chiavi +del cor di Federigo} + +Iste siquidem fuit magister Petrus de Vineis ex cuius virtute et probitate multiplici et maxime ex sue formose inventionis et rectorici stili ornata dulcedine fuit in tantum excellens et prepotens consiliarius penes inperatorem Federigum, quod ex sua ordinatione et consultatione solumodo queque agenda inperii gerebantur. + +{La meretrice che mai da l'ospizio +di Cesare} + Dicit ipse Petrus quod cum semper ex dignitatibus et honoribus et bono alterius oriatur invidia, idcirco reliqui curiales inperialis curie, excelse condictioni mee invidentes, et emuli me iniuriose accusaverunt quod quedam secreta debueram propallasse; ex quo de mandato inperatoris cecatus et sic turbatus et dedignatus ex gustu indigne pene, nolens sub ceca et vituperosa vita manere, ego ipse qui eram iustus, fidelis et purus in me ipso feci et disposui me iniustum contra me ipsum, mihi propriam vitam adimendo. Sed nichilominus, dicit ipse Petrus, nunquam fui proditor nec infidus in agendis vel secretis aliquibus domino meo imperatori. Ex quo aperte probatur et mostratur quod, prout dicit testus, ista invidia est illa meretrix magna que semper sequitur ospitium curias et regna regum prelatorum et principum; hec est illa miserima passio per quam status regnantium persepe vertitur. + +{Spirito incarcerato, ancor ti piaccia +di dirne come l'anima si lega} + +In hac parte querit Virgilius ab anima dicti Petri quod ei declaret qualiter hoc est quod spiritus vel anima ligetur et includatur in illis stirpibus sive trunchis. Ad quod respondet ipsa anima dicens: Quando anima crudelis alicuius desperati et se necantis pervenerit ad infernum, Minos demon ipsam transmittit ad septimam focem; que postmodum in eo loco cadit ad quem infortunio suo conducitur, et ipsa anima delapsa in eo loco silve germinat quemadmodum granum spelte et crescit et producitur in stirpem tamquam planta silvestris, sed in die iudiciis, sicut alie anime venient ut uniantur cum corporibus suis, sicut nos pro nostris spoliis, hoc est pro corporibus, veniemus, sed dictis nostris corporibus nullatenus uniemur, quia iustitia Dei non pateretur ut aliquis id haberet quod abstulit sibi ipsi. Et quia nos ipsi abstulimus nobis vitam et corpus, anime nostre suis corporibus non iungentur sed unaqueque anima habebit apensum ad truncum umbre sue corpus suum; et hoc est quod dicit testus: + +{Come l'altre verrem per nostre spoglie +ma non però ch'alcuna sen rivesta} + Sed quamvis hec verba sic sint ab auctore descripta, nichilominus teneo quod aliud scriptum fuerit et alia fuerit auctoris intenctio: Scriptura siquidem sic rigide sic singulariter et vituperose punit et ponit de hiis qui, velud desperate cecitatis filii, perdiderunt sponte se ipsos ad terrorem et instructionem mortalium, ut sibi precaveant ab huiusmodi perdictione inposterum, per quam inremediabiliter et preter spem alicuius misericordie Deus graviori offensione offenditur: nam nullum est gravedinis tante delictum cuius divina misericordia misereri non possit, excepto desperationis delicto que sola mederi nequit. Hoc est quod probat et dicit; credo autem auctorem prefatum, tamquam fidelem captolicum et omni prudentia et scientia clarum, suo tenuisse iudicio quod Ecclesia santa tenet videlicet. -Iste Lanus fuit quidam domicellus et iuvenis de civitate Senarum qui inter cives alios dittissimus erat, tamen fuit consumptor et discipator omnium bonorum suorum; sed antequam morte naturali deficeret, ipso iuvene existente, mortuus fuit in quodam conflictu ad locum Plebis de Toppo, et propterea, sicut dicit testus, mors eidem Lano favendo succurrit, quia ipsum rapuit in tempore iuventutis: quoniam si vixisset in seculo, opportebat quod famescentes et macerimi canes, sicut in testu sequitur, ipsum devorassent, hoc est dicere quod miseria et egestas ipsum aflixissent. -Iste cui deficiebat virtus in fuga fuit dominus Iacobus de Sancto Andrea de civitate Padue sub maximis divitiis constitutus qui discipavit omnia bona sua, et inter alias prodigalitates eius de ipso fertur quod, videre desiderans quendam pulcrum et magnum ignem, dictus dominus Iacobus comburi fecit quandam villam eius in totum. Modo dicit testus quod dum ipse vellet afugere, quia deficiebat ei fuigiendi potentia, invenit unum ex dictis stirpibus sive quodam cespullium et in dictum cespullium ut lateret intravit. Tamen superna permissione crudelissime fere aperierunt cespullium et laceraverunt omnia membra eius; hoc est dicere quod ante mortem ipsius fuit incommodis et miseria involutus, et nedum ipse canes laceraverunt membra dicti domini Iacobi sed etiam dictum cespullium sive stirpem, qui stirpes etiam erat unbra et quedam anima, totaliter destruxerunt. Ex quo dictum cespulium conqueri et plorare incepit dicens contra animam dicti domini Iacobi. -Iste Florentinus fuit dominus Loctus iudex de Aglis de Florentia, qui, secundum quod fertur, ex dolore prenimio cuiusdam false sententie quam protulerat in domo sua, cum quadam argentea corrigia eius se ipsum suspendit, et propterea dicit fei gibetto etc, quia locus in quo suspenduntur homines in partibus Francie vocatur giubet; et ipse idem de domo propria constituit sibi furcas. -Cum auctor supra proxime in fine capituli precedentis viderit cruciari animam eius qui erat de una civitate cum eo, idcirco dicit quod ex caritate quam habebat ad miserum ardentem ratione loci, frondes stirpis eius divisas et separatas collegit in unum et, ipsis frondibus dicto Florentino exibitis, ipse auctor cum Virgilio ad prosecutionem itineris est conversus. -Exemplificative loquitur Dantes et dicit quod, cum arena illa per quam gradiebatur esset pestifera et angustiis plurimis copiosa, talis erat qualis erat arena Libie per quam Cato Romanus, devicto Pompeio, cum Pompeianis fugiens a facie Cesaris pertransivit. Que siquidem arena Libie, velud desertum silvestre et inabitabile, est periculosa et miseriis ac incommodis multis plena; et hoc scribens, Lucanus in nono de ipso Catone loquente et suadente Pompeianis ut per dictam arenam iter acciperent sic dicit. -Exemplificat auctor quod quemadmodum accidit Alexandro regi militati in partibus orientis quod ex summa caliditate solis et aeris vapores igniti descendebant super eum et militibus suis, tamen ipse Alexander sua virtute providit ad conservationem ipsius et militarium acierum suarum, ita, dicit auctor, facti erant vapores ignei cadentes super miseros pecatores; ex quo arena illa sicca et arida, in qua anime misere permanebant, tamquam esca accendebatur et urebantur. + +{Gridava: Lano, sì non furo accorte} Iste Lanus fuit quidam domicellus et iuvenis de civitate Senarum qui inter cives alios dittissimus erat, tamen fuit consumptor et discipator omnium bonorum suorum; sed antequam morte naturali deficeret, ipso iuvene existente, mortuus fuit in quodam conflictu ad locum Plebis de Toppo, et propterea, sicut dicit testus, mors eidem Lano favendo succurrit, quia ipsum rapuit in tempore iuventutis: quoniam si vixisset in seculo, opportebat quod famescentes et macerimi canes, sicut in testu sequitur, ipsum devorassent, hoc est dicere quod miseria et egestas ipsum aflixissent. + +{E poi che forse li fallia la lena, +di sè e d'un cespuglio fece un groppo} + +Iste cui deficiebat virtus in fuga fuit dominus Iacobus de Sancto Andrea de civitate Padue sub maximis divitiis constitutus qui discipavit omnia bona sua, et inter alias prodigalitates eius de ipso fertur quod, videre desiderans quendam pulcrum et magnum ignem, dictus dominus Iacobus comburi fecit quandam villam eius in totum. Modo dicit testus quod dum ipse vellet afugere, quia deficiebat ei fuigiendi potentia, invenit unum ex dictis stirpibus sive quodam cespullium et in dictum cespullium ut lateret intravit. Tamen superna permissione crudelissime fere aperierunt cespullium et laceraverunt omnia membra eius; hoc est dicere quod ante mortem ipsius fuit incommodis et miseria involutus, et nedum ipse canes laceraverunt membra dicti domini Iacobi sed etiam dictum cespullium sive stirpem, qui stirpes etiam erat unbra et quedam anima, totaliter destruxerunt. Ex quo dictum cespulium conqueri et plorare incepit dicens contra animam dicti domini Iacobi: + +{O Iacopo, dicea, da Santo Andrea} Ex quo siquidem Virgilius interogavit a dicto stirpe de nomine et origine eius. Ad quem respondit umbra ipsius stirpis dicens: Ego fui de civitate Batiste, hoc dicere est de civitate Florentie, que siquidem civitas habuit in primum patronum Martem, idest deum belli, et hoc fuit ante tempus incarnationis dominice; cum autem refloruit Christianitas, dicta civitas, sublato titulo patronatus ipsius Martis, Florentini in pastorem et patronum acceperunt sanctum Iohannem Baptistam. Et propterea dicit hec anima quod Mars semper cum arte et influentia sua pestem et tristitiam semper infundet in civitate Florentie, quia, dicto Marte deleto, patronum alium elegerunt; et nisi quedam statua ipsius Martis que adhuc residet super pontem Arni in dicta civitate maneret, frustra fuisset rehedificata Florentia per eos qui ipsa fecerunt post destructionem Attille qui ipsam civitatem destruxit, ut tractatum est supra proxime in fine capituli precedentis. + +{Io fei gibetto a me de le mie case} Iste Florentinus fuit dominus Loctus iudex de Aglis de Florentia, qui, secundum quod fertur, ex dolore prenimio cuiusdam false sententie quam protulerat in domo sua, cum quadam argentea corrigia eius se ipsum suspendit, et propterea dicit fei gibetto etc., quia locus in quo suspenduntur homines in partibus Francie vocatur giubet; et ipse idem de domo propria constituit sibi furcas. + +{Poi che la carità del natio loco} Cum auctor supra proxime in fine capituli precedentis viderit cruciari animam eius qui erat de una civitate cum eo, idcirco dicit quod ex caritate quam habebat ad miserum ardentem ratione loci, frondes stirpis eius divisas et separatas collegit in unum et, ipsis frondibus dicto Florentino exibitis, ipse auctor cum Virgilio ad prosecutionem itineris est conversus. + +{Non d'altra foggia fatta che colei +che fu da' piè di Caton già soppressa} + +Exemplificative loquitur Dantes et dicit quod, cum arena illa per quam gradiebatur esset pestifera et angustiis plurimis copiosa, talis erat qualis erat arena Libie per quam Cato Romanus, devicto Pompeio, cum Pompeianis fugiens a facie Cesaris pertransivit. Que siquidem arena Libie, velud desertum silvestre et inabitabile, est periculosa et miseriis ac incommodis multis plena; et hoc scribens, Lucanus in nono de ipso Catone loquente et suadente Pompeianis ut per dictam arenam iter acciperent sic dicit: +*Atque ingressurus steriles sic fatur arenas: +O quibus una salus placuit mea signa secutis +indomita cervice mori, componite mentes +ad magnum virtutis opes summosque labores. +Vadimus in campos steriles exaustaque mundi, +que nimius Titan et rare in fontibus unde +sicaque letiferis squalent serpentibus arva. +Temperies vitalis abest et nulla sub illa +cura Iovis terra est* +et propterea dicit testus {Non d'altra foggia}. + +{Quali Alessandro in quelle parti calde} Exemplificat auctor quod quemadmodum accidit Alexandro regi militanti in partibus orientis quod ex summa caliditate solis et aeris vapores igniti descendebant super eum et militibus suis, tamen ipse Alexander sua virtute providit ad conservationem ipsius et militarium acierum suarum, ita, dicit auctor, facti erant vapores ignei cadentes super miseros pecatores; ex quo arena illa sicca et arida, in qua anime misere permanebant, tamquam esca accendebatur et urebantur. + +{Chi è quel grande che non par che curi} Iste siquidem qui tante superbie et ferocitatis indicia demostrabat fuit unus ex septem regibus qui obsederunt civitatem Tebarum vocatus Capaneus. Qui cum excelsa superbia sua contemptor esset deorum, Iupiter turbatus et dedignatus ex arogantia Capanei predicti et accepto fulmine ygneo ipsum Capaneum in dicto exercitu fulminavit et interremit; et quemadmodum ipse Capaneus fuit superbus in vita, sic et anima eius est superbissima in inferno. Nam loquitur ipsa anima et dicit ipsi Virgilio: Si ipse Iupiter, qui me percussit cum fulmine ultimo die vite mee, faceret fabricari per omnes fabros et ministros eius fulmina et sagyptas et haberet subsidium Vulcani et aliorum quorumlibet ministrorum eius, de me non posset facere ultionem. + +{Sì com' el fece a la pugna di Flegra} Capaneus iste aducit hanc similitudinem quia in civitate vel monte illo qui Fregra vocatur gigantes pugnaverunt cum diis, et in dicto loco a dicto Iove et ab aliis diis dicti gigantes fulminati et interrempti fuerunt. + +{Quale del Bulicame esce ruscello} Bulicame est fluvius sive fons aque bulientis nascentis prope civitatem Viterbi ex quo descendit quidam rivulus; qui rivulus dividitur in multa balnea, ad que balnea peccatrices morantur; et propterea exemplificative loquendo dicit auctor talem se rivulum invenisse descendentem et currentem per arenam illam de qua superius dictum est. + +{In mezzo mar siede un paese guasto, +diss'elli allora, che s'appella Creta} + Respondet Virgilius auctori interoganti et admiranti super condictione illius rivuli et dicit quod in medio mari est quidam locus destructus qui vocatur insula Creti; cuius insule Saturnus fuit rex primus et dominus, cuius Saturni regis temporibus homines casti erant absque cupiditate et vitio; et in dicta insula erat quidam mons sive locus qui vocabatur Yda, qui siquidem locus fructibus et arboribus et bonis omnibus affluebat, modo, dicit auctor, locus ille destructus est et sterilis tamquam res antiqua. In quo siquidem monte uxor Saturni, que vocabatur Rea, fecit latere Iovem filium suum et dicti Saturni et ibi nutriri ut Saturnus nesciret quid esset de eo: nam Saturnus preceperat dictum filium suum interimi cum nasceretur, sed prius sibi presentaretur; et hoc quia ei dictum fuerat a responsis ydolorum suorum quod filius nasciturus ex eo ipsum Saturnum debebat de regno expellere. Rea autem, uxor Saturni predicti et mater pueri, Saturno querenti filium presentari fecit quandam ymaginem lapideam pueri parvam et involuptam pannis, quam credens Saturnus fore puerum, ipsum iussit occidi. -Adhuc prosequens auctor de ista materia dicit quod omnes premisse etates quorumlibet regum et principum qui per tempora precesserunt, excepta solumodo prima etate que per aurum intelligitur, vitiose fuerunt: nam a secunda etate hucusque omnes reges et principes omniumque mortalium studia ad cupiditatem, luxuriam, vanagloriam et alia vitia intenderunt; ex quorum membrorum parciumque diruttis scisuris egreditur quidam rivulus lacrimarum et aque, descendens in hac valle miserrima; et ex ista aqua generantur postmodum ista tria, scilicet Achirunte Flegetunte et Stige, et etiam generatur ex dicta aqua quidam lacus qui vocatur Cocitus. Et hoc totum vult dicere quod ex cupiditate humana et ex aliis vitiis hominem maculantibus anime peccatrices descendunt ad has inferas partes, in quibus, secundum ipsarum demerita varia, in hiis Achironte, Stige et Flegetunde et Cocito varie cruciantur. Nam per cupiditatem humanam significatur hec aqua vel rivulus ex qua generantur premissa quatuor. Nam primus fluvius in inferno dicitur Achiruncte qui interpetratur sine gaudio, per quem fluvium primo transeunt anime in inferno ad penam; Stige interpetratur tristitia et est quidam palus que secundario invenitur in inferno, in qua puniuntur superbi et arogantes; Flegetunte interpetratur incendium et est quoddam fossatum aque rubee sive sanguinis bulientis; Cocitus interpetratur luctus et est lacus concelatus in centro terre, idest in profundo inferni in quo est Lucifer, et ibi puniuntur proditores. Et sic sequitur quod anime dampnatorum ex ipsorum sceleribus transeant per fluvium Achirunctis, hoc est quod absque gaudio maneant et crucientur in palude Stige, hoc est quod semper sint tristes; subiugantur in Flegetonte, hoc est quod semper incendio concrementur, et firmentur in Cocito, hoc est quod in lacu luctus orribilis perpetuo recludantur, hoc est quod dicit testus. -Dicit in hac parte quod, ipso cum aliis mortalibus in seculo permanente, habebat quandam cordam cintam, cun qua corda aliquando proposuit et pensavit ad prosequendum et capiendum liunçam que habet pellem depicta. Hoc est dicere quod ipse Dantes aliquando voluit cum fraudulentiam inherere luxurie et in eodem vitio cum fraudolentia delectari - nam per cordam significatur fraudulentia, quia quemadmodum corda est nodosa et tortuosa sic fraudolentia -, quia cum per peccatum et cogitationem malam sit a Deo a veritate remota, in se ipsa non est directa sed potius tortuosa, quia ab illa summa et divina regula omnia dirigente procul dubio est divisa. Per liunçam vero, que est variis colorata coloribus, luxuria figuratur, quia quemadmodum ipsa liunça est pluribus depicta coloribus sic ipsa luxuria affigit et molestat hominem curis quam plurimis, ut plenius tractatum est supra primo capitulo. -Sed postquam, dicit auctor, hac zona sive corda me excussi, scilicet hanc fraudulentiam mihi abstuli ex mandato ducis mei Virgilii, hoc est ex imperio rationis - quem Virgilium pro ratione figurat, sicut primo capitulo superius est descriptum -, ipsam cordam dedi Virgilio, hoc est ipsam fraudolentiam et voluntarium apetitum supposui rationi etc; et sic ipse auctor usus non fuit ipsa fraudulenta luxuria per modum fraudulentie. + +{Quando piangea, vi facea far le grida} Hoc est dicere: quando puer plorabat in monte predicto, sicut soliti sunt plorare, dicta Rea mater eius facebat fieri quosdam clamores in dicto loco, ne ploratus pueri audiretur extrinsecus. + +{Dentro dal monte sta dritto un gran veglio} Advertendum est in parte ista: per hunc senem significatur et figuratur tota etas et decursus mundi ac etiam totum imperium et inperatorum et principum vitam ab initio regni Saturni predicti usque ad hec tempora; ponitur autem iste senex erectus in monte predicto quia ipsius montis et insule Saturnus fuit primus rector et dominus. + +{Che tien volte le spalle inver' Dammiata} Per verba ista et hanc descriptionem senis predicti vult auctor demostrare qualiter inperium residens in paganis et in partibus orientis translatum fuit in Grecos, scilicet eo tempore quo a Nino rege Babillonie in Saturnum regem insule Creti, que insula tunc temporis erat de principalibus partibus Grecie. Postmodum vero translatum fuit imperium de Grecis in Romanos, et ideo dicit testus quod iste senex vertit tergum versus Damiatam que est in oriente, ex quibus partibus orientis ablatum fuit imperium, et prospicit Romam idest versus occidens; ad quos Romanos et partes occidentales postmodum imperium est delatum. + +{La sua testa è di fin oro formata} Auctor redarguendo vitam et mores regum inperatorum et principum qui per tempora fuerunt dividit tempora et etates: nam cum dicit La sua testa etc. per caput huius senis primam etatem significat et regnum ipsius Saturni, sub cuius tempore illa etas hominum caste et moderate vivebat ex hiis que percipiebant ex fructibus et redditibus terre absque alia cupiditate et vitio; quam siquidem etatem tamquam virtuosam et bonam auctor ipse commendat. + +{E puro argento son le braccia e 'l petto} Per hec membra, videlicet pettus et bracchia, figuratur secunda etas que fuit tempore Iovis filii Saturni predicti; et hanc appellant argenteam respectu prime quia homines huius etatis inceperunt peccare et vitiari et sic non fuerunt virtuosi quemadmodum primi: nam hoc tempore coli agra, iuga bobus inponi et in quibusdam maliciosis cogitationibus inceperunt homines delectari. + +{Poi è di rame infino a la forcata} Per corpus eneum figuratur tertia etas que fuit deterioris operationis secunda, quia quemadmodum argentum est melius et nobilius ere sic, dicit auctor, fuit hec secunda etas melior ista tertia. + +{Da indi in giuso è tutto ferro eletto} Nam sicut ferrum est peius ere sic ista quarta etas, que figuratur per ferrum, adhuc fuit deterior et magis abundans in vitiis quam tertia etas: nam huius homines etatis in armis et dispendiis belicis quam plurimum institerunt. + +{Salvo che 'l destro piede è terra cotta} Per hunc pedem destrum huius senis et istarum etatum significatur mater Ecclesia que, cum terra esset, idest parva et depressa, ipsam dicit esse coctam, idest dotatam et ampliatam, quia dotata et magnificata fuit per Costantinum imperatorem. + +{E sta 'n su quel, più che 'n su l'altro, eretto} Dicit auctor quod iste senex magis firmatur super hoc pede quam super alio; hoc est dicere quod ipse pes dester, qui est Ecclesia, hiis temporibus magis regit et regnat quam imperium. + +{Ciascuna parte, fuor che l'oro, è rotta} Adhuc prosequens auctor de ista materia dicit quod omnes premisse etates quorumlibet regum et principum qui per tempora precesserunt, excepta solumodo prima etate que per aurum intelligitur, vitiose fuerunt: nam a secunda etate hucusque omnes reges et principes omniumque mortalium studia ad cupiditatem, luxuriam, vanagloriam et alia vitia intenderunt; ex quorum membrorum parciumque diruttis scisuris egreditur quidam rivulus lacrimarum et aque, descendens in hac valle miserrima; et ex ista aqua generantur postmodum ista tria, scilicet Achirunte Flegetunte et Stige, et etiam generatur ex dicta aqua quidam lacus qui vocatur Cocitus. Et hoc totum vult dicere quod ex cupiditate humana et ex aliis vitiis hominem maculantibus anime peccatrices descendunt ad has inferas partes, in quibus, secundum ipsarum demerita varia, in hiis Achironte, Stige et Flegetunde et Cocito varie cruciantur. Nam per cupiditatem humanam significatur hec aqua vel rivulus ex qua generantur premissa quatuor. Nam primus fluvius in inferno dicitur Achiruncte qui interpetratur sine gaudio, per quem fluvium primo transeunt anime in inferno ad penam; Stige interpetratur tristitia et est quidam palus que secundario invenitur in inferno, in qua puniuntur superbi et arogantes; Flegetunte interpetratur incendium et est quoddam fossatum aque rubee sive sanguinis bulientis; Cocitus interpetratur luctus et est lacus concelatus in centro terre, idest in profundo inferni in quo est Lucifer, et ibi puniuntur proditores. Et sic sequitur quod anime dampnatorum ex ipsorum sceleribus transeant per fluvium Achirunctis, hoc est quod absque gaudio maneant et crucientur in palude Stige, hoc est quod semper sint tristes; subiugantur in Flegetonte, hoc est quod semper incendio concrementur, et firmentur in Cocito, hoc est quod in lacu luctus orribilis perpetuo recludantur, hoc est quod dicit testus {fanno Acheronte, Stige e Flegetonta}. + +{E io a lui: Se 'l presente rigagno +si diriva così dal nostro mondo} + +Querit auctor a Virgilio: Si rivulus iste aque descendit a mundo nostro, que est causa quod rivulum non invenimus, maxime cum venerimus per ytinera tam longeva? Ad quod respondet Virgilius: Nam cum rotundus sit locus per quem transivisti et continue ascendas et descendas per circulum a sinistris et nondum ad sufficientiam ambulaveris, non mireris si aliquid novi vides. + +{E io ancor: Maestro, ove si trova +Flegetonta} + +Adhuc querit auctor a Virgilio ubi est locus Flegetuntis et flumen Lete; ad quod respondet Virgilius: Quando tu Dantes vidisti fossatum aque bulientis, debebas scire quod ille est locus Flegetuntis. Flumen autem Lete positum est extra hanc fossam inferni, et est positum in purgatorio, quo lavantur anime dum purgate sunt, que ascendere debent ad gloriam paradisi; et iste dicitur fluvius oblivionis quia, dum in eo lavate sunt, anime obliviscuntur malorum omnium que commiserunt in vita. + +{Letè vedrai, ma fuor di questa fossa} + +{Ora cen porta l'un de' duri margini} Cum auctor in fine capituli precedentis elegisset consilio saniori relinquere nemus et sequi argelem, hoc est ripam fluminis, et propterea dicit ora cen porta etc. + +{Quali Fiamminghi tra Guizzante e Bruggia} Exemplificat auctor dicens se invenisse et ambulasse per tales vias difficiles ripas et argines, quales ripas et argiles faciunt fieri illi de Flandria qui vicini sunt mari in locis quorum unus dicitur Guiççante, alter dicitur Brugia, quia ibi mare secundum solitum cursum suum bis crescit et decrescit in die; et propterea homines de partibus illis ne offendantur per multiplicationem maris ad resistentiam aque faciunt fieri magnas ripas sive argines. + +{E quali Padoan lungo la Brenta, +per difender lor ville e lor castelli, +anzi che Carentana il caldo senta} + +Adhuc exemplificat auctor dicens se tales invenisse et ambulasse ripas quales faciunt fieri Paduani ripas et argines super fluvio Brente antequam liquefiat nix de alpibus Carientie, ne offendatur Paduanus districtus propter difusionem aquarum. + +{E quelli: O figliuol mio, non ti dispiaccia +se Brunetto Latino} + +In parte ista invenit auctor animam domini Burnetti Latini de Florentia qui fuit optimus astrolagus, phylosophia et moralitate preclarus, et inter alia composuit quemdam librum qui vocatur Thesaurus, in quo multa pulcra et utilia pertractantur; qui interogat ipsum Dantem de causa sui itineris. Respondet autem sibi auctor prout testus declarat inferius, maxime cum dicit {El cominciò: Qual fortuna}. + +{Ma quello ingrato popolo maligno +che discese di Fiesole ab antico} + +Dicit dominus Burnettus Danti quod populus Florentinus, qui ab antiquo descendit de Fexule, hoc est ex gente illius civitatis que Fexule dicebatur, de qua tractatum est superius capitulo XII, odiet ipsum Dantem et inimicabitur ei ex ipsius operibus virtuosis. Dicit etiam ipse dominus Burnettus in honorem et laudem auctoris et in vituperium et infamiam ipsius populi Florentie, quem cecum appellat ex vitiis superbie, avaritie et invidie in quibus maxime inter alia vitia perpeditur. Dicit etiam alia plura prout inferius latius continetur. + +{In somma sappi che tutti fur cherci +...Priscian sen va con quella turba grama, +e Francesco d'Accorso} + +In ista parte declarat et dicit dictus dominus Burnettus ipsi auctori qualiter Priscianus cum comitiva sua puniuntur in isto circulo ex peccato sodomie. Dicit etiam quod hic punitur quidam episcopus Florentinus qui transmutatus fuit a servo servorum, hoc est a summo pontifice, scilicet de episcopo Florentie in episcopum Vicentinum; et hoc est quod dicit testus {fu trasmutato d'Arno in Bacchiglione}, quia Arnus est flumen transiens per medium civitatem Florentie, Bachilione est flumen Vincentie, per que flumina auctor significat civitates istas. Alia per se patent. + +{Già era in loco onde s'udia 'l rimbombo +de l'acqua che cadea nell'altro giro} + +Dicit auctor in principio huius capituli quod ad locum pervenerat in quo audiebatur rumor et sonitus aque cadentis in altum gironem. + +{Simile a quel che l' arnie fanno rombo} Exemplificative dicit auctor quod talis rumor et sonitus erat illius aque qualem sonitum faciunt arne sive apes quando simul coadunantur; in quo loco auctor ipse vidit tres animas versus ipsum accedentes sub novis et veteribus vulneribus cruciatas. + +{Qual sogliono i campion far nudi e unti, +avvisando lor presa e lor vantaggio} + +Auctor exemplificatione loquitur dicens quod quemadmodum pugiles bellantes, antequam in actu pugne progrediantur, sibi prevident qualiter per ipsorum astutiam et virtutem possint adversus adversarios pugilles prevalere, sic, dicit ipse, ille tres anime Florentine venientes et congregantes se ipsas in forma cuiusdam circuli sive rote verterunt facies earum versus Dantem, ut cognoscerent eum, ita quod collum et faciem volvebant in una parte et pedes eorum in alia; finaliter tamen aliqua dixerunt ipsi Danti prout per seriem testus inferius demostratur. + +{Nepote fu de la buona Gualdrada +... la fiera moglie più ch'altro mi nuoce} + +Omnes tres isti Florentini fuerunt et cives maximi de civitate Florentie, quos orribile sodomie peccatum sub hoc miserimo carcere includit et punit: nam per hoc quod dicit {la fiera moglie più ch'altro mi nuoce} declarat de illa facinorosa libidine sodomie qua tamquam uxore precipua fruebatur; quibus compatitur et respondet ipse auctor dicens {di vostra terra sono} etc. + +{Chè Guiglielmo Borsiere, il qual si duole} Iste Guillielmus Burserius fuit etiam Florentinus hoc vitio maculatus qui cum premissis tormento simili cruciatur. + +{Come quel fiume c'ha proprio cammino +... che si chiama Acquacheta suso, avante +che si divalli giù nel basso letto} + +Adhuc exemplificando loquitur auctor quod quemadmodum auditur rumor et sonitus ex resonante et descendente aqua fluvii, qui antequam descendat penes civitatem Furlivii abinde supra vocatur Aqua queta (cum vero attigerit civitatem Furlivii vocatur) in loco quodam montanee, qui vocatur Sanctus Benedictus de Alpe quia ibi descendit de alpibus, ita dicit auctor se invenisse in dicto loco fremitum et sonitum aque descendentis et cadentis ex alto. + +{Io avea una corda intorno cinta, +e con essa pensai alcuna volta} + +Dicit in hac parte quod, ipso cum aliis mortalibus in seculo permanente, habebat quandam cordam cintam, cun qua corda aliquando proposuit et pensavit ad prosequendum et capiendum liunçam que habet pellem depicta. Hoc est dicere quod ipse Dantes aliquando voluit cum fraudulentiam inherere luxurie et in eodem vitio cum fraudolentia delectari – nam per cordam significatur fraudulentia, quia quemadmodum corda est nodosa et tortuosa sic fraudolentia –, quia cum per peccatum et cogitationem malam sit a Deo et a veritate remota, in se ipsa non est directa sed potius tortuosa, quia ab illa summa et divina regula omnia dirigente procul dubio est divisa. Per liunçam vero, que est variis colorata coloribus, luxuria figuratur, quia quemadmodum ipsa liunça est pluribus depicta coloribus sic ipsa luxuria affigit et molestat hominem curis quam plurimis, ut plenius tractatum est supra primo capitulo. + +{Poscia ch'io l'ebbi tutta da me sciolta, +sì come 'l duca m'avea comandato} + +Sed postquam, dicit auctor, hac zona sive corda me excussi, scilicet hanc fraudulentiam mihi abstuli ex mandato ducis mei Virgilii, hoc est ex imperio rationis – quem Virgilium pro ratione figurat, sicut primo capitulo superius est descriptum –, ipsam cordam dedi Virgilio, hoc est ipsam fraudolentiam et voluntarium apetitum supposui rationi etc.; et sic ipse auctor usus non fuit ipsa fraudulenta luxuria per modum fraudulentie. + +{E' pur convien che novità risponda, +dicea fra me medesmo, al novo cenno} + +Dicit auctor quod, cum Virgilius deiecisset dictam cordam in loco infimo et obscuro, ymaginabatur ipse Dantes in se ipso et dicebat: Oportebit de necessitate quod ex tali actu Virgilii, scilicet ex iactu ipsius corde in tali infimo et tenebroso loco, aliqua novitas oriatur et surgat, quia maxime ipse Virgilius admirabatur locum predictum post iactum ipsius corde. + +{Ahi quanto cauti li uomini esser dienno +presso a color che non veggion pur l'ovra} + Istud est verbum notabile. Nam inter ceteros homines habet homo studere ut prudens apareat et cum prudentia operetur, sed maxime inter eos qui sunt tanta virtute et perspicacitate preclari quod nedum opus humanum intuentur et noscunt sed etiam subtiliçantes inquirunt, discuciunt et speculantur sub qua intentione et quo proposito sive motu moventur homines ad aliquid faciendum. -Hoc est etiam verbum notabile. Nam quamvis omne quod verum est sit sub veritate fundatum, quia tamen potest esse tale quod ex qualitate et inaptitudine rei persone loci vel temporis auditoribus incredibile videretur, idcirco non debet esse lingua preceps ad descriptionem vel narrationem eius veri dicti vel facti quod non est verisimile vel quod habeat aliquam speciem vel evidentiam falsitatis. Et hoc dicit auctor ad excusationem sui, quia ipsum oportet describere et tractare de quadam bestiali figura quam vidit in loco sive circulo isto natantem per aerem, tamquam natat ille qui, cum se deorsum in aquis demeserit propter reparationem ancore navis aut propter quidquam aliud necessarium, versus celum. Alia subsequentia per se patent. -Advertendum est in parte ista quod fraudulentia figuratur et intelligitur per hanc bestiam. Nam quemadmodum hec fera, sicut describit auctor, super ripam caudam non ostendit, ita homo fraudulentus fraudem ipsius detinet in absconso, ut fraudulenter possit exterius operari; et quemadmodum hec bestia faciem iusti hominis et humilis demostrabat, sic homo fraudulentus vivens iustus et humilis aparere molitur, ut sub colore iustitie, sub humilitatis et liciti specie possit decipere confidentes; et hoc est quod dicit testus. Per id vero quod dicitur, sciendum est quod quemadmodum bestia illa est variis colorata coloribus, sic fraudulentis animus est variis malitiis et falsis adinventionibus maculatus. + +{El disse a me: Tosto verrà di sovra +... Sempre a quel ver c'ha faccia di menzogna} + +Hoc est etiam verbum notabile. Nam quamvis omne quod verum est sit sub veritate fundatum, quia tamen potest esse tale quod ex qualitate et inaptitudine rei persone loci vel temporis auditoribus incredibile videretur, idcirco non debet esse lingua preceps ad descriptionem vel narrationem eius veri dicti vel facti quod non est verisimile vel quod habeat aliquam speciem vel evidentiam falsitatis. Et hoc dicit auctor ad excusationem sui, quia ipsum oportet describere et tractare de quadam bestiali figura quam vidit in loco sive circulo isto natantem per aerem, tamquam natat ille qui, cum se deorsum in aquis demerserit propter reparationem ancore navis aut propter quidquam aliud necessarium, redit versus celum. Alia subsequentia per se patent. + +{Ecco la fiera con la coda aguzza} Cum auctor supra proxime XI capitulo de violentiis et fraudulentis in generali tractaverit, XII capitulo de violentiis inlatis in proximum, XIIIº de violentiis in se ipsum inlatis, XIIIIº de offensionibus commissis adversus maiestatem divinam, XVº et XVIº de illatis iniuriis in naturam et rebus divinis ex parte peccati sodomie, presenti capitulo tractare intendit de violentiis nature illatis ex vitio usurarum et propterea incipit: + +{E quella sozza imagine di froda +sen venne, e arrivò la testa e 'l busto, +ma 'n su la riva non trasse la coda} + +Advertendum est in parte ista quod fraudulentia figuratur et intelligitur per hanc bestiam. Nam quemadmodum hec fera, sicut describit auctor, super ripam caudam non ostendit, ita homo fraudulentus fraudem ipsius detinet in absconso, ut fraudulenter possit exterius operari; et quemadmodum hec bestia faciem iusti hominis et humilis demostrabat, sic homo fraudulentus vivens iustus et humilis aparere molitur, ut sub colore iustitie, sub humilitatis et liciti specie possit decipere confidentes; et hoc est quod dicit testus {La faccia sua era faccia d'uom giusto} etc. Per id vero quod dicitur {Con più color, sommesse e sovraposte} sciendum est quod quemadmodum bestia illa est variis colorata coloribus, sic fraudulentis animus est variis malitiis et falsis adinventionibus maculatus. + +{Non ne conobbi alcun; ma io m'accorsi +che dal collo a ciascun pendea una tasca} + +Infrascripti fuerunt omnes feneratores. + +{In una borsa gialla vidi azzurro +che d'un leone avea faccia e contegno} + +Iste qui habebat hanc bursam ad collum fuit quidam de Ianfigliacçis de Florentia, cuius insigna sunt leo acçurrus in campo giallo. + +{Mostrando un' oca bianca più che burro} Iste fuit quidam de Ubriacis maximus fenerator cuius insigna sunt picta. + +{E un che d'una scrofa azzurra e grossa} Iste fuit quidam de Scrovignis de Padua fenerator, cuius insigna sunt premissa. + +{Sappi che 'l mio vicin ytaliano +sederà qui dal mio sinistro fianco +... gridando: Vegna 'l cavalier sovrano} + +Iste Ytalianus, quem militem summum appellat, est dominus Buiamonte de Florentia, cuius insigna sunt tria capita; de quo dicit anima illa Paduana quod ex peccato fenoris sedebit ibi prope eum in tormentis illis. + +{Trova' il duca mio ch'era salito +...monta dinanzi, ch'i' voglio esser mezzo, +sì che la coda non possa far male} + Per hec verba duo notanda sunt. Primo siquidem quod, quemadmodum ipse auctor ascendit et equitavit ipsam bestiam, ita mortalis quilibet debet conculcare et sibi subicere fraudulentiam et peccatum per intelligentiam rationis; secundo quod, quemadmodum ipse Virgilius fuit medius inter auctorem et caudam, ita debet homo inter voluntarios apetitus et fraudulentos motus ex una parte et se ipsum ex alia tamquam medium interponere rationem. -Similitudinarie loquitur auctor dicens se fuisse tanto terrore tantoque timore deductum cum ascendisset bestiam illam per aerem et natantem, quod non credit maiorem tremorem fuisse in terris eo tempore quo currus solis de celis occidit super terram. Nam, sicut legitur, dicitur quod Fetunte fuit filius Febi et Climene, et cum inproperatum et vituperose dictum fuisset dicto Fetunti ab Epafo sotio eius et filio eius quod ipse Fetunte non esset ligiptimus filius Febi, iratus Fetunte acessisset ad matrem, et ipsam interogavit et coniuravit ut sibi diceret veritatem, si esset filius Febi; que aseruit quod filius Febi erat. Cunque dictus Febus, qui sol esse dicitur, fuisset rogatus a dicto Fetunte filio suo quod ipsi dimictiretur una die regere currum solis, et hoc pro speciali dono petebat, Febus, quamvis invitus, videns filii voluntatem, currum solis ei regendum et ducendum concessit. Feton vero, ascendens equos, incepit ducere currum solis, cunque pervenisset cum dicto curru sub quodam signo celi qui Scorpio nominatur, videns insolitam et mirabilem novitatem signi, tremens et timidus equis libere relaxavit habenas; ex quo ipsi equi se liberi et agiles sentientes, currentes et salientes currum solis totaliter subverterunt et sic ipse Feton cum equis et curru solari de celo in terris cecidit. Propter quod incendia varia et diversa in celestibus facta sunt, sicut apparet in celo quando sic variatum apparet per varia signa tam rubea quam coloris alterius in ipso apparentia; propter quod etiam ex incendio currus cadentis terra combusta et arrida facta est, sicut apparet in magna quantitate terre in partibus Ethiopie, in quibus partibus terra arrida est et sterilis; ex quo siquidem magnus tremor et timor homines occcupavit. Hec siquidem ita se habent secundum poeticas fictiones. -Sciendum est quod Ycarus fuit quidam iuvenis qui cum quibusdam fratribus suis et cum patre eius, qui Dedalus vocabatur, reclusi fuerunt in quadam turri posita in medio mari de mandato Minos regis Grecorum, quia ipse Dedalus docuerat et informaverat Pasife uxorem dicti regis indui pelle vace et choire cum thauro; que turris distabat a terra per plura miliaria. Videns autem Dedalus se non posse exire turrim nisi per alarum et volatus remedium, summo ingenio et arte ipsius fecit sibi et filiis suis pennas ligneas unitas renibus eorum cum cera et pice. Quo facto, pater docuit filium iuniorem per turrim et de fenestra in fenestram et ipsum exire versus mare, postea redire. Postmodum vero pater volens exhire cum filiis dictam turrim, monuit ipsum filium iuniorem quod in volatu ipsius non in tantum ascenderet quod ex calore solis destruerentur sibi ale propter liquefactionem picis et cere, nec in tantum descenderet in volatu ne deficeret in itinere. Quo audito per dictum Icharum, ipse pater volare incepit cum dicto Ycaro et aliis filiis suis; sed antequam egredirentur turrim pater dixit filiis suis omnibus. Postmodum incipientes volare cum per spacium magnum aeris et itineris volassent, dictus Ycarus agilem se presentiens cepit ascendere et ut falco volare per aerem, paterna vestigia relinquendo, ex quo pix et cera resolute. -Nam, sicut legitur ex principio VII libro Ovidii maior, Iason filius Esone et nepos Pelias regis Grecie; qui Pelias filios masculos non habebat, tamen quasdam pulcerimas filias quas fortiter deligebat. Et propterea ipse rex, timens ne Iason nepos eius post mortem dicti regis acciperet regnum filiabus et hereditatem paternam, ac sciens quod in quadam insula que vocatur insula de Colcos erat aureum vellus, hoc est quidam aries aurei velleris fatatus et sacrificatus, de quo dicitur quod qui ipsum arietem acquirere poterat, idcirco dictus rex Pelliax cognoscens dictum Iansonem iuvenem et affectatem laudari et honorari, cognoscens etiam quod dictus aureus aries ex impotentia loci et multis obstaculis per simplicem potentiam hominis acquiri non poterat, ut ipse Iason numquam rediret ne filie ipsius Pelias molestarentur in regno, tantis suasionibus et blanditiis ipsum Iasonem circumvenit quod ipse Iason sociatus cum Ercule et aliis pluribus sotiis ivit ad insulam de Colcos; in cuius siquidem insule monte summo erat quoddam palatium in quo reclusus erat aries aureus. Sed antequam pervenire posset ad hunc arietem acquirendum, oportebat primitus cum duobus serpentibus in introitu montis manentibus preliari; quibus devictis, oportebat accipi et domari duos thauros silvestres et feros habentes cornua quasi ferea, et illis thauris inponere iugum, arare terram ibi positam, et ex dentibus devictorum serpentium seminare in terra: ex quo semine postmodum oriebatur maxima armatorum hominum multitudo quos oportebat vincere, et, istis devictis, adhuc inveniebatur quidam draco venenosus et ferus qui quemlibet volentem montem ascendere devorabat; postea vero in summitate montis aries aureus erat inclusus et dedicatus erat domino Marti, et sic aquiri non poterat nisi per tantos passus orribiles transeundo. Sed nichilominus Medea, filia Oete regis Colche insule, videns et diligens Iasonem ex pulcritudine sua, sic fecit cum artibus suis quod ipse Iason superavit serpentes et, acceptis dentibus eorundem, thauros incantavit et domuit, et cum eis aravit terram et in ea seminavit dentes predictos ex quibus orta est armatorum hominum multitudo, quos homines ipsa Medea converti fecit in formicas, et postmodum incantationibus suis alius draco sopitus est, et sic ascendit Iason montem et, accepto aureo velere, cum ipso ariete et Medea aufugit in Greciam. Et prece Iasonis reduxit in iuventutem Esonam patrem; et ut ipse Iason ulcisceretur ex eo quod Pellias eius patruus sibi fecerat, finxit ipsa Medea se esse discordem cum Iasone et aufugit ad domum dicti Pelias qui iam erat senex, et manens cum filiabus dicti Pellias dixit eis; et hoc filie credentes sic fecerunt, ex quo ipse Pelias interemtus est. + +{E disse: Gerion, moviti omai} Nam auctor vocat hanc bestiam Girion, quia quidam demon est in alio girone qui vocatur Girion et habitat ibi cum fraudulentis suis. + +{Maggior paura non credo che fosse +quando Fetonte abbandonò li freni} + +Similitudinarie loquitur auctor dicens se fuisse tanto terrore tantoque timore deductum cum ascendisset bestiam illam per aerem et natantem, quod non credit maiorem tremorem fuisse in terris eo tempore quo currus solis de celis occidit super terram. Nam, sicut legitur ex , dicitur quod Fetunte fuit filius Febi et Climene, et cum inproperatum et vituperose dictum fuisset dicto Fetunti ab Epafo sotio eius et filio eius quod ipse Fetunte non esset ligiptimus filius Febi, iratus Fetunte acessisset ad matrem, et ipsam interogavit et coniuravit ut sibi diceret veritatem, si esset filius Febi; que aseruit quod filius Febi erat. Cunque dictus Febus, qui sol esse dicitur, fuisset rogatus a dicto Fetunte filio suo quod ipsi dimictiretur una die regere currum solis, et hoc pro speciali dono petebat, Febus, quamvis invitus, videns filii voluntatem, currum solis ei regendum et ducendum concessit. Feton vero, ascendens equos, incepit ducere currum solis, cunque pervenisset cum dicto curru sub quodam signo celi qui Scorpio nominatur, videns insolitam et mirabilem novitatem signi, tremens et timidus equis libere relaxavit habenas; ex quo ipsi equi se liberi et agiles sentientes, currentes et salientes currum solis totaliter subverterunt et sic ipse Feton cum equis et curru solari de celo in terris cecidit. Propter quod incendia varia et diversa in celestibus facta sunt, sicut apparet in celo quando sic variatum apparet per varia signa tam rubea quam coloris alterius in ipso apparentia; propter quod etiam ex incendio currus cadentis terra combusta et arrida facta est, sicut apparet in magna quantitate terre in partibus Ethiopie, in quibus partibus terra arrida est et sterilis; ex quo siquidem magnus tremor et timor homines occcupavit. Hec siquidem ita se habent secundum poeticas fictiones. + +{Nè quando Icaro misero le reni +sentì spennar per la scaldata cera} + +Sciendum est quod Ycarus fuit quidam iuvenis qui cum quibusdam fratribus suis et cum patre eius, qui Dedalus vocabatur, reclusi fuerunt in quadam turri posita in medio mari de mandato Minos regis Grecorum, quia ipse Dedalus docuerat et informaverat Pasife uxorem dicti regis indui pelle vace et choire cum thauro; que turris distabat a terra per plura miliaria. Videns autem Dedalus se non posse exire turrim nisi per alarum et volatus remedium, summo ingenio et arte ipsius fecit sibi et filiis suis pennas ligneas unitas renibus eorum cum cera et pice. Quo facto, pater docuit filium iuniorem per turrim et de fenestra in fenestram volare et ipsum exire versus mare, postea redire. Postmodum vero pater volens exhire cum filiis dictam turrim, monuit ipsum filium iuniorem quod in volatu ipsius non in tantum ascenderet quod ex calore solis destruerentur sibi ale propter liquefactionem picis et cere, nec in tantum descenderet in volatu ne deficeret in itinere. Quo audito per dictum Icharum, ipse pater volare incepit cum dicto Ycaro et aliis filiis suis; sed antequam egredirentur turrim pater dixit filiis suis omnibus: *Filii, sequimini vestigia mea, ut possitis mare salubriter pertransire*. Postmodum incipientes volare cum per spacium magnum aeris et itineris volassent, dictus Ycarus agilem se presentiens cepit ascendere et ut falco volare per aerem, paterna vestigia relinquendo, ex quo pix et cera resolute. Ypse Ycarus cadens, mortuus in aquis submergitur. Quod pater inspiciens, hec verba protulit versus filium morientem et alios filios ipsum prosequentes: *Ycare nate, bibis; tu sine patre peribis/ quod tibi dixi bis medio tutissimus ibis. / O cari nati, memores estote parati/ iussa paterna pati, medium tenuere beati*. Idcirco dicit auctor non credo dictum Ycarum et patrem ypsius in casu ipsius Icari habuisse tantum tremorem quantum tunc temporis ego habui; et hoc est quod dicit testus {che fu la mia, quando vidi ch' i' era} etc. usque ad finem capituli, que per se patent. + +{Luogo è in inferno detto Malebolge} Auctor in precedenti capitulo trattavit de fraudulentiis et feneratorum delictis, modo in parte ista describit de aliis deceptionibus et malitiis, de hiis maxime que mulieribus sunt illate. + +{Tutto di pietra di color ferrigno} Auctor describit locum esse lapideum, prout testus sequens manifeste declarat: +{Come i Roman per l'essercito molto, +l'anno del giubileo, su per lo ponte}. + +{Se le fazion che porti non son false, +Venedico se' tu Caccianemico} + +Quia lictera per se mostrat de persona et nomine cruciati presentis et de causa cruciatus, idcirco glosa ad declarationem aliam non procedit. + +A dicer sipa tra Sàvena e Reno Hoc vult dicere quod tot ad presens non vivunt in civitate Bononie quot sunt anime illorum qui fuerunt de civitate predicta et puniuntur in loco illo: nam dicit lictera a dicer sipa tra Sàvena e Reno tum quia civitas Bononie posita est inter flumen Reni et flumen Sapine, tum etiam quia hec vocabula sipa, stipa et similia sunt vocabula lingue Bononie. + +{Quelli è Iasòn, che per cuore e per senno} Nam, sicut legitur ex principio VII libro Ovidii maioris, Iason filius Esone et nepos Pelias regis Grecie; qui Pelias filios masculos non habebat, tamen quasdam pulcerimas filias quas fortiter deligebat. Et propterea ipse rex, timens ne Iason nepos eius post mortem dicti regis acciperet regnum filiabus et hereditatem paternam, ac sciens quod in quadam insula que vocatur insula de Colcos erat aureum vellus, hoc est quidam aries aurei velleris fatatus et sacrificatus, de quo dicitur quod qui ipsum arietem acquirere poterat, idcirco dictus rex Pelliax cognoscens dictum Iansonem iuvenem et affectatem laudari et honorari, cognoscens etiam quod dictus aureus aries ex impotentia loci et multis obstaculis per simplicem potentiam hominis acquiri non poterat, ut ipse Iason numquam rediret ne filie ipsius Pelias molestarentur in regno, tantis suasionibus et blanditiis ipsum Iasonem circumvenit quod ipse Iason sociatus cum Ercule et aliis pluribus sotiis ivit ad insulam de Colcos; in cuius siquidem insule monte summo erat quoddam palatium in quo reclusus erat aries aureus. Sed antequam pervenire posset ad hunc arietem acquirendum, oportebat primitus cum duobus serpentibus in introitu montis manentibus preliari; quibus devictis, oportebat accipi et domari duos thauros silvestres et feros habentes cornua quasi ferea, et illis thauris inponere iugum, arare terram ibi positam, et ex dentibus devictorum serpentium seminare in terra: ex quo semine postmodum oriebatur maxima armatorum hominum multitudo quos oportebat vincere, et, istis devictis, adhuc inveniebatur quidam draco venenosus et ferus qui quemlibet volentem montem ascendere devorabat; postea vero in summitate montis aries aureus erat inclusus et dedicatus erat domino Marti, et sic aquiri non poterat nisi per tantos passus orribiles transeundo. Sed nichilominus Medea, filia Oete regis Colche insule, videns et diligens Iasonem ex pulcritudine sua, sic fecit cum artibus suis quod ipse Iason superavit serpentes et, acceptis dentibus eorundem, thauros incantavit et domuit, et cum eis aravit terram et in ea seminavit dentes predictos ex quibus orta est armatorum hominum multitudo, quos homines ipsa Medea converti fecit in formicas, et postmodum incantationibus suis alius draco sopitus est, et sic ascendit Iason montem et, accepto aureo velere, cum ipso ariete et Medea aufugit in Greciam. Et prece Iasonis reduxit in iuventutem Esonam patrem; et ut ipse Iason ulcisceretur ex eo quod Pellias eius patruus sibi fecerat, finxit ipsa Medea se esse discordem cum Iasone et aufugit ad domum dicti Pelias qui iam erat senex, et manens cum filiabus dicti Pellias dixit eis: *Si facitis tale balneum cum herbis talibus patri vestro, incontinenti efficietur iuvenis*; et hoc filie credentes sic fecerunt, ex quo ipse Pelias interemtus est. + +{Ello passò per l'isola di Lenno +poi che l'ardite femmine spietate +tutti li maschi loro a morte dienno} + Dicit auctor quod, cum ipse Iason iret pro acquirendo aureum velus, transivit per insulam Lenni, in qua siquidem insula omnes mulieres habitantes per aliquod temporis antequam ipse Iason inde transiret occiderant omnes masculos, tam maritos quam etiam patres fratres et filios. Et hoc fecerunt ex dolore maximo quem habebant quia mariti ipsarum ipsas dereliquerant propter putridum fetorem yrcinum qui ex istis mulieribus procedebat; et hunc putridum fetorem aduxerat dictis mulieribus domina Venus ex eo quod ipsam dominam Venerem contempnebant: omnibus aliis diis preter ei sacrificia ymolabant. Et ex casu acciderat quod, ea die omnes mariti de partibus Tracie ad insulam redeuntes, nocte sequenti ipse mulieres ordinaverunt omnem masculum interficere et sic maritos omnes reversos ad insulam; et dictis mulieribus de ipsorum reditu letitiam simulantibus, ipsos dormientes cum omnibus aliis masculis necaverunt et ad tantum scelus domina Venus in soniis provocaverat ipsas mulieres, quarum prima Poliso que alias convocavit et monuit ad dictum malefitium perpetrandum. -Hec Ysifele fuit filia regis Toantix, qui rex erat illius insule. Que Ysifele ex pietate paterni sanguinis decipit omnes alias mulieres ex eo quod, sicut promixerat et iuraverat aliis mulieribus, patrem suum non interfecit sicut interfecerunt alie, quia, cumpatiens seni patri, nocte qua reliqui fuerunt mortui, ipsum posuit in quadam navi ita quod evasit et pervenit ad quandam insulam que dicitur Chio. Sed hanc Ysifile cognovit Iason ex pulcritudine et eloquentia sua et ipsam Ysifele pregnantem reliquid; et multi ex sociis dicti Iasonis cognoverunt multas ex dictis mulieribus et ipsas pregnantes reliquerunt. Que Ysifele ex Iasone peperit duos filios uno partu, unum quorum vocavit Toantem, alterum Eveneum. Et quamvis Ianson et sotii promississent Ysifele et aliis mulieribus redire per dictam insulam cum aureo velere acquisito, et ideo quia non redierunt per locum, deceperunt eas et navicantes a remotis per mare in Greciam redierunt. Decurso autem multo tempore, audientes et invenientes mulieres predicte regem Toantem patrem Insifele regnare in insula Chio et mortuum non fuisse a filia, ut debuerat et sicut alie fecerunt, cum magno furore currentes ad eam ipsam occidere voluerunt, tamen Ynsifele sola in quadam navi mare intrans effugit et evasit ab eis. Et propterea cruciatur iste Iason in hoc loco ex deceptione Ysifele et etiam Medee, quia ipsam Medeam, sicut ei promiserat quando docuit dictum Iasonem acquirere et accipere velus aureum, secum non tenuit cum reversus fuit in patria, sed ipsam dereliquid; ex cuius deceptionis anxietate ipsa Medea occisit duos filios quos habuerat ex Iasone predicto; et propterea dicit testus. -Dicit auctor quod vidit in loco isto quosdam lapides concavos et rotundos magnos et latos quemadmodum sunt hii qui in ecclesia Sancti Iohannis in civitate Florentie sunt deputati ad pueros bapticçandos. In quo siquidem lapideo ministerio, facto ad modum catini, dicit Dantes quod, eo tempore quo Florentie permanebat, invenit quendam qui in eo ceciderat cum capite deorsum, ita quod nisi pedes et tibie exterius apparebant; ad cuius evasionem ipse Dantes fregit lapidem ne sufocaretur in aqua in ipso catino lapideo existente. Et propterea dicit auctor quemadmodum a parte superiori dicti lapidis non videbantur nisi pedes et tibie supradicti, ita dicit auctor se vidisse in hac parte inferni quosdam peccatores inclusos in quibusdam lapideis ministeriis, ex quibus pedes et tibie usque ad partem grossam solumodo videbantur; et hoc est quod dicit testus exemplificative loquendo dum dicit. -Iste qui loquitur verba ista fuit papa Nicchola de Ursinis qui propter immensam cupiditatem ipsius, prout testus declarat inferius, symoniace vixit, et credens quod Dantes esset anima pape Bonifatii, qui post eum descenderet ad locum ubi sic precipitatus iacebat idem papa Nicchola, dixit hec verba ipsi Danti: ‘Non credebam te Bonifatium tam celeriter hoc tempore huc accedere nec credebam adhuc te fore contenctum regimine et pecunia, propter quam fraudulenter accepisti pulcram dominam’, hoc est Ecclesiam decepisti. Nam ipse papa Bonifatius per fraudem et artem suam procuravit intantum quod frater Petrus de Morono, qui tunc temporis erat pontifex et dicebatur papa Cilestrinus, renuntiavit pontificatui; post renuntiationem cardinales reliqui ex solicitudine et arte ipsius pape Bonifatii eum in pontificem elegerunt. -Per hec verba vult predicere papa Nichola de Ursinis quod post mortem pape Bonifatii alius pastor in pontificatu succedet, qui tam symoniace et scelerate vivet in orbe quod eodem papa Niccola et etiam Bonifatio deterior et magis symoniacus reputabitur; dicit etiam quod ipse futurus pastor sic tractabitur a rege France et eidem regi Francie annua tributa persolvet, quemadmodum de quodam Iasone legitur in libro Machabeorum. Cui Iasoni rex Anthiocus concesit summum sacerdotium, ex quo ipse Iason sacerdos eidem Antioccio regi dabat censum in aliqua quantitate pecunie; qua siquidem recepta pecunia ipse Antiochus rex dictum Iasonem de pontificatu deposuit. Nam sicut legitur in libro Machabeorum dicitur ibi, et hoc est quod dicit testus. -Nunc auctor reprendit liberalitatem Constantini inperatoris, quia, cum olim Constantinus imperator mirabilibus meritis beati Silvestri tunc pape ex infideli fidelis est factus, et ad reverentiam et devotionem maiorem divini cultus ampla liberalitate et magnificentia dotavit; ex quo, dicit auctor, ipse Constantinus est causa tanti sceleris tanteque simonie, quia si non dottasset Ecclesiam privilegiis, beneficiis et honoribus, pastores et prelati Ecclesie non crassarentur nec delinquerent in bonis Ecclesie. -Iste de quo loquitur Virgilius fuit quidam nomine Amphyraus maximus augur et fuit unus ex VII regibus qui iverunt ad obsidendam civitatem Tebarum. Et cum iste Amphiraus invenisset per augurii sui artem quod si accederet ad obsidionem civitatis Tebarum deficeret in exercitu, et propterea timens latuit occulte in domo sua antequam vellet accedere ad exercitum; uxor vero eius Erifile manifestavit ipsum latere in domo et sic inventus Amphyraus cohactus est ad exercitum pervenire Tebarum. Cum autem ad exercitum pervenisset, incontinenti ipsum Amphiraum cum equo et armis omnibus terra obsorbuit; et cum digluctiretur a terra Tebana, obsessi, existentes super muris civitatis, videntes ipsum ruentem, clamabant contra eum et dicebant despective loquendo. Et idcirco, ut premictit thestus, ipse Amphyraus et alii augures pena debita puniuntur: nam sicut indignum erat ipsos augures velle videre longius et ea sapere que sapere non debebant, et bene meritum est ut ipsorum facies ad posteriora transversa retro et per contrarium videant, quia per directam anteriorem et veriorem viam vivere et videre contempserunt. -Iste Thiresia fuit quidam augur et filius Peieri de civitate Thebarum, qui, dum quadam vice per quoddam nemus accederet, invenit duos serpentes ad invicem coeuntes et accepta quadam virga serpentes percuxit, ex quo factum est quod ipse Tyresia in mulierem conversus est. Et dum per spacium VII annorum ipse Tyresia mulier permansisset, accidit quod, ipso redeunte per dictum nemus, iterum invenit serpentes predictos coeuntes simul, et adhuc acepta quadam virga percussit serpentes, ex quo rediit in virum, ita quod ex dictis casibus expertus est naturam utriusque sexus. Interrogatus autem ipse Tiresia quadam vice a Iove et a domina Iunone eius uxore, contendentibus et querentibus utrum maior ignis libidinis et luxurie esset in muliere vel in viro, respondit Tyresia quod, cum probavisset statum utriusque, invenit et dixit quod in muliere erat maior ardor luxurie; ex quo irata domina Iuno eum privavit oculis, Iupiter autem in restaurationem ipsius ipsum fecit augurem. -Auctor, volens effectualiter demostrare de vita et fine huius auguris mulieris, declarat et scribit per inditia et confines de loco Ytalie ad quem finaliter ipsa Manto reducta est, et dicit quod Benaccus, hoc est aqua illa que dicitur lago de Garda, qui lacus funditur inter Gardam et Valcamunegam et in medio loco istius lacus de Garda sunt confines diocesis civitatis Trenti, civitatis Brixie et Verone; usque ad quem locum confinium predictorum unusquisque episcoporum dictarum trium civitatum signare posset, si per illud iter accederet, hoc est quod usque ad locum dictorum confinium extenditur auctoritas et iurisdictio uniuscuiusque dictorum episcoporum et civitatem suarum. In cuius siquidem lacus ripa positum est quoddam pulcerimum castrum vocatum Peschera et est in tam depressa et infima parte lacus predicti, ex qua parte depressa egreditur aqua de lacu predicto que facit fluvium qui vocatur lo Menchio; et iste fluvius sic appellatur usque ad locum qui dicitur Governolo Mantuanorum, qui in dicto loco intrat Padum. -Hoc est dicere quod dies declinabat et nox succedebat ipsis Virgilio et auctori. Nam cum sol semper sit confinis uni ex emisperiis quando alteri emisperio presit, quia sole existente in nostro emisperio nox residet in alio emisperio, et sole declinato ab emisperio nostro et ad aliud emisperium devoluto, habemus noctem et ibi est dies; et propterea cum sol sit ille qui proprie sit confinis istorum emisperiorum, idcirco, sicut dicit testus, Virgilius solicitat Dantem de celeriori progressu, quia sol, hoc est dies, declinabat circa eos exsistentes in alio emisperio et ascendebat versus emisperium nostrum; et hoc est quod dicit, quia fabulose dictum est apud antiquos quod illud nigrum existens in luna est Cayn deferens spinas. Sibilia vero est quedam magna civitas in confinibus occidentis in Ispania posita prope mare. Cum autem in medio mensis martii incepisset auctor hoc trattatum, et in ipso tempore martii prope auroram diei luna declinet et occidat ibi in partibus Inspanie ubi est occidens orbis, idcirco hoc aliud non est dicere quam quod dies auferebatur ab eis existentibus in alio emisperio et succedebat existentibus in nostro emisperio; et per hoc notatur secunda dies qua stetit et vidit hec omnia auctor in inferno. -Hec verba loquebatur demon ille Virgilio et Danti, ipsos struens de futuro itinere eisque demostrans qualiter per tramitem in quo erant per directum ipsius itineris ulterius procedere non valebant, ex eo quia locus ille montuosus et infernalis in suo itinere diructus et devastatus fuit tempore quo tremuerunt infernus abissus et montes propter venerabilem et inclitam passionem Domini nostri Yesu Christi. Et cum eo tempore quo auctor ista vidit et erat in exercitio huius operis currerent anni Domini MCCLXVI a venerabili passione ipsius, idcirco dicit quod tantum est tempus quo via illa dirupta permansit; ex quibus siquidem verbis etiam aliud sequitur, quia clare videri potest quantum sit tempus quo auctor agressus fuerit materiam istam. + +{Isifele ingannò, la giovinetta} Hec Ysifele fuit filia regis Toantix, qui rex erat illius insule. Que Ysifele ex pietate paterni sanguinis decipit omnes alias mulieres ex eo quod, sicut promixerat et iuraverat aliis mulieribus, patrem suum non interfecit sicut interfecerunt alie, quia, cumpatiens seni patri, nocte qua reliqui fuerunt mortui, ipsum posuit in quadam navi ita quod evasit et pervenit ad quandam insulam que dicitur Chio. Sed hanc Ysifile cognovit Iason ex pulcritudine et eloquentia sua et ipsam Ysifele pregnantem reliquid; et multi ex sociis dicti Iasonis cognoverunt multas ex dictis mulieribus et ipsas pregnantes reliquerunt. Que Ysifele ex Iasone peperit duos filios uno partu, unum quorum vocavit Toantem, alterum Eveneum. Et quamvis Ianson et sotii promississent Ysifele et aliis mulieribus redire per dictam insulam cum aureo velere acquisito, et ideo quia non redierunt per locum, deceperunt eas et navicantes a remotis per mare in Greciam redierunt. Decurso autem multo tempore, audientes et invenientes mulieres predicte regem Toantem patrem Insifele regnare in insula Chio et mortuum non fuisse a filia, ut debuerat et sicut alie fecerunt, cum magno furore currentes ad eam ipsam occidere voluerunt, tamen Ynsifele sola in quadam navi mare intrans effugit et evasit ab eis. Et propterea cruciatur iste Iason in hoc loco ex deceptione Ysifele et etiam Medee, quia ipsam Medeam, sicut ei promiserat quando docuit dictum Iasonem acquirere et accipere velus aureum, secum non tenuit cum reversus fuit in patria, sed ipsam dereliquid; ex cuius deceptionis anxietate ipsa Medea occisit duos filios quos habuerat ex Iasone predicto; et propterea dicit testus {E anche di Medea si fa vendetta}. + +{E se' Alessio Interminei da Lucca} Iste Alexus de Interminellis de civitate Lucana in hoc deliquit potissime quia ex multis blanditiis et coloratis verbis ipsius multas mulieres decepit, et propterea, cum in profluvium luxuriose deceptionis se ipsum demiserit, in profundum penalis putredinis est demersus. Nam de illis est de quibus in psalmo legitur: *Computruerunt iumenta in stercore suo*; isti sunt illi de quibus in libro Sapientie scribitur: *Venite et fruamur bonis, corronemus nos rosis antequam relinquamus signa letitie*. + +{Di quella sozza e scapigliata fante} Hec fuit illa proditoria meretrix amica Sansonis que Tayda vocabatur. Qui credens diligi per eam de ipsa confidit, que ipsum postmodum tonsoravit et tradidit in manibus Filisteorum et inimicorum suorum. + +{O Simon mago, o miseri seguaci} Cum trattaverit auctor supra XI capitulo generaliter de violentia et fraude, XII capitulo spetialiter de violentia proximi et bonorum suorum, XIII de violentia et iniuria eorum qui se ipsos et bona consumunt, XIIIIº de violentia et iniuria maiestatis divine, XV et XVI de violantibus naturam et peccato contra naturam commisso, XVII de fenore et feneratoribus contra naturam agentibus, XVIIIº de ipsorum fraudibus qui propter finem luxurie decipiunt mulieres, hoc presenti capitulo XVIIIIº tractare intendit de fraudulentia simonie, per quam infertur fraus et violentia rebus et bonis divinis et honoribus et virtuosis usibus deputandis; et propterea dicit auctor: O vos simoniaci, nunc oportet quod tractem de simonia et materia vestra. Nam sciendum est quod simonie nomen sumpssit originem ab illo fraudulente Symone mago qui fuit temporibus primi patris beati Petri apostoli. Qui Simon tante dolositatis et fraudulentie fuit ut ab apostolis Dei sibi peteret per pecuniam dari et vendi gratiam Spiritus sancti; tunc beatus Petrus maledicens ei dixit: *Vade! quod pecunia tua tecum sit in perdictione*. + +{O somma sapienza} Hic auctor extollit et laudat sapientiam Dei ex mira diversitate locorum et tormentorum que vidit. + +{Non mi parean men ampi nè maggiori +che que' che son nel mio bel San Giovanni} + +Dicit auctor quod vidit in loco isto quosdam lapides concavos et rotundos magnos et latos quemadmodum sunt hii qui in ecclesia Sancti Iohannis in civitate Florentie sunt deputati ad pueros bapticçandos. In quo siquidem lapideo ministerio, facto ad modum catini, dicit Dantes quod, eo tempore quo Florentie permanebat, invenit quendam qui in eo ceciderat cum capite deorsum, ita quod nisi pedes et tibie exterius apparebant; ad cuius evasionem ipse Dantes fregit lapidem ne sufocaretur in aqua in ipso catino lapideo existente. Et propterea dicit auctor quemadmodum a parte superiori dicti lapidis non videbantur nisi pedes et tibie supradicti, ita dicit auctor se vidisse in hac parte inferni quosdam peccatores inclusos in quibusdam lapideis ministeriis, ex quibus pedes et tibie usque ad partem grossam solumodo videbantur; et hoc est quod dicit testus exemplificative loquendo dum dicit {E questo sia suggel ch'ogn'omo sganni}. + +{Le piante erano a tutti accese intrambe} etc. quia per se patent. + +{Ed el gridò: Se' tu già costì ritto, +... Bonifazio?} etc. + +Iste qui loquitur verba ista fuit papa Nicchola de Ursinis qui propter immensam cupiditatem ipsius, prout testus declarat inferius, symoniace vixit, et credens quod Dantes esset anima pape Bonifatii, qui post eum descenderet ad locum ubi sic precipitatus iacebat idem papa Nicchola, dixit hec verba ipsi Danti: Non credebam te Bonifatium tam celeriter hoc tempore huc accedere nec credebam adhuc te fore contenctum regimine et pecunia, propter quam fraudulenter accepisti pulcram dominam, hoc est Ecclesiam decepisti. Nam ipse papa Bonifatius per fraudem et artem suam procuravit intantum quod frater Petrus de Morono, qui tunc temporis erat pontifex et dicebatur papa Cilestrinus, renuntiavit pontificatui; post renuntiationem cardinales reliqui ex solicitudine et arte ipsius pape Bonifatii eum in pontificem elegerunt. + +{E veramente fui figliuol de l'orsa} Hoc est dicere quod erat papa Niccola de Ursinis. + +{Chè dopo lui verrà di più laida opra +... Nuovo Iasòn sarà, di cui si legge} + +Per hec verba vult predicere papa Nichola de Ursinis quod post mortem pape Bonifatii alius pastor in pontificatu succedet, qui tam symoniace et scelerate vivet in orbe quod eodem papa Niccola et etiam Bonifatio deterior et magis symoniacus reputabitur; dicit etiam quod ipse futurus pastor sic tractabitur a rege France et eidem regi Francie annua tributa persolvet, quemadmodum de quodam Iasone legitur in libro Machabeorum. Cui Iasoni rex Anthiocus concesit summum sacerdotium, ex quo ipse Iason sacerdos eidem Antioccio regi dabat censum in aliqua quantitate pecunie; qua siquidem recepta pecunia ipse Antiochus rex dictum Iasonem de pontificatu deposuit. Nam sicut legitur in libro Machabeorum dicitur ibi, et hoc est quod dicit testus +{Ne' Maccabei; e come a quel fu molle +suo re, così fia lui chi Francia regge}. + +{Nè Pier nè li altri tolsero a Matia +oro od argento} + +Auctor redarguit ipsum papam Niccolam dicendo qualiter beatus Petrus nec alii apostoli acceperunt aurum nec argentum beato Mathie quando ipsum susceperunt in ordinem et dignitate apostulorum in locum Iude prodictoris, et sic ipse papa debuisset visisse et non accepisse symoniace aurum nec argentum. + +{Di voi pastor s'accorse il Vangelista, +quando colei che siede sopra l'acque +puttaneggiar coi regi a lui fu vista} + +Ad habendam veram notitiam huius testus opportet necessario aduci et declarari verbum illud beati Iohannis evangeliste Apocalipsis XVIIIIº: *Veni et ostendam tibi dannaptionem meretricis magne que sedet super aquas multas, cum qua fornicati sunt reges terre et inebriati sunt qui abitant terram de vino prostitucionis. Et abstulit me in desertum in spiritu et vidi mulierem sedentem super bestiam cocineam plenam nominibus blasfemie, habentem capita VII et cornua X*. Ad quorum siquidem verborum expositionem lucidam est notandum quod hec mulier meretrix magna significat et figurat vanitatem mundanam, que in apetendis et prosequendis ydolis et terestibus et in contemnendis et fugiendis celestibus tota submergitur. Hec siquidem mulier est illa ventosa et inanis inlecebra et dilectio temporalis, que per se falax et ceca ubique terrarum omnes fallit et cecat; de qua scriptum est Eçeciel XVI: *Et hedificasti tibi lupanar et fecisti postribulum in cuntis plateis*. Hec mulier est illa miserima avaritia que voluntates omnium ad implendum insatiabiles apetitus accendit, de qua per Ysayam legitur: *In capite omnium avaritia*. Et ut brevius concludatur, rationabiliter dici potest: hec est illa vanitas vanitatum, secundum sententiam Salomonis, generis humani perdicio, que sedet super aquas multas, hoc est super gentes multas et populos; vel dicas quemadmodum dicit glosa: *Super aquas multas, hoc est super delitias et divitias huius mundi que ad modum aquarum efluunt instabiles et caduce; cum qua meretrice, vanitate et cupiditate mundana, fornicati sunt reges terre, quia reges et principes orbis terre et alii spirituales et temporales prelati, salva semper reverentia et honore bonorum, cum hac meretrice fornicati sunt, cum cupiditate superbia luxuria et omnium temporalium et terrestrum vanitate corrupti ab ipso summo bono et a prima veritate declinant*. + +{Quella che colle sette teste nacque, +e da le diece corna ebbe argomento} + +Hec est illa meretrix magna vanitas mundi, in qua firmata et radicata sunt VII vitia capitalia – superbia, avaritia, luxuria, invidia, vanagloria, accidia et gula –, ex quibus maxima pars mortalium dannatur et perit. Et nedum per VII vitia capitalia dampnatur genus humanum, verum etiam per cornua X, hoc est per X prevaricationes contra X precepta legis. Que X prevaricationes sunt: nam prima est veneratio ydolorum, secunda est blasfematio Dei, tertia sabati transgressio, et hec tria sunt contra precepta ad Deum pertinentia; quarta prevaricatio est odium proximi, Va inhonoratio parentum, VIa adulterium, VIIa furtum, VIII testificatio falsa, VIIII concupiscientia aliene rei est, decima prevaricatio concupiscientia aliene mulieris. Et sic colligitur ex premissis quod hec est illa vanitas mundi sedens super gentes multas, per quam reges, principes et prelati quam plurimi sunt corrupti et que causat quod per VII delicta mortalia et X prevaricationes contra X precepta legis mortales moriuntur et pereunt. + +Fin che virtute al suo marito piacque Hoc est dicere quod hec vanitas viciosa cum VII vitiis capitalibus et prevaricationibus X tam diu stetit et optata fuit mentibus et actibus hominum, et unusquisque peccator per ipsam vanitatem deliquid, donec placuit humano et rationabili intellectui virtutem et veritatem agnoscere et ipsam virtutem tamquam sponsam coniungere, ipsam vanitatem, prevaricationes et vitia relinquendo; vel dicas hec vanitas humanam naturam corupit, donec omnipotenti Deo, qui est auctor virtutis et gratie, placuit infundere gratiam peccatori ut, relictis vitiis, virtutibus iungeretur. + +{Ahi, Costantin, di quanto mal fu matre, +non la tua conversion, ma quella dote +che da te prese il primo ricco patre!} + +Nunc auctor reprendit liberalitatem Constantini inperatoris, quia, cum olim Constantinus imperator mirabilibus meritis beati Silvestri tunc pape ex infideli fidelis est factus, et ad reverentiam et devotionem maiorem divini cultus ampla liberalitate et magnificentia dotavit Ecclesiam; ex quo, dicit auctor, ipse Constantinus est causa tanti sceleris tanteque simonie, quia si non dottasset Ecclesiam privilegiis, beneficiis et honoribus, pastores et prelati Ecclesie non crassarentur nec delinquerent in bonis Ecclesie. + +{Di nova pena mi conven far versi} Auctor proxime precedenti capitulo tractavit de quadam fraudulentie specie, in presenti vero capitulo tractare intendit de quadam alia specie fraudulenta, videlicet de auguriis, faturis, divinationibus et similibus. + +{Drizza la testa, drizza, e vedi a cui +s'aperse a li occhi d'i Teban la terra} + +Iste de quo loquitur Virgilius fuit quidam nomine Amphyraus maximus augur et fuit unus ex VII regibus qui iverunt ad obsidendam civitatem Tebarum. Et cum iste Amphiraus invenisset per augurii sui artem quod si accederet ad obsidionem civitatis Tebarum deficeret in exercitu, et propterea timens latuit occulte in domo sua antequam vellet accedere ad exercitum; uxor vero eius Erifile manifestavit ipsum latere in domo et sic inventus Amphyraus cohactus est ad exercitum pervenire Tebarum. Cum autem ad exercitum pervenisset, incontinenti ipsum Amphiraum cum equo et armis omnibus terra obsorbuit; et cum digluctiretur a terra Tebana, obsessi, existentes super muris civitatis, videntes ipsum ruentem, clamabant contra eum et dicebant despective loquendo: *Ubi ruis, Amphirae?* Et idcirco, ut premictit thestus, ipse Amphyraus et alii augures pena debita puniuntur: nam sicut indignum erat ipsos augures velle videre longius et ea sapere que sapere non debebant, et bene meritum est ut ipsorum facies ad posteriora transversa retro et per contrarium videant, quia per directam anteriorem et veriorem viam vivere et videre contempserunt. + +{Vedi Tiresia, che mutò sembiante} Iste Thiresia fuit quidam augur et filius Peieri de civitate Thebarum, qui, dum quadam vice per quoddam nemus accederet, invenit duos serpentes ad invicem coeuntes et accepta quadam virga serpentes percuxit, ex quo factum est quod ipse Tyresia in mulierem conversus est. Et dum per spacium VII annorum ipse Tyresia mulier permansisset, accidit quod, ipso redeunte per dictum nemus, iterum invenit serpentes predictos coeuntes simul, et adhuc acepta quadam virga percussit serpentes, ex quo rediit in virum, ita quod ex dictis casibus expertus est naturam utriusque sexus. Interrogatus autem ipse Tiresia quadam vice a Iove et a domina Iunone eius uxore, contendentibus et querentibus utrum maior ignis libidinis et luxurie esset in muliere vel in viro, respondit Tyresia quod, cum probavisset statum utriusque, invenit et dixit quod in muliere erat maior ardor luxurie; ex quo irata domina Iuno eum privavit oculis, Iupiter autem in restaurationem ipsius ipsum fecit augurem. + +{Aronta è quel ch'al ventre} Iste Aronta fuit quidam agur in partibus Tuscie qui latebat et habitabat in montibus et partibus Lunisane, et iste fuit qui predixit Pompeio suis temporibus omnia que ipsi Pompeio poterant evenire. + +{Manto fu, che cercò per terre molte} Ista Manto fuit quedam mulier filia predicti Tiresie de civitate Tebarum. Que Manto, secundum quod scribit Virgilius, per mundum peregrinavit et, postquam per multas civitates et loca varia perquisivit, tandem ad Ytalie partes pervenit, mortuo Tiresia patre suo, postquam civitas Baci, hoc est civitas Tebarum, pervenit in servitutem tempore Thesei, filii regis Atheniensium, qui ipsam civitatem sue iurisdictioni et servituti submisit. + +{Suso in Italia bella giace un laco} Auctor, volens effectualiter demostrare de vita et fine huius auguris mulieris, declarat et scribit per inditia et confines de loco Ytalie ad quem finaliter ipsa Manto reducta est, et dicit quod Benaccus, hoc est aqua illa que dicitur lago de Garda, qui lacus funditur inter Gardam et Valcamunegam et in medio loco istius lacus de Garda sunt confines diocesis civitatis Trenti, civitatis Brixie et Verone; usque ad quem locum confinium predictorum unusquisque episcoporum dictarum trium civitatum signare posset, si per illud iter accederet, hoc est quod usque ad locum dictorum confinium extenditur auctoritas et iurisdictio uniuscuiusque dictorum episcoporum et civitatem suarum. In cuius siquidem lacus ripa positum est quoddam pulcerimum castrum vocatum Peschera et est in tam depressa et infima parte lacus predicti, ex qua parte depressa egreditur aqua de lacu predicto que facit fluvium qui vocatur lo Menchio; et iste fluvius sic appellatur usque ad locum qui dicitur Governolo Mantuanorum, qui in dicto loco intrat Padum. + +{Non molto ha corso, ch'el trova una lama} Dicit testus quod iste Mencius non dilattatur multum quod invenit quandam paludem et fit ibi quidam lacus proximus civitati Mantue, qui siquidem lacus vel palus tempore extivo modicam habet aquam et propterea dicit {E suol di state talor esser grama}. + +{Quindi passando la vergine cruda} Modo dicit auctor quod ista Manto, videns dictum locum solitarium et aptum sue contemplationi et arti, ipsum locum elegit et suo tempore habitavit ibidem, et finaliter moriens ibi corpus suum et ossa reliquid. Homines vero ceteri per loca proxima et circumstantia habitantes, videntes dictum locum esse fortem, ibi fundaverunt et construxerunt civitatem Mantue, et quia illa Manto locum illum prius in suam habitationem elegerat ipsam civitatem a nomine suo Mantuam vocaverunt. + +{Già fuor le genti sue dentro più spesse} Dicit quod civitas Mantue fuit pluribus gentibus et habitatoribus copiosa quam nunc, et maxime antequam dominus Pinamonte de Bonacolsis expelleret comites de Casaloldi. + +{Allor mi disse: Quel che da la gota} Iste de quo dicit auctor fuit quidam vocatus Eripilo augur maximus tempore quo Greci omnes exiverunt Greciam ita quod nullus masculus remansit in Grecia; et postmodum Greci dicti in Aulide insula convenerunt ut postmodum ad obsedionem Troie procederent. Iste Eripilus dedit Grecis, secundum augurii sui artem, horam et puntum quibus ipsi Greci debebant incipere iter suum pro obsedione Troyana. + +{Michele Scotto fu, che veramente} Iste Michael Scottus fuit valde peritus in magicis artibus et scientia augurii, qui temporibus suis potissime stetit in curia Fiderigi inperatoris. + +{Vedi Guido Bonatti} Iste Guidus fuit quidam qui in istis auguriis et supersticiosis invocationibus insistebat. + +{Vedi le triste che lasciaron l'ago} Per hoc quod dicitur {Vedi le triste che lasciaron l'ago} significantur anime omnium infelicium mulierum que, relitis debitis usibus et institucionibus mulierum, auguriis, incantationibus et faturationibus se dederunt. + +{Ma vienne omai, che già tiene 'l confine +d'amendue li emisperi e tocca l'onda +sotto Sobilia Caino e le spine} + +Hoc est dicere quod dies declinabat et nox succedebat ipsis Virgilio et auctori. Nam cum sol semper sit confinis uni ex emisperiis quando alteri emisperio presit, quia sole existente in nostro emisperio nox residet in alio emisperio, et sole declinato ab emisperio nostro et ad aliud emisperium devoluto, habemus noctem et ibi est dies; et propterea cum sol sit ille qui proprie sit confinis istorum emisperiorum, idcirco, sicut dicit testus, Virgilius solicitat Dantem de celeriori progressu, quia sol, hoc est dies, declinabat circa eos exsistentes in alio emisperio et ascendebat versus emisperium nostrum; et hoc est quod dicit {Caino e le spine significatur luna}, quia fabulose dictum est apud antiquos quod illud nigrum existens in luna est Cayn deferens spinas. Sibilia vero est quedam magna civitas in confinibus occidentis in Ispania posita prope mare. Cum autem in medio mensis martii incepisset auctor hoc trattatum, et in ipso tempore martii prope auroram diei luna declinet et occidat ibi in partibus Inspanie ubi est occidens orbis, idcirco hoc aliud non est dicere quam quod dies auferebatur ab eis existentibus in alio emisperio et succedebat existentibus in nostro emisperio; et per hoc notatur secunda dies qua stetit et vidit hec omnia auctor in inferno. + +{Così di ponte in ponte, altro parlando} Auctor, proseguens de materia fraudulentie, in capitulo isto tractare intendit de illa fraudulentie specie per quam aliquis truffatur, baratat et decipit rem publicam et patriam in comuni vel amicos vel proximos in speciali. Et exemplificative loquendo dicit se invenisse in parte ista talem locum talesque tortores prout est locus in civitate Venetiarum qui vocatur l'arsenà, in quo siquidem loco diversa ministeria fabricationes et operationes varie per artifices et magistros ibidem manentes ad constructionem et refectionem navium peraguntur; et hoc est quod dicit testus +{Quale ne l'arzanà de' Viniziani +bolle l'inverno la tenace pece}. + +{Ecco un de li anzian di Santa Zita!} Dicit auctor quod iste peccator qui ferebatur per hunc demonem ad tormentum erat unus ex antianis de civitate Lucana; que civitas significatur ex eo quod dicit de Sancta Zita, quia ecclesia Sancte Çite est ecclesia maior civitatis predicte. + +{Ogn'uom v'è barattier, fuor che Bonturo} Dicit testus quod omnes de civitate predicta sunt baraterii et predones rei publice excepto quodam qui vocatur Bonturus filius Dati; qui Bonturus temporibus suis fuit magnus popularis et potens in civitate predicta. + +{Gridar: Qui non ha loco il Santo Volto!} Ecclesia Sancti Vultus est magna et devota ecclesia in civitate Lucana. Et cum iste peccator fuerit de civitate predicta, propterea dicunt demones adversus peccatorem predictum quod liberari non potest a manibus eorum per potentiam et orationes Sancti Vultus. + +{Qui si nuota altrimenti che nel Serchio!} Serchius est fluvius quidam decurrens per civitatem Lucanam et propterea dicunt demones adversus peccatorem predictum quod in ista pice et loco tormentorum alio modo natatur quam in flumine Serchii. + +{Non altrimenti i cuoci a' lor vassalli} Exemplificative loquitur auctor in parte ista et quia hec et proxime subsequentia per se patent ad alia procedetur. + +{Così vid' io già temer li fanti +ch'uscivan patteggiati di Caprona} + +Adhuc exemplificative loquitur auctor dicens quod quemadmodum iuvenes pedites existentes obsexi in castro Caprone comitatus Pisarum timuerunt, cum egressi fuerunt castrum Caprone, ipsum tradentes adversariis obsidentibus, ita dicit auctor se fuisse perterritum et timere ne demones in eum irruerent contra fedus et pactum in quibus convenerunt cum Virgilio. + +{Ier, più oltre cinqu'ore che quest'otta +mille dugento con sessanta sei +anni compiè che qui la via fu rotta} + +Hec verba loquebatur demon ille Virgilio et Danti, ipsos struens de futuro itinere eisque demostrans qualiter per tramitem in quo erant per directum ipsius itineris ulterius procedere non valebant, ex eo quia locus ille montuosus et infernalis in suo itinere diructus et devastatus fuit tempore quo tremuerunt infernus abissus et montes propter venerabilem et inclitam passionem Domini nostri Yesu Christi. Et cum eo tempore quo auctor ista vidit et erat in exercitio huius operis currerent anni Domini MCCLXVI a venerabili passione ipsius, idcirco dicit quod tantum est tempus quo via illa dirupta permansit; ex quibus siquidem verbis etiam aliud sequitur, quia clare videri potest quantum sit tempus quo auctor agressus fuerit materiam istam. Cumque tunc temporis currerent anni Domini a passione ipsius MCCLXVI et Dominus noster vixerit in carne mortali XXXIIIº vel circa a Passione ipsius, et sic currebant anni Domini a Nativitate ipsius MCCLXXXXVIIIIº, et currant hodie MCCCXXIIIIº, idcirco dici potest XXIIIIº annos fore completos quibus incepit hoc opus. + +{Ma prima avea ciascun la lingua stretta +...ed elli avea del cul fatto trombetta} + +Hoc est dicere quod omnes alii demones preter Malacoda habebant paratas linguas eorum ut post Virgilium et auctorem turpiter resonarent, tamen iste Malacoda turpior et crudelior ceteris ex parte posteriori turpius resonavit. + +{Io vidi già cavalier muover campo, +e cominciare stormo} + Auctor in presenti capitulo, quemadmodum in proximo precedenti, tractat et de quibusdam barattatoribus et fraudulentibus deceptoribus patrie sue et dominorum suorum, tamen in isto principio exemplificative loquens dicit quod, quamvis per tempora iam decursa viderit multos milites multosque preliorum et armorum et campestrium pugnarum eventus sub trunbetis et tubis et aliis sonoris instrumentis moveri, tamen numquam vidit aliquos pedites vel milites moveri sub tam varia tuba vel çelamella quemadmodum vidit demones predictos. Sed auctor se excusans dicit quod ita fieri oportet ut in ecclesia conversetur cum sanctis, in taberna cum lascivis, gulosis et cum demonibus in inferno. -Cum in capitulis precedentibus tractaverit auctor de quibusdam speciebus fraudulentie, idcirco materiam prosequens in isto tractare intendit de fraudolentia ypocrite et ypocresie adherentibus. Dicit tamen in principio huius capituli quod ex furore et rixa illorum duorum demonum precedentium se ipsos ad invicem impugnantium per quoddam accidens recordatus fuit de fabula quam dicit Ysopus de rana et mure, maxime quando rana, volens transire aquam simul cum mure, et, ligato quodam filo pro securitate utriusque ad pedem rane et muris, mus autem timens intrare aquam, rana vero volens intrare aquam terramque relinquere, se ipsos ex opposito utrinque trahebant et unus alium vincere conabatur. Sic dicit auctor quod illi duo demones, de quibus tractatur in fine capituli precedentis, se ipsos ad invicem impugnabant. + +{Come i dalfini, quando fanno segno} Dicit auctor quod peccatores bullientes sub pice aliquando propter alevationem et refrigerium pene sue in tantum sublevantur extra bulientem picem quod apparebant renes eorum exterius, quemadmodum faciunt dalfini pisces in mari, qui, sentientes fluctus et turbationes maris ex inferioribus et profundis partibus sursum ascendere, in tantum ad sumum aque perveniunt quod ostendunt navicantibus totum dorsum et schenam; ex quorum iudicio provident navicantes ad ipsorum salutem. + +{Poi fui famiglia del buon re Tebaldo} Iste infelix peccator sic deductus et laceratus, ut inferius continetur, fuit familiaris Tebaldi regis Navarre, in cuius curia maximas fraudulentias et baratarias commisit. + +{Ed ei rispuose: Fu frate Gomita} Iste frater Gomita fuit de partibus Sardinie et fuit siniscalcus et quasi dominus totius curie iudicis de Calura, et per fraudulentias et pecuniam quam accepit inimicos iudicis quos carceratos habebat in partibus Sardinie relasavit. + +{Usa con esso donno Michel Zanche} Iste dominus Michael Çanche fuit de partibus Sardinie et cum eodem fratre Gomita baractarias et fraudulentias maximas perpetravit; quorum lingue numquam sacie vel fesse fuerunt male dicere vel trattare propter pecuniam. + +{Omè, vedete l'altro che digringna} etc. subsequentia usque in fine capituli quia per se patent. + +{Taciti, soli, sanza compagnia} Cum in capitulis precedentibus tractaverit auctor de quibusdam speciebus fraudulentie, idcirco materiam prosequens in isto tractare intendit de fraudolentia ypocrite et ypocresie adherentibus. Dicit tamen in principio huius capituli quod ex furore et rixa illorum duorum demonum precedentium se ipsos ad invicem impugnantium per quoddam accidens recordatus fuit de fabula quam dicit Ysopus de rana et mure, maxime quando rana, volens transire aquam simul cum mure, et, ligato quodam filo pro securitate utriusque ad pedem rane et muris, mus autem timens intrare aquam, rana vero volens intrare aquam terramque relinquere, se ipsos ex opposito utrinque trahebant et unus alium vincere conabatur. Sic dicit auctor quod illi duo demones, de quibus tractatur in fine capituli precedentis, se ipsos ad invicem impugnabant. + +{Se l'ira sovra 'l mal voler} Per verba ista ostendit auctor se timere ne demones ipsi offendentes se ipsos insequantur ipsum ad iniuriam et offensionem ipsius, et propterea dicit testus {Ei ne verranno dietro più crudeli}. + +{E quei: S'i' fossi di piombato vetro} Respondit Virgilius Danti dicens: Si ego essem blombatum vitrum, hoc est quoddam speculum, et speculareris in me, celerius non viderem ymaginem tuam exteriorem sicut celeriter video et cognosco ymaginationem tuam; et hoc est quod dicit testus {Pur mo venieno i tuo' pensier tra' miei}. + +{Che in Colonia per li monaci fassi} Exemplificative loquitur auctor dicens quod quidam peccatores cruciati in isto loco habent capas maximas coperientes usque ad pedes eorum, que similes erant capis et vestibus monacorum de partibus Colonie. + +{Di fuor dorate son, sì ch' elli abbaglia +... che Federigo le mettea di paglia} + +{Frati godenti fummo, e bolognesi; +io Catalano e questi Loderingo} etc. + Isti duo fuerunt fratres gaudentes de magnis domibus civitatis Bononie, viri utique magne scientie et industrie, quibus atributa fuit potestas pacificari populum et civitatem Florentie. Cum autem Florentiam pervenissent, ibidem recepti cum honore maximo ut per eos, tamquam per forenses et mediatores remotos, discordie civium sedarentur, dicit auctor quod fuerunt tales pacificatores quod adhuc ostenditur et apparet circa Guardingnum. Hoc est dicere quod in civitate Florentie non concordiam sed discordiam tractaverunt, cum omnes domus illorum de Ubertis ex ipsorum tractatu destructe fuerunt; quorum casamenta posita sunt in quadam contrata civitatis Florentie dicta Guardingo. -Auctor materiam fraudulentie prosequens, tractat in presenti capitulo de illa fraudulentia violenta que commictitur per predones; et cum supra in fine capituli precedentis Virgilius iratus et turbatus discesserit a peccatoribus illis quos ibi relinquid, auctor exemplificative loquens dicit quod timuit et perterritus fuit videns turbationem Virgilii, tamen postmodum ex suasu et facie bona Virgilii gaudium et confortationem asumpsit, quemadmodum accidit rustico qui in medio mensis ianuarii, quo siquidem mense sol intrat signum aquarii, videt terram copertam et habundantem nive, quam nivem appellat sororem bruine, et sic contristatur et dolet, quia gregem suam ad pascua non potest emictere ex temporis gravitate, postmodum vero boni temporis adveniente temperie pecora sua trasmictit ad pascua, et sic exillaratur et gaudet; et hoc est quod dicit testus. Alia subsequentia per se patent. -Dicit auctor tot et tantos vidisse serpentes in hac parte inferni quod Libia arene non sunt tot et tales: nam Libia arene est quoddam desertum sub meridie in partibus Ethiopie, que inter ceteras partes mundi habundat serpentibus et rectilibus venenosis. Causam vero propter quam hec Libia in tantum abundat serpentibus ponit Ovidius libro: quod, cum Teseus abscindisset capud Gorgone et illud deferret per partes Libie et ex abscissione capitis infinite gutte sanguinis emanarent, dicitur quod ex unaquaque gutta cadente in pulvere propter humiditatem sanguinis et caliditatem solis extivi procreatus est unus serpens, et propterea ex procreatione dictorum serpentium in tantum partes predicte serpentibus dicuntur affluere. -Dicit auctor quod quemadmodum accidit huius miseri cruciati cinerem conveniri in unum et in corpus pristinum iterari, sic per sapientes scribitur quod accidit in finice. Nam, sicut habetur ex libro de proprietatibus, fenix est nobilissima avis in spetie sua sola vivens in orbe, que vivit per tempora Vc annorum; cuius alimenta sunt nardus, mirra, tus et alia aromata odorifera. Cum autem finem atigerit Vc annorum, ipsa per se in excellentissimo monte, eo maxime tempore quo solares radii calidius agunt et influunt, adducit et congregat nobiliora lignicula sive cortices cynnamomi cipressi et aliarum pretiosarum arborum; et ex hiis corticibus et ligniculis per ipsam fenicem cuiusdam domuncule forma constructa, ascendit domumculam et intantum agit et movetur et verberat ipsa ligna, quod ex virtute caliditatis solaris et motu et verberatione alarum et ex dictorum caliditate lignorum egreditur ignis vivus. Quo siquidem igne ex dictis ligniculis exterius perrumpente, ipsa fenix statin domunculam ipsam ingreditur, et in ea usque ad ultimum concrematur. Ex cuius cinere per naturam quidam vermiculus creatur et exit, crescens postmodum in finicem, et sic per tempora in ipsius finicis natura successive contingit. + +{Un, crucifisso in terra con tre pali} Iste qui defixus erat in terra cum tribus palis fuit ille Cayfax desperatus, qui inter alios pontifices et Phariseos consuluit dixitque Iudeis quod oportebat quod unus homo, idest Dominus Iesus Christus, pro populo moriretur. + +{E a tal modo il socero si stenta} Dicit testus quod etiam in profundiori loco huius infernalis loci simili modo cruciatur socer ipsius Cayfe, qui vocatus fuit Anna ex numero dictorum pontificum et Phariseorum, ex quorum consilio crucifixus fuit Dominus noster Iesus Christus. + +{Lo duca stette un poco a testa china} Notandum est quod supra XXIº capitulo Virgilius petiit a demonibus informari de prosecutione sui ytineris, cui demones responderunt sicut continetur ibi +{E se l'andare avante pur vi piace, +andatevene su per questa grotta; +presso è un altro scoglio che via face}; + +ex quo timens Virgilius ne demones ipsum per contrarium informassent, adhuc petit ab isto fratre gaudente de itinere informari. Cui respondet frater, Virgilium ipsum informans, et dicit {montar potrete su per la ruina}, et ex hoc perpendit Virgilius quod per ipsos demones de prosecutione itineris vere non fuerat informatus, et propterea subsequenter dixit Virgilius reprehendendo falsitatem dictorum demonum, sicut dicit testus {Lo duca stette un poco a testa china}. + +{Poi disse: Mal contava la bisogna +colui che 'l peccator di qua vicina} + +Hoc est dicere: Ille male consulebat nobis de necessitate itineris, qui est vicinus hic peccatori, scilicet demon, quia in inferno solum duo sunt vicini, peccator et demon. Ad quod respondet dictus frater et dicit: Non mireris, Virgilii, quia iam audivi dici Bononie quod diabolus, inter alia sua vitia, est falsus et mendax; et hoc est quod dicit testus in fine. + +{In quella parte del giovanetto anno +che 'l sole i crin sotto l'Aquario tempra} + +Auctor materiam fraudulentie prosequens, tractat in presenti capitulo de illa fraudulentia violenta que commictitur per predones; et cum supra in fine capituli precedentis Virgilius iratus et turbatus discesserit a peccatoribus illis quos ibi relinquid, auctor exemplificative loquens dicit quod timuit et perterritus fuit videns turbationem Virgilii, tamen postmodum ex suasu et facie bona Virgilii gaudium et confortationem asumpsit, quemadmodum accidit rustico qui in medio mensis ianuarii, quo siquidem mense sol intrat signum aquarii, videt terram copertam et habundantem nive, quam nivem appellat sororem bruine, et sic contristatur et dolet, quia gregem suam ad pascua non potest emictere ex temporis gravitate, postmodum vero boni temporis adveniente temperie pecora sua trasmictit ad pascua, et sic exillaratur et gaudet; et hoc est quod dicit testus {quando la brina in su la terra assempra}. Alia subsequentia per se patent. + +{Omai convien che tu così ti spoltre} Verba ista et proxime subsequentia sunt notabilia. Ex quibus notandum est quod absque duris laboribus et studio operoso nec virtus acquiritur nec eterna beatitudo meretur: nam non per vias planas et faciles, non per dulces sonnos nec per quietis et voluptatis inlecebras habetur congnitio sapientie et ad celestes delitias pervenitur. + +{Non so chi disse ancor: Che sovra 'l dosso +fosse da l'arco} + +Dicit auctor quod in hac parte audivit quandam vocem inaptam cuiusdam proferentis verba premissa. Alia per se patent. + +{Altra risposta, disse, non ti rendo +se non lo far} + +Hoc est dicere: Aliud non respondeo tibi nisi quod fiat et faciam quod queris. + +{Che la memoria il sangue ancor mi scipa} Hoc est dicere quod adhuc recordatur de hiis que vidit ibi. + +{Più non si vanti Libia con sua rena} Dicit auctor tot et tantos vidisse serpentes in hac parte inferni quod Libia arene non sunt tot et tales: nam Libia arene est quoddam desertum sub meridie in partibus Ethiopie, que inter ceteras partes mundi habundat serpentibus et rectilibus venenosis. Causam vero propter quam hec Libia in tantum abundat serpentibus ponit Ovidius libro: quod, cum Teseus abscindisset capud Gorgone et illud deferret per partes Libie et ex abscissione capitis infinite gutte sanguinis emanarent, dicitur quod ex unaquaque gutta cadente in pulvere propter humiditatem sanguinis et caliditatem solis extivi procreatus est unus serpens, et propterea ex procreatione dictorum serpentium in tantum partes predicte serpentibus dicuntur affluere. + +{Chè se chelidri, iaculi e faree} Hec omnia sunt nomina serpentium quos producit illa pars terre. + +{Sanza sperar pertugio o elitropia} Elitropia est lapis pretiosus tante virtutis, ut dicit liber de proprietatibus rerum, quod deferentem ipsum aspicientibus invisibilem reddat; et propterea dicit auctor quod anime iste hac pena dampnate cruciantur, non sperantes penam effugere per virtutem talis lapidis nec per remedium alicuius foraminis in quod afugere vel intrare valerent. + +{Così per li gran savi si confessa +che la fenice} + +Dicit auctor quod quemadmodum accidit huius miseri cruciati cinerem conveniri in unum et in corpus pristinum iterari, sic per sapientes scribitur quod accidit in finice. Nam, sicut habetur ex libro de proprietatibus, fenix est nobilissima avis in spetie sua sola vivens in orbe, que vivit per tempora Vc annorum; cuius alimenta sunt nardus, mirra, tus et alia aromata odorifera. Cum autem finem atigerit Vc annorum, ipsa per se in excellentissimo monte, eo maxime tempore quo solares radii calidius agunt et influunt, adducit et congregat nobiliora lignicula sive cortices cynnamomi cipressi et aliarum pretiosarum arborum; et ex hiis corticibus et ligniculis per ipsam fenicem cuiusdam domuncule forma constructa, ascendit domumculam et intantum agit et movetur et verberat ipsa ligna, quod ex virtute caliditatis solaris et motu et verberatione alarum et ex dictorum caliditate lignorum egreditur ignis vivus. Quo siquidem igne ex dictis ligniculis exterius perrumpente, ipsa fenix statin domunculam ipsam ingreditur, et in ea usque ad ultimum concrematur. Ex cuius cinere per naturam quidam vermiculus creatur et exit, crescens postmodum in finicem, et sic per tempora in ipsius finicis natura successive contingit. Et hoc est quod dicit testus ille {Quando al cinquecentesimo anno appressa}. + + +{Sì come a mul ch'i' fui; son Vanni Fucci} Iste Vannes Fucci fuit Pistoriensis et tamquam latro facinorosus per furtum spoliavit sacristiam maioris ecclesie Sancti Iacopi de Pistorio. + +{Ma perchè di tal vista etc. +Pistoia in pria d'i Neri si dimagra; +poi Fiorenza} + +Dicit auctor in verbis istis quod iste Vannes Fucci, turbatus quod visus erat per Dantem in pena premissa, ne ipse Dantes gauderet de ipsius digna tristitia et pena, quin etiam in aliquo turbaretur, prenuntiando dixit: Volo te scire, Dantes, quod de civitate Pistorii prius expellentur Nigri sive Guelfi, postmodum de civitate Florentie exibunt et expellentur Blanchi. Et hoc verum fuit tempore adventus domini Karoli Pocatere, quamvis Nigri prius civitatem Pistorii exivissent. + + +{Tragge Marte vapor di Val di Magra/ch'è di torbidi nuvoli involuto} Per hec verba iste spiritus predicit ipsi auctori exercitum et obsexum poni debere circa civitatem Pistorii. Nam per hunc vaporem de Valdemagra vult significare personam domini Maroelli marchionis de Malaspinis, qui in eodem exercitu et obsidione civitatis Pistorii fuit postmodum capitaneus generalis; et propterea dicit de Valdimagra, quia dictus dominus Maroellus in dictis partibus manet. + +{Sovra Campo Pisan fia combattuto} Pisan est quedam porta civitatis Pistorii penes quam est campus ubi fuit exercitus et conflictus et expugnatio civitatis predicte, ex quo pars Blanca sive Ghibellina fuit ab eadem civitate depulsa; et hoc retulit spiritus iste ipsi auctori, ut ex eis materiam turbationis assumeret, et propterea dicit finis capituli {E detto l'ho perchè doler ti debbia!} + +{Al fine de le sue parole il ladro} Quamvis supra proximo precedenti capitulo tractatum fuerit de fraudulentia qua puniuntur latrones, nichilominus adhuc auctor prosequitur de ista materia et dicit adhuc se non invenisse in aliquo loco vel circulo inferni spiritum tante ostinationis in Deum quante est Pistoriensis iste. + +{Non quel che cadde a Tebe giù da' muri} Dicit auctor quod spiritus ille de quo tractatum est supra XX capitulo non fuit tante superbie in Deum quante est hic Pistoriensis, qui fuit Amphiraus, unus ex VII regibus qui iverunt in obsidionem civitatis Tebarum. + +{Lo mio maestro disse: Questi è Caco, +che, sotto 'l sasso} + +Iste Cacchus fuit quidam maximus depredator et latro, qui sub monte Aventino urbis Romane manebat et omnes transseuntes per passum illum severis angustiis, rapinis et homicidiis discipabat. + +{Non va co' suoi fratei per un cammino} Dicit auctor quod iste Cacchus non sequitur viam fratrum suorum. Nam cum ipse Cachus furatus fuisset Erculi quasdam vacchas, ipse Ercules hoc sciens ipsum persecutus fuit usque ad speluncam suam et ipsum Cacchum cum clava sua ultra quam C ictibus percussit. Ex quibus C ictibus, prout dicit testus, ipse Caccus X non sentivit, quia antequam X ictibus fuisset percussus exstintus fuit. Fratres autem dicti Cachi fuerunt + +{E tre spiriti venner sotto noi} etc. usque ad locum illum {li altri due}. Im parte ista dicit auctor se vidisse tres spiritus, quorum unus a quodam serpente transfixus et cum eodem serpente coniunctus et nexus. Postea vero ex tali coniuctione et morsu serpentis vidit ex ipso serpente et spiritu unum corpus et unam ymaginem effici et iste fuit quidam Florentinus, qui Angelus vocabatur, maximus fur. + +{Li altri due l' riguardavano, e ciascuno etc. +Già eran li due capi un divenuti, +quando n'apparver due figure miste} + +Dicit auctor se vidisse in parte ista duas animas simul coniunctas et mixtas habentes unam et eandem faciem et monstruosa membra: et isti fuerunt etiam duo Florentini maximi latrones. + +{Come 'l ramarro sotto la gran fersa +dei dì canicular, cangiando sepe} + Auctor exemplificative loquitur dicens quod ramarrus, qui alio vocabulo ligoro appellatur, de mense augusti in diebus canicularibus, cum regnat stella illa que dicitur Canis, cum transit de una sepe ad aliam, tanta velocitate et agilitate incedit ut transeat tamquam fulgur ex venenosa caliditate et intemperie aeris; sic dicit auctor se vidisse unum parvum serpentellum nigrum et lividum admodum coloris piperis subito accessisse adversus alios duos spiritus, de quibus superius dictum est; et unum eorum aprehendit in umbilico et, cum eum sic in umbilico percussit, ab eo postmodum cecidit, prout per inferiora testus manifeste declarat. -Dicit auctor quod Lucanus non sic perfecte descripsit ystoriam Sabelli et Nasidii, qui duo sotii existentes cum Catone in Libia, accedentes in arena Libie, percussi fuerunt a morsibus serpentinis, ex quo subito ipsorum corpora in figuras varias mutata fuerunt et ibi finaliter defecerunt. Dicit etiam auctor quod Ovidius non sic perfecte descripsit transmutationem Cadmi, filii Azenoris regis Tebani, qui, dum inspiceret serpentem, in serpentem mutatus est, et propterea dicit Ovidius. Adhuc dicit auctor quod ipse Ovidius non sic perfecte descripsit de transmutatione Arethuse mulieris, que conversa fuit in fontem dum Alfeus fluvius ipsam diligens sequeretur, quemadmodum transmutari vidit dictas animas in serpentes et varias figuras que supra proxime scripte sunt. -Exemplificative loquitur auctor et dicit quod quemadmodum Eliseus, discipulus Elye, sequens Elyam, et iam transatto quodam flumine super togam Elye prophete, rapto Elya ex divina virtute in quodam curru igneo ad superiora delato per equos flameos et ardentes currum igneum deducentes, et in celum aspiciens nisi flamam ygnis videre non poterat aeremque fulgureum et ygnitum, tandem rogavit Elyam ut spiritum prophetiçandi haberet, quod concessum est sibi. Dum autem rediret, invenit multitudinem puerorum deridentium ipsum Eliseum; ursi autem multi supervenientes devoraverunt et occiderunt pueros ipsum deridentes in ultionem derisionis predicte, prout hec et alia habentur in libro Regum ex Veteri Testamento; et propterea, dicit auctor, sicut ille Eliseus sursum aspiciens aliud preter currum et locum lucentem et flameum non videbat, sic ipse Dantes intuens circumquaque non videbat nisi flammas ignitas. -Nam tempore quo Troya obsidebatur per Grecos, Ulixes et Diomedes ex cautela ipsorum ad occupandam Troiam ordinaverunt quod factus fuit quidam maximus equus eneus, in quo ex maxima capacitate ipsius intrari fecerunt quingentos armatos milites. Quo facto ex tractatu secreto prehabito, tractaverunt Greci cum Troianis de pace futura, et promictentes ac mostrantes Greci se ab exercitu separare discesserunt a Troya, equum ipsum relinquentes extra portas Troye. Troyani, tante proditionis improvidi, invenientes et videntes magnitudinem dicti equi extra civitatem relicti, diruptis prius muris civitatis Troye in quantitate non modica ut equus intraret, ipsum equum deduxerunt in civitate; Greci vero sentientes ipsum equum cum multis in eo inclusis introductum in civitatem, nocte adveniente proxima redierunt. Milites autem latentes in equo de ipso exeuntes et simul cum Grecis exterioribus civitate intrantibus adversus Troyam impetum facientes secundum ordinem prodicionis tractate, ipsam civitatem finaliter et hostiliter occuparunt; et hoc est quod legitur ex Virgilio. Demum Eneas, vir utique nobilissimus de sanguine Troyanorum, de Troya discedens in Ytaliam aplicuit, et accepta Lavina, filia Latini regis Ytalie, in uxorem accepit regnum Ytalie; ex quo Enea et ex aliis regibus, qui propter eum et ex eo fuerunt, descenderunt postmodum Rom
    us et Remulus qui urbem edificavere Romanam, et propterea dicit, quia ex porta et causa illius equi et ex dispersione Troyane gentis sunt postea subsecuti Romani. -Dicit testus quod ille, scilicet Malatestinus, tenet illam terram, scilicet Ariminum, quam civitatem Arimini quidam alius spiritus qui cum dicto Petro de Medicina cruciabatur ibidem noluisset umquam vidisse. Huius est ratio quia iste qui noluisset vidisse unquam civitatem Arimini fuit Curio ex nobilibus civibus Rome, qui exulabat ab urbe Romana tempore quo Iulius Cesar erat in civitate Arimini. Et dum Iulius Cesar peteret consilium an esset eundum versus Romam et quomodo deberet procedi ad expulsionem et distructionem Pompei manentis in Urbe, ipse Curio inter ceteros milites Iulii Cesaris consuluit et persuasit in totum ipsi Iulio quod sine dilatione aliqua ad mortem et fugam Pompei et pompeianorum Romam celeriter se transferet; et sic omne dubium omnemque moram subripuit Iulio Cesari ex sui suadela consilii. Ex quo ipse Iulius Cesar adversus Pompeum et pompeianos Romanos prelia dura promovit, et sic dictus Pompeius conflictus afugit, omnibus participibus suis in confusione et destructione relictis. Et propterea dicit et cantat de ipso Curione Lucanus in primo, et hoc est quod dicit testus prout hic inferius continetur. -Egina fuit quedam civitas Grecie et hanc civitatem tenebat rex quidam Eachus nomine. Quia vero domina Iuno uxor Iovis agnovit quod ipse Iupiter quandam nomine Eginam de dicta civitate sub carnis delectatione cognoverat, idcirco domina Iuno, irata adversus dictam civitatem, pestiferam pestem adduxit; ex quo omnes tam mulieres quam viri, exceptis solummodo Eracho rege et eius filio Talamone, per mortis eventum universaliter defecerunt. Rex autem tristis ad mortem, transactis diebus aliquibus, civitatem Egynam exivit et vidit quandam quercum oneratam formicis, et tunc Iovi cum reverentia suplicavit quod ei tribueret tantam multitudinem virorum et populi ad abitationem civitatis sue quot erant formice ille. Cum vero nocte proxime subsecuta ipse rex Eachus vidisset per somnium que petierat in die, excitatus a sonno audivit vocem dicentem ei; et cum accessisset ad arborem, invenit ibi multitudinem virorum qui omnes inclinaverunt dicto Eaco et ipsum acceperunt in regem; et ex hoc letus aduxit eos in civitatem vacuam propter pestem et malitiam aeris sibi a Iunone tributam, ut dictum est. Et propterea dicit testus, quia nedum homines sed animalia omnia usque ad formicam, que est vermis parvus, mortui sunt ex dicta corruptione aeris. -Auctor, materiam fraudulentie prosequens, in presenti capitulo tractat de falsificatoribus monetarum et aliis quibusdam fraudulentiis, ut inferius continetur; et ad principii huius notitiam laciorem sciendum est, sicut scribit Ovidius, quod, cum Iupiter cognovisset Semelem filiam Cadmi regis Tebarum et matrem Baci, et sic Iuno uxor Iovis irata contra dictam Semelem et omne genus ipsius ac contra totam civitatem Tebarum, volensque ulcisci de dicta Semele que iacuerat cum Iove marito suo, ipsa Iuno se in quandam decrepitam vetulam transmutavit et Semelem inveniens dixit ei. Cum autem Iupiter posmodum ad Semelem venisset, Semele statim ab eo petiit sibi fieri gratiam specialem quam promisit: hec vero pro gratia postulavit quod ipse Iupiter iungeretur cum ea per eum modum quo iungebatur Iunoni. Hoc vero audiens Iupiter, quia diligebat eam, voluit claudere os Semeli ne dictam gratiam postularet, sed quia ipse Iupiter firmaverat iuramento quod dictam quam peteret gratiam sibi faceret, idcirco sibi non fuit licitum revocare promissa et propterea suscepit Iupiter fulmen igneum cum quo iungebatur Iunoni. Cum apropinquasset Semeli, ex igne fulminis et ardore maximo ipsa Semele mortua est et arefacta in totum; quia tamen ipsa Semele pregnans erat et vicina partui, Iupiter fecit ipsam scindi et extrahi fecit puerum qui vocatus est Bacchus, deus vini, et ipse Bacchus postmodum datus fuit ut nutriretur per ninphas civitatis Nisse. Ex hoc etiam Attamonte, filius Eoli regis ventorum, et quia maritus Yno filie dicti Cadmi regis Tebarum et sororis Semele, ex odio dicte Iunonis factus est stultus; nam predicta Yno nutriverat Bachum spurium Iovis et filium Semele. Ipsa Iuno accessit ad inferos et, postulato ac suscepto subsidio et consilio Tesifone, unius ex tribus furiis infernalibus, de quibus dictum est supra capitulo nono, fecit dictum Attamante insanum et furiosum intantum quod, dum Attamante semel esset extra civitatem in agris et vidisset uxorem eius transeuntem cum ambobus filiis coram eo, vocatis Learco et Melicrata, ipse Attamante ex ipsius furiosa dementia credens ipsa eius uxor esse leonam quandam et filios eius esse leoncinos parvos, firmavit retia ad capiendam eam et filios, et cepit Learcum eius filium et caput filii percussit fortiter ad quoddam sassum ibi existens et ipsum occidit. Uxor vero hanc pestem inspiciens fugit ad mare et cum reliquo filio se in mare precipitans est necata, tamen ad preces Veneris facta est dea maris cum Melicrata filio suo per deum Neuptonum, et vocata est postmodum Leucotoe et filius dictus est Pelomona. -Ecuba fuit uxor Priami regis Troie et mater Polisene et Polidori; et cum dicta Polisena mortua fuisset per Pirrum filium Achilis et sacrificata etiam supra tumulum Achilis, secundum quod mandaverat fieri ipse Achiles in morte sua, quia ipse Achiles mortuus fuerat a Paride fratre dicte Polisene, cum etiam Polidori filius dicte Eccube mortuus fuisset per dictum Pirrum eo tempore quo capta fuit Troya, et dicta Ecuba mater ipsorum exiens civitatem vidisset filium et filiam interfectos, pernimio dolore facta est furiosa et demens et more canino latrabat ex furia, et hoc scribit Virgilius in libro. Et propterea exemplificando et per comparationem adhuc dicit auctor quod neque in civitate vel partibus Tebarum, ubi factus fuit furiosus Attamonte, ut dictum est supra, neque in civitate Troie, ubi furiosa efecta est Ecuba, non fuerunt tantum graves furie, tormenta et pene quantum erant in loco isto; et hoc est quod dicit testus ille. -Humiliat se auctor in parte ista et dicit se non sufficientem nec virtuosum ad describendum et demostrandum fundum, hoc est inferni profunditatem ultimam, que est pars ultima remotissima et profundissima totius universi, et propterea invocat gratiam et presidium dominarum que dederunt auxilium Amphioni propter hedificationem et constructionem murorum civitatis Tebarum. Nam legitur de ipso Amphyone quod tante dulcedinis melodie et delectationis paratus et plenus erat in cantu et instrumentis cordarum, quod ex prenimia delectatione et suavitate cantus lapides per se ipsos elevabantur et prosiliebant in muris civitatis Tebarum, et sic hedificati et constructi sunt muri Thebei, quamvis sit alegoricum, quia ipsi muri non ordinabantur ex cantu vel sonitu instrumenti. Sed cum ipse Anphion prudentissimus et eloquentissimus esset, idcirco ex ipsius prudenti et inexplicabili eloquentia status et salus civitatis Tebarum feliciter crescebat et servabatur. Et propterea invocat auctor illas scientias in subsidium, ut possit perfecte describere intentum suum super fundo et ultima profunditate inferni quas dicit diversis locis penisque puniri. Nam locus primus vocatur Cayna et dicitur Cayna ab illo filio infelici Caym, qui prodictorie Abel fratrem suum occidit, et in hoc loco Cayne plectuntur omnes qui patres, fratres, filios vel affines suos interimunt proditorie; et hoc est quod dicit testus usque ad locum illum. Post hec incipit locus Anthenore, et dicitur Anthenora ab illo proditore Anthenore Troiano, qui fuit conscius prodicionis Troyane; post quam prodicionem et destructionem civitatis predicte recessit de Troya, et fundavit et hedificavit Paduam. Et in hac Anthenora per divinam iustitiam puniuntur omnes proditores civitatis et partis sue. Post hec vero usque in fine XXXIII capituli durat locus qui dicitur Tolomea ab illo Tolomeo, de quo legitur in libro Machabeorum qui in canpis Ierico fecit fieri grande convivium Symeoni principi sacerdotum in Iuda et filiis eius Mathatie et Iude, et cum simul commederent in mensa, eos fecit occidi; et propterea in isto loco puniuntur simul pacificati se proditorie alterutrum occidentes. -Exemplificative loquens auctor dicit quod isti duo, quos noviter hic vidit sic corporaliter coniuntos, alterutrum sibi capita devorabant, sicut corosit Tideus caput Menalupi. + +{Taccia Lucano omai là dov' e' tocca +del misero Sabello} + +Dicit auctor quod Lucanus non sic perfecte descripsit ystoriam Sabelli et Nasidii, qui duo sotii existentes cum Catone in Libia, accedentes in arena Libie, percussi fuerunt a morsibus serpentinis, ex quo subito ipsorum corpora in figuras varias mutata fuerunt et ibi finaliter defecerunt. Dicit etiam auctor quod Ovidius non sic perfecte descripsit transmutationem Cadmi, filii Azenoris regis Tebani, qui, dum inspiceret serpentem, in serpentem mutatus est, et propterea dicit Ovidius: *In serpentem spettas? et tu spectabere serpens*. Adhuc dicit auctor quod ipse Ovidius non sic perfecte descripsit de transmutatione Arethuse mulieris, que conversa fuit in fontem dum Alfeus fluvius ipsam diligens sequeretur, quemadmodum transmutari vidit dictas animas in serpentes et varias figuras que supra proxime scripte sunt. + +{Insieme si rispuosero a tai norme} Adhuc auctor de materia prosequens dicit quod si spiritus iste Florentinus, qui vocabatur Bosius, ab hoc serpentello percussus, ipsum serpentellum in terram manentem inspiciens, in eundem serpentem et serpentina membra conversus est, et ipse serpens inspiciens dictum Bosium, serpentina sublata figura, in hominem et humanam efigiem est conversus. + +{L'anima ch'era fiera divenuta} Dicit auctor quod anima ista Bosii que erat in serpentem translata fugiebat per vallem subillando tamquam serpens, et serpens alius qui transmutatus erat in hominem ipsum Bosium sequebatur. + +{Poscia li volse le novelle spalle} Dicit auctor quod iste qui mutatus erat in hominem et qui sequebatur ipsum Bosium vertit faciem versus Puccium Sanchatum de Florentia, qui erat unus ex tribus illis, et dixit dicto Puccio: Ego intendo quod de cetero iste Bosius, qui factus est serpens, pergat per vallem istam cum pedibus et facie versus terram quemadmodum ego carponus hucusque perexi; nam carponus in Florentina lingua tantum inportat quantum est dicere ire brancolone, idest cum manibus et pedibus per terram, sicut pergunt bestie. Et hoc totum vult dicere quod iste qui mutatus fuerat in hominem volebat ipsum spiritum qui transmutatus fuerat in serpentem ipsum sentire et deferre penam illam quam hucusque detullerat. + +{L'altr'era quel che tu, Gaville, piagni} Cum auctor superius specificaverit de duobus, nunc significat tertium spiritum et dicit quod iste erat quidam de Gavillis de civitate Florentie. + +{Godi, Fiorenza, poi che se' sì grande} Cum auctor in precedenti capitulo scripserit de illis V fraudolentis latronibus Florentinis, idcirco in principio presentis capituli, ipsorum latronum memoriam resummens, ipsam civitatem Florentie yronice et abusive magnificat et hoc est quod dicit testus {Trovai cinque cotali}. + +{Ma se presso al mattin} Demostrat auctor in parte ista qualiter tempore noctis prope horam matutini vidit per visionem et sonnum ea propter que idem auctor opinatur et dicit civitati Florentie infelicia et adversa debere succedere; cuius civitatis inquietem et malum dicit auctor terram Prati sibi querere et affettare. Huius est ratio: terra Prati Florentinis subdita est non volumptarie nec naturali dominio sed per accidens violentum. + +{Nel tempo che colui} Iste est sol clarificans mundum tempore extivo, quo tempore magis residet supra emisperium nostrum. + +{E qual colui che si vengiò con li orsi} Exemplificative loquitur auctor et dicit quod quemadmodum Eliseus, discipulus Elye, sequens Elyam, et iam transatto quodam flumine super togam Elye prophete, rapto Elya ex divina virtute in quodam curru igneo ad superiora delato per equos flameos et ardentes currum igneum deducentes, et in celum aspiciens nisi flamam ygnis videre non poterat aeremque fulgureum et ygnitum, tandem rogavit Elyam ut spiritum prophetiçandi haberet, quod concessum est sibi. Dum autem rediret, invenit multitudinem puerorum deridentium ipsum Eliseum; ursi autem multi supervenientes devoraverunt et occiderunt pueros ipsum deridentes in ultionem derisionis predicte, prout hec et alia habentur in libro Regum ex Veteri Testamento; et propterea, dicit auctor, sicut ille Eliseus sursum aspiciens aliud preter currum et locum lucentem et flameum non videbat, sic ipse Dantes intuens circumquaque non videbat nisi flammas ignitas. + +{E ogne fiamma un peccatore invola} Hoc est quod in unaquaque flamma manebat et erat unus peccator et vitiosus, tamen non apparebat aliud nisi flama. + +{Dov' Eteòcle col fratel fu miso?} Iste Ethiocles et frater eius Policines fuerunt filii Edipilai regis Tebarum, qui pro regno Tebarum preliati fuerunt simul et se alterutrum occiderunt. Et cum secundum legem paganorum ipsorum corpora cremarentur uno et eodem igne, ad mostrandum divisionem et odium infinitum quo se ipsos persequebantur, utrinque flame corporum suorum se separaverunt et distinxerunt utique. + +{Ulisse e Diomede, e così insieme} Ulixes et Diomedes Troyani fuerunt sotii et multa fecerunt per guerram Troyanorum; et de ipso Diomede dicitur quod tamquam crudellissimus inter ceteros, hospicium tenens, occidebat hospites suos et ipsorum corpora faciebat dari equis ad comedendum. + +{E dentro da la lor fiamma si geme +l'agguato del caval che fè la porta +onde uscì de' Romani il gentil seme} + +Nam tempore quo Troya obsidebatur per Grecos, Ulixes et Diomedes ex cautela ipsorum ad occupandam Troiam ordinaverunt quod factus fuit quidam maximus equus eneus, in quo ex maxima capacitate ipsius intrari fecerunt quingentos armatos milites. Quo facto ex tractatu secreto prehabito, tractaverunt Greci cum Troianis de pace futura, et promictentes ac mostrantes Greci se ab exercitu separare discesserunt a Troya, equum ipsum relinquentes extra portas Troye. Troyani, tante proditionis improvidi, invenientes et videntes magnitudinem dicti equi extra civitatem relicti, diruptis prius muris civitatis Troye in quantitate non modica ut equus intraret, ipsum equum deduxerunt in civitate; Greci vero sentientes ipsum equum cum multis in eo inclusis introductum in civitatem, nocte adveniente proxima redierunt. Milites autem latentes in equo de ipso exeuntes et simul cum Grecis exterioribus civitate intrantibus adversus Troyam impetum facientes secundum ordinem prodicionis tractate, ipsam civitatem finaliter et hostiliter occuparunt; et hoc est quod legitur ex Virgilio. Demum Eneas, vir utique nobilissimus de sanguine Troyanorum, de Troya discedens in Ytaliam aplicuit, et accepta Lavina, filia Latini regis Ytalie, in uxorem accepit regnum Ytalie; ex quo Enea et ex aliis regibus, qui propter eum et ex eo fuerunt, descenderunt postmodum Romulus et Remulus qui urbem edificavere Romanam, et propterea dicit testus +{che fè la porta +onde uscì de' Romani il gentil seme,} + +quia ex porta et causa illius equi et ex dispersione Troyane gentis sunt postea subsecuti Romani. Et hoc dicit Salustius in principio: *Urbem siquidem Romam intio condidere Troyani, qui Enea duce profugi incertis sedibus vagabantur*. + +{Piangevisi entro l'arte per che, morta, +Deidamìa ancor si duol d'Achille} + +Dicit auctor quod etiam in illis flammis cruciatur Ulixes et Diomedes propter aliud, videlicet quod cum Diadema, filia regis insule Licomedis quam carnaliter cognovit Achilles, dum in specie mulieris lateret in insula Licomedis, sicut dictum est supra Vº capitulo. Ulixes et Diomedes inquirentes per mundum Achillem ipsum in dicta insula invenerunt et artificiose fecerunt quod dictum Achillem deduxerunt ad exercitum supra Troyam, ex cuius Achillis absentia et recessu dicta Diadema se ipsam interfecit. + +{E del Palladio pena vi si porta} Paladium fuit quedam ymago domine Palladis existens in templo Palladis in civitate Troye; quod Paladium acceperunt fortive Ulixes et Diomedes, quia fatatum erat Troiam destrui et capi non posse illa ibidem ymagine permanente. + +{Lo maggior corno de la fiamma antica} Iste erat Ulixes, prout apparet per ea que secuntur. + +{Mi diparti' da Circe, che sottrasse} Dicit Ulixes: Quando in loco qui dicitur Gaeta, qui locus sic nominatus fuit per Eneam, ego discesi a Circe, que fuit mulier incantatrix, in quo loco ipsa Circes tenuit me Ulixem uno anno et ultra ex fortitudine et malitia cuiusdam poculi per me Ulixem et sotios meos a dicta Circe suscepti, non amor paternus, non filiorum nec Penelope, uxoris eiusdem Ulixis, me Ulixem movere aliquantenus potuerunt quod redirem in patriam; sed de die in diem amabatur et faticabatur fortius ad circuendum mundum et ad navigandum et scruptandum profunditatem et pericula maris cum sotiis supradictis usque ad terminos illos maris quos signavit Hercules, quia ultra illos erat impossibile homini pertransire. Tunc dicit Ulixes: Quando venimus ad terminos illos, ego persuasi sotiis meis quod adhuc naves et vela direximus versus alias partes maris donec perveniremus ad quamdam montaneam nigram versus orientem; ex qua montanea quidam ventus maximus est egressus, ex cuius aversitate omnes submersi fuerunt. Et hoc est quod dicit testus usque in fine capituli. + +{Già era dritta in sù la fiamma e queta} Cum auctor capitulo proxime precedenti tractaverit de illorum dolis odiis et fraudulentiis qui ad divisiones et guerras vires et animas posuerunt, in capitulo isto de materia fraudulentie prosequens, in eo tractat de hiis qui fraudulenter sua consilia tribuerunt et dicit quod illa flamma, hoc est illa anima Ulixis cum eo loquentis, iam erat in actu sue separationis a Dante quando quedam alia flamma cepit conqueri et dolere, et de hac flamma sive anima exemplificative loquitur. Nam, sicut refert Orosius, quidam nomine Perillus artifex metallorum, qui volens complacere Falandi regi Siculorum, qui in tormentis novis et asperis hominum letabatur, sua ymaginatione sutili quendam vitulum eneum fabricavit cum quodam ostiolo in corpore vituli, per quod debebat intrare reus mortis, et cum uno solo foramine quod ab intimis vituli procedendo per guttur ad exteriora tendebat. Hoc facto, ipsum factum Falandi regi vitulum presentavit et ei narravit de modo et via hominis in vitulo cruciandi per ignem inferius vitulo supponendum; dixit etiam regi qualiter homo ibi reclusus ex cruciatu caloris clamaret, et quod talis clamor aliter non sonaret nisi quemadmodum clamor bovis vel vituli mugientis et dolentis ex pena. Hoc autem crudelitatis artificio subscepto per regem, rex statim ipsum Perillum teneri mandavit et dixit Perillo: *In te primum incipies et probabis quod tu mihi crudeli crudelior presentasti*, et sic ipse Perillus ibidem inclusus et ex ardore et dolore vociferans quidam bos mugiens videbatur, et ipse idem periit arte sua. Et propterea dicit auctor quemadmodum sonabat vox existentis in vitulo sic verba anime existentis et ardentis in flamma ista sonabant, et hoc est quod dicit testus {Come 'l bue cicilian che mugghiò prima}. + +{Ch'io fui d'i monti là intra Orbino} Per hoc mostratur quod anima ista loquens in flamma fuit Guido comes de Monte Feltro et per ea que proxime subsecuntur. + +{La terra che fè già la lunga prova} Hec est civitas Forlivii, in qua, tempore Martini pape, multi nobiles milites Francie interfecti fuerunt per rebelles Ecclesie; quam civitatem dicit auctor teneri et regi per nobiles de Ordelaffis, quorum insigna sunt leo viridis. + +{E 'l mastin vecchio} Dicit adhuc auctor quod antiquus, scilicet dominus Malatesta, et mastinus novus, scilicet Malatestinus de Malatestis, qui antiquitus fuerunt orrigine de quadam terra comictatus Arimini vocata Verucchio, utuntur exercitio ubi consueverunt uti, hoc est quod comedunt et bibunt et vivunt ubi consueverunt vivere et esse, videlicet in civitate Arimini. Ipsos siquidem appellat mastinos et canes propter crudelitatem ipsorum quam adversus ipsorum hostes ut plurimum habuerunt; nam quendam ipsorum inimicum in ipsorum carceribus constitutum nomine Montagna mori fecerunt. + +{Le città di Lamone e di Santerno +conduce il lioncel dal nido bianco, +che muta parte da la state al verno} + +Adhuc narrat et respondet auctor quod civitas Faventie, penes quam descendit flumen Lamonis, et civitas Imole, penes quam descendit flumen Santerni, reguntur et tenentur per Maghinardum de Susinana, qui suis insignis deferebat leonem album; et ex sue subtilitate malitie in partibus Tuscie Guelfus erat, in Romandiola Ghibellinus, propterea dicit testus {Che muta parte da la state al verno}. + +{E quella cu' il Savio bagna il fianco} Hec est civitas Cesene quam attingit fluvius quidam qui vocatur lo Savio, quam dicit auctor in statu libero permanere. + +{S'i' credesse che mia} Modo incipit respondere comes de Monte Feltro. + +{Se non fosse il gran prete, a cui mal prenda!} Dicit comes Guido: Si non fuisset papa Bonifatius, qui me coegit ad dandum sibi fraudulentie male consilium adversus illos de Colupna, non fuissem dampnatus. + +{Nè sommo officio etc. / Guardò in sè etc. / Che solea fare i suoi cinti più macri} Hoc est dicere quod papa Bonifatius non habuit reverentiam aliquam vel respectum ad summum oficium pontificatus nec ad ipsum comitem Guidonem, quin auctoritas pontificalis eraret. Cuius siquidem auctoritatis pontificalis possessores fuerunt magis macri, hoc est magis deliberati et providi ad habenda et querenda consilia quam iste Bonifatius papa. + +{D'entro Siratti a guerir de la lebbre} Sirapti quedam est terra in qua erat Constantinus quando curatus fuit a lebra per beatum Silvestrum. Alia autem subsequentia usque in fine capituli per se patent. + +{Chi poria mai pur con parole sciolte} Auctor adhuc prosequens de materia fraudulentie, cum in proximo superiori capitulo scripserit de pena illorum qui per falsa consilia fraudulentiam operantur, in presenti capitulo tractatur de dolosis et fraudulentis prodicionibus et persuasionibus aliquorum, prout per infrascripta mostrabitur. Et exemplificative sive comparative intrat capitulum istud dicens quod si omnes vulnerati et interfecti in bellis et preliis inferius declaratis congregarentur in unum, non reperiretur in eis tanta pestis et orribilitas vulnerum, mortis et ictuum quanta erat in dampnatis illis quos in presenti capitulo retulit se vidisse. + +{Di Puglia fu etc. / per li Troiani etc. / che de l' anella fè sì alte spoglie} Per hec verba exemplificat auctor de bellis maximis Troianorum. Exemplificat etiam de bello Canensi in quo omnes fere Romani ab Anibale fuerunt devicti; nam, sicut Titus Livius et alii istoriagrafi nostri scribunt, anno ab Urbe condita VCXI apud Cannas vicum Apulie XMLIIIIor Romanorum corpora ab Anibale et exercitu suo interfecti fuerunt, Lucio Emilio Paulo et Publio Terrentio consulibus Urbis. Insuper Anibal in testimonium tante victorie tres modios anulorum ablatorum de manibus mortuorum militum Romanorum misit Cartaginem, et propterea dicit testus {che de l'anella fè sì alte spoglie}. + +{Con quella che sentio di colpi doglie +per contastare a Ruberto Guiscardo} + +Per hoc notatur bellum et pestis maxima vulnerum et dampnorum que intulit Robertus Guiscardus Siculis terrisque Sicilie. + +{E l'altra il cui ossame ancor s' accoglie +a Ceperan, là dove fu bugiardo +ciascun Pugliese} + +Ceperanum est locus Apulie qui derelictus fuit per Apuleos tempore conflictus regis Manfredi; et propterea dicit testus quod ibi quilibet Apulus fuit mendax, quia ipsum locum dereliquerunt, quod per regem Manfredum non separabatur. In quo loco Apulie tanta fuerunt cesa hominum corpora quod adhuc ossa eorum colliguntur ibidem. + +{E là da Tagliacozzo, +dove sanz'arme vinse il vecchio Alardo} + +Tagliacozum est locus in Apulia in quo conflictus fuit Corradinus a rege Karolo ex cautela consilii domini Alardii de Valariis arnis. + +{Già veggia, per mezzul perdere o lulla} Mecçul est ostiolum vegetis vel alia pars assidis que est clausa ab ostiolo supra. Lulla est quidam pars fundi vegetis, qua sublata ipsa veges sic destructa et perforata non redditur quemadmodum vidit destructum et perforatum unum ex dapnatis in dicto loco manentibus. + +{Vedi come storpiato è Mäometto!/Dinanzi a me sen va piangendo Alì} Macommettus et Ali fuerunt duo dolosi prophete paganorum qui suis temporibus multas hereses produxerunt; et quia fuerunt in ipsorum operibus homines divisionis et sismatis, idcirco digne pene iudicio sic sunt lacerati et sic divisi in ipsorum corporibus cum ceteris subsequentibus. + +{Sì di vivanda, che stretta di neve} In hac parte adhuc loquitur iste spiritus superior qui sic laceratus et tormentatus est et dicit Danti, quasi predicendo, quod debeat ipse Dantes, quando in mundum redierit, sic monere fratrem Dulcinum heresis et sismatis auctorem, manentem in alpibus et montaneis spelunchis in partibus Navare, quod ipse frater Dulcinus sic sibi provideat et sic se premuniat de rebus necessariis ad defensionem et vitam eius quod Navarensis fideles Christiani, speciales persecutores eiusdem fratris Dulcini, non habeant de ipso victoriam per obsidionem vel ex asperitate nivis vel alicuius adversi temporis. Et hoc est quod dicit testus usque ad locum illum {Poi che l'un} etc. + +{Rimembriti di Pier da Medicina} Iste Petrus + +{E fa saper a' due miglior da Fano, +a messer Guido e anco ad Angiolello} + +Hic videtur auctor predixisse quod futurum erat. Dicit siquidem spiritus ille: Nuncies dominis Guidoni et Angiolello quod Malatestinus de Malatestis faciet eos occidi, et ita accidit eis, quia, cum venissent dicti domini Guido et Angiolellus causa parlamentandi cum dicto Malatestino, ipsos postmodum, ut dicitur, fecit occidi penes locum qui Catelica nuncupatur. + +{E tien la terra che tale qui meco +vorrebbe di vedere esser digiuno} + +Dicit testus quod ille, scilicet Malatestinus, tenet illam terram, scilicet Ariminum, quam civitatem Arimini quidam alius spiritus qui cum dicto Petro de Medicina cruciabatur ibidem noluisset umquam vidisse. Huius est ratio quia iste qui noluisset vidisse unquam civitatem Arimini fuit Curio ex nobilibus civibus Rome, qui exulabat ab urbe Romana tempore quo Iulius Cesar erat in civitate Arimini. Et dum Iulius Cesar peteret consilium an esset eundum versus Romam et quomodo deberet procedi ad expulsionem et distructionem Pompei manentis in Urbe, ipse Curio inter ceteros milites Iulii Cesaris consuluit et persuasit in totum ipsi Iulio quod sine dilatione aliqua ad mortem et fugam Pompei et pompeianorum Romam celeriter se transferet; et sic omne dubium omnemque moram subripuit Iulio Cesari ex sui suadela consilii. Ex quo ipse Iulius Cesar adversus Pompeum et pompeianos Romanos prelia dura promovit, et sic dictus Pompeius conflictus afugit, omnibus participibus suis in confusione et destructione relictis. Et propterea dicit et cantat de ipso Curione Lucanus in primo: *Tolle moras semper nocuit differre paratis*, et hoc est quod dicit testus prout hic inferius continetur. + +{Poi farà sì, ch' al vento di Focara +non sarà lor mestier voto nè preco} + +Focara est quidam locus maxime periclitationis in mari ex vento maximo et contrario ibidem spirante, et iste locus positus est inter Pensaurum et Catholicam. Propter cuius solitum maximumque periculum homines navicantes illinc timore naufragii faciunt magnas promissiones et preces, et propterea dicit testus quod, quia mortui erant isti duo nobiles, ipsos ulterius oportunum non erit preces nec vota promictere in loco illo dicto Focara. + +{Chi è colui da la veduta amara} Iste est Curio de quo dictum est supra quod vellet ipse Curio adhuc esse visurus Ariminum ex consilio quod dedit Cesari in Arimino, ex quo punitur in loco isto. + +{Affermando che 'l fornito +sempre con danno l'attender sofferse} + +Hoc est consilium Curionis: *Tolle moras* etc. + +{Gridò: Ricordera'ti anche del Mosca, +che disse, lasso!, Capo ha cosa fatta} + +Iste fuit Mosca de Lambertis de Florentia. Nam cum esset quedam parentela trattata et ordinata inter dominos de Ubertis et dominos de Bondelmontibus de Florentia, et dicti domini Bondelmontes accederent, ut tractatum erat per partes, ad desponsandam quandam dominam de Ubertis, accidit ipsos de Bondelmontibus in itinere constitutos desponsasse quandam aliam dominam de Donatis de Florentia, et noluerunt, secundum quod ordinatum erat accipere, illam de Ubertis. Qua re Uberti, videntes se fore derisos, congregaverunt benivolos et parentes et consuluerunt inter se quid agendum esset super tali vituperoso eventu; et ad vindictam tante derisionis, inter alios amicos eorum, dictus dominus Mosca consuluit quod ubicumque reperiretur sponsus ille de Bondelmontibus deberet per Ubertos occidi, allegans verbum sive proverbium illud {Cosa facta capo à}. Ex quo consilio capto per Ubertos et ex consilio ipsius civitas Florentie tota universalem divisionem accepit, et ad guerras, confusiones et dispersiones pervenit; nam Uberti omnes et sequaces eorum fuerunt de civitate expulsi. + +{E io li aggiunsi: E morte di tua schiatta} Dicit auctor: Ego addidi verbis Mosche et dixi quod nedum tale consilium tuum fuit causa destructionis illorum de Ubertis, sed etiam fuit mors generis tui. + +{Sappi ch'i' son Bertram dal Bornio} Iste fuit dominus Beltramus de Albornio, quidam nobilis industris et potens miles de Anglia, consiliarius et familiaris domini Riccardi regis Anglie. Ex cuius militis dolosis consiliis et malitiosis subgestionibus discordia et discensio maxima seminata est inter dominum Riccardum regem et patrem et dominum Iohannem eius filium, ita quod filius cum guerra et iactura maxima adversabatur et resistebat patri. + +{Achitofèl non fè più d'Absalone} Exemplificative loquitur auctor et dicit quod quidam vocatus Achitofel, homo mali consilii, qui discordiam maximam posuit inter Davit regem et eius filium Ansalonem, non in tantum seminavit odium et discordiam inter eos quantum seminavit et procuravit ille dominus Beltramus inter regem Anglie et filium, et propterea concludit capitulum quod iste seminator malitie divisit patrem et filium, qui sunt una et eadem caro et sanguis, idcirco digne pene iudicio iste seductor defert caput. + +{La molta gente e le diverse piaghe +avean le luci mie sì inebriate} + +Ad precedentia continuando capitulum, auctor trattavit capitulo precedenti de hiis qui propter falsa ipsorum consilia, persuasiones malas damnati sunt. In isto autem presenti capitulo ad hanc materiam fraudulentie prosequens dicit de pena illorum qui puniuntur et cruciantur ex dolis et deceptionibus operationis alchimie. + +{Sovra colui che già tenne Altaforte} Dicit Virgilius auctori: Tu eras in tantum deditus mente ad visum et ymaginem illius domini Beltrami de Albornio, de quo dictum est supra in fine capituli precedentis, qui dominus Beltrame tenebat quoddam castrum vocatum Altaforte, quod non perpendebas de isto tuo consorte quem videre desideras. + +{Di Valdichiana} Valdichiane locus est ubi sunt hospitales in quibus infirmi et miseri infinita corporea corruptione gravati manentes clamoribus, suspiriis et querelis clamare non desinunt. Capitulum istud usque ad locum illum {Non credo} etc. per se patet. + +{Non credo ch'a veder maggior tristizia +fosse in Egina} + +Egina fuit quedam civitas Grecie et hanc civitatem tenebat rex quidam Eachus nomine. Quia vero domina Iuno uxor Iovis agnovit quod ipse Iupiter quandam nomine Eginam de dicta civitate sub carnis delectatione cognoverat, idcirco domina Iuno, irata adversus dictam civitatem, pestiferam pestem adduxit; ex quo omnes tam mulieres quam viri, exceptis solummodo Eracho rege et eius filio Talamone, per mortis eventum universaliter defecerunt. Rex autem tristis ad mortem, transactis diebus aliquibus, civitatem Egynam exivit et vidit quandam quercum oneratam formicis, et tunc Iovi cum reverentia suplicavit quod ei tribueret tantam multitudinem virorum et populi ad abitationem civitatis sue quot erant formice ille. Cum vero nocte proxime subsecuta ipse rex Eachus vidisset per somnium que petierat in die, excitatus a sonno audivit vocem dicentem ei: *Vade ad quercum et lectaberis*; et cum accessisset ad arborem, invenit ibi multitudinem virorum qui omnes inclinaverunt dicto Eaco et ipsum acceperunt in regem; et ex hoc letus aduxit eos in civitatem vacuam propter pestem et malitiam aeris sibi a Iunone tributam, ut dictum est. Et propterea dicit testus {che li animali, infino al picciol vermo} etc., quia nedum homines sed animalia omnia usque ad formicam, que est vermis parvus, mortui sunt ex dicta corruptione aeris. + +{E qual carpone} Hoc est in braccioni dicere. + +{Io fui d'Arezzo e Alberto da Siena} Iste Aretinus vocabatur Bal, magnus et subtilissimus alchimista. Quia vero dum esset domesticus cuiusdam, filii episcopi Senensis, qui vocabatur Albertus, dixit dicto Alberto: Ego scirem volare, si vellem; ille autem Albertus ex facilitate sua hoc credens rogavit dictum de Aretio ut doceret ipsum volare, et cum non potuisset hoc facere, ipse Albertus accusavit eum episcopo Senensi patri suo; ex quo dictus Bal conbustus fuit. Et hoc est quod dicit testus {Perch'io nol feci Dedalo}, quia ipsum non fecit volatorem sicut fuit Dedalus quidam subtilissimus magister, qui volavit per se et etiam dochuit filios in volatu, ut plenius scriptum est supra capitulo XVII in fine. + +{Rispuose al detto mio: Tra'mene Stricca +... Niccolò... +Caccia d'Ascian} + +Isti Striccha, Niccolaus et Caccia fuerunt Senenses et fuerunt de brigata spendereccia qui prodigaliter et fatue vixerunt; et dictus Niccholaus fuit primus qui docuit ponere garofanos in saporibus, et dictus Caccia consumpsit omnes possessiones et alia bona sua in dicta brigata. + +{Sì vedrai ch'io son l'ombra di Capocchio} Iste Capocchius fuit magnus alchimista et subtilissimus invenctionis et ymaginationis artifex. + +{Com'io fui di natura buona scimia} Hoc est subtilis et universalis magister sicut est scimmia, que facit que facere vidit. + +{Nel tempo che Iunone era crucciata +per Semelè contra 'l sangue tebano +...Atamante divenne tanto insano} + +Auctor, materiam fraudulentie prosequens, in presenti capitulo tractat de falsificatoribus monetarum et aliis quibusdam fraudulentiis, ut inferius continetur; et ad principii huius notitiam laciorem sciendum est, sicut scribit Ovidius, quod, cum Iupiter cognovisset Semelem filiam Cadmi regis Tebarum et matrem Baci, et sic Iuno uxor Iovis irata contra dictam Semelem et omne genus ipsius ac contra totam civitatem Tebarum, volensque ulcisci de dicta Semele que iacuerat cum Iove marito suo, ipsa Iuno se in quandam decrepitam vetulam transmutavit et Semelem inveniens dixit ei: *Ego vere scio, et hoc mihi celare non potes, quod Iupiter tecum iungitur; tamen scio quod eo modo tecum non iungitur quo iungitur Iunoni uxori sue, quia non te diligit; et si te deligeret, eo modo tecum iungeretur et sentires tales dulcedines et delectationes quales mulier aliqua numquam probavit. Facias igitur quod, quando tecum erit Iupiter, quod eo modo te carnaliter cognoscat*. Cum autem Iupiter posmodum ad Semelem venisset, Semele statim ab eo petiit sibi fieri gratiam specialem quam promisit: hec vero pro gratia postulavit quod ipse Iupiter iungeretur cum ea per eum modum quo iungebatur Iunoni. Hoc vero audiens Iupiter, quia diligebat eam, voluit claudere os Semeli ne dictam gratiam postularet, sed quia ipse Iupiter firmaverat iuramento quod dictam quam peteret gratiam sibi faceret, idcirco sibi non fuit licitum revocare promissa et propterea suscepit Iupiter fulmen igneum cum quo iungebatur Iunoni. Cum apropinquasset Semeli, ex igne fulminis et ardore maximo ipsa Semele mortua est et arefacta in totum; quia tamen ipsa Semele pregnans erat et vicina partui, Iupiter fecit ipsam scindi et extrahi fecit puerum qui vocatus est Bacchus, deus vini, et ipse Bacchus postmodum datus fuit ut nutriretur per ninphas civitatis Nisse. Ex hoc etiam Attamonte, filius Eoli regis ventorum, et quia maritus Yno filie dicti Cadmi regis Tebarum et sororis Semele, ex odio dicte Iunonis factus est stultus; nam predicta Yno nutriverat Bachum spurium Iovis et filium Semele. Ipsa Iuno accessit ad inferos et, postulato ac suscepto subsidio et consilio Tesifone, unius ex tribus furiis infernalibus, de quibus dictum est supra capitulo nono, fecit dictum Attamante insanum et furiosum intantum quod, dum Attamante semel esset extra civitatem in agris et vidisset uxorem eius transeuntem cum ambobus filiis coram eo, vocatis Learco et Melicrata, ipse Attamante ex ipsius furiosa dementia credens ipsa eius uxor esse leonam quandam et filios eius esse leoncinos parvos, firmavit retia ad capiendam eam et filios, et cepit Learcum eius filium et caput filii percussit fortiter ad quoddam sassum ibi existens et ipsum occidit. Uxor vero hanc pestem inspiciens fugit ad mare et cum reliquo filio se in mare precipitans est necata, tamen ad preces Veneris facta est dea maris cum Melicrata filio suo per deum Neuptonum, et vocata est postmodum Leucotoe et filius dictus est Pelomona. + +{Ecuba trista} Ecuba fuit uxor Priami regis Troie et mater Polisene et Polidori; et cum dicta Polisena mortua fuisset per Pirrum filium Achilis et sacrificata etiam supra tumulum Achilis, secundum quod mandaverat fieri ipse Achiles in morte sua, quia ipse Achiles mortuus fuerat a Paride fratre dicte Polisene, cum etiam Polidori filius dicte Eccube mortuus fuisset per dictum Pirrum eo tempore quo capta fuit Troya, et dicta Ecuba mater ipsorum exiens civitatem vidisset filium et filiam interfectos, pernimio dolore facta est furiosa et demens et more canino latrabat ex furia, et hoc scribit Virgilius in libro. Et propterea exemplificando et per comparationem adhuc dicit auctor quod neque in civitate vel partibus Tebarum, ubi factus fuit furiosus Attamonte, ut dictum est supra, neque in civitate Troie, ubi furiosa efecta est Ecuba, non fuerunt tantum graves furie, tormenta et pene quantum erant in loco isto; et hoc est quod dicit testus ille {Ma nè di Tebe furie nè troiane} etc. + +{Quant'io vidi in due ombre etc. / L'una giunse a Capocchio} Modo auctor narrat de furiis illis et dicit quod quemadmodum porcus qui diu reclusus stetit exiens porcile suum furiose decurrit, sic quidam dampnatus nomine Iannes Schichi, Florentinus ut inferius continetur, furiose occurens versus Capochium, de quo dictum est supra in fine capituli precedentis, et ipsum furiose aprehendit cum sannis sive dentibus. + +{E l'Aretin che rimase, tremando} Hic est ille Bal de Aretio de quo dictum est supra capitulo precedenti. + +{Di Mirra scellerata, che divenne} Ista Mirra fuit quedam filia Cinari de insula Cipri. Tanta libidine ad patrem accensa fuit ut, se in cuiusdam alterius mulieris specie falsis coloribus transmutata quam diligebat Cinarus, pater eius, preter scientiam patris quod filia eius esset, cum filia carnaliter iacuit. Cum autem pater post patrationem sceleris hoc de filia cognovisset, ipsam prosequens volebat occidere; pro timore filia fugiens conversa est in arborem que dicitur mirra. + +{Come l'altro che là sen va, sostenne, +per guadagnar la donna de la torma} + +Iste fuit quidam ioculator qui hic punitur eo quod, mortuo domino Bosio de Donatis, ad petitionem cuiusdam affinis dicti domini Bosii testatus fuit secundum voluntatem dicti sui affinis, et ex dolo et falsitate ista iste ioculator lucratus fuit unam ex melioribus et pulcrioribus equabus que esset in tota Tuscia, et hec est illa quam dicit dominam turme. + +{A la miseria del maestro Adamo} Iste magister Adamus fuit de Casentino et stabat ibi in loco qui dicitur Romena et ibi falsificabat florenos et aliam monetam, et propter hanc falsitatem monete hic punitur, sed magis conqueritur et punitur de memoria quorumdam rivulorum aque discurrentium per Casentinum, quia sitiebat siti inextinguibili, aquam ipsam affectabat ex ardore insaciabilis sitis; et hoc dignissimum erat, quia sicut peccaverat in loco illo per illius loci memoriam bene merite torquebatur. + +{Di Guido o d'Alessandro} Isti fuerunt quidam qui induxerunt istum Adamum ad hoc malum. Dicit iste magister Adamus quod si posset videre animas istorum, posito quod sitim insatiabilem patiatur, ante staret ad videndum dictas animas in tormentis quam biberet in Fonte Branda, qui est fons pulcerimus in civitate Senarum. + +{L'una è la falsa ch'accusò Gioseppo} Hec fuit uxor Futifaris, qui fuit rex satraparum pro pharaone, que accusavit Iosep filium Iacob patriarche et dixit quod ipse Iosep voluerat ipsam violare, et hoc fecit quia ipse recusaverat iacere cum ea. + +{L'altr' è 'l falso Simon} Iste fuit Symon Grecus et proditor qui de exercitu Grecorum suorum afugit, Troiam intravit et, fingens se turbatum cum Grecis et ab eis fore depulsum, fuit a Troyanis receptus; ipse vero falso consulebat et subgerebat eis ut in Troiam reciperent et conducerent equum eneum qui fuit postmodum destructio Troianorum. + +{Ma sì e più l'avei quando coniavi} Hoc est dicere: Tu habes modo, et etiam habebas, manus velociores ad percutiendum quando decipiebas homines cum falsa fabricatione monete quam non habebas tempore quo fuisti combustus pro falsitate predicta. + +{Che 'l ventre innanzi a li occhi sì t'assiepa!} Hoc est: Tu es intantum ydropicus quod venter intantum tumet et incrosatur quod facit tibi sepem ante oculos. + +{Tu hai l'arsura e 'l capo che ti duole, +e per leccar lo specchio di Narcisso} + +Dicit iterum ipse falsator monete vituperando dictum Symonem: Tu Symon ardes continue, et non expectares nec faceres multa verba si posses sufocari vel submergi in fonte aque vel in alia aqua; et hoc est quod vult dicere {lo specchio di Narcisso}, quia quidam nomine Narcissus iuvenis pulcer, filius Cephisi et Lyriope, dum supra quemdam fontem clarissimum inspiceret, et videns ymaginem suam in aquam, intantum dilexit speciem suam quam videbat inferius presentatam per aquam, quod quanto magis ipsam intuebatur tanto fortius delectabatur in ipsius intuitum, credens ipsam proprium corpus fore. Et sic fexus et victus in dilectione et visu sui ipsius, consumptus et desicatus est in se ipso, postmodum conversus in erbam appellatam Narcisso; et propterea dicit testus {e per leccar lo specchio di Narcisso}, quia lingere speculum Narcissi nichil aliud est in ista significatione quam bibere vel submergi aqua vel fonte, quia fons supradictus fuerat speculum ipsius Narcissi. + +{Una medesma lingua pria mi morse} Auctor in presenti capitulo intendit trattare de gigantibus et penis eorum; et incipiendo dicit quod una eademque lingua, scilicet idem Virgilius, ipsum redarguit, ut patet in fine capituli precedentis, ipsumque auctorem consolavit, ut patet in principio presentis capituli. + +{Così od'io che solea far la lancia} Exemplificative loquens auctor dicit quod, sicut legitur de Achille et Pelleo patre suo, quod quando percutiebant aliquem, primo ictu percussus ledebatur, ut plurimum ex percussione secunda liberabatur in totum. + +{Dopo la dolorosa rotta, quando} Per se patet. + +{Montereggion di torri si corona} Auctor loquitur per exemplum et dicit quod quemadmodum quoddam castrum districtus Senarum vocatum Montem Regioni est turribus pluribus circundatum, sic locus iste inferni est gigantibus maximis circundatus, qui turres quodammodo demostrantur. + +{Giove del cielo ancora quando tuona} Circa istud sciendum est quod antiquis temporibus gigantes ex magnitudine et superbia ipsorum preliaverunt cum diis; dii autem et Iupiter maxime ipsos gigantes disperserunt cum fulminibus tonituorum celestium, et propterea dicit testus quod ipsi gigantes adhuc timent quando audiunt tonitua ne iterum fulminentur, sicut a diis fuerunt alias fulminati. + +{Natura certo, quando lasciò l'arte} Auctor in parte ista laudat naturam et dicit naturam bene fecisse quando dimisit et destitit a producione talium creaturarum, gigantum videlicet. Huius est ratio quia per eos, tamquam per viros sanguinum et bellorum et executores Martis, hoc est homines ad pericula et furiosa bella dispositos, universus orbis declinasset ad guerras et ad dextructionem ipsius. + +{E s'ella d'elefanti e di balene} Auctor hic respondet tacite questioni et dicit, quia posset aliquis dicere sic: Debuisset natura privare ne balene et elefantes, qui sunt maximi corpore, nascerentur. Ad hoc respondet auctor et optime, dicens quod ex produtione balenarum et elephantum , quamvis magni sint corpore, tamen deficiunt intellectu, sunt sinplices apetitu et ad usum et utilitatem umanam per plures assummuntur, et ab eis iniuria non habetur. Gigantes vero corpore sunt potentes et maximi, et quia se ipsos grandes et potentes inspiciunt, adversus ceteros nequam et crudeli voluntate feruntur; et propterea sequitur quod natura se optime habuit quando destitit a produtione talium corporum, ex quorum potentia et voluntate pessima sequebantur et ad reparationem huius nulum remedium poterat exiberi. + +{Come la pina di San Pietro a Roma} Dicit auctor per exemplum quod facies huius gigantis longa et grossa videbatur ipsi autori sicut est longa et grossa pina Sancti Petri de Roma. + +{Sì che la ripa, ch'era perizoma} Periçoma est genus vestis tegentis hominem solum a genitalibus, idest usque ad pedes, ut est videre in illis qui se verberant cum catenis; et propterea dicit quod ripa in qua erant defixi isti gigantes erat dictis gigantibus periçoma, hoc est quod ipsa ripa tamquam vestis a genitalibus infra ipsum coperiebat. + +{Tre Frison} Dicit testus quod iste gigans erat ita longus quod tres Frixones, positi unusquisque supra caput alterius, non attigissent a genitalibus ad caput gigantis. Frixones sunt qui in Frixia versus semptentrionem posita oriuntur; homines sunt maximi corpore. + +{Raphèl maì amècche zabì almi} Ad evidentiam huius sciendum est quod iste gigans de quo loquitur testus fuit Nembrot de sanguine Noe, quia pronepos eius; et quia superbia sua fuit primus hedificator turris Babel, credens per altitudinem turris Babel contra divina iudicia se tueri, idcirco dominus confuxit linguam suam per talem modum quod non intelligebatur ab aliquo nec ipse aliquem intelligebat; et propterea illa verba Raphèl etc. fuerunt verba prolata per ipsum, que nichil intellectu significant. + +{Si ravvolgèa infino al giro quinto} Vult dicere quod vidit unum alium gigantem ligatum una catena que quinquies circundabat ipsum. + +{Fialte ha nome} Nomen est alterius gigantis. + +{S'io non avessi viste le ritorte} Dicit Dantes quod ei non erat aliud necessarium ad subeundum mortem quam ipse timor nisi vidisset ritortas, hoc est catenas, quibus ipse gigans erat ligatus. + +{Ad Anteo, che ben cinque alle} Anteus maximus et potens gigans fuit. Ala est quedam mensura in partibus Francie sicut dicitur bracchium in partibus nostris. + +{O tu che ne la fortunata valle +che fece Scipion di gloria reda, +quand' Anibàl co' suoi diede le spalle} + +Ista sunt verba Virgilii que dirigit ad Antheum gigantem predictum pro captanda benivolentia eius, ut ipsum Virgilium et Dantem deducat ad inferiora, et dicit: O tu Anthee, qui iam cepisti fortitudine et virtute tua mille leones in valle Libie, que vallis fuit nominata heres glorie a Scipione quia ipse Scipion Africanus devicerat in valle illa Libie Anibalem Cartaginensem et suos. + +{Ch'avrebber vinto i figli de la terra} Adhuc dicit Virgilius in laudem ipsius Anthey quod, si ipse Antheus fuisset in prelio quo alii gigantes fratres sui preliaverunt cum diis, quod ipsi gigantes optinuissent prelium ex fortitudine Anthei; et vocat dictos gigantes filios terre, quia ipsi gigantes dicuntur nati fuisse ex terra ex magnitudine ipsorum, quamvis hoc sit fabulosum et metaforicum. + +{Mettine giù etc. / dove Cocito la freddura serra} Idest deducas nos ad profundiora inferni ubi est quidam locus qui vocatur Cocitus, qui ex frigiditate prenimia congellatur. + +{Non ci fare ire a Tizio nè a Tifo} Tiffone et Tiffe fuerunt duo alii magni gigantes in inferno manentes. + +{Ond' Ercule sentì già grande stretta} Circa istud sciendum est quod Hercules iam pugnavit cum isto Anteo, sed cum iste Antheus esset filius terre, idcirco quanto magis proximabatur et proximior erat terre, tanto magis vires summebat a matre; et propterea dicit testus quod Hercules in dicta pugna multum fuit oppressus ab ipso Antheo dicta de causa, quamvis ipse Hercules postmodum elongaverit et sublevaverit ipsum a therra supra pectus suum dicens: *Hic stabis Anthee*, et ipsum ibi interemit. + +{Qual pare a riguardar la Garisenda} Exemplificative loquens auctor dicit quod quemadmodum turris quedam de civitate Bononie vocata turris de Garisendis, que curva est, videtur alicui existenti ad pedem turris aspicienti sursum, quando nubes transeunt super eam, quod cadat super respicientem, sic videbatur ipsi Danti quod ipse Antheus magnus caderet supra eum. + +{S'io avessi le rime aspre e chiocce} Auctor prosequens fraudulentie materiam, de illa fraudulentia tractat presenti capitulo qua prodictiones aguntur et dicit {S'io avessi le rime aspre} etc.; hoc principium per se patet. + +{Ma quelle donne} Humiliat se auctor in parte ista et dicit se non sufficientem nec virtuosum ad describendum et demostrandum fundum, hoc est inferni profunditatem ultimam, que est pars ultima remotissima et profundissima totius universi, et propterea invocat gratiam et presidium dominarum que dederunt auxilium Amphioni propter hedificationem et constructionem murorum civitatis Tebarum. Nam legitur de ipso Amphyone quod tante dulcedinis melodie et delectationis paratus et plenus erat in cantu et instrumentis cordarum, quod ex prenimia delectatione et suavitate cantus lapides per se ipsos elevabantur et prosiliebant in muris civitatis Tebarum, et sic hedificati et constructi sunt muri Thebei, quamvis sit alegoricum, quia ipsi muri non ordinabantur ex cantu vel sonitu instrumenti. Sed cum ipse Anphion prudentissimus et eloquentissimus esset, idcirco ex ipsius prudenti et inexplicabili eloquentia status et salus civitatis Tebarum feliciter crescebat et servabatur. Et propterea invocat auctor illas scientias in subsidium, ut possit perfecte describere intentum suum super fundo et ultima profunditate inferni et animas quas dicit diversis locis penisque puniri. Nam locus primus vocatur Cayna et dicitur Cayna ab illo filio infelici Caym, qui prodictorie Abel fratrem suum occidit, et in hoc loco Cayne plectuntur omnes qui patres, fratres, filios vel affines suos interimunt proditorie; et hoc est quod dicit testus usque ad locum illum: {E mentre ch'andavamo inver' lo mezzo}. Post hec incipit locus Anthenore, et dicitur Anthenora ab illo proditore Anthenore Troiano, qui fuit conscius prodicionis Troyane; post quam prodicionem et destructionem civitatis predicte recessit de Troya, et fundavit et hedificavit Paduam. Et in hac Anthenora per divinam iustitiam puniuntur omnes proditores civitatis et partis sue. {Noi passammo oltre, là ve la gelata.} Post hec vero usque in fine XXXIII capituli durat locus qui dicitur Tolomea ab illo Tolomeo, de quo legitur in libro Machabeorum qui in canpis Ierico fecit fieri grande convivium Symeoni principi sacerdotum in Iuda et filiis eius Mathatie et Iude, et cum simul commederent in mensa, eos fecit occidi; et propterea in isto loco puniuntur simul pacificati se proditorie alterutrum occidentes. + +{Di verno la Danoia} Exemplificative loquitur auctor et dicit quod vidit inferius sub pedibus eius locum illum Cocitum magis congelatum quam sit congelatum flumen Danoye, quod est in Alamania in partibus Exterlich. + +{Nè Tanai là sotto 'l freddo cielo} Adhuc auctor exemplificans dicit quod nec flumen Tanay, quod est in Tartaria, est tante congelationis; quod quidem flumen positum est sub stella tramontana que influit naturaliter gelum maximum in istis inferioribus, sed maxime in partibus illis in quibus directe radii dicte stelle influunt; et hoc est quod dicit ipse Dantes in illa invenctione vulgari que incipit {Amor, tu vedi ben che questa donna} etc. {Segnor tu sai che per algente freddo / l'acqua diventa cristallina pietra / là sotto tramontana ov'è 'l gran freddo}. Est quidem sub illa parte celi, et in illis partibus maxime, tan grande frigus ut nedum fluvii et flumina congelentur, sed mare etiam bene per CCC miliaria ibi tam dura glacie condempsatur quod homines parcium circumstantium cum ipsorum bobus, curribus et mercationibus super solidam ipsius maris glaciem transferuntur securi. + +{Se Tambernicchi +... o Pietra Piana} + +Cambernich est quidam magnus mons in Sclavonia, Pietra Piana etiam est quidam mons maximus in Tuscia; et quamvis ipsi montes sic grandes cecidissent super dictam glaciem, non fregissent ipsam prope ripas. + +{Da bocca il freddo, e da li occhi il cor tristo} Hoc est dicere quod ille anime mostrabant per oculos tristitiam cordis et per ora frigus quod patiebantur in eis. + +{La valle onde Bisenzo si dichina} Isti erant duo fratres de comitibus Albertis de Mangone qui se alterutrum occiderunt. Nam Bisentium est quidam fluvius in districtu Florentie qui descendit de Valle Feltronis, quam tenent comites Alberti de Mangone de Florentino distrctu. + +{Non quelli a cui fu rotto il petto e l'ombra} Iste fuit filius regis Artuxii de Bretagna mortuus et percussus per patrem tam largo et profundo vulnere quod lancea perforavit utrumque latus, ita quod ab alio latere per foramen umbra et radius videbatur; qui postmodum patrem occidit. + +{Non Focaccia} Iste Focaccia fuit Pistoriensis plenus scelere et cuiusdam sui patrui interfector. + +{Camiscion} Iste occidit quendam dominum Ubertinum de Paçis de Florentia suum consortem. + +{E aspetto Carlin} Iste Carlinus etiam fuit de Pacçis, qui, prout fertur, proditorie tradidit quoddam castrum civitatis Florentie illudque dedit rebellibus dicti comunis; et in occupatione ipsius castri mortui fuerunt unus frater patris dicti Karlini et unus consanguineus eius. Et sic cum deterius operatus fuerit ipse Carlinus quam consanguineus, dicit ipse Camisonus quod infamia sua delebitur per maiorem infamiam dicti Karlini. + +{Se tu non vieni a crescer la vendetta +di Montaperti} + +Iste loquens erat dominus Bocca de Abatibus de Florentia, qui, prout fertur, tradidit exercitum Florentinorum; ex quo conflicti fuerunt ad Montem Aperti per Blancos et Ghibellinos. + +{Io vidi, potrai dir, quel da Duera} Hic fuit dominus Bosius de Doeria de Cremonensi. + +{Tu hai dallato quel di Beccheria} Hic fuit dominus abas de Valembrosa, de civitate Papie, qui voluit per prodictionem subvertere statum civitatis Florentie, ut ipsam traderet Ghibellinis; ex quo ipse abbas decapitatus fuit in Florentia. + +{Gianni de' Soldanier credo che sia} Iste Iohannes de Soldaneriis Florentinus fuit primus fundator, ordinator et amator populi in Florentia, ex cuius populi firmamento Ghibellini postmodum de Florentia fuerunt depulsi. + +{Ganellone e Tebaldello} Hii fuerunt cives et nobiles de Faventia qui tempore noctis dederunt civitatem Faventie Bononiensibus. + +{Non altrimenti Tidèo si rose +le tempie a Menalippo per disdegno} + +Exemplificative loquens auctor dicit quod isti duo, quos noviter hic vidit sic corporaliter coniuntos, alterutrum sibi capita devorabant, sicut corosit Tideus caput Menalupi. Ad cuius evidentiam est sciendum quod, sicut tactum est supra capitulo XXVI, quod, quando Ethiocles et frater eius Polinices, filii Edipilai regis Tebarum, pro habendo regnum simul preliati fuerunt, tunc Tideus ivit in succursum Polinicis, et Menalupus inimicus Tidei acessit in subsidium Ethioclis. Menalupus autem occulte cum quadam sagitta vulneravit Tideum predictum; ipse vero Tideus, furore accensus, dictum Menalupum decapitavit et, caput ipsius tenens in manibus, ipsum sub multo furore vorabat et timpora capitis destruebat; et hoc est quod dicit testus {non altrimenti} etc. Patet igitur ex premixis quod predicti Bocca, Bossius abbas, Iohannes, Ganelone, Tebaldellus, et etiam scripti usque ad locum illum {noi passammo oltre, là ve la gelata} capituli subsequentis, puniuntur et includuntur in gradu qui dicitur Anthenora. + +{La bocca sollevò dal fiero pasto} Cum auctor in fine proximi precedentis capituli interogasset animam illam que sic devorabat caput alterius de causa devorationis, dicit auctor quod ipse devorans sublevavit se ab actu devorandi et respondit ipsi auctori dicens +{Tu vuo' ch'io rinovelli +disperato dolor} etc. + Et ad horum evidentiam latiorem sciendum est quod iste rodens et manducans alium erat commes Ugolinus de Pisis, qui, olim quasi dominus civitatis, fuit culpatus et infamatus dolose de prodicione civitatis Pisarum per dominum Rugerium archiepiscopum civitatis Pisarum, ex quo postmodum ipse cum IIIIor filiis Anselmuccio, Gado, Uguiccione et Brigata, fame periit in carceribus, ut inferius continetur; alius vero cuius caput devorabatur erat ipse archiepiscopus. Et hoc est quod dicit principium huius capituli. -Hoc est sonnium de quo dicit. Nam ipse comes sonniaverat quod videbat dictum archiepscopum tamquam dominum et magistrum extra civitatem Pisarum, penes quendam montem positum inter Pisas et Lucam; et ipse archiepiscopus ante constituerat Gualandos, Sismondos et Lanfrancos, qui sunt tres ex maioribus et potentioribus domibus civitatis Pisarum. Et dum ipse archiepiscopus inter ipsos magister et dominus videretur, fugabat versus dictum montem unum lupum cum lupicinis parvis, filiis dicti lupi, cum quibusdam famelicis et macerimis canibus; et cum iste lupus et filii fatigarentur et debilitarentur in brevi cursu, idcirco dicti canes ipsum lupum et filios capiebant et ipsos universaliter devorabant. Per lupum et lupicinos significatur comes Ugolinus et filii, per canes macilentos significatur fames qua perierunt, per id vero quod ante se posuit dictos Pisanos significatur qualiter predicti Gualandi, Sismundi et Lanfranchi ad ipsius archiepiscopi instantiam accusaverunt et infamaverunt dictum comitem Ugolinum; ex quo ipse et filii finaliter perierunt in turri. -Ex verbis istis videtur auctor demostrare quod in gradu istius Tolomee persepe anime dannatorum ex proditionis scelere feruntur antequam moriatur ipsum corpus; et hoc est quod dicit testus. Hoc est, antequam Atropos, hoc est mors, moveat et ߤ piditur ߤ corpus, anima, proditione peratta, descendit in hunc locum et quidam demon deputatus ad hoc statim intrat corpus suum proditoris, et illud possidet et gubernat usque ad tempus debite et statute mortis ipsius; et hoc est quod dicit testus ille. Sed quamvis hec ita scripta sint, tamen simpliciter non sunt vera, quia falsum est, et contra naturam et fidem, quod anima separata a corpore corpus aliqualiter gubernetur et vivat: hec est ratio quia, cum anima regulatrix et motrix et vivificativa ac perfectio totius corporis, sequitur quod, ipsa descedente et recedente de corpore, corpus moveri et vivificari non possit; et hoc est quod dicit testus. Hec siquidem sunt figurative ab auctore descripta; nam hoc nichil aliud significat vel figurat nisi quod tanta est gravitas prodicionis et proditoris, quod statim ex peccati pondere pena sequitur et sequi deberet auctorem suum. -Modo probat auctor quod premissit. Nam cum Michael Çanche de Sardinia, de quo trattatum est supra XXII capitulo, fuisset mortuus per tractatum proditionis domini Branche de Oria de Ianua, dicit auctor quod adhuc dictus Michael mortuus non erat quando dictus dominus Branca, hoc est anima eius, iam ceciderat in locum et gradum istum, ipso domino Brancha existente vivo et gubernato corpore eius per demonem deputatum ad hoc. Dicit etiam auctor quod simile accidit in quodam vicino dicti domini Branche qui dicte proditioni consenserat. -Advertendum est in parte ista quod hic finitur tertia dies qua ipse auctor stetit in inferno versus emisperium nostrum. Quid autem sit centrum, et qualiter in eo Lucifer resideat, et qualiter ipse auctor cum Virgilio descenderit ad ipsum profundum inferni sive centrum - quod positum est inter duo emisperia, scilicet emisperium nostrum quod habitamus, et habitabilis est terra, et emisperium aliud positum ex parte que videtur nobis inferiori -, qualiter etiam ipse auctor cum magistro se transtulerit ad aliud emisperium versus celum per subsequentia patet. Nam, sicut dicit magnus astrolagus Tolomeus in principio sui de almagestis, celestis circuli forma sperica idem cum terra centrum obtinet; ex quo mostratur quod centrum nichil aliud est quam ipse locus remotissimus a qualibet parte celi, et punctus in profundissimo loco terre a celo et terra equaliter distans secundum proportionatam distantiam utriusque. Et quia, sicut tenent astrologi et geometre, et sicut invenitur rationabili speculatione nature, si possibile esset reperiri vel fieri unum foramen in terra ista emisperii nostri qua habitamus, et foramen istud esset tante profunditatis quod aliud ultimum terre pertingeret, ita quod aliud emisperium aliaque pars celi videretur ex parte alia, et per hoc foramen ex parte emisperii nostri deiceretur quidam lapis inferius versus aliud emisperium, cum lapis sit corpus grave et de natura gravis sit descendere, idcirco lapis iste descenderet usque ad puntum istum, quem centrum dicimus, pre ceteris remotissimum et equaliter distantem a celo. Et cum esset lapis iste in ipso puncto, in eo maneret immobilis necessaria ratione nature, nec versus nostrum nec aliud emisperium moveretur. Hec est ratio quia, cum ex superiorum et celestium corporum influentia motuque continuo ista omnia elementa et corpora inferiora regulentur et vivant, sicut probat Phylosophus in primo Metaurorum cum dicit, cum autem ipsum celum continue moveatur et influat super nostrum et aliud emisperium, ex cuius celi virtute levis corporis est ascendere, gravis est descendere, idcirco nec partes illas aquaticas, aereas vel terrestres alterius emisperii nobis oppositi, nec etiam partes emisperii nostri aereas, aquaticas vel terrestres est dare superiores vel inferiores inter eas, quia ab unius eiusdem celi virtute reguntur, idemque celum movetur equaliter super eas. Et utrum ascendatur vel descendatur in eis vel per eas partes, si ascendatur, ascensus est versus celum, et si descendatur, versus celum. Nam falsum est quod, celesti corpore supra unum et eundem puntum equaliter et continue se movente, quod in ipso puncto sit dare superius vel inferius, quia ipse punctus se habet per modum medii ad partes quaslibet ipsius corporis circa idem medium se moventis; et sic cum terra se habeat per modum puncti sive centri ad celum, falsum est dare emisperium nostrum superius usque ad punctum medium, falsum est etiam dare inferius aliud emisperium, cum, sic dictum est, super ambo emisperia feratur equaliter motus celi. Preterea cum utriusque emisperii partes aeree, terrestres et elementares alie attivas et passivas habeant qualitates, propter quas patiuntur et agunt, et sic ex virtutibus ipsarum partium agant et hatraant et operhentur in istis corporibus inferioribus, expedit idcirco necessaria ratione nature quod cum corpus grave, cuius est deorsum tendere, cum pervenerit ad puntum medians et dividens emisperia, quod est centrum, in ipso centro de necessitate permaneat. Huius est ratio quia ipsum grave corpus ad eum punctum pervenit ad quem ex influentia celi et per actiones et actractivas virtutes elementorum utriusque emisperii atrahitur et adducitur; quod si idem corpus grave centrum excederet versus emisperium nobis oppositum, illud abusivum et inconveniens sequeretur quod in ipso celo, in quo est perfectissimus ordo et qualitas ordinata, esset inordinata equalitas, quia influentia virtusque celestis ex parte emisperii nobis obiecti magis athraerent, magisque agerent et moverent ipsum grave corpus quam ista media pars celi, quam in isto emisperio nostro videmus. Videretur etiam quodamodo elementorum erare natura per actractionem istius gravis corporis ultra centrum, quia elementa illa emisperii inferioris essent maioris potentie et virtutis, attrahendo ipsum corpus grave, quam sint ordinata elementa emisperii nostri. Cum autem in ipso celo et elementis emisperii utriusque sit ordinata equalitas influentie, virtutis et actionis, idcirco lapis emissus, tanquam proprium et necessarium locum, naturaliter centrum petit, et in eo necessaria ratione quiescit. Ex quibus sequitur manifeste quod ipse puntus sive centrum sit illud medium ad quod tendunt gravia queque, et in eo lapis deiectus et unumquodque grave quiescit. Quod si lapis vel aliud grave deiectum centrum descenderet, ad aliud versus celum de necessitate ascenderet, quod per naturam est inpossibile gravi corpori; si a puncto illo retrocederet versus emisperium nostrum, ascenderet etiam, quod est impossibile. Et sic manifeste concluditur quod centrum istud est inter ceteras partes inferni pars terribilior et profundior, quia a celo et ab ipso Deo, principio primo, est remotior; et propterea in hoc profundo, velud convenienti sede, et sic acerbo iusto iudicio Dei cruciatur et manet ipse angelus tenebrosus Lucifer, quoniam adversus creatorem suum elatus temeritate superbie voluit sibi similis apparere. -Dicit testus quod Virgilius cum ipso Dante, cum ipse Lucifer esset congelatus in glacie et pilosus, aprehendit pilos ipsius Luciferi, et ipsos apprehendens et tenens descendit usque ad ancham ipsius Luciferi, et, cum ibi descendisset, ibi invenit centrum, cum ipse Lucifer sit medius versus emisperium nostrum a capite usque ad ancam, et medius versus emisperium aliud ab anca usque ad pedes, et sic medius remansit ultra centrum et medius excessit centrum; idcirco capud invenerunt prius, quia, sicut ponit auctor, ex parte alterius emisperii ruit precipitatus ex celo. Sed cum ipse Virgilius pervenisset et descendisset ad centrum, et sic ulterius descendere non valebat, volens ad aliud emisperium pervenire, oportuit ipsum ascendere hoc modo, quia ipse Virgilius volvit faciem versus ancas et tibias Luciferi, et pilos ipsius capiens, per eos ascendit cum Dante versus aliud emisperium. Et ad id postea emisperium pervenerunt et exiverunt per foramen cuiusdam montis, et ibi ipse Dantes se posuit ut sederet adversus quod ipsius Luciferi tibie stant erecte; videns autem ipse Dantes diem et solem in hoc emisperio, et cogitans quod quando descendit de nostro emisperio erat hora versus sero, admirabatur profunde quod in modico cursu temporis, scilicet huius descensus et ascensus ipsius, nox sic celeriter transivisset, quia videbat solem in eo emisperio in quo erat. Sicut dictum est supra, iste angelus tenebrosus cum capite precipitato deorsum ex celo delapsus est a parte istius emisperii nobis oppositi, et propterea invenerunt eum Virgilius et auctor cum capite erecto in emisperio nostro prius; et cum postmodum ad aliud emisperium ascendissent, ipsum invenerunt cum tibiis versus celum. Et dicit auctor quod terra illius emisperii pro timore ipsius spiritus immundi ascendit ad emisperium nostrum, in quo manemus, et circumdata ac velata fuit a mari cum aquis suis; et hoc satis verificare videtur verbum illud Ysaie. Dicit etiam auctor quod forsan pro timore ipsius Luciferi et terra istius montis positi in alio emisperio nobis opposito, ad quem ipsi pervenerunt a nostro emisperio descendendo, volens fugere ipsius Luciferi faciem et presentiam, in altiori loco se transtulit; et sic tam ex elevatione terre nostre versus emisperium nostrum, quam ex fuga ascensu istius montis versus aliud emisperium fugientis, dimissus est ibi locus vacuus. Ex quibus omnibus manifeste concluditur quod ipse infernus, tamquam digna sedes spirituum immundorum, sit in ipso centro terre. Nam cum ipsum centrum sit locus a celo a summo principio remotissimus, dignum et iustum est quod in parte alia vel loco alio non sit pena nec residentia infernalis, quibus ipse demoniorum principes cum participibus et complicibus suis miserisque dannatis mortalibus puniantur habitent, quia si in loco alio permanerent, proximiores essent ipsi hostes pacis Domino Deo nostro. Quod autem debeant esse proximiores ipsi summo bono falsum est, cum ipsa misericordia et essentia Dei infinita distet et removeatur ab eis qui adversus Eum infinitis malitiis et inniquitatibus deliquerunt. \ No newline at end of file + +{Poi cominciò: Tu vuo' ch'io rinovelli +disperato dolor} + +Vere siquidem ipse auctor habet ipsum Virgilium appellare magistrum et invocat poetam, quoniam ipsius stilum est ipse Dantes proprie secutus: nam hec responsio sive verba {Poi cominciò: Tu vuo'} etc. sunt proprie verba et illa responsio quam fecit regina Dido Enee, cum Cartaginem pervenisset. Nam illa petente Eneam, tunc de Troia profugum, qualiter fuerat capta Troya et depulsus ab ea, respondit Eneas ad licteram ut sequitur in infrascripto versu quem scribit Virgilius in Eneida hoc modo: *Infandum regina iubes renovare dolorem*. + +{Ma se le mie parole esser dien seme +che frutti infamia al traditor ch'i' rodo} + +Dicit comes Ugolinus: Postquam vis, Dantes, quod dicam de me et causa quare hic sum ego, dicam, dum tamen verba mea sint semen, ex cuius seminis fructu proditori quem rodo infamia subsequatur. + +{Breve pertugio dentro da la Muda} Dicit comes Ugolinus quod, dum esset in turri que, antequam esset reclusus in ea cum filiis vocabatur la Muda, postquam vero in ea cum filiis meis fame perii vocata est turris famis, et in ipsa turri erat quoddam breve foramen per quod diebus plurimis lumen viderat, antequam soniaret ea que fuerunt inditia et testimonia sue calamitatis future. + +{Che del futuro mi squarciò 'l velame} Hoc est sonnium detesit et aperuit mihi ea que mihi ventura erant et que ante sonnium non videbam. + +{Questi pareva a me maestro e donno} Hoc est sonnium de quo dicit. Nam ipse comes sonniaverat quod videbat dictum archiepscopum tamquam dominum et magistrum extra civitatem Pisarum, penes quendam montem positum inter Pisas et Lucam; et ipse archiepiscopus ante constituerat Gualandos, Sismondos et Lanfrancos, qui sunt tres ex maioribus et potentioribus domibus civitatis Pisarum. Et dum ipse archiepiscopus inter ipsos magister et dominus videretur, fugabat versus dictum montem unum lupum cum lupicinis parvis, filiis dicti lupi, cum quibusdam famelicis et macerimis canibus; et cum iste lupus et filii fatigarentur et debilitarentur in brevi cursu, idcirco dicti canes ipsum lupum et filios capiebant et ipsos universaliter devorabant. Per lupum et lupicinos significatur comes Ugolinus et filii, per canes macilentos significatur fames qua perierunt, per id vero quod ante se posuit dictos Pisanos significatur qualiter predicti Gualandi, Sismundi et Lanfranchi ad ipsius archiepiscopi instantiam accusaverunt et infamaverunt dictum comitem Ugolinum; ex quo ipse et filii finaliter perierunt in turri. + +{Per quattro visi il mio aspetto stesso} Hoc est quod vidit IIIIor eius filios patris speciem presentantes. + +{Poscia, più che 'l dolor, potè 'l digiuno} + +{Muovasi la Capraia e la Gorgona, +e faccian siepe ad Arno in su la foce} + +Capriaia et Gorgogna sunt duo maxima bracchia maris posita in mari, distantes a portu Pisarum versus Sardineam per. Hec brachia rogat Dantes ut moveantur et veniant et firmentur in loco in quo intrat Arnus in mari, ita quod ibi crescant in modum sepis, ex quo flumen Arni non possit ingredi mare, sed crescat Arnus, et ibi multiplicans et tumescens omnes cives et habitatores Pisarum necet, quia sic crudeliter deliquerunt cruciando et necando filios, ex eo quod ferebatur patrem peccasse. + +{Novella Tebe} Derisive et notative appellat civitatem Pisarum significare et esse novam civitatem Tebarum; cum olim detulisset magnas tribulationes et clades, sic, dicit ipse, civitas Pisarum adhuc maximis tribulationibus pervertetur. + +{E avvegna che, sì come d'un callo} Vult dicere quod propter continuatos impetus frigoris percutientes faciem eius non sentiebat frigus feriens faciem eius nisi quemadmodum sentiretur passio per callum; qui ex duritie cutis carnisque arefacte concursu non sunt sentiti impetus passionis. + +{I' son frate Alberigo; +i' son quel da le frutta del mal orto} + +Iste fuit frater Alberigus de Faventia, qui ex proditione trattata dum simulans fecisset pacem cum inimicis eius, eos convitavit et habuit secum in cenis; et cum cenassent, dixit famulis: *Afferrantur fructus*, et sicut preordinaverat, famuli venientes armati omnes inimicos eius interfecerunt; et propterea dicit testus {I' son quel da le frutta del mal orto}. + +{Cotal vantaggio ha questa Tolomea} Iste gradus vocatur Tolomea a Tolomeo proditore, ut dictum est supra. + +{Che spesse volte l'anima ci cade +innanzi ch'Atropòs mossa le dea} + +Ex verbis istis videtur auctor demostrare quod in gradu istius Tolomee persepe anime dannatorum ex proditionis scelere feruntur antequam moriatur ipsum corpus; et hoc est quod dicit testus {innanzi ch'Atropòs mossa le dea}. Hoc est, antequam Atropos, hoc est mors, moveat et piditur corpus, anima, proditione peratta, descendit in hunc locum et quidam demon deputatus ad hoc statim intrat corpus suum proditoris, et illud possidet et gubernat usque ad tempus debite et statute mortis ipsius; et hoc est quod dicit testus ille {Sappie che, tosto che l'anima trade} etc. Sed quamvis hec ita scripta sint, tamen simpliciter non sunt vera, quia falsum est, et contra naturam et fidem, quod anima separata a corpore corpus aliqualiter gubernetur et vivat: hec est ratio quia, cum anima sit regulatrix et motrix et vivificativa ac perfectio totius corporis, sequitur quod, ipsa descedente et recedente de corpore, corpus moveri et vivificari non possit; et hoc est quod dicit testus. Hec siquidem sunt figurative ab auctore descripta; nam hoc nichil aliud significat vel figurat nisi quod tanta est gravitas prodicionis et proditoris, quod statim ex peccati pondere pena sequitur et sequi deberet auctorem suum. + +{Non era ancora giunto Michel Zanche} Modo probat auctor quod premissit. Nam cum Michael Çanche de Sardinia, de quo trattatum est supra XXII capitulo, fuisset mortuus per tractatum proditionis domini Branche de Oria de Ianua, dicit auctor quod adhuc dictus Michael mortuus non erat quando dictus dominus Branca, hoc est anima eius, iam ceciderat in locum et gradum istum, ipso domino Brancha existente vivo et gubernato corpore eius per demonem deputatum ad hoc. Dicit etiam auctor quod simile accidit in quodam vicino dicti domini Branche qui dicte proditioni consenserat. + +{In anima in Cocito già si bagna} Cocitus, ut dictum est supra capitulo precedenti, est locus ille congelatus in centro terre et profundiori parte inferni in quo puniuntur proditores. + +{Vexilla regis prodeunt inferni} etc. quia istud principium per se patet. + +{La creatura ch'ebbe il bel sembiante} Iste fuit angelus ille pulcerimus Lucifer qui pre ceteris angelicis creaturis lucem ferebat, qui postmodum ex superbia sua delapsus ad inferos diabolus factus est. + +{Lo 'mperador del doloroso regno +da mezzo 'l petto uscia fuor de la ghiaccia} + +Auctor in parte ista describit qualiter ipse Lucifer, aliorum immundorum spirituum pater et princeps, manebat in ipso profundo, et dicit quod in glacie ipsius Cociti fluminis infernalis defixus erat. Cuius statura a medietate pectoris usque ad verticem extra glaciem erat; alia pars pectoris usque ad ancham versus emisperium nostrum in centro terre demersa erat; pars reliqua, scilicet ab anca usque ad pedes, versus aliud emisperium precipitata manebat, sicut per subsequentia apparebit. + +{La sinistra a vedere era tal, quali +vegnon di là onde 'l Nilo s'avvalla} + +Hoc est dicere quod sinistra facies Luciferi nigra erat, et hoc dicit per circuitionem. Nam, dicit ipse, sinistra facies erat talis quales sunt illi qui veniunt sive nascuntur ubi est Nilus flumen maximum inter flumina; qui siquidem sunt Ethiopes, qui sunt nigri. + +{Quindi Cocito tutto s'aggelava} Dicit quod ex frigiditate ventorum procedentium ex motu alarum ipsius angeli tenebrosi congelabatur ipse Cocitus, in quo defixus erat ipse Lucifer. + +{Un peccatore, a guisa di maciulla} Dicit quod vorabat et destruebat ipse Lucifer peccatorem quendam per modum macçullie. Macçullia est quoddam instrumentum ad frangendum linum, quod dicitur la spadola sive cramola. + +{Disse 'l maestro, è Giuda Scariotto} Per hoc mostrat auctor quod Iuda Scarioch, proditor iusti sanguinis Domini nostri Iesu Christi, inter ceteras animas cruciatur maiori suplicio quia non per debilis potentie demonem, sed per demoniorum principem tormentatur. + +{Quel che pende dal nero ceffo è Bruto +... è Cassio} + +Isti duo, scilicet Bructus et Cassius, fuerunt de magno et nobili sanguine Romanorum, de quibus Iulius Cesar, primus Romanorum imperator, ut plurimum confidebat; quem inperatorem dicti Bructus et Cassius proditorie occiderunt, ex cuius proditionis facinore sic vorantur per angelum principem tenebrarum. + +{Ma la notte risurge, e oramai +è da partir, chè tutto avem veduto} + +Advertendum est in parte ista quod hic finitur tertia dies qua ipse auctor stetit in inferno versus emisperium nostrum. Quid autem sit centrum, et qualiter in eo Lucifer resideat, et qualiter ipse auctor cum Virgilio descenderit ad ipsum profundum inferni sive centrum – quod positum est inter duo emisperia, scilicet emisperium nostrum quod habitamus, et habitabilis est terra, et emisperium aliud positum ex parte que videtur nobis inferiori –, qualiter etiam ipse auctor cum magistro se transtulerit ad aliud emisperium versus celum per subsequentia patet. Nam, sicut dicit magnus astrolagus Tolomeus in principio sui de almagestis, celestis circuli forma sperica idem cum terra centrum obtinet; ex quo mostratur quod centrum nichil aliud est quam ipse locus remotissimus a qualibet parte celi, et punctus in profundissimo loco terre a celo et terra equaliter distans secundum proportionatam distantiam utriusque. Et quia, sicut tenent astrologi et geometre, et sicut invenitur rationabili speculatione nature, si possibile esset reperiri vel fieri unum foramen in terra ista emisperii nostri qua habitamus, et foramen istud esset tante profunditatis quod aliud ultimum terre pertingeret, ita quod aliud emisperium aliaque pars celi videretur ex parte alia, et per hoc foramen ex parte emisperii nostri deiceretur quidam lapis inferius versus aliud emisperium, cum lapis sit corpus grave et de natura gravis sit descendere, idcirco lapis iste descenderet usque ad puntum istum, quem centrum dicimus, pre ceteris remotissimum et equaliter distantem a celo. Et cum esset lapis iste in ipso puncto, in eo maneret immobilis necessaria ratione nature, nec versus nostrum nec aliud emisperium moveretur. Hec est ratio quia, cum ex superiorum et celestium corporum influentia motuque continuo ista omnia elementa et corpora inferiora regulentur et vivant, sicut probat Phylosophus in primo Metaurorum cum dicit: *Mundus iste inferior contiguus est superiori, ut omnis eius virtus gubernetur exinde*, cum autem ipsum celum continue moveatur et influat super nostrum et aliud emisperium, ex cuius celi virtute levis corporis est ascendere, gravis est descendere, idcirco nec partes illas aquaticas, aereas vel terrestres alterius emisperii nobis oppositi, nec etiam partes emisperii nostri aereas, aquaticas vel terrestres est dare superiores vel inferiores inter eas, quia ab unius eiusdem celi virtute reguntur, idemque celum movetur equaliter super eas. Et utrum ascendatur vel descendatur in eis vel per eas partes, si ascendatur, ascensus est versus celum, et si descendatur, descensus est versus celum. Nam falsum est quod, celesti corpore supra unum et eundem puntum equaliter et continue se movente, quod in ipso puncto sit dare superius vel inferius, quia ipse punctus se habet per modum medii ad partes quaslibet ipsius corporis circa idem medium se moventis; et sic cum terra se habeat per modum puncti sive centri ad celum, falsum est dare emisperium nostrum superius usque ad punctum medium, falsum est etiam dare inferius aliud emisperium, cum, sicut dictum est, super ambo emisperia feratur equaliter motus celi. Preterea cum utriusque emisperii partes aeree, terrestres et elementares alie attivas et passivas habeant qualitates, propter quas patiuntur et agunt, et sic ex virtutibus ipsarum partium agant et hatraant et operhentur in istis corporibus inferioribus, expedit idcirco necessaria ratione nature quod cum corpus grave, cuius est deorsum tendere, cum pervenerit ad puntum medians et dividens emisperia, quod est centrum, in ipso centro de necessitate permaneat. Huius est ratio quia ipsum grave corpus ad eum punctum pervenit ad quem ex influentia celi et per actiones et actractivas virtutes elementorum utriusque emisperii atrahitur et adducitur; quod si idem corpus grave centrum excederet versus emisperium nobis oppositum, illud abusivum et inconveniens sequeretur quod in ipso celo, in quo est perfectissimus ordo et qualitas ordinata, esset inordinata equalitas, quia influentia virtusque celestis ex parte emisperii nobis obiecti magis athraerent, magisque agerent et moverent ipsum grave corpus quam ista media pars celi, quam in isto emisperio nostro videmus. Videretur etiam quodamodo elementorum erare natura per actractionem istius gravis corporis ultra centrum, quia elementa illa emisperii inferioris essent maioris potentie et virtutis, attrahendo ipsum corpus grave, quam sint ordinata elementa emisperii nostri. Cum autem in ipso celo et elementis emisperii utriusque sit ordinata equalitas influentie, virtutis et actionis, idcirco lapis emissus, tanquam proprium et necessarium locum, naturaliter centrum petit, et in eo necessaria ratione quiescit. Ex quibus sequitur manifeste quod ipse puntus sive centrum sit illud medium ad quod tendunt gravia queque, et in eo lapis deiectus et unumquodque grave quiescit. Quod si lapis vel aliud grave deiectum centrum descenderet, ad aliud versus celum de necessitate ascenderet, quod per naturam est inpossibile gravi corpori; si a puncto illo retrocederet versus emisperium nostrum, ascenderet etiam, quod est impossibile. Et sic manifeste concluditur quod centrum istud est inter ceteras partes inferni pars terribilior et profundior, quia a celo et ab ipso Deo, principio primo, est remotior; et propterea in hoc profundo, velud convenienti sede, et sic acerbo iusto iudicio Dei cruciatur et manet ipse angelus tenebrosus Lucifer, quoniam adversus creatorem suum elatus temeritate superbie voluit sibi similis apparere. De quo scribit Ysaias dicens: *Quomodo cecidisti de celo, Lucifer, qui mane oriebaris?*. + +{Appigliò sè a le vellute coste; +di vello in vello giù discese poscia +tra 'l folto pelo e le gelate croste} + +Dicit testus quod Virgilius cum ipso Dante, cum ipse Lucifer esset congelatus in glacie et pilosus, aprehendit pilos ipsius Luciferi, et ipsos apprehendens et tenens descendit usque ad ancham ipsius Luciferi, et, cum ibi descendisset, ibi invenit centrum, cum ipse Lucifer sit medius versus emisperium nostrum a capite usque ad ancam, et medius versus emisperium aliud ab anca usque ad pedes, et sic medius remansit ultra centrum et medius excessit centrum; idcirco capud invenerunt prius, quia, sicut ponit auctor, ex parte alterius emisperii ruit precipitatus ex celo. Sed cum ipse Virgilius pervenisset et descendisset ad centrum, et sic ulterius descendere non valebat, volens ad aliud emisperium pervenire, oportuit ipsum ascendere hoc modo, quia ipse Virgilius volvit faciem versus ancas et tibias Luciferi, et pilos ipsius capiens, per eos ascendit cum Dante versus aliud emisperium. Et ad id postea emisperium pervenerunt et exiverunt per foramen cuiusdam montis, et ibi ipse Dantes se posuit ut sederet adversus quod ipsius Luciferi tibie stant erecte; videns autem ipse Dantes diem et solem in hoc emisperio, et cogitans quod quando descendit de nostro emisperio erat hora versus sero, admirabatur profunde quod in modico cursu temporis, scilicet huius descensus et ascensus ipsius, nox sic celeriter transivisset, quia videbat solem in eo emisperio in quo erat. Et propterea ad tollendam admirationem ipsius Virgilius dixit Danti: Duo sunt emisperia, nostrum et id quod est nobis oppositum ab alia parte celi; et quotienscumque dies est nobis, nox est in alio emisperio et e contra. Et quia nox erat nunc in alio emisperio, antequam centrum et ancam Luciferi pertransires, idcirco solem et diem invenis in isto emisperio ad quod ascendisti cum per ancam et tibias ipsius Luciferi ad partes istas superius pervenisti. Et hoc est quod dicit testus ille: {Ed elli a me: Tu imagini ancora} etc. + +{Ch'è contraposto a quel che la gran secca +... fu l'uom che nacque e visse sanza pecca} + +Per hec declarantur premissa. Nam dicit Virgilius auctori: Tu es in alio emisperio quod oppositum nostro, quod siquidem nostrum velat et coperit magnam terram nostram habitabilem, que propter excellentiam dici potest ipsa terra magna sicitas; et sub isto nostro emisperio fuit ille dominus et verus homo in carne Dominus noster Iesus Christus, qui sine labe vixit et natus est ex Maria Virgine in civitate sancta Ierusalem. + +{Tu hai i piedi in su picciola spera} Erat ipse Dantes super ipso monte istius emisperii, de quo supra proxime dictum est. Appellat ipsum montem parvam speram respectu terre emisperii nostri, que est maior; qui siquidem mons, ut dicit testus, recte oppositus est regioni Ierusalem que est Iudea, et propterea dicit testus: {Che l'altra faccia fa de la Giudecca,} hoc est facies regionis opposite huic spere sive monti est terra Iudaica. Nam ipsa Ierusalem est posita sub celsitudine altiori terre nostre habitabilis sub emisperio nostro, prout fide digna multorum oppinione tenetur. + +{Da questa parte cadde giù dal cielo} Sicut dictum est supra, iste angelus tenebrosus cum capite precipitato deorsum ex celo delapsus est a parte istius emisperii nobis oppositi, et propterea invenerunt eum Virgilius et auctor cum capite erecto in emisperio nostro prius; et cum postmodum ad aliud emisperium ascendissent, ipsum invenerunt cum tibiis versus celum. Et dicit auctor quod terra illius emisperii pro timore ipsius spiritus immundi ascendit ad emisperium nostrum, in quo manemus, et circumdata ac velata fuit a mari cum aquis suis; et hoc satis verificare videtur verbum illud Ysaie: *Infernus sub te conturbatus est*. Dicit etiam auctor quod forsan pro timore ipsius Luciferi et terra istius montis positi in alio emisperio nobis opposito, ad quem ipsi pervenerunt a nostro emisperio descendendo, volens fugere ipsius Luciferi faciem et presentiam, in altiori loco se transtulit; et sic tam ex elevatione terre nostre versus emisperium nostrum, quam ex fuga et ascensu istius montis versus aliud emisperium fugientis, dimissus est ibi locus vacuus. Ex quibus omnibus manifeste concluditur quod ipse infernus, tamquam digna sedes spirituum immundorum, sit in ipso centro terre. Nam cum ipsum centrum sit locus a celo et a summo principio remotissimus, dignum et iustum est quod in parte alia vel loco alio non sit pena nec residentia infernalis, quibus ipse demoniorum principes cum participibus et complicibus suis miserisque dannatis mortalibus puniantur et habitent, quia si in loco alio permanerent, proximiores essent ipsi hostes pacis Domino Deo nostro. Quod autem debeant esse proximiores ipsi summo bono falsum est, cum ipsa misericordia et essentia Dei infinita distet et removeatur ab eis qui adversus Eum infinitis malitiis et inniquitatibus deliquerunt. + +Quamvis inestimabilis providentia celestialis principis multos homines beatificaverit prudentia et virtute, attamen Dantes Allegherii, homo nobilis et in scientia profundus, verus nutrix phylosophie et altus poeta, fuit antepositus auctor huius mirabilis opere, et ipsum fecit Deus splendidum felicitate bonorum animi et quasi omnium scientiarum in populis et civitatibus mundi cum utilibus et probabilibus rationibus ad hoc, ut omnis scientia supernorum et infernorum recollecta in mente huius Dantis, publici campionis scientie, amplifice per eundem, tamquam verum testem alte sapientie, mostraretur et hominum desideria eius Dantis profundam sapientiam degustarent, et ad hoc tali modo nova dulcedo huius universalis scientie et virtutis aures audientium demulceret, et regine (sic) mortalium nundum relinquerent toto posse et ad cognitionem dictorum per Dantem pro bono anime pervenirent. Unde in ipso merito dici potest quod legitur Sapientie 2 c.o *Magnus dominus ipsum replevit spiritu suo et ille de ore suo infusam scientiam tamquam aquam pluviam gentibus emanavit*. De ipso enim scribi potest quod per Exechiellem profetam c.o 17 dicitur hoc modo *Aquila grandis cum magnis alis et pennis venit ad Libanum et ex inde portavit medullam cedri et ramos transtulit in terra Canam*. Quia sicut proprium est aquile ad superna migrare, ita iste venerabilis auctor ivit ad Libanum, idest ad montem divine sapientie et intelligentie, et pervenit ad fontem omnium scientiarum per misteria magnarum auctoritatum et suorum sermonum et eloquentie magistralis, non enim apprehendit alia principia nisi scientie et intellectus et non corticem sed medullam colligens flores et fructus huius medulle et profunditatis scientie prelibate quales ad delectandum homines hic viventes voluit demostrare quos de tenebris reduxit ad lucem, quod mirabiliter apparet per probabile testimonium huius tripartite Commedie, per quam ostenditur quod predictus auctor non solum sapiens fuit unius scientie, sed scientificus et profundus in vera cognitione theologie, astronomie, moralium, naturalis phylosophie, retorice, poesie. Et ideo omnis publicatio famosi nominis parva esset ad laudem tanti hominis, unde in premissis concludendo hic proceditur ad dispositionem et intelligentiam huius presentis Commedie sicut in talibus expositores utuntur. Et est notandum de quatuor. Primum que est materia sive subiectum huius presentis opere. Secundum qualis est forma ex qua ortum est nomen sive titulus huius libri. Tertium que est causa efficiens. Quartum que est causa finalis seu ad quam utilitatem hec opera dirigitur et sub qua filosofia composita est. Et quamvis ego sim insufficiens ad tantam operam, tamen gratia collationis et auxilio illius qui dator est omnium gratiarum presens opus aggrediar exponendo, accipiendo pro auctoritate mea illud quod dixit presens auctor in primo c.o Paradisi: {Pocha favilla gran fiamma seconda}, sperans opus presens debere corrigi a me sequentibus, quorum correctioni et scientie me submitto. + +Etsi celestis et increati principis investigabilis providentia mortales quam plurimos prudentia et virtute beaverit, profunde tamen et inclite sapientie veritati, philosophye alunum poetamque excelsum, Dantem Allegherii Florentinum, huius mirandi et incliti operis autorem, intimorum bonorum fecit scientiarum omnium sanctacitate preclarum et populis ac urbibus innumeris orbis terre, tam utili quam probabili stilo perfecit, ut omnis superiorum et inferiorum sciencia in hoc notorio athleta prudentie difusius congregata per eum, tanquam per sublimis sapientie fontem, humanis desideriis mostraretur, et sic, huius universalis operis attrahentis nova dulcedine ad sui cognitionem operis animos audientium demulcente nullus adeo perspicuus intellectus humanus ad ipisius eximias narrandas virtutes. Potest itaque de hoc venerabili auctori dici quod in libro Sapientie legitur *Si voluerit, magnus Dominus spiritus Sanctus sapientia replebit illum et ipse tanquam dies emittet eloquia*. De ipso etiam potest attestari quod scribit Eçechiel profeta: *Aquila grandis magnarum alarum, suo membrorum ductu, plena plumis et varietate, venit ad Libanum et tulit medullam cedri, et summitatem eius evulsit et transportavit eam in terram*. Et sicut inter aves poetes volatilia universa solius est aquile ad altiora trascendere, sic iste venerabilis auctor accessit ad Libanum, hoc est ad divine intelligentie montem, et ad omnium scientiarum fontem ex intellectus sui profunditate devenit; et non fonte modico, non leviter, sed per magnalium autoritatis et eloquiorum suorum misteria non aliqua scienciarum accepit principia, non particularis, set universalis sciencie et virtutis veram intelligentiam et subiectum. Ex huiusmodi sapientia medulla et profunditate huius mirande inventionis flores et fructus elegit, quos ad delectationem et doctrinam viventium de eximiis et occultis materiis scientiarum translatos in publicum voluit demostrare; quod siquidem per istius triplicis Comedie testimonium evidenter apparet. Ex quibus liquido documento mostratur auctorem prefatum non una dumtaxat sciencia et virtute, sed sacre theologie, astrologie, moralis et naturalis philosophye, rhetorice et poetice cognitionis fuisse peritum. Et quia preclari gloriosissimi viri omne preconium ad laudem et excellentiam tanti viri nemo satis sufficiens censeret, idcirco, concludendo premissis, ego de Camereno, fisus spe ac virtute Tonantis qui excelsa misteria abscondit sapientibus ac prudentibus et illa parvulis et simplicibus, sicut ego sum, sua pietate demostrat, propterea supplex precor ut gratiam ceptus favens sit mihi resplendens et immobile sydus et navicule dissuetum mare sulcans gubernaculum regat, et sicut oportunitas exiget ventis vela concedat, ut eo devehar quo suo nomini sit decus, honor et gloria sempiterna detestatibus aut delusio, igominia et dedecus ac eterna damnatio, modo ad expositionem presentis materie breviter veniamus. Et quoniam ad perfectiorem cognitionem totius operis per divisionem partium facilius devenitur, ea propter presentis libri materia in duas partes dividitur. Nam in prima parte demostrat auctor qualiter ex vitiorum gravorum pondere perpenditur quod in hac vita et valle miserie, et a via lucis et veritatis ipse remotus, declinaverat a virtute. In secunda parte tractat quod ex vere rationis succedente remedio et ex veritatis vere presidio ipse auctor errores et ignorantiam huius vite et vitia ipsum inpedientia a se fugavit, et potissime avaritiam ipsam ut plurimum impedientem ne ascenderet ad virtutes. Secunda incipit ibi {Mentre io ruinava} nam dicit ibi auctor quod summus ille poeta Virgilius, tanquam ipsa vera ratio, apparuerit et occurrerit ipsi auctori erranti in deviis, ut ipsum auctorem ad viam vere veritatis et semitas clare cognitionis adduceret. Item hec secunda pars in duas partes subdividitur: nam in prima parte auctor demostrat qualiter Virgilius, tamquam ipsa rationis cognitio, ipsi auctori occurrit ut eum de vitiorum carcere traheret ad virtutes. In secunda parte describit auctor qualiter ipse Virgilius deduxit eum ad infernum ad videndum penas et miserias danatorum; hoc est dicere quod ipse Dantes ex rationis virtute ipsum atthraentis prius est motus ad cognitionem, purgationem et penitentiam vitiorum, et ad ipsorum vitiorum fines et materias cognoscendum, et demum, purgatus ex vitiis, ad virtutis apiam conscendit, sicut debet quilibet fidelis et bonus Christianus et verus. Secunda pars incipit {Per me si va ne la città dolente}. \ No newline at end of file diff --git a/testi/GuidoDaPisa_ExpositionesComediam.txt b/testi/GuidoDaPisa_ExpositionesComediam.txt index 6a3ccee..1d2f32c 100644 --- a/testi/GuidoDaPisa_ExpositionesComediam.txt +++ b/testi/GuidoDaPisa_ExpositionesComediam.txt @@ -1,17 +1,1590 @@ -Scribitur Danielis quinto capitulo quod, cum Baltassar Rex Babillonie sederet ad mensam, apparuit contra eum manus scribens in pariete. Ista manus est noster novus poeta Dantes, qui scripsit, id est composuit, istam altissimam et subtilissimam Comediam, que dividitur in tres partes: prima dicitur Infernus, secunda Purgatorium, tertia Paradisus. His tribus partibus correspondent illa tria que scripta sunt in pariete. Nam Mane correspondet Inferno; interpretatur enim Mane numerus, et iste poeta in prima parte sue Comedie numerat loca, penas et scelera damnatorum. Thechel correspondet Purgatorio; interpretatur enim Thechel appensio, sive ponderatio, et in secunda parte sue Comedie appendit et ponderat penitentias purgandorum. Phares autem correspondet Paradiso; interpretatur enim Phares divisio, et iste poeta in tertia parte sue Comedie dividit, id est distinguit, ordines beatorum et angelicas ierarchias. Igitur manus, id est Dantes − nam per manum accipimus Dantem: manus enim dicitur a mano, manas et Dantes dicitur a do, das, quia sicut a manu manat donum, ita a Dante datur nobis istud altissimum opus − scripsit, dico, in pariete, id est in aperto et publico, ad utilitatem omnium, Mane (id est Infernum, cuius penas et loca numeravit), Thechel (id est Purgatorium, cuius penitentias appendit et ponderavit), Phares, id est Paradisum, cuius situm ab infimis elevatum esse monstravit, et cuius beatitudines ordinate distinxit. Omnia enim ista, secundum quod scribitur in libro Sapientie VIIIIo, posuit iste egregius poetarum in numero, pondere et mensura. Posuit namque iste poeta Infernum in numero, quia peccata et penas numerat; Purgatorium in pondere, quia penitentias ponderat et appendit; Paradisum in mensura, quia mensurat celos et distinguit ordines beatorum. -Ad istum certe poetam et ad suam Comediam potest referri illa visio quam vidit Exechiel propheta, de qua visione sic scribit idem propheta: «ecce manus missa ad me, in qua erat liber scriptus intus et foris, et scripta erant in eo lamentationes, carmen et Ve». Ista manus est iste poeta; liber istius manus est sua altissima Comedia, que ideo scripta dicitur intus et foris quia continet non solum licteram sed etiam allegoriam. Scripta sunt autem in isto libro tria, scilicet lamentationes, carmen et Ve. Ve, quod est interiectio dolentis et desperantis, refertur ad Infernum; Ve enim in Sacra Scriptura eternam damnationem notat, ut dicunt Sancti super illo verbo; et est sensus. Lamentationes, que sunt note voluntarii et assumpti doloris, ad Purgatorium referuntur. Carmen vero, quod idem est quod laus et iubilatio, ad Paradisum refertur. -Ista, re vera, Comedia figurari potest etiam in archa Noe, que fuit tricamerata; in inferiori enim camera erant animalia silvestria et serpentes; in media erant animalia domestica atque mitia; in superiori vero erant homines et aves. Per primam cameram possumus accipere Infernum, in quo sunt animalia silvestria et immitia, id est homines damnati, et serpentes, id est demones. Per secundam cameram possumus accipere Purgatorium, in quo sunt animalia mitia, id est anime mites que patienter sustinent passiones. Per tertiam vero cameram possumus accipere Paradisum, in quo sunt homines et aves, id est sancti et angeli in gloria sublimati. -His visis, sex in ista Comedia breviter indagemus: primo subiectum, id est causam materialem; secundo formam, id est causam formalem; tertio auctorem, id est causam agentem; quarto finem, id est causam finalem; quinto genus phylosophie, id est sub quo genere phylosophie ista comedia comprehendatur sive decurrat; sexto et ultimo libri titulum, id est quo titulo liber iste debeat intitulari. Circa primum nota quod subiectum huius operis est duplex: scilicet licterale et allegoricum. Si enim accipiatur licteraliter, dico quod subiectum huius operis est status animarum post mortem simpliciter sumptus; qui quidem status dividitur in tres partes, prout conditio animarum est triplex. Primus status sive conditio est illarum animarum que eternaliter sunt damnate, et que in penis habitant sine spe aliqua evadendi ex illis. Et ista pars appellatur Infernus. Secundus status sive conditio est illarum animarum que voluntarie stant in penis, ut Deo satisfaciant de commissis, et sunt in ipsis penis cum spe ad gloriam ascendendi; et ista pars Purgatorium appellatur. Tertius status sive conditio est illarum animarum que sunt in beata gloria ipsi summo et eterno bono eternaliter − hoc est sine fine − coniuncte; et ista pars appellatur Paradisus. Et sic patet quomodo subiectum huius operis est status animarum post mortem simpliciter sumptus. Nam de illo et circa illum totius huius operis versatur processus. Si vero subiectum accipiatur allegorice, dico quod subiectum sive materia est ipse homo prout merendo vel demerendo per arbitrii libertatem iustitie premiandi et puniendi obnoxius est, propter quod meritum sive culpam tribuitur ipsi homini gloria sive pena. Nam de pena sive gloria ipsi homini attributa nobis narranda sive manifestanda intentio versatur autoris. Et sic patet quod est subiectum in hoc opere, sive causa materialis. -Circa secundum vero, id est circa causam formalem, nota quod causa formalis in hoc opere est duplex, scilicet forma tractatus et forma tractandi; forma tractatus est triplex, secundum triplicem divisionem quam recipit sive continet liber iste. Prima divisio est qua totum opus dividitur in canticas, et iste sunt tres; secunda, qua quelibet cantica dividitur in cantus, nam prima cantica dividitur in cantus XXXIIIIor, secunda in cantus XXXIII, et tertia in totidem. Et sic totum opus continet centum cantus. Tertia autem divisio est qua quilibet cantus dividitur in rithimos. -Est autem rithimus quoddam genus versuum quorum fines ad invicem copulantur, et concordibus sillabis concorditer colligantur. Et iste est unus ex tribus dulcissimis sonis qui magis delectant et mulcent animum auditoris. Et oritur ex musica, cuius partes sunt tres: scilicet armonica, rithimica et metrica, sicut dicit beatus Ysidorus tertio Ethimologiarum libro. Tria sunt vero, quantum ad presentem Comediam, genera rithimorum; primum est illud cuius rithimus continet tantummodo decem sillabas, et iste est ille cuius ultima sillaba est longa et accentuata, ut ibi. Isti enim rithimi non recipiunt nisi decem sillabas. Tertium vero genus est cuius rithimus habet XI sillabas, et iste est ille cuius penultima sillaba est longa, ut communis usus demonstrat, sicut ibi. Adhuc nota, Lucane de Spinolis, cui istam expositionem ascribo, quod rithimi primi generis in una tantum debent silaba sive lictera concordare, hoc est in ultima; secundi vero debent concordare in tribus sillabis, id est in penultimis et ultimis; et tertii in duobus, hoc est in duobus ultimis, ut in lictera manifestissime demonstratur. Et sic patet que est forma tractatus. -Forma vero sive modus tractandi est poeticus, fictivus, descriptivus, disgressivus et transumptivus, et cum hoc diffinitivus, divisivus, probativus, improbativus et exemplorum positivus. Et sic patet que est forma sive modus tractandi. -Circa tertium vero, id est circa causam agentem, nota quod agens sive autor huius operis est Dantes. Fuit autem Dantes natione florentinus, nobili et antiquo sanguine natus, descendens de illis gloriosis Romanis qui civitatem Florentie, destructis Fesulis, fundaverunt; moribus insignitus et multis scientiis clare fultus, et maxime scientiis poetarum. Ipse enim mortuam poesiam de tenebris reduxit ad lucem. Et in hoc fuit imitatus Boetium, qui phylosophiam mortuam suo tempore suscitavit. -Circa quartum, id est circa causam finalem, nota quod autor istud opus composuit ad hunc finem principaliter - licet et multi alii possint assignari fines - est autem principalis eius intentio removere viventes a statu miserie relinquendo peccata (et sic composuit Infernum), reducere ad virtutes (et sic composuit Purgatorium) ut sic eos perducat ad gloriam: et sic composuit Paradisum. -Fines vero alii qui possunt assignari in hoc opere sunt tres: primus, ut discant homines polite et ornate loqui; nullus enim mortalis potest sibi in lingue gloria comparari. Ipse enim fuit calamus Spiritus Sancti, cum quo calamo ipse Spiritus Sanctus velociter scripsit nobis et penas damnatorum et gloriam beatorum. Ipse etiam Spiritus Sanctus per istum aperte redarguit scelera prelatorum et regum et principum orbis terre. Secundus finis est ut libros poetarum, qui erant totaliter derelicti et quasi oblivioni traditi, in quibus sunt multa utilia et ad bene vivendum necessaria, renovaret, quia sine ipsis ad cognitionem sue Comedie accedere non valemus. Tertius finis est ut vitam pessimam malorum hominum - et maxime prelatorum et principum - exemplariter condemnaret, bonorum autem et virtuosorum, per exempla que ponit, multipliciter commendaret; et sic patet que est causa finalis in hoc opere. -Circa quintum − sub quo scilicet genere phylosophie ista comedia decurrat − nota quod istud genus est morale negotium, sive ethyca, quia non ad speculandum sed ad opus inventum et fictum est totum et pars. Nam, etsi in aliquo loco vel passu pertractatur ad modum speculativi negotii, hoc non est gratia speculativi negotii principaliter sed operis, quia - ut ait philosophus secundo Methaphysice. Et sic patet sub qua phylosophia comprehendatur ista altissima Comedia. -Circa sextum vero et ultimum, hoc est circa titulum, nota quod libri titulus est iste; que quidem Comedia in tres canticas est divisa: prima dicitur Infernus, secunda Purgatorium et tertia Paradisus; profundissima dicitur quia tractat de inferis; altissima vero quia tractat de superis. Comedia autem ideo dicitur quia in principio est horribilis, sed in fine delectabilis. Ad cuius maiorem et clariorem evidentiam te volo scire, Lucane, quod IIIIor sunt genera poetarum, quorum quodlibet genus propriam habet scientiam. Quidam enim dicuntur poete lirici, qui in operibus suis omnes carminum varietates includunt. Et dicuntur lirici greco, id est a varietate carminum; unde et lira dicta, que habet varias cordas. Hoc genere carminum usus est David in componendo Psalterium. Unde Arator, sancte Romane Ecclesie cardinalis, super Actus Apostolorum ait. Quidam dicuntur satirici, eo quod pleni sunt omni facundia, sive a saturitate vel copia. De pluribus enim rebus simul loquuntur, et dicuntur satirici, sive satiri, a quadam scientia poetica, que dicitur satyra. Et sicut dicit quedam glosa super Persium; et ista de causa istud secundum genus poetice narrationis dicitur satira, quia abundat reprehensione vitii et commendatione virtutis; vel satyra dicitur a Satyro deo silvarum. Satyri enim sunt quedam animalia ab umbilico supra formam hominis habentia; sed ab umbilico deorsum habent formam caprinam. In capite habent duo cornua et nasum uncinatum. Sunt autem isti satyri leves et saltatores, nudi et dicaces, et omnium subsannatores. Sic ista scientia poetarum est levis, quia cito saltat de vitio in virtutem et de virtute in vitium; nuda et dicax dicitur quia aperte vitia reprehendit; subsannatrix est quia deridet vitiosos. Quidam dicuntur tragedi, et eorum scientia dicitur tragedia. Est autem tragedia quedam poetica narratio que in principio est admirabilis et grata, in fine vero, sive exitu, est fetida et horribilis, et propter hoc dicitur a tragos, quod est hircus, et oda, quod est cantus, inde tragedia quasi cantus hircinus, id est fetidus ad modum hirci, ut patet per Senecam in suis Tragediis, vel ut dicit beatus Ysidorus octavo libro Ethymologiarum. Quidam vero dicuntur comici et eorum scientia comedia. Est autem comedia quedam narratio poetica que in principio habet asperitatem alicuius miserie, sed eius materia prospere terminatur, ut patet per Terrentium in suis comediis. Dicitur autem iste liber Comedia, quia in principio sue narrationis sive descriptionis, habet asperitatem et horribilitatem, quia tractat de penis Inferni; in fine vero continet iocunditatem et delectationem, quia tractat de gaudiis Paradisi. Inter poetas liricos Boetius et Symonides obtinent principatum; inter satyros Oratius et Persius; inter tragedos Homerus et Virgilius; inter comicos autem Plautus et Terrentius. Dantes autem potest dici non solum comicus propter suam Comediam, sed etiam poeta liricus, propter diversitatem rithimorum et propter dulcissimum et mellifluum quem reddunt sonum, et satiricus, propter reprehensionem vitiorum et commendationem virtutum quas facit, et tragedus propter magnalia gesta que narrat sublimium personarum. Et hoc demonstrant duo versus sui epytafii, quos ad suam memoriam fabricavi. -Et sic patet libri titulus. Postquam manifestata sunt illa sex que in quolibet doctrinali opere sunt querenda, est sciendum quod ista comedia continet quatuor sensus, quemadmodum et scientia sacre theologie; currit enim in hoc poesia cum theologia, quia utraque scientia quadrupliciter potest exponi. Imo ab antiquis doctoribus ponitur poesia in numero theologie. Scribit enim beatus Augustinus VII libro De civitate Dei quod Marcus Varro tria genera theologie esse posuit: unum scilicet fabulosum, quo utuntur poete; alterum naturale, quo utuntur phylosophi; tertium vero civile, quo utuntur populi. Primus namque intellectus sive sensus quem continet Comedia dicitur hystoricus, secundus allegoricus, tertius tropologicus, quartus vero et ultimus dicitur anagogicus. -Primus, dico, intellectus est hystoricus. Iste intellectus non se extendit nisi ad licteram, sicut quando accipimus Minoem iudicem et assessorem Inferni, qui diiudicat animas descendentes. Secundus intellectus est allegoricus, per quem intelligo quod lictera sive hystoria unum significat in cortice et aliud in medulla, et secundum istum intellectum allegoricum Minoes tenet figuram divine iustitie. Tertius intellectus est tropologicus sive moralis, per quem intelligo quomodo me ipsum debeo iudicare; et secundum istum intellectum Minos tenet figuram rationis humane, que debet regere totum hominem, sive remorsus conscientie, qui debet malefacta corrigere. Quartus vero et ultimus intellectus est anagogicus, per quem sperare debeo digna recipere pro commissis, et secundum istum intellectum Minos tenet figuram spei, qua mediante penam pro peccatis et gloriam pro virtutibus sperare debemus. De illis autem personis quas ibi ponit hoc accipe: quod non debemus credere eos ibi esse, sed exemplariter intelligere quod, cum ipse tractat de aliquo vitio, ut melius illud vitium intelligamus, aliquem hominem qui multum illo vitio plenus fuit in exemplum adducit. +Scribitur Danielis, quinto capitulo, quod cum Baltassar rex Babillonie sederet ad mensam, apparuit contra eum manus scribens in pariete: Mane, Thechel, Phares. Ista manus est noster novus poeta Dantes, qui scripsit, idest composuit, istam altissimam et subtilissimam Comediam, que dividitur in tres partes: prima dicitur Infernus, secunda Purgatorium, tertia Paradisus. His tribus partibus correspondent illa tria que scripta sunt in pariete. Nam Mane correspondet Inferno; interpretatur enim Mane numerus; et iste poeta in prima parte sue Comedie numerat loca, penas et scelera damnatorum. Thechel correspondet Purgatorio; interpretatur enim Thechel appensio sive ponderatio; et in secunda parte sue Comedie appendit et ponderat penitentias purgandorum. Phares autem correspondet Paradiso; interpretatur enim Phares divisio; et iste poeta in tertia parte sue Comedie dividit, idest distinguit, ordines beatorum et angelicas ierarchias. Igitur manus, idest Dantes; nam per manum accipimus Dantem. Manus enim dicitur a mano, manas, et Dantes dicitur a do, das; quia sicut a manu manat donum, ita a Dante datur nobis istud altissimum opus. + +Scripsit dico in pariete, idest in aperto et publico, ad utilitatem omnium: Mane, idest Infernum, cuius penas et loca numeravit; Thechel, idest Purgatorium, cuius penitentias appendit et ponderavit; Phares, idest Paradisum, cuius situm ab infimis elevatum esse monstravit, et cuius beatitudines ordinate distinxit. Omnia enim ista, secundum quod scribitur in Libro Sapientie VIIIIo, posuit iste egregius poetarum in numero, pondere et mensura. Posuit namque iste poeta Infernum in numero, quia peccata et penas numerat; Purgatorium in pondere, quia penitentias ponderat et appendit; Paradisum in mensura, quia mensurat celos et distinguit ordines beatorum. Ad istum certe poetam et ad suam Comediam potest referri illa visio, quam vidit Exechiel propheta; de qua visione sic scribit idem propheta: *Ecce manus missa ad me in qua erat liber scriptus intus et foris: et scripta erant in eo Lamentationes, Carmen et Ve*. Ista manus est iste poeta. Liber istius manus est sua altissima Comedia, que ideo scripta dicitur intus et foris, quia continet non solum licteram, sed etiam allegoriam. Scripta sunt autem in isto libro tria, scilicet Lamentationes, Carmen, et Ve. Ve, quod est interiectio dolentis et desperantis, refertur ad Infernum. Ve enim in Sacra Scriptura eternam damnationem notat, ut dicunt sancti super illo verbo: *Ve homini illi per quem filius hominis tradetur*; et est sensus: peribit eternaliter. Lamentationes, que sunt note voluntarii et assumpti doloris, ad Purgatorium referuntur. Carmen vero, quod idem est quod laus et iubilatio ad Paradisum refertur. + +Ista re vera Comedia figurari potest etiam in archa Noe, que fuit tricamerata. In inferiori enim camera erant animalia silvestria et serpentes; in media erant animalia domestica atque mitia; in superiori vero erant homines et aves. Per primam cameram possumus accipere Infernum, in quo sunt animalia silvestria et inmitia, idest homines damnati et serpentes, idest demones. Per secundam cameram possumus accipere Purgatorium, in quo sunt animalia mitia, idest anime mites, que patienter sustinent passiones. Per tertiam vero cameram possumus accipere Paradisum, in quo sunt homines et aves, idest sancti et angeli in gloria sublimati. His visis, sex in ista Comedia breviter indagemus: primo subiectum, idest causam materialem; secundo formam, idest causam formalem; tertio auctorem, idest causam agentem; quarto finem, idest causam finalem; quinto genus philosophie, idest sub quo genere philosophie ista Comedia comprehendatur sive decurrat; sexto et ultimo libri titulum, idest quo titulo liber iste debeat intitulari. Circa primum nota quod subiectum huius operis est duplex, scilicet licterale et allegoricum. Si enim accipiatur licteraliter, dico quod subiectum huius operis est status animarum post mortem simpliciter sumptus; qui quidem status dividitur in tres partes, prout conditio animarum est triplex. Primus status sive conditio est illarum animarum que eternaliter sunt damnate, et que in penis habitant sine spe aliqua evadendi ex illis; et ista pars appellatur Infernus. Secundus status sive conditio est illarum animarum que voluntarie stant in penis, ut Deo satisfaciant de commissis, et sunt in ipsis penis cum spe ad gloriam ascendendi; et ista pars Purgatorium appellatur. Tertius status sive conditio est illarum animarum que sunt in beata gloria, ipsi summo et eterno bono eternaliter, hoc est sine fine, coniuncte; et ista pars appellatur Paradisus. Et sic patet quomodo subiectum huius operis est status animarum post mortem, simpliciter sumptus. Nam de illo et circa illum totius huius operis versatur processus. Si vero subiectum accipiatur allegorice, dico quod subiectum sive materia est ipse homo prout merendo vel demerendo per arbitrii libertatem, iustitie premiandi et puniendi obnoxius est, propter quod meritum sive culpam tribuitur ipsi homini gloria sive pena. Nam de pena sive gloria ipsi homini attributa nobis narranda sive manifestanda intentio versatur autoris. Et sic patet quod est subiectum in hoc opere, sive causa materialis. Circa secundum vero, idest circa causam formalem, nota quod causa formalis in hoc opere est duplex, scilicet forma tractatus et forma tractandi. Forma tractatus est triplex, secundum triplicem divisionem quam recepit sive continet liber iste. Prima divisio est qua totum opus dividitur in canticas, et iste sunt tres. Secunda, qua quelibet cantica dividitur in cantus: nam prima cantica dividitur in cantus XXXIIIIor; secunda in cantus XXXIII; et tertia in totidem. Et sic totum opus continet centum cantus. + +Tertia autem divisio est qua quilibet cantus dividitur in rithimos. Est autem rithimus quoddam genus versuum, quorum fines ad invicem ternatim copulantur, et concordibus sillabis concorditer colligantur. Et iste est unus ex tribus dulcissimis sonis qui magis delectant et mulcent animum auditoris; et oritur ex musica, cuius partes sunt tres, scilicet armonica, rithimica et metrica, sicut dicit beatus Ysidorus tertio Ethimologiarum libro. Tria sunt vero quantum ad presentem Comediam genera rithimorum. Primum est illud cuius rithimus continet tantummodo decem sillabas; et iste est ille cuius ultima sillaba est longa et accentuata, ut ibi: {d'Abel su' fillio et quella di Noe}; item ibi: {Abraham patriarca et David re}; item ibi: {Et con Rachele, per cui tanto fé}; item in tertia cantica: {Osanna sanctus Deus Sabaoth}. Isti enim rithimi non recipiunt nisi decem sillabas. Secundum genus est cuius rithimus habet XII sillabas, et iste est ille cuius penultima sillaba est brevis, ut ibi: {ch'era ronchioso, stretto et malagevole}; item ibi: {Parlando andava per non parer fievole}; item ibi: {a parole formar disconvenevole}. Tertium vero genus est cuius rithimus habet XI sillabas; et iste est ille cuius penultima sillaba est longa, ut communis usus demonstrat, sicut ibi: {Nel mezzo del cammin di nostra vita}. + +Adhuc nota, Lucane de Spinolis, cui istam expositionem ascribo, quod rithimi primi generis in una tantum debent sillaba sive lictera concordare, hoc est in ultima; secundi vero debent concordare in tribus sillabis, idest in penultimis et ultimis; et tertii in duobus, hoc est in duobus ultimis, ut in lictera manifestissime demonstratur. Et sic patet que est forma tractatus. Forma vero sive modus tractandi est poeticus, fictivus, descriptivus, disgressivus et transumptivus; et cum hoc diffinitivus, divisivus, probativus, improbativus et exemplorum positivus. Et sic patet que est forma sive modus tractandi. + +Circa tertium vero, idest circa causam agentem, nota quod agens sive autor huius operis est Dantes. Fuit autem Dantes natione florentinus, nobili et antiquo sanguine natus, descendens de illis gloriosis Romanis qui civitatem Florentie, destructis Fesulis, fundaverunt; moribus insignitus et multis scientiis clare fultus, et maxime scientiis poetarum. Ipse enim mortuam poesiam de tenebris reduxit ad lucem. Et in hoc fuit imitatus Boetium, qui philosophiam mortuam suo tempore suscitavit. Circa quartum, idest circa causam finalem, nota quod autor istud opus composuit ad hunc finem principaliter, licet et multi alii possint assignari fines. Est autem principalis eius intentio removere viventes a statu miserie, relinquendo peccata, et sic composuit Infernum; reducere ad virtutes, et sic composuit Purgatorium; ut sic eos perducat ad gloriam, et sic composuit Paradisum. Fines vero alii qui possunt assignari in hoc opere sunt tres: Primus, ut discant homines polite et ordinate loqui; nullus enim mortalis potest sibi in lingue gloria comparari. Re vera, potest ipse dicere verbum prophete dicentis: *Deus dedit michi linguam eruditam*; et illud: *Lingua mea calamus scribe velociter scribentis*. Ipse enim fuit calamus Spiritus Sancti, cum quo calamo ipse Spiritus Sanctus velociter scripsit nobis et penas damnatorum et gloriam beatorum. Ipse etiam Spiritus Sanctus per istum aperte redarguit scelera prelatorum et regum et principum orbis terre. Secundus finis est ut libros poetarum, qui erant totaliter derelicti et quasi oblivioni traditi, in quibus sunt multa utilia et ad bene vivendum necessaria, renovaret, quia sine ipsis ad cognitionem sue Comedie accedere non valemus. Tertius finis est ut vitam pessimam malorum hominum, et maxime prelatorum et principum, exemplariter condemnaret, bonorum autem et virtuosorum, per exempla que ponit, multipliciter commendaret. Et sic patet que est causa finalis in hoc opere. + +Circa quintum, sub quo scilicet genere philosophie ista Comedia decurrat, nota quod istud genus est morale negotium, sive ethyca, quia non ad speculandum, sed ad opus inventum et fictum est totum et pars. Nam etsi in aliquo loco vel passu pertractatur ad modum speculativi negotii, hoc non est gratia speculativi negotii principaliter, sed operis, quia, ut ait Philosophus, secundo Methaphysice: *Ad aliquid et nunc speculantur pratici aliquando*. Et sic patet sub qua philosophia comprehendatur ista altissima Comedia. Circa sexto vero et ultimum, hoc est circa titulum, nota quod libri titulus est iste: Incipit profundissima et altissima Comedia Dantis, excellentissimi poete. Que quidem Comedia in tres canticas est divisa: prima dicitur Infernus, secunda Purgatorium, et tertia Paradisus. Profundissima dicitur quia tractat de inferis; altissima vero quia tractat de superis. Comedia autem ideo dicitur quia in principio est horribilis, sed in fine delectabilis. Ad cuius maiorem et clariorem evidentiam te volo scire, Lucane, quod IIIIor sunt genera poetarum, quorum quodlibet genus propriam habet scientiam. Quidam enim dicuntur poete lirici, qui in operibus suis omnes carminum varietates includunt; et dicuntur lirici apotulirin greco, idest a varietate carminum; unde et lira dicta que habet varias cordas. Hoc genere carminum usus est David in componendo Psalterium. Unde Arator, Sancte Romane Ecclesie Cardinalis, super Actus Apostolorum ait: *Psalterium lirici composuere pedes*. Quidam dicuntur satirici eo quod pleni sunt omni facundia, sive a saturitate vel copia. De pluribus enim rebus simul loquuntur, et dicuntur satirici sive satiri a quadam scientia poetica que dicitur satyra, sicut dicit quedam glosa super Persium: *Satyra est lauta mensa multis generibus frugum repleta, que consuevit offerri Veneri in sacrificio*. Et ista de causa istud secundum genus poetice narrationis dicitur satira, quia abundat reprehensione vitii et commendatione virtutis; vel satyra dicitur a Satyro, deo silvarum. Satyri enim sunt quedam animalia ab umbilico supra formam hominis habentia, sed ab umbilico deorsum habent formam caprinam; in capite habent duo cornua, et nasum uncinatum. Sunt autem isti satyres leves et saltatores, nudi et dicaces, et omnium subsannatores. Sic ista scientia poetarum est levis, quia cito saltat de vitio in virtutem et de virtute in vitium; nuda et dicax dicitur, quia aperte vitia reprehendit; subsannatrix est quia deridet vitiosos. + +Quidam dicuntur tragedi, et eorum scientia dicitur tragedia. Est autem tragedia quedam poetica narratio, que in principio est admirabilis et grata, in fine vero, sive exitu, est fetida et horribilis; et propter hoc dicitur a tragos, quod est hircus et oda, quod est cantus inde tragedia quasi cantus hircinus idest fetidus ad modum hirci, ut patet per Senecam in suis tragediis. Vel, ut dicit beatus Ysidorus octavo libro Ethymologiarum: *Tragedi dicuntur eo quod initia canentibus premium erat hircus, quem Greci tragos vocant*. Unde et Oratius: *Carmine qui tragico vilem certavit ob hircum*. Quidam vero dicuntur comici, et eorum scientia comedia. Est autem comedia quedam narratio scientia poetica que in principio habet asperitatem alicuius miserie; sed eius materia prospere terminatur, ut patet per Terrentium in suis comediis. Dicitur autem iste liber Comedia quia in principio sue narrationis sive descriptionis habet asperitatem et horribilitatem, quia tractat de penis Inferni, in fine vero continet iocunditatem et delectationem, quia tractat de gaudiis Paradisi. Inter poetas liricos, Boetius et Symonides obtinent principatum; inter satyros, Oratius et Persius; inter tragedos, Homerus et Virgilius; inter comicos autem, Plautus et Terrentius. Dantes autem potest dici non solum comicus propter suam Comediam, sed etiam poeta liricus, propter diversitatem rithimorum et propter dulcissimum et mellifluum quem reddunt sonum; et satyricus, propter reprehensionem vitiorum et commendationem virtutum quas facit; et tragedus, propter magnalia gesta que narrat sublimium personarum. Et hoc demonstrant duo versus sui epytafii, quos ad suam memoriam fabricavi: + +*Hic iacet excelsus poeta comicus Dantes, +Necnon et satirus et liricus atque tragedus.* + +Et sic patet libri titulus. + +Postquam manifestata sunt illa sex que in quolibet doctrinali opere sunt querenda, est sciendum quod ista Comedia continet quatuor sensus, quemadmodum et scientia sacre theologie. Currit enim in hoc poesia cum theologia, quia utraque scientia quadrupliciter potest exponi; imo ab antiquis doctoribus ponitur poesia in numero theologie. Scribit enim beatus Augustinus VIIo libro De Civitate Dei quod Marcus Varro tria genera theologie esse posuit: unum scilicet fabulosum, quo utuntur poete; alterum naturale, quo utuntur philosophi; tertium vero civile, quo utuntur populi. Primus namque intellectus sive sensus quem continet Comedia dicitur hystoricus, secundus allegoricus, tertius tropologicus, quartus vero et ultimus dicitur anagogicus. Primus dico intellectus est hystoricus. Iste intellectus non se extendit nisi ad licteram, sicut quando accipimus Minoem iudicem et assessorem Inferni, qui diiudicat animas descendentes. Secundus intellectus est allegoricus, per quem intelligo quod lictera sive hystoria unum significat in cortice et aliud in medulla; et secundum istum intellectum allegoricum, Minoes tenet figuram divine iustitie. Tertius intellectus est tropologicus sive moralis, per quem intelligo quomodo me ipsum debeo iudicare. Et secundum istum intellectum, Minos tenet figuram rationis humane, que debet regere totum hominem, sive remorsus conscientie, qui debet malefacta corrigere. Quartus vero et ultimus intellectus est anagogicus, per quem sperare debeo digna recipere pro commissis; et secundum istum intellectum Minos tenet figuram spei, qua mediante penam pro peccatis et gloriam pro virtutibus sperare debemus. De illis autem personis quas ibi ponit hoc accipe, quod non debemus credere eos ibi esse, sed exemplariter intelligere quod, cum ipse tractat de aliquo vitio, ut melius illud vitium intelligamus, aliquem hominem qui multum illo vitio plenus fuit, in exemplum adducit. His omnibus visis, ad aliqualem expositionem lictere accedamus. Ista Comedia, ut dictum est, dividitur in tres canticas: prima dicitur Infernus, secunda Purgatorium, et tertia Paradisus. Sed primo de prima, cuius titulus talis est: Incipit prima cantica Comedie Dantis. + +Incipit prima cantica Comedie Dantis. In ista prima cantica autor tractat de peccatoribus et peccatis, et in ea secundum rationem humanam penas peccatis adaptat. Continet autem ista prima cantica XXXIIIIor cantus; cuius primi cantus titulus talis est: + +Incipit primus cantus prime cantice Comedie. + +In isto primo cantu autor prohemizat ad totam universaliter et generaliter Comediam, et ponit in hoc cantu principaliter duo: Primo, quomodo ipse volens ad montem virtutum ascendere, fuit a tribus vitiis impeditus, scilicet a luxuria, superbia et avaritia; que quidem vitia figurantur et designantur per tres feras que sibi apparuerunt, scilicet per lonzam, leonem et lupam. Secundo, ponit quomodo Virgilius, maximus poetarum, in auxilium suum venit, qui tenet typum et figuram rationis humane, qua mediante promittit sibi ostendere Infernum et Purgatorium. Sed quia ad divina et celestia contemplanda humana ratio non potest attingere, ideo promittit ei non per se, sed per celestem ductorem sive ducem, ostendere Paradisum. Viso titulo, licteram indagemus. Sed nota quod non est mea intentio procedere in hoc opere in omni passu vel loco more sermocinalis, seu naturalis, seu moralis scientie, singulariter et multipliciter dividendo, sed insistere circa licteram cuiuslibet scilicet cantus, summam summarie declarando, et demonstrando per quemlibet cantum qualem viam autor descendendo vel ascendendo facit, quot historias, quot questiones ac etiam prophetias, cum occurrerint, et quot comparationes sive similitudines ac etiam notabilia ponit. + +Anno enim Domini MCCCo quo scilicet anno fuit Rome generalis remissio omnium peccatorum, sedente in Sacrosancta Sede Romana Bonifatio papa VIIIo, sacro autem Romano vacante Imperio, de mense Martii, die veneris sancti, hoc est illa die qua mortuus fuit Christus, in aurora iste poeta more poetico fingit se istam Comediam, hoc est universa que continentur in ea, in visione vidisse. Unde ait in textu: + +{Nel mezzo del cammin di nostra vita} + +Medium namque vite humane, secundum Aristotilem, somnus est. Quod autem in aurora suas ceperit visiones videre, patet per textum ibi: {Temp'era dal principio del matino}. Quod vero de mense Martii fuerit istud quod dicit, patet per illud quod immediate subsequitur: + +{e 'l sol montava su con quelle stelle +ch'eran con lui quando l'amor divino +mosse da prima quelle cose belle.} + +Amor enim divinus, quando in creatione mundi primum fecit celum et astra moveri, tunc sol erat in signo Arietis. Et in istud signum semper intrat quartodecimo Kalendis Aprilis, idest decimonono die mensis Martii, quo die creavit Deus celum et terram, secundum quod Romana tenet Ecclesia. Sed quod die veneris sancti, idest tali die qua Christus passus est, hanc habuerit visionem, demonstrat infra, cantu XXIo, dicens: + +{Ier, più oltre cinque ore che quest'octa. +mille dugento con sesanta sei, +anni compiè che qui la via fu rotta.} + +Nam die veneris sancti, hora scilicet nona, qua Christus in cruce moriens expiravit, petre scisse sunt, ut sacra evangeliorum testatur ystoria. Incipiens autem universa que vidit per ordinem enarrare, dicit quod in medio itineris nostre vite, hoc est in somno, invenit se in una silva obscura, que mundi errores et vitia prefigurat. Et assignat causam quia a recto itinere deviarat, quod quidem rectum iter viam significat virtuosam. Que autem et qualis fuerit ista silva, subiungendo declarat dicens: + +{Et quant'a dir qual era è cosa dura, +esta selva selvagia et aspra et forte +che nel penser rinnuova la paura.} + +Hoc est, dicere de ista silva quanta et qualis sit, est arduum et difficile. Sed tantum dico de ipsa quod adeo est aspra, silvestris et dura, quod quando recordor, etiam in illo cogitamine rennovat michi timorem pariter et pavorem. Concludit autem omnia que in ista silva conspexit et sensit, que quidem enarrare non potest uno solo verbo, dicens: + +{Tant'è amara che poco è più morte; +ma per tractar del ben ch'i' vi trovai +dirò dell'altre cose ch'i' v'ò scorte.} + +Hoc est: tantum est amara ista silva, quod ipsa mors, que est amarior omni amaritudine, modicum amarior esse censetur. Sed ut enarraret nobis bona que elicere inde potuit, promittit se dicturum de aliis rebus quas ibidem esse conspexit. Causam autem quare universa que vidit in ista silva narrare non potest assignat, dicens: + +{I' non so ben ridir com'i' v'entrai, +tant'era pien di sonno in su quel punto +che la verace via abandonai.} + +Hoc est in illo punto in quo ego deserui viam rectam, in tantum eram gravi sopore gravatus, quod ego nescio dicere mee principia visionis. Ambulans vero autor, sive potius devians atque errans per confusionem istius silve, tandem ad radicem unius collis devenit, ad quem habet terminum ista vallis, que timore horribili vulneraverat cor ipsius. Et tunc oculos elevavit ad montem quem illius planete, qui omnem hominem per omnem callem via recta deducit, vidit radiis coopertum. Unde ait in textu: + +{Ma po' ch'i' fu' al più d'un colle giunto, +là dove terminav'a quella valle +che m'avea di paura il cor compunto, +guardai in alto et vidi le sue spalle, +vestite già de' raggi del pianeta +che mena dricto altrui per ogni calle.} + +Et tunc ille timor, qui in lacu duraverat sui cordis, propter obscurum transitum quem de nocte fecit, que quidem nox nil aliud sonat quam horribiles tenebras que obscurant et horrificant illam silvam, quia ibi nullus dies sed perpetua nox est, viso monte clarissimis radiis illustrato, fuit aliquantulum qietatus. Et nota quod dicit aliquantulum et non totaliter quia accidit sibi sicut solet accidere naviganti, qui postquam evasit pericula maris et ad ripam descendit, pre timore nondum digesto adhuc habet anelitum fatigatum, et cum tali anelitu, statim quod de navi descendit, se vertit ad marina pericula que evasit. Unde ait in textu: + +{Allor fu la paura un poco queta +che nel lago del cor m'era durata +la nocte ch'i' passai con tanta pieta. +Et com'è quei che con lena affannata, +uscito fuor del pelago a la riva, +si volve a l'aqua perigliosa et guata,} + +Posito exemplo nautarum, dicit quod animus suus, qui adhuc illa pericula silvestria fugiebat, se retro convertit ad revidendum passum quem nunquam evasit persona aliqua certe vivens. Quasi dicat: Ego me verti ad considerandum et ymaginandum peccata et scelera que reliqui, que quidem nullus vivens evadere potest, quia non est qui vivat et non peccet. Ideo ait in textu: + +{Così l'animo mi' c'ancor fuggiva, +si vols'a dietro a rimirar lo passo +che non lasciò giammai persona viva.} + +Posita autor evasione silvana, ponit quod postquam ad radicem montis applicuit duo fecit: primum est quod aliquantulum fesso corpori pausam dedit; secundum est quod, corpore recreato, reincipit aggredi operibus illam viam deserte ripe, quam prius incipere animo cogitabat. Quem vero modum in ascendendo tenuerit, demonstrat dicens quod pes inferior firmior semper erat. Et hoc est quod ait in textu: + +{Poi ch'èi posta'un poco 'l corpo lasso, +ripresi via per la piaggia diserta, +sì che 'l piè fermo sempr'era il più basso.} + +Et ecce, dum sic gradiens versus illius montis se altitudinem autor sullevaret, in principio quasi ripe una lonza levis et compta multum, que tota diversis erat maculata coloribus, sibi apparuit a sua facie non recedens, imo tantum suum iter quod inceperat impedivit, quod ipse fuit pro retrogradiendo pluribus vicibus fere versus. Sed quia iam noctis tenebre recedebant et aurora surgebat, videns illas prefulgidas stellas que in societatem Arietis ascendebant, cepit ex tali visione aliquantulum confortari, et contra illam bestiam vigore spiritus roborari. Et hoc est quod intendit in textu ibi: + +{Et ecco, quasi al cominciar dell'erta, +una lonza legera et presta molto, +che di pel maculato era coverta; +et non mi si partia dinanzi al volto, +anz'impediva tanto il mio cammino, +ch'i' fui per ritornar più volte volto. +Temp'era dal principio del mattino, +e 'l sol montava in su con quelle stelle +ch'eran con lui quando l'amor divino +mosse da prima quelle cose belle; +sì c'a bene sperar m'era cagione +di quella fiera la gaietta pelle, +l'ora del tempo, et la dolce stagione;} + +Quasi dicat: Sol qui iam ab inferiori emisperio ad nostrum superius emisperium ascendebat, et aurora, que ipsum preibat, michi contra illam feram deceptibilem et fraudulentam fiduciam ministrabant, sed non tantam quod timorem michi non daret etiam unus leo qui contra me cum capite elevato et fame rabiosa tam velociter veniebat, quod aer inde contremiscere videbatur. Ideo in textu inmediate subsequitur: + +{ma non sì che paura non mi desse +la vista che m'apparve d'un leone. +Questi parea che contra me venesse, +con la test'alta et con rabiosa fame, +sì che parea che l'aer ne temesse.} + +Positis autor impedimentis que a lonza sustinuit et leone, ad enarrandum tertium manum mittit, dicens quod una lupa, que onerata omni aviditate et fame in sua macilentia videbatur, et que multas gentes fecit iam vivere luctuosas, tantum sibi gravaminis irrogavit, quod ipse autor spem perdidit quam habebat ad illam altitudinem saliendi. Unde ait in textu: + +{Et una lupa, che di tutte brame +semblava carca ne la sua magrezza, +et molte genti fe già viver grame, +questa mi porse tanto di gravezza +con la paura c'uscia di sua vista, +ch'i' perde' la speranza dell'altezza.} + +Qualiter autem ex visione illius lupe autor fuerit contristatus, exemplificando subiungit dicens quod, quemadmodum ille qui libenter lucratur, vel aliquid aliud voluntario et ardenti animo operatur, cum tempus sue intentioni contrarium appropinquat in suo corde medullitus contristatur, sic eodem modo fuit ipse ad visionem illius bestie contristatus; et hoc totum quia illa bestia sine pace, sibi obviam veniendo, paulatim paulatim impellebat ipsum ad illam obscuram silvam, ubi splendor et presentia solis tacet. Et hoc est quod resonant verba textus: + +{Et qual è quei che volontieri acquista, +et giugne il tempo che perder lo face, +che 'n tutti i suo' pensier piange et s'attrista; +tal mi fece la bestia senza pace, +che, venendomi 'ncontro, a poco a poco +mi ripingeva la'dove 'l sol tace.} + +Dum autem sic ruendo reverteretur ad yma, ante suos oculos quidam se obtulit, qui videbatur quod propter longum silentium esset raucus. Quem cum vidisset autor, suspirando clamavit: Miserere mei, quicumque tu es, vel umbra vel homo certus. Unde ait in textu: + +{Mentre ch'i' ruinava in basso loco, +dinanzi alli occhi mi si fu offerto +chi per lungo silentio parea fioco. +Quand'i' vidi costui nel gran diserto, +Miserere di me, gridai a lui, +qual che tu sii, od ombra od omo certo.} + +Rogatus iste qui apparuit ab autore, manifestat se esse Virgilium per quinque signa; sed primo respondet dubitationi autoris. Dubitabat enim autor utrum iste qui sibi apparuit esset verus homo in corpore vivens, an esset anima a corpore separata. Cui dubitationi respondens ait: Non homo – subaudi sum, quia homo componitur ex anima et corpore – sed sum anima a meo olim corpore separata. Ideo sequitur: Homo iam fui. Cuius autem anima fuerit, per quinque signa breviter manifestat: Primo, per locum ubi fuit genitus atque natus, quia in civitate Mantue, que est antiquissima et famosissima civitas in provincia Lombardie. Unde ait in textu: Ambo mei parentes fuerunt lombardi, patria mantuani. Secundo, per tempus quando natus fuit, quia tempore Iulii Cesaris, dicens: Natus fui sub Iulio, quamvis tarde; tarde ideo dicit, quia prope mortem ipsius Iulii. Tertio, per locum ubi vixit, studuit et conversatus est, quia Rome, sub secundo imperatore Romano, Octaviano scilicet Augusto. Unde ait: Et vixi Rome sub bono Augusto, tempore scilicet deorum mendacium atque falsorum. Quarto, per officium quo in mundo refulxit, quia poeta. Ideo ait: Poeta fui. Sed quia multi poete fuerunt tempore illo, ideo quinto et ultimo, se manifestat per librum Eneydorum, quem de gestis Enee, Anchisis filii, composuit et descripsit. Ideo ait in textu: Cecini de illo iusto filio Anchisis, qui venit a Troya postquam superbum Ylion extitit concrematum. Unde ait in textu: + +{Risposemi: Non homo, homo già fui, +et li parenti miei furon lombardi, +mantuani per patria amendui. +Nacqui sub Iulio, ancor che fosse tardi, +et vissi a Roma sotto 'l buono Augusto, +nel tempo delli dèi falsi et bugiardi. +Poeta fui, et cantai di quel giusto +filliuol d'Anchise che venne da Troya, +poi che 'l superbo Ylion fu combusto.} + +Postquam vero se manifestavit autori, Virgilius videns ipsum ex pugna ferarum ad ea que evaserat pericula remeare, ipsum autorem dulci locutione inducit ad duo: Nam primo incutit ei timorem, qui retrahit hominem a peccatis, dicens: Sed tu quare reverteris ad tot et talia nocumenta de quibus – supple Dei adiutorio – evasisti? Secundo, ipsum allicit ad amorem, qui facit hominem scandere ad virtutes, dicens: Quare non ascendis delectabilem montem, qui est causa et principium omnis boni? Et hoc est quod habetur in textu: + +{Ma tu perchè ritorni a tanta noia? +perchè non sali il dilettoso monte, +ch'è principio et cagion di tutta gioia?.} + +Delectatus autor benigna visione Virgilii, et eius dulci colloquio confortatus, cum quadam admiratione et reverentia filiali incipit sibi loqui. In qua quidem locutione breviter tria facit: Nam primo, captat suam benivolentiam; secundo, exprimit suam miseriam; tertio, implorat suum adiutorium sive gratiam. Primum ibi: Es tu nunc ille Virgilius et ille fons qui tam largum fluvium scientiarum expandis? Et ibi: 0 aliorum poetarum honor et lumen, tu es meus magister et meus autor; tu es solus ille a quo ego accepi illum pulcrum stilum qui michi fecit honorem. Secundum ibi: Vide bestiam pro qua ego ad ea que reliqueram me converti. Tertium ibi: Adiuva me ab illa, famose sapiens, que venas et pulsus contremiscere michi facit. Et hec tria patent in lictera. + +{Or se' tu quel Virgilio et quella fonte +che spandi di parlar si largo fiume? +rispuos'i' lui con vergognosa fronte. +O delli altri poeti honore et lume, +valliami il lungo studio e 'l grand'amore +che m'à fatto cercar lo tuo volume. +Tu se' lo mi' maestro e 'l mio autore, +tu se' solo colui da cu' io tolsi +lo bello stile che m'à fatto onore. +Vedi la bestia per cu' io mi volsi; +aiutami da lei, famoso saggio, +ch'ella mi fa tremar le vene e' polsi.} + +Postquam vero Dantes benivolentiam magistri captavit, suam miseriam explanavit, et dicti magistri gratiam imploravit, Virgilius ipsum ad sui sequelam inducit. Et ut eum magis alliciat ad sequendum, duo breviter facit: Nam primo incutit ei timorem, exarando sibi malivolas proprietates illius tertie fere, scilicet lupe, dicens: Tibi convenit tenere aliam viam, si vis evadere de isto loco silvestri, quia illa bestia pro qua vociferando tu clamas non permittit aliquem transire per suam viam, imo tantum eum impedit quod ipsum occidit; et habet naturam ita malivolam atque ream, quod nunquam implet suam avidam voluptatem, et post pastum habet maiorem famem quam prius. Multa sunt enim animalia quibus exhibet se uxorem, et plura erunt adhuc quousque veniat ille velter qui eam mori faciet cum dolore. Iste vero velter non cibabit – subaudi neque alios neque se – terra vel peltro, sed amore, sapientia et virtute – subaudi cibabit – et hoc quia sua natio erit inter feltrum et feltrum. Illius etiam humilis Ytalie erit salus, pro qua mortua fuit virgo speciosa Camilla, necnon et Curialus et Turnus et Nisus. Iste enim velter ipsam lupam expellet de villa in villam, quousque ipsam in Infernum remittet, unde primo invidia ipsam traxit. Secundo, postquam Virgilius autori timorem incussit, nunc eum allicit ad amorem, promittendo sibi ostendere secreta omnia que sunt in Inferno, Purgatorio, ac etiam Paradiso, dicens: Unde ego pro tuo meliori cogito et discerno quod tu me sequaris et ego ero tuus dux, et traham te hinc per locum eternum, ubi stridores audies desperatos, videbisque spiritus antiquos dolentes atque gementes, qui ad secundam mortem, hoc est ad corporum coniunctionem, exclamant. Et post hec videbis eos qui in igne – subaudi Purgatorii – sunt contenti. Et causam quare contentantur in igne assignat dicens, quia sperant ascendere, purgatis offiensis, ad gaudia Paradisi, ad que si ascendere postea volueris, anima – subaudi alia – dignior ad hoc erit, et cum ipsa te in meo recessu dimittam. Causam vero quare ad ostendenda celestia se dicit indignus assignat immediate cum dicit: Quia ille imperator, qui superius ibi regnat, quia ego fui sue legi rebellis non vult quod in suam veniam civitatem. Et quia Dantes poterat dicere, secundum opinionem quorundam hereticorum, dicentium Deum in Inferno potentiam non habere: Tu qui es damnatus quid habes facere cum Deo? respondet Virgilius: In omnibus, inquit, partibus imperat et ibi regit. Ibi est sua civitas et alta sedes. O felicem illum quem eligit ipse ibi. Istarum autem duarum partium, prima incipit ibi: {A te convien tener altro viaggio}; et finit ibi: {là onde invidia prima dipartilla}. Secunda vero pars incipit ibi: {Ond'io per lo tu' me' penso et discerno}; et finit ibi: {o felice colui cu' ivi elegge}. + +Allectus autor ex promissionibus sibi factis, statim se offert liberaliter ad eundum, et quod maius est, Virgilium deprecatur ut statim adimpleat que promisit, et, ut citius eum moveat, per Deum quem ipse Virgilius non agnovit adiurat. Unde ait in textu: O poeta, ego te requiro per illum Deum quem tu minime cognovisti, ad hoc ut ego fugiam istud malum et peius, quod tu me ducas quo modo dixisti, ita ut ego videam ianuam Sancti Petri, et illos quos tu facis taliter esse mestos. Tunc Virgilius, omni curialitate et solicitudine plenus, statim se movit ad iter, et Dantes, non minori solicitudine, secutus est eum. Unde ait in textu: + +{Allor si mosse, et io li tenni retro.} + +{Nel mezzo del cammin di nostra vita.} Per istud dimidium nostre vite accipe somnum, in quo, secundum Macrobium super Somnio Scipionis , quinque visionum speties sive genera contemplantur; hoc est: oraculum, visio, somnium, insomnium et fantasma. Cuiusmodi autem spetiei vel generis fuerit ista visio quam habuit ipse Dantes, transcurrendo ista quinque genera visionum videbimus manifeste. Oraculum enim, secundum eundem Macrobium, est cum in somnio parens, idest pater aut mater, vel alia sancta persona gravisque, seu sacerdos, seu angelus, seu etiam ipse Deus, aperte aliquid demonstrat eventurum vel non eventurum, faciendum sive vitandum. Visio est cum id quod quis videt in somnio eodem modo illud respicit vigilando; ut cum in somnio vidi me in cathedra sublimatum, facto die sum electus vel factus episcopus sive abbas. Somnium proprie vocatur illa visio que figuris tegitur et ambagibus nubilatur, et que non nisi per interpretationem potest intelligi vel cognosci. Huius autem somnii V. sunt speties: aut enim est proprium, aut alienum, aut commune, aut publicum, aut generale. Tunc enim somnium dicitur proprium quando quis aliquid somniat tantum modo de se ipso. Alienum somnium est quando quis non circa se nec de se, sed circa alium et de alio, videt aliquid in quiete. Commune tunc somnium est quando quis aliquid videt quod et alium et se tangat. Publicum somnium est quando quis sue civitati vel foro vel teatro seu quibuslibet publicis ianuis menibus actibusve triste vel letum aliquid viderit evenire. Generale vero somnium est cum circa solis orbem lunaremque globum seu sydera, sive celum, sive aerem, sive maria, sive terras, quis somniat innovatum. + +Hec autem visio quam vidit in somnio iste autor potest dici: Primo oraculum, quia gravis persona, ut puta Virgilius, in prima cantica, sanctaque, ut puta Cato et Statius, in secunda, parensque, ut puta Cacciaguida, et sacerdos, ut puta sanctus Bernardus, angeli, et ipse Deus in tertia, clara sunt sibi visione monstrati. Secundo potest dici visio, quia ipsa loca, ad que anime post mortem corporum vadunt, ymaginaria visione conspexit. Tertio potest dici somnium: et primo proprium, quia multa in Inferno, Purgatorio ac etiam Paradiso de se audivit, vidit et sensit; secundo potest dici alienum, quia multa circa alienos et de alienis sibi revelata fuerunt, vel quia quem statum aliorum sortite sunt anime deprehendit; tertio potest dici commune, quia multa que sibi mixtim et aliis contingere debebant aspexit, vel quia eadem loca tam sibi quam ceteris eiusdem meriti didicit preparari; quarto potest dici publicum, quia varietates et mutabilitates non solum sue civitatis, sed aliarum quam plurium, audivit et vidit; quinto potest dici etiam generale, quia Infernum, Purgatorium, celum, celique cives, ipsamve beatissimam Trinitatem, sibi adhuc in carne viventi sunt videre concessa. Alia autem duo genera visionum, insomnium scilicet et fantasma, a sua visione penitus excluduntur. Sed nichilominus quid de ipsis idem Macrobius sentiat videamus. Insomnium enim est quotiens homo, cum cura oppressi animi, sive corporis, sive fortune, vadit cubitum sive dormitum. Cum cura enim animi vadit ille dormitum, qui vulneratus amore, cogitaminibus venereis totus plenus, que minime habet, somniat se habere. Unde Hero in epystola ad Leandrum ait: + +*Me miseram brevis est hec et non vera voluptas, +Nam tu cum somno semper abire soles.* + +Et regina Dido ait ad Annam, ut scribit Virgilius in quarto libro Eneydorum: *Anna soror, que me suspensam insomnia terrent* . Amorem quoque describens, cuius curam semper sequuntur insomnia, ait quarto libro: + +*Herent infixi pectore vultus +Verbaque, nec placidam membris dat anima quietem.* + +Fantasma autem est cum inter vigiliam et quietem in quadam, ut aiunt, prima somni nebula, adhuc se vigilare extimans qui dormire vix cepit, ex quibusdam fumositatibus cerebrum obnubilantibus, aspicere videtur in se irruentes vagantesque formas, a natura seu magnitudine seu spetie discrepantes. Ista duo ultima genera visionum cura interpretationis indigna sunt. Reliqua vero tria aliquid veri significant et important. + +In dimidio igitur nostre vite, idest in somno, secundum quem nichil differt stultus a sapiente, prout Philosophus vult in fine primi libri Ethicorum, fingit autor suas visiones vidisse. Quidam autem opinantur dimidium nostre vite etatem in qua erat autor, quando istam incepit condere Comediam. Dicunt enim ipsum XXXV annos habuisse, vel circa; et secundum istum modum ponunt etatem hominis usque ad annum septuagesimum protelari. Sed iste numerus sive limes humane vite a Divina videtur discrepare Pagina etiam et pagana. Divina enim Pagina narrante didicimus quod Deus, iratus peccatis hominum, humane vite cursum post diluvium breviavit; sed non posuit septuagesimum annum fuisse postea limitem nostre vite, cum post inveniatur homo vixisse centum quinquaginta annis et ultra. Nostris etiam temporibus videmus quod, in multis partibus, multi centesimum vigesimum annum non solum attingant, sed etiam excedant. Statius etiam, primo libro Thebaidos, humane vite terminum ponit centesimum et vigesimum annum esse, ubi loquitur de etate regis Adrasti, dicens: + +*Rex ibi tranquille, medio de limite vite +In senium vergens, populos Adrastus habebat.* + +Ubi dicit glosa quod medius limes vite nostre est annus sexagesimus. Cum hoc etiam concordat Iosephus dicens: Hunc terminum vite a Deo post diluvium fuisse homini constitutum. Sed, re vera, cursus humane vite nullo potest termino terminari, quia, licet etates hominis limitentur, ultima tamen nequaquam a sapientibus limitatur; ut habetur infra, cantu XXVII, super illo verbo: + +{Quando mi vidi giunto in quella parte +di mia età dove ciascun dovrebbe +calar le vele et raccollier le sarte,} + +Autor autem cursum humane vite annorum numerum esse non ponit, sicut patet ex textu primi cantus et penultimi ac etiam ultimi Comedie. Nam in isto primo cantu dicit: + +{I' non so ben ridir com'i' v'entrai, +tant'era pien del sonno in su quel punto +che la verace via abandonai.} + +Et in penultimo cantu, in quo introducit beatum Bernardum sibi in illa visione dicentem: + +{Ma perchè 'l tempo fugge che t'assonna +qui farem punto,} etc. + +Deinde etiam in ultimo cantu, premissa comparatione: {Qual è colui che sognando vede}, rem comparatam, idest se ipsum, cum dicit: {cotal son io, che quasi tutta cessa / mia visione,} etc.. Unde per hoc patet quod autor dimidium vite nostre somnum esse prefingat. + +{Mi ritrovai per una selva 'scura.} Ista silva in qua autor errasse se dicit, est iste mundus plenus arboribus peccatorum: qui dicitur silva obscura per veri ignorantiam, silvestris per boni carentiam, aspera per mali adherentiam, et fortis per detinentiam, quia fortiter et tenaciter hominem detinet irretitum. Vel per istam silvam asperam et confusam possumus huius autoris accipere civitatem, que suo tempore plena fuit erroribus, divisionibus atque guerris; nam multo tempore bellis fuit civilibus conquassata; in qua quidem divisione et errore iste autor propriis laribus fuit pulsus. + +{Ché la diritta via era smarrita.} Hoc dicit quia in confusione et errore vitiorum homo a recto virtutum tramite deviando discedit. Nam virtus inter duo extrema, hoc est inter plus et minus, consistere comprobatur. Unde Philosophus dicit quod virtus est medium superfluitatis et indigentie. Per hanc itaque viam homo debet incedere virtuosus, ut non declinet neque ad dexteram superfluitatis neque ad sinistram indigentie. Unde ait Moyses ad regem Edon, ut habetur in libro Numerorum: Via regia gradiemur, non declinabimus ad dexteram neque ad sinistram. Dicitur autem virtus via regia quia per virtutem devenitur ad civitatem regiam summi regis, quam viam ideo Christus dicit in Evangelio esse strictam, licet sit regia, quia, secundum Tullium, virtus est circa arduum et difficile. + +{Ma per tractar del ben ch'i' vi trovai.} Queri potest hic, cum in mundi confusionibus et erroribus nichil boni valeat reperiri, que bona autor conspexerit in hac silva? Et dicendum quod homo sapiens, dum mala mundi considerat et ipsum instabilem esse cernit, dumque in peccatis satietatem et requiem invenire non potest, mundus et ea que in mundo sunt sibi incipiunt displicere. Et tunc, quia cor hominis sine desiderio esse non potest, ad virtutes incipit anelare, et sicut ait beatus Gregorius: Gustato spiritu, desipit omnis caro. + +Iste planeta, qui suis radiis montem vestit, est prefulgida stella Venus, que tenet typum et similitudinem caritatis, que est omnium virtutum fulgidum ornamentum, sicut humilitas stabile fundamentum. Ad evidentiam autem predictorum clarius et perspicacius enodandam, est allegorice attendendum quod ista silva adeo tenebrosa statum peccati, mons vero luminosus virtutis statum, figurative tipiceque designant. Inter que duo, silvam videlicet atque montem, autor, qui humane nature liberum arbitrium representat, se invenisse confingit. Nam Deus, quando humanam naturam libero dotavit arbitrio, apposuit sibi bonum et malum, iuxta illud: Ignem et aquam apposui tibi ad quodvis extende manum tuam. Dantes vero, volens instruere hominem inter premissa contraria constitutum, exemplo sui poetice hic inducit, ut relicta silva malorum ad montem bonorum accedat. Qui quidem mons prefulgide stelle radiis illustratus dicitur et vestitus, quia caritas in stella Veneris, inquantum ad amorem disponit, hic allegorice figuratur. + +Utraque comparatio est moralis et summiter: prima a nautis sive marinariis, qui dum evadunt pericula maris, statim quod ad terram pervenerint, ad ea que evaserunt pericula se revolvunt. Sic autor, postquam evasit pericula silve, statim quod ad montem pervenit, ad illa pericula que evaserat se convertit. Alia comparatio a mercatoribus summi potest, qui dum libenter et solicite acquirunt, statim quod tempus lucrationi contrarium appropinquat, medullitus contristantur. Sic fecit autor, qui dum montem ascenderet, postquam fuit ab illa fera tertia prepeditus, cepit mirabiliter contristari. + +{sì che il piè fermo sempr'era 'l più basso.} Facit hic autor sicut faciunt ascendentes, qui quando aliquam viam arduam saliunt vel ascendunt, semper habent pedem inferiorem firmiorem. Qui quidem pes, moraliter exponendo, accipitur pro timore; habet enim timor talem proprietatem, quod hominem firmat ne in peccata labatur. Ubi nota quod duo sunt necessaria homini volenti ascendere ad virtutes: Primum est timor, qui firmat hominem ne peccet. Unde Salomon: Per timorem Domini declinat omnis homo a malo. Et proverbium vulgare: Paura guarda vigna, ma non mala famillia. Secundum est amor, qui movet et incitat ad agendum; operatur enim magna si est. Unde beatus Gregorius, loquens de illo amore quem homo debet habere ad Deum et ad quem omnes alii amores debent regulariter regulari, ait: Amor Dei non est otiosus; operatur enim magna si est; si autem operari negligit, amor non est. Per timorem itaque et amorem efficitur homo bonus. Pes igitur inferior, qui stat firmus, timorem; pes vero superior, qui movetur, amorem significat et importat. + +Hic tangit autor, figurative loquendo, tria vitia que impediunt omnem hominem volentem scandere ad virtutes; que quidem tria vitia radices sunt omnium vitiorum et omnibus bonis operibus adversantur. Prima namque fera dicitur lonza, diversis depicta coloribus, et signat luxuriam, que adolescentes maxime ad se trahit. Secunda fera dicitur leo, qui propter suam audaciam et propter coleram quam habet adustam, propter quam dicitur pati quartanam, superbiam prefigurat, que quidem maxime habet iuvenes impedire; quia talis etas avida est honoris, sicut adolescentia est avida voluptatis. Tertia vero fera dicitur esse lupa, que propter sui ingluviem et insatiabilem famem habet avaritiam figurare. Que quidem senescentes habet spetialiter impedire, et semper ipsa cum ipsis senescentibus iuvenescit, nunquamque senescit. Et hoc est quod resonant verba textus, ubi loquitur de lupa predicta: + +{et à natura sì malvagia et ria, +che mai non empie la bramosa vollia, +et dopo 'l pasto à più fame che pria.} + +Et ideo beatus Ieronimus bene ait: *Cum cetera vitia in homine senescant, sola avaritia iuvenescit*. Legitur enim de naturis luporum quod quanto magis etate senescunt, tanto magis se vitia iuvenescunt. Et, ut ista tria clariori luce mistice videamus, est notandum quod Dantes tenet in hoc loco typum et figuram hominis universales etates humane nature currentis. Que quidem etates, licet sint septem, ad ternarium tamen numerum reducuntur, videlicet ad adolescentiam, iuventutem et senectutem. Quas tres etates ponit a tribus principalibus vitiis, que omnia alia vitia intra se continent, impediri: Primo a luxuria, que sui delectabili venustate maxime, prout supra dicitur, allicit hominem in adolescentia constitutum. Ideoque dicitur eius pellis variis coloribus esse picta, que pellis allegorice intellecta illa signa venerea prefigurat, que carnali amore hominem detinent irretitum, prout sunt lascivi: visus, colloquia, risus et tactus. + +Et hoc est quod resonat textus: Quasi dicat; Licet vellem ad montem virtutum ascendere, illius fere variata depictio me a bono proposito revocabat. + +Sic allegorice est summendum. Licet enim autor ad aspectum lonze que, ut dictum est, luxuriam prefigurat, plurimum titubaret, tamen, ut prudens somniorum interpres, concepit in sue tempore visionis per illam variatam pellem, que delectationem et pulcritudinem in se gestat, ad meliora, hoc est ad summam pulcritudinem delectationemque posse transire. Iuxta quod ad Romanos scribit Apostolus: *Invisibilia Dei per ea que facta sunt intellecta conspiciuntur*. Nam si tanta pulcritudo in creaturis ac etiam tanta delectatio reperitur, quorum primum est vanum reliquum vero insatiabile, quanta debet esse pulcritudo firma celestis et delectatio duratura? Idcirco sic construe textum: {Temp'era dal principio del mattino}; idest matutinali tempore quo ab oriente aurora incipit emicare, michi apparuit illa fera. Et ad istud tempus clarius declarandum, quo scilicet anni tempore istam habuit visionem, ait: + +{e 'l sol montava in sù con quelle stelle +ch'eran con lui quando l'amor divino +mosse da prima quelle cose belle;} + +Hoc est, illo enim tempore atque hora sol ad nostrum emisperium ascendebat cum illis, scilicet stellis, que erant cum ipso quando amor divinus, qui, secundum Boetium, stabilis manens dat cuncta moveri, ipsum cum ipsis a primordio primum movit. Et hoc fuit quarta die creationis mundi, iuxta beatum Ambroxium in himno dicentem: Quarto die qui flameam solis rotam constituens, lune ministrans ordinem vagosque cursus syderum, fuit autem sol creatus in signo Arietis; quod quidem signum intrat circa decimum nonum Martii. Dicit igitur autor concludendo quod illa dulcis hora, quia tempore matutino, quo vera somnia et non falsa, utilia et non damnosa, solent plurimum apparere, sibi melioris spei causam intulit, ut, considerata pulcritudine pellis fere, posset ad meliora procedere. Ideo sequitur in textu: + +{sì c'a ben sperar m'era cagione +di quella fiera la gaetta pelle, +l'ora del tempo et la dolce stagione;} + +Quasi dicat: Illud dulce tempus et hora michi spem ac fiduciam ministrarunt, ut illius fere pellis gaetta, idest delectabilis et iocunda, optimum esset signum a carnalibus ad spiritualia et a terrenis ad celestia respirare. + +Sic est intelligendum: Quamvis enim in bonam partem sumpserim illius fere visionem, ratione temporis matutini michi bonam fiduciam ministrantis, non tamen tantam quantam michi expediebat, quia michi apparuit unus leo, quo viso perdidi fiduciam iam conceptam. Circa quem leonem, secundum licteram quatuor considerare debemus: Primum est quia non dicit eum absolute fuisse leonem, sed habuisse effigiem leoninam, ibi: {la vista che m'apparve d'un leone}. Secundum, quia dicit ipsum contra se erecta cervice venisse, ibi: {Questi parea che contra me venisse}. Tertium est quod ponit in ipso rabiosum ac famelicum appetitum, ibi: {et con rabiosa fame}. Quartum est quod ex suo aspectu aeri timorem ingerere videbatur, ibi: {sì che parea che l'aer ne temesse}. Ista quatuor allegorice exponendo, peccatum superbie prefigurant; nam peccatum superbie dicitur habere effigiem leoninam, non tamen ipsum esse leonem. Videtur enim leo, sed non est. Nam superbia, cuius appetitus est propria excellentia, videtur in se habere maxime tria: Primo altam excellentiam et maiestatem, sed deducit ad infimum precipitium et immanitatem, et hoc est valde cecum appetere. Seneca, octavo Tragediarum: *Ceca est temeritas que petit casum ducem*. Secundo videtur habere securitatem et firmitatem, et habet in se periculum et varietatem. Rami enim arboris, secundum Crisostomum, qui sunt in ymo sunt in quiete et securitate; qui autem sunt in vertice, facile a ventis agitantur atque franguntur. Unde monet Seneca dicens: Redige te ad yma a quibus cadere non potes. Refert Valerius quod dum quidam rex coronari deberet, coronam manu tenens, ad principes suos ait: O nobilem magis quam felicem coronam, quam si quis cognosceret quam multis periculis et solicitudinibus plena sit nec humi iacentem tollere vellet. Seneca, secundo Tragediarum: *Dum excelsus steti nunquam pavere destiti*. Tertio videtur habere durabilitatem et habet status et vite brevitatem; Ecclesiastici X: Omnis potentatus brevis vita. Seneca, nono Tragediarum, loquens de Neronis imperatoris superbia ait: Licet extruat marmoribus atque auro tegat superbus aulam limen, ducis servent armate coortes, mittat immensas opes exhaustus orbis, supplices cruentam dexteram parthi petant. Regna divitias ferant, veniet dies tempusque quo reddat animam nocentem sceleribus suis, iugulum hostibus desertus et destructus ac cunctis egens. Et sic patet primum. Ideo bene ait autor in textu: {la vista che m'apparve d'un leone}. + +Circa secundum, nota quod superbia erecta cervice contra omnem hominem semper vadit; et non solum contra hominem, sed etiam contra Deum. De primo Plautus, poeta comicus, in persona superbie loquens ait: Minores despicimus, maioribus invidemus, ab equalibus dissentimus. De secundo, Propheta invehens in superbos: Ambulant, inquit, contra Deum extento collo. Ideo bene ait in textu: {Questi parea che contra me venesse / con la test'alta}. Nam semper superbus se erigit contra Deum. Psalmista: *Superbia eorum qui te oderunt ascendit semper*. Exemplum regis Capanei gigantis, de quo habetur infra, circulo VII, cantu XIIII. Circa tertium, nota quod superbia nunquam honoribus et dignitatibus satiatur. Exemplum habemus in primo angelo, qui positus a Deo in tanto culmine dignitatis, superveniente superbia contentari non potuit; et ideo rabiosam dicitur pati famem. Exemplum Alexandri, de quo narrat Valerius, libro octavo, capitulo de cupiditate glorie, quod habebat tam insatiabile pectus, quod nullis honoribus nullisque victoriis repleri valebat. Nam cum quidam suus comes, nomine Anaxarcus, sibi semel dixisset quod suus preceptor Democritus dicebat innumerabiles mundos esse, ait: *Heu me miserum, quod nec uno quidem adhuc sum potitus*. Et addit Valerius: Angusta uni homini possessio fuit que deorum omnium domicilio suffecit. Ideo ait in textu: {et con rabbiosa fame}. Circa quartum vero et ultimum est notandum quod ipsa superbia molestat et infestat maxime cum in tirannidem convertitur. Etiam sanctos Dei, qui per aerem figurantur quia a terrenis elevati, solum celestia concupiscunt. Et licet ipsam infestationem diligant pro se ipsis, quia est eis, secundum Gregorium, sicut lima ferro et fornax auro, tamen pro timidis et tepidis ipsam timent. Unde Christus in sua passione, Iudeis et militibus Pilati querentibus ipsum capere et tenere, ait: Si me vultis, ego sum; sinite hos abire. Sciebat enim quod apostoli nondum fortes erant ad tolerantiam passionis. Ideo ait in textu: {sì che parea che l'aere ne temesse}. + +Sic primo construe: Non solum illa leonina effigies, que superbiam prefigurat, me a bono proposito revocabat, sed etiam una lupa, que propter sui ingluviem avaritiam preostendit, tantum michi gravedinis irrogavit, quod ego perdidi spem ad celestia ascendendi. + +Circa vero istam avaritiam, que naturam dicitur habere lupinam, quatuor secundum licteram considerare valemus, duo in se et duo extra se. In se enim habet: primo, insatiabilem voluptatem; secundo, insanabilem infirmitatem. Extra se autem: primo, nullam in animo securitatem; secundo, nullam de suis divitiis felicitatem. Circa duo prima, est notandum quod avaritia habet in se ista duo periculosa: primum est insatiabilis voluptas; nunquam enim mens avari hominis satiatur. Unde Salomon: Avarus non implebitur pecunia. Et Seneca: Avaro tam deest quod habet quam quod non habet. Ideo ait in textu: {che di tutte brame}. Secundum est insanabilis infirmitas, quia avarus a sua infirmitate divitiis vel paupertate, ut ait philosophus, curari nequit. Nam si efficitur pauper, in avaritiam vergit; si vero dives, nunquam satiatur. Et in hoc avarus ydropico similatur, qui quanto plus bibit, plus bibere concupiscit. De quo poeta: *Quo plus sunt pote, plus sitiuntur aque*. Ideo ait in textu: {sembiava carca nella sua magrezza}. Quasi dicat: licet avaritia sit onerata divitiis, nunquam efficitur inde pinguis. Et ista duo intra se concludit avarus. + +Extra se vero duo alia considerare debemus. Primum est quod avarus nullam habet in animo securitatem; nam avarus in congregando habet laborem, in custodiendo habet timorem, in perdendo vero dolorem. Et beatus Augustinus dicit quod avarus dum dormit latrones somniat. Et hoc est quod resonant verba textus: {et molte genti fé già viver grame}. Secundum est quod avarus nullam habet de suis divitiis felicitatem; nam, ut manifeste videmus, de bonis congregatis avarus gaudere vel letari non potest; et hoc quia divitie sunt onera animum hominis aggravantia. Et in hoc felicior est pauper quam dives, qui nullo in animo onere pregravatur. De quo Iuvenalis: *Cantabit vacuus coram latrone viator*. De divite autem per respectum ad pauperem ait Seneca, X libro Tragediarum: + +*Cispes tyrio mollior ostro +Solet impavidos ducere somnos. +Aurea rumpunt tecta quietem +Vigilesque trahit purpura noctes. +O si pateant pectora ditum! +Quantos intus sublimis agit / fortuna metus!... +Pectora pauper secura regit.* + +Ideo ait autor in textu: + +{questa mi porse tanto di gravezza +con la paura c'uscia di sua vista, +ch'i' perde' la speranza de l'altezza.} + +Timor enim qui exit de avaritia, quia semper timet homo deficere si terrena relinquat, solicitudinem suggerit homini de eternis. Et ideo Christus in Evangelio: Non potestis Deo servire et Mammone. Est autem Mammona, ut dicit glosa, nomen demonis, qui de divitiis temptat hominem in hac vita. His allegorice de avaritia, que prefiguratur in lupa, conspectis, aliqua de natura lupina secundum tres solummodo autores, Ysydorum videlicet, Aristotilem et Homerum, breviter sub compendio videamus. Natura enim lupi, secundum Ysidorum, est rapacitas, crudelitas, et tolerantia famis; sic avaritia facit hominem in alios rapacem, in suos crudelem, et in se inhumaniter esse parcum. Nam, ut in libro De Proprietatibus Rerum scribitur: Lupus famem diutius tolerat ut possit melius et avidius laniare. Sic avarus etiam non expendit, ut possit melius pecuniam aggregare. Scribit etiam beatus Ambrosius quod quidam dives avarus dum sibi semel sua uxor ovum coctum portasset ad mensam, suspirans ait: Heu mulier, quid fecisti? Ex isto ovo poterat oriri gallina. Aristotiles autem dicit quod lupus quanto senior tanto peior. Sic avarus, ut superius dictum est, quanto plus etate senescit, tanto plus avaritia iuvenescit. Et hoc est valde stultum, in itinere unius diei portare cibaria ad victum suficientia toti anno. Unde Seneca: Avarus quid sibi velit non intelligo. Dicit etiam Aristotiles quod in India est lupus qui habet faciem hominis, pedes leonis, caudam scorpionis, velocitatem cervi, vocem tube, et duos ordines dentium in ore, superius et inferius ordinatos. Istud monstrum indicum vere avarum hominem prefigurat. Habet enim avarus faciem hominis, quia blanditur at adulatur illis a quibus intendit aliquid extorquere; pedes leoninos, quia semper suus affectus ad rapiendum intendit; caudam scorpionis, quia semper in fine deceptionum venena perfundit; vocem tube, quia a remotis partibus mercatores et mercantias faucibus hyantibus ad se vocat; duos ordines dentium, quia dum bona temporalia rapaciter coaccruat, crudeliter sepelit et occultat. Ipsaque sic coaccruata et occultata aliquando a tiniis et erugine demoliuntur, et aliquando a furibus effodiuntur pariter et furantur, ut ait Christus in Evangelio, Mathei VIam. Homerus autem dicit quod lupus est animal valde vigil et parum dormit; sic avarus, dum vigilat inquerendo quietem, perdit internam pariter et externam. Fugit enim somnus ab oculis eius. Exemplum igitur de quodam paupere, qui quotidianum victum labore manuum acquirebat, et semper letus et iocundus apparebat, et totam contratam cantu nimio fastidiebat. Cuius letitiam suus convicinus admirans, et sciens divitias libertati fore contrarias, quandam tascam plenam pecunia in domum illius pauperis clam proiecit. Qui cum illam invenisset, statim letitiam perdidit, tristitiam et melancoliam incurrit, et nec cantare nec dormire, neque requiem invenire valuit quamdiu apud se tenuit illam tascam. Reddita vero domino suo tasca, sibi rediit leta quies. Ideo bene ait quidam doctor: Thesauros invenisti, requiem perdidisti. Ideo, his omnibus attente consideratis, bene in consequentibus ait Virgilius ad autorem ibi: + +{ché questa bestia, per la qual tu gride, +non lasci'altrui passar per la sua via, +ma tanto lo 'mpedisce che l'uccide; +et à natura sì malvagia et ria +che mai non empie la bramosa vollia, +et dopo 'l pasto à più fame che pria.} + +Utraque comparatio est moralis et summiter: prima a nautis sive marinariis, qui dum evadunt pericula maris, statim quod ad terram pervenerint, ad ea que evaserunt pericula se revolvunt. Sic autor, postquam evasit pericula silve, statim quod ad montem pervenit, ad illa pericula que evaserat se convertit. Alia comparatio a mercatoribus summi potest, qui dum libenter et solicite acquirunt, statim quod tempus lucrationi contrarium appropinquat, medullitus contristantur. Sic fecit autor, qui dum montem ascenderet, postquam fuit ab illa fera tertia prepeditus, cepit mirabiliter contristari. + +Raucus videbatur autori Virgilius, quia multa per secula ipse Virgilius et alii poete, per longum silentium, hominibus ignoti erant. Sed autor ipsum et alios qui per negligentiam et ignaviam in eis non studentium mortui videbantur, suo tempore suscitavit. + +{Ad te convien tenere altro viaggio.} Nota quod autor, postquam vitia que hominem ad bene agendum impediunt designavit, ponit quomodo Virgilius, maximus poetarum, sibi apparuit, et quomodo eum ab illis tribus vitiis liberavit. Ubi est notandum quod Virgilius in hoc loco tenet figuram et similitudinem rationis humane, qua mediante autor penas peccatis adaptat. Unde si in aliquo loco vel passu videatur contra catholicam fidem loqui, non miretur aliquis, quia secundum rationem humanam poetice pertractando dirigit vias suas. Et ego, simili modo exponens et glosans, non nisi itinera sua sequar. Quia ubi loquitur poetice, exponam poetice; ubi vero theologice, exponam theologice, et sic de singulis. Non autem intendo vel contra fidem vel contra Sanctam Ecclesiam aliquid dicere sive loqui. Si autem aliquid inepte dicerem, volens textum autoris exponere, ne aliquid remaneat inexcussum, ex nunc revoco et annullo, et Sancte Romane Ecclesie et eius officialium correctioni et ferule me submitto. Quia si in ista Comedia esset aliquod hereticum, quod per poesiam seu aliam viam sustineri non posset, non intendo illud tale defendere vel fovere, immo potius, viso vero, totis conatibus impugnare. Rogo te autem, o lector, ut autorem non iudices sive culpes, si tibi videatur quod ipse autor in aliquo loco vel passu contra catholicam fidem agat, quia poetice loquitur et fictive. Et ideo iste liber dicitur Comedia, que est quoddam genus poesie ad quam spectat vera integumentis poeticis et propheticis ambagibus nubilare. Unde iste autor, quamvis theologus et fidelis, tamen ad cognoscendum Deum et adscendendum ad ipsum poeticas scalas facit. Et in hoc imitatus est non solum Platonem et Martialem, sed etiam Salomonem, qui more poetico condidit Cantica Canticorum, ex quibus gentiles sibi epythalamia vendicarunt. Et tanto maior poeta omnibus aliis est censendus, quanto magis sublime opus ipse composuit, non solum de Inferis, ut simplex poeta loquendo, sed ut theologus de Purgatorio ac etiam de Paradiso, quantum homo aliquis subtilius ymaginari potest, ad utilitatem omnium viventium venustissime pertractando. + +Istud notabile, licet contra appetitum et desiderium avarorum principaliter se extendat, nichilominus potest extendi et dirigi contra omnem cuiuscumque rei insatiabilem appetitum. Habet enim quilibet appetitus insatiabilis istam naturam, quod quanto plus habet, tanto appetit et desiderat plus habere. Unde poeta: + +*Quo plus sunt pote, plus sitiuntur aque.* + +Postquam Virgilius contra avaritiam locutus est Danti, ponit quoddam vaticinium, dicens quod venturus est quidam dominus qui avaritiam exterminabit e mundo, ipsamque in Infernum reducet, de quo loco invidia dyabolica concitavit, ac per totam mundi machinam seminavit. Iuxta quod in Libro Sapientie dicitur secundo capitulo: Invidia dyaboli mors introivit in orbem terrarum. Hoc est, per invidiam dyaboli mors, hoc est avaritia, que totum mundum occidit, introivit in orbem terrarum. Sed circa istud vaticinium tria principaliter sunt videnda: primo, quare iste venturus dominus canis leporarius nominetur; secundo, quid vult dicere quod sua natio erit inter feltrum et feltrum; tertio, quare potius debet esse salus Ytalie quam aliarum provinciarum, cum de mundo ipsam debeat extirpare. Circa primum nota quod iste venturus dominus dicitur canis leporarius propter quasdam laudabiles conditiones quas habet canis leporarius. Nam canes leporarii, inter omnes canes, sunt magis nobiles et generosi, ut vult Philosophus in libro De Animalibus. Unde, propter eorum generositatem, duo maxime laudabilia habent: Primum est quod non latrant. Unde Philosophus dicit quod canes generosi non latrant. Secundum est quod captam predam non comedunt, sed venatoribus servant. Per primum accipere possumus nobilitatem Romani Imperii, quod quidem inter omnia regna obtinet principatum. Per secundum vero, personam possumus accipere imperantis, qui quidem ita largus erit quod nichil sibi preter honorem et gloriam reservabit, sed omnia rei publice et suis militibus assignabit. Sicut Scipio Africanus qui, subiugata Affrica, que est tertia pars mundi, senatoribus et universo consilio Romanorum inquit: Cum totam Affricam vestre dominationi subiecerim, nichil ex ea preter nomen et gloriam reportavi. Habent etiam canes alia duo mirabilia, propter que merito iste venturus dominus sub figura canis figuraliter figuratur: primum est quod parcunt prostratis; secundum est quod insiliunt in rebelles. Et de his duabus proprietatibus dicitur in libro De Proprietatibus Rerum: Canum mitigatur sevitia homine humi consedente, inflamatur autem et accenditur homine impugnante. Et ista duo pertinent ad sacrum imperium, sicut prophetatum fuit longo ante tempore, prout scribit Virgilius libro VI Eneydorum. Et beatus Augustinus etiam ponit in primo libro De Civitate Dei: Parcere subiectis et debellare superbos. Circa secundum est notandum quod iste poeta, more poetarum, futura vaticinatur; unde poeta idem est quod propheta. Nam quos Sacra Scriptura prophetas appellat, hos pagani denominabant poetas, et aliquando vates. Vates autem a vi mentis dicuntur, ut ait Varro. Vaticinando igitur dicit autor istum venturum dominum nasciturum inter feltrum et feltrum. Hoc est quia ista exterminatio quam faciet de avaritia erit virtualis et essentialis, non vitiosa et apparens; ideo dicit ipsam oriundam a corde. Cor autem medium est inter duas subascellas. Abscella autem lingua hyspana feltrum vocatur. Dicit itaque: {la sua nation sarà tra feltro et feltro}; hoc est, sua operatio, propter quam virtus renovabitur in hoc mundo, exiet de corde puro, conscientia bona, et fide non ficta, ut ait beatus Paulus Apostolus. Circa tertium vero nota quod, licet ipsam avaritiam iste venturus dominus de toto mundo debeat effugare, nichilominus iste vates ponit vaticinando quod erit salus totius Ytalice regionis, quia in Ytalia magis avaritia viget, et in laycis et clericis et maxime propter symoniam prelatorum et presidum sacrosancte Romane Ecclesie cupidorum. Ea propter, ubi magis abundat infirmitas, ibidem succurrere magis debet efficacia medicantis. Veniet itaque venturus dominus qui avaritiam et symoniam de Ytalia ac orbe etiam universo repellet. Vel aliter anagogice exponendo: Per istum leporarium accipere possumus Christum, qui venturus est ad iudicium, cuius natio, idest apparitio, erit inter feltrum et feltrum, hoc est inter bonos et reprobos, ibique avaritia, que secundum Apostolum ydolorum est servitus, cum omnibus aliis vitiis in Inferno recludet cum dicet: *Ite, maledicti, in ignem eternum, qui paratus est dyabolo et angelis eius*, ut habetur in Evangelio beati Mathei, XXV capitulo. + +Hic tangit autor tria prelia que fuerunt inter montes ubi nunc est Roma et regnum Rutilorum, quod quidem hodie Campania nominatur. Ista autem prelia fuerunt inter Eneam, venientem de Troya, et Turnum regem Rutilorum per annos CCCC et ultra, antequam Romulus et Remus, qui de ipsius Enee stirpe regia descenderunt, alme urbis fundamenta iecissent. Pugnavit autem utraque pars pro Ytalia possidenda ac etiam sublimiter sublimanda. Nam Eneas, ut sacrum Romanum fundaret Imperium, quia per artem astrorum et oracula deorum previderat illud solummodo in Ytalia duraturum ac etiam regnaturum, licet esset totus pius et dulcis, et quia cum Turno pacem habere non poterat, se ad bella convertit. Turnus etiam, ut liberaret Ytaliam de manibus Troyanorum, et quia ab oraculis receperat in responsum quod quicumque Laviniam, virginem filiam regis Latini, duceret in uxorem, filii eius et descendentes ex ipso totius mundi imperium possiderent, et Eneas ad illud matrimonium totis viribus aspiraret, et maxime, quia dicta Lavinia sibi fuerat desponsata, tantum Ytaliam ferro defendit, quod ipse et Camilla, regina Vulscorum ex una parte et ex alia parte Eurialus et Nisus in diversis preliis ceciderunt. Fuerunt autem inter ipsos plura et diversa prelia, et maxime tria: Primum scribit Virgilius, VIIII libro Eneydorum, in quo bello ceciderunt Eurialus ac Nisus; secundum scribit libro XIIo, in quo cecidit ipsa virgo Camilla; tertium vero scribit libro XIIo, in quo mortuus fuit Turnus. At ego, volens sequi ordinem Virgilii, licet autor primo ponat Camillam, primo ponam Eurialum et Nisum. Eurialus enim fuit quidam nobilis adolescens, unus de numero principum Troyanorum; nam ex parte matris de stirpe regia descendit, sicut ipse ait ad Iulum, Enee filium, ut nono Eneydorum volumine continetur: Est michi genitrix Priami de gente vetusta . Fuit autem tante pulcritudinis ac etiam venustatis quod nullus in toto exercitu Enee pulcrior poterat reperiri. Unde, eodem libro, ait Virgilius: + +*Comes erat Nisi Eurialus, quo pulcrior alter +Non fuit. Eneadum Troyana nec induit arma, +Ora puer prima signans intonsa invicta.* + +Huic erat comes, ut dictum est, quidam nobilis princeps Troyanus, nomine Nisus. Quorum exitus describit Virgilius in hunc modum: Eneas enim posuit filium suum Iulum et Nisum et Eurialum ad unius portae custodiam civitatis illius, scilicet quam in honore Troye fundaverat in ripa Tybris quando applicuit ibi primo, mandans eis quod, pro nulla re que accidere posset, se a dicte civitatis custodia absentarent. Et ipse, navem ascendens, civitates et loca Tuscie adiit contra Turnum ipsarum auxilia petiturus. Turnus vero, sentiens Eneam de illis partibus recessisse, totum navigium ipsius Enee, quod erat in litore Ardee, combussit, et ad expugnandam civitatem in qua erant Iulus, Eurialus et Nisus, viriliter se convertit. Sed postquam vidit quod nec Troyanos ad pugnam poterat provocare nec menia expugnare, in circuitu castra locat. Isti autem duo principes, scilicet Eurialus et Nisus, electi sunt a Troyanis ut irent ad querendum Eneam, et sibi significare qualiter Rutuli suam novam obsederant civitatem. Sed ante composuerunt ad invicem aggredi castra Turni. Erat enim ipsis cor unum et anima una; nam unus sine alio esse vel vivere non valebat. Unde Virgilius: His amor unus erat, pariterque in bella ruebant . Et sicut ordinaverant intra se, ita quadam nocte, aperientes ianuas civitatis in castra ipsius Turni, somno et vino sepulta, tanquam duo leones audacissimi irruerunt, et hic inde reges et principes trucidantes et sine nomine plebem, dum vellent prosequi suum iter trecentos milites sub Vulscente magistro ex urbe latina revertentes, ad Turnum obviam habuerunt. Quos ut viderunt Eurialus et Nisus de itinere exeuntes per quandam silvam dempsissimam et obscuram, fuge presidium petierunt. Qui, propter silvestrium arborum dempsitatem, unus ab alio deviavit. Tunc Nisus, videns se dilecti amici societate nudatum, cepit conqueri et clamare, dicens: *Euriale infelix, qua te regione reliqui? Quare sequar?* Et talibus querimoniis se revolvens, totum iter fallacis silve simul ac vestigia retro observata legit, dumisque silvestribus errat. Et dum sic errando socium quereret predilectum, audit equos, audit strepitus, et videt milites insequi vestigia fugientum. Et non post multum sibi clamor pervenit ad aures quomodo Rutili invenerant Eurialum. Et tunc, quasi amens effectus, nescit vere + +*Quid faciat, qua vi iuvenem, quibus audeat armis +eripere? an sese medios moriturus in hostes +inferat, et pulcram properet per vulnera mortem?* + +Et sic, talia in pectore volvens, lanceam iecit, que in unius militis confixa lateribus fuit fracta, ferro in vulnere remanente. Et ecce, dum milites starent attoniti, quia non viderant unde hasta venisset, subito Nisus aliam hastam iecit, que alium militem in capite vulneravit. Tunc Vulscens, accensus ira, Eurialum protinus trucidavit. Unde Virgilius: + +*Transadigit costas et candida pectora rumpit. +Volvitur Eurialus leto pulcrosque per artus +It cruor inque humeros cervix collapsa recumbit. +Purpureus veluti cum flos succisus aratro +Languescit moriens, lapsove papavera collo +Demisere caput pluvia cum forte gravantur.* + +Nisus autem, cum vidisset super dilectum amicum Vulscum et milites devolutos, prorupit in medium, et illum qui interfecerat Eurialum sui furoris impetu interfecit. Tunc Vulsci milites ipsum vallant, et hinc inde gladiis eum necant. Ipse vero, vicinam mortem sentiens, super exanimem se proiecit amicum; et ibi demum placida sic morte quievit. In secundo bello, sicut in XI libro Eneydorum scribit ipse Virgilius, mortua est Camilla, virgo nobilissima, Vulscorum regina, que in duobus maxime commendatur: Primo in virginitate, quam quidem dilexit intantum quod licet esset et pulcra et iuvenis et regina, nunquam tamen voluit habere maritum. Et propter suam laudabilem virginitatem, decus et pulcritudo totius Ytalie dicebatur. Unde beatus Ieronimus, primo libro Contra Iovinianum, de hac regina sic ait: Reginam Vulscorum Camillam Virgilius insignis poeta describit. Quam Turnus, cui auxilium dare venerat, laudare volens, non habuit quod amplius diceret nisi virginem nominaret. O decus, inquit, Ytalie virgo Camilla. Secundo commendatur in arte pugnandi. Fuit enim adeo bellicosa et in armis instructa, quod contra potentiam Troyanorum cum multitudine virorum et mulierum in auxilium venit Turno. Que postquam multas strages de Troyanis et Tuscis fecisset, et ipsos in multis et diversis preliis debellasset, tandem ab uno tusco qui vocabatur Aruns, ut XIo libro ponit ipse Virgilius, fuit lancea in pectore perforata. Tunc concurrunt trepide comites sue, scilicet socie bellatrices, dominamque de equo ruentem suscipiunt manibus tremebundis. Illa vero moriens, manu sua hastam de pectore traxit; sed inter costas remansit ferrea cuspis fixa. Et sic inter brachia sociarum ultimum clausit diem. Virgilius: + +*Labitur exsanguis, labuntur frigida leto +Lumina purpureus quondam color ora reliquit; +Vitaque cum gemitu fugit indignata sub umbras.* + +In tertio vero bello, sicut habetur in XIIo Eneydorum, mortuus fuit Turnus. Iste Turnus fuit rex Rutilorum, et Laviniam, regis Latini filiam, desponsaverat, sed nondum duxerat eam. Eneas vero, veniens in Ytaliam et pacem habere desiderans cum Latinis, ipsam habere Laviniam affectabat. Unde isti duo reges, Eneas et Turnus, ab invicem dissenserunt, et unus alium multis preliis laniavit. Tandem, sicut scribit Virgilius XIIo Eneydorum, Eneas post multa bella Laurentum, civitatem Latini regis, obsedit. Et dum ipsam instrumentis conaretur bellicis conquassare, regina, mater ipsius Lavinie, ne filiam suam Enee videret uxorem, laqueo se suspendit, sicut dicetur infra, secunda cantica cantu XVII. Tunc Turnus, audiens Eneam civitatem Latini ferro et igne vastare, et sentiens reginam propriis manibus sui amore necatam, dolore cordis accensus, volat cece per hostes, et velut saxum de montis vertice cadens, sic urbis ruit ad muros, et elevata manu ait tam obsidentibus quam obsessis: *Parcite iam, Rutuli, et vos tela inhibete, Latini; quecumque est fortuna, mea est*. Quasi dicat: Pro Lavinia atque regno ista bella consurgunt. Sed pugnemus nos ipsi duo, scilicet Eneas et ego, et cui fortuna victoriam dederit, Laviniam largiatur et regnum. Ad has voces pars utraque deposuit arma, et ipsi solummodo duo duello pugnare ceperunt. Virgilius XIIo libro Eneydorum: + +*Procursu rapido, coniectis eminus hastis, +Invadunt Martem clipeis atque ere sonoro. +Dat gemitum tellus; tamen crebros ensibus ictus +Congeminant. Sors et virtus miscetur in unum.* + +*Concurrunt clipeis; ingens fragor ethera complet.* + +Postquam vero lanceis et gladiis fuerunt ad invicem preliati, Eneas ad ultimum lanceam in ipsius Turni femora figens ipsum regno simul et sponsa vitaque privavit. + +{C'a la seconda morte ciascun grida.} Nota quod duplex est mors, temporalis videlicet et spiritualis. Temporalis mors est illa que separat animam a corpore. Spiritualis vero mors est illa que separat animam ab ipso Deo, que quidem mors nil aliud est quam mortale peccatum. Et hec etiam est duplex: Prima in presenti, quando scilicet homo mortaliter peccat; sed ab ista morte potest homo per penitentiam surgere; de qua resurrectione dicit beatus Apostolus: Surge qui dormis et exurge a mortuis et illuminabit te Christus. Secunda est in futuro, quando scilicet homo, cum peccato mortali decedens, eternis suppliciis mancipatur. Et ista etiam duplex est: Prima est illa qua in Inferno sola anima cruciatur. Et de hac habetur in Evangelio beati Luce XVI: Mortuus est dives, et sepultus est in inferno. Secunda est illa qua simul cum corpore anima post generalem omnium resurrectionem cruciabitur in Inferno. Et de hac ait beatus Iohannes in Apocalipsi XXo: Beatus qui habet partem in resurrectione prima; in hiis secunda mors non habet potestatem. Ad hanc igitur mortem clamant damnati quia optant ut compleatur numerus damnatorum, quia, ex invidia quam habent, vellent quod omnes homines damnarentur. + +{Anima fia a ciò di me più degna.} Volens Virgilius autorem ad sui sequelam inducere, promittit sibi ostendere Infernum et Purgatorium. Sed quia ad secreta celi et divina humana ratio, quam prefigurat Virgilius, non attingit, ideo non promittit sibi ostendere Paradisum, sed dicit quod ad hoc demonstrandum una alia anima erit dignior eo, et ista est Beatrix. Que quidem Beatrix tenet typum et figuram vite spiritualis; ubi nota quod Beatrix in ista Comedia accipitur quatuor modis: interdum enim accipitur licteraliter pro quadam videlicet nobili domina florentina, que sua pulcritudine et morum honestate mirabiliter emicuit in hac vita; aliquando accipitur allegorice pro sacra scilicet scientia theologie; aliquando accipitur moraliter, sive typice, pro vita scilicet spirituali; aliquando vero accipitur anagogice pro gratia scilicet divina, homini infusa, et vita beata homini attributa. Que quatuor in lictera perspicaciter intuenti clarius apparebunt. + +Postquam in superiori cantu ad iter suum persequendum preparatum autor se ostendit iamque inibi iter arripiens, in isto secundo horam sue progressionis per hec verba describit: {Lo giorno se n'andava, et l'aer bruno}. Hoc est: In mei processus initio lux diurna vergebat, et per consequens aer nocturnis nebulis caligatus animalia ab eorum laboribus removebat. Veruntamen ego solus ad tolerandum guerram pietatis et gressus me siquidem exponebam, quam mens nequaquam a veritate exorbitans figurabit. Et quia nunc habet ardua et difficilia enarrare, divinum implorans auxilium ait ita: O musa, o sublime ingenium michi suffragium ministrate. O mens etiam que scripsisti omnia per me visa, hic tua nobilitas patefiet. Facta itaque invocatione, ut poetarum moris est, ad Virgilium se convertit. O poeta, inquiens, qui me ducis, meam virtutem intuere si est valens, antequam ad iter arduum me secures. Dicis enim quod Silvii parens, dum adhuc corruptibilis foret, ad immortale seculum sensibiliter penetravit. Ideoque si adversarius omnis mali sibi extitit curialis, altum effectum premeditans ex eodem prosilire debentem, nequaquam homini intelligenti videtur indignum. Quia ipse Silvii genitor, alme urbis suique imperii in celo fuit empyreo preelectus. Que et quod ad veritatem volendam exprimere, pro loco sancto stabilita fuere ubi Petri maioris successor assistit in trono. De isto itinere unde ipsum laudibus dignum facis, ni mirum quidam intellectui demandavit, que sue causam victorie contulerunt, ac etiam ammanti papalis. Iterum illuc vas electionis descendit, ut illi fidei robur adiceret et referret, que principium ad viam salutis existit. Sed ego cur vel ad quid illuc descenderem et venirem, aut quis hoc concedendo permittit? Ego certe nec sum Eneas, nec Paulus, ac dignus ad hoc nec ego nec alius certe credit. Propter quam causam, si ad veniendum me imprudenter expono, incautum, trepido, meum fore processum. Itaque, quia prudens, quam eloquar longe melius intus legis. + +Veruntamen quare autor et qualiter a primo proposito sit mutatus, sic exemplificando declarat cum subdit: Et qualis est ille cui displicet quicquid velle proposuit, et pro novo arbitratu resiliens a primo proposito totaliter se evellit, talem in illa obscura costa me reddidi, quia novo superveniente cogitatu consumavi, idest explevi, et ad finem deduxi id quod in principio tam velociter apprehendi. Audiens autem magnanimus Maro autoris propositum immutatum, ait illi: Si bene percipio verba tua, anima tua pusillanimitate gravatur, que quidem pusillanimitas multotiens taliter invadit hominem, quod ipsum ab honorata inceptione revolvit, sicut falsus aspectus revolvit bestiam umbre causa trepidantem. Et ut ab isto timore te solvas, tibi mei adventus causam reserabo, et etiam illud quod intellexi in puncto primo quo tibi fui certe compassus. Eram enim inter illos qui suspensi consistunt, et una domina me vocavit, taliter curialis et pulcra quod ipsam ut michi preciperet requisivi. Lucebant enim sui oculi plus quam faciat una stella, et incepit michi dicere suaviter atque plane, cum angelica voce, iuxta sue locutionis ritum: O curialis anima mantuana, de qua in mundo adhuc fama perviget, et tam diu certe durabit quam diu motus, hoc est celorum revolutio, creditur permansurus, amicus meus siquidem et non fortune adeo in deserto est litore prepeditus quod, timore perterritus, ab itinere resilivit. Et quod ita non sit devius, reformido quod tarde ad eius non surrexerim nunc succursum, per ea que de ipso in celo auditu percepi. Itaque iter arripias et, tuo ex polito sermone, ac cum omni eo quod ad sue vite evasionem necessarium esse cernis, ipsum iuva taliter quod ex inde valeam consolari. Ego enim sum Beatrix, que tibi ut vadas suadeo. Venio de loco ad quem gestio remeare. Pietas me movit, que quidem pietas me ad loquendum compellit. Quando in Domini mei conspectum rediero, me sibi de te laudabo frequenter. His autem prelibatis Beatrix verbis, silentium posuit et poeta respondit: O domina, inquit, virtutis per quam solummodo humana species omne quod continetur, ab illo celo videlicet qui minoris ambitus circulos habere perhibetur, excedit, tantum michi tuum gratificatur mandatum, quod mea, etiam si tarda, obedientia foret. Ulterius nichil dicere opus est nisi ut michi tuam aperias voluntatem. Sed michi causam manifesta, cur tibi non caves in hunc centrum descendere ab illo loco, videlicet, ad quem redire festinas. Cui illa respondit: Postquam ad tam profunda penetrare desideras, brevi tibi sum affamine responsurus cur huc declinare non titubo. Timenda sunt enim illa solummodo que possunt inferre alicui nocumenta; e contra de aliis, nam formidabilia non existunt. Ego enim a Deo, sua benignitate, facta sum talis quod nec vestra miseria me contingit, nec huius flamma incendii me invadit. Domina siquidem nobilis est in celo, que ex impedimento ad quem removendum te micto sic compatitur, adeo quod durum iudicium frangit illam. Istam Luciam sua petitione petivit et dixit eidem: Modo tuus fidelis eget tui, et ego tibi eum fideliter recommendo. Itaque Lucia, cuiuscumque inimica crudelis, se movit et ad locum ubi eram pervenit, que cum antiqua Racchele sedebam, et ait: O Beatrix, vera divina laus, cur non illi succurris, qui te adeo predilexit quod a vulgari se comitiva subtraxit? Nonne tu audis sui gemitus pietatem? Nonne etiam vides mortem in ipsum insultantem super flumina fluctuantia, adeo quod ipsorum comparatione mare nichil esse videtur? Quibus auditis, dico tibi Virgili quod nunquam in mundo persone adeo fuere ad eorum utilitatem et profectum velociter operandum, nec ad eorum damnum celeres evitandum, sicuti me ipsum celerem post hec reddidi que fuere narrata. Hucque de meo trono beato delapsa perveni, de tua confidens morali honestaque facundia, que te non modo, verum illos etiam qui eandem intellectui demandarunt. Postquam vero Beatrix suis sermonibus finem fecit, Virgilius referendo prosequitur dicens: Cumque Beatrix predicta narrasset, oculos avertit lacrimando lucentes. Cuius siquidem lacrimatu solertius in tuum presidium anelavi. Et sicut illi placuit, ad te veni et ab illius bestie te conspectu seposui, que pulcri cachuminis tibi surripuit iter breve. Ergo quid habes? Cur, cur immobilis permanes atque fixus? Cur tantam in corde congeris vilitatem? Cur audaciam securitatemque non habes? Postquam tales tres domine benedicte in aula celesti tui vigilem curam habent, et tantum tibi boni mea spondet oratio? + +Ad hec autem fuit autor a secundo proposito totaliter immutatus ad primum, dicens quod quemadmodum flosculi sive flores a nocturno gelu declinati et clausi, postquam a sole fuerint calefacti, erigunt in eorum stipitibus se apertos, talem utique se reddidit in sua fessa virtute et tantum bone audacie suo in corde resumpsit, quod sicut audax et proba persona fuit ipsum Virgilium taliter allocutus: O piam – supple dico – illam que meo succursui properavit et te curialem – supple dico, – qui verbis veracibus tibi ab eadem directis rapido cursu obtemperare maluisti. Tu quidem adeo tuis orationibus cor meum cum desiderio ad iter concitasti neglectum, quod primum propositum iam resumpsi. Procede nunc igitur, nam amborum una solummodo est voluntas. Tu dux, tuque dominus, tu magister. Quasi dicat: Tu dux ad ducendum et ego sequar, tu dominus ad precipiendum et ego obediam, tu magister ad docendum et ego adiscam. Quod audiens, Virgilius statim iter arripuit, et Dantes secutus est eum. Ideo ait in textu: + +*intrai per lo cammino alto et silvestro.* + +{Et io sol uno,} idest ego solus inter homines otio et negligentia vacantes, me preparabam ad tot et tales labores diversimode tolerandos. Ideo dicit: {m'apparecchiava a sostener la guerra / sì del cammino et sì de la pietate, / che ritrarrà la mente che non erra}. Hoc est, ego me preparabam, idest paratum exhibebam, ad labores non solummodo corporales verum etiam animales: in corpore, dico, quantum ad itineris asperitatem, eo quod asperum et pericolosum iter erat; in mente vero, sive in anima, quantum ad penarum diversitatem, eo quod diversa ac varia penarum tormenta conspexi, que quidem ad pietatem et misericordiam me movebant. Nam semper pietas ad misericordiam commovetur. Quod autem dicit: {che ritrarrà la mente}, etc., sic intellige: Mens mea, que visiones prefatas tenaciter adnotavit, easdem forma poetica explicabit, et quia multa ardua inspidaque conspexit, immediate Musarum implorat suffragium, ut ipsarum adiutorio melius suam queat retexere visionem. + +{O musa, o alto 'ngegno, or m'aiutate.} More poetarum, in sue narrationis principio invocat iste Musas. Ubi nota quod, sicut legitur in quadam glosa super libro Eneydorum, ad poetam spectant tria, scilicet invocare, narrare, et invenire. Invocant enim divinum adiutorium, sine quo *nullum rite fundatur exordium*, ut ait Boetius, libro De Consolatione. Narrant enim res gestas, sicut narravit Virgilius gesta Enee, Lucanus gesta Cesaris et Pompei, et Statius gesta septem regum qui Thebas obsiderunt. Inveniunt, idest fabulas ex veris gestis et fictis componunt. Unde beatus Ysidorus, VIII libro Ethymologiarum ait: Officium poete in eo est ut ea, que vere gesta sunt, in alias speties obliquis figurationibus cum decore aliquo conversa transducant. Iste itaque autor et invocat Musas et narrat res gestas, et multa fabulosa pulcra et venusta compositione componit et fingit. + +Quia, secundum Aristotilem, actus activorum sunt in patiente disposito, ideo Dantes scire voluit a Virgilio utrum ipse esset ita dispositus ad sequendum, ut erat ipse Virgilius ad ducendum et precedendum. + +Licteram sic construe: O Virgili, tu dicis quod pater Silvii, dum adhuc esset corruptibilis, idest dum adhuc viveret in mortali corpore, ivit ad seculum immortale, hoc est ad Infernum, in quo vivunt anime immortales; et hoc iter sensibile fuit, non per visionem vel ymaginationem. Iste pater Silvii fuit Eneas, qui ex Lavinia uxore sua, filia Latini regis, habuit filium, qui dictus est Silvius Postumus. Dictus est enim Silvius quia in silvis natus fuit; postumus vero, quia post mortem patris natus. Unde omnes qui nascuntur post mortem patrum postumi vocantur. Et fuit iste Silvius Postumus tertius rex Latinorum, et ab isto omnes reges latini Silvii denominati sunt. Ubi nota quod de stirpe Troyanorum regnaverunt in Ytalia XV reges antequam Roma esset. Quorum nomina sunt ista: primus Eneas, qui edificavit Lavinium; secundus Ascanius, ipsius Enee filius ex uxore sua Creusa, qui Albam condidit; tertius Silvius Postumus, filius Enee ex Lavinia; quartus Silvius Latinus, frater Silvii Postumi; quintus Silvius Eneas, filius Silvii Postumi; sextus Silvius Alba, filius Silvii Enee; septimus Silvius Achis; octavus Silvius Capis; nonus Silvius Carpentus; decimus Silvius Tiberinus, a quo fluvius qui transit per Romam dictus est Tyberis, quia in eo mortuus est; qui quidem fluvius prius dicebatur Albula; undecimus Silvius Agrippa; duodecimus Silvius Aremulus; tertius decimus Silvius Aventinus, a quo unus ex septem montibus qui sunt intra muros urbis dicitur Aventinus, quia iste Silvius Aventinus ibi est mortuus et sepultus; quartus decimus Silvius Procas; quintus decimus Silvius Amulius. Huius Silvii Amulii fuerunt nepotes Romulus et Remus, qui Romam edificaverunt. Isti enim sunt XV reges de stirpe Troyanorum, qui regnaverunt in Ytalia per CCCCLII annos, antequam Roma edificaretur. Ante quos regnaverant in ipsa Ytalia quinque reges, per annos circiter CL. Primus fuit Ianus, qui edificavit Ianuam. Huic Iano gentiles omnem introitum et exitum sacraverunt; unde Lucanus: *Ferrea belligeri compescat limina iani*. Huic etiam Iano primus mensis a Romanis consecratus est, scilicet Ianuarius. Secundus fuit Saturnus, pater Iovis, qui iuxta Ianiculum saturninum fecit. Tertius fuit Picus; quartus fuit Faunus; quintus vero Latinus, pater Lavinie, que fuit uxor Enee. + +Quasi dicat: O poeta, duo homines leguntur ad inferos cum corporibus descendisse, Eneas scilicet, duce Sibilla, et apostolus Paulus, duce angelo. Sed istis duobus ideo concessum fuit, quia primus fundator esse debebat Romani Imperii, secundus vero summus doctor Ecclesie. Primus, idest Eneas, vidit in Inferno qualiter et quomodo fundare debebat imperium; secundus vero, scilicet Paulus, vidit penas quas peccatoribus predicabat. Sed ego neque Eneas sum, neque apostolus Paulus; et ideo vellem scire unde michi conceditur, et a quo. Respondit ei Virgilius, et dicit unde veniat quod ad inferos possit secure descendere, ibi: {S'i' ò ben la parola tua intesa}. + +Sic construe licteram: O domina, propter cuius virtutes solummodo humana natura excedit omnia que continentur ab illo celo quod habet sub se minores circulos. Celum enim stellatum continet intra se omnes circulos, qui quidem dicuntur minores respectu circulorum superiorum. Omnes autem istos circulos minores, et omnia que continentur ab eis, humana natura excedit solum propter beatitudinem ad quam participandam et percipiendam fuit a Deo creata. Et Beatrix huius beatitudinis typum gerit. + +{Ma dimmi la cagion che non ti guardi / de lo scender qua giuso in questo centro}, etc. Hic movet Virgilius unam questionem Beatrici. Questio autem talis est: Ponatur quod unus beatus descendat in Infernum, nunquid sentiet ibi penam? Respondit Beatrix Virgilio et dicit quod homo debet timere solummodo illa que habent nocendi potentiam. Penam autem Inferni nullus beatus timere potest, quia est a Deo in beatitudine confirmatus. Et similiter ubicunque est damnatus, est in damnatione. Et sic tenendum est quod, si sanctus Petrus descenderet in Infernum, quod nullam penam ibi sentiret; et si unus damnatus, permissione divina, in celum ascenderet, quod non sentiret ibi aliquid de gloria, sed solummodo penam suam. Unde in libro Iob legitur quod dum quadam die assisterent filii Dei, idest angeli, ante Deum, affuit inter eos et Sathan; qui quidem, licet esset ante Deum, non de minus damnatus erat, ut est. Et ideo bene beatus ait Anselmus: Quilibet debet magis eligere in Inferno esse sine culpa quam in Paradiso cum culpa; quia in Inferno innocens non sentiret penam, et peccator in Paradiso de gloria non gauderet. + +In isto notabili nos autor admonet quod illa timere solummodo nos debemus que possunt inferre aliquid nocumentum. Illa vero que nocere non possunt nullatenus timere debemus. Nam fortitudo, que est una ex quatuor virtutibus cardinalibus, hoc habet proprium, quod nec ad nimiam audaciam nec ad pusillanimitatem aliquatenus se extendit. Stat enim ista virtus fortitudinis inter ista duo extrema, scilicet inter audaciam nimiam et pusillanimitatem vecordem. Ipsa vero ad ista extrema non tendit, sed audenda audet, et non audenda non audet. Similiter, et timenda timet et non timenda non timet. Et sic patet secundus cantus prime cantice Comedie. + +{Donna è gentil nel ciel che si compiagne.} Hic ponitur a Beatrice quod in Paradiso sunt tres domine, que de Dante pereunte solicitam curam habent, quarum ultima, que fuit ipsa, descendit in Limbum rogans ipsum Virgilium ut in succursum properet pereunti. Prima domina non habet nomen, quod patet ibi per textum: {Donna è gentil nel ciel che si compiange}, etc. Secunda vocatur Lucia, quod patet ibi: {Questa chiese Lucia in suo domando}, etc.; et ibi: + +{Lucia, nimica di ciascun crudele, +si mosse, et venne al loco dov'io era,} etc. + +Tertia vero dicitur Beatrix, quod patet ibi: {I' son Beatrice che ti faccio andare}. Prima, que est sine nomine, movit sua oratione Luciam; Lucia, mota ab ista prima, movit Beatricem; Beatrix vero, a Lucia sic mota, descendit in Limbum et movit Virgilium; et sic Virgilius motus in auxilium venit ei. Ad quorum omnium evidentiam est sciendum quod nos non possumus beatitudinem celestem acquirere nisi habeamus in nobis tria, ut simus scilicet spirituales, quia, teste Apostolo, animalis homo non percipit que Dei sunt. Et Christus ait Petro: Spiritus quidem promptus est, caro autem infirma. Sed quia sine virtutibus spirituales esse non possumus, ideo oportet nos virtutibus adornari. Est enim virtus, teste Ysidoro, cultus divinitatis et eterne beatitudinis meritum. Cuius sunt quatuor partes principales, que designantur per quatuor Paradisi flumina: prudentia, fortitudo, iustitia, et temperantia. Quarum virtutum diffinitio, secundum Ysidorum . In secundo tempore dedit legem, que consistit in duobus, scilicet in declinare a malo et facere bonum, que duo virtutes superius posite plenissime nos edocent. In tertio vero tempore dedit legem evangelicam, que docet nos temporalia et carnalia relinquere, et spiritualibus inherere. Prima igitur lex ducit nos ad rationem, secunda ad virtutes, tertia vero ad spiritum. Et ideo oportet quod primo simus rationales, secundo virtuosi, et tertio spirituales. + +Et secundum istum modum iste poeta summus suam Comediam in tres canticas dividit et distinguit. In prima enim ducit eum Virgilius, qui ponitur pro ratione. In secunda, licet Virgilius eum associet, tamen Cato, qui ponitur pro virtute, qua mediante servus de servitute ad libertatem progreditur, sibi viam ostendit, et sine sua licentia ratio ulterius non procedit. In tertia vero cantica ducit eum Beatrix, que ponitur pro vita spirituali et scientia sacre theologie, que docet quod qui facit peccatum servus est peccati, qua servitute per virtutes liberamur, et sic liberati in Dei filios adoptamur. Et est Beatrix una ex illis tribus dominabus que de eo solicitam curam habere dicuntur in celo. Ubi nota, tu devote Lucane, qui informari virtutibus concupiscis et gratiis protegi celestibus optas, quod Dantes in se ipso assummit personam hominis penitentis, hominis dico de peccato exire volentis, ad virtutes hanelantis, et ex hoc beatitudinem celestem habere sperantis. Sed ad hoc ut peccator recte exeat de peccato et ad Deum totaliter se convertat, indiget tribus gratiis, scilicet gratia preveniente, gratia illuminante, gratia cooperante. Primo dico quod indiget gratia preveniente, sine qua bene et recte non possumus penitere. Sed quia nescimus unde veniat ista gratia, ideo prima domina, que signat istam gratiam, non habet nomen. Non enim scire possumus unde veniat quod homo, existens in actu vel voluntate peccandi, a divina gratia preveniatur, quia tunc gratia divina non venit ad hominem propter merita sua; et hoc apparet in beato Paulo apostolo, qui dum iret, summa autoritate Iudeorum munitus, ad persequendum et capiendum illos qui invocabant nomen Christi, dum appropinquaret Damascum subito circumfulsit eum lux de celo, que eum totaliter ab actu et voluntate persequendi retraxit, et huius nominis quod prius persequebatur, predicatorem effecit. Unde Ananie ait Dominus: Vas electionis est michi iste, ut portet nomen meum coram regibus et principibus et filiis Israel. Et quia ista gratia primo venit ad hominem quam homo illam suis meritis mereatur, ideo gratia preveniens appellatur. Secundo indiget gratia illuminante, sine qua nescimus quid agere debeamus; et ista secunda gratia signatur per secundam dominam, que vocatur Lucia, que ipso nomine demonstrat gratiam illuminantem sive proficientem. Et ista gratia etiam in Apostolo apparuit, qui postquam fuit a Deo in terram prostratus et lumine oculorum privatus, in quo apparuit gratia preveniens, tribus diebus et tribus noctibus non manducavit neque bibit; et tunc a Deo plenissime illuminatus fuit in evangelica lege. Unde ipse ait: Neque ab homine accepi illud, neque didici, sed per revelationem Iesu Christi. Et quia ista gratia in viam mandatorum Dei nos dirigit, ideo gratia illuminans nominatur; et quia illuminat, ideo sub nomine Lucie ponitur ab autore. Tertio indiget gratia cooperante sive consumante, quia quantumcunque simus illuminati et bene sciamus quid agere debeamus, tamen ad bene operandum debiles et pigri atque tardi, ut plurimum, sumus. Unde Dominus ait discipulis suis: Servus sciens voluntatem domini sui et non faciens, plagis vapulabit multis . Sine gratia enim cooperante sive consumante, nullum opus perfectum possumus operari. Ideo in Evangelio ait Iesus discipulis suis: Sine me nichil potestis facere. Et ista tertia gratia signatur per tertiam dominam, que vocatur Beatrix, que suo nomine gratiam cooperantem demonstrat; quia non gratia preveniens nec gratia illuminans, sed gratia cooperans efficit nos beatos. Multi enim fuerunt et preventi et illuminati, et tamen dannati. Istam etiam tertiam gratiam se habuisse Apostolus manifestat cum ait: Omnia possum in eo qui me confortat. Igitur, cum ista sit illa gratia sine qua homo beatificari non potest, ideo ab autore hic ponitur sub nomine Beatricis. + +Adhuc nota, Lucane, quod prima gratia facit hominem exire de vitiis et ad virtutes accedere; secunda facit proficere de virtute in virtutem; tertia facit transire de miseria ad gloriam. De prima ait Exechiel propheta: Exite de medio Babilonis. De secunda ait psalmista: Ibunt de virtute in virtutem. De tertia idem immediate: Videbitur Deus deorum in Syon. Sub figura istarum trium gratiarum dixit Moyses ad Pharaonem: Ibimus viam trium dierum ut sacrificemus Domino Deo nostro. Primus dies est peccata relinquere; secundus, virtutes adipisci et in eis proficere; et tertius, de hac miseria ad gloriam transfretare. Et tunc offertur verum sacrificium Deo, cum anima suo sponso perpetuo in illa vera requie copulatur. + +Hec etiam tres gratie figuraliter continentur sub triplici phase idest pascate, quod celebraverunt filii Israel ab exitu de Egypto usque ad introitum terre promissionis. Nam illud festum quod ebrei vocant phase, nos christiani vocamus pasca. Mandaverat enim Dominus Moysi, ut habetur in libro Numeri, quod omni anno filii Israel celebrarent phase in memoriam quod egressi erant de Egipto, et ipsi ab exitu de Egipto usque ad terre promissionis ingressum per annos quadraginta non celebraverunt nisi tria phase. Quod ideo, permissione illius qui mandaverat, non fuit nisi ter celebrandum, ut esset figura istius triplicis transitus spiritualis. Egyptus enim significat mundum et peccata; desertum significat penitentiam et bonam operationem; terra vero promissionis significat Paradisum. Et sicut filii Israel non poterant terram promissionis intrare nisi transirent per desertum, et desertum intrare non poterant nisi de Egypto exirent, sic et nos non possumus vitam beatam habere nisi per bonam et virtuosam operationem. Operationes autem bonas operari non possumus nisi exiverimus de Egypto. Oportet, ergo, ut tres transitus sive saltus, unum post alium, faciamus: primus transitus est exire de Egypto, idest de vitiis, et in desertum ire, idest virtuosas operationes operari; secundus, per desertum ire, idest de virtute in virtutem proficere; tertius, terram promissionis intrare, idest per bona opera que facimus vitam eternam sperare. Horum autem transituum et harum gratiarum figuram continent illa tria phase que celebrata sunt a filiis Israel ab exitu de Egypto usque ad terre promissionis introitum, ut dictum est. Primum nanque phase celebraverunt in finibus Egypti, circa Ramasse, ut habetur Exodi, XIIo capitulo. Et ex tunc intermissum fuit usque ad ingressum terre promissionis, ut habetur Iosue, quinto capitulo Et tunc in introitu terre sancte celebraverunt tertium phase. Iste itaque tres solemnitates phase significant istos tres transitus, quos facere nequimus sine tribus gratiis superius nominatis, quibus indigemus ab exitu de Egipto usque ad introitum terre sancte. Primo nanque ut exeamus de Egypto, idest de vitiis, indigemus gratia preveniente. Secundo, ut possimus per desertum ire et ibi non deficere, idest de virtute in virtutem proficere, indigemus gratia illuminante, sive proficiente, que est velut manna a Domino pluens; quo manna in deserto penitentie anima ne deficiat sustentatur. Tertio, in introitu terre sante, que beatam patriam prefigurat, indigemus gratia cooperante sive consumante. + +Et secundum istam triplicem divisionem gratie, sua Comedia dividitur in tres partes: In prima nanque parte, dum autor tractat de Inferno, prima gratia excludit eum a vitiis et exire facit. In secunda, dum tractat de Purgatorio, secunda gratia facit eum proficere de virtute in virtutem. Et ideo in introitu Purgatorii apparuit sibi in visione Lucia, in figura unius aquile auree, que secundam gratiam prefigurat. In tertia vero parte, dum tractat de Paradiso, tertia gratia facit eum transire de miseria ad gloriam, et ideo, lustrato paradiso terresti sic, Beatrix cum septem nimphis ad eum descendit et per se solam ad celestia ipsum vehit. Sed postquam vidimus istas tres gratias in utroque sacre pagine testamento figuraliter contineri, videamus quid Sancta Mater Ecclesia sentiat de eisdem. Sancta enim Ecclesia primam et tertiam gratiam omni die implorat in hora prime, dicens: Actiones nostras quaesumus quas Domine aspirando preveni et adiuvando prosequere, ut cuncta nostra oratio et operatio a te semper incipiat, et per te cepta finiatur, per Christum Dominum nostrum. Et in dominica XVII post Trinitatem: Tua nos, Domine, gratia semper et preveniat et sequatur, ac bonis operibus iugiter prestet esse intentos. Et de hiis duabus gratiis ait beatus Augustinus: Gratia prevenit ut velimus, subsequitur ne frustra velimus. Sed quia, positis principio atque fine, intelligitur medium, ideo secundam gratiam quotidie implorat in psalmo dicens: Illumina oculos meos ne unquam obdormiam in morte. + +{Che mi sedea con l'antica Racchele.} Cum Racchele uxore Iacob Beatrix sedere se dicit, quia beatitudo nil aliud est quam contemplari Deum, et per Racchelem vita contemplativa, sicut per Liam sororem suam activa vita signatur. Habuit enim patriarca Iacob duas uxores que erant ambe germane, ut legitur Genesis, XXVIIIIo capitulo. Una dicebatur Lya, que erat lippis oculis; altera dicebatur Racchel, que erat pulcra facie et venusto aspectu. Iste due uxores Iacob, secundum expositiones doctorum, duas vitas in ecclesia significant: activam scilicet et contemplativam. Lia significat primam, scilicet vitam activam; Rachel vero secundam, scilicet vitam contemplativam. Iste enim sunt due sponse veri nostri Iacob, idest Christi, ex quibus duabus uxoribus generat in Ecclesia suos filios. Nam omnes filii Dei aut nascuntur ex vita activa aut ex contemplativa. Vita activa est servire alteri in operibus misericordie, que opera sunt X: primum est cibare famelicum, secundum potare sitibundum, tertium vestire nudum, quartum hospitari peregrinum, quintum redimere captivum, sextum visitare infirmum, septimum sepelire mortuum, octavum ieiunare pro mortuis, nonum elemosinam dare pro eis, decimum orare pro ipsis. Et de his decem operibus accipe duos versus: + +*Colligo poto, cibo, redimo, tego, visito, condo, +et vice defuncti ieiuno largior oro.* + +Spectant etiam ad vitam activam predicare, evangelizare, confessiones audire, et omnia alia tam spiritualia quam temporalia, in quibus invenitur utilitas proximorum. Vita vero contemplativa est omnia relinquere et soli Deo vacare. Sed nota quod in hoc mundo utraque vita vivit; in celo vero vita activa moritur, et efficitur contemplativa. Non enim in celo datur indumentum, quia nullus est ibi nudus; non cibus, quia nullus ibi famelicus; et sic de aliis. Et ideo cum sola Rachele sedet Beatrix, quia in contemplando Deum beatus quilibet requiescit. + +{C'uscì per te de la volgare schiera.} Amore adipiscende beatitudinis homo sapiens de scientiis secularibus exit et studio sacre theologie intendit. Unde dicit: qui exiit propter te de vulgari acie, idest propter amorem tuum scientias liberales omisit, et philosophiam et alias scientias universas, que ideo vulgares dicuntur, quia vulgi famam et gloriam consequuntur. Non enim reputantur in vulgo nisi qui vel philosophi vel medici fuerint, aut iudices. Et ideo tales, quia vulgi famam habent, mundi gloriam, idest pecuniam, apprehendunt. Scientia vero sacre theologie nec mundi gloriam querit, nec marsupia proximorum vacuare intendit. Solum enim querit illum in quo sunt omnia que possunt satiare hominis appetitum; cetera vero, preter ipsam famem, potius quam satietatem inducunt. Et hoc considerans, Augustinus aiebat: Si Deus universa que habet michi daret, non me satiaret nisi se ipsum dare promitteret. Et idem: Inquietum est cor nostrum donec in te requiescat. Et ideo bene dicit Ieronimus: Vana est omnis scientia in qua non queritur Christus. + +In hac comparatione notatur quam sit liberalis et curialis animus diligentis. Ille enim qui vere diligit alium, statim quod audit vel cernit necessitatem amici, sine tarditate aliqua currit velociter ad succursum. Unde beatus Augustinus: Sufficit, inquit, amanti solummodo nuntiare. + +Nos videmus quod omnes flores, preter florem cucurbite, in nocte propter gelu clauduntur, et in die propter calorem aperiuntur. Dicit ergo autor quemadmodum flores a gelu nocturno inclinati et clausi, ad calorem solis aperiuntur et eriguntur, ita ego, qui prius timore et desperatione in animo cecideram, ad verba Virgilii exurrexi. Et ideo ait: {Io cominciai come persona franca: O pietosa colei chemmi soccorse}, etc. + +Dum in superiori cantu, ex cura benivola Beatricis, autor, omni timore deposito, ad eundum se pronto animo Virgilio obtulisset, dicens: {Or va, c'un sol volere è d'amendue}; et post oblationem iter arripuisset, ut patet per id quod ait in fine cantus: {intrai per lo cammin alto et silvestro}; nunc in isto sequenti cantu ponit quod ad portam per quam intratur ad inferos devenerunt. Supra quam portam dicit se vidisse et legisse quandam scripturam obscuram, quam cum legisset, et expositionem ipsius scripture a Virgilio recepisset, dicit quod ipse Virgilius cum leta facie ipsum cepit per manum, et per portam descendendo ad inferos introduxit. Eisdem autem ingressis invenit autor quendam fluvium, qui fluvius totam vallem circuit infernalem. Et in prima ripa istius fluminis per circuitum ponit se invenisse multitudinem maximam animarum, cum illis angelis mixtam qui in illa pugna que fuit in celo, neque cum Deo neque cum Lucifero tenuerunt. Pena autem istorum est ista, quod cum suspiriis et gemitibus aliisque clamoribus nudi currunt in circuitu per hanc ripam. Cum vero istam multitudinem attente respiceret, vidit ibi unam animam, videlicet animam Celestini pape, qua visa et cognita statim cognovit quod illa multitudo erat secta hominum miserorum qui in hoc mundo nec Deo nec dyabolo placuerunt, et ideo nec in inferno positi sunt nec in celo. Post hec, dum versus fluvium respiceret, vidit in ripa ipsius fluvii quandam gentem que ad transeundum valde avida et desiderans videbatur. Et dum ad fluvium appropinquasset, ecce quidam senex cum una navicula veniendo, alta voce clamabat: Ve vobis, o anime prave. Non speretis unquam celum aspicere. Ego venio ad ripam alteram vos portare, in tenebras eternas ubi est calor et gelu. Et postquam sic illis animabus miseris exprobavit, dixit ad Dantem: O tu qui es istic anima viva, recede ab istis qui sunt mortui. Sed postquam vidit quod non recedebat, ait ad eum: Per alias vias et per alios portus ibis ad ripam. Quasi dicat: Cum salvandus sis, quare cum dannatis vis descendere in Infernum? Tunc ait ad eum Virgilius: O Caron, noli turbari istum, licet vivum, in navi portare, quia istud est placitum ibi ubi est possibile omne velle. Tunc Caron ipsum cum omnibus illis animabus recepit in navim et ad ripam alteram transportavit; et cum descendissent ad terram, invenit ibi tria, scilicet pluere, ventum, et fulgura; propter que, totus attonitus, in terram cecidit, sicut homo solet cadere somnolentus. Unde ait in textu: {et caddi come l'om cui sonno pillia}. + +{Per me si va ne la città dolente.} Sicut dicunt philosophi, voces sunt note earum que sunt in animo passionum. Que autem et quales passiones sint in Inferno, voces, idest scripture huius ianue, manifestant. Invenit enim Dantes in fastigio dicte porte VIIII rithimos, in quibus rithimis porta ipsa loquitur omnibus per eam intrantibus. Et nota quod isti rithimi continent quinque: Primum est quod per ipsam portam est iter ad inferos, ibi: {Per me si va ne la città dolente}. Secundum est causa quare factus fuit iste carcer infernalis, que causa fuit divina iustitia, ibi: {Iustitia mosse 'l mi' alto factore}; – supple ad me creandum. Tertium est autor sive factor huius carceris, et dicit quod fuit ipsa beata Trinitas, que omnia ex nichilo produxit in esse. Et distinguit hic Trinitatem personarum: Nam primo ponit personam Patris, cui attribuitur potentia, ad quam pertinet creare, ibi: {fecemi la divina potestate}. Secundo, personam Filii, cui attribuitur sapientia, ad quam pertinet creata disponere et ordinare, ibi: {la somma sapientia}. Tertio, personam Spiritus Sancti, cui attribuitur clementia, ad quam pertinet creata et disposita gubernare, ibi: {e 'l prim'amore}. Quartum est tempus quando iste carcer factus fuit; et dicit quod fuit creatus in prima creatione, ibi: {Dinanz'a me non fur cose create / se non eterne}, idest ante me nichil fuit, nisi Deus qui est eternus, et ego etiam post meam creationem duro in eternum. Ubi nota quod eternum accipitur pro sempiterno, quia eternum est illud quod caret principio et fine; et secundum hoc nichil eternum nisi Deus. Sempiternum vero est illud quod habet principium sed non finem, sicut sunt angeli, et anime hominum, et celum, et mundus, et Infernus. Que quidem omnia, licet habeant principium, quia creata sunt, tamen nunquam deficient; et tunc sempiternum tantum valet quantum *semper eternum*. Quintum et ultimum est quod illi qui intrant limina huius porte nunquam inde exibunt, ibi: {Lasciate ogni speranza, voi ch'entrate}. Ubi est advertendum quod poete multa cum fide catholica persenserunt, quia inferos esse crediderunt, sceleratos ibi posuerunt, eorumque penam eternam esse predicaverunt. Non enim solummodo hec ponit iste, sed etiam omnes alii summi poete gentilium, a quibus ipsa porta Inferni greco vocabulo trenaris appellatur, quod latine sonat *lamentatio*. Unde Virgilius VI Eneydorum ait: *Trenareas etiam fauces, alta hostia Ditis, / et caligantem nigra caligine lucam / ingressus, maneque adiit*. Et Statius, primo Theybaidos: *Trenaree limen petit irremeabile porte*. Ovidius etiam, ubi loquitur de descensu Orphei ad inferos, sic ait in Xo libro Metamorphoseos: Ad Stigia Trenarea ausus est descendere porta. Quod autem isti antiqui poete greco vocabulo trenarem posuerunt, hoc iste novus latina lingua posuit lamentationem, dum ait: {Per me si va ne la città dolente}. Nam ex doloribus lamentationes insurgunt. Et nota quod lamentationes Ieremie in greco treni vocantur. Et sunt treni quedam carmina lamentabilia que primo aput hebreos composuit Ieremias; apud grecos autem Symonides, poeta lyricus, ut scribit beatus Ysidorus, libro primo Ethimologiarum. Dicens igitur autor: {Per me si va ne la città dolente}, trenareas insinuat, idest lamentationes eternas. + +Istud notabile est morale, et potest cuilibet arduo et difficili negotio adaptari. Quandocunque enim homo habet aliquod arduum vel difficile incipere vel facere, tunc debet omnem suspitionem et cordis timiditatem a se penitus removere. + +Hic Dantes, duce Virgilio, ingreditur portam. + +Iste fuit Celestinus papa, qui de heremo fuit abstractus, et in Summum Pontificem ordinatus post mortem Nicholai quarti. Sed propter ignaviam cordis, quia nesciebat navem Ecclesie in fluctibus gubernare, ad petitionem et instantiam cardinalium, ac etiam Karoli secundi, in Neapoli se ipsum deposuit, et papatui renuntiavit. Unde dicit autor: {ke fece per viltate il gran rifiuto}. Sed re vera, non cordis ignavia ductus, sed humilitate deiectus, dum multorum utilitati intendere non valebat, suam animam humilitate studuit conservare. Unde post mortem per papam Clementem fuit canonizatus et sanctorum numero aggregatus, ac sanctus Petrus Confessor appellatus. Sed quia Dantes istam Comediam tempore Bonifatii composuit, ante scilicet quam ipse sanctus Petrus canonizatus fuisset, ideo ipsum hic posuit, habens respectum solummodo ad suam ignaviam et miseriam cordis, qua fuit taliter obumbratus, quod in romana sede sedere nescivit. + +{Questi sciagurati, che mai non fur vivi.} Vere omnes homines qui de hac vita sine fama decedunt miseri et mortui merito appellantur. Unde infra, cantu XXIIIIo, ait autor: + +{Omai convien che tu così ti spoltre, +disse 'l maestro; ke segendo in piuma, +in fama non si vien, né sotto coltre; +sanza la qual chi sua vita consuma, +cotal vestigio in terra di sé lascia +qual fummo in aere et in aqua la schiuma}. + +Omnes enim sapientes ita se in hac vita exercitare conantur, ut per gloriosa facta que fecerunt in vita, post mortem in mentibus hominum semper vivant. Et ad hoc bene Salustius in Catellinario nos inducit, dicens: Omnes homines qui sese student prestare ceteris animalibus summa ope niti decet, ne vitam silentio transeant veluti pecora, que natura prona atque ventri obedientia finxit. Sed nostra vis in animo et corpore sita animi imperio, corporis servitio magis utimur; alterum nobis cum diis, alterum cum beluis commune est; quo michi rectius esse videtur ingenio quam viribus gloriam querere, et quoniam vita ipsa qua fruimur brevis est, memoriam nostri quam maxime longam decet efficere; nam divitiarum et forme gloria fluxa atque fragilis est, virtus vero clara eternaque habetur. Huc usque Salustius. Quid enim sapientes facere debent, cum stulti semper famam petant et appetant operibus sceleratis, narrat beatus Ieronimus Contra Helvidium; narrat et Maximus Valerius, libro octavo, capitulo de cupiditate glorie: Quod quidam ignotus, accensus glorie cupiditate, sacrilega ephesiane templum Diane succendit. Et nullo prodente prorupit in medium, clamans se incendium subiecisse. Sciscitantibus vero Ephesi principibus quam ob causam tam sacrilegum opus facere voluisset, respondit: *Ut opere pulcherrimo consumpto, nomen eius per totum terrarum orbem diffunderetur*. Tunc decreto principes mandaverunt ut nomen tam teterrimi hominis, licet facti memoria remaneret, perpetuo damnaretur. + +Ista vilia animalia, musce scilicet atque vespe, que ad istorum miserorum cruciatum perpetuum deputantur, tenent similitudinem et figuram vilissimarum cogitationum ac etiam operationum, quas cogitant et operantur in hoc mundo isti tales miseri et vecordes. + +Autor in isto notabili tria ponit. Et primo ponit quod miseri et vecordes nunquam sunt vivi, licet comedant atque bibant. Nam vera vita, qua anima vere vivit, est in virtutibus occupari; de qua occupatione ait Tullius in libro Tusculanorum: Nichil dulcius otio licterato. Secundo ponit quod isti tales, qui se in bono occupare non volunt, sunt omni bono et omni gratia denudati. Ideo ait in textu: {erano ignudi}. Tertio, respondet uni tacite questioni: Posset enim aliquis querere et dicere: Nunquid isti miseri et vecordes, qui nunquam per bonam operationem vivunt, malum aliquod macinantur? Respondit quod quotidie molestantur et stimulantur a vilibus et inutilibus cogitationibus, que per muscas et vespes typice designantur. + +{Ne le tenebre eterne.} Nota quod invenimus in Sacra Scriptura duas tenebras, scilicet interiores et exteriores. Tenebre interiores sunt peccata et errores hominum; de quibus in Evangelio Iohannis primo: Et tenebre eam non comprehenderunt; idest peccatores divinam lucem non ceperunt. Et Genesis primo: Tenebre erant super faciem abyssi; idest errores super cor hominis. Tenebre vero exteriores sunt pene infernales; de quibus Dominus in Evangelio: Ligatis manibus et pedibus mittite eum in tenebras exteriores. Et iste tenebre, quia sunt infernales, ideo sunt eterne. + +Hic notatur summa felicitas beatorum, que consistit in hoc quod quecumque anima vult, breviter potest. Sed nota quod non vult nisi ea que divine consonant voluntati. Et ista est causa quare anima in celo potest omne quod vult. + +{Quinci fur quete le lanose gote.} Idest, propter verba que dixerat Virgilius Caroni, quietata fuit ipsius Caronis turbatio, que quidem turbatio apparebat in vultu. + +Postquam in superiori cantu autor Acherontis fluvium transvadavit, et postquam posuit quomodo percussus fuit a quadam luce, ex qua percussione cecidit sicut solet cadere somnolentus, nunc in isto ponit quomodo unum grave tonitruum excussit eum a somno. Et sic, duce Virgilio, abyssi vallem ingreditur; quam quidem vallem in novem circulos poetando distinguit. Istud idem sentit Statius secundo Thebaidos. Stix, inquit, in novem circunflua campos. Et vocat hic Statius infernum Stigem, quia ponitur pars pro toto. Virgilius etiam: Novies, inquit, Stix interfusa coercet. Ponit autem in isto circulo Limbum puerorum et habitationem tam virorum quam mulierum, qui virtutibus moralibus inherentes et in eis se totaliter exercentes, sine fide unius Dei de hac luce migrarunt. Pena quorum, secundum fidem catholicam, est solummodo carentia visionis divine; cui carentie alta suspiria adhibet autor iste. Vocatur autem iste circulus a poetis Elisium, a nobis autem christianis vocatur Limbus, quem locum Sacra Scriptura vocat *sinum Abrahe*. Est autem Elysium, secundum poetas, quidam locus semotus a penis, ubi quiescunt anime piorum, et dicitur Elysium ab e quod est extra et lision quod est miseria, inde Elysium, *locus extra miseriam positus*. Dum vero sic ab uno gravi tonitruo esset excitatus a somno surrexit, et dum attente respiceret, invenit se super ripam unius vallis que erat ita obscura, profunda, et nebulosa, quod licet oculum infigeret in profundum, nichil breviter discernebat. Tunc Virgilius dulcibus verbis et exhortationibus ipsum ad descendendum induxit. Dum autem sic ambo per istum primum circulum ambularent, invenit autor turbas grandes puerorum virorum et mulierum. Tunc Virgilius ait ad Dantem: Tu non requiris a me que anime sunt iste quas tu vides. Volo enim quod scias quod iste anime non peccarunt, et si bene fecerunt, non sufficit, quia non habuerunt baptismum; qui quidem baptismus est pars illius fidei quam tu credis. Et si fuerunt antequam Christus veniret in carnem, non adoraverunt debito modo Deum. Ubi est advertendum quod antiqui iusti de populo paganorum credebant unum Deum esse, tamen distinctionem personarum ignoraverunt, et ideo non debite adoraverunt. Audiens autem Dantes quod ille locus ubi modo erant esset Limbus, et considerans atque ymaginans quod tempore quo Christus resurrexit a mortuis ille locus a Christo fuerat spoliatus, interrogavit ducem suum dicens: Dic michi, magister, dic domine mi: Exivit hinc aliquis homo unquam? Et ille: Ego eram novus in hoc statu, quando vidi huc venire unum potentem, cum signo victorie coronatum; qui quidem extraxit hinc umbram, idest animam, primi hominis et aliorum multorum qui continentur in textu. Et dum sic videndo et loquendo ambularent per illam silvam spirituum antiquorum, vidit autor non multum a longe unum ignem, qui tenebrarum emisperium vinciebat, idest ligabat. In quo loco vidit honorabiles gentes valde; de quibus honorabilibus gentibus quatuor umbras vidit obviam sibi venire. Que quidem umbre, postquam cum Virgilio locute sunt in secreto, ipsum autorem honorabiliter salutarunt; et sic ipsum in quoddam castrum septem muris et uno fluvio circumdatum introduxerunt. In quo castro invenit antiquissimos spiritus philosophorum, medicorum, poetarum, et virorum iustorum, qui in hoc mundo, licet iuste vixerint, tamen, quia non debite Deum adoraverunt, ad inferos descenderunt. Quibus visis et cognitis de isto castro luminoso, quod continetur in primo circulo, in secundum descendit. + +{La sexta compagnia in due si scema: +per altra via mi mena il savio duca, +fuor de la queta, nell'aura che trema. +Et vegno in parte ove non è chi luca.} + +{Che sanza speme vivemo in disio;} hoc est, sine spe de istis tenebris evadendi vivimus in desiderio, quia licet nunquam habeamus spem hinc exeundi, nichilominus tamen hoc naturaliter affectamus. Dico naturaliter quia sicut sunt due leges, una naturalis altera divina, ita sunt due spes que oriuntur ab ipsis. Lex enim nature non vult ut non peccans condemnetur; lex autem divina non vult ut qui non credit in Christum salvetur. Contra spem, igitur, que a lege divina procedit, sperant isti in spem que oritur a natura. + +{Di Moise legista et ubidente.} Moyses mitissimus hominum in Egypto est natus et a filia Pharaonis in filium adoptatus. Huic enim, dum oves pasceret in deserto, apparuit Deus in rubo. Qui dum esset annorum octaginta, ex precepto Dei stetit coram Pharaone decem, plagis Egyptum percussit, Mare Rubrum divisit, in montem Synai legem a Deo accepit, XL annis in heremo populum manna paravit. Et sic CXXo anno vitam finiens, divinis manibus est sepultus. + +{Et con Rachele, per cui tanto fé.} Rachel, filia Laban et pulcherrima mulierum, fuit una ex uxoribus ipsius Iacob, quam tantum dilexit Iacob quod, amore ipsius, XIIII annis pavit pecora soceri sui, sustinens frigus et gelu. Ideo dicitur in textu: {per cui tanto fé}, ipse scilicet Iacob. + +{Et altri molti.} Hoc est omnes superius nominatos extraxit Christo de Limbo quando spoliavit infernum, et multos alios, idest omnes iustos utriusque sexus qui ante adventum Christi ad inferos descenderunt. + +Hoc est, volo quod scias quod antequam isti educti fuissent de Limbo, humani spiritus salvati non erant. Hoc dicit ad angelorum differentiam, qui quidem semper salvi fuerunt postquam fuerunt in gratia confirmati. Confirmati vero fuerunt in gratia statim quod de celo mali angeli ceciderunt. Spiritus autem humani, ante Christi adventum, quia ianua celi omnibus erat clausa, omnes ad inferos descendebant, mali in profundum Inferni et boni in Limbum; qui quidem Limbus in isto primo superiori circulo continetur. Christus autem per suam passionem et ianuam celi aperuit, et sanctos patres de Limbo extraxit, et eos in celestem patriam introduxit. + +{Non lasciavam l'andar perch'e' dicessi.} Hoc est, non dimittebamus iter nostrum propter ea que Virgilius loquebatur, sed simul et loquebamur et silvam spissam illorum spirituum transibamus. + +{Non era lung'ancor la nostra via / di qua dal sonno.} Hoc est, non multum per istum circulum descenderam postquam fueram a somno per tonitruum excitatus, quando vidi a longe unum ignem, quem quidem ignem tenebrarum emisperium vinciebat, idest ligabat. Est autem emisperium illa pars celi quam videmus supra nos. Et nota quod emisperium est duplex, scilicet superius et inferius; pars enim celi que supra nos est dicitur superius emisperium; pars autem illa celi que sub terra est dicitur emisperium inferius, quam quidem videre non possumus quamdiu sub terra latet, ut dicit Ysidorus tertio libro Ethymologiarum. Simili modo ponit hic autor quod supra illum ignem qui est in isto primo circulo est unum emisperium tenebrarum, quod quidem emisperium ligat et circumdat illum ignem; et similiter est aliud emisperium tenebrarum inferius positum. + +{Intanto voce fu per me udita.} Idest, interim quod loquebamur, audivi quandam vocem loquentem et dicentem: Honorate altissimum poetam, nam ecce sua umbra, idest anima, que a nobis recesserat, ad nos redit. + +Et statim, finita voce, dicit autor se vidisse quatuor magnas umbras, idest animas, venire eis obviam, quod autem dicit: {sembianza aveano né trista né lieta}. Hoc est, quod in Limbo anima neque bonum patitur neque malum, sed solum carentiam visionis divine. Sed, re vera, ista carentia, licet non sit pena in parvulis, est pena maxima in adultis. Et exemplum habemus de duobus hominibus, quorum unus nunquam fuit dives, alter de summis divitiis descendit in paupertatem. Primo, paupertas ipsa non est pena; sed secundo, est pena et summa miseria. Et hoc est quod Boetius allegat tertio libro De Consolatione, dicens: *Hoc est quod recolentem vehementius quoquit; nam in omni adversitate fortune infelicissimum genus infortunii est fuisse felicem*. Et ideo carentia tanti boni, de quo aliquam notitiam antiqui philosophi habuerunt in mundo, est eis pena maxima iudicanda, hoc dico si in Limbo sunt. Sed nostra fides non tenet quod ibi sint nisi parvuli innocentes. Iste autem poeta in hac parte, et in quibusdam aliis, loquitur non theologice sed poetice. Et ideo per Infernum non Beatrix, que typum tenet teologie, sed Virgilius eum ducit, qui tenet figuram rationis humane. Sed si vere et lucide autoris verba pensamus, istum primum circulum bipartitur. In prima namque parte ponit Limbum, ubi collocat parvulos innocentes, quem locum dicit expoliatum a Christo, tempore scilicet sue victorie, quando resurrexit a mortuis. In secunda vero parte, hoc est in loco magis infimo, quia in suo descensu semper tendit ad centrum, ponit quandam partem luminosam in qua ordinat quoddam castrum, septem muris et una aqua munitum, ubi collocat antiquos iustos et sapientes de populo paganorum, qui tres virtutes theologicas ignorantes, in quatuor virtutibus cardinalibus sive moralibus studuerunt. + +In ista comparatione demonstrat autor quante excellentie fuit Virgilius in hac vita, inquantum comparat eum aquile volanti, dicens quod quemadmodum aquila volat super omnes aves, ita Virgilius volavit, idest locutus est, super omnes poetas. + +{Venimo a piè d'un nobile castello,} etc. Per istud castrum, septem muris et uno fluvio sic vallatum, in quo stant antiqui principes, virtuosi philosophi et poete et multi alii, accipere possumus gloriosas virtutes, quibus ipsi in mundo fulserunt; que quidem virtutes armant hominem contra vitia et errores. Unde per castrum accipe virtutes; per VII muros VII scientias liberales; per fluvium vero solidum divitias intellige conculcatas: quia nisi divitias, que sunt labiles et hominem labilem faciunt, homo conculcaverit, ad virtutes et scientias pervenire non poterit. Unde beatus Ieronimus in epistola ad Paulinum refert quod Crates, philosophus thebanus, homo quondam ditissimus, cum ad phylosofandum Athenas pergeret, magnum auri pondus in mari proiecit; nec putavit se posse et virtutes simul et divitias possidere. Refert Valerius, libro VIII, capitulo de studio et industria, quod cum Anaxagoras rediret a studio et suas possessiones desertas vidisset, ait: Non essem ego salvus nisi iste perissent. Et subdit Valerius: Nam si prediorum potius quam ingenii culture vacasset, dominus rei familiaris intra penates suos mansisset, non tantus Anaxagoras ad eos redisset. + +In isto notabili ponit autor tria que reddunt homines, et maxime principes et barones, maiestate mirabili reverendos. Primum est tarditas et gravitas oculorum, nam principes et barones debent in oculis tarditatem et gravitatem habere. Secundum est autoritas et maiestas in nutibus atque signis. Debent enim principes habere gestus et motus corporis ponderosos. Tertium est raritas et suavitas in loquendo. Non enim decet magnos viros nisi raro loqui, quia eorum verba melius ab auditoribus retinentur. Hec autem in Scipione fuisse, dum loquebatur ad populum, in libro De Amicitia Tullius asseverat. Quanta, inquit, o dii immortales, fuit illi gravitas, quanta in oratione maiestas. + +{Tra' quai conobi Hectore.} Hector fuit primogenitus filius Priami regis Troyanorum, qui fuit in armis fortissimus et in moribus gloriosus, et fuit intantum pulcher et gratiosus quod ab omnibus qui eum videbant mirabiliter amabatur. Nam, ut scribit Homerus, non filius hominum sed deorum in ipsa sua pueritia credebatur. + +{Et Enea.} Eneas fuit filius Anchisis, de stirpe regia Troyanorum, qui ad Ytaliam veniens post destructionem Troye, Laviniam filiam regis Latini in uxorem accepit; Lavinium in honorem uxoris condidit; duos filios, Iulum Ascanium et Silvium Postumum, dereliquit. Ascanius Albam condidit, ex qua civitate alma urbs originem duxit. + +{Cesare armato,} etc. Cesar Iulius, secundum Virgilium et Ovidium, a Iulo Enee filio originem traxit et nomen. Hic primus Romanorum imperatorum mundi monarchiam gubernavit. Quante autem virtutis et nobilitatis atque magnificentie fuerit, Salustius in Catellinario faciens mentionem de ipso Iulio et Catone sic ait: Hiis duobus genus etas et eloquentia prope equalia fuere, magnitudo animi par, item gloria, sed alia alii. Cesar beneficiis ac munificentia magnus habebatur; integritate vite, Cato. Cesar mansuetudine et misericordia clarus factus est; Catoni severitas dignitatem addiderat. Cesar dando, sublevando, ignoscendo; Cato nichil largiendo gloriam adeptus est. In Cesare profugium miseris erat; in Catone malis pernities. Cesaris facilitas, Catonis constantia laudabatur. Postremo, Cesar in animo induxerat laborare et vigilare negotiis amicorum intentus, sua negligere. Nichil denegare quod dono dignum esset; sibi magnum imperium exercitum bellum novum exoptabat ubi sua virtus enitescere posset. At Catoni studium modestie, decoris, et maxime severitatis erat. Non divitiis cum divite, nec factione cum factioso, sed cum strenuo virtute, cum modesto pudore, cum innocente abstinentia certabat. Et malebat esse quam videri bonus. Ita quo minus petebat gloriam, eo magis illam assequebatur. Hucusque Salustius de laudibus Cesaris et Catonis. Tante enim nobilis virtutis extitit iste Cesar quod etiam in hora mortis, in qua solet homo omnia oblivisci dum vita privaretur, virtutibus privari non potuit, sicut demonstrat Valerius libro quarto, capitulo de verecundia, in hec verba: Quam precipuam in Gaio Cesare verecundiam quoque fuisse et sepe numero apparuit et ultimus eius dies significavit. Cum pluribus enim parricidariis violatus mucronibus, inter illud ipsum tempus, quo divinus spiritus mortali discernebatur a corpore, ne tribus quidem et viginti vulneribus quin verecundie obsequeretur absterreri potuit, siquidem utranque manum toga dimisit, ut inferior pars corporis tecta conlaberetur. In hunc modum non homines expirant, sed dii immortales sedes suas repetunt. Hucusque Valerius. Obiit autem Cesar anno etatis sue LVI, cum per triennium et menses VII tenuisset principatum. Fuerat quidem Rome imperatum a Romulo sub regibus septem, annis CCLX. Post sub consulibus imperatum est Rome annis CCCCLXIIII, et sic ab urbe condita usque ad mortem Cesaris fluxerunt anni DCCXXIIIIor. Mortuo Cesare, corpus eius in foro ubi fiebant consilia combustum est. Statuit autem populus romanus in foro solidam columnam lapidis numidici, idest marmoris de Numidia, super quam tumulatus est, que et Iulia dicta est. Magister autem in historiis scolasticis ponit tria mirabilia signa que in morte eius apparuerunt. Centesimo enim die ante mortem eius fulmen cecidit iuxta statuam eius in foro, et de nomine eius superscripto C licteram capitalem abrupit. Nocte precedenti diem obitus, fenestre thalami eius cum tanto strepitu sunt aperte, ut exiliens de lecto ruituram domum extimaret. Eadem die cum iret in capitolium date sunt ei lictere, in quibus continebatur quod a suis carioribus consiliariis debebat occidi, que lictere dum referretur occisus, in manu eius nondum aperte invente sunt. Die sequenti apparuerunt tres soles in oriente, qui paulatim in unum corpus solare redacti sunt, significantes quod dominium Lucii Antonii et Marchi Antonii et Octaviani Augusti in unam monarchiam rediret; vel potius quia notitia trini Dei et unius toti orbi futura imminebat. Hucusque magister in ystoriis scolasticis. + +{Armato.} Armatum ideo dicit se Cesarem invenisse, quia nullus unquam homo romanus ita fuit fortis aut ita fortunatus in bello. Nam quinquageties sic vexillis explicitis dimicavit in campo; cuius opera bellicosa autor breviter comprehendit infra, tertia cantica, cantu qui incipitur: {Poscia che Costantin l'aquila volse}. + +{Da l'altra parte vidi 'l re Latino.} Latinus fuit rex Ytalie, a quo Ytalici Latini dicti sunt. Ante quem regnaverunt in ipsa Ytalia Ianus, Saturnus, Picus et Faunus; post quos regnavit iste Latinus. Post Latinum vero regnavit Eneas, post Eneam regnaverunt reges Albanenses, quorum nomina superius sunt expressa. Post Albanenses autem regnaverunt Romani. + +{Ke con Lavinia sua fillia sedea.} Lavinia fuit filia regis Latini et uxor Enee; in honorem istius Lavinie Eneas condidit civitatem et a suo nomine Lavinium appellavit. + +{Vidi quel Bruto che cacciò Tarquino.} Quia duo fuerunt Bruti famosissimi in Roma, unus summe bonus, alter summe bonus et malus, ideo autor, volens de primo facere mentionem, ait: Vidi illum Brutum qui expulit Tarquinium. Iste Brutus primo vocatus est Iunius, in cuius honorem mensem qui sequitur madium Romani iunium vocaverunt. Brutus autem ideo dictus est quia, ut tyrannidem superbi Tarquini avunculi sui evaderet, qui omnes potentes Romanos occiderat, se brutum foris moribus ostendebat, cum esset interius omnium virtutum genere decoratus. Quod maxime patet per illud quod refert de illo Titus Livius Ab Urbe Condita, libro I, et Valerius, libro VII, capitulo de vafre factis aut dictis, sic dicens: Quo in genere acuminis in primis Iunius Brutus referendus est? Nam cum a rege Tarquinio avunculo suo omnem nobilitatis indolem excerpi interque ceteros etiam fratrem suum, eo quod vegetioris ingenii erat, interfectum animadverteret, obtunsi se cordis esse simulavit, eaque fallacia maximas virtutes suas texit. Profectus etiam Delphos cum Tarquinii filiis quos is ad Apollinem Phytium muneribus et sacrificiis miserat honorandum, aurum Deo nomine doni clam cavato baculo inclusum tulit, quia timebat ne sibi celeste numen aperta liberalitate venerari tutum non esset. Peractis deinde mandatis patris Apollinem iuvenes consuluerunt quisnam ex ipsis Rome regnaturus videretur. At is penes cum summam urbis nostre potestatem futuram respondit, qui ante omnes matri osculum dedisset. Tum Brutus perinde atque casu prolapsus de industria se abiecit terramque, comunem omnium matrem existimans osculatus est. Quod tam vafre telluri impressum osculum urbi libertatem, Bruto primum in fastis locum tribuit. + +Iste enim Brutus fuit primus consul Romanorum, qui tante iustitie fuit, quod duos suos filios, Titum scilicet et Tyberium, quia contra patriam coniuraverant, in oculis suis virgis cedi et securi feriri mandavit, sicut scribit Titus Livius, Ab Urbe Condita libro secundo. Et Valerius, libro quinto, capitulo de severitate parentum in liberos, per hec verba: Brutus, gloria par Romulo, quia ille urbem, hic libertatem romanam condidit, filios suos dominationem Tarquinii a se expulsam reducentes summum imperium obtinens, comprehensos proque tribunali virgis cesos et ad palum religatos, securi percuti iussit. Exuit severitas patrem ut consulem ageret, orbusque vivere quam publice vindicte deesse maluit. De istius consulatu et de punitione filiorum loquens, Virgilius VI libro Eneydorum inducit Anchisem patrem Enee veluti futuram laudem Bruti pronuntiantem his versibus: + +*Consulis imperium primus hic sevasque secures +Accipiet, natosque pater nova bella moventes, +Ad penam pulcra pro libertate vocabit. +Infelix! utrunque ferent ea facta minores: +Vincet amor patrie laudumque immensa cupido.* + +Tarquinius, cognominato Superbus, fuit septimus et ultimus rex Romanorum; nam primus fuit Romulus, secundus Numa Pompilius, tertius Tullius Hostilius, quartus Ancus Martius, quintus Tarquinus Priscus, sextus Servius Tullius, septimus vero Tarquinius Superbus. Hunc Tarquinium propter violationem Lucretie, Brutus cum tota sua progenie de Roma fugavit. Iste Tarquinius primus genera tormentorum excogitavit, primusque fuit qui exilia adinvenit, et ipse prior ex regibus exilium meruit, ut scribit Titus Livius Ab Urbe Condita, libro primo. + +{Lucretia.} Dux romane pudicitie Lucretia, ut scribit Valerius libro VI, capitulo de pudicitia, virilem animum habuit, sed maligno errore fortune muliebre corpus sortita est. Tam siquidem virilem animum habuit, quod postquam fuit a filio Tarquinii corrupta, sicut dicit beatus Ieronimus libro primo contra Iovinianum, nolens vivere violata, maculam corporis proprio cruore delevit. Hanc ystoriam plene tractat Titus Livius Ab Urbe Condita, libro primo, sic dicens: Dum Tarquinius Ardeam civitatem Rutilorum obsideret, regii iuvenes interdum otio, conviviis, et commessationibus se occupabant, forte potantibus his aput Sextum Tarquinium filium Tarquinii Superbi, ubi et Collatinus, Lucretie coniunx, cenabat, Tarquini egregii filius incidit de uxoribus mentio, suam quisque laudare miris modis cepit. Inde certamine accenso, Collatinus negat verbis opus esse, paucis his quidem horis posse sciri quantum ceteris prestet Lucretia sua. Quin, si vigor iuvente est, conscendamus equos uxores visuri tendamus, et quod inopinato viri adventu occurrerit oculis videamus. Incaluerant vino omnes, citatis equis evolant Romam. Quo cum intendentibus tenebris pervenissent, pergunt inde Collatinam, ubi Lucretiam non quanquam ut regie nurus quas in convivio luxuque cum equalibus viderant tempus terentes, sed deditam, lane inter lugubrantes ancillas in medio edium sedentem inveniunt. Muliebris certaminis laus penes Lucretiam fuit. Maritus invitat comiter regios iuvenes, ipsum Sextum Tarquinum mala libido per vim strupende Lucretie capit. Tum forma, tum spectata castitas incitat. Et quidem cum a nocturno iuvenili ludo in castra redeunt, paucis interiectis diebus, Sextus Tarquinus, inscio Collatino, cum comite uno Collatinam venit. Ubi exceptus benigne, cum post cenam in hospitale cubiculum ductus esset, amore ardens, postquam satis tuta omnia, sopitique omnes videbantur, stricto gladio ad dormientem Lucretiam ivit, sinistraque manu mulieris pectore oppresso: Tace, Lucretia, inquit, Sextus Tarquinus sum; ferrum in manu est; moriere si emiseris vocem. Cum pavida e somno mulier surrexisset et nullam opem preter mortem imminentem videret, mortem potius quam vitam impudicam elegit. Tum Tarquinus fateri, amorem orare, miscere precibus minas cepit. At ubi muliebrem animum obstinatum vidit et ne mortis quidem metu inclinari, addit ad metum dedecus, cum mortua iugulatum servum positurus ait, ut in sordido adulterio necata dicatur. Quo terrore cum vicisset obstinatam pudicitiam, victrix libido, profectus inde Tarquinus ferox expugnato muliebri decore recessit. Lucretia mesta tanto malo nuntium Romam ad patrem, eundemque Ardeam ad virum mittit, ut cum singulis fidelibus amicis veniant, scientes ipsam rem atrocem incidisse, unde omnes oportere ita mature venire. Brutus cum Valerio, Collatinus cum Lucretio venerunt. Lucretiam mestam sedentem in cubiculo invenerunt, adventu suorum lacrime oborte. Querentique viro: Salva es, Lucretia? Minime, inquit. Quid enim salvi est mulieri, amissa pudicitia? Vestigia viri alieni, Collatine, in lecto tuo sunt. Ceterum corpus est tantummodo violatum, animus insons, mors testis erit; sed date dextras fidemque non impune adultero fore. Quod cum illi dextras fidemque dedissent ait Lucretia: Sextus Tarquinus qui hostis pro hospite hac transacta nocte vi armatus michi sibique, si vos viri estis, pestiferum hinc abstulit gaudium. Dant ordini omnes fidem. Consolantur egram animadvertendo noxam mentem peccare, non corpus. Tunc Lucretia: Vos, inquit, videritis quid illi debeatur. Ego vero, si peccato me absolvo, supplicio non libero. Nec ulla deinde impudica exemplo Lucretie vivet. Cultrum statim quem sub veste absconsum habebat in corde defixit, prolapsaque in vulnus moribunda cecidit. Conclamat vir paterque Brutus. Illis luctu occupatis, cultrum ex vulnere Lucretie extractum, manantem cruore Brutus tenens: Per hunc inquit castissimum sanguinem iuro, vosque dii testes facio, me Tarquinium superbum cum scelerata coniuge et omni liberorum stirpe, ferro, igne, et quacumque vi potero, destructurum. Cultrum deinde Collatino tradit. Inde Lucretio atque Valerio stupentibus miraculo rei, iurant omnes totique a luctu versi in iram, Brutum ad expugnandum regem sequuntur ducem. Elatum de domo corpus Lucretie, in forum deferunt. Omnes concurrunt atque arma capiunt, Romam tendunt, et Brutus contra regem Romanos movet. Clauduntur porte regi, et ei et filiis perpetuum exilium indicitur. Brutus et Collatinus consules procreantur. Sextus Tarquinus Gabios fugiens a Gabinis occiditur. Tarquinius vero Superbus, pulsus a regno, cum filiis in Etruscos ivit, cum regnasset XLV annis. Fluxerant autem a condita urbe usque ad liberatam anni CCXLIIII. Hucusque Titus Livius. + +Iulia fuit filia Iulii Cesaris et uxor Magni Pompei. De qua Valerius, libro quarto, capitulo de amore coniugali, sic ait: Iulia, Cesaris filia, cum Pompei Magni coniugis sui vestem cruore respersam e campo domum relatam vidisset, territa metu ne qua ei vis esset allata, exanimis concidit partumque, quem in utero conceptum habebat subita animi consternatione et gravi dolore corporis eicere coacta est, magno quidem cum totius orbis detrimento terrarum, cuius tranquillitas tot civilium bellorum truculentissimo furore perturbata non esset, si Cesaris et Pompei concordia comunis sanguinis vinculo constricta mansisset. Et Lucanus in primo: + +*Nam pignora iuncti +Sanguinis et diro ferales omine tedas +Abstulit ad manes Parcarum Iulia seva +Intercepta manu. Quod si tibi fata dedissent +Maiores in luce moras, tu sola furentem +Inde virum poteras atque hinc retinere parentem, +Armatasque manus excusso iungere ferro, +Ut generos soceris medie iunxere Sabine. +Morte tua discussa fides, bellumque movere +Permissum est ducibus – Cesari scilicet et Pompeo. –* + +Tantum namque ista Iulia Pompeum amavit, quod istum amorem ad inferos secum tulit. Unde sibi in visione apparens, ait, ut scribit Lucanus in tertio: + +*Me non Lethee, coniunx, oblivia ripe +Immemorem fecere tui.* + +{Martia.} Ista Martia fuit uxor posterioris Catonis, que ex Catone tres filios generavit. Quam Cato cum ad senectutem venisset, quia in tali etate luxurie vacare nolebat, ipsam Ortensio viro sanctissimo tradidit in uxorem, ut ex ipsa filios urbi et orbi utiles procrearet. Ipsa vero, post mortem Ortensii, rediit ad Catonem, petens ab ipso ut ipsam reciperet, ad hoc solum ut ipsa mortua posset scribi in suo sepulcro: Hic iacet Martia sancti marita Catonis. Unde Lucanus in secundo ponit quod Martia venit ad Catonem miseranda concita vultu. + +*Effusas laniata comas contusaque pectus +Verberibus crebris cineresque ingesta sepulcri, +Non aliter placitura viro, sic mesta profatur: +Dum sanguis inerat, dum vis materna, peregi +Iussa, Cato, et geminos excepi feta maritos; +Visceribus lapsis partuque exhausta revertor +Iam nulli tradenda viro. Da federa prisci +Illibata thori, da tantum nomen inane +Connubii; liceat tumulo scripsisse: Catonis +Martia; ne dubium longo queratur in evo, +Mutarim primas expulsa, an tradita, tedas.* + +Quasi dicat: Recipe me ne queratur in posterum, sicut de dubiis queri solet, utrum ego mutaverim primas tedas expulsa a te pro mea culpa, an tua tradita voluntate. Quia si me recipies, et in meo sepulcro scriptum fuerit id quod dixi, videbor tibi placuisse Catoni. + +{Et Corniglia.} Due fuerunt Cornelie famosissime in urbe: Prima fuit filia superioris Affricani et uxor Gracchi, que dicta est mater Gracchorum. Alia fuit filia alterius Scipionis et uxor Gnei Pompei. Prima miris laudibus extollitur quod nulla vanitas umquam in ea visa fuit. Nam universas quas mulieres solent appetere vanitates, ista mirabilis femina respuebat. De qua Valerius, libro quarto, capitulo de paupertate sic ait: Maxima ornamenta esse matronis liberos. Apud Pomponium Rufum collectorem librorum sic invenimus. Corneliam Gracchorum matrem cum Campana matrona apud illam hospitata ornamenta sua ei pulcerrima illius seculi ostenderet, traxit ea sermonem dum e scola redirent liberi. Et hec, inquit, ornamenta sunt mea. Omnia nimirum habet qui nichil concupiscit, eo quidem certius quo cuncta possidet, quia dominium rerum collabi solet, bone mentis usurpatio nullum tristioris fortune recipit incursum. + +Secunda vero Cornelia fuit filia alterius Scipionis, de qua Lucanus in VIIIo. + +Femina tantorum titulis insignis avorum quam Pompeius, mortua Iulia, in uxorem accepit. Ista Cornelia primo fuit nupta Crasso, deinde Pompeio, et utrique attulit malum omen. Nam Crassus, infuso auro in os eius, mortuus est apud Carras. Pompeius vero, capite truncatus, mortuus est in Egypto. Et hoc est quod de ipsa Iulia dixit in visione Pompeio, ut scribit Lucanus in tertio: + +*Coniuge me letos duxisti, o Magne, triumphos: +Fortuna est mutata thoris, semperque potentes +Detrahere in cladem fato damnata maritos +Et nupsit tepido pellex Cornelia busto.* + +Tepido busto dicit, quasi nondum extincto rogo quo more antiquo corpora cremabantur; inde sepulcrum dicitur bustum, quasi ustum. Corneliam autem pellicem ideo vocat, quia ante decem menses post mortem Crassi nupsit Pompeio. Ipsa etiam Cornelia, postquam Pompeius fuit acie pharsalica devictus a Cesare, hoc testatur, ut ait in octavo Lucanus. + +*Infelix coniunx et nulli leta marito. +Bis nocui mundo.* + +{Et solo in parte vidi il Saladino.} Saladinus fuit soldanus Babilonie, et fuit, ut dicitur suo tempore, sapientior homo mundi. + +Iste est Aristotiles, inter philosophos summus princeps; omnes enim mortales in scientiis naturalibus subtilitate ingenii et mentis acumine antecessit. Fuit autem Platonis auditor, et secte peripatetice adinventor. De quo beatus Augustinus octavo libro De Civitate Dei. Aristotiles, inquit, discipulus Platonis, vir excellentis ingenii, eloquii vero Platoni impar, sectam peripateticam condidit, plerosque discipulos preclara fama excellentes, vivo adhuc preceptore, in suam heresim congregavit. Huius autem tam summi philosophi tria precepta moralia collige que Valerius tradit. Primum preceptum est istud: Callisteno enim discipulo suo, quem ad Alexandrum misit, mandavit ut aut cum Alexandro raro loqueretur, aut cum loqui vellet, ea que Alexandro sciret iocunda vel beneplacita loqueretur; causam assignans quod apud regias aures vel silentio esset tutior, vel beneplacito sermone acceptior. Secundum preceptum est quod se laudare est vanum, vituperare vero stultum. Tertium vero preceptum est istud: Ut voluptates abeuntes consideremus quas considerando inutiles et vacuas esse cernemus. + +{Quivi vid'io et Socrate.} Socrates, magister Platonis, non solum sapiens, sed ipsa sapientia reputabatur in mundo. Nam, ut scribit Valerius, libro tertio, capitulo qui intitulatur *Qui humili loco nati, clari evaserunt*, ipse Socrates non solum hominum consensu, verum etiam Apollinis oraculo, sapientissimus iudicatus est. Iste primus ethicam ad corrigendos componendosque mores instituit, dividens eam in quatuor virtutibus anime, scilicet in prudentiam, iustitiam, fortitudinem, et temperantiam, ut ait beatus Ysidorus, secundo libro Ethimologiarum. Huius philosophi quatuor precepta moralia ponit Valerius libro VIIo, capitulo de sapienter factis aut dictis. Primum est istud quod recitat idem Valerius his verbis: Socrates humane sapientie quasi quoddam terrestre oraculum, nichil ultra petendum a diis immortalibus arbitrabatur quam ut bona tribuerent, quia hii demum scirent quid unicuique esset utile. Et subdit Valerius: Nos autem plerumque id votis expetere, quod non impetrasse melius foret. Etenim dempsissimis tenebris involuta mortalium mens inque leta sic patentem errorem cecas precationes tuas spargis! divitias appetis que multis exitio fuerunt. Honores concupiscis, qui quam plures pessundederunt. Regna tecum ipsa volvis, quorum exitus sepe numero miserabiles cernuntur. Splendidis coniugiis inicis manus; at hec ut aliquando illustrant, ita non nunquam domos evertunt. Desine igitur stulta futuris malorum tuorum causis quasi felicissimis rebus inhiare, et totam te celestium arbitrio permitte, quia qui tribuere bona ex facili solent etiam eligere aptissime possunt. Secundum: Idem Socrates expedita et compendiaria via eos ad gloriam pervenire dicebat qui id agerent ut quales videri vellent, tales etiam essent. Qua quidem predicatione aperte monebat ut homines ipsam potius virtutem haurirent quam umbram eius consectarentur. Tertium: Idem Socrates ab adulescentulo quodam consultus utrum uxorem duceret, an se omnium matrimonio abstineret, respondit quod si aliquid istarum duarum rerum quas petebat faceret, peniteret. Hinc te, inquit, solitudo, hinc orbitas; hinc generis intentus, hinc heres alienus excipiet. Illinc perpetua solicitudo querelarum contextus, dotis exprobatio affinium gravem supercilium, garrula socrus lingua, subsessor alieni matrimonii, incertus liberorum eventus. Quartum: Idem Socrates cum venisset ad mortem, fortique animo et constanti vultu potionem veneni e manu carnificis accepisset, admoto iam labris poculo, uxori Xantippe inter fletum et lamentationem vociferanti innocentem eum periturum, ait: Quid ergo? nocenti michi mori satius esse duxisti? Et subdit Valerius: O immensam sapientiam, que ne in ipso quidem vite excessu oblivisci sui potuit. Galienus etiam refert quod Socrates potionem venenatam accepit et diu de immortalitate anime disputans, potionem illam letus hausit. Causam autem quare Atheniensium scelerata dementia tantum philosophum interfecit, assignat beatus Augustinus in libro De Vera Religione, dicens quod quia Socrates hominibus prohibebat iurare per deos, et etiam quia deos adorare nolebat, dicens: *Ego adorarem potius canes, qui sunt opera nature, quam ydola, que sunt opera manuum hominum*, ab Anetio duce Atheniensium positus est in carcerem, et ut scribit Seneca, sumpta ibi cicuta, interiit. Hoc idem asserit Macer in libro De Viribus Herbarum, capitulo de cicuta, dicens: Publica pena reis hec esse solebat Athenis; hac sumpta, Socrates magnus fuit exanimatus. Vixit autem Socrates nonaginta novem annis, sicut scribit beatus Ieronimus in epistula ad Nepotianum, sic dicens: Socrates nonaginta novem annos in docendi scribendique dolore laboreque complevit. Et quia iste philosophus inter omnes antiquos philosophos sapientior habebatur, ideo quosdam flores dictorum suorum tibi, Lucane, disposui describendos, quos quidem utiles in vivendo reperies, si eos in memoria retinebis, et opere adimplebis. + +*Age sic alienum ut tuum non obliviscaris negotium. +Amico ita prodesto ne tibi noceas. +Quod habes ita utere ut alieno non egeas. +In tuo quam in alieno labore sarcinam suscipe. +Pecunie querende et tuende modum habere oportet. +Velox consilium sequitur penitentia. +Duo maxime sunt contraria consilio, ira et festinatio. +Cum amicis breves orationes amicitiasque +longas habere oportet, quia inter veros carosque +amicos multa effundere non est opus, nam est +signum diffidentie; cum amanti solum sufficiat intimare. +Negat sibi ipsi qui quod difficile est petit. +Malum alienum tuum ne feceris gaudium. +Principium amicitie est bene loqui; exordium +vero inimicitiarum est male dicere. +Amicus raro acquiritur, cito amittitur. +Nulli imponas quod ipse pati non possis. +Hoc exhibe quod tibi optaveris exhiberi. +Presentem laudare minime decet. +Sepultus apud te sit sermo quem solus audieris.* + +{Et Platone.} Plato, discipulus Socratis, magister vero Aristotilis, inter omnes philosophos magis cum catholica fide nostra concordat. Asserit enim beatus Augustinus libro VIIo Confessionum, se in libris platonicis invenisse non quidem hiis verbis, sed similibus: In principio erat verbum, et verbum erat apud Deum, et Deus erat verbum; et huiusmodi que ibi sequuntur. Hucusque Augustinus. Non est ergo mirum si de eo signa et prodigia magna legantur. + +Refert enim Valerius, libro primo, capitulo de prodigiis, quod dum Plato dormiret in cunis, apes in ore eius mellificaverunt. Qua re audita, prodigiorum interpretes singularem eloquii suavitatem ore eius emanaturam esse dixerunt. Et subdit Valerius: At michi ille apes quidem non montem Hymettum timi flore redolentem, sed Musarum Elyconios colles omni genere doctrine virentis dearum instinctu depaste maximo ingenio dulcissima summe eloquentie instillasse videntur alimenta. In libris quoque Apulei quos de vita et moribus Platonis composuit legitur quod, cum Ariston, pater Platonis, ipsum Platonem deferret ad Socratem instruendum, nocte precedenti somnium viderat Socrates quod pullus eximii candoris et vocis canore in sinum suum de ara cupidinis advolabat, et de sinu suo postea volabat ad celum. Cum igitur vidisset puerum Platonem ad se a patre deferri, sui somnii interpretationem statim dixit esse completam. + +De hoc summo philosopho tria moralia narrat Valerius. Primum, libro quarto, capitulo de moderatione. Audivit enim a quodam de se Xenocratem discipulum suum impie multa locutum; sine ulla cunctatione criminationem respuit. Instabat certo vultu iudex causam querens cur sibi fides non haberetur. Adiecit Plato non esse credibile ut quem tantopere amaret ab eo invicem non diligeretur. Postremo cum ad iusiurandum inimicitias asserentis malignitas confugisset, ne Plato de eius periurio disputaret, affirmavit nunquam Xenocratem illa dicturum fuisse, nisi ea dici expedire sibi iudicasset. Et subdit Valerius: Non in corpore mortali, sed in arce celesti certe armatum animum eius vite stationem putes peregisse, humanorum vitiorum incursus a se invicta pugna repellentem, cunctosque virtutis sue numeros altitudinis sue sinu clausos custodientem. Secundum, libro VII, capitulo de sapienter dictis aut factis: Iam, inquit, Platonis verbis astricta sed sensu prevalens sententia; qui tum demum beatum orbem terrarum futurum esse predixit cum aut sapientes regnare, aut reges sapere cepissent. Tertium, libro VIII, capitulo de studio et industria: Plato ingenii divini instructus abundantia, cum omnium iam mortalium sapientissimus haberetur, eo quidem usque, ut, si ipse Iupiter de celo descendisset, nec elegantiore nec beatiore facundia usurus videretur, Egyptum peragravit ibique a sacerdotibus eius gentis geometrie multiplices numeros celestium observatione numerorum percepit; eo scilicet tempore quo a studiosis iuvenibus certatim Athene Platone doctorem querentibus petebantur. + +{Diogene.} Diogenes, philosophus naturalis, nichil in mundo breviter possidebat. Dicit enim Seneca de eo: Potentior erat Dyogenes Alexandro omnia possidente. Plus enim erat quod Dyogenes nollet accipere quam quod posset tribuere Alexander. Et hoc est quod refert Valerius, libro quarto, capitulo de abstinentia et continentia, dicens quod Alexander, qui omnia vicit, Diogenis continentiam vincere non potuit. Ad quem cum in sole sedentem accessisset, hortareturque ut si qua vellet beneplacita indicare(t), ait: Rogo ut michi a sole non obstes. Dicitur de Dyogene quod pallio usus sit propter frigus, peram pro cellario, et clavam ob corpusculi fragilitatem habuerit. Beatus quoque Ieronimus de eius continentia sic scribit, libro primo contra Iovinianum: Dyogenis virtutem et continentiam mors quoque indicat. Nam cum ad Agonem olimpiacum, qui magna frequentia Grecie celebratur, iam senex pergeret, febre in itinere dicitur apprehensus. Volentibus autem eum amicis aut in iumentum aut in vehiculum tollere, non acquievit; sed transiens ad arboris umbra, locutus est eis dicens: Abite, queso, spectatum pergite. Hec me nox aut victorem probabit, aut victum. Si febrem vincero, veniam ad Agonem; si vero me vicerit, ad inferos properabo. Fulgentius autem dicit quod Diogenes cum dolore animi torqueretur, et videret homines ad amphiteatrum concurrentes aiebat: Qualis hominum stultitia currunt spectare feris homines repugnantes, et me pretereunt naturali dolore certantem. + +{Anaxagora.} De isto Anaxagora tria mirabilia exempla in memoria retinenda narrat Valerius. Primum exemplum libro V, capitulo de parentibus qui obitum filiorum forti animo tulerunt. Ait sic Anaxagoras audita morte filii: Nichil michi, inquit, inexpectatum aut novum nuntias. Ego enim illum ex me natum sciebam esse mortalem. Et subdit Valerius: Has voces utilissimis preceptis imbuta virtus mittit. Quas si quis efficaciter auribus receperit, non ignorabit ita liberos esse procreandos ut meminerit his a rerum natura et accipiendi spiritus et reddendi eodemque momento temporis legem dari; atque ut mori neminem solere qui non vixerit, ita ne vivere aliquem quidem posse qui non sit moriturus. Secundum exemplum, libro VII, capitulo de sapienter dictis aut factis. Interroganti namque cuidam Anaxagoram quisnam esset beatus: Nemo, inquit, ex his quos tu felices extimas, sed eum in illo numero reperies qui a te ex miseriis constare creditur. Tertium exemplum libro VIIII, capitulo de studio et industria: Quali porro studio Anaxagoram flagrasse credimus? Qui cum e diutina peregrinatione patriam repetisset, possessionesque suas desertas vidisset, *Non essem, inquit, ego salvus nisi iste perissent*. Et subdit Valerius: O vocem perite sapientie compotem. Nam si prediorum potius quam ingenii culture vacasset, dominus rei familiaris intra penates mansisset, non tantus Anaxagoras ad eos redisset. + +{Et Tale.} Tales Milesius fuit unus ex septem sapientibus Grecorum qui in omni sapientia ceteros philosophos excedebant. Hic primus apud Grecos philosophiam adinvenit. Hic enim ante alios celi causas atque vim rerum naturalium contemplata ratione suspexit; quam scientiam postmodum Plato in quatuor diffinitiones distribuit, in arismetricam, scilicet, geometriam, musicam et astronomiam, sicut scribit beatus Ysidorus, secundo libro Ethimologiarum. Huius philosophi habetur illa sancta sententia quam recitat Valerius libro VII, capitulo de sapienter dictis aut factis in hec verba: Interrogatus Tales an facta hominum deos fallerent, ait: Nec etiam cogitata. Inducens nos ut non solum manus, sed etiam mentes puras habere vellemus; cum secretis cogitationibus nostris celeste numen adesse credidissemus. Septem vero sapientes sunt isti: Tales Milesius, Pittagoras Miletes, Bias Piareus, Piander Corinthius, Pilon Periandrus, Solon Atheniensis, et Ligurgus. Quorum accipe septem versus in quibus summe sententie continentur. + +*Que casta? De qua mentiri fama veretur. TALES +Que dos matrone pulcherrima? Vita pudica. PITTAGORAS +Quid stulti proprium? Nec posse et velle nocere. BIAS +Quid sapientis opus? Cum possit, nolle nocere. PIANDER +Quis dives? Qui nichil cupiat. Quis pauper? Avarus. PILON +Quenam summi boni est? Que mens sibi conscia veri. SOLON +Pernities hominum quam maxima? Solus altus homo. LIGURGUS* + +{Empedocles.} Iste Empedocles fuit antiquissimus philosophus, cuius tres egregias sententias scribit Aristotiles in libro de vegetalibus, dicens: Tria sunt, ut ait Empedocles, in tota rerum varietate precipua: nobilis affluentie contemptus; future felicitatis appetitus; mentis illustratio. Quorum primo, nil honestius; secundo, nil facilius; tertio, nil ad amborum ademptionem efficacius. Dum fuisset a quodam interrogatus Empedocles cur viveret, respondit, ut ait Bernardus Silvestris: Vivo ut astra respiciam. Celum subtrahe, nichil ero. + +{Eraclito.} Eraclitus fuit philosophus bene vivens, qui quotiens prodibat in publicum, considerans circa se multitudinem male viventium imo male pereuntium flebat. Sed e contra Tales Democritus deridebat. + +{Et Zenone.} Zenon fuit philosophus ystoicus, cuius est illa famosa sententia: Sapientis est non posse turbari. Iste Zenon sibi ipsi manus iniecit ut post mortem felicissimus viveret, ut ait Lactantius. Beatus enim Augustinus dicit Zenonem et Chrisippum principes ystoicorum fuisse. Cuius Chrisippi, ut ait Seneca, est illa sententia: Sapiens nulla re eget; stulto nulla re opus est; nulla enim re scit uti, sed omnibus eget. De isto Zenone scribit Valerius, libro tertio, capitulo de patientia, quod cum ipse Zenon esset in contemplanda rerum natura maxime prudentie atque in exercitandis ad vigorem iuvenum animis prontissimus, preceptorum fidem sue virtutis exemplo mirabili publicavit. Patriam enim egressus, in qua frui secura poterat libertate, Agrigentum miserabili servitute Falaris obrutum petiit. Tanta fiducia ingenii ac morum suorum fretus, ut speraverit et tyranno et Falari vesane mentis feritatem a se deripi posse. Postquam deinde apud illum plus consuetudinem dominationis quam consilii salubritatem valere animadvertit, nobilissimos eius civitatis adolescentes cupiditate liberande patrie inflammavit. Cuius rei indicium cum ad tyrannum manasset, convocato in forum populo, torquere eum vario cruciatus genere cepit, subinde querens quosnam consilii participes haberet. At ille neque eorum quemquam nominavit et proximum quemque ac fidissimum tyranno suspectum reddidit, increpitansque Agrigentinis ignaviam ac timiditatem, effecit ut subito mentis impulsu concitati Phalarim lapidibus prosternerent. Senis ergo unius eculeo impositi non supplex vox nec miserabilis eiulatus, sed fortis cohortatio totius urbis animum fortunamque mutavit. Fuit et alius Zenon qui, ut scribit idem Valerius, libro et capitulo ut supra: Cum ab Archo tyranno de cuius nece consilium inierat torqueretur supplicii pariter atque indicandorum gratia sociorum doloris victor sed ultionis cupidus, esse dixit quod secreto audire eum valde expediret; laxatoque eculeo, postquam insidiis oportunum tempus animadvertit, aurem eius morsu corripuit, nec ante dimisit quam et ipse philosophus vita et ille tirannus parte corporis privaretur. + +Hic enim Diascorides librum quendam de rerum qualitatibus compilavit. Ideo autor dicit: {accoglitor del quale}. + +{Et vidi Orpheo.} Orpheus, sicut scribit Ovidius, X libro Methamorphoseos, et Boetius, tertio De Consolatione, fuit quidam cytharista de Tracia. Est autem Tracia quedam provincia Grecie. In hac itaque provincia natus est Orpheus, qui a poetis fingitur fuisse Phebi filius et Caliope; et ideo vates appellatus est. Vates autem aliquando a vi mentis dicitur, ut ait Varro, et tunc vates tantum valet quantum sacerdos. Aliquando vates dicitur a vieo, -es, et tunc tantum valet quantum propheta. Aliquando dicitur a vieo, -es, quod est ligare, et tunc vates tantum valet quantum poeta. Dicitur itaque Orpheus vates a viendo, idest ligando, quia carmina sua metris et pedibus ligabat. De quo fabulose dicitur quod cantu vocis et sono cithare non solum homines, sed etiam animalia ad se trahebat, silvas evocabat, et flumina stare faciebat. Hic habuit uxorem Euridicem quam, cum Aristeus quidam pastor amaret, et cum ipsa iacere vellet, fugiens per prata, calcato serpente, interiit et ad inferos properavit. Quam volens reducere ab inferis, Orpheus modulationibus suis deos celestes placare voluit, sed nequivit. Unde ad infernum descendit, et tanta dulcedine infernales deos linivit, quod concessa est ei uxor, ista conditione, ut non verteret se retro. Cum vero prope exitum esset, amore allectus flexit oculos retro, sicque uxorem perdidit. Ideo ait Boetius: *Quis legem det amantibus, maior lex amor est sibi*. Quasi dicat: Amor est ita fortis quod nulla lege alia frangi potest. Allegorice vero, sicut exponit Fulgentius in mitologia, Orpheus vir sapiens et eloquens suavitate citare, idest eloquentie, homines brutales et silvestres reduxit ad normam et regulam rationis. Cetera require in Fulgentio. + +{Tullio.} Tullius fuit flos et decus romane eloquentie, qui de Arpino traxit originem, que fuit rethorum civitas prope Romam, de qua fuit etiam Maximus Valerius et Titus Livius, licet quidam dicant ipsum Titum fuisse de Padua. Sed, re vera, ut ait Tullius, non de Padua sed de Arpino fuit, de quo etiam fuit ipse Tullius. Unde in suo epythafio sic habetur: + +*Hic iacet Arpinas, manibus tumulatus amici, +Qui fuit orator summus et eximius, +Quem nece crudeli mactavit civis et hostis. +Nil agis Antoni scripta deserta manent, +Vulnere perpetuo Ciceronem conficis, at te +Tullius eternis vulneribus lacerat.* + +Item alii versus: + +*Corpus in hoc tumulo magni Ciceronis humatum +Contegitur, claro qui fuit ingenio. +Quique malis gravis hostis erat tutorque bonorum +Quo pene indigere consule Roma fuit. +Sed vigili cura detectis hostibus urbem +Supplicioque datis prestitit incolumen.* + +Item alii: + +*Unicus orator lumenque decusque senatus, +Aspice quo iaceat conditus ille loco, +Ille vel orator vel civis maximus idem. +Clarus erat facie, clarior eloquio, +Ac ne quid fortuna viro nocuisse putetur, +Vivus in eternum docta per ora volat.* + +Fuit itaque, ut patet, de Arpino, sed Rome educatus et instructus, ad tantam perfectionem devenit quod fuit consul et summus orator; in qua quidem arte illo tempore studebatur. Fecit autem multos libros, et spetialiter istos: De Officiis, libros tres; De Amicitia, librum unum; De Senectute, librum unum; De Oratore, libros novem; De Paradoxis, librum unum; De Phylippicis, librum unum; Rethoricorum, libros duos; De Tusculanis, librum unum; Orationum, libros duodecim; Invectivarum, libros sex; De Legibus, libros tres; De Fine Boni et Mali, libros quinque; De Natura Deorum, libros tres; De Divinatione, libros duos; De Fato, libros novem; De Creatione Mundi, libros novem; Dialogorum ad Ortensium, librum unum; De Partitione Oronis, libros novem; De Achademicis, librum unum. Tempore vero sui consolatus, a coniuratione Catelline urbem mirabili sagacitate defendit, sicut narrat Salustius in Catellinario. Unde Lucanus in VIIo: + +*Cunctorum voces Romani maximus autor +Tullius eloquii, cuius sub iure togaque +Pacificas sevus tremuit Catellina secures, +Pertulit,* etc. + +Et licet fuerit flos eloquentie romane et urbem in suo consulatu magnifice rexerit, tamen fuit de Roma expulsus et in Gaeta occisus. Unde Valerius, libro V, capitulo de ingratis, dicit quod quidam qui vocabatur Popilius Lenas, de regione pycena, dum esset accusatus in urbe in causa valde dubia, fuit adiutus a Tullio ac etiam liberatus. Hic Popilius postea nec re nec verbo a Cicerone lesus audacter, Marcum Antonium rogavit ut ad Tullium Ciceronem, qui erat proscriptus in Gaeta, mitteretur ad persequendum ac etiam iugulandum. Impetratisque detestabilis ministerii licteris, gaudio exultans Gaetam cucurrit, et virum tam amplissime dignitatis iugulum prebere iussit. Ac protinus caput romane eloquentie et pacis clarissimam dextram per summum et securum otium amputavit, eaque sarcina, tanquam opimis spoliis, oneratus, alacer in urbem reversus est. Neque enim portanti onus scelestum occurrit illud se caput ferre quod pro capite suo quondam peroraverat. Sed invalide ad hoc monstrum sigillandum lictere, quoniam qui talem Ciceronis casum satis digne deplorare possit, alius Cicero non extat. Et quia Cicero fuit ita bonus et eloquens, ideo quosdam flores suorum librorum hic proposui inserendos. In Philippicis: Te miror Antoni, quorum exempla imitaris, eorum exitus non pertimescere. Male parata male dilabuntur. Omne malum nascens facile opprimitur; inveteratum vero plerumque fit robustius. In libro De Officiis: Fundamentum primum iustitie est ne alicui noceatur, deinde ut comuni utilitati serviatur. Fortes et magnanimi sunt illi habendi, non qui faciunt, sed qui propulsant iniuriam. Fortis et constantis animi est non turbari in rebus asperis. Cavendum est ne assentatoribus sive adulatoribus aures patefaciamus, in quo falli facile est. Luxuria, cum in omni etate sit turpis, in senibus maxime est turpissima. Male se res habet cura quod virtute effici debet; id pecunia tentatur. Omnia ficta tanquam flosculi celeriter decident, nec simulatum quicquam potest esse diuturnum. Qui veram iustitie gloriam adipisci voluerit, iustitie fungatur officiis. In libro De Amicitia: Amicitia omnibus rebus humanis preponenda est; nichil est enim tam nature aptum tamque conveniens ad res prosperas vel adversas. Scipio nichil difficilius esse dicebat quam amicitiam usque ad extremum vite diem permanere. Interdum enim dirimitur amicitia contentione, luxuria, vel aliquo commodo, quod idem adipisci uterque non potest. Nulla est excusatio peccati si amici causa peccaveris. Hec lex in amicitia sanciatur, ut neque rogemus res turpes, neque rogati faciamus. Non minoris cure est michi qualis res publica post mortem meam futura sit, quam qualis hodie sit. Monendi et obiurgandi sepe amici sunt, tali tamen conditione, ut monitio acerbitate et obiurgatio careat contumelia. Caveamus ne nimis cito diligere incipiamus, neque indignos. Digni sunt amicitia in quibus est causa cur diligantur. In libro De Senectute: Nemo tam senex est qui se per annum posse vivere non putet. Ut contra morbum, sic contra senectutem est obpugnandum; utendum est ergo exercitationibus modicis et tamen cibi et potus adhibendi sunt ut vires reficiantur, non opprimantur. Avaritia senilis quid sibi velit non intelligo. Quid enim absurdius esse potest, quam quo minus restat vie, eo amplius viatici querere? Frustra sperat adolescens vivere vel promictit se diu victurum; facilius enim in morbos incidit, gravius egrotat, tristius curatur. In his enim melioris conditionis est senex, quia quod sperat adolescens ipse iam consecutus est. Ille vult diu vivere; iste diu vixit. Mors etiam contingit adolescentibus aversante et repugnante natura; et ideo gravis. Sicut enim poma ex arboribus, si cruda sunt, vi avelluntur, si vero matura et cocta, decidunt; sic vis adolescentibus vitam aufert, senibus maturitas. Non est lugenda mors quam immortalitas sequitur. Sapientissimus quisque equissimo animo moritur, nec eum vixisse penitet, quia ita vixit ut non frustra se natum existimet. In libro De Paradoxis: Sicut in improbo stulto et inerti bene esse non potest, sic vir bonus et sapiens miser esse non potest. Omnis sapiens est liber, omnis stultus servus. Nunquid ille est liber cui mulier imperat, cui lex imponit, iubet, vel vetatur; ego istum non tantummodo servum, sed nequissimum servum appellandum puto, licet ex amplissima familia natus sit. In libro Rethoricorum: Sapientia sine eloquentia parum prodest; eloquentia vero sine sapientia nunquam prodest, sed plerunque nimium obest. In libro Tusculanorum: Stultitie proprium est aliorum vitia cernere, suaque oblivisci. Quemadmodum misericordia est egritudo ex alterius rebus adversis, sic invidentia est egritudo ex alterius rebus secundis. Quid dulcius otio licterato? In libro De Natura Deorum: Stulti nec vitare venientia nec ferre presentia mala possunt. Amicitiam si ad fructum nostrum referimus et non ad illius commodum quem diligimus, non est amicitia, sed mercatura quedam utilitatum suarum: prata, et arva et pecudes. Hoc modo diliguntur eo quod ex eis fructum capiunt. Hominum autem caritas gratuita est. In oratione sua Pro Marcello: Nulla corporis tanta vis est que non ferro et viribus debilitari frangique possit. Animum vero vincere, iracundiam cohibere, victoriam temperare, adversarium non tantum modo iacentem extollere, sed etiam ampliare eius pristinam dignitatem; hec qui fecerit, non ego eum summis viris comparo, sed simillimum Deo iudico. + +{Et Alino.} + +{Et Seneca morale.} Seneca fuit philosophus moralis natione yspanus, de quadam civitate que dicitur Corduba, cuius nepos fuit Lucanus poeta. Fuit autem adeo moralis et virtute preclarus quod a Nerone imperatore, discipulo suo, quia sua vitia arguebat, ad eligende necis fuit compulsus arbitrium. Fuit etiam a deo moralis et virtute preclarus quod a Nerone imperatore, discipulo suo, quia sua vitia arguebat, ad eligende necis fuit compulsus arbitrium. Fuit etiam beati Pauli apostoli vinculo dilectionis adstrictus, ut per epystolas constat, quas sibi mutuo destinarunt, quibus epistolis beatus Ieronimus provocatus ipsum Senecam in sanctorum cathalogo adnotavit. Et quia fuit ita moralis et bonitate conspicuus, ideo quedam sua dicta notabilia exarabo: Si scirem deos ignoscituros et homines ignoraturos, adhuc dedignarer peccare. Leta afflictio non est afflictio; leta paupertas non est paupertas. Unum exemplum mali multa mala facit. Remisse imperanti melius obeditur. Indiscrete precipit qui nimia vel nimis ardua precipit. Gloriosum genus vindicte est ignoscere, et magni animi est iniurias in summa potestate pati. Magnanimus non est ille qui de alieno liberalis est. Concordet sermo cum vita. Ad summam totius sapientie volo te esse breviloquum et rariloquum, et summissa voce loquentem. Nulla res carius emitur quam que precibus empta est. Providi cultoris est colligere poma antequam marcescant. Optimum est mori cum iuvat vivere. Lex prima sapientie est velle mori, secunda vero scire mori. Omitte excusationem, nemo peccat invitus. Lauda parce, vitupera parcius; nam sicut reprehensibilis est nimia laudatio, sic immoderata vituperatio. Quid enim stultius quam in homine aliena laudare? Nemo gloriari nisi de suo debet. Non faciunt meliorem equum aurea frena. In homine laudandum est quod ipsius est: generosus est, laudet parentes; dives est, laudet fortunam; pulcer et fortis est, expectet paulisper et non erit; bene morigeratus est, nunc demum laudasti hominem. Copia ciborum subtilitas impeditur. Si vis amari, ama. Noli decipere, ne decipiaris. Quietissime viverent homines si hec duo pronomina tollerentur, meum et tuum. Si ad naturam vivas, nunquam pauper eris; si ad opinionem, nunquam dives; exiguum enim natura desiderat, opinio vere immensum. Palatum tuum fames excitet, non sapores. Si prudens fuerit animus tuus, tribus temporibus dispensetur: presentia ordina, futura previde, preterita premeditare. Amicum meum non amo si cum offenderit non corrigo. + +{Ypocrate.} Iste Ypocras fuit Grecus, inter medicos summus princeps, qui secundum Galienum in libro De Regimine Acutorum commento libri primi, fuit primus omnium medicorum qui scientiam medicine amphoristice atque ordinarie adinvenit. Nam, licet plures medici ante ipsum fuerint, nullus fuit ante eum qui scientiam medicine ita ordinate et utiliter compilavit. Fecit autem in dicta scientia plures libros, et spetialiter istos: Librum Amphororum, Librum De Regimine Acutorum, Librum Pronosticorum, Librum de Natura Fetus, Librum de Humana Natura, Librum de Lege, Librum de Aere et Aqua. In quibus libris amphoristice universam tradidit scientiam medicine. Est autem amphoris locutio brevis. + +{Avicenna.} Hic fuit saracenus yspanicus et, ut dicitur, rex Saracenorum. Fuit autem tempore Averrois, qui omnes libros Aristotilis commentatus est. Fuit enim iste Avicenna in scientia naturali peritissimus, nec non et in medicinali probatissimus, nam omnes Galieni libros elucidavit; unde se Galieni interpretem attestatur. Fecit enim in medicina librorum plura volumina, et maxime Librum Canonum, qui continet quinque libros; Librum Canticorum; Librum de Viribus Cordialibus. In quibus libris homines optime ordinavit. + +{Et Galieno.} Galienus fuit de Grecia, et intantum etiam dum viveret notus in mundo, quod Rome insonuit fama eius. Unde ipse refert in Libro de Interioribus: Fama, inquit, mea divulgata est Rome, et ab imperatoribus cognitus extiti, non sophisticis rationibus, sed quia veritatem dilexi. Huic Galieno hoc nomen medicus, quod est omnibus medicis generale, attribuit Avicenna. Nam, sicut cum dicimus prophetam intelligimus David per anthonomasiam, idest per excellentiam, et cum dicimus apostolum intelligimus Paulum, et cum dicimus evangelistam intelligimus Iohannem; et cum dicimus philosophum intelligimus Aristotilem; et cum dicimus poetam intelligimus Virgilium; ita, cum Avicenna dicit medicum, intelligit Galienum. Fecit autem, ut fertur, a medicis in ipsa scientia medicine plus quam C volumina, de quibus habentur fere volumina sexaginta, quorum nomina omitto propter tedia evitanda. + +Postquam in superiori cantu autor de primo circulo pertractavit, nunc in isto cantu intendit de secundo tractare. In quo quidem circulo ponit homines luxuriosos qui a quodam vento impetuoso continue, sine requie aliqua, moventur et agitantur. In introitu autem ipsius circuli dicit se invenisse Minoem tanquam iudicem et assessorem Inferni; qui quidem Minos culpas examinat, et examinatas executionibus mandat, quia cuilibet peccatori, secundum culpas, locum assignat. Cum autem Dantes in istum circulum descendisset, ait ad eum Minos: O tu qui venis ad istud hospitium dolorosum, respice qualiter intras, et cuius auxilio tu confidis. Caveas bene ne te ingressus amplitudo decipiat. Tunc Virgilius: Quare tantum clamitas, inquit, Ne impedias suum fatale iter. Quasi dicat: A fato est sibi concessum, idest a voluntate divina (quia quod pagani vocant fatum, christiani divinam asserunt voluntatem) ut ante mortem secreta videat inferorum. Ideo ait in textu: {vuolsi così colà dove si puote / ciò ke si vuole, et più non dimandare}. Assignata autem causa propter quam possunt secure descendere, per istum circulum iter arripiunt, semper ad infima descendendo. Et cum sic ambo descenderent, dicit autor venisse ad locum omni luce privatum et omni tempestate repletum. In tali vero loco sic obscuro, sic tempestuoso, dicit carnales homines habitare, qui continue pre doloribus strident, plorant, lamentantur, et divinam virtutem blasphemant. Dicit etiam quod catervatim per illum aerem caliginosum, quemadmodum sturni a vento volvuntur et agitantur; et sicut grues in isto mundo de se faciunt longas rigas per aerem eiulando, sic ille anime vadunt per illum infernalem aerem semper flendo. Quarum volatum et conditionem dum Dantes attente consideraret, ait ad Virgilium: O magister, que sunt ille gentes que in isto nigro aere castigantur? Et Virgilius ait ad eum: Prima illorum de quibus nova vis scire fuit imperatrix multarum linguarum, que sic ad vitium luxurie fuit fracta, quod fecit in suis legibus licitum quicquid libet. Que autem sit ista, habetur in textu ibi: {Ell'è Semiramis, di cui si legge}. Cuius conditionem et aliorum sequentium ponam cum ad lictere expositionem accedam. Cum vero sic illas animas volantes respiceret, vidit ibi duas singulari societate coniunctas; quarum fortunam scire volens, ait magistro suo: O poeta, libenter loquerer illis duobus qui sic insimul vadunt. Et poeta ait ad eum: Respice quod quando erunt magis prope nos, tunc eos exora ut, propter amorem qui eos exagitat atque ducit, ad nos veniant locuturi. Dantes autem, statim quod vidit locum et tempus secundum preceptum sui magistri, illos benigne rogavit, ut secum loqui aliquantulum dignarentur. Tunc ille anime volatu celerrimo ad eum descendunt, cum eo dulciter fabulantur, et eorum conditionem atque fortunam suspiriis explicant atque verbis. Ad quorum verba tanta compassione motus est Dantes, quod defecit tanquam si moreretur; et tandem cecidit sicut mortuum corpus cadit. Ideo ait ipse in textu: {Et caddi come corpo morto cade}. + +{Cingesi con la coda tante volte.} Per caudam cum qua se cingit in iudicando Minos, accipere debemus intentionem cuiuslibet peccatoris, quia per solam intentionem, et non per operationem, punit divina iustitia peccatorem. Nam, secundum Aristotilem, si duo homines carnaliter peccant, unus propter concupiscentiam, alter vero propter avaritiam, primus censendus est luxuriosus, sed secundus avarus. Unde beatus Ambrosius: Intentio tua operi tuo nomen inponit. + +Istam similitudinem sic expone tu Lucane, qui multotiens parambulas semitas maris. Iste enim locus, in quo carnales homines cruciantur, caret omni luce, ibique homines mugiunt pre dolore, quemadmodum mugit mare tempore tenebroso, quando scilicet ventis contrariis agitatur. + +Secundo ponit quod a vento tempestuoso continue agitantur et commoventur. + +{Intesi c'a così fatto tormento,} etc. Hic autor de peccatis mortalibus incipit pertractare, quia propter peccata solum mortalia, homo eternaliter condemnatur. Et primo incipit a luxuria, que est primum peccatum descendendo, sed ultimum ascendendo. Sed antequam ad ipsam luxuriam veniamus, duo breviter sunt videnda: Et primo, quid sit peccatum; secundo, quare sunt septem peccata capitalia et non plura vel pauciora. Circa primum nota quod peccatum habet tres diffinitiones: Prima est beati Augustini in libro De Natura Boni et in libro Unde Malum; et est talis: *Peccatum est aversio a bono incommutabili, et conversio ad bonum commutabile*. Et hec diffinitio data est secundum quod peccatum est in voluntate. Secunda diffinitio est beati Ambrosii, sic dicentis: *Peccatum est prevaricatio legis divine et celestium inobedientia mandatorum*. Hec diffinitio tangit peccatum prout est in voluntate et opere. Tertia diffinitio est beati Augustini, Contra Faustum; ait enim sic: *Peccatum est omne dictum, vel factum, vel concupitum, contra legem Dei*. Et hec diffinitio tangit omnem illam materiam in qua, vel contra quam, peccamus. Et dicitur peccatum quasi ad penam aptum, ut dicit Haymo super Ysaiam. Circa secundum nota quod peccata criminalia sive capitalia, a quibus omnia alia derivantur, sunt VII, iuxta septenarium quod in homine reperitur. Homo enim componitur ex anima et corpore; sed nos videmus quod in anima sunt tres potentie, et in corpore quatuor elementa. Iuxta igitur istud septenarium sunt VII peccata capitalia, que ab isto hominis septenario derivantur. Tria pertinent ad animam, et quatuor ad corpus; quorum primum est superbia, incipiendo a gravioribus. Et est superbia deformitas sive corruptio potentie rationalis, sive obcecatio intellectus. Unde Apostolus, Ad Romanos Io: Obscuratum est insipiens cor eorum. Et Ad Ephesios IIIIo: Tenebris obscuratum habentes intellectum. Quod autem superbia sit excecatio rationis, patet per beatum Gregorium: Tumor, inquit, mentis est obstaculum veritatis. Et beatus Augustinus, VII libro Confessionum: Tumore mentis mee Domine, separabar a te et nimis inflata facies mea claudebat oculos meos. Hec potentia data est anime ad Deum cognoscendum, sed cum obcecata fuerit, Deum videre non potest. Secundum peccatum est invidia, que est deformitas sive corruptio potentie concupiscibilis, que potentia data est anime propter bonum appetendum, secundum Augustinum, et Boetium in libro De Consolatione: Insita est, inquit, mentibus nostris naturaliter veri boni cupiditas, sed ad devia falsus error adducit. Cum ergo amor boni sit in potentia concupiscibili, odium boni, quod est invidia, erit in ipsa eadem potentia, quia opposita sunt in eadem, ut dicit Phylosophus. Et est invidia prima ex superbie filiabus, quia ex eo quod aliquis appetit aliquid sibi singulariter, hoc idem invidet alii, ut dicit beatus Gregorius. Tertium peccatum est ira, que est deformitas sive corruptio potentie irascibilis, que potentia data est anime ad vitia detestanda, non virtutes. Ex ira nascitur turbatio mentis, que triplex est: Prima, cum quis irascitur vel turbatur contra vitia, et hec perturbatio est meritoria; Psalmista: Zelavi super iniquos, pacem peccatorum videns. Hec perturbatio non solum conceditur, sed precipitur. Psalmista: Irascimini et nolite peccare; idest, cum sic irascibimini, non peccabitis. Secunda est cum quis irascitur subito, sed in ira non perseverat; de qua Apostolus: Sol non occidat super iracundiam vestram. Ista subita animi perturbatio est permissa, quia sine subitis motibus animi presens hec vita non ducitur; quia, ut ait beatus Ieronimus: Qui nulla animi perturbatione movetur, ut simpliciter dicam, vel Deus vel lapis est. Et Tullius, in libro De Amicitia: Si cadit in sapientem animi dolor, qui profecto cadit, nisi ex eius animo extirpatam humanitatem arbitremur, etc. Et sequitur: Quid enim interest, motu animi sublato, non dico inter hominem et pecudem, sed inter hominem et truncum aut saxum? Tertia vero mentis perturbatio est cum quis irascitur contra bonum, de qua prima canonica Iohannis primo: Qui odit fratrem suum homicida est, vel cum subitus ire motus diu in homine perseverat, et tunc talis vertitur in odium. Unde beatus Bernardus: Odium est ira inveterata. Hec tria vitia, scilicet superbia, que deformat in anima vim rationalem, invidia, que deformat vim concupiscibilem, et ira, que deformat vim irascibilem, dicuntur vitia spiritualia, que, ut dicit beatus Gregorius, sunt minoris infamie et maioris culpe. + +Sequuntur peccata carnalia, que sunt quatuor: quorum primum est accidia, que oritur ab elemento terre; nam melon Grece, terra vel nigrum Latine, inde melancolici, qui magis sunt accidiosi. Et licet accidia peccatum carnale dicatur quia procedit a corpore, tamen, quia medium est inter tria et tria, et medium sapit naturam extremorum, ut dicit Philosophus, dicendum est vitium anime et corporis; quia ut ait beatus Augustinus: Licet accidiosus nichil operis exterius faciat, tamen sub cordis sui pondere vehementer desudat. Unde accidia est molestia anime et corporis; corrumpit enim utrumque. Unde Salomon: Ad tristitiam festinat mors; et iterum: Spiritus tristis exiccat ossa. Secundum peccatum est avaritia, que oritur ab elemento terre, que frigida est et sicca. Unde senes in quibus calor et humor naturalis deficit maxime sunt avari. Unde beatus Ieronimus: Cum cetera vitia in homine senescant, sola avaritia iuvenescit. Tertium peccatum est gula, que oritur ab elemento ignis et aque. Ignis enim calidus est et siccus, et fames est appetitus calidi et sicci, ut dicit Philosophus. Aqua autem est frigida et humida, et sitis est appetitus frigidi et humidi, ut dicit Philosophus. Quartum peccatum est luxuria, que oritur ab elemento aeris et aque. Hec enim duo elementa cum sint media, magis sunt temperata, et magis sunt de substantia sanguinis de quo est genitura corporis humanis. Quod autem luxuria ortum habeat ab aqua et aere, patet per Divinam Scripturam. De primo, Genesis XLIIII: Ruben effusus est sicut aqua. De ii Ecclesiastici 9: Cave ne sanguine tuo labaris in peccatum. Et sic patet quare sunt tantum VII peccata criminalia sive capitalia. + +Cum igitur autor velit de istis VII tractare, incipit a minori, scilicet a luxuria. De qua tria breviter sunt videnda: Primo, quid sit; secundo, que et quot mala ex inde proveniant; tertio, de spetiebus eius. Quantum ad primum: Luxuria est, ut ait beatus Augustinus in libro De Civitate Dei, libido que est in genitalibus. Vel aliter: Luxuria est de immundis cogitationibus et desideriis descendens lubrica et effrenata mentis prostitutio. Quantum ad secundum, nota tria mala que principaliter facit, que in isto versiculo continentur: Tollit opes, famam, sensum, viresque libido. Primo, tollit opes: Proverbiorum XXVIIII: Qui nutrit scortum perdit substantiam suam. Exemplum de filio prodigo qui luxuriose vivendo consumpsit suam substantiam, ut habetur Luce 19: Secundo, tollit famam; nam, ut ait beatus Gregorius: Luxuria est minoris culpe sed maioris infamie. Et quia maioris est infamie, ideo magis fit in occulto; nullum enim peccatum ita querit latebras sicut istud. Unde ait Iob: Oculus adulteri observat caliginem. Tertio, tollit sensum et vires; luxuria enim, ut dicit beatus Ysidorus, carnem frangit, et fractam ducit celerius ad senectam. Dicunt enim medici quod id in quo maxima est delectatio est maxima nature consumptio. Et ratio huius est: In genitura enim, secundum Philosophum, fit decisio ex omnibus iuncturis et venis et musculis. Unde dicit quidam philosophus quod plus debilitat corpus unus coitus quam due minutiones; et ratio huius est quia cerebrum perturbat et minuit. Nam secundum naturales, semen est sanguis purissimus descendens a cerebro, qui per colationem venarum albescit. Unde illi qui immoderate luxurie deserviunt fatui fiunt, ut patet in Salomone, qui cum esset senex, stultus factus est, et depravatum est cor eius per mulieres ut sequeretur deos alienos. Quantum ad tertium nota quod V peccata a luxuria oriuntur: Primum est fornicatio, secundum est adulterium, tertium est defloratio sive stuprum, quartum est incestus, quintum est peccatum contra naturam. Que autem sint ista peccata et unde dicantur, breviter videamus. Fornicatio est duplex: alia est enim spiritualis, alia corporalis. Spiritualis fornicatio, large sumpta, comprehendit omne peccatum mortale, ut in Psalmista: Perdidisti omnes qui fornicantur abs te. Stricte vero sumpta est ydolatria, ut ibi: Fornicati sunt cum diis alienis. Corporalis vero fornicatio, large sumpta, est omnis illicitus actus carnis; stricte vero sumpta, est peccatum quod committit cum soluta solutus. Et dicitur fornicatio, quasi forme necatio. Necat enim animam, que est forma corporis, secundum Philosophum, vel necat formam, idest pulcritudinem corporis: formos enim Grece, Latine pulcrum; inde formosus, idest valde pulcer. Unde sponsa in Canticis: Nigra sum, sed formosa. Vel dicitur fornicatio a fornice, qui est arcus triumphalis, et solet erigi in victoriis. Unde Salomon in Proverbiorum 28: Rex sapiens incurvat super impio fornicem. Ad cuius similitudinem solent fornicatores sibi erigere tentoria, ut delectabilius peccent. Secunda speties luxurie est adulterium. Et est adulterium peccatum quod committitur in alienam uxorem vel in alienum maritum; et dicitur adulterium quasi ad alterum ire, eo quod vir vel uxor dividant se et vadant ad alios, qui prius erant una caro, ut dicitur Genesis 2o: Erunt duo in carne una. Vel dicitur adulterium quasi violatio thori, quia in isto peccato violatur thorus et copula maritalis. Tertia speties dicitur defloratio; et est defloratio peccatum quod committitur in virginem, et dicitur defloratio quasi floris ablatio, vel floris corruptio. Tollitur enim vel corrumpitur in isto peccato flos pudicitie virginalis. Vel secundum canonones sic dicitur stuprum, idest stupor; magnus enim stupor est virginem deflorare, que quidem reparari non potest. Unde beatus Ieronimus: Cum cetera possit Deus, non potest de corrupta facere incorruptam. Licet enim Magdalenam glorificaverit, non tamen ei abstulit quin peccatrix fuerit. Quarta speties dicitur incestus, et est incestus peccatum quod committitur in consanguineum vel consanguineam. Et dicitur incestus quasi incista, ab in quod est contra et cista, idest in cistam, prohibitam introire. Quinta speties est peccatum contra naturam, quod committitur quatuor modis: primo inter masculum et masculum; secundo inter feminam et feminam; tertio inter masculum et feminam; quarto inter hominem et bestiam. Et dicitur contra naturam, quia in qualibet spetie huius peccati natura impeditur ne multiplicetur, secundum preceptum Dei: Crescite et multiplicamini, et replete terram. + +{Che la ragion sommetton al talento.} Homo enim carnalis rationem subicit voluntati: qua ratione subiugata, homo, qui prius erat rationalis, efficitur totus carnalis, idest bestialis, admodum bestie que carnaliter vivit. + +{L'altr'è colei che s'ancise amorosa.} Ista fuit Dido, filia Beli, non illius Beli qui fuit pater Nini regis, sed alterius Beli, illius scilicet qui fuit filius Agenoris. Hec Dido habuit fratrem regem, nomine Pigmalionem, qui dedit eam in uxorem Sicheo regi Tyri. Sed postquam Pigmalion interfecit cognatum suum, cupiditate potiundi regni, ad admonitionem viri sui qui sibi in somnis apparuit, accepit Cyneres sui viri et thesaurum incomparabilem et cum multitudine puerorum suorum in Affricam transmeavit, ibique urbem Cartaginem condidit. Applicantem autem Eneam ad litora sua benigne recepit, ipsumque in virum accepit, et eius amore vulnerata, quia Eneas contradicente Didone recessit, se propriis manibus interfecit, ut libro quarto Eneydorum scribit Virgilius. Sed beatus Ieronimus in primo libro Contra Iovinianum dicit quod Dido se interfecit amore casto et non amore polluto. Ait enim sic: Dido soror Pigmalionis multo auri et argenti pondere congregato, Affricam navigavit, ibique urbem Cartaginem condidit. Et cum a Iarba rege Libie, in coniugium peteretur, paulisper distulit nuptias donec conderet civitatem. Que non multo post extracta in memoriam mariti quondam Sichei, pira maluit ardere quam nubere. Casta mulier Cartaginem condidit, et rursum eadem urbs in castitatis laude finita est. Nam Astrubalis uxor capta et incensa urbe cum se cerneret a Romanis esset capiendam, apprehensis ex utroque latere parvulis filiis, in subiectum domus sue devolavit incendium. Hucusque Ieronimus. + +{L'altra è Cleopatra luxuriosa.} Cleopatra, ut in Sacra Pagina invenitur, fuit regina Egypti, quam Ptholomeus frater eius in uxorem accepit, ut scribit Valerius libro 9, capitulo de luxuria, dicens: Quid huius Ptholomei nequitia nequius? Sororem enim suam natu maiorem comuni fratri nuptam sibi nubere coegit. Postea deinde filia eius per vim strupata filiam ipsam dimisit, ut vacuum locum nuptiis puelle faceret. Huic enim Cleopatre Ptholomeus frater eius atque maritus communem filium nomine Menephiten membratim dilaceratum obtulit tanquam munus, ut scribit idem Valerius eodem libro, capitulo de crudelitate, dicens: Iterum Ptholomeus emergit paulo ante libidinose amentie teterrimum exemplum. Idem est inter precipua crudelitas indicia referendus. Quid enim hoc facto truculentius? filium suum nomine Menephiten quem ex Cleopatra, eadem sorore et uxore, sustulerat, liberalis forme, optime spei puerum, in conspectu suo occidi iussit; protinusque caput eius et pedes precisos et manus in cistam clamide opertos pro munere natalitio matri misit, perinde quasi ipse cladis, quam illi inferebat, expers, ac non infelicior, quod in omni orbitate Cleopatram miserabilem cunctis, se invisum reddiderat. Adeo ceco furore summa quoque effervescit crudelitas, cui monumentum ex se ipsa reperit: nam cum animadvertit quanto suo odio patria teneretur, timori remedium scelere petivit quoque tutius plebe trucidata regnaret, frequens iuventute gymnasium armis et igni circundedit, omnesque, qui in eo erant, partim ferro et partim flamma necavit. Hucusque Valerius. Re vera ista fuit crudelissima et luxuriosissima omnium feminarum. Omnes enim Romanos principes Egyptum intrantes, ad sui luxuriam provocabat, et hoc non solum propter suam concupiscentiam explendam, sed etiam quia mortem orientalium moliebatur regum ut ipsis mortuis ipsa sola cum Romanorum favore regnaret. Divum siquidem Iulium Cesarem, dum Egyptum intraret, ad sui concupiscentiam intantum Cleopatra inflammavit, quod illud proverbium ore divino promebat, sicut legitur in Policrate: In bello corpora gladiis, in pace voluptatibus vulnerantur. Et subitur ibidem: Senserat gentium triumphator voluptatem nullo alio modo tam facile superari posse quam fuga, eo quod ipsum qui gentes domuerat, venereis nexibus innodavit Cleopatra mulier impudica. Tandem Cesar Augustus intrans Egyptum, dum ipsa ornatu impudico ei obviam veniens ipsum sua pulcritudine inflammare ad luxuriam conaretur, ipsam despexit. Qua propter, videns se ipsam ab Augusto contemptam, mortem voluntariam ipsa subivit, ut dicetur infra in tertia cantica, cantu VI. + +{Vidi Pari.} Iste Paris fuit binomius, nam vocatus est Paris et Alexander. Iste enim fuit Priami regis filius et Hecube regine troyane, de quo Paride unam mirabilem fabulam composuerunt antiqui poete. Sed re vera, si ipsa fabula allegorice exponatur, non fabula a poetis ficta sive composita, sed vera prophetia sive parabula a sanctis prophetis conscripta et a Sancto Spiritu inspirata reputabitur a lectore. Dicunt enim, immo fingunt poete, quod dum ipse Paris esset in Yda troyana et solus esset in camera sua, fuit sibi proiectum unum pomum aureum incomparabiliter pretiosum. Quo proiecto, tres dee mirabiliter pulcre ad ipsum Paridem de celo venerunt: Iuno scilicet, et Venus, atque Minerva; unaqueque ipsum rogando ut ipsum pomum sibi liberaliter condonaret, et si hoc liberaliter faceret, quelibet eidem Paridi in munere valde munifico responderet. Iuno enim ait sibi: Ego, ut nosci, sum dea divitiarum. Si istud igitur pomum michi dederis, thesauros innumerabiles et divitias tibi dabo. Post Iunonem Venus alloquitur Paridem in hoc modum: Cum amoris dea et colar et dicar, et a meis sagittis atque vulneribus nullus se possit abscondere, si michi pomum dederis, dabo tibi in uxorem Helenam, Grecorum pulcerrimam omnium mulierum. Dehinc ait Minerva: Cum sim dea sapientie et de capite Iovis nata, si pomum michi elargiri volueris, dabo tibi sapientiam, qua mediante non solum terrena sed et celestia, ipsumque etiam Iovem, de cuius capite nata sum, sine difficultate cognosces. Tunc Paris, allectus pulcritudine Elene et abiecta sapientia atque divitiis, Veneri pomum dedit. + +Allegoria vero istius fabule talis est: Paris enim tenet figuram cuiuslibet hominis; quilibet enim homo, quia ad ymaginem et similitudinem Dei factus est, Paris dicitur, idest par Deo. Pomum autem aureum est liberum arbitrium, incomparabiliter pretiosum. De quo thesauro ait poeta: + +*Non bene pro toto libertas venditur auro; +Non sit alterius qui suus esse potest.* + +Per istas vero tres deas accipimus tres vitas in quibus se occupat universa gentium multitudo. Nam per Iunonem vitam activam accipimus, per Minervam vitam contemplativam, per Venerem autem vitam voluptuosam atque delitiosam. Per Iunonem dico accipimus vitam activam, nam Iuno pro dea divitiarum accipitur a poetis. Habet enim ipsa bona temporalia congregare, et hoc secundum paganos. Secundum vero christianos, vita activa habet ipsa bona temporalia dispensare. Per Minervam autem, que est dea sapientie, et de capite Iovis a Grecis fingitur esse nata, accipimus vitam contemplativam, qua mediante cognoscimus Deum et substancias separatas. Per Venerem vero, matrem cupidinis atque ioci, vitam voluptuosam accipimus, sive carnalem. Igitur Paridi tres iste dee apparent, quelibet suum pomum aureum appetendo, dum quelibet istarum trium vitarum ad se conatur liberum hominis arbitrium inclinare. Et hoc est quod dicitur a Deo ipsi homini in suo proprio arbitrio constituto: Ecce ignem et aquam apposui tibi ad quod volueris extende manum tuam. In arbitrio hominis est flectere suum arbitrium sive ad actum vite active, sive ad actum vite contemplative, sive ad actum vite voluptuose. Paris autem, tenens figuram hominis in libero arbitrio constituti, dat pomum aureum Veneri, dum liberum flectit arbitrium non ad bene agendum, non ad Deum contemplandum, sed ad carnalia exercendum. Et ideo mare transnatat, in Greciam applicat, et Helenam amat; amatam autem per violentiam rapit, cum rapta in patriam redit; unde bellum decennale consurgit. + +{Tristano,} etc. Iste Tristanus fuit mirabiliter filocaptus: unde cum ista multitudine hic ab autore ponitur. Cuius Tristani gesta non explico, quia sunt omnibus quasi nota; nam note sunt hystorie que in illo libro leguntur qui vulgo Rotunda Tabula nuncupatur. + +Utitur hic autor similitudine columbarum, que quando audiunt desideria filiorum piulantium et cibum unde pascantur expectantium, statim volatu celerrimo descendunt ad eos; tali itaque similitudine et forma predicti ad vocem Dantis exiverunt de acie ubi est Dido et venerunt ad eos, cum eis affectuosissime locuturi. + +{Quanti dolci penseri, quanto disio / menò costoro al doloroso passo!} Vere omnis dulcedo et omnis delectatio que in actu venereo prelibatur, in amaritudinem convertitur et dolorem. Unde Salomon in Proverbiis: Favus distillans labia meretricis, novissima autem illius amara quasi absinthium. Et beatus Ieronimus: Voluptas presens non satiat, futura cruciat, preterita non delectat. + +Postquam in superiori cantu autor de secundo circulo pertractavit, in quo carnales homines puniuntur, nunc in isto cantu intendit de tertio circulo pertractare; in quo ponit homines gulosos, et penam describit que magis competit eis. Ingrediens autem istum tertium circulum, dicit quod in introitu ipsius invenit quendam canem qui habebat tria capita, qui cum omnibus tribus super illas animas canine latrabat. Et antequam per circulum vadat, duo ponit: primum est qualitas pene istius circuli; secundum est conditio istius canis. Quantum ad primum, describit penam per istum modum: quod ibi est pluvia eterna, frigida, atque adeo gravis quod nec regula nec qualitas ibi modo aliquo innovatur. Et ad maiorem declarationem istius pluvie, dicit quod ibi sunt tria que maximam generant tempestatem, scilicet grando grossa, aqua turbulenta, ac etiam nix. Quantum ad secundum, dicit quod ille canis habet tria capita, oculos rubeos, os unctum atque crudele, ventrem largum, et manus ungulatas, cum quibus laniat spiritus, deglutit, et lacerat. Propter istam vero tempestatem illi spiritus qui ibi puniuntur ululant velut canes, et ut unum latus a tempestate defendant, aliud latus obiciunt tempestati et per istum modum sepe sepius se volvunt in miseras tempestates. Sed quando Cerberus de descensu eorum advertit, iracunda totus plenus, contra eos aperuit ora et dentibus subsannavit. Tunc Virgilius manus suas terra complevit, ipsamque in eius fauces iniecit. Et dum ille dyabolicus canis circa devorationem intenderet, ambo ad infima descenderunt. Cum vero illum circulum peragrarent, dicit autor quod omnes anime per terram sub tali tempestate iacebant, et nulla se breviter erigebat preter unam; que quando vidit iuxta se Dantem, statim ad sedendum celeriter se erexit, et ait ad eum: O tu qui transis per istum infernum, recognosce me, si scis; tu prius fuisti factus quam ego consumptus. Et Dantes ad eum: Angustia quam tu habes forsitan te abstrait de mente mea, adeo quod nunquam recolo te vidisse. Sed dic michi quis es tu qui in tam dolenti loco es positus, et ad talem penam subiectus, quod si alia maior est, nulla tamen est magis displicibilis seu gravis. Tunc illa anima se manifestavit autori per tria signa: Primo per civitatem unde fuit oriunda, ibi: {La tua città, ch'è piena / d'invidia}, etc. Secundo, per nomen suum, ibi: {Voi cittadini mi chiamaste Ciacco}. Tertio, per culpam quam commisit in mundo, et propter quam damnatus est in Inferno, ibi: {per la dannosa colpa de la gola, / come tu vedi, a la piogia mi fiacco}. Postquam vero cum isto Ciacco de quibusdam que in lictera exponentur locutus est autor, ab eo recessit et in septimum circulum de isto VIo descendit. Ideo ait autor in textu: {Noi agiramo a tondo quella strada, / parlando più assai ch'i' non ridico: / venimmo al punto dove si digrada: / quivi trovamo Pluto, il gran nimico}. + +{Al tornar de la mente, che si chiuse,} etc. In superiori cantu dicit autor quod, audiens infortunatum amorem illorum duorum qui erant singulari societate coniuncti, tanta fuit pietate commotus quod defecit velut adeo moreretur, et cedidit in mente sua propter dolorem quem sensit, sicut mortuum cadit corpus. Nunc autem in isto cantu dicit quod mens sua, que ita propter pietatem defecerat, ad sui status rectitudinem est reversa, dicens: {Al tornar de la mente, che si chiuse}. Et est continuatio ad precedentia. Et dum sic in se ipsum reversus est, vidit in isto tertio circulo nova tormenta et novos ibidem pariter tormentatos. Que quidem tormenta enumerando declarat, dicens: {I' son al terzo cerchio, de la piova / eterna}, etc. Ubi est notandum quod, quemadmodum in hac vita gulosi loca amena et omnia que possint gulam delectare desiderant, ut sunt cibi delicatissime preparati, prata, fontes et viridaria, et odio atque fastidio habent tam cibos non bene paratos quam loca non bene apta, ac etiam pluviam, fumum, ventum, et malum tempus, ita e contrario in Inferno habent penuriam omnis cibi et omnis potus, et habent loca tristia plena continua pluvia, continuo ventu, et continua aque turbide tempestate, grandinis etiam atque nivis. + +Volens autor demonstrare quomodo et qualiter quieverunt latratus illi terribiles quos Cerberus super animas damnatas emittit et tum magis super eum emisit, dicit quod quemadmodum canis, dum latrat, si proiciatur in os eius aliquod frustrum panis, statim quietatur, intendens solummodo ad cibum quem dentibus conterit devorandum, sic Cerberus, postquam Virgilius terram in eius ora proiecit, statim siluit a latratu. Per hoc innuens quod gulosus nisi proiectum fuerit aliquid in os eius, ut ait Propheta, sanctificat super eos bellum. + +In hoc notabili evidenter apparet quomodo angustie deformant hominem a statu pristino consueto in tantum quod dum videtur a notis recognosci non potest. + +Vult hic dicere autor quod, licet alia peccata sint maiora quam gula, tamen nullum est ita displicibile et ita vituperabile. Nam gula de homine rationali facit totaliter bestialem. Et hoc manifeste apparet in ira Dei qua exarsit contra primos parentes, quando propter peccatum gule fecit eis tunicas pelliceas, dicens yronice: Ecce Adam factus est quasi unus ex nobis. Quasi diceret: Ecce Adam, qui Deo voluit similari, factus est velut animal brutum; et hoc demonstrat indumentum quod consui super cutem suam. + +In hoc notabili demonstratur quantum sit vile et displicibile gule peccatum, quia licet alia vitia sint maiora, nullum tamen reddit hominem ita vilem. Et ideo Seneca: Quosdam ventri obedientes loco animalium numeremus, non hominum. + +Circa peccatum gule quatuor utiliter investigare valemus: Primo, quid sit peccatum gule; secundo, quot sunt speties eius; tertio, quot modis in gula peccatur; quarto, quid facere debemus dum comedimus ne in peccatum gule cadamus. Circa primum sciendum est quod gula est immoderatus edendi et bibendi appetitus. Vel aliter: gula est immoderata qualiumcunque ciborum hyantis concupiscentie satisfactio. Et ideo, quia modum et mensuram non habet, merito ab autore damnosa culpa vocatur. Tauri enim, secundum beatum Ieronimum, paucorum iugerum pascuis aluntur; una silva pluribus elefantis sufficit. Homo vero mari et terra satiari non potest. Nam, ut manifeste videmus, omnes pisces maris, fluviorum, lacuum, et stagnorum, omnes volucres aeris, omnes bestias agri, omnes feras silvarum, omnes herbas et fructus terre et quicquit terra alimentorum gignit, gula hominis vorat pariter et consumit. Circa secundum nota quod sex sunt gule speties: Prima speties est ebrietas; et est ebrietas, ut dicit beatus Ambrosius, vile sepulcrum rationis, et subdit: Quid enim aliud est quam spontaneus furor? Cum quo concordat Seneca dicens: Ebrietas est voluntaria insania. Patet ergo per istas diffinitiones quod ebrietas tollit de anima ymaginem Dei, que rationali potentie est impressa, aufert usum rationis et infatuat eam, et ideo hominem assimilat bestiis, ut nec discretionem habeat nec verecundiam. Ecclesiastes 3o. Ostendit Dominus de filiis hominum quod similes sunt bestiis. Secunda speties gule est mentis ebetudo, quia gula tollit acumen ingenii, quia ex multa fumositate cerebrum perturbat. Ieronimus, in libro de vita et honestate clericorum: Venter pinguis non gignit tenuem sensum. Tertia speties est voracitas, que transit mensuram edendi, et modum quem in se ipso reprehendit; Ecclesiastes VIIo: Quis ita vorabit et delitiis affluet ut ego, sed qui devorant devorabuntur, secundum Ieremiam XXXo; quoniam illorum finis est infernalis vorago. Quarta speties est languor, idest humorum distemperantia ex superfluitate proveniens, quia in multis escis non deerit infirmitas, ut habetur Ecclesiastici XXXVIII. Et poeta: Languorem peperit cibus imperfectus ab herculis ardentis stomaco. Quinta speties est oblivio, que est preteritorum immemoratio. Gulosus enim et ebriosus multotiens nescit vespere quid fecit in mane. Genesis XLo: Pincerna pharaonis oblitus est interpretis sui. Sexta speties est crapula, que est ciborum indigestio vel eorundem deiectio. Secundum enim Ysidorum XXo libro Ethymologiarum: Crapula est immoderata voracitas, quasi cruda epula, cuius cruditate gravatur cor, et stomacus indigestus efficitur. Unde ex ipsa crapula multi infirmantur et moriuntur. Ecclesiastici XXXVII: Propter crapulam multi perierunt, et qui abstinens est adiciet vitam. Plures enim occidit cibus et potus quam gladius, secundum Almansorem. In huius figura dicit autor in textu de gulosis: + +{Urlar li fa la piogia come cani; +de l'un de' lati fanno a l'altro schermo; +volgonsi spesso i miseri profani.} + +Nam ex istis spetiebus gule consequuntur homines viscerum tortiones et membrorum dolores, unde sequuntur dolorosi clamores. Circa tertium nota quod in peccatum gule V modis incurrimus, quos ponit beatus Gregorius in Moralibus, quique in hoc versu comprehenduntur: *Prepropere, laute, nimis, ardenter, studiose*. Primus modus est horam prandendi prevenire; ideo dicit prepropere. Unde Ionatas, filius regis Saulis, sententiam mortis meruit, quia gustavit mel ante tempus constitutum edendi. Ideo Ecclesiastes X: Ve terre cuius rex puer est, et cuius principes mane comedunt. Terra est ipse homo, cuius rex est ipsa ratio. Principes vero eius sunt V sensus, qui voluptatem suggerunt, et necessitati intendunt, ut dicit Gregorius. Secundus modus est cum quis delicate cibaria querit. Ideo dicit laute: Hoc modo peccavit dives epulo, qui epulabatur quotidie splendide, ut habetur Luce XVIo. E contra dicit Seneca: Palatum tuum fames excitet, non sapores. Tertius modus est cibi nimietas. Ideo dicit nimis. Hoc vitio Sodoma maculata fuit, de qua dicitur Ezechielis XVIo: Hec fuit iniquitas Sodome, saturitas panis et otium. Ubi dicit Gregorius: Sodoma salutem perdidit, quia cum superbie vitio mensuram moderate refectionis excessit. Ieronimus: Pluvia illa oportuna est, que sensim descendit. Subitus autem et nimis preceps hymber terram subvertit, et similiter nimius potus nocet. Quartus modus est aviditas comedendi; ideo dicit ardenter. Hoc redarguitur in Exau, qui pre fame se iam morientem reputavit dicens, ut habetur Genesis 69: En morior. Gregorius: Exau primogenitorum gloriam perdidit quia magno estu lenticulam concupivit. Contra quod dicitur Ecclesiastici XXXVI: Noli esse avidus in omni epulone. Quintus modus est studiositas, que pertinet ad solicitudinem et curiositatem cibos preparandi. Ideo dicit studiose. Pro quo peccato redarguunt filii Heli, qui ut habetur primo Regum VIIo: Carnem crudam rapiebant a populo ut eam sibi delicatius prepararent. De tali studio dicit beatus Ysidorus: Tota die epulas ruminant, qui ad explendam gulam vespere delitias parant. Et sic patet tertium. Circa vero quartum et ultimum est sciendum quod XV nos habere oportet in mensa si in gula peccare nolumus. Que in his versibus continentur: + +*Sit timor in dapibus, benedictio, lectio, tempus, +Sermo brevis, vultus hillaris, pars detur egenis; +Absint delitie, detractio, crapula, murmur, +Ebrietas, nimius affectus, et hystrionatus; +Finitoque cibo reddatur gratia Christo.* + +Ista XV autoritate sunt Sacre Pagine fulcienda. De primo Ecclesiastici 9: In timore Dei sint tibi et convivia. De secundo habetur in Evangelio: Benedixit et fregit. De tertio, Gregorius super Iob, primo, ubi Iob oravit pro filiis suis convivantibus, ait: Semper solet epulas comitari loquacitas et voluptas. Ideo contra loquacitatem est silentium, contra voluptatem vero lectio, que docet abstinentiam. De quarto admonemur in Actibus Apostolorum: Oram prandii non prevenire; intellige absque necessitate. De Vo ait Cato: Pauca in convivio loquere. De VIo ait Paulus ad Corinthios 9o: Hyllarem datorem diligit Deus. Et Ovidius: Super omnia vultus accessere boni. De VII, Esdre VIII: Comedite pinguia et bibite vinum et mittite partes eis qui non habent. De VIIIo, Ecclesiastes X: Vescendum est ad reficiendum non ad luxuriandum. De VIIIIo ait Augustinus: + +*Si quis amat dictis absentum rodere famam, +Hanc mensam indignam noverit esse sibi.* + +De Xo, Luce XXI: Attendite ne graventur corda vestra crapula et ebrietate. De XIo, Ecclesiastici tertio: In nequissimo pane murmurabit civitas. De XIIo, Paulus ad Effeser, V: Nolite inebriari vino in quo est luxuria. De XIIIo, Ecclesiastici XXXVIII: Non te effundas super omnem escam . De XIIIIM, Esodi XXXVII: Sedit populus manducare et bibere, et surrexerunt ludere, idest ydolum adorare. Nam hystriones pascere vel ystrioniter vivere est demonibus immolare. Ieronimus: Paria sunt demonibus sacrificare et hystrionibus dare. De XVM vero et ultimo, habetur in Psalmo: Edent pauperes et saturabuntur, et laudabunt Dominum qui requirunt eum, etc.. Et sic patent quatuor superius requisita. Sed quia dubitabile est an liceat convivare propter peccatum gule, sciendum quod quatuor de causis convivia fiunt. Prima est causa misericordie; secunda causa benivolentie; tertia causa mercimonii; quarta causa lascivie. Circa primum nota quod convivia fiunt aliquando causa misericordie, et de hoc habetur Luce quarto: Cum facis prandium voca pauperes, claudos, et debiles, et tale convivium tunc est meritorium vite eterne. Unde sequitur in autoritate premissa et habebis mercedem in celo. Circa secundum nota quod convivia aliquando fiunt causa benivolentie amicorum, scilicet cum quando invitat quis amicos et parentes, et tunc tale convivium, si fiat causa amicitie vel parentele, est indifferens. Si autem fiat propter pacem et concordiam, tunc est meritorium, ut dicit Augustinus super epistulam ad Corinthos. Circa tertium nota quod convivia aliquando fiunt causa mercimonii, ut homo sic remuneretur, et tunc est indifferens, sicut Balthassar, rex Babillonie, fecit convivium optimatibus suis, ut habetur Danielis Vo. Circa quartum vero et ultimum nota quod convivia aliquando fiunt causa lascivie, ut mali vitia sua et loquantur et expleant; tale convivium meritorium est pene eterne. Ideo monet Salomon in Proverbiis: Noli esse in conviviis potatorum nec in commessationibus eorum qui carnes conferunt ad vescendum. Glosa: Illi carnes conferunt ad vescendum qui in conviviis conferunt vitia proximorum. + +Hoc est dicere, ista pars Nigrorum per longum tempus regnabit, tenendo frontes erectas more regnantium, et aliam partem, scilicet Alborum, tenebit pondere gravi depressam tanquam omnino devictam, dato sic quod exinde dedigneris et plores; et hoc dicit quia ipse erat de parte Alborum, que fuit postea una cum ipso pariter expugnata. + +Ad secundam vero interrogationem dicit quod in civitate Florentie non sunt nisi duo iusti, ibi: {Iusti son due, ma non vi sono intesi}; quorum nomina non declarat. Sed nos istos duos iustos intelligere possumus primum Dantem, autorem istius altissime et profundissime Comedie, secundum vero Guidonem de Cavalcantibus: qui duo soli illo tempore, quo civitas Florentie fuit intus et extra bellis conquassata civilibus, iusti et amatores patrie sunt reperti, et rei publice defensores. Quorum primus, propter ingratitudinem et alia peccata que in civitate Florentina vigebant, fuit, prout superius annotatur, expulsus, et alter immatura morte preventus. Ad tertiam autem interrogationem dicit quod tria peccata, que vigent et regnant in Florentia, sunt causa et materia sue divisionis: Primum peccatum est superbia, secundum invidia, tertium vero avaritia. Ista enim tria peccata corda Florentinorum, velut tres facule ardentissime, succenderunt. Unde ait autor in textu: {superbia, invidia et avaritia sono / le tre faville c'ànno i cuori accesi}. + +Hoc est dicere, sic videndo et sic loquendo transivimus per turpem animarum mixturam et pluvie. Nam iste tertius circulus est mixtus et compositus ex duobus, scilicet ex animabus gulosorum et terribili tempestate, ibi ab alto continue descendente. + +{Con la voce chiocia.} Nota hic duo pulcra moralia: Primum est quod, non valens Pluto in suo episcupatu impedire autorem, autoritatem sui maioris implorat; quemadmodum episcopi nostri ea que ipsi non possunt ad Dominum Papam significant, quia ipsi de minoribus et ipse habet de maioribus iudicare. Secundum est quod Pluto, dum clamare voluit, non alta voce sed fracta clamavit. Et hoc est ad derisionem prelatorum nostrorum qui, statim quod sunt facti episcopi, dum cantant missas habent voces debiles atque fractas admodum campane, que dum est fracta non clare sonat. Ideo ait in textu: {con la voce chioccia}. + +{Non è sanza cagion l'andare al cupo.} In hoc notabili in fide catholica confirmamur, que credit et predicat quod nichil in mundo accidit sine causa. Nichil enim fit sensibiliter et visibiliter quod non de invisibili atque intelligibili summi imperatoris aula aut iubeatur aut permittatur, ut ait Augustinus. + +{Piloso al capo papi et cardinali.} Cum omnes clerici habeant capita rasa, quare ponit autor quod pape et cardinales capita pilosa habeant? Respondeo: Capilli enim, qui sunt superfluitates corporis, divitias et bona temporalia prefigurant. Et quia clerici debent a se avaritiam et amorem pecunie removere, ideo capita rasa gerunt; et quia clericis secularibus sunt possessiones concesse, ideo concessum est eis longiores portare capillos quam religiosis, quibus nichil conceditur possidere. Habent igitur omnes clerici capita pilosa, quia omnes bona temporalia avare desiderant, avare procurant, avare tenent, avare dispergunt, et avare dimittunt. + +{Et questi con i crini mozzi.} Hic tangit clericos prodigos et avaros qui capitibus rasis in derisionem eorum de sepulcro in resurrectione generali resurgent: et sic implebitur illa cominatio quam facit eis Dominus per Prophetam dicens: In die illa decalvabit Dominus verticem filiarum Syon, idest animas clericorum qui debent super populum cura solicita vigilare. Nam Syon specula interpretatur, et signat ecclesiam, in qua tanquam in specula ponuntur clerici ut super populum vigilent et ipsum custodiant et defendant. + +Mal dare et mal tener lo mondo pulcro. Hic autor tractat de duobus vitiis sibi invicem oppositis, de avaritia videlicet et prodigalitate: circa que tria breviter videamus. Et primo, utrum ista vitia sint opposita; secundo, de ipsis vitiis; tertio, quid istorum gravius iudicatur. Circa primum sequamur sanctum Thomam doctorem. Queritur enim, secundum eundem, utrum prodigalitas et avaritia opponantur, et videtur quod non; triplici argumento. Primum enim tale est: Opposita enim non possunt esse simul in eodem, sed aliqui sunt simul prodigi et liberales; ergo prodigalitas non opponitur avaritie. Preterea, opposita sunt circa idem; sed avaritia, secundum quod opponitur liberalitati, est circa passiones quasdam quibus homo afficitur ad pecuniam; prodigalitas autem non videtur esse circa aliquas anime passiones; non enim afficitur circa pecunias nec circa aliquid aliud huius modi; non ergo prodigalitas opponitur avaritie. Preterea, peccatum principaliter recipit spetiem a fine; sed prodigalitas semper videtur ordinari ad aliquem finem illicitum, propter quem bona sua expendit, et precipue propter voluptates. Unde et Luce XV dicitur de filio prodigo quod dissipavit substantiam suam luxuriose vivendo. Ergo videtur quod prodigalitas opponatur magis temperantie et insensibilitati quam avaritie et illiberalitati. Sed contra est quod Philosophus in secundo et quarto Ethycorum ponit, prodigalitatem oppositam liberalitati et illiberalitati, quam nunc avaritiam dicimus. Respondeo dicendum quod in moralibus attenditur oppositio vitiorum ad invicem et ad virtutem secundum superabundantiam et defectum diversimode. Nam in affectione divitiarum avarus superabundat plus debito eas diligens; prodigus autem deficit minus debito earum solicitudinem gerens. Circa exteriora vero, ad prodigalitatem pertinet excedere quidem in dando, deficere autem in retinendo et acquirendo; ad avaritiam autem pertinet, e contrario, deficere quidem in dando, superabundare autem in accipiendo et retinendo. Unde patet quod prodigalitas avaritie opponitur. Ad primum ergo dicendum quod prodigalitas attenditur circa passiones pecunie, non sicut abundans in eis, sed sicut deficiens. Ad secundum dicendum quod nichil prohibet eidem inesse opposita secundum diversa; ab illo tamen aliquid magis denominatur quod est principalius. Sicut autem in liberalitate, que medium tenet, precipua est datio, ad quam acceptio et retentio ordinantur, ita etiam avaritia et prodigalitas precipue attenduntur secundum dationem. Unde ille qui superabundat in dando vocatur prodigus, qui autem deficit in dando, qui tamen non excedit in accipiendo, ut Philosophus dicit in quarto Ethicorum. Similiter etiam contingit quod aliquis excedat in dando, et ex hoc est prodigus, et simul cum hoc excedat in accipiendo; vel ex quadam necessitate, quia dum superabundant in dando, deficiunt eis propria bona, unde coguntur indebite acquirere, quod pertinet ad avaritiam; vel etiam propter animi inordinationem, dum enim non dant propter bonum, quia, contempta virtute, non curant undecumque et qualitercumque accipiant. Et sic enim secundum istud sunt prodigi et avari. Ad tertium dicendum quod prodigus non semper abundat in dando propter voluptates, circa quas est intemperantia; sed quandoque quidem ex eo quod taliter est dispositus ut divitias non curet, quandoque autem propter aliquid aliud, ut frequentius tamen temperantias declinant. Tamen, quia ex quo superflue expendunt in aliis, etiam in rebus voluptuosis expendere non verentur, ad quas magis inclinat concupiscentia carnis; tunc etiam, quia non delectantur in bono virtutis, querunt sibi delectationes corporales, et inde est quod Philosophus dicit in quarto Ethycorum, quod multi prodigorum fiunt intemperati. + +Circa secundum, primo videamus de avaritia, secundo de prodigalitate. Circa vero avaritiam tria summarie videamus: primo, ipsius diffinitionem; secundo, ipsius dannificationem; tertio, ipsius parturitionem. Quantum ad primum, taliter avaritia diffinitur: Est enim avaritia, secundum Augustinum De Civitate Dei, immoderata libido habendi. Secundum vero theologos, avaritia est multa perquirere et superflua pauperibus non erogare. Secundum autem Philosophum, avaritia est glorie sive quarumlibet rerum insatiabilis et inhonesta cupido. Et dicitur avarus quasi eris, vel auri cupidus. Non est enim avaritia auri vitium, sed hominis perverse amantis illud, ut XIII De Civitate Dei dicit Augustinus. Vel avaritia dicitur ab a quod est sine, et varex, quod est nervus in poplite, qui succisus facit claudicare; et avaritia facit hominem claudum ad celestia et curvum ad terrena: Abacuch tertio. Incurvati sunt colles mundi, idest divites, superbi ab itineribus eternitatis eius, quia non procedunt ad ullas divitias future beatitudinis. Quantum vero ad secundum, nota quod avaritia iniuriatur Deo, ledit suum subiectum, et defraudat proximum. Iniuriatur enim Deo, quia aufert ei summum amorem, debitum honorem, et divinam ordinationem. Primo, aufert sibi summum amorem, qui sibi debetur a creatura rationali, quia cum Deus sit summe bonus, summe est ab homine diligendus; bonitas quidem est causa amoris summi, et summa bonitas est causa summi amoris. Ideo Deus summe diligendus est. Unde Mathei XXII precipitur: Diliges Dominum Deum tuum ex tota anima tua et ex tota mente tua. Quam autoritatem sic exponit Augustinus: Ex tota anima, idest ex tota voluntate, sine contradictione; ex tota mente, idest ex tota memoria sine oblivione. Hec omnia aufert avarus Deo et convertit in terram: ideo in celo nullum habet premium. Ieronimus: Rogo quo pudore mercedem laboris vel obsequii speret in celo cui in terra orta fuit solicitudo. Secundo, aufert Deo summum honorem, scilicet latriam que est servitus Deo debita a sua creatura, et facit eos aureos et argenteos contra legem; Exodi XX. Unde merito ipsa avaritia ydolatria appellatur, Ad Effeser V: Avaritia que est ydolorum servitus. Et poeta: Quod quis colit et veneratur, hoc illi deus est. Tertio, avaritia nititur pervertere divinam ordinationem. Deus enim ordinavit sursum celum et terram deorsum, sed avaritia preponit terram celo et lutum stellis. Materia nempe auri et argenti lutum est, ut dicit Philosophus. Cum ipsa terra sit sex elementorum lutum, eius est aurum et argentum. Fit etiam aurum per artificium ex stercoribus quorundam animalium; unde anime recte disposite procul abiciendum est aurum, et non amore aliqualiter complectendum. Modici enim flores herbarum multo sunt nobiliores auro et argento, que humana facit cupiditas pretiosa. Item avaritia ledit suum subiectum, idest hominem in quo regnat. Homo enim avarus in acquirendo divitias sustinet multos labores; in custodiendo ipsas metum patitur et timorem; in perdendo vero eas vel in morte relinquendo affligitur dolore. Unde versus: + +*Dives divitias non congregat absque labore, +Non tenet absque metu, non perdit absque dolore.* + +Sed nota quod V modis peccat avarus in divitiis: primo, nimis ardenter appetendo; secundo, iniuste vel illicite acquirendo; tertio, avare retinendo; quarto, prodigaliter dispergendo; quinto et ultimo, in morte non debite relinquendo. Omnia ista sunt autoritatibus fulcienda. De primo Psalmista: Filii hominum usquequo gravi corde? ut quid diligitis vanitatem, et queritis mendacium? De secundo, Abacuch secundo: Ve qui congregat avaritiam domui sue; usquequo aggravat contra se dempsum lutum. De tertio, Ecclesiastici Vo: Est et alia infirmitas quam vidi sub sole: divitie congregate in malum Domini sui. De quarto, Luce XV: Reprobatur filius prodigus qui consumpsit substantiam lasciviose vivendo. De Vo et ultimo, habetur in Psalmo: Relinquent alienis divitias suas. Item avaritia dannificat proximum. Nullus enim avarus multum dives effici potest sine multorum depauperatione. Unde Seneca, in epistula LXXVII ad Lucilium contra divitias sic arguit: Ex malis bonum non fit; divitie ex multis paupertatibus fiunt; ergo divitie bone non sunt. Circa tertium vero nota quod avaritia parturit multos filios, videlicet fraudem, dolum, inimicitiam, lites, mendacia, periuria, usuras, symonias, inquietudinem, et proditionem. De quibus cum occurrerit suis locis dicetur. Circa prodigalitatem vero est notandum quod prodigalitas ita est opposita avaritie, ut ex superioribus patet, quod quemadmodum avaritia omnia tenaciter tenet, ita prodigalitas omnia vane dispergit. Sed circa hoc queritur quod istorum duorum sit gravius peccatum. Et sic deveniemus ad ultimum. + +Videtur enim quod prodigalitas sit gravius peccatum quam avaritia, quod sic probatur: per avaritiam enim homo nocet proximo, quia bona sua ei non comunicat; per prodigalitatem vero homo nocet sibi ipsi. Dicit enim Philosophus in quarto Ethycorum quod corruptio divitiarum per quas homo vivit est quedam ipsius esse perditio. Gravius autem peccat qui sibi ipsi nocet quam alii, secundum illud Ecclesiastes XIIII: Qui sibi nequam est, cui bonus erit? Ergo prodigalitas erit gravius peccatum quam avaritia. Sed contra est quod Philosophus dicit 2M Ethycorum, quod prodigus multum videtur melior illiberali, idest avaro. Respondeo dicendum quod prodigalitas secundum se considerata minus peccatum est quam avaritia. Et hoc triplici ratione: Primo quidem, quia avaritia magis differt a virtute opposita quam prodigalitas. Magis enim ad liberalitatem pertinet dare, in quo superabundat prodigus, quam retinere, in quo superabundat avarus. Secundo, quia prodigus est multum utilis quibus dat; avarus autem nulli, sed nec sibi ipsi, ut in quarto Ethycorum habetur. Tertio, quia ut ait Seneca, illud peccatum est gravius cuius est insanabilior egritudo. Sed prodigalitas curatur vel curari potest duobus modis: primo, paupertate, quia si prodigus efficitur pauper, erogare non potest; secundo modo, senectute, quia naturaliter avaritia sequitur senectutem. Sed avaritia nullo istorum modorum curatur; nam si avarus efficitur pauper, magis in avaritia induratur. Si autem efficitur senex, magis in ipso senio vitium iuvenescit. Ad argumentum vero in contrarium positum, dicendum quod differentia prodigi et avari non attenditur secundum hoc quod est peccare in se ipsum et in alium. Nam prodigus peccat in se ipsum dum bona sua consumit, unde vivere debet. Peccat etiam in alterum consumendo bona ex quibus aliis providere deberet; et precipue hoc apparet in clericis, qui sunt dispensatores bonorum Ecclesie, que sunt pauperum, quos defraudant prodige expendendo. Similiter etiam avarus peccat in alios inquantum deficit in dationibus; peccat et in se ipsum inquantum deficit in sumptibus. Unde dicitur Ecclesiastes V: Vir cui Deus dedit divitias nec tribuat ei potestatem ut comedat ex eis. Sed tamen in hoc superabundat prodigus, quia sicut et sibi quibusdam aliis nocet, quod tamen aliquibus prodest. Avarus autem nec aliis nec sibi prodest, quia non audet uti etiam ad suam utilitatem bonis suis. Propter ista itaque duo peccata ait autor in textu: + +{Mal dare et mal tener lo mondo pulcro +à tolto loro, et posti a questa zuffa:} + +Ista enim duo peccata avaris et prodigis auferunt Paradisum, et ponunt eos ad illam rixam que superius est taxata. Ideo ait in textu: {à tolto loro lo mondo pulcro}. Et qualis sit illa rixa adiungit dicens: {qual ella sia, parole non ci apulcro}, idest verba ad hoc exprimendum non pulcrifico. + +Hic tangit autor quomodo bona fortunalia non sunt stabilia, immo fluxa. Ad cuius rei clariorem evidentiam est sciendum quod, sicut dicunt philosophi, quelibet spera sive celum movetur, gubernatur, et regitur per unam substantiam separatam, idest per unum angelum. Motus vero primi mobilis causatur a mente divina, unde Philosophus: Oportet, inquit, virtutem moventem celum habere potentiam infinitam, et sicut Deus omnia celestia per se aut per angelos gubernat et regit, ita rebus temporalibus rectorem et gubernatorem instituit. Iste autem rector et gubernator non est aliud nisi velle suum; et ista sua voluntas bona temporalia dat, dividit et commutat secundum beneplacitum suum. Unde beatus Augustinus ait: Voluntas Dei est prima et summa causa omnium corporalium atque spiritualium motionum. Nichil enim fit sensibiliter et visibiliter quod non de invisibili atque intelligibili summi imperatoris aula aut iubeatur aut permittatur, secundum ineffabilem iustitiam premiorum atque penarum gratiarum et retributionum in ista totius creature amplissima quadam immensaque re publica. Hucusque Augustinus. Et Daniel ait ad regem Nabuchodonosor: Est excelsus in regno hominum et cui voluerit dabit illud. Ista autem dispensatio et divisio sive provisio temporalium bonorum a paganis antiquitus, et etiam a mundanis hodie, fortuna vocatur. Quam, re vera, catholicus verus, licet credat mutabilitatem in rebus esse fortunam, confiteri non debet. Unde Augustinus: Linguam corrige, sententiam tene. Quasi dicat: Licet in sententia teneas omnia temporalia esse mutabilia atque fluxa, hoc dicas a velle divino non a fortuna vel fato procedere. Fortuna enim nichil aliud est nisi temporalis dispositio provisorum, vel ipsarum rerum temporalium mutabilitas secundum quod a voluntate divina procedit; et hoc non solum sentiunt catholici sed etiam prudentissimi paganorum. Nam Seneca, licet fortunam nominet, tamen Deum mutare omnia dicit. Ait enim secundo libro Tragediarum: + +*Quicquid a nobis minor extimescit +Maior hoc vobis dominus minatur; +Omne sub regno graviore regnum. +Nemo confidat nimium secundis. +Nemo desperet meliora lapsis, +Miscet hoc illis, prohibetque Cloto +Stare fortunam; rotat omne fatum. +Nemo tam divos habuit faventes; +Crastinum ut posset sibi polliceri: +Res deus nostras celeri citatas +Turbine versat.* + +Hucusque Seneca. Pingebatur autem ab antiquis ipsa fortuna in rota, in forma mulieris oculos cecos habentis. In forma mulieris ideo pingebatur, quia bona temporalia fragilia sunt et fluxa. Ideo ceca, quia bona temporalia hominem excecant, dum se extollit in prosperis et deprimit in adversis. Vel ceca ideo pingebatur, quia ad modum hominis ceci bona sua inordinate dispergit. Unde quarto Tragediarum ait Seneca: + +*Res humanas ordine nullo +Fortuna regit, spargitque manu +Munera ceca, peiora fovens; +Vincit sanctos dira libido, +Fraus sublimi regnat in aula. +Tristis virtus perversa tulit +Premia recti; castos sequitur +Mala paupertas vitioque potens +Regnat adulter.* + +Pingebatur et gemino vultu. Nam anterior facies erat alba propter prosperitatem, sed posterior nigra propter adversitatem. In rota autem ideo pingebatur, quia in rota sunt quatuor diversitates. Est enim una pars recte summa; est alia infima; est tertia que descendit de summo deorsum; est et quarta que scandit ab ymo sursum. Similiter in temporalibus quidam sunt in summa prosperitate, quidam in infima adversitate, quidam descendunt a prosperitate in adversitatem, quidam vero de adversitate eriguntur in prosperitatem. Autor autem, cum antiquis cupiens concordare fortunam, idest mutabilitatem rerum temporalium, sub nomine cuiusdam dee designat. Et est hic quedam figura que dicitur prosopopeia. Est autem prosopopeia formatio nove persone. Ista vero fortuna omnia bona temporalia mutat. Et ideo qui bonis temporalibus inmituntur oportet, secundum sententiam beati Gregorii, ut cum ipsis corruentibus corruant. Unde Philosophia ait ad Boetium, secundo De Consolatione: *Si ventis vela committeres, non quo voluntas peteret, sed quo flatus impelleret promovereris. Si arvis semina crederes, feraces inter se annos sterilesque pensares. Fortune te regendum dedisti; domine moribus oportet obtemperes. Tu vero volventis rote impetum retinere conaris?*. Et infra, eodem libro, ait ipsa fortuna ad Boetium: *Rotam volubili orbe versamus, infima summis, summa infimis mutare gaudemus*. Et poeta: + +*Ex humili ad summa parvum fastigia rerum +Extollit quotiens voluit fortuna iocari.* + +Vere omnes thesauri qui sunt sub luna mentem avari hominis satiare non possent; et hoc quia, ut ait Seneca: Avaro tam deest id quod habet quam quod non habet. Ea vero que sunt supra lunam, sicut sunt celestia, possunt mentem hominis quietare. Unde beatus Augustinus ait: Quicquid Deus potest michi dare non me satiaret nisi se ipsum dare promitteret. Et alibi: Inquietum est cor nostrum donec requiescat in te. Et Psalmista: Satiabor cum apparuerit gloria tua. + +{Che d'è occulto come in erba l'angue.} Vult hic dicere autor quod iudicium fortune est nobis occultum sicut occultatur aliquando anguis, idest serpens, in herba, quam dum homo vult carpere, pungitur a serpente. Vel sicut venenum est occultum in herba, que licet appareat pulcra, odorifera, et suavis, si est venenosa interficit comedentem. Et sic bona temporalia, licet videantur pulcra, delectabilia et utilia, multotiens tamen anime quam corpori sunt nociva. Quod noceant anime patet quia bona temporalia Dei oblivionem inducunt. Unde Psalmista: Incrassatus est dilectus et recalcitravit: incrassatus, inpinguatus, dilatatus. Dereliquit Deum factorem suum et recessit a Deo salutari suo. Quod vero noceant corpori patet quia quanto homo ascendit in altum, tanto magis cum cadit descendit ad ymum. Unde poeta Claudianus: Tolluntur in altum ut lapsu graviore ruant. Idcirco beatus Gregorius dicit quod cum omnis fortuna sit timenda, magis est timenda prospera quam adversa. Adversa enim multotiens hominem corrigit et ad Deum deducit. Unde idem Gregorius: Mala, inquit, que nos hic premunt ad Deum nos ire compellunt; sed prospera, ut iam dictum est, totum contrarium operatur. + +Dicit hic autor quod nulla humana sapientia potest obviare vel resistere voluntati divine. Unde Apostolus: Non est sapientia contra Dominum. Et Salomon ait ad Deum: Non est qui tue possit resistere voluntati. Quod autem dicit: {Questa provede / suo regno come il loro li altri dèi}, sic est exponendum: Quemadmodum enim Dei, idest Angeli, movent sua regna, idest celos, ita Fortuna movet regnum sibi commissum. Angeli enim dicuntur Dii, ut ibi: Deus stetit in synagoga Deorum, idest Angelorum. + +More mundanorum loquitur hic autor, contra clericos verba dirigens; qui quidem, ut manifeste videmus, pro maiori parte indigni, de infima paupertate ad ditissimas prelaturas, et de infimo statu ad statum excellentissimum extolluntur, et semper istam fortunam condemnant, a qua tota die bonus et sapiens eicitur, et malus et inscius sublevatur. Unde poeta: Tolluntur ad astra nefandi. + +{Or discendiamo omai a magior pieta.} Hic finit quartus circulus. Et finito hoc circulo, dicit Virgilius ad autorem: Descendamus admodo ad videndum maiora tormenta. Maiora enim dicit, quia quanto magis descendit, tanto magis maiora invenit et graviora peccata. Et assignat causam quare debent descendere, nec hic debeant ulterius immorari, dicens: {Già ogni stella cade che saliva / quando mi mossi}. Ad cuius evidentiam est sciendum quod autor, quando intravit Infernum, dies recedebat et nox veniebat. Unde supra, secundo cantu: {Lo giorno se n'andava et l'aer bruno}, idest nox – supple veniebat; et non erat ei concessum stare in Inferno nisi quantum Christus stetit in Limbo. Unde illa hora qua tenebre facte sunt super universam terram, quando scilicet Christus in Limbum descendit, autor ingressus est Infernum; et illa hora qua Christus resurrexit a mortuis, autor de Inferno exivit. Et nota quod totum illud tempus quod autor in Inferno consumpsit, ab illa scilicet hora qua intravit, usque ad illam qua inde exivit, computat unam noctem. Et hoc quia ibi nulla est dies sed perpetua nox; in celo autem est dies sine nocte; in mundo autem sunt dies et noctes. Et quia istud tempus breve erat ad tot et tanta videnda, ideo ait Virgilius autori: Quando nos incepimus nostrum iter, nox surgebat, et ille stelle que ascendebant a parte orientali iam incipiunt cadere versus occidentem; idcirco oportet nos iter nostrum accelerare. Ideo sequitur in textu: {e 'l troppo star si vieta}. + +Ut in superiori cantu patet, postquam autor de quarto circulo, in quo puniuntur avari et prodigi, pertractavit, dicit se per unum fossatum de quarto in quintum circulum descendisse. Qui quidem Vo circulus non est aliud nisi una palus obscura, livida, fetida, et lymosa, iuxta quam dum animas contemplando transirent, devenit ad quandam turrim que in ripa istius paludis erat. In cuius cachumine antequam ad ipsam turrim appropinquaret vidit duas faculas accensas, sicut in processu istius cantus declarat, et etiam unam aliam tertiam, que respondit istis, vidit tam a longe demonstrari quod vix poterat eam oculus contemplari. Tunc ait autor ad Virgilium: Iste ignis quid dicit, et qui sunt illi qui eos fecerunt? Et Virgilius ad eum: Iam, inquit, super sucidas undas discernere potes id quod ab istis faculis expectatur, si fumus paludis illud non tibi celat. Et statim facta responsione Virgilii, dicit autor se vidisse versus eos unam naviculam venientem sub gubernaculo unius solummodo galeoti, qui veniendo clamabat: {Or se' giunta, anima fella}. Cui Virgilius ait: O Fregias, o Fregias, tu clamas in vacuum ista vice, quia nil aliud habebis nisi quod lutum transibis. Et his dictis, descendit in barcam, et post ipsum secutus est Dantes; et statim fuit propter gravidinem corporis onerata. Ideo dicit: {et sol quando fui dentro parve carca}. Et quia tunc magis onerata erat, ideo magis de aqua secabat. Hoc videtur de VIo libro Eneydorum extractum, ubi de descensu Enee in barcam loquitur Mantuanus dicens: *Gemuit sub pondere cimba / subtilis et multam accepit rimosa paludem*. Natura enim navium est quod quando non sunt onerate modicum secant aquas, quando vero sunt onerate tunc magis, propter honera, demerguntur et aquas secant; et sic cum navicula Fregias portat solummodo animas, tunc leviter transit aquas; sed cum portavit Dantem, quia in anima et corpore erat, ideo navicula aquas dicitur secuisse. Unde in textu dicitur: {Tosto che 'l duca et io nel legno fui, / secando se ne va l'antica prora / dell'acqua più che non fa con altrui}. Et dum sic per illam aquam mortuam navigarent, unus qui erat in illa palude submersus surrexit et ait ad Dantem: Quis es qui ante horam – supple mortis – venis? Et Dantes ad eum: Si ego venio, non remaneo. Sed tu quis es, qui factus es ita turpis Cui ille respondit: Sicut tu vides, sum unus qui plango. Et cum Dantes sibi respondisset dicens: Cum planctu et luctu, spiritus maledicte, remaneas, ille ut naviculam submergeret ambas manus ad ipsam extendit. Quod ut Virgilius perpendit, statim illum in aquam reiecit dicens: Vade istac cum aliis canibus. Et postea cum brachiis amplexatus est sibi collum, et dans sibi osculum ait: O anima que abhorres et dedignaris superbos, benedicta sit illa que te concepit. Iste enim, sicut fuit in mundo persona arrogans et superba, et nullum bonum memoriam suam ornat, sic sua umbra est hic furiosa. Et dico tibi quod multi superius, hoc est in mundo, se reputant magnos reges, qui in ista palude stabunt sicut porci in volutabro suo. Tunc Dantes ait ad Virgilium: Magister, multum delectarer videre istum in ista aqua lymosa submergi. Et Virgilius ad eum: Antequam aliam ripam videas, erit de hoc tuus animus satiatus. Et ecce non multo post ab aliis damnatis iste damnatus capitur, deridetur, et in aqua submergitur, clamantis omnibus: Ad Phylippum Argenti de Florentia, spiritum bizarrum, idest inconversabilem ac iracundum. Et ille, iracundia ductus, semetipsum dentibus attrettabat. + +His omnibus visis, dicit autor quod illum spiritum in tali pugna derisoria dereliquit, et ad quamdam civitatem ferro ignito muratam, que dicitur Ditis, sic navigando pervenit. Ad quam cum appropinquassent, Fregias ad eos alta voce clamavit dicens: Exite de navi. Hic est introitus civitatis. Et tunc illi ambo, scilicet Virgilius et Dantes de navicula descenderunt. Et hic finitur quintus circulus. + +Quo finito, facit autor preambulum ad sextum, dicens quod ad clamorem Fregias vidit super portas civitatis plus quam mille demones, qui superstitiose dicebant: Quis est iste qui sine morte, hoc est antequam moriatur, vel sine morte, idest sine peccato, vel sine morte, idest sine pena Inferni, vadit per regnum mortue gentis Virgilius autem fecit signum quod secrete alloqui vellet eos. Tunc illi dixerunt ei: Veni tu solus et ille recedat, qui tam audaciter per istum regnum intravit. Solus revertatur per fatuam stratam. Probet si per eam scit reverti, quia tu hic remanebis, qui eum per tam obscuram duxisti contratam. Quod audiens, autor tanto fuit timore ac pavore simul arreptus, quod nunquam inde credidit ad propria remeare, et totus pavidus ad Virgilium ait: O mi care dux, qui plus quam septem vicibus me in periculis securasti, et de eisdem me protinus extraxisti, noli me hic dimittere, queso, taliter desolatum; et si transire nobis ulterius est negatum, reinveniamus statim vestigia nostra simul. Cui Virgilius ait: Noli timere, quod nostrum iter non potest nobis quisquam auferre, a tali nobis domino est concessum. Sed hic me expecta, et spiritum tuum fessum conforta et ciba spe bona, quod ego te in mundo infimo non relinquam. Et his dictis, a Dante recedit et versus ianuam civitatis, demonibus locuturus, accedit. Qui cum eis modicum loquendo stetisset, et nichil cum eis profecisset, quia in faciem eius portas clauserunt, melancolia plenus reversus est ad autorem, dicens: Licet ego irascar, tu fili, noli timere, quia ego vincam pugnam, malis gratibus quorumcumque qui intus ad defensionem se volvant. Non enim est nova michi ista eorum superbia, quia iam usi sunt ea michi in illa porta sacrata que adhuc sine clavibus aperitur. Super quam portam tu vidisti mortuam scripturam, et iam citra eam per descensum descendit transeundo per circulos sine duce unus talis, quod per eum aperietur nobis civitas, iuxta votum. Unde ait autor in textu: {tal che per lui ne fi' la terra aperta}. + +Continuatio est ad precedentem cantum. Superius nanque dixit: {Venimo al piè d'una torre al da sezzo}. Nunc vero continuando dicit quod antequam ad pedem turris venissent, vidit in cacumine ipsius turris duas accensas faculas elevari. Quem quidem ignem ideo demones qui ibi habitant ostenderunt, ut signum darent demonibus civitatis que in medio paludis est sita, ut barcam mitterent, que eos ad ripam aliam transportaret. Duas autem ideo faculas ostenderunt, ad ostendendum quod due anime veniebant, quia quot anime veniunt, tot facule accenduntur. Illi vero demones qui super portas habitant civitatis, visis faculis, unam faculam elevarunt ad respondendum quod navicula veniebat. + +{Meschite} proprie lingua sarracenica sunt phana et templa ipsorum. Hic autem ponuntur pro turribus et meniis civitatis. + +{Et già di qua da lei discende l'erta.} Quando demones in faciem Virgilii clauserunt ianuas civitatis, statim missus fuit de celo unus Angelus ut, malis gratibus illorum spirituum malignorum, civitatem aperiret, et eis liberum introitum exhiberet. + +Sicut in superiori cantu habetur, quando demones clauserunt portas civitatis Virgilio, reversus est ipse Virgilius ad autorem totus melancolicus et quasi totus in mente prostratus; quod attendens et considerans ipse autor totus pusillanimus est effectus, et ista talis pusillanimitas colorem pallidum in faciem eius pinxit; qui quidem pallor similem colorem quem habebat Virgilius tunc restrinxit. Ideo continuando, sic incipit istum cantum: + +{Quel color che viltà di fuor mi pinse +vegendo 'l duca mio tornare in volta, +più tosto dentro il suo novo ristrinse.} + +Hoc est, ille color quem pusillanimitas exterius in me depinxit, videndo ducem meum reverti sconfictum, citius suum novum colorem restrinxit interius. Et bene dicit novum, quia sapiens non ita de levi a passionibus conmovetur. Et statim illo colore pallido interius ad se tracto, attente se firmavit ipse dux, sicut solet facere auscultans et expectans aliquid quod videre non potest. Et sic auscultans si veniret, scilicet id quod expectabat, quia a longe videre non poterat, propter aerem caliginosum et nebulam spissam, ait ut confortaret autorem: Omnino sine dubio nos vincemus, sin autem talis fuit punitus. O quantum videtur michi tardum quod id quod expecto huc veniat. Audiens autem Dantes ista verba Virgilii, quorum principium cum fine minime concordabat, ne momentum aliquod pertransiret quod ipse cum magistro non proficeret, ex quo non ibant quia aliquid expectabant, ait ad eum: In istum fundum Inferni descendit unquam aliquis de primo gradu? hoc est de primo circulo? in quo quidem circulo non est alia pena nisi spes protinus detruncata? Et Virgilius ad eum ait: Raro de nobis qui habitamus in primo circulo in castro, scilicet illo aliquantulum luminoso, aliquis vadit per istud iter per quod nos vadimus modo. Verum est quod una alia vice huc inferius fui adiuratus ab illa avida Eritone que antiquitus, dum vivebat, animas ad sua corpora revocabat. Et fecit me intrare, modicum post mortem meam, in illum circulum ubi habitat Iudas Scarioth, ut extraherem inde unum spiritum quem volebat. Ille enim locus in quem descendi est obscurior et magis elongatus a celo quam locus aliquis infernalis. Unde, quia alias inferius huc descendi, bene scio istud iter, et idcirco facio te securum. + +Et dum sic autorem huiusmodi locutionibus et demonstrationibus confortaret, dicit ipse autor se vidisse in chacumine unius turris excelse tres Furias infernales, sanguine tinctas, ydris viridissimis cinctas, et cerastibus coronatas; quarum una vocatur Alecto, altera Thesiphon, et tertia Megera. Que quidem Furie, quia succursum de celo missum venire sciebant, cum unguibus pectora sua scindebant, manibus se percutiebant, et alta voce Gorgonem clamabant dicentes: Veniat Medusa, ut ipsum convertat in lapidem. Male enim fecimus non vindicando nos de Theseo. Tunc Virgilius ait ad Dantem: Volve te retro et tene visum clausum, quia si Gorgon se ostenderet et tu eum videres, nunquam posses reverti superius. Et hoc dicto, statim Dantem convertit ad se ipsum et propriis manibus cooperuit sibi visum. Et quamvis Dantes aliquid oculis discernere non valeret, tamen auditu persensit super aquas Stigias unum sonum terribilem, tanto pavore repletum quod ambe ripe illius paludis ex tali conmotione tremebant. Et ille rumor tam terribilis et tam pavidus nichil aliud erat nisi adventus Meduse, que ad clamorem Furiarum veniebat, ut Dantem in lapidem conmutaret. Sed postquam pertransiit talis tremor, Virgilius solvit oculos ipsi Danti. Et tunc vidit quendam benignum nuntium super aquas Stigias siccis pedibus ambulantem, ante cuius faciem omnes anime que sunt in illa palude submerse, contuse, timore terribili fugiebant. Quem cum vidisset Virgilius innuit Danti ut ei inclinato capite reverentiam exhiberet. Et ille nuntius sic super aquas Stygias ambulando devenit ad ianuas civitatis, quas cum una virgula reserans, ait ad illos demones qui clauserant eas: O expulsi de celo, gens despecta, unde ista superba arrogantia in vobis allicitur? Cur recalcitratis illi voluntati, cui nunquam potest finis esse truncatus? Quid iuvat cum fronte percutere petram? Cerberus enim vester, si bene recolitis, propter hinc simile gestat adhuc mentum depilatum et guttur. Et hiis dictis, per viam qua venerat est reversus. Et tunc, videntes portas civitatis apertas, intus sine impedimento aliquo intraverunt. Quibus ingressis, dicit autor quod tota illa civitas erat plena sepulcris, et sepulcra interius adeo plena flammis, quod nulla ars reperitur in mundo que ferrum magis requirat ignitum. Et de istis sepulcris terribiliter tam ignitis, quia erant omnia opertoria sublevata, exibant ita dure lamentationes, quod bene videbantur lamentationes protinus miserorum. Quas voces miseras audiens, autor ait ad Virgilium: Que sunt iste gentes que sepulte in istis archis se faciunt sentiri cum suspiriis dolentibus? Cui ait ipse Virgilius: Hic sunt heresiarche, cum eorum sequacibus cuiuscunque secte, et multo plus quam tu credas ex eis sunt iste tumbe replete. Similis hic cum simili est sepultus, et monumenta sunt calida secundum magis et minus, idest secundum quod magis et minus in hoc mundo heretici erraverunt. Et postquam Virgilius assignavit Danti miseram conditionem istius misere civitatis, dicit ipse autor quod inter muros et sepulcra iter a dextris arripuerunt. Unde ait in textu: {Poscia c'a la man dextra si fu vòlto, / passamo tra' martiri}, idest sepulcra, {et li alti spaldi}, idest altos muros. + +{Quel color che viltà di fuor mi pinse.} Iste color, quem pusillanimitas in faciem Dantis pinxit, est color pallidus, qui quidem accidere solet duabus de causis: prima est quando homo interius concipit timorem; secunda est quando concipit amorem. Corpus enim, secundum philosophos, ad conceptionem anime commovetur; nam ad conceptionem rei terribilis totus homo pallescit. Et ratio huius est quia quando homo timet, totus calor naturalis fugit ad interiora, et sic exterius remanet pallidus ac etiam congelatus. Unde poeta: Calor exteriora reliquit. Et per istum modum videns autor suum ducem a demonibus sic derisum, et quodammodo debellatum, quia erat ei suum iter ita rustice impedimentum ad conceptionem rei tam terribilis, totus pavidus est effectus. Sicut solent fieri milites pavidi dum vident suum ducem fugere vel timere in prelio, similiter quando concipit amorem, interius totus pallescit et frigescit exterius: et hoc etiam propter causam iam superius assignatam. Unde Ovidius: *Palleat omnis amans, hic est color aptus amanti*. Similiter, ad conceptionem rei verecunde, homo exterius erubescit. Et ratio huius est: Quando enim homo facit vel recipit aliquod turpe quod sit verecundia dignum, calor interior ad exteriora procedit, ut illum verecundum a se proiciat et expellat. Unde, de primo, Ovidius in libro Methamorphoseos: *Heu quam difficile est crimen non prodere vultu*. De secundo idem Ovidius, eodem libro: *Nays ab his tacuit; pueri rubor ora notavit; / nescit quid sit amor, sed erubuisse decebat*. Quia nanque puer ille de turpi requirebatur a Nay, ideo totus in facie apparuit rubicundus. + +In isto notabili duo moralia continentur: Primum est quod cum aliquis dux, sive capitaneus alicuius exercitus sive gentis, timorem ostendit in facie, facit suos milites timidos atque viles. Quod totum contrarium faciunt boni duces. Nam si in corde timent, audaciam ostendunt in facie, sicut ponit exemplum Virgilius de Enea, primo Eneydorum, dicens: Spem simulat vultu, premit altum corde dolorem. Secundum est quod bonus dux sive capitaneus, quando videt suos milites perturbari sive timere, statim suum timorem palliat et occultat, sicut fecit Virgilius, qui videns Dantem pallidum in facie, statim colorem similem quem habebat interius ad se traxit. Ideo ait: Ille color qui michi timiditatem depinxit exterius, videndo meum ducem reverti sconfictum, suum colorem novum restrinxit interius. Et bene dicit novum, quia magna novitas est quando unus sapiens dux, maxime in multis expertus, timet in corde vel in facie perturbatur. + +Virgilius sic turpiter a demonibus debellatus, de celo auxilium expectabat, et ideo dicebat: {Pur a noi converrà vincer la punga}, sin autem talis fuit punitus. Vult hic dicere Virgilius: Si nos non vincemus, isti qui clauserunt portas terribiliter punientur, quia Cerberus non tantum peccavit in impediendo Theseum, quando momordit Caronem, quantum peccaverunt isti quando clauserunt ianuas civitatis. Et nichilominus erit nobis tandem civitas patefacta. Sed quia spes que differtur affligit animam, secundum sententiam Salomonis, ideo adiungit ipse Virgilius: {O quanto tard'a me c'altri qui giunga}. + +{Ke sol per pen'à la speranza cionca.} Illi qui habitant in primo circulo nullam aliam penam habent nisi solummodo spem truncatam: Ubi est notandum quod due sunt spes: una secundum naturam; altera secundum gratiam. Spes enim secundum naturam est illa, qua mediante, ex uno iuvene et una iuvene, vel altero iuvene et altero sene, nasciturus filius expectatur. Spes vero secundum gratiam est illa, qua mediante, de ambobus senibus filius generatur; sicut ex Abraham nonagenario et Sarra octagenaria natus est filius, scilicet Ysaach. Et de his duabus speciebus ait Apostolus, loquens de Abraham, qui contra spem in spem credidit ut esset pater multarum gentium, idest contra spem nature in spem gratie credidit Abraham ut esset pater multarum gentium, idest ut haberet filium multarum gentium genitorem. Sic eodem modo philosophi, et poete, et alii qui habitant in primo circulo, contra spem gratie, qua privatos omnino se sentiunt, sperant in spem nature vel rationis. Non enim dictat lex vel ratio naturalis ut homo non peccans temporaliter nedum eternaliter puniatur. Cum itaque illi iusti qui sunt in primo circulo iuste et virtuose vixerint in mundo, non debent secundum legem vel rationem humanam eternaliter condemnari. Sed lex divina mandat quod quicumque in Christum non crediderit et baptizatus non fuerit, condemnetur. Et sic contra spem que procedit a gratia habent spem sive desiderium quod oritur a natura. Et ideo ait Virgilius supra, quarto cantu, circulo primo: {Per tai difecti, non per altro rio / semo perduti, et sol di tanto offesi / che senza speme vivemo in disio}. Et hic ait autor in textu: {che sol per pen'à la speranza cionca}. + +Hic interrogat autor Virgilium utrum aliquis de primo circulo, ubi pro pena est solummodo spes truncata, unquam descendit in alios circulos subsequentes. Quam responsionem require superius. Sed quia illa est licteralis, accipe nunc moralem. Raro enim accidit quod homo sapiens et virtuosus de statu suo sublimi et luminoso descendat in statum infimum et tenebrosum. Unde aiebat Seneca: Si scirem deos ignoscituros et homines ignoraturos, adhuc dedignarer peccare. + +Ista Ericto fuit quedam mulier de Thesalia, maga et venefica valde magna, que, ut scribit Lucanus in VIM, suis incantationibus animas mortuorum ad propria corpora revocabat. Ad hanc enim Erictonem accessit Sextus filius Pompei, volens ab ea scire quem finem habitura erant bella plus quam civilia, que in brevi tractanda erant, sive potius finienda, inter Cesarem et Pompeum. Et ait ei: + +*O decus Emenidum, populis que pandere fata +Queque suo ventura potes devertere cursu, +Te precor, ut certum liceat michi noscere finem +Quem belli fortuna parat. Non ultima turbe +Pars ego Romane, Magni clarissima proles, +Vel dominus rerum vel tanti funeris heres.* + +Ad cuius preces Ericto unam animam in corpus proprium revocavit, ipsum admirans, ut sibi dicat quid de bello futuro senserit in Inferno. Tunc ille: Vidi Decios Curiosque tristes flentemque Camillum, pro destructione – intelligas Romanorum. Vidi Scipionem, qui plorabat pro nepote suo qui erat interficiendus in Libia cum Catone. Solum autem Brutum qui Tarquinum fugavit, vidi gaudentem, quia Brutus, qui erat de domo sua, erat Cesarem occisurus. Tibi autem Sexte dico quod ducibus busta parantur, uni in Nilo, alteri vero in Tiberi. Et hoc dicit quia Pompeius erat interficiendus in Egypto, et Cesar in Roma. + +Potest hic merito queri, cum sint tres Furie, scilicet Alecto, Thesiphone, et Megera, quare Megera eterni luctus regina vocatur. Respondeo: Peccatum enim quanto hic est maius, tanto maiorem penam et luctum in Inferno meretur; iuxta illud: Quantum se glorificavit et in delitiis fuit, tantum date ei tormentum et luctum. Et iuxta illud: Secundum mensuram delicti erit et plagarum modus. Cum itaque Megera peccatum inique operationis importet, merito eterni luctus regina vocatur. Interpretatur enim, ut dictum est, *magna in malo constantia*. Non enim prava cogitatio nec prava locutio, sed prava operatio hominem hereticum facit. Unde beatus Augustinus: Error non facit hereticum, sed erroris defensio. Et ideo bene Claudianus ipsam Megeram, tanquam reginam, dicit in Inferno sedere. Ait enim de ipsa, libro primo: Improba mox surgit tristi de sede Megera. + +{Vegna Medusa, sì 'l farem di smalto.} Furie infernales, videntes descendere ad considerationem Inferni hominem sapientem, Medusam invocant alta voce, ut suo aspectu homo carneus in lapidem commutetur, ne secreta que sunt in illa civitate sepulta videat, et nec aliis revelare queat. Ubi notandum est quod quidam rex nomine Phorcus habuit quandam filiam que dicta est Medusa, sive Gorgon. Huic Meduse pater regnum reliquit, que sua pulcritudine intuentes totaliter dementabat. Unde fabulose ponit Ovidius ipsam Medusam homines in lapides convertisse. Sed re vera quedam lasciva mulier fuit, que tanta pulcritudine pollebat quod quicunque eam aspiciebat extra mentem statim fiebat. Hanc autem Medusam, ut ponit magister in ystoriis scolasticis, Perseus filius regis Athenarum interfecit. Ait enim sic super librum Iudicum: Perseus Gorgonam occidit meretricem, que ob nimiam pulcritudinem speculatores suos mentis impotentes reddebat. Huius autem Meduse dico fabulas consectando incredibilis pulcritudo et fama divitiarum excitaverunt Perseum, qui in manu potenti regnum ipsius Meduse intravit, regnum cepit, caput illi amputavit, ventrem eius ense aperuit, ex cuius sanguine, ut poetarum fabule ponunt, ortus est quidam equus alatus qui vocatus est Pegasus; qui equus ad montem Elycon currens ungula fodit terram, et fontem Musarum et poetarum produxit. Allegorice per Medusam, sive Gorgonem, accipimus terrorem et oblivionem quibus Perseus, idest homo sapiens, caput amputat, dum tenaci memorie terrorem fugiens semper intendit. Mortua autem oblivione pariter et terrore, Pegasus oritur qui, secundum Fulgentium, fama eterna interpretatur: qui ideo alatus dicitur, quia fama omnia visibilia et invisibilia cursu veloci perlustrat; ad montem autem Elycon dicitur cucurrisse quia semper fama sapientiam querit; nam ex sapientia fama oritur, et orta sapientiam querit. Et postquam quesiverit ipsam sapientiam, aliis propinare procurat. Unde bene Pegasus ex sanguine, idest ex morte terroris et oblivionis oritur, et ad montem sapientie currit, et fontem sapientie ungula, idest sua investigatione, producit; qui quidem fons etiam Pegasus, idest eterna memoria, nuncupatur. Unde non absurde Furie Medusam clamant, ut suo aspectu Dantes in lapidem convertatur, ut Inferni secreta non videat, et que iam vidit oblivioni tradere non omittat. Et sic videmus quod non solum in principio sue visionis ferarum aggredientium, sed etiam in medio impedimenta sustinuit perstrepentium Furiarum; inveniens per hoc quod homo in principio et in processu sui operis a bono opere impeditur, sed tamen propter impedimenta a bono incepto resilire non debet. + +Iste sonus pavore plenus et omnia frangens, non erat aliud nisi illa maledicta Medusa, que ad clamorem Furiarum cum tanto impetu veniebat, ut autorem in lapidem commutaret. + +{Li occhi mi sciolse.} Postquam ille sonus terribilis et horribilis pertransivit, Virgilius solvit autori oculos et ait ad eum: Dirige nervum oculi super illam spumam antiquam et vide. Et tunc dicit autor se vidisse unum nuntium benignum missum de celo, super aquas Stigias siccis pedibus ambulantem, ante cuius faciem omnes illi maligni spiritus fugiebant. Qui cum ad portas civitatis venisset, cum una virgula quam gestabat in manu ipsam portam aperuit, demones qui ipsam clauserant increpavit, et eis liberum introeundi aditum demonstravit. Iste enim Angelus tenet figuram et similitudinem veritatis, que omnia secreta et abscondita producit in lucem. Et de hoc ait veritas in Evangelio: Nichil secretum quod non reveletur, et absconditum quod non sciatur. Nullum enim secretum fuit in Inferno quod iste poeta nesciverit, et nullum absconditum quod sibi non fuerit revelatum. + +Volens autor designare nobis multitudinem sepulcrorum quibus est plena civitas infernalis, comparat ipsa sepulcra eterna ad sepulcra que sunt in duabus mundi partibus constituta. Prima sunt extra civitatem arelatensem in quadam planitie, in illa scilicet parte ubi Rodanus descendit in mare. Et dicitur quod illa sepulcra pluit Deus de celo ad orationem Karoli Magni. Karolus enim Magnus debellavit in illa planitie maximam multitudinem paganorum. Sed quia multi christiani in illo prelio ceciderunt, rogavit Karolus Deum ut fideles ab infidelibus discernere posset, ad hoc ut eos valeret tradere sepulture. Et tunc ad preces suas tot sepulcra ceciderunt de celo quot erant fideles ab infidelibus trucidati. Et Angelorum ministerio omnia illa christianorum funera invenit ipse Karolus suis posita sepulturis. Alia vero sepulcra sunt propre quandam civitatem que est in finibus Ytalie, que dicitur Pola, in quadam scilicet planitie, iuxta Quarnarum, in qua est etiam multitudo maxima sepulcrorum. Quorum sepulcrorum causa vel notitia non habetur. Exemplificat igitur autor et dicit quod quemadmodum illa duo loca sunt plena sepulcris, ita illa civitas infernalis est plena undique sepulturis. + +{Qui son li heresiarche.} Heresiarcha est princeps hereticorum, sicut Arrius princeps Arrianorum, sicut Sabellius Sabellianorum, sicut Manicheus Manicheorum, et sic de aliis. + +{Vedi là Farinata che s'è dricto.} Exemplificando ponit hic autor quendam nobilem militem florentinum, qui fuit vocatus dominus Farinata de Ubertis, qui, ut communiter creditur, fuit hereticus Epycurus. Hic est enim unus ex illis quinque de quibus autor interrogavit Ciaccum, ut habetur superius in tertio circulo, cantu VIo. + +{Com'avesse l'inferno in gran dispicto.} Vere omnis homo peccator, et maxime hereticus, qui mortuo corpore animam mortuam confitetur, aliam vitam ubi anime perpetuo vivant esse non credit. Idcirco huiusmodi homines nec Paradisum diligunt, nec illud, propter aliqua bona que faciant, habere se credunt. Similiter nec penas Inferni timent, nec propter aliqua scelera que committant ad illas penas ire formidant. Ideo figurative loquitur autor de isto heretico Farinata, quod fronte se in sepulcro et pectore erigebat, tanquam si pro nichilo haberet Infernum. Et hoc est quod dicit propheta: Ambulant contra Deum extento collo. + +Hanc fortitudinem atque constantiam exhibet magnanimitas homini magnanimo atque forti, quod propter aliquos labores vel nova accidentia que occurrant, vir magnanimus a sui status rectitudine non mutatur. + +Arbia est quidam fluvius parvus in Tuscia, qui transit per comitatum Senensem ad radicem Montis Aperti, ubi Florentini cum tota parte Guelforum fuerunt a comite Iordano, vicario regis Manfredi, victoriose et triumphaliter debellati. Et quia dominus Farinata de Ubertis cum Senensibus et aliis Gebellinis de Tuscia fuit cum ipso comite in dicto conflictu, ideo autor ipsi domino Farinate, dicenti quare Florentini sunt ita impii contra meos consortes, dicit: {Lo stratio e 'l grande scempio, / che fece l'Arbia colorata in rosso, / tal oration fa far nel nostro tempio}. Quasi dicat: Propter sanguinem florentinum qui aquas Arbie coloravit, qui quidem sanguis vestro consilio et opere fusus fuit, talis in nostro templo oratio celebratur, ut, scilicet, nunquam vestri consortes possint aliqualiter rebanniri. + +Audiens dominus Farinata ab autore quod propter conflictum quem habuerunt Florentini apud Montem Apertum nunquam sua prosapia dicitur reversura, suspirando allegat atque inducit quandam maximam utilitatem quam operatus est ipse erga civitatem Florentinam. Que talis fuit: Dum quadam vice omnes extrinseci Florentini essent in Florentia ad invicem adunati, ordinaverunt inter se, quia civitatem non bene coram illo populo poterant gubernare, ipsam civitatem incendere, mulieres capere, domos expoliare et homines trucidare, et alibi ex se ipsis solummodo civitatem edificare. Surrexit in consilio dominus Farinata, et aperta facie et libera voce omnibus contradixit: et sic illo tempore civitatem suam a tanto periculo liberavit. Arguit itaque cives suos quod memores sunt unius mali quem passi sunt, operatione non solum sua, quia in illo conflictu magis peccaverunt Abbates quam Uberti, sicut dicetur infra ultimo circulo, secunda parte Cociti, cantu XXXII; et non sunt memores tanti beneficii quod ipse solus operatus est erga eos. Memoria enim beneficiorum, ut ait Seneca, est labilis, iniuriarum vero tenax. + +Ista enim, cuius pulcer oculus cuncta videt, est Beatrix, cui tanquam summe scientie theologie reservat autor cuncta dubia reseranda. Dixerat enim sibi dominus Farinata, quod non transirent quinquaginta menses quod ipse sciret quantum exulatio, sive a terra propria exitus, ponderaret; sed quia istud per verba occulta predixit, ideo istud et alia reservat exaranda et explicanda illi scientie que videt Deum, qui cuncta videt. Dicit enim beatus Gregorius, loquens de sanctis qui sunt in patria, scientia divina repleti: Quid est quod non videant qui videntem omnia vident? + +Hic facit autor mentionem de quodam Papa heretico qui vocatus est Anastasius, quem quidam hereticus, nomine Fotinus, de recta via extraxit et ad suum errorem adduxit. Tempore nanque Anastasii imperatoris fuit quidam dyachonus thesalonicensis qui vocabatur Fotinus; et hic erat hereticus. Iste Fotinus veniens Romam Anastasium Papam secundum, natione romanum, de via catholica extraxit et hereticum fecit. Unde clerici Romane Ecclesie contra ipsum insurrexerunt, et maxime quia ad petitionem ipsius Fotini quendam hereticum nomine Achasium restituere voluit, postquam damnatus fuerat per Ecclesiam Romanam. Hic autem papa Anastasius divino iudicio est percussus; nam cum ad secreta nature ivisset, egerendo intestina miserabiliter expiravit, ut legitur in cronicis Pontificum Romanorum. + +In hoc notabili admonemur quod quando in aliquo nostro opere virtuoso vel arduo ab inconvenienti aliquo impedimur, quod illud tale opus dimittere non debemus, sed ad illud inconveniens paulatim assuescere nos oportet, quia tunc illud tale inconveniens propter usus frequentiam minuetur. Tanta est enim potentia usus quod convertitur in naturam; et quod in naturam convertitur, etiam si sit malum, ledendi potentia vacuatur. + +Sic construe licteram: Omnis malitia, que odium in celo acquirit, ad iniuriam alicuius persone procedit, et sic iniuria est finis cuiuslibet malitie. Et omnis talis finis illum quem offendit cogit penitus contristari, aut cum violentia aut cum fraude; sed quia fraus est gravius peccatum quam violentia, ideo artiori loco retruditur. Stant itaque sub violentibus fraudulenti, ut ait in textu. + +{Sodoma et Caorsa.} Iste sunt due civitates: Prima non est, sed fuit antiquitus in Penthapoli ante diluvium, que cum aliis quatuor submersa est propter peccatum contra naturam. Et ab ista omnes hoc vitio laborantes sodomite dicuntur. Secunda vero est in provincia Provincie, in qua multum abundant usurarii. Et ab ista omnes usurarii Caorsini vocantur. + +{La froda, ond'ogni conscientia è morsa.} Fraus est duplex, secundum quod duplex est amor, scilicet naturalis et accidentalis. Amor naturalis facit hominem omnes homines equaliter diligere; accidentalis vero facit hominem uni vel pluribus singulariter adherere. Qui igitur facit contra primum amorem dicitur fraudulentus; qui vero contra secundum dicitur proditor. Ideo gravius puniuntur proditores quam fraudulenti. Et nota quod quanvis omne peccatum generet remorsum conscientie, in anima spetialiter tamen fraus et proditio. Unde ait autor in textu: {ond'ogni conscientia è morsa}. + +In hoc sententioso notabili due sententie continentur: Prima est quod a fraude omnis conscientia remordetur. Nullus enim homo committens fraudem a remorsu conscientie est immunis. Secunda est ista, quod fraude potest quis uti aut in hominem qui confidit in eum aut in hominem qui confidentiam non requirit. Quorum vero sit peius in precedentibus est ostensum. + +{Ma dimmi: quei de la palude pingue,} etc. Postquam Virgilius infernale baratrum tripartitus est, autor eum interrogat cur illi qui moventur a vento, idest luxuriosi, et illi qui percutiuntur a pluvia et grandine, idest gulosi, et illi qui sibi obviant cum tam asperis linguis, idest avari et prodigi, et illi de palude pingui, idest accidiosi, iracundi, invidi et superbi, non sunt puniti intra muros ignee civitatis. + +Ad quod respondet Virgilius et dicit quod incontinentia, sub cuius nomine septem radices peccatorum mortalium continentur, quia minus Deum offendit, extra civitatem punitur. Malitia vero et bestialitas, sub quibus violentia, fraus et proditio continentur, quia plus Deum offendunt, ideo intra civitatem durius puniuntur: violenti sub dominio Minotauri, fraudulenti sub dominio Gerionis, proditores vero sub dominio Luciferi. + +Hoc est, phylosophia, illi qui illam intelligit, notat, idest dicit vel demonstrat, non in una solummodo parte tantum, sed in pluribus, quomodo natura accipit suum cursum ab intellectu divino, idest operatur imitando ipsum divinum intellectum; quia ipsa natura, quantum potest, omnia que facit et producit conatur facere et producere ordinate et perfecte, sicut Deus omnia fecit. Unde ipsa natura taliter diffinitur: Natura est vis quedam rebus insita, similia de similibus generans vel producens. Nam nichil generat vel producit nisi quod divina bonitas primitus in prima creatione produxit, et sua opera facit divinius operibus similia quantum potest. + +Descendens autor in septimum circulum, duo principaliter facit: Nam primo designat descensum, qualiter scilicet factus est, dicens quod ille descensus est ita factus sicut est illa ruina que in partibus Lombardie, inter Trivisium scilicet et Tridentum, fluvium Attacis percussit. Et in isto tali ruinoso descensu Minotaurum invenit, qui positus est ibi ut custodiat illam viam. Qui Minotaurus, statim quod vidit autorem, iracundia totus accensus, se ipsum pre nimia ira momordit. Contra quem Virgilius clamans ait: Tu forsitan credis quod iste qui mecum est sit dux Atheniensis, qui tibi mortem superius in mundo porrexit? Recede hinc, bestia, quia iste non venit doctus a tua sorore, sed vadit vestra videndo tormenta. Tunc Minotaurus, ad similitudinem tauri cum fuerit letaliter vulneratus, qui ire vel currere nescit, sed huc et illuc saltando discurrit, de illa quam custodiebat ruina recessit. Et tunc Virgilius mandavit autori ut, interim quod ille erat in furia, viam arriperet versus yma. Dum autem sic ambo descenderent, et Dantes de illa ruina in sua mente aliquantulum cogitaret, ait ad eum ipse Virgilius: Tu forsitan cogitas de ista ruina, que custodita est ab illa ira bestiali quam modo ego extinxi. Volo enim quod scias quod alia vice quando ad yma descendi, quod ista roccia, idest ista petrosa ruina, adhuc ruinata non erat. Sed certe, si bene discerno vel recolo, modicum antequam venisset ille qui magnam predam abstulit Diti de circulo primo, ex omni parte ista fetida vallis ita tremuit, quod ego cogitavi in corde meo quod universum sentiret amorem, per quem est qui credat quod mundus in chaos pluribus vicibus sit conversus. Et in illo puncto petre in Inferno hic et alibi scisse sunt. Secundo, postquam autor descensum descripsit, ad designandum septimum circulum manum extendit, dicens quod vidit unam amplam foveam in cuius circuitu centauri armati currebant, qui centauri videntes istos descendere, se firmaverunt, et tres ex ipsis de acie exiverunt. Et unus istorum trium clamavit ad eos a longe dicens: Ad quod martirium venitis vos qui de coste descenditis? Dicatis istinc, alioquin arcum extendo. Ad quem Virgilius ait: Responsionem faciemus istic de prope nos Chyroni. Semper enim fuit ad tuum damnum tuum desiderium ita velox. Postea tetigit Dantem dicens: Ille enim est Nessus, qui mortuus est pro Deianira et fecit ipsemet de se ipso vindictam. Et ille qui est in medio, qui respicit sibi pectus, est magnus Chyron, qui nutrivit Achillem. Ille vero alius Folus est, qui fuit iracundia ita plenus. In circuitu nanque istius fovee vadunt ad mille ad mille sagittando qualemcunque animam que plus de sanguine se evellit quam culpa sua minime sortiatur. Et hec dicens appropinquavit ad illos. Chiron autem, videns Dantem pedibus lapides conmoventem, ait ad socios: Perpenditis vos quod ille qui venit retro movet omne quod tangit? Non sunt ita soliti pedes facere mortuorum. Cui Virgilius: Vere vivus est et non mortuus, cui me oportet ostendere vallem nigram, virtute et autoritate illius que veniens de illo loco ubi alleluia cantatur, conmisit istud officium michi novum. Sed per illam virtutem per quam moveo pedes meos per tam silvestrem stratam, te adiuro ut de tuis des nobis unum in ducem, qui et viam nobis demonstret, et hunc, quia non est spiritus qui vadat per aerem, portet. Tunc Chiron mandavit Nesso ut eos incolumes secum ducat. Qui cum Chironi per omnia paruisset, et eos portavit, et istum primum gironem curialiter confabulando monstravit, et eos usque ad ripam aliam transvadavit. Dum autem sic iuxta fluvium sanguinis peregrarent, Centaurus monstravit autori quasdam animas que erant usque ad cilium in illo sanguine bullienti submerse, quas dixit esse animas tyrannorum qui in hoc mundo contra bona subditorum ac etiam sanguinem tyrannide usi sunt. Et inter alios demonstravit ei quatuor summos tyrannos, videlicet Alexandrum imperatorem Grecorum, Dyonisium regem Syracusarum, Azolinum de Romano, et Opizum Marchionem Extensem; quorum primus tyrannizavit in toto orbe terrarum; secundus in regno Sicilie; tertius in Marchia Trivisana ac etiam in pluribus partibus Lombardie; quartus vero in civitate Ferrariensi et alibi. His autem visis, autor una cum Virgilio super Centaurum ascendit et fluvium transvadavit. Cum vero sic fluvium transvadarent, dicit autor se vidisse quasdam animas usque ad gulam ibi submersas. Quas cum attente respiceret, demonstravit sibi Centaurus unam animam solam, dicens: Iste scidit in gremio Dei illud cor quod adhuc super Tamigium deploratur. Postea vidit quandam gentem que caput et totum corpus tenebant, exceptis tibiis et cruribus, extra rivum. Et sic quanto plus ibant, tanto plus ille sanguis in illo fluvio bassus erat, ubi animas solummodo in pedibus cruciabat, et ibi ad ripam aliam transvadarunt. Et antequam Centaurus eos deponeret, ait ad Dantem: Sicut ex ista parte tu vides fluvium valde bassum, ita volo quod pro certo tu credas quod ab ista alia parte fluvius profundatur, ubi peccatum tyrannidis condemnatur. In quo loco quinque alios summos violentos tyrannos atque predones similiter nominavit. Quorum primus fuit Totila, flagellum Dei; secundus Pirrus, rex Epyrotarum; tertius, Sextus, filius Magni Pompei; quartus, Raynerius de Corneto; quintus vero et ultimus, Raynerius Pazzo; qui duo ultimi fuerunt stratarum publici predatores. Postquam vero Centaurus autori omnia que sunt in isto primo girone monstravit, ipsum ad terram deposuit, et per viam quam transvadaverat transvadavit. Unde ait in textu: {Poi si rivolse et ripassossi 'l guazzo}. + +Licteram sic construe: Ille locus ubi ripam descendere venimus erat alpestris, idest valde durus et arduus, sicut sunt loca in Alpibus, ubi nulla via vel semita reperitur. Quasi dicat: Non solum propter asperitatem ille locus per quem descendimus erat horridus pedibus ad ambulandum, sed erat omni visui terribilis et abominabilis etiam ad videndum; et hoc propter illud quod erat ibi, scilicet precipitium quod erat adeo magnum, quod fundus ibi nullatenus videbatur. + +Exemplificat hic autor et dicit quod illa ruina, per quam descendit, est similis ille ruine que est in montibus citra Tridentum, que quidem ruina Attacis fluvium percussit, aut propter terremotum, aut propter debilem fundamentum. Istoria talis est: Inter Tridentum enim et Trivisium est quidam mons qui vocatur Marchus, et iuxta istum montem, ex latere Trivisii, transit quidam fluvius qui appellatur Attax; iste itaque mons in quadam sui parte, aut propter terremotum aut propter debile fundamentum, cum magna valde ruina descendit in planum; et sic ad yma ruendo, ab una ripa fluvium Attacis percussit. Fluvius vero taliter a monte percussus, fere per miliare recessit; tanta enim fuit materia quam secum illa ruina contraxit, quando sic de monte ruendo descendit in planum. Et in capite istius ruine invenit Minotaurum, qui tenet typum atque figuram malitie et bestialitatis. Et sub nomine malitie et bestialitatis ponit autor violentiam atque fraudem. Violentiam dividit in tres partes, secundum quod homo potest ea tripliciter uti: videlicet contra proximum, contra se ipsum, et contra Deum. Prima punitur in primo girone, in quodam scilicet fluvio sanguinis bullientis. Secunda ponitur in secundo girone, in quodam scilicet nemore prunis silvestribus et canibus nigris pleno. Tertia vero punitur in tertio girone, in quodam loco scilicet arenoso, ubi continue pluvit ignis. Fraus autem dividitur in duas partes, scilicet in deceptionem et proditionem. Sed quia decem modis committitur fraus, ideo decem locis punitur; que loca malebulgie nuncupantur. Proditio vero, quia quadripartita est, idcirco in quatuor partibus collocatur sive includitur. + +Lictera plana est et aperta, et nichilominus superius exarata. + +Ista Cretensis infamia fuit quidam vir inhumanus, filius regis Minoys, qui dictus est Minotaurus. Cuius ystoria hec est: Dum Pasiphe, uxor Minois regis Cretensis, pulcritudine unius tauri, ut poete dicunt, plurimum capta esset, rogavit Dedalum, qui erat valde ingeniosus, ut viam inveniret et modum quomodo ipsa cum illo tauro, quem tantum amabat, concumbere posset. Dedalus autem, vir summi ingenii, vaccam ligneam vacuam intus fecit, quam corio unius pulcerrime vacce, quam ille taurus ardenter amabat, cooperuit, et ibi intus reginam Pasiphem abscondit. Taurus vero, visa vacca, ad eam cucurrit, et ypsam ymaginans esse vaccam, cum regina concubuit. Unde Virgilius in Bucholicis: + +*Pasiphen nivei solatur amore iuvenci. +Ha, virgo infelix, que te dementia cepit?* + +Virginem vocat eam Virgilius, non quod virgo esset, quia iam mater fuerat Fedre, Adriagnes, et Androgei, sed a viridi et pulcra etate virginem eam vocat. Ex quo concubitu fuit genitus Minotaurus, homo quidam, scilicet inhumanus, ut dicit magister in ystoriis scolasticis. Videns autem Minos talem filium sibi natum, ipsum in laberinto reclusit. Unde Ovidius, 8 libro Methamorphoseos, in VII versibus quatuor breviter comprehendit, scilicet adulterium regine, partum ipsius adulterii monstruosum, laberintum a Dedalo fabricatum, et in ipso Minotaurum inclusum, dicens: + +*Creverat opprobrium generis, fedumque patebat +Matris adulterium monstri novitate biformis; +Destinat hunc Minos thalami removere pudorem +Multiplicique domo cecisque includere tectis. +Dedalus ingenio fabre celeberrimus artis +Ponit opus, turbaque notans, et lumina flexu +Ducit in errorem variarum ambage viarum.* + +Et cum ipse Minos Athenienses tam atroci prelio subiugasset, quod tenebantur annuatim ipsi Athenienses suos pueros mittere devorandos, post nonum annum tributi cecidit sors super Egei, regis filium, qui vocabatur Theseus, clamanti universo populo Athenarum quod per illos novem transactos annos filii eorum Minotauro devorandi fuerant destinati. Theseus autem, veniens in Cretam, ab Adriagne, filia regis Cretensis, diligitur, et ob hoc ab ipsa sagaciter edocetur quomodo ab ipso Minotauro non solum evadat, sed insuper, quomodo ipsum occidat et de ipso postea exeat laberinto. Dedit enim sibi unum globum fili cum quo, sicut intraret, exitum invenire valeret; ac etiam quasdam pallas, pice, lana et farina confectas, mandans ei ut cum Minotaurus os pre fame et bestiali iracundia aperiret, quod illas pallas proiceret in os eius. + +Construe sic licteram: Quando Christus mortuus est, ex omni parte ista vallis tremuit infernalis, et intantum tremuit quod ego Virgilius credidi quod universum, idest celum et terra et omnia que in eis sunt, sentirent amorem; per quem amorem est qui credat, Empedocles scilicet philosophus, quod mundus sit pluribus vicibus versus in chaos, idest in confusionem et sui destructionem. Ad cuius sententie evidentiam clariorem est sciendum quod quidam philosophus, qui vocatus est Empedocles, de quo fit mentio supra in primo circulo, cantu quinto, posuit quod omnia facta sunt ex duobus principiis, scilicet amore et odio. Et posuit quod quando odium est inter ipsa creata, tunc bene reguntur et gubernantur omnia, quia unum elementum alterius invidia optime operatur. Sed quando inter ipsa creata esset amor, posuit quod tunc mundus dissolveretur, quia propter concordiam elementa ab invicem dissentirent. Et sic per istum modum posuit quod pluribus vicibus mundus erat destructus et iterum erat factus. Convenientia enim sive concordia, ut ipse ponit, est dissolutio universi, sicut e contra, discordia est coadunatio et conservatio omnium creaturarum. Unde ait in textu: {Io pensava che l'universo / sentisse amore per lo quale è chi creda / che il mondo più volte sia converso in chaos}, idest in confusionem, sive in illam primam et primordialem materiam ex qua creatus est mundus. De qua primordiali materia ait Ovidius, primo libro Methamorphoseos: + +*Ante mare et terras et quod tegit omnia celum +Unus erat toto nature vultus in orbe. +Quem dixere chaos: rudis indigestaque moles.* + +Et nota quod chaos accipitur duobus modis: Primo enim accipitur pro distantia locorum, ut in Evangelio beati Luce dicitur: Inter nos et vos chaos magnum firmatum est. Secundo modo accipitur pro primaria rerum confusione, ut hic. Vult itaque dicere hic Virgilius quod quando in passione Christi terra tremuit, quod ipse credidit, secundum opinionem Empedoclis, quod mundus sentiret dominium amoris, ex quo dominio deperiret. + +Hic incipit primus giro, in quo tractat autor de violentia que exercetur in proximum. Cuius pena est quod punitur in quadam fovea plena sanguine bullienti; in circuitu cuius fovee ponit Centauros, arcubus et sagittis armatos, qui quidem tenent typum et figuram violentie, quia ipsi primo humanam libertatem cum equis per violentiam conturbarunt. + +Centauri fuerunt primi homines qui equos primitus domuerunt: et quia centum homines fuerunt, ideo Centauri, idest centum armati, dicti sunt, vel quia ut aura velociter discurrebant. Fuerunt autem de provincia Thesalie, ubi mons Parnasus est olim Apolini consecratus. Ista Thesalia fuit origo Achillis et Laphytarum, idest centaurorum, ut ait beatus Ysidorus, XIIII Ethymologiarum. Ponuntur autem hic ab autore in circuitu sanguinis tanquam ministri et executores tyrannidis et violentie; nam hii primitus humanam libertatem cum equis per violentiam conturbarunt, ut dictum est. Et ideo merito hic ponuntur. + +Centaurus ex duabus naturis componitur, equina scilicet et humana. Nam ab umbilico supra habet naturam hominis, ab umbilico vero deorsum in quatuor pedibus extat equus. Et ideo quilibet centaurus habet duo pectora, scilicet pectus humanum et pectus equinum. Ideo ponit autor quod quando Virgilius applicuit ad centauros, cum capite pertingebat ad pectus equinum, ubi due nature coniunguntur in unum. Ideo ait in textu: {dove le due nature son consorti}. + +{Chiron si volse in su la dextra poppa.} Assignatis rationibus a Virgilio quare in Infernum descenderunt, et facta adiuratione ut eis securum prestet ducatum, statim mandavit Nesso ut eos ducat et a venientibus cuneis centaurorum eripiat et defendat. + +Iste fuit Enzolinus de Romano, gener Frederici imperatoris, qui tyrannidem exercuit in Marcia Trivisana et in provincia Lombardie. Nam inaudita supplicia et importabilia onera irrogavit, non solum laycis, sed etiam clericis et prelatis. + +{Mostromm'un'ombra de l'un canto sola.} Iste est ille maledictus comes Montis Fortis, qui in ecclesia Sancti Silvestri de Viterbio, dum elevaretur corpus Domini nostri Iesu Christi, Henricum de domo regis Anglorum dente tyrannico trucidavit. Ad cuius pleniorem notitiam est sciendum quod, mortuo Corradino, electores Alamanie convenerunt in unum, et regem Yspanie et imperatorem unanimiter elegerunt. Qui electus, Henricum de domo regis Anglie, qui erat nepos suus, pro approbanda sua electione ac etiam confirmanda ad Romanam Ecclesiam destinavit. Sed dum iste Henricus in romana curia, que tunc erat Viterbii, moraretur, quodam mane dum per Viterbium equitaret et per plateam Sancti Silvestri transitum faceret, audivit pulsari ad Corpus Christi; qui statim de equo descendit, ecclesiam intravit, et humiliter genu flexu iuxta altare manus oraturus extendit. At comes Montis Fortis, qui ex mandato regis Karoli olim comitis Andegavensis vite istius insidiabatur, occulte post ipsum in ecclesiam est ingressus; et cum Corpus immolabatur Dominicum, ipsum Henricum Deum adorantem nephario gladio immolavit. Qua propter clamant contra sacrilegum homicidam ianue ecclesie memorate, que nunquam aperiuntur nisi ad sportellum viduitatem de tam crudeli homicidio ostendentes. + +Iste Totila fuit quidam rex Gothorum qui totam fere Ytaliam devastavit, Romam obsedit et cepit, et Siciliam transfretavit et ibi vitam et regnum amisit. Et propter multa mala que fecit, ideo Dei flagellum cognominatus est. + +Postquam autor in superiori cantu de primo girone tractavit, in quo posuit illos qui exercent violentiam contra proximum, nunc in isto cantu intendit de secundo girone tractare, in quo ponit illos qui exercent violentiam in se ipsos. Et quia homo utitur violentia contra se ipsum duobus modis, scilicet vel se occidendo, vel sua bona dispergendo, ideo istos in duas partes dividit et distinguit. Et continuat sic presentem cantum ad precedentem dicens: Nondum pervenerat Nessus ad aliam ripam quando nos intravimus per unum nemus quod a nulla via vel semita est signatum. Quales autem arbores sint in isto nemore, sic poetizando declarat: Non frondes virides erant in arboribus illis, sed nigro colore perfuse. Ideo ait in textu: + +{Non fronda verde, ma di color fosco;} non rami obducti et recti, sed nodosi et curvi. Ideo ait in textu: {non rami schietti, ma nodosi e 'nvolti}; non poma producebant arbores ille, sed cum veneno festucas. Ideo ait in textu: {non pomi v'eran, ma stecchi con tòsco}. Intrans vero autor istud nemus, dicit se primo vidisse super illas arbores arpias, que sunt aves fedissime, que habent alas latas et plumosas, facies humanas, et pedes ungulatos; que quidem aves super illas arbores nidificant, frondibus ipsarum vescuntur, et ibi continue lamentabiles voces emittunt. Et dum sic autor attente respiciendo illud iam nemus intrasset, dicit quod Virgilius dixit sibi: Scias, antequam plus intres, quod tu es modo in secundo girone, et eris quousque horribile sabulum introibis. Et ideo bene respice, et sic videbis quasdam res que tollerent fidem credulam sermonibus meis. Ipse autem autor sentiebat ex omni parte maximos ululatus, et non videbat aliquam personam que istos ululatus emitteret; propter quod totus obstupefactus orriguit. Unde Virgilius ait ad eum: Si tu trunces aliquam ramusculum ex una istarum plantarum, mutilabuntur cogitamina que tu habes. Tunc autor, ad persuasionem Virgilii, collegit unum ramusculum ex una magna pruno; et statim vox exivit de pruno dicens: Cur me dilaceras? Non habes tu spiritum aliquem pietatis? Homines enim fuimus, et modo sumus arbores silvestres effecti. Bene debuisset fuisse sic tua manus magis pia, etiam si serpentum anime fuissemus. Tunc Virgilius, audiens voces ex illa pruno tam querulosas exisse, et videns Dantem totaliter obstupuisse, et propter hoc respondere non posse, ait ad eum qui loquebatur: O anima lesa, si iste qui te lesit potuisset credidisse sic solummodo verbis meis ea que modo vidit et sensit, non ostendisset in te manum suam; sed res incredibilis me induxit ad opus de quo ipsemet doleo. Sed dicas illi quis fuisti, ad hoc ut vice alicuius emende, in mundo superiori renovet famam tuam. + +Ad quem ait illa anima lesa: {Sì col dolce dir m'aeschi}; quasi dicat: quemadmodum piscis vel avis capitur esca, ita ego capior verbis tuis, que tantum sunt dulcia quod ego non possum tacere et vos non gravere. Unde aliquantulum ad raciocinandum vobiscum me ipsum invisco. Ego certe sum ille – supple Petrus de Vineis – qui cordis Frederici imperatoris tenui ambas claves, quas quidem claves ita volvi, claudendo et aperiendo, suaviter, quod a suis secretis omnem quasi viventem removi, et tantam fidem officio glorioso quo in curia sua fungebar portavi, quod ego omnem sensum et motum inde perdebam. Sed meretrix illa, que nunquam ab hospitio Cesaris oculos meretriceos removit, que quidem meretrix comune vitium atque mors omnium curiarum existit, inflammavit contra me animos omnes – supple omnium principum et baronum – et isti sic inflammati taliter inflammaverunt Augustum, quod leti honores conversi sunt in tristes luctus. Unde animus meus, quia ex hoc indigna gustavit, credendo cum morte dedignationem vitare gustatam, me fecit iniustum contra me iustum. Quasi dicat: In omnibus aliis rebus fui iustus, sed in hoc solum, quia me occidi, fui iniustus. Sed per radices novas istius ligni in quo sic crucior, tibi iuro quod nunquam fregi fidem domino meo, qui fuit honore tam dignus. Et si aliquis vestrum in mundum redit, rogo ut confortet memoriam meam, que iacet adhuc despecta et vulnerata, vulnere quod invidia principum sibi dedit – supple quia me infamaverunt quod fuissem proditor domino meo. Et cum finem fecisset verbis suis, dixit Virgilius ad Dantem: Ex quo iste tacet, ne perdas horam, sed loquere et pete ab eo si aliquid aliud scire vel discere concupiscis. Et Dantes ad eum: Pete tu, inquit, ab eo de omni eo quod credis quod michi debeat satisfieri, quia ego non possem – supple loqui – tanta sum cordis pietate constrictus. Tunc Virgilius interrogavit illam animam de duobus: Primum est quomodo anima ligatur in illis plantis; secundum vero, si aliqua ipsarum a talibus unquam solvitur membris. Cui respondet spiritus ille incarceratus. Et primo de primo dicens: Quando anima ferox egreditur de corpore unde ipsamet se evulsit, Minos mittit eam ad septimum circulum, in quo est iste secundus giro. Et ista anima sic fulminata cadit in silvam, et non est sibi pars aliqua assignata, sed ubicunque ipsam fortuna balistat, ibi germinat sicut granum spelte. Surgit in virgam et in plantam silvestrem, arpie pascendo postea de suis foliis faciunt tali plante dolorem, et dolori fenestram; quia per talem viam exeunt suspiria atque plantus. Secundo respondet de secundo dicens: Sicut alie anime, ita nos in die – supple iudicii – pro nostris corporibus veniemus, sed nulla suo corpore vestietur, quia non est iustum quod anima habeat corpus quod ipsa abstulit sibi ipsi. Per istam enim silvam corpora nostra trahemus et unumquodque corpus erit suspensum ad prunum umbre sue, idest proprie anime. + +Et dum sic ille spiritus in illa planta inclusus ad illa duo de quibus interrogatus fuerat responderet, et ecce duo a sinistro latere silve veniebant nudi et lacerati, ita fortiter unus post alium fugiendo, quod de silva quicquid tangebant protinus lacerabant. Et ille qui ibat ante, magnis vocibus atque clamoribus mortem in sui adiutorium invocabat, dicens: {Or accorri, accorri morte}. Et alius qui veniebat post eum clamabat dicens: O Lane, non sic fuerunt velocia crura tua in conflictu plebis al Toppo. Et quia plus post eum currere non valebat, et etiam quia post eos canes nigre et famelice veniebant, iste spiritus in quodam cespite se abscondit. Canes autem istum insequentes ipsum membratim dilaceraverunt, non sine multo danno cespitis sive plante, quam totam ramis et foliis privaverunt. Plorando enim ille cespes dicere cepit: {O Iacobe de Sancto Andrea, quid tibi profuit de me facere tibi schermum? Quam culpam ego habeo de tua vita prava?} Tunc Virgilius cepit Dantem per manus et duxit illum ad illum cespitem qui plorabat et ait ad eum: Quis fuisti tu, qui per tantas puncturas effundis sermonem cum sanguine dolorosum? Et ille ad eos: O anime, inquit, que venistis ad videndum stratium inhonestum quod disiunxit a me taliter frondes meas, rogo ut ipsas ad pedem tristis cespitis adunetis. Ego enim fui de illa civitate que in Baptistam mutavit primum patronum. Unde ipse primus patronus, propter istam mutationem, semper cum arte sua facit ipsam tristem. Et nisi esset quod super passum Arni adhuc de eo remanet aliquod vestigium, illi cives qui postea ipsam refundaverunt super cineres qui de Attila remanserunt, frustra laborari fecissent. Ego enim feci de propriis domibus michi furcas. Unde ait in textu: + +{I' fe' giubbetto a me de le mie case.} + +{Non er'ancor di là Nesso arrivato.} Nondum Nessus Centaurus in suum gironem redierat, quando autor secundum gironem intravit. Qui quidem giro nil aliud est quam quoddam nemus silvestre, in quo quidem nemore ponit eos qui violentiam exercent contra se ipsos, corpus proprium occidendo et bona propria dissipando. Primos poetice convertit in prunos; secundos vero ponit a canibus laceratos. + +Exemplificando declarat hic autor quale nemus est istud, dicens quod bestie, sive fere, que habitant inter Cecinam et Cornetum, que odio habent loca culta atque domestica, non habitant in locis ita asperis et silvestribus sicut est istud nemus. Cecina autem et Cornetum sunt in maritima Tuscie. Et est Cecina quidam fluvius qui transit per comitatum pisanum et ibi descendit in mare. Cornetum vero est quoddam nobile castrum iuxta mare situm in patrimonio beati Petri. Inter Cecinam itaque et Cornetum sunt nemora ita silvestria quod vix in mundo reperiuntur equalia. In hiis itaque locis bestie silvestres que odiunt loca culta habitant atque recubant. Et tamen nichil sunt respectu istius nemoris, de quo hic autor poetando pertractat. + +Lictera plana est, et superius explanata. + +{Ale ànno late, colli et visi humani.} Allegorice, rapina habet alas latas, quia est ad rapiendum solicita atque velox, visus humanos quia curialiter decipit atque fallit, pedes acutos unguibus, quia rapit, et magnum ventrem atque pennatum, quia multa recipit, et que rapit abscondit. + +{quivi germoglia come gran di spelta.} Hic queritur quare autor potius ponit quod ad similitudinem spelte germinant desperati quam ad similitudinem seminum aliorum. Respondeo: Spelta, secundum naturales, dum seminatur multotiens convertitur in frumentum, et sic a sua propria et pristina qualitate degenerat. Similiter homines desperati, dum vita sibi metipsis auferunt, a propria eorum natura sive qualitate degenerare videntur. Ideo in Inferno seminati, non homines sed silvestres arbores oriuntur. Sed tunc queritur, cum spelta seminatur sive transformatur in melius, quare homo, cum sit animal rationale secundum Philosophum, et secundum Augustinum dignissima creaturarum, quare potius transformatur in peius. Videtur enim, secundum istam comparationem, quod deberet in melius transformari. Respondeo: In damnatis enim non est beata sed damnata perfectio: ideo dum transformantur, non in melius sed in peius transformari dicuntur. In Inferno enim, secundum Iob, nullus est ordo, sed sempiternus horror inhabitat. + +Quod autem ad secundam questionem respondet dicens: {Come l'altre verrem per nostre spollie,} etc., resurrectionem non negat, nec etiam corporum coniunctionem, quia manifeste dicit quod ad iudicium ibunt pro suis corporibus rehabendis. Et manifestum est quod corpora rehabere non possent nisi prius de terre pulvere surrexissent, et sic resuscitata corpora readsument. Quod autem dicit: {Qui le strascineremo}, hoc ponit ad maiorem penam quam in suis corporibus sustinebunt. Quia sicut illa corpora cum quibus anime melius meruerunt melius debent in celesti gloria munerari, sic, eodem modo, illa corpora cum quibus anime peius fecerunt, peius debent in infernali pena puniri. Quod autem dicit quod corpora talium debent ad suas umbras suspendi, hoc ponit ad ostendendum quod homines desperati, sicut sensu et ratione carere videntur dum sibi manus iniciunt, ita post resurrectionem, in qua augmentabitur et duplicabitur penam, tantam penam habebunt quod corpora ex quibus se ipsos eiecerunt quasi non sentient; sicut freneticus qui, dum dolorem insoportabilem in capite patitur, sibi ipsi caput non habere videtur. + +Civitas ista est civitas florentina, que tempore paganorum habuit patronum Martem, qui a paganis dicitur deus belli, tempore vero christianorum habuit patronum Iohannem Baptistam. Ad quorum evidentiam clariorem est sciendum quod, quando Romani una cum Phesulanis civitatem Florentie hedificaverunt, volentes diis templa erigere, sapientes consulerunt cuinam deo et in quo loco civitatis templum tali deo edificare deberent. Qui a Marte victoriam de Phesulanis se habuisse credentes, et per astrorum scientiam contemplantes quod in quadam parte ipsius patrie ipse deus belli, sive potius ipse planeta, suam influentiam influebat, dederunt consilium quod ipsi Marti templum venerabile consecrarent, in illa scilicet parte ubi, secundum astrologiam, suam influentiam cognoverunt, ut dictum est. Unde cives pulcerrimum templum forma rotundum, ad honorem ipsius Martis, secundum habita oracula, construxerunt. Postquam vero Florentini ex paganis effecti sunt christiani, ab illo templo Martis spurcitiam eliminaverunt, et illud templum in nomen et honorem gloriosi Baptiste conmutaverunt. Unde, tempore paganorum, patronus illius civitatis fuit Mars; tempore vero christianorum est modo beatus Iohannes Baptista. + +Quia Florentini claudicant in duas partes, secundum Elye sententiam, quia et beatum Iohannem in patronum assumunt et eum ut debent fideliter non honorant, et Martem totaliter non expellunt, ideo iusto Dei iudicio in manu primi patroni adhuc esse videntur. Quod enim secundum patronum non bene et plene honorent patet, quia illo die in quo venit festum sue decollationis nec ad bella procedunt, nec iter arripiunt, nec uxores ducunt, nec pannos incidunt, nec aliquod audent notabile exercere. Unde tali die per totum annum paganizare videntur. Quapropter ipse beatus Iohannes suis maxime diebus ipsos Florentinos relinquit, nec ipsos a Marte defendit. Quod exemplariter summe patet. Nam in die sue decollationis a Pisanis debellati fuerunt apud Montem Catinum; in quo bello fuit debellatus dominus Phylippus, princeps Tarentinorum, filius scilicet Karoli Secundi, et dominus Petrus, germanus dicti principis fuit in Guisciana submersus, et filius suus, nomine Karolus, occisus. In die vere sue conceptionis fuerunt dicti Florentini a Lucanis apud Altum Passium debellati. Unde Mars cum videt eos beati Iohannis auxilio et patrocinio spoliatos, ipsos in sua arte detinet occupatos. Ars autem Martis est effusio sanguinis. Nam ut ait beatus Ysidorus, XVIII libro Ethymologiarum: Romanorum vexillum ideo coceo, idest colore rubeo, decoratur, quia Mars gaudet in sanguine. + +In capite nanque Pontis Veteris, qui est in medio civitatis Florentie, adhuc est aliquod fragmentum sive vestigium unius statue sive ymaginis ipsius Martis, cui adhuc aliqualis reverentia exhibetur; quia ponunt ibi in exitu mensis Martii florum serta cum ramis, propter quod ipse Mars non ita forsan contra eos aspere commovetur; aliter autem ipsam funditus destrueret civitatem. + +In superiori nanque cantu autor tractavit de violentia quam homo exercet contra se ipsum in persona vel ere; nunc autem in isto cantu et in consequentibus tractat de violentia que exercetur vel contra Deum, sicut est blasphemia; vel contra naturam, que est filia Dei, sicut est sodomia; vel contra artem, que est neptis Dei, sicut est usura. Et incipit primo a blasphemis, quorum pena est quod in quadam planitie arenosa, ubi continue pluvit ignis, supini iacent. Et continuatur sic iste cantus cum precedenti. In fine nempe superioris cantus ponit autor quod ille Ruccho de Mozzis a canibus laceratus, rogavit Virgilium atque Dantem ut folia sua sparsa ad pedem tristi cespitis adunarent. Unde Dantes, pietate motus, dictas frondes et folia adunavit in unum, et iuxta illius precamina ad pedem cespitis recollegit. Unde sic incipit cantus iste: Postquam caritas, idest amor nativi loci, quia uterque Florentinus, me strinxit, idest constrinxit, adunavi folia sparsa et reddidi illi qui, propter suspiria atque planctus, iam raucus erat effectus. Et sic inde recessimus et venimus ad finem ubi dividitur giro secundus a tertio. Qualiter vero sit factus iste tertius giro declarat dicens quod solum, sive lectus, istius gironis a se removet omnem plantam. Et hoc propter duo: primum est quia ille locus totus est breviter harenosus; secundum est quia super illam arenam continue pluvit ignis. Unde dicitur in textu: + +{A ben manifestar le cose nove, +dico c'arrivamo ad una landa +che dal su' lecto ogni pianta rimuove.} + +Et quemadmodum primus giro circundat secundum, ita secundus circundat et tertium. In quo quidem tertio girone dicit autor se vidisse tria genera personarum: Quidam enim proni iacebant in terra, et isti sunt illi qui blasphemant Deum et sanctos suos. Quidam currebant continue per arenam, et isti sunt illi qui sodomitico vitio se exercent. Quidam vero sub illo igne sedebant, et isti sunt illi qui commodant ad usuram. Sed quia, ut predictum est, iste giro dividitur in tres partes, primo tractat de blasphemis, secundo de sodomitis, tertio de usurariis. Volens autem tractare de blasphemis qui in illa arena iacent sub igne supini, dicit se vidisse inter istos quendam, statura magnum et arrogantia valde plenum; quem cum vidisset, ait ad Virgilium: Magister, tu qui vincis omnia, exceptis demonibus duris qui in introitu porte contra nos exiverunt, quis est ille magnus qui de incendio minime curare videtur, et iacet ita despectuosus et tortuus quod ipsum ignea pluvia non maturat? Et illemet, statim quod perpendit quod autor interrogabat de ipso Virgilium, sic clamando respondit: Qualis ego fui vivus, talis sum mortuus. Ac si diceret: Licet Deus sua sagitta me interfecerit, sibi subesse non possum. Et plus: Si enim ipse Iupiter suum fabrum fatiget, a quo iratus accepit fulmen acutum cum quo ultimo die percussus fui, vel alios in monte Ethne fatiget similiter alternatim, Vulcanum in adiutorium invocando, sicut fecit in pugna Flegre, et me cum toto suo posse sagittet, alacrem vindictam habere nullatenus inde posset. Tunc Virgilius, contra istum sic superbe loquentem, magna voce clamavit, dicens: O Capanee, in eo quod tua superbia non vincatur es tu magis inde punitus; nullum re vera martirium, excepta tua rabie, esset dolor tuo furori completus. Et his dictis, Virgilius se volvit ad Dantem et cum meliori facie sibi dixit: Ille fuit unus ex septem regibus qui obsiderunt Thebas, et habuit, et adhuc habere videtur, Deum in dedignationem et modicum ipsum videtur appretiari. Sed sicut ego dixi sibi, sui despectus sunt suo pectori satis debita frigia, idest debita ornamenta. Sed admodo veni post me et cave ne mittas adhuc pedes in arenam combustam, sed semper ad nemus teneas pedes strictos. + +Sic autem in confinio nemoris iuxta arenam cum silentio transeuntes, devenerunt ad quendam parvum fluvium, qui de silva egrediens diffunditur per arenam. Qualiter vero sit factus iste fluvius declarat: Fundus, inquit, suus atque ripe erant de petra, et per ripas erat transitus in arenam. Sed antequam iter arriperent super ripam, ait Virgilius ad Dantem: Inter omne aliud quod ego tibi demonstravi postquam nos intravimus per illam portam cuius limen nemini est negatum, res non est ab oculis tuis visa ita notabilis sicut presens fluvius, sive rivus, qui supra se omnes flammas extinguit. Ad quem Dantes: Rogo te, inquit, ut de illo de quo michi desiderium es largitus largiaris et pabulum. Tunc Virgilius sibi poetando describit quatuor secula, sive tempora, a principio mundi usque ad finem currentia, sub similitudine unius statue quadriformis, dicens: In medio mari sedet unum paese destructum, quod appellatur Creta, sub cuius rege mundus antiquitus fuit castus. In ista itaque Creta est quidam mons, qui iam fuit amenus frondibus atque aquis, qui vocabatur Yda; sed modo ut res vetus, totaliter est desertus. Reha vero – supple regina Cretensis – elegit ipsam Ydam pro cuna fida sui filii, et ut celaret eum melius quando puer vagiebat in cuna, faciebat ibi fieri strepitus et clamores. In isto itaque monte, in interiori scilicet parte, unus magnus senior stat erectus, qui tenet spatulas versus Dammiatam et faciem versus Romam; cuius caput est aurum optimum, pectus et brachia de argento, venter ex ere, tibie et crura ex ferro, pedum vero quedam pars ferrea, quedam lutea, quia pes dexter est terra cocta; et stat ista statua, sive iste senior, magis erectus super istum pedem terreum quam sinistrum. Quelibet autem pars istius statue, excepta aurea, dicitur esse fracta, et ex tali fractura lacrime pluunt, sive fluunt; que quidem lacrime insimul adunate perforant istam criptam. Quarum cursus in istam vallem dirigitur infernalem, et hic faciunt quatuor flumina sive aquas, scilicet Acherontem, Stygem, Flegetontem, atque Cocitum. + +Tunc ait Dantes ad Virgilium: Si presens aqua, de qua tu loqueris, derivatur a nostro mundo, quare solummodo hic apparet? Et Virgilius ad eum: Tu scis quod iste locus est rotundus; quam rotunditatem, licet multum descenderis, adhuc circuire minime valuisti. Et ideo si tibi novum aliquod appareret, de hoc admirari non debes. Tunc iterum ait Dantes: Magister, ubi invenitur Flegeton et Lethe, de qua taces? Cui Virgilius: Certe in omnibus tuis questionibus michi places; sed ebullitio aque rubee debebat certe unam solvere quam tu facis, quam quidem pre oculis tunc habebant sic. Lethe autem videbis, sed extra istam foveam, quo vadunt anime ad sua scelera abluendum quando culpa, mediante penitentia, est remota. Et his dictis subiunxit: Admodo tempus est a nemore separandi; fac ut post me tu venias. Margines enim non sunt arsi, quia omnis vapor igneus qui de alto descendit extinguitur super eos; idcirco viam nobis poterunt ministrare. Unde ait in textu: + +{Li margini fan via, che non son arsi, +et sopra lor ogni vapor si spegne.} + +Hic incipit autor de tertio girone tractare; quem quidem dividit in tres partes: in prima namque parte ponit blasphemos, quorum pena est supinos iacere; in secunda ponit sodomitas, quorum pena est, continue currendo, illam arenam sine requie circuire; in tertia vero parte ponit usurarios, quorum pena est cum bursis ad collum sedere, ut superius est expressum. + +Designat hic autor situm et qualitatem istius tertii gironis, et dicit quod adeo est aridus – et propter arenam, quia locus arenosus est, et propter siccitatem, quia ibi continue ignis pluit – quod a suo lecto removet omnem plantam, quia nullam plantam potest producere. Vel aliter: removet omnem plantam, idest prohibet, sive vetat, omnem pedem, quia nullus pes vivus posset per illum locum aliqualiter ambulare. Landa vero est proprie planities, aliquando arenosa, omnino sicca et arida, in qua nulla planta oritur sive herba, ut hic; aliquando vero landa est locus amenus, herbis et floribus atque arboribus adornatus, ut infra in secunda cantica, ibi: + +{Giovane et bella in sogno mi parea +donna veder andar per una landa +colliendo fiori,} etc. + +{Sopra tutto 'l sabbion, d'un cader lento;} usque ibi: {Quali Alexandro in quelle parti calde,} etc. Exemplificat hic autor et dicit quod in isto girone tales vapores ignei descendebant, quales descendunt nives in Alpibus sine vento. Et quales flammas Alexander vidit in India super suum exercitum cadere de celo, tales vidit hic autor in isto girone descendere; et quemadmodum sub calibe sive focile accenditur esca, ita sub istis flammis accenditur et arena. Ystoria vero Alexandri est ista: Legitur enim in gestis suis quod dum ipse Alexander castrametatus esset in India, in quadam scilicet parte calidissima, quod vapores calidissimi descenderunt de celo; unde ipse sagacissimus dux mandavit militibus suis ut cum equis vapores contererent, ne tantam potentiam haberent accendere solum terre. + +Dum Dantes animas iacentes consideraret attente, vidit quendam statura magnum superbe et arroganter in igne iacentem; et admirans et stature magnitudinem et pectoris arrogantiam, interrogavit Virgilium quisnam esset. Sed ille, dum audivit Dantem Virgilium interrogantem, superba voce et actu se manifestavit eidem, dicens per quedam signa se esse Capaneum gigantem, qui in bello thebano ictu fulminis conflagravit. + +{Se Giove stanchi il su' fabro.} Vult hic dicere Capaneus quod si Iupiter omnes fabros suos, qui sibi tela fabricant, fatigaret ut ipsum totiens sagittaret quotiens illi fulmina prepararent, non posset inde habere alacrem ultionem. Sed circa hoc duo breviter sunt videnda: primo quis fuit Iupiter, et si vere fuit homo, vel aliquod fictum, vel compositum a poetis; secundo, quis fuerit Capaneus. Circa primum, nota quod Iupiter fuit homo, et vere fuit homo; fuit enim rex Cretensis, sub quo a poetis argentea secula predicantur. A poetis autem fingitur summus deus. Unde propter ethimologiam nominis, ipsum patrem iuvantem appellant. Interpretatur enim Iupiter iuvans pater. Hunc et privato et singulari titulo pagani post mortem suam Iovem optimum vocaverunt, et ei quandam stellam suo nomine appellatam in honorem sui nominis consecrarunt. Sed re vera, non deus nec bonus homo fuit, sed pessimus et sceleratus; cuius scelera Virgilius in libro Georgicorum, partim hystorialiter et partim figurative, brevi sententia comprehendit, dicens: + +*Ante Iovem nulli subigebant arva coloni; +Nec signare quidem aut partiri limite campum +fas erat: +Ille malum virus serpentibus addidit atris, +Predarique lupos iussit pontumque moveri,* + +Et beatus Ysidorus, VIII libro Ethimologiarum: Iupiter, inquit, rex Cretensis expulit patrem Saturnum de regno. Incestor existens in suis, impudicus in extraneis; nam in forma tauri rapuit Europam; non quod mutatus fuerit in taurum, sed in navi ubi erat depictus taurus in velis ad rapiendum dictam dominam navigavit. Similiter per hymbrem auream descendit in thalamum Danays et ipsam virginitate privavit; non quod in hymbrem auream sit conversus, sed debemus intelligere pudicitiam mulieris per aurum a Iove fuisse corruptam. Similiter in forma aquile quendam puerum de stirpe regia Troyanorum nomine Ganimedem rapuit propter strupum. Et hoc intellige quod in quodam bello cum vexillo aquile puerum ipsum cepit. Iupiter enim fuit primus homo qui aquilam primo portavit in bello, sicut dicetur infra, tertia cantica, cantu VI. Et sic de Creta aquilarum insigna descenderunt in Troyam, quia fundatores Troye, Teucri scilicet, et Dardanus de Creta in Troyam secum aquilas portaverunt. Post cuius destructionem Eneas ipsas aquilas secum duxit in Ytaliam, que post mortem Enee in regno albano fulserunt. Romulus autem et Remus ipsas de Alba portantes in urbe Romana perpetuo firmaverunt. + +Circa secundum vero nota quod Capaneus fuit quidam gygas et contemptor deorum, unus videlicet ex VII regibus qui obsederunt Thebas; de cuius superba arrogantia scribit Statius, tertio libro Thebaydos, quod cum illi VII reges essent in obsidione thebana et quidam sacerdos Apolinis, qui vocabatur Euneus, vellet dictos reges ab obsidione retrahere, et sic eos ad pacem componere, dicens ut scribit idem Statius: + +*Prohibete manus hec menia omine dextro +Thebana cyrrea monstravit Apollo iuvenca; +Parcite in hoc ultro scopuli Venere volentes. +Gens sacrata sumus; gener huic est Iupiter urbi +Gradivusque socer; Bacchum non mentitur alumnum +Et magnum Alcidem. Iactanti talia frustra +Turbidus aerea Capaneus occurrit in hasta. +Et ait, ut quidem femineis ullulatibus +Terrificas moriture vivos? utinam ipse veniret. +Cui furis!* + + +idest utinam Apollo ad cuius honorem loqueris ipse veniret, quia ipsum libentius trucidarem; et hoc dicto ipsum Euneum sacerdotem in contemptum Apolinis interfecit. Cum vero quadam die Greci muros civitatis invaderent et dictus Capaneus ipsos muros ascenderet et omnes deos superba arrogantia blasphemaret, soli fortune se committendo, dicens ut habetur 9. libro Thebaydos: + +*Tu presens bellis et inevitabile numen +Te voco, te solam superum contemptor adoro.* + +Fulmen cecidit de celo et ipsum de muro eiciens momento combusit; quam quidem superbiam ad inferos secum tulit. Idcirco ait autori: {Se Giove stanchi lo suo fabro, da cui / crucciato prese la folgore acuta / onde l'ultimo dì percosso fui;} usque ibi: {non ne potrebb'aver vendetta allegra}. Faber principalis Iovis a poetis fingitur esse Vulcanus; fabri vero generales dicuntur esse Ciclopes. Fuit autem Vulcanus quidam homo dominus scilicet sive rex quarundam insularum que sunt prope Siciliam, que a suo nomine Vulcanie appellantur; quia ipsi Vulcano sunt dicte insule consecrate. De quibus insulis et ipso Vulcano sic ait beatus Ysidorus, VIII libro Eth.: Vulcanum pagani dicunt ignem, et dicitur vulcanus quasi volans candor, vel quasi volicanus, eo quod per etherem ignis volet. Ignis enim ex nubibus nascitur. Unde etiam Omerus dicit ipsum Vulcanum precipitatum de aere in terram, eo quod omne fulmen de aere cadit. Idcirco Vulcanus de femore Iunonis dicitur natus, eo quod fulmina de ymo aere nascuntur. Claudus autem pingebatur ipse Vulcanus, quia nunquam per naturam rectus est ignis, sed quasi claudus. Ideo autem in fabrorum fornace eundem Vulcanum autorem dicunt, quia sine igne nullum metalli genus fundi extendique potest. Hucusque Ysidorus. Ciclopes vero, ut fabule tradunt, fuerunt quidam fabri qui iuxta montem Ethne habitantes in armis ipsi Iovi favebant. Unde fabulose dicuntur Iovis fulmina fabricasse. Mons autem Ethne, qui vulgo dicitur Mongibello, est quidam altissimus mons in Sicilia qui continue ardet et fumat, licet propter nebulas incendium videri non possit; de quo fabulose dicitur quod sit fabrica in qua ipsi Ciclopes fabri Iovis fulmina fabricant. Dicitur etiam quod ibi sit descensus ad inferos; sed re vera, sicut scribit beatus Ysidorus, XIIIIo libro Eth.: Iste mons Ethne ab ea parte qua Eurus flat, habet speluncas plenas sulphuris et usque ad mare deductas; que spelunce recipientes in se fluctus ventum creant, qui agitatus ignem gignit ex sulphure; unde fit quod videtur incendium. Vult itaque dicere Capaneus: Si cum omnibus sagittis que a Vulcano in suis insulis, et cum illis que a Ciclopibus in Ethna similiter fabricantur, me Iupiter sagittaret, non propter hoc haberet inde alacrem ultionem. + +Sì come fece a la pugna di Flegra. Flegra est locus ubi Iupiter cum gygantibus dimicavit; in qua pugna, dum ipsi gygantes contra Iovem aliquantulum prevalerent, ipse Iupiter ad sagittas et balistas utiliter se convertit; inde fingitur a poetis Vulcanum atque Ciclopes in suum adiutorium invocasse. Unde istorum auxilio de gygantibus poetice finaliter triumphavit. Vult ergo dicere Capaneus: Si Iupiter totam suam potentiam contra me adunaret in unum, sicut fecit in pugna gygantum, meam superbiam non domaret. + +{Rea la scelse già per cuna fida.} Rea fuit regina cretensis que alio nomine dicitur Opis, vel Cybele; que a paganis olim mater deorum appellata est; in cuius honorem et filiorum suorum Romani illud maximum templum fecerunt quod Pantheon antiquitus dicebatur. Huic itaque regine, dum gravida esset, Saturnus vir eius mandavit quod quicquid pareret mox sibi representaret. Habuerat enim ab oraculo in responsum quod ipse erat filium habiturus qui ipsum de regno fugaret; unde volebat filium, si sibi nasceretur, occidere. Propter ea mandavit uxori ut sibi quicquid pareret presentaret. Sed regina, cum puerum peperisset, eius pulcritudine delectata, nimphis eum alendum in Yda cretensi studuit commendare. Ipsa vero a Saturno interrogata ubi erat et quid erat quod peperat, lapillum candidum panno involutum eidem regi monstravit, dicens se illum lapillum candidum peperisse; quem lapillum statim Saturnus, ut fabule referunt, devoravit. Puer autem natus a matre absconditur, Iupiter nominatur, et nimpharum studio in Yda cretensi celatur atque nutritur. Et lacte unius capre, que Amaltea dicebatur, lactatus est: cuius pelle scuto superextensa in bello contra tytanas, idest gygantes, ipse Iupiter dicitur postea esse usus. Propter quam victoriam ipsa capra postea in celum translata est; et est quoddam signum inter alia signa celestia valde notum. Sed ne vagitus infantis a longe audiretur, adhibiti sunt ei curites, qui dicuntur alio nomine coribantes, qui planctum pueri sonum eris prohiberent audiri. Unde coribantes sunt daimones magister sic matris deorum, quasi demones qui totum sciunt. Tunc etiam apes, eris sonum secute, Iovem dicuntur sua dulcedine aluisse. Et propter quam rem eis prestitit postea Iupiter atque concessit ut sine ullo concubitu filios procrearent. Iupiter vero adultus in armis se exercitans, patrem de regno expulit, sicut oracula predixerunt. Et sic, iuxta sententiam Senece, Vo libro Tragediarum: Multi ad fatum venere suum dum fata timent. Et Ovidius, in libro Epistolarum: + +*Certa prius eram, sed me mea fata trahebant.* + +Dammiata est quedam civitas in partibus orientis, a qua statua superius designata faciem avertit, et Romam tanquam suum speculum intuetur. Circa quod tria utiliter sunt videnda: Et primum est quare ista statua, que mundi dominia prefigurat, versus Dammiatam dorsum, sed versus Romam faciem tenere dicatur. Secundum est quare potius ipsam statuam ponit in Creta quam in aliqua alia parte mundi. Tertium est quare de ista statua dicit exire flumina infernalia. Quantum ad primum taliter respondetur: Manifestum est enim, tam per Divinam Paginam quam etiam per poetas, prima tria regna, scilicet aurea, argentea et erea, in partibus ultramarinis dominia habuisse, sed regnum ferreum suum imperium in Ytalia possedisse. Cum itaque illa tria imperia, scilicet Babiloniorum, Persarum, et Grecorum, totaliter defecerint et regnum ferreum semper vigeat, quia imperium nunquam vacat, ut iura dicunt, merito avertit faciem a Dammiata, et Romam tanquam suum speculum contemplatur. Circa secundum vero, quare scilicet istam statuam potius ponit in Creta quam in aliqua alia parte mundi, est sciendum quod in Creta regnaverunt Saturnus, Iupiter, et Mars, et successive successores eorum; quibus temporibus, secundum poetas et ystorias, tres prime cucurrerunt etates, ut in superiori glosa manifestissime est expressum. Circa tertium autem et ultimum, quare scilicet de ista statua aquas producit Inferni, est sciendum quod pene infernales ex peccatis oriuntur, quia si peccata non fuissent neque ab angelo neque ab homine perpetrata, Deus prescius futurorum infernalem carcerem non fecisset. Cum itaque tres etates ultime diversis peccatis esse corrupte manifestissime convincantur, merito ab ista statua ponit aquas descendere infernales. + +{Maestro, ove si trova / Flegeton et Lethe.} Audiens Dantes designare Virgilium quatuor fluvios infernales, et eius designationem non plene intelligens, ait ad eum: Magister, ubi invenitur Flegeton, quem inter alios nominasti, et Lethe, de qua taces? Cui Virgilius: In omnibus, inquit, tuis questionibus michi places: sed ebullitio aque rubee bene debebat istam tuam solvere questionem. Quasi dicat: Nonne superius Acherontem et Stygem vidisti? et quod visurus es Cocytum audivisti? Quare ergo ista aqua rubea quam ante oculos habes, non intelligis Flegetontem? maxime cum tibi dixerim quod de lacrimis que de statua cadunt non fiant nisi quatuor flumina, sive aque? Lethe autem videbis, sed non in Inferno, sed extra – supple in Purgatorio – in quo fluvio anime a peccatis per penitentiam in unde lavantur, sicut dicetur infra in secunda cantica, cantu. His autem omnibus demonstrationibus et rationibus assignatis a luco recedunt et super unum duorum aggerum Flegetontis iter arripiunt versus yma, ut sequens cantus clarius demonstrabit. Sed quia in isto cantu actum est de peccato blasphemie in Deum, idcirco de ipso peccato aliqua videamus. Istud enim peccatum est gravissimum inter omnia scelera et peccata, et hoc potest patere triplici ratione. Et primo propter excellentiam dignitatis offense; secundo propter excedentiam feritatis canine; et tertio propter sententiam punitionis statute. Dico quod istud peccatum est gravissimum inter omnia alia peccata, primo propter excellentiam dignitatis offense, quia quanto persona que offenditur maioris dignitatis existit, tanto eius offensa maior et gravior iudicatur. Offensa enim que infertur uni militi vel baroni maior est quam illa que infertur uni laboratori. Unde videmus, secundum iura, quod si unus det alapam uni regi et alius det etiam alapam uni plebeio, quod licet una et eadem sit offensa ex parte actus, non tamen una et eadem ex parte recipientium iudicatur. Ideo maiorem penam primus recipiet quam secundus. Isto itaque modo peccatum quod in Deum committitur, sicut est blasphemia, est peccatum maximum iudicandum. Unde in Exodo XXIII dicitur: Principem populi tui non maledices. Preterea, cum peccatum dicatur mortale eo quod tollit vitam spiritualem, et vita habeatur per caritatem et amorem, illud peccatum quod destruit maiorem amorem maius et gravius iudicatur. Sed talis ordo servandus est in amore, quod primo et super omnia debet homo diligere Deum; secundo se ispum; tertio proximum. Et ideo gravius peccat qui occidit se ipsum quam qui occidit proximum, inquantum contra maiorem amorem facit. Simili modo, iniuria illata in Deum est maxima iudicanda. Preterea, iniuria que fit alicui famose persone videtur esse gravior ex hoc quod in turbationem et scandalum multorum redundare videtur. Sed Deus est persona valde famosa, quia Deus et Dominus noster est; et ideo iniuria in ipsum commissa gravissima est censenda. Preterea, peccatum quod committitur in personam coniunctam iudicatur gravius illo quod committitur in personam solutam, vel minus coniunctam; sicut gravius est peccare cum matre vel filia, quam cum sorore, vel extranea. Sed Deus est nobis magis coniunctus quam sint alii quicumque parentes, quod sic patet: Nam pater, mater, fratres et sorores sunt nobis coniuncti secundum carnem; Deus vero secundum animam, quia ipse creavit eam ad suam ymaginem et similitudinem, et nichilominus dedit etiam nobis corpus. Unde magis est nobis coniunctus quam sint alii nostri parentes. Et ideo, cum Deus a nobis offenditur, sicut offenditur a blasphemo, grande peccatum committitur. Et idcirco Constantinus imperator, considerans divinam maiestatem et quam sit detestabile illam blasphemare, in sua conversione sanctissima lege sancivit quod quicunque Christum blasphemaret, capite puniretur. Qualiter autem ista lex a christianis hodie observetur, manifeste videmus. Nam citius puniretur qui blasphemaret simplici verbo unum canem tyrannum, quam qui Christum Deum opprobriosis iniuriis laniaret. Item in aliis peccatis offendit homo Deum in servis suis vel in rebus eorum; sed in blasphemia, immediate offenditur Deus. Sicut raptor offendit Deum in rebus servi sui, ita omicida offendit ipsum in servo suo. Sed blasphemus offendit Deum in rebus servi sui. Homicida offendit ipsum in servo suo; sed blasphemus offendit Deum. + +Secundo patet gravitas huius peccati propter excedentiam feritatis canine. Excedit enim istud peccatum canis rabidam feritatem, quia canis nunquam latrat contra dominum suum; et si contra alios latrat, domino suo tamen applaudit, ipsum sequitur et defendit. Legitur de quodam cane quod, cum dominum suum quidam occulte malivolus occidisset, et tota convicinia ad videndum mortuum confluxisset, ille homicida, ne suspectus de homicidio haberetur, illuc ivit. Canis autem, qui iuxta corpus astabat, viso homicida mox irruit in eum, et dentibus, unguibus, et latratu ipsum adeo laceravit, mortem sui domini vindicando, quod ille fuit ad tantam fidem canis tentus et capite detruncatus. Istud exemplum valde vituperat christianos et illos qui Deum blasphemant et illos qui audiunt blasphemare, qui licet non blasphement, tamen audiunt et iniuriam Dei sui non vindicant; quod de Macumet facit contrarium Sarracenus. + +Tertio potest considerari gravitas huius peccati propter sententiam punitionis statute. Legitur enim in libro Levitici XXIIII quod egressus est filius mulieris Israel quem pepererat de viro egyptio, et iurgatus est cum viro israelita. Cumque nomen Domini blasphemasset, adductus est ad Moysen, quem Moyses misit in carcerem donec nasceret quid iuberet Dominus. Qui locutus est ad Moysen dicens: Educ blasphemum extra castra, et ponant omnes qui audierunt manus suas super caput eius, et lapidet eum populus universus. Et hoc post modum confirmavit pro lege dicens: Qui blasphemaverit nomen Domini morte moriatur, lapidibus opprimet eum omnis multitudo populi. Ad gravitatem etiam huius peccati facit quod refert beatus Gregorius in libro Dyalogorum. Dicit enim quod quidam fuit Rome, qui quendam puerum V annorum suum filium tenerrime diligebat; qui puer consuetus erat nomen Domini blasphemare quotiens aliquid contra suum animum accidebat. Accidit autem quadam die quod pater ipsum tenebat in brachiis, puerque clamavit: Mali homines ad me veniunt qui me tollere volunt. Et cum hoc dixisset, nomen Domini blasphemavit, et statim puer subito expiravit. Si igitur Deus sic fecit puero V annorum, qualiter timere debent adulti lusores? Mirum est quod ipsos terra non deglutit, vel fulmina non discindunt. Sed misericordia Dei magna non currit velociter ad vindictam. Sed hoc magis est timendum quia, quanto magis misericorditer sustinet, tanto magis terribiliter punit. Audi quid dicit Maximus Valerius, qui fuit paganus, de longanimitate Dei, libro primo, capitulo de neglecta religione: Lento quidem gradu ad vindictam sui divina procedit ira, tarditatemque supplicii gravitate pensat. Audisti sententiam, audi miraculum. Quidam lusor fuit in Sardinia qui in ludo solitus erat nomen Domini blasphemare. Hic cum esset sagyttarius, portabat arcum et sagittas, et cum una die ludendo omnes denarios perdidisset, sagittam in arcu ponens et versus celum se erigens, illam contra Deum verbis contumelie sagittavit. Sagitta vero emissa illa die non rediit, sed alia die cunctis videntibus super alearium rediit cruentata. + +Postquam in precedenti cantu Virgilius statuam quadriformem et quatuor aquas Inferni Danti poetice designasset, dixit ad eum quod admodo erat tempus ab illo nemore recedendi, et per arenam ad alia contemplanda iter arripiendi. Ideo dixit ei ut habetur in textu: + +{fa che dietr'a me tu vegnie: +li margini fan via, che non son arsi, +et sopra lor ogni vapor si spegne.} + +Nunc autem in isto cantu iter arripiunt per arenam dicens: {Ora cen porta l'un de' duri margini}; ac si diceret, modo super unum duorum marginum sive aggerum cepimus ambulare, et fumus qui ex aqua consurgit aquam et argines ab igne defendit, quia sua humiditate illos calidos vapores extinguit. Qualiter autem illi aggeres sint effecti, exemplificando designat dicens quod quales fiunt in Flandria contra fiottum et in comitatu Padue contra Brentam, tales sunt illi aggeres infernales; licet non sint nec ita alti nec ita grossi. Dum autem sic super illum aggerem ambularent, dicit autor quod iam tantum erant a silva remoti quod si retro se volvisset ubi tunc esset nullatenus cognovisset quando obviaverunt uni cuneo animarum que iuxta arginem veniebant; et quelibet ipsarum in ipsos attentis et acutis oculis intendebat, sicut solet de sero unus alium respicere luna prima. Et dum sic ab omnibus ipse autor inspiceretur, per oram vestimenti fuit captus ab uno qui clamavit dicens: Quid mirum est istud? Tunc autor fixit ita oculos in faciem illius hominis sic cremati quod facies adusta non se defendit quin fuerit cognitus ab autore. Unde autor, manus versus illius faciem inclinando, respondit: Estis vos hic, Ser Brunettus? Et ille: O fili mi, non tibi displiceat si Brunettus Latinus modicum revertitur retro tecum. Cui Dantes: Quantum possum vos precor, et si vultis quod hic sedeam vobiscum, faciam, si est isti placitum cum quo vado. O fili mi, inquit ille; quicunque de isto grege uno puncto se firmat, iacet postea centum annis sine flabellare se ipsum quin ignea pluvia ipsum ferit. Idcirco procede et ego veniam tibi ad pannos, et postea reiungam meam masnadam, que vadit plorando suos eternos dannos. Dantes autem de strata causa ignis descendere non audebat; volebat enim, ut ipsum sua curialitas perurgebat, ire pariter iuxta eum; sed quia super arenam ignis pluebat, ideo non descendebat, sed capite inclinato cum omni reverentia cum ipso pergebat. Cum vero ambo sic irent, incepit dicere Ser Brunettus: Qual fortuna ante ultimum diem huic inferius te deducit? et quis est iste qui tibi iter ostendit? Et Dantes ad eum: Superius in vita serena deviavi in quadam valle antequam etas mea totaliter esset plena. Heri nanque in mane solummodo spatulas sibi volvi. Iste apparuit michi in illo tunc et reducit me domum per istum callem. Et ille: Si tu sequeris tuam stellam, idest gratiam que tibi ab alto descendit et que te irradiat sicut stella, non potes fallere quin tu ad portum devenias gloriosum, si ego bene perpendi in pulcra vita in qua – supple iam – fui tecum. Et si ego non fuissem ita mortuus tempestive, videndo celum tam tibi benignum, te in hoc opere confortassem. Sed ille ingratus populus et malignus qui descendit de Fesulis ab antiquo, et qui adhuc mores retinet montuosos, efficietur tibi pro tuis bonis operibus inimicus. Et est istud congruum rationi, quia inter sorbos ficus dulcedo esse non decet. Vetus enim fama in mundo vocitat eos orbos. Quasi dicat: Non mireris si te pro bono opere persequentur, quia sunt, iuxta veterem famam, orbi. Et sicut oculis egris odiosa est lux, que puris est amabilis, ita tu lucidus odio eris eis. Unde autem ista cecitas sit in ipsis ostendit dicens: Ipsi enim sunt avari, invidi, et superbi. Ista enim tria vitia habent hominem excecare. Et ideo ab eorum moribus te absterge. Et licet fortuna tibi taliter adversetur, tamen tantum honorem ipsa tibi reservat, quod utraque pars habebit famem de te, ut te scilicet videant in suis iniquitatibus involutum; sed a rostro a longe fiet herba. Faciant autem de se ipsis stramen bestie phesulane et non tangant plantam, si aliqua in eorum stercoribus adhuc surgit; in qua quidem planta Romanorum sancta semina reviviscant, illorum dico Romanorum qui ibi remanserunt quando fuit tante malitie factus nidus. Postquam vero Ser Brunettus finem posuit dictis suis, Dantes sibi ad universa respondit. Et primo captat suam benivolentiam, dicens: Si meum petere totaliter esset plenum, vos non essetis de humana natura per mortem adhuc totaliter exbannitus. Quasi dicat: Si vos essetis vivus, ego vos extraherem de isto vitio impudico, propter quod vos video sic combustum. Unde habeo mentem dolore confictam, et modo reducitur michi ad cor cara et bona ymago vestra paterna, quando ad horam ad horam me instruebatis quomodo homo – supple virtuose vivendo – per felicem memoriam eternatur; et quantum ego habeam istud gratum, convenit ut quousque vixero in mea lingua cernatur. Quicquid vero de meo cursu narratis scribo, idest in mente repono, et reservo ad glosandum cum alio textu uni domine – supple scilicet Beatrici – que glosare sciet, si ad eam potero applicare. Tantum vero volo quod vobis sit manifestum, dum modo mea conscientia non michi garriat, quod fortune ictibus presto sum. Non enim est nova meis auribus talis arra; idcirco volvat fortuna, sicut est sibi beniplacitum, suam rotam, et etiam rusticus suam marram. Quasi dicat: Non curo quid cogitent vel faciant contra me homines vel fortuna. Tunc Virgilius, audito hoc verbo tam libero tanque multipliciter virtuoso, respexit Dantem et ait: Bene auscultat qui illud verbum notat. Ac si dicat: Ego qui bene audivi, optime annotavi. Nec propter hoc minus autor cum Ser Brunetto raciocinando procedit et interrogat qui sunt sui socii magis noti et magis summi. Et ille ad eum: Scire de aliquibus erit bonum; de aliis vero laudabile est tacere, quia tempus esset curtum tanto sono. In summa autem scias quod omnes fuerunt clerici et licterati magni, et in mundo eodem peccato magna infamia maculati. Priscianus enim cum illa turba graditur lacrimosa, et Franciscus de Accursio, ac etiam ille episcopus florentinus qui a servo servorum Dei, idest romano pontifice, fuit translatus de Arno in Battillionem, idest de episcopio florentino in epyscopium Vicentinum, ubi dimisit – supple per mortem – male protensos nervos. Et his dictis adiunxit: De pluribus aliis dicerem, sed non possum, quia video ante me de sabulo surgere novum fumum, qui fumus surgit ex adustionibus animarum, que ab igneis vaporibus sic cremantur. Gens enim venit cum qua esse non debeo. Sit tibi meus Thesaurus, rogito, commendatus, in quo per famam et memoriam adhuc vivo. Et nil aliud petens ab eo discessit, et versus suos, more illorum qui Verone in stadio currunt, velocissimo cursu cucurrit. Unde dicit in textu: + +{Poi si rivolse, et parve di coloro +che corron a Veron'al drappo verde +per la campagna; et parve di costoro +quelli che vince, non colui che perde.} + +{Hora cen porta l'un de' duri margini.} Hic incipit secunda pars tertii gironis, in qua tractat autor de abominabili scelere sodomorum. Sed quia istud peccatum totum quasi genus humanum corrumpit, quia tam clericos quam laycos, primo tractat de clericis et licteratis, sicut patet in isto cantu; secundo tractat de laycis, sicut patebit clarius in sequenti. + +Ponit etiam aliam similitudinem dicens quod ita erant facti illi aggeres sicut sunt illi quos faciunt Paduani iuxta fluvium Brente, qui descendit de Alpibus Carinthie. Cum enim Alpes Alamanie sint per totam hyemem nivibus cooperte, cum venit extivum tempus, quando sol dictas nives resolvit in aquas, tunc dictus fluvius Brente redundat intantum, quod nisi essent aggeres preparati, omnes villas et castra Padue dissiparet. Carinthia est quidam magnus et nobilis ducatus in Alamania, iuxta Ytaliam situs. + +Ista comparatio est plane et intelligibilis, et ideo expositione non indiget. + +Ista acies continet clericos et licteratos qui in hoc mundo sodomie vitio laborarunt; in qua quidem acie invenit autor quendam suum magistrum florentinum, qui vocatus fuit Ser Brunectus Latinus. Fuit autem iste Brunettus maximus licteratus, sed tamen isto vitio maculatus. + +Iste populus, quem appellat ingratum et malignum ipse Ser Brunettus, est re vera populus florentinus, qui descendit de Fesulis ab antiquo, quando scilicet civitas fesulana fuit per Romanos bello consumpta. Ad cuius evidentiam est sciendum quod civitas florentina facta fuit ex duabus gentibus, Phesulanis scilicet et Romanis. Nam postquam destructa fuit civitas phesulana, Romani civitatem Florentie construxerunt ex Fesulanis scilicet et quibusdam nobilibus Romanorum; et sic civitas florentina facta est ex duabus gentibus multum extremis, videlicet ex Phesulanis qui fuerunt homines valde duri, ingrati, malivoli, et maligni. Nam sicut legitur in ystoria beati Romuli, primi phesulani episcopi, quem beatus Petrus Apostolus misit de Roma ad predicandum Phesulas verbum Dei, ipsi Phesulani erant homines malignissimi et crudeles. Unde populus florentinus, qui descendit de illis montibus ab antiquo, adhuc tenet mores et vestigia fesulana. Unde ait Ser Brunettus in textu: {et tien'ancor del monte et del macigno}; et Romanis, qui fuerunt homines amabiles, morigerati, et virtutum omnium generibus adornati. Et sequitur: {ti si farà, per tu' ben far, nimico}. + +Vult hic dicere ser Brunettus autori quod utraque pars, scilicet illa que descendit de Fesulis et illa que venit de Roma, que iam degeneraverat a Romanis, ex quibus duabus partibus est constructa civitas florentina, ut superius est expressum, habebunt famem de te, idest optabunt te videre in suis moribus et sceleribus involutum. Sed ab eorum ore a longe fiet herba, quia in eorum nequitiis nullatenus involveris. In nullo enim Dantes florentinorum vitia est secutus, licet esset de Florentia natus. Et hoc semper in suis licteris ostendebat dicens, Dantes Florentinus natione, non moribus. + +Iste bestie phesulane sunt populares florentini, planta vero Romanorum sunt quedam antiquissime domus, de quarum numero est domus istius autoris, que fuit in edificatione primaria civitatis. + +Proprium est enim hominis virtuosi ictus fortune equo animo fortiter tolerare. Nam, ut ait Philosophus, fortitudo est virtus retundens impetus adversitatis. Exemplum beati Iob, qui ad ipsius fortune ictus nullatenus frangebatur, sed patienti animo respondebat: Dominus, inquit, dedit, Dominus abstulit; sit nomen Domini benedictum. + +{In somma sappi che tutti fur cherci.} Omnes isti qui sunt in ista acie ubi est Ser Brunettus Latinus clerici dicuntur, quia omnes fuerunt in mundo multum licterati. Nam Gallici omnes licteratos clericos vocant. Et facit hic mentionem spetialiter de tribus, quorum primus est Priscianus. Fuit autem Priscianus quidam sacerdos qui de greco totam gramaticam transtulit in latinum. Secundus est dominus Franciscus de Accurso de Bononia, qui fuit in legibus summus doctor. Tertius est quidam episcopus florentinus qui vocabatur Andreas de Mozzis, qui a domino Papa fuit translatus de episcopatu Florentie in episcopatum Vicentie. + +{Fu trasmutato d'Arno in Battilione,} idest de Florentia in Vicentiam. Nam Arnus transit per Florentiam, et Batillione per Vicentiam. Isti omnes in hac vita sodomitico fuerunt vitio maculati. + +Postquam Ser Brunettus Latinus a Dante recessit, ipse Dantes iter suum prosequens dicit se in illa parte istius gironis tertii devenisse unde auditur sonus aque, scilicet Flegetontis, in octavum circulum descendentis. Et dicit autor quod sonus illius aque est similis sonitui quem faciunt apes in alveariis laborantes. Ideo sic incipit iste cantus: + +{Già era in loco onde s'udia il rimbombo +de l'aqua che cadea nell'altro giro, +simil a quel che l'arnie fanno rombo.} + +Et in isto tali loco viderunt a longe quandam aciem animarum que sub asperi martirii pluvia pertransibant; de qua quidem acie tres anime exeuntes versus eos velocissime cucurrerunt. Et quelibet earum clamando dicebat: Siste tu gradum, qui ad habitum videris esse aliquis de nostra terra prava – supple scilicet oriundus. Ad quorum clamores prestitit doctor Dantis et ad eum faciem vertens ait: Expecta, nam istis tibi esse convenit curialis; et nisi esset ignis quem loci natura sagittat, ego dicerem quod citius tibi quam ipsis ista velocitas conveniret. Illi vero, statim quod applicuerunt ad istos, duo fecerunt: primum est quod, quia licitum non est eis capere pausam aliquam vel quietem, ex se ipsis tribus pre consuetis doloribus eiulando fecerunt in circuitu unam rotam, qualem pugiles nudi et uncti antiquitus faciebant. Secundum est quod quilibet rotando, ut predicitur, tenebat faciem versus Dantem; unde oportebat eos facere iter continuum collo contrarium. Et unus illorum cepit dicere ad autorem: Etsi istius locii miseria reddit in despectum nos et nostra precamina, fama tamen nostra animum tuum inclinet ad dicendum nobis quis tu es, qui vivos pedes ita securus per infernum fricas. Et ut magis eum moveat ad petita, de suis sociis atque se notitiam prebet ei dicens: Ista enim vestigia istius, scilicet, qui ante me vadit, que quidem pedibus tritare me vides, quamvis nudus et depilatus incedat, fuerunt maioris excellentie quam tu credas. Nepos enim fuit bone Gualdrade; Guido Guerra fuit nominatus in vita; fecit multa cum prudentia atque spata. Alius autem qui post me tritat arenam, Aldobrandi Teghiaius existit, cuius vox, idest fama, deberet in mundo superius esse cara. Et ego, qui cum eis positus sum in cruce, fui Iacobus Rusticuccii; et certe uxor quam habui mala plus quam aliquid aliud michi nocet. Audiens vero Dantes et videns tales famosos homines in Inferno, tanta fuit pietate simul et dolore commotus, quod nisi esset ignis qui super illos pluebat, se proiecisset inferius inter eos, ut ipsis et debitam reverentiam exhiberet, et necessaria obsequia cumularet. Sed timor ignis vicit suam bonam et laudabilem voluntatem, que ipsum ad amplexandum ipsos avidum faciebat. Sed quia ea que volebat facere non valebat, ait ad eos: Non despectum, sed dolorem, vestra conditio interius michi fixit, idest durum vel abominabilem in principio demonstravit. Sed statim quod iste meus dominus michi dixit aliqua verba, ego interius cogitavi quod vos essetis tales homines quales estis. De vestra terra sum, et semper opera vestra et honorata nomina cum affectione ad me traxi ac etiam auscultavi. Linquo fel et pro dulcibus pomis eo michi promissis per verum ducem, sed usque ad centrum michi convenit prius ire. Tunc Iacobus Rusticuccii adiuratorie rogavit autorem: Si longo tempore, inquit, conducat anima membra tua, et post te luceat tua fama, curialitas et probitas in nostra, ut solent, civitate morantur? aut inde totaliter se in simul abiere? Et hoc pro tanto dico quia Guilielmus Bursarius, qui dolet nobiscum pro modico, et cum sociis illuc vadit, satis suis relationibus nos conturbat. Dantes autem tunc, facie elevata in altum, ei voce libera sic respondit: Gens nova ac subita lucra genuerunt in te, o Florentia, audaciam absque mensura. Et tunc illi tres, audita tali responsione, cum tali affectione cum qua veritas contemplatur, unus alium respexerunt. Unde ait autor in textu: + +{guatar l'un l'altro com'al ver si guata.} + +Et collaudantes istam liberam responsionem, adiungunt: Si aliis vicibus satisfacere aliis ita modicum tibi constat, o te felicem si ita ad tuam loqueris voluntatem. Et ideo si de istis locis nigerrimis ad revidendum stellas lucidas tu evadis, quando delectaberis dicere ego fui – supple ad videndum opera mortuorum – fac ut de nobis gentibus tu loquaris. Et his dictis, rotam rapidam dissolverunt, et adeo veloci fuga fugerunt, quod eorum crura gracilia alis similia visa sunt. Et ita cito ab eius oculis vanuerunt quod dici non posset veridice unum Amen. Illis autem sic ad sua tormenta reversis, Dantes sequitur suum ducem; et non multum eundo, sonum aque ita e vicino senserunt, quod loquendo vix se ad invicem audivissent. Qualiter autem et quali modo illa aqua ad yma descendat, exemplificando declarat dicens, quod sicut ille fluvius qui proprio itinere de monte Verso descendit, versus orientem a sinistro latere Apennini; qui quidem fluvius antequam descendat in planum Aqua Queta vocatur, postea vero Montonus iuxta Forlivium appellatur, super monasterium Sancti Benedicti de alpibus resonat descendendo, ita ista aqua fluvii Flegetontis de isto VIIo circulo in octavum cadendo descendit. Designato autem istarum aquarum sonitu et descensu, dicit autor quod cum venisset ad locum descensus aquarum, quod Virgilius sibi mandavit quod unam cordam qua ipse Dantes erat precinctus et cum qua ipsemet Dantes aliquando credidit capere lonzam coloribus maculatam, sibi involutam porrigeret et plicatam. Quam cum sibi ut imperaverat porrexisset, proiecit illam Virgilius in illud baratrum infernale. Autor vero intra se metipsum considerando dicebat: Omnino oportet quod novitas respondeat novo signo quod magister cum oculo sequitur sic attente. Cui magister ait: Cito erit superius quicquid ego expecto; et quod tuum somniat cogitamen, cito convenit quod tuo visui sit apertum. Et his dictis, dicit autor quod vidit per illum grossum aerem et obscurum unam figuram venire natando, miraculosam omni securo cordi. Et modum natandi exemplificando, declarat dicens quod ita de profundo superius veniebat, sicut aliquando nauta, qui postquam solverit anchoram que ab impedimento aliquo detinetur, ab inferioribus se eripit, et ad superiora velociter se extendit. Unde ait in textu: + +{sì come torna colu' che va giuso +talor a solver l'ancora c'agroppa +a scollio o altro che nel mare è chiuso, +che 'n sù si stende et da piè si ratrappa.} + +Dicit hic autor quod illa aqua, que descendit sive cadit de VIIo circulo in octavum, talem sonum facit qualem faciunt apes in arniis sive in alveariis. Alvearia autem sunt domuncule et habitationes apum, in quibus ipse apes mellificant; que quidem alvearia a Florentinis arnie appellantur. Cum vero apes in ipsis arniis operantur, faciunt quendam sonitum confusum qui proprie susurrium appellatur. Exemplificat igitur autor et dicit quod sonitus illius aque similis est sonitui apum cum ad operandum in arniis congregantur. + +Iste Guillielmus fuit quidam florentinus optimus ioculator sive hystrio, qui multum fuit isto vitio maculatus. Ideo Iacobus Rusticuccii, loquens de eo, yronice dicit autori: {lo qual si duol con noi per poco}, idest pro multo. + +Quia de peccato contra naturam hic et in superioribus actum est, ideo de ipsius abominatione aliqua videamus. Istud enim peccatum, quod in utroque sexu invenitur, est abominabile et detestabile principaliter propter duo: Primo propter ipsius fetorem. Dicitur enim Genesis XIXo quod sodomite, idest homines de Sodoma, erant homines pessimi, et quod clamor eorum, idest fetor, ascendit coram Domino. Ubi nota quod duo sunt peccata que de terra usque ad celum clamant ad Deum: homicidium scilicet et sodomia; quia laborantes his duobus vitiis sunt Dei et humani generis inimici. Nam homicida occidendo hominem qui est factura Dei, destruit opus eius. Sodomita vero impedit ne Dei factura multiplicetur. Et idcirco ista duo peccata, que divino operi contradicunt, suo fetore abominabili ad Deum clamare dicuntur. De homicidio enim ait Deus ad Caym: Vox sanguinis fratris tui clamat ad me de terra. Et de sodomitis ait ad Abraam: Clamor sodomorum venit coram me. Preterea, dicunt sancti quod etiam demonibus vitium istud fetet. Erubescunt enim, ut ait beatus Ieronimus, in numerorum magnitudine peccatorum; et hoc quia humana adinventio vincit malitiam et immunditiam demonum. Istud enim vitium, secundum Gregorium, non a dyabolo sed ab homine est inventum; et ideo de ipso demones erubescunt. Unde, secundum sententiam magnorum doctorum, quidam demones, memores antique nobilitatis, non tentant hominem de luxuria. Cuius signum est quod Lucifer in deserto de solis tribus vitiis tentavit Christum: de gula, scilicet, avaritia, et superbia; de luxuria vero non. Secundo, est abominabile et detestabile istud vitium ipsius multiplici considerata vindicta. Multipliciter enim istud vitium legimus esse punitum. Et primo per diluvium, quia secundum quod ait Methodius, mulieres in tantam vesaniam erant verse quod supergresse viris abutebantur; homines etiam exarserunt in alterutrum coeuntes. Secundo per subversionem pentapolis, idest V civitatum, ubi nunc est mare mortuum, aqua fetens et sulphurea. Preterea parvuli ibi puniti sunt, etiam unius diei in detestationem huius peccati. Et in hoc misericorditer provisum est eis ne diutius viventes maiori pene obligarentur paternorum scelerorum facti imitatores. Et nota quatuor penas in ista pena qua Deus regnum sodomorum submersit: prima pena fuit sulphur, contra fetorem istius peccati; secunda pena fuit ignis, contra ardorem. De primo Iob XVIII: Aspergatur in tabernaculo eius sulphur. De secundo, Ecclesiastici septimo: Vindicta carnis impii ignis. Tertia pena fuit patrie destructio contra pravum exemplum. Unde beatus Tadeus apostolus in canonica sua: Facti sunt exemplum ignis eterni. Quarta pena fuit et est sterilitas terre, que cum prius esset valde fertilis, postea facta est multum sterilis, quia in mare salsum conversa. Poma etiam que nascuntur in arboribus circumpositis, antequam sint matura, sunt coloris viridis; maturata vero si aperias, favillas intus invenies. Et ista pena sterilitatis inflicta fuit contra ubertatem terre qua abusi sunt sodomite. Exechielis XVIo: Hec fuit iniquitas sodome: saturitas panis et otium. Nam nimia abundantia rerum temporalium qua utebantur, et otium in quo vivebant, ipsos ad tam ignominiosum deduxerunt peccatum. Et de ista pena dantur versus: + +*Quam male peccavit sodomita ruina probavit +Comprobat esse reum sulphur et ignis eum.* + +Tertio patet gravitas huius peccati ex lege tam divina quam humana, quia utraque lex ipsos condemnat ad mortem. Lex enim divina per Moysen ait, Levitici XXo: Qui coierit cum masculo, morte moriatur. Lex vero humana, spiritu sancto inspirata et per ora principum promulgata, huic vitio exardescentes iubet igne cremari. De illis etiam bestialibus hominibus qui conmiscentur bestiis, sive masculus fuerit sive femina, pena statuta est a Deo eodem libro et eodem capitulo: Qui cum iumento et pecore coierint, morte moriantur; pecus quoque occidite. Mulier que subcubuerit iumento, similiter interficiatur. Et nota quod condigna penitentia debet talibus imponi in foro penitentiali, ut ab usu et esu talium animalium abstineant toto tempore vite sue cum quibus peccaverunt, si animalia comestibilia sunt. Si vero non sunt comestibilia, sed equitabilia, debet eis imponi ne unquam super ipsa ascendant. Si autem sunt animalia delectabilia ad tenendum in gremio vel brachiis, debet eis iniungi ut nunquam talia animalia tangant, quia semper debent tale facinus detestari. + +Superius in primo cantu autor allegorice demonstravit quod iam fuit tribus vitiis maculatus, scilicet luxuria, superbia, et avaritia; que quidem tria vitia figurantur per illas tres bestias que sibi in ascensu montis impedimenta dederunt. Virgilius autem, qui ponitur pro ratione humana, eum ab illis vitiis liberavit. Sed accidit homini a peccatis abluto queadmodum illi qui de gravi est egritudine liberatus; qui licet sit liberatus, tamen remanent quedam reliquie, sicut est memoria peccati, in qua homo etiam post peccata aliquando delectatur, et sicut est nimius affectus ad carnalia et mundana. Et de hoc ait Dominus Petro: Qui lotus est et non indiget nisi ut pedes lavet et est mundus totus, tunc autem pedes sunt loti quando affectus nostri per omnia sunt purgati. Dantes igitur, licet a lonza recesserit maculata, que propter suas maculas tenet typum luxurie, tamen adhuc quedam reliquie remanserunt in eo; scilicet intentio fraudulenta, que per cordam, qua erat ipse precinctus, methaforice figuratur. Ista enim corda ab Homero zona Veneris appellatur, quia cum ista zona, idest cum deceptione, ligat Venus etiam hominem sapientem. Nam non est adeo sapiens qui possit sibi a luxurie deceptione cavere, si conversationem primo ipsius Veneris non cavebit. Unde Omerus: Deceptio, inquit, Veneris furata est intellectum sapientis. Et ista tali corda utuntur luxuriosi ad suas lascivias exercendas, ut infra, XVIII cantu, in Iasone patebit. Cum itaque Dantes ista corda se dicat esse precinctum, demonstrat quod, sicut Venus contra luxuriosos deceptione utatur, sic e converso ipsi luxuriosi contra ipsam deceptione utantur et fraude. Et ideo dicit ipse in textu: + +{et con essa pensai alcuna volta +prender la lonza a la pelle dipinta.} + +quia nullo meliori modo quam deceptione vel fraude ipsa fraus vel deceptio capi potest; quia isto modo, secundum poetam, sic ars deluditur arte. Virgilius autem, cum ad octavum circulum propinquavit, in quo ipsa deceptio damnatur et fraus, illam cordam que est signum deceptionis et fraudis, ut dictum est, a Dante removit et in illud baratrum infernale proiecit. Et statim quoddam terribile monstrum quod tenet typum et similitudinem ipsius deceptionis et fraudis, ac etiam proditionis, ut in sequenti cantu dicetur, viso suo signo statim sursum venit, credens portare ad infima aliquem, vel aliquos fraudulentos sive aliquos proditores. + +Ad evidentiam istius notabilis est avertendum quod sunt quedam que sunt vera et habent faciem veri; quedam sunt falsa et habent faciem falsi. Sunt itaque quedam que sunt vera et habent faciem veri, ut cum dico: *Vidi leonem comedere agnum*. Ista propositio potest esse vera, quia naturale est ac etiam consuetum quod leo devoret agnum. Et sic est vera et habet faciem veri. Quedam sunt que sunt falsa et habent faciem falsi, ut cum dico: *Vidi asinum volantem*. Ista propositio est falsa, quia asinus nunquam volat, et sic est falsa et habet faciem falsi. Quedam sunt falsa et habent faciem veri, ut cum dico: *Vidi Petrum comedere carnes die Veneris*, et non comedit. Sed quia iste Petrus diebus ieiuniorum est solitus comedere carnes, ideo ista propositio, licet sit falsa, habet tamen faciem et similitudinem veri. Quedam vero sunt que sunt vera et habent faciem falsi, ut cum dico: *Vidi unum asellum qui occidit leonem*. Ista propositio, licet sit vera, quia verissimum est quod unus asellus necavit Florentie calce leonem, tamen quia non est consuetum, habet faciem falsi. Autor igitur, licet verum fuerit quod retulit, tamen quia habet faciem falsi illud verum quod protulit, protulit cum timore ne sibi scilicet crederetur. Unde ait nos admonens quod illi vero, quod habet faciem mendacii, debemus claudere labia quousque possumus, idest tantum tacere debemus quousque necessitas postulabit. Et ideo beatus Paulus Apostolus, licet raptus fuerit usque ad tertium celum, tamen quia illud verum faciem falsi poterat in auribus audientium generare, ideo illud annis XIIII occultavit. Et Christus mandavit illis tribus apostolis qui suam transfigurationem viderant, quod nemini dicerent visionem quousque ipse fuisset a mortuis suscitatus. Nam si ante suam resurrectionem illam visionem dixissent, audientes nullatenus credidissent. Sed probata et manifestata resurrectione, illud tale verum iam non habuerit faciem falsi, sed veri. + +In superiori nanque cantu dicit autor quod statim quod Virgilius illam cordam, qua ipse Dantes erat precinctus, in illud baratrum proiecisset, quod vidit ad superiora venire natando per illum aerem tenebrosum unam figuram, idest feram, omni securo cordi miraculosam, idest timorosam. Nunc autem in isto cantu dicit quod Virgilius figuram et formam illius fere poetando designat dicens: Ecce feram cum cauda acuta, que penetrat montes et rumpit muros et arma. Ecce illam que totum mundum putredine sua replet. Et fecit eidem fere signum ut applicaret ad ripam iuxta aggerem in quo erant. Ideo dicitur in textu: + +{vicin'al fin de' passegiati marmi.} + +Et tunc illa putrida fraudis ymago, ad petitionem ipsius Virgilii, venit ad ripam et posuit caput et corpus in terra, sed caudam per aerem baiulabat. Pretendebat autem ista fera pessima benignitatem in facie, sed malignitatem gestabat in cauda; nam facies sua erat velut facies viri iusti, tantum benignam habebat exterius suam pellem, sed totum corpus aliud serpentinum. Habebat etiam duas brancas pilosas usque ad subascellas; dorsum vero, pectus, et latera depicta erant nodis atque rotellis, quos nodos et rotellas comparando declarat, dicens quod nunquam Tartari sive Turchi cum pluribus coloribus pannos sericos contexerunt, nec unquam tales tele per Aragnem imposite extiterunt. Qualiter autem corpus tenebat in terra et caudam in aere, exemplificando declarat dicens quod quemadmodum burchi aliquando stant in ripis, quod partim stant in terra et partim in aqua, et sicut biverus inter teutonicos lurcos, dum vult piscari, tenet totum corpus in terra et caudam in aquis, sic eodem modo illa fera pessima ibi stabat, tenens corpus in ripa, et in vano, hoc est in aere, caudam ducens, quam admodum scorpionis elevabat in altum. Tunc ait Virgilius ad Dantem: Modo convenit ut nostra via usque ad illam bestiam devolvatur. Unde a dextero latere descendentes decem passus fecerunt super illam extremitatem, ut arenam et flammam bene cessarent. Et quando ad illam bestiam devenerunt, dicit autor quod modicum plus ultra vidit quandam gentem super illam arenam igneam residere. Et ibi ait sibi magister: Ad hoc ut totam plenam experientiam de isto girone tu portes, vade et eorum conditionem attende. Tue autem raciocinationes sint breves, et ego interim quod ibis et reverteris loquar cum ista bestia, ut nobis concedat humeros suos fortes. Tunc Dantes per extremitatem illius septimi circuli totus solus ivit ad videndum illas animas que sedebant. Ille vero anime oculis plorabant et manibus a se vapores excutiebant; non aliter, ut ait, diebus extivis faciunt canes, modo cum ore modo cum pede, quando sunt morsi a pulicibus, vel muscis, sive tafanis. Dantes vero, postquam istas animas dolorosas attente respexit, super quas ignis dolorosus descendit, non recognovit ibi aliquem, sed avertit quod quelibet ipsarum unam peram depictam habebat ad collum, et inde eorum oculi pascebantur. Et inter istos vidit tres, unum qui habebat ad collum unam bursam croceam, in qua erat unus leo de azurro; alium qui in bursa sua, que erat rubea sicut sanguis, unum album anserem demonstrabat; reliquus vero istorum trium qui in bursa sua alba habebat unam suem de azurro, dixit ad eum: Quid facis tu in ista fovea? + +Or te ne va. Quasi dicat: Tu hinc recedes, et quia adhuc vivus es, scias quod meus vicinus Vitalianus sedebit a sinistro latere modo hic. Cum istis enim Florentinis sum paduanus. Sepe sepius in auribus michi tonant alta voce clamando: Veniat summus miles qui apportabit peram suam cum tribus hyrcis. Et his dictis, faciem distorsit et linguam pre doloribus foras traxit, sicut bos multotiens nasum lambit. Hic autem sic visis et cognitis, timens autor ne si plus staret Virgilium conturbaret, reversus est ad eum; quem invenit super illam bestiam ascendisse, sibique dicentem: Modo sis fortis et audax; admodo enim per sic descenditur factas scalas. Ascende anterius, quia ego volo esse medius, ad hoc ut cauda tibi nocere non possit. Autor autem ad hec verba devenit sicut ille qui, quando est prope rigores febris quartane, habet ungues pallidos et totus tremens querit latebras thori. Sed verecundia quam concepit genuit sic sibi minas que ante bonum dominum faciunt servum fortem. Et idcirco super illam feram ascendit, et volens dicere Virgilio ut se amplecteretur, vox non venit, quia a suis organis formari non potuit. Sed ipse Virgilius, qui alias ei subvenit, statim quod ascendit brachiis ipsum vinxit ac etiam substentavit. Et ait ad feram: O Gerio, admodo movere; rote sint large et modicus sit descensus. Cogita nempe novum onus quod habes. Tunc illa fera, secundum precepta Virgilii, arripuit iter suum. Cum vero Dantes se vidit et sensit in illo aere tenebroso, et de subter vidit ignes et audivit gemitus, magis timuit quam timuerit Ycarus sive Feton, quorum uterque de aere ad terram ruendo descendit. Et postquam ipse Gerio cum largis rotis et suavi descensu ad infima descendisset, ipsos ambos deposuit et abscessit. Unde dicitur in textu: + +{così ne puos'al fondo Gerïone +a piede a piè de la stalliata rocca, +et, discarcate le nostre persone, +si dileguò come da corda cocca.} + +Istoria biveri talis est: In Alamania est quoddam animal quadrupedum quod ipsi teutonici biverum appellant. Habet autem caudam longam et latam et semper habitat iuxta rivos, quia piscibus pascitur et nutritur. Cum autem ad guerram se preparat contra pisces, stat totus in ripis et caudam percutit inter aquas; de qua cauda, quia pinguissima est, exit quedam pinguedo ad similitudinem olei sive lactis; ad quam pinguedinem se trahunt pisces, et dum talem pinguedinem lambunt, ab illo tali animali quod biverus dicitur capiuntur. + +Iste qui habebat ad collum marsupium rubeum et anserem album fuit quidam etiam florentinus de domo Ebriacorum, qui fuit etiam maximus usurarius, cuius arma sunt campus rubeus et anser albus. + +Iste qui dixit autori quid facis tu in ista fovea? fuit quidam paduanus de Scrovegnis, maximus usurarius, cuius arma sunt campus albus et sus de azurro. Et iste predixit autori de duobus maximis usurariis qui adhuc vivebant, quorum quilibet debebat cum ipsis similiter concremari; unus quorum vocabatur Vitalianus del Dente, natione etiam paduanus. + +Alius autem vocabatur dominus Iohannes Buiamonte de Florentia, cuius arma sunt campus de auro et tres hyrci nigri. + +Miles autem summus dicitur hic per anthifresim, que est una figura que interpretatur contraria locutio. Et hoc facit ad ostendendum quod est multum contrarium rationi et omni civili moralitati usurarios sacramentis militaribus decorari. Iste autem Iohannes Buiamonte fuit non solum maximus usurarius, sed fuit maior lusor ad zardum qui suo tempore reperiretur in mundo. Sed hic est sagaciter advertendum quod licet in Inferno sint usurarii omnium linguarum ac etiam nationum, autor non nisi paduanos et florentinos ibi agnoscit. Hoc autem ideo fecit ut ostenderet quod Florentini et Paduani communiter sunt omnes maiores feneratores de mundo. + +Exemplificat itaque autor et dicit quod, quando Ycarus miser perdidit alas, non tantum timuit quantum ipse, cum super Gerionem in aere tenebroso se vidit. + +Postquam autor in superiori circulo, hoc est in VIIo, de peccato violentie quam malitiosus homo tripliciter operatur, in Deum, scilicet, proximum, et se ipsum, egregie pertractavit, nunc in isto VIIIo de peccato malitie et bestialitatis, prout per fraudem committitur, pertractare intendit. Sed quia fraus sive deceptio committitur X modis, ideo iste octavus circulus in quo punitur ipsa deceptio sive fraus, in X malas bulgias distinguitur ab autore. In prima nanque malabulgia ponit lenones et seductores; in secunda adulatores; in tertia symoniacos; in quarta ydolatras atque magos; in quinta barattatores; in sexta ypocritas; in septima latrones; in octava fraudulentos consiliarios; in nona scismaticos; in decima vero et ultima falsatores. Incipiens autem a prima, facit quoddam prohemium, designans situm octavi circuli, dicens: Locus est in Inferno qui dicitur Malebolge, totus petrosus in materia et ferreus in colore, sicut murus qui in circuitu vallat eum. Et in medio istius campi maligni, idest octavi circuli, est unus puteus satis largus et profundus, de quo qualiter sit ordinatus suo loco infra dicetur. Et in medio, hoc est inter altitudinem illam de qua de VII circulo cum Gerione ad infima descenderunt et puteum illum, est octavus circulus in X malasbulgias distinctus atque divisus. Et super unamquanque bulgiam, ut de una in aliam possit iri, est unus pons ferreus et petrosus. Facto prohemio, in quo situm istius octavi circuli designavit, ad primam bulgiam manum ponit, dicens, cum superiori cantu continuando, quod statim quod illa putrida fraudis ymago ipsos ad terram deposuit, Virgilius tenuit a sinistris, et autor secutus est eum. Dum autem ambo sic iuxta ripam prime bulgie pertransirent, dicit autor quod a manu dextera vidit in ista prima bulgia nova tormenta et novos tortores. Erant enim ibi in fundo nudi peccatores qui sine aliqua requie in illa fovea per circuitum decurrebant; et erant distincti isti currentes in duos ordines sive partes. Nam una pars, et isti erant lenones, veniebant iuxta ripam per quam ipse autor una cum Virgilio ambulabat. Ideo dicit in textu: + +{dal mezzo in qua ci venian verso 'l volto.} + +Alia vero pars iuxta aliam ripam ibat. Et isti erant seductores, qui quia magis quam lenones peccaverunt, ideo magis ad tormenta decurrunt. Ideo ait in textu: di là con noi – supple veniebant – ma con passi magiori. Et ponit hic autor quandam similitudinem Romanorum, ut melius ymaginari possimus quomodo illi ambulabant contra se; quam similitudinem ego ponam quando comparationes finaliter exarabo. In utrisque autem ripis dicit autor cornutos demones se vidisse, qui cum magnis ferulis illas animas crudeliter verberabant. Et tam magnos ictus cum illis ferulis illis dabant, quod illi, recepto primo ictu, iam nullus ipsorum nec secundos nec tertios expectabat. Et interim quod autor sic ibat inter illas animas sic a demonibus verberatas, unum militem de Bononia recognovit, qui propter peccatum lenocinii quod de sorore carnali commisit, cum aliis lenonibus est damnatus. Et ad aliqualem excusationem sui dixit ille miles autori quod omnes sui concives sunt isto vitio lenocinii maculati. Et dum sic loqueretur cum Dante, unus demon qui erat in ripa ipsum percussit cum ferula sua, dicens: Vade leno, hic non sunt femine meretrices. Autor autem illum dimittens Virgilium est secutus, et ad quendam pontem qui operit istam primam bulgiam devenerunt. Et illum pontem leviter ascendentes, in pontis medio aliquantulum pausaverunt. Dum autem sic pausarent, dixit Virgilius ad autorem: Facias quod istos ex ista parte alia venientes attente respicias, quorum facies, quia nobiscum venerunt, videre minime potuisti. Et dum inde respicerent illam gentem, que propter peccatum deceptionis et fraudis quod in mulieres quas deceperunt perpetrarunt, ait Virgilius ad autorem: Respice illum magnum qui venit; et licet dolore sit plenus, tamen propter suam magnanimitatem lacrimas non expandit. Respice quantum aspectum regalem in penis etiam ipse tenet. Ille enim est Iason, qui audacia et prudentia sua magna regnum Colcorum aureo vellere spoliavit. Et ut Dantes sciret causam quare tantus homo in ista bulgia sic punitur, narrat sibi Virgilius quomodo ipse Iason decepit duas maximas mulieres, Ysiphilem videlicet et Medeam; quarum prima fuit filia regis Lempni et altera filia regis Colcorum. Unde ait: Ipse transivit per insulam Lempni postquam audaces femine omnes suos masculos morti sine pietate aliqua tradiderunt. Et ibi cum signis et verbis ornatis Ysiphilem iuvenculam tunc decepit, que omnes alias primitus deceperat mulieres. Dimisit enim eam ibi gravidam et desertam, et ideo talis culpa ad tale martirium ipsum damnat, et de Medea ibi etiam fit vindicta. Cum ipso etiam vadit qui cum tali vitio decipit mulieres. Et istud de prima valle et de istis qui ibi sunt scire sive videre sufficiat nunc ad presens. + +Determinato autem peccato lenocinii et peccato deceptionis et fraudis, que duo peccata quodammodo unum sunt, et que in ista prima malabulgia condemnantur, ad secundam bulgiam, in qua punitur adulatio, dirigit autor gressus. Et dicit quod ista bulgia est multum profunda, intantum quod nisi homo pontem ascendat, nichil videre breviter potest ibi. Et ideo de primo ponte veniens ad secundum, dicit quod in fundo secunde bulgie vidit quandam gentem in vituperosa et opprobriosa pena submersam. Erat enim illa fovea stercoribus putridissimis tota plena. Et cum autor ibi inferius cum oculo scrutaretur, vidit ibi quendam cum capite sic stercoribus coopertum, quod si erat laycus sive clericus minime videbatur. Ille autem, dum se sic vidit conspici ab autore contra ipsum exclamavit dicens: Cur es tu ita avidus respicere me magis quam alios stercorosos? Et Dantes ad eum: Quia si bene recordor, iam te vidi cum capillis non madidis, immo siccis. Et es Alexius de Anterminellis de Luca; ideo te respicio plus quam omnes. Et ille tunc, percutiens sibi caput dixit: Adulationes mee hic inferius me merserunt, ex quibus linguam nunquam habui satiatam. Post hoc autem Virgilius ostendit autori antiquam Taydam meretricem, que adulando amasio suo dicenti: Habeo aput te gratias magnas? Ingentes, inquit. Ideo ait in textu: + +{Tayda è, la puttana che rispose +al drudo suo quando disse: Ò io gratie +grandi apo te? Anzi maravilliose! +Et quinci sian le nostre viste satie.} + +Dicit hic autor quod in medio illius campi maligni est unus puteus satis largus et profundus; sed quia in eo nichil a longe videtur, ideo vocat ipsum vanum. + +Adhuc declarat hic autor situm octavi circuli, dicens quod sicut puteus qui est in medio est rotundus, ita illud totum quod est inter puteum et illam altam ripam, de qua descenderunt, est rotundum; et istud tale rotundum in decem foveas, que una circuit aliam, est distinctum. + +Hic incipit prima malabulgia, in qua tractat de prima deceptione et fraude quam quis in luxuria operatur. Sed quia in luxuria committitur duplex fraus, ideo isti qui in ista bulgia puniuntur in duas partes et ordines sunt distincti. Prima enim fraus, que committitur in luxuria, est illa que committitur per aliquod medium, sicut per ambaxiatam, ut puta lenones qui semper ad deceptionem ambarum partium tendunt. Quia, ut videmus, lenones pulcritudinem, venustatem, et iuventutem mulieris homini magnificant, et mulieri hominis curialitatem, liberalitatem, et nobilitatem extollunt. Secunda vero fraus, que in luxuria committitur, est illa quam quis non per medium, sed per se ipsum immediate committit, ut puta quando homo suadet mulieri ut sue consentiat voluntati, promittens ei dolose ipsam accipere in uxorem, vel ipsam nunquam derelinquere, vel sibi in omnibus providere; sed postquam suam perfecerit voluntatem, ipsam deserit vel expellit. Qui primam fraudem committunt vocantur lenones; qui vero secundam, dicuntur deceptores. Et isti ambo in ista prima malabulgia puniuntur. Sed quia secundi magis peccare dicuntur quam primi, ideo maioribus ictibus verberantur, ut patet in textu. + +Comparatio talis est: Omni enim anno centesimo est Rome, ut tradit antiquorum vera relatio, non solum plena sed plenissima omnium peccatorum remissio, omnibus scilicet accedentibus ad limina beatorum apostolorum Petri et Pauli. Romani autem, propter infinitam multitudinem que illo anno Rome concurrit, talem modum super pontem Sancti Angeli gentibus transeuntibus invenerunt. Nam in utroque capite pontis positi sunt custodes, qui taliter ordinant transeuntes ex una enim banda sive latere pontis: quidam habent faciem versus castrum Sancti Angeli, quod quidem castrum est in capite pontis, et vadunt ad Sanctum Petrum; ex alia vero parte a Sancti Petri basilica venientes vadunt versus montem, qui quidem mons est ab alio capite pontis. Exemplificat itaque autor et dicit quod quemadmodum anno iubilei, dum Rome est generalis remissio omnium peccatorum, una gens vadit ad Sanctum Petrum et alia redit, sic in ista malabulgia ab una parte ibant lenones et ab alia deceptores. + +Iubileus autem annus quid sit et unde dicatur breviter est videndum. Iubileus enim erat in veteri testamento quilibet annus quinquagesimus, in quo anno, secundum quod legitur in Levitico, omnis servus efficiebatur liber, omnis possessio que vendita erat ad venditorem redibat. In isto eodem anno quiescebat terra Iudeorum, quia non arabatur nec serebatur. Debita etiam isto anno dimittebantur. Habuit autem ortum sive initium a quadam victoria quam habuit Abraam contra quattuor reges, scilicet regem Elamitarum, regem Babilonis, regem Ponti, et regem gentium; propter quam quidem victoriam omnes captivos quos ceperant illi reges, Abraam liberos abire permisit. Iobel enim lingua ebraica dicitur remissio; inde iubileus, idest remissivus. Ob hoc autem institutus est quinquagesimus annus, quia tunc erat Loth quinquaginta annorum quando ipsum de manibus regum eripuit Abraam; vel tunc erat quinquagesimus annus ex quo locutus fuerat Deus Abrahe; vel Abraam peritus astrorum in quibus etiam, secundum quosdam, Zoroastem, magice artis inventorem, instruxit, noverat quod intemperies aeris que fit ex elevatis vaporibus vel depressis planetis semper versus ad L annos ad temperiem redeat. Et quod vidit fieri in astris voluit imitare in terris. Christiani autem omni anno centesimo, quia centesimus numerus est perfectior quinquagesimo, faciunt Iubileum, in quo remittuntur omnia debita peccatorum et in quo omnes qui sunt servi peccato efficiuntur liberi Deo. + +Iste leno, qui in ista bulgia cognoscitur ab autore, fuit quidam nobilis miles de Bononia, qui vocatus fuit dominus Veneticus de Caccianimicis. + +Hic Venedicus ideo in ista bulgia reperitur, quia sororem suam germanam, nomine Ghisolam, Opizoni marchioni Estensi non erubuit mediante pecunia procurare. + +{et non pur io qui piango bolognese.} Ad aliqualem sui excusationem et suorum civium abominabilem damnationem, dicit hic dominus Veneticus Danti quod non ipse solus Bononiensis propter peccatum lenocinii plangit ibi, quia in illa malabulgia sunt plures Bononienses mortui quam sint in Bononia modo vivi. + +Hic reddit dominus Veneticus veram causam propter quam Bononienses communiter sunt lenones, quia communiter sunt avari. Et ex hoc solvitur questio que fit, ex quo scilicet peccato ex septem principalibus istud peccatum lenocinii oriatur. Et patet quia ex peccato avaritie. + +Postquam autor in ista prima malabulgia de lenonibus pertractavit, nunc in ista eadem tractat de deceptoribus, qui dolose decipiunt mulieres. Quorum peccatum ex quo ex VII principaliter oriatur, non bene clare apparet. Sed quantum ad presens, dico quod istud peccatum, scilicet decipere mulieres, aut oritur a luxuria aut ab avaritia. Nam quidam ipsas decipiunt, ut cum ipsis suas vuluptuosas expleant voluntates; quidam vero, ut ab ipsis extorqueant quicquid possunt. Et tales, ut ait Aristoteles, non luxuriosi, sed avari potius sunt censendi. Et causa est ista, quia nullum peccatum denominatur nisi a fine vel intentione. Unde beatus Ambrosius: Intentio tua operi tuo nomen imponit. Et poeta: Quicquid agant homines, intentio indicat omnes. + +Tractans autor de adulatoribus, duos maximos adulatores in exemplum adducit: Et primo quendam militem de Luca, qui vocabatur Alexius de Anterminellis. Iste enim isto vitio fuit mirabiliter maculatus. Unde percutiendo sibi caput, quod quidem zuccam, idest cucurbitam, nominat ipse autor, quia sicut cucurbita est levis et vacua, ita adulatores, et maxime Lucani, habent capita levia et vacua; ait ut habetur in textu + +Volens autor de symoniacis pertractare, more exclamatorio intonat contra ipsos, dicens: O Symon mage, o miseri sequaces, qui res divinas, idest ecclesias et prebendas, que bonitate gratuita debent esse sponse Dei, vos lupi rapaces pro auro adulteramini et argento. Et ideo convenit quod pro vobis, idest contra vos, modo intonet tuba mea; quia in tertia bulgia statis. Facta vero exclamatione more poetico, dicit ipse autor, quod iam devenerat ad sequentem tumbam, idest ad tertiam bulgiam, in qua symoniaci stant sepulti; et videns eorum penam, ad Deum admiratorie se convertit, dicens: O summa sapientia, quam admirabilis est ars tua, quam ostendis in celo, in terra, et in inferno, et quantum iuste compartitur virtus tua. Et postquam apostrophavit ad Deum, ad nos apostrophat in hunc modum, dicens: Ego vidi illam bulgiam per costas et fundum quibusdam foraminibus totam plenam. Et quodlibet foramen erat largum uniformiter et rotundum. Et cuiusmodi forme essent, exemplificando declarat, dicens: Non videbantur michi illa foramina ampliora neque maiora quam illa que sunt in pulcro templo mei sancti Iohannis, facta pro locis baptizantium sacerdotum; unum quorum foraminum non sunt adhuc multi anni quod ego fregi propter unum puerum qui suffocabatur in illo. Et istud sit sigillum quod omnem hominem qui esset deceptus clarificet et declaret. Postquam autem illa foramina exemplariter declaravit, ostendit quomodo et qualiter in uno quolibet foramine stat una anima cum accensis pedibus transplantata, dicens quod extra os cuiuslibet foraminis superabant, idest exibant, unius peccatoris pedes et crura usque ad nates, et totum aliud a natibus usque ad caput interius ibi stabat. Plante autem cuiuslibet peccatoris erant ita accense, quod sic fortiter palpitabant quod fregissent strambas atque ritortas. Qualiter vero illorum plante arderent, exemplificando declarat dicens, quod quemadmodum lignum vel aliud aliquod unctuosum, dum inflammatur non statim comburitur, sed flammiger ignis lambit solummodo illam superficiem unctuosam, sic ille ignis divinus pariter et eternus lambebat pedes illorum a calcaneis usque ad punctas pedum. Exemplificatis igitur tam locis penarum quam ipsis penis, dum ipse autor universos attentissime respexisset, videns unum qui plus aliis in suo foramine torquebatur, ait ad Virgilium: Quis est ille, o magister, qui plus quam alii sui consortes palpitando turbatur, et quem rubicundior flamma lambit? Ad quem Virgilius: Si tu vis quod ego te portem illuc inferius, per illam ripam que plus iacet, ab ipso scies de se et de suis tortis, idest ab ipso scies quis et que peccata commisit. Cui Dantes: Tantum est michi pulcrum quantum tibi placet. Tu es enim dominus meus et scis etiam desideria que tacentur. + +Tunc Virgilius ipsum suis brachiis dulciter apprehendit, et per illam ripam que minus est ardua ipsum portavit, usque ad illum qui sic dolorose pedum commotionibus condolebat. Cum autem Dantes applicuisset ad illum, ait: O quicunque es qui caput tenes inversum, anima tristis sicut palus fixa, michi loquere, si tu potes. Stabat autem ipse autor iuxta illam animam sic defixam, sicut stat aliquando frater qui confessionem audit perfidi sicarii, et illa anima subito exclamavit: Es tu istic, Bonifatius? De duobus enim annis michi est scriptura mentita. Es tu sic tam cito illo ere satiatus atque repletus, pro quo non timuisti pulcram dominam fraudulenter auferre, et ipsam postea vituperabiliter pertractare? Tunc autor audiens ista verba, talis est effectus quales efficiuntur illi qui non intelligunt id quod respondetur eisdem, quasi elusi, et nesciunt respondere. Quod advertens Virgilius, mox sibi ait: Dic sibi cito non sum ille, non sum ille quem tu credis. Et ille respondit sicut sibi a magistro fuerat imperatum. Unde ille spiritus transplantatus fortiter pedes torsit, et postea suspirando voce lugubri ait ei: Si tu qui michi loqueris non es Bonifatius, quid ergo a me queris? Si enim tantum est tibi cure scire quis ego sum quod tu propter hoc ripam descenderis, scias quod ego fui iam magna clamide coopertus, et vere filius urse fui, sic cupidus et avarus quod ut possem ursiculos sublimare, superius in mundo es in bursa reposui, et istud es me in isto foramine imbursavit. Subter vero caput meum sunt alii mei predecessores qui symonizando me in vita alia precesserunt per istius petre fissuras absconsi. Illuc inferius etiam ego cadam, quando veniet ille quem credebam te esse quando interrogationem subitam tibi feci. Sed plus est tempus quo pedes habeo sic combustos, et quo steti capite sic inverso, quod ipse non stabit pedibus rubeis hic plantatus. Quia post ipsum veniet operis turpioris ex parte occidentali unus pastor sine lege, cui convenit quod me et ipsum cooperiat et excuset. Novus enim Iason erit de quo legitur in Machabeis quod sicut sibi fuit mollis Anthyocus suus rex, ita erit ei mollis ille qui Franciam modo regit. + +Postquam vero ille spiritus suis dictis finem imposuisset, autor ipsum mirabiliter increpavit; sed primo facit quandam sui excusationem dicens: Ego nescio si hic fui nimis presumptuosus et audax, quod ego respondi tantum huic metro, dicens: Dic michi: quantum thesaurum voluit noster dominus Ihesus Christus a Sancto Petro antequam claves ecclesiasticas in sua poneret potestate? Certe non quesivit ab eo nisi veni post me; nec Petrus nec etiam alii apostoli acceperunt a Mathia aurum sive argentum quando sorte fuit electus ad locum quem perdidit anima prava, idest Iudas Scarioth. Et ideo hic remane; tu es enim, sicut decet, bene punitus; et custodias bene pecuniam male captam, que te fecit contra Karolum sic audacem. Et si non esset quod adhuc michi vetat reverentia summarum clavium quas tu in vita alacri tenuisti, ego uterer verbis adhuc gravioribus, quia avaritia vestra mundum contristat, deprimendo bonos et sullevando pravos. De vobis enim pastoribus animadvertit Evangelista, quando illa que sedet super aquas meretricari cum regibus sibi fuit methaphorice in visione monstrata; illa nempe que cum VII capitibus orta est, et circa X cornua habuit argumentum quousque virtus placuit viro suo. Fecistis enim, re vera, vobis deos aureos et argenteos. Et que differentia est inter vos et ydolatras? nisi quod ipsi ydolatre adorant unum, et vos adoratis centum? Finita vero curiosissima exprobatione quam contra symoniacos fecit autor, ad Constantinum imperatorem cum quadam admiratione pariter et dolore sua verba convertit, dicens: Hai Constantine, quanti mali fuit mater, non tua, dico, conversio, sed illa dos quam a te recepit primus dives pater. Et interim quod autor tales notas illi spiritui decantabat, ille spiritus, sive ira sive conscientia morsus, fortiter cum ambobus pedibus se urgebat. Ideo ait in textu: {forte spingava con ambo le piote}. His autem omnibus sic completis, Virgilius cum ambobus brachiis cepit Dantem, et per illam viam per quam descenderat reascendit; et ipsum non deposuit quousque super quartum pontem qui operit quartam bulgiam baiulavit. Ibique suaviter ipsum deposuit, suaviter dico propter arcum qui est adeo erectus quod esset capris verissime durus passus. Et de illo ponte unum aliud vallum vidit. Ideo ait in textu: {Indi un altro vallon mi fu scoverto}. + +Quia secundum Divinam Scripturam, omnia in sapientia facta sunt, et secundum Philosophum, ad sapientem pertinet ordinare. Et ideo autor, videns omnia que a Deo sunt sapientissime ordinata, cum quadam admiratione apostrophat, dicens quod omnia que sunt in celo, in terra, et in Inferno sunt optime ordinata. + +Hic designat autor materiam et formam istius tertie bulge. Materiam ponit, dicens istam bulgiam de petra livida esse factam; formam vero, cum ait quod ista petra livida et obscura est, plena per costas et fundum quibusdam foraminibus uniformiter et rotundis. + +Et ut ista foramina qualiter facta sint melius intelligere valeamus, facit de ipsis quandam comparationem ad illa que sunt in ecclesia beati Iohannis Baptiste de Florentia. Ad cuius comparationis intelligentiam clariorem, est sciendum quod in civitate Florentie est unum admirabile templum, beato Iohanni Baptiste hodie consecratum; sed antiquitus fuit Marti paganorum tempore dedicatum, sicut dictum est supra, circulo VII, girone secundo, cantu XIII. In isto autem templo sunt fontes in quibus pascali tempore pueri baptizantur; in quorum fontium circuitu sunt quatuor puteoli, in quibus stant sacerdotes et levite ad baptismatis officium deputati. Exemplificat itaque autor et dicit quod illa foramina que in ista bulgia vidit, in quibus sunt symoniaci transplantati, non sunt ampla minus nec maiora quam sint illi puteoli qui sunt in Sancto Iohanne Baptista. + +Lictera plana est. + +Comparatio talis est: Sicut quando aliquod unctuosum accenditur vel crematur, non statim comburitur, sed flammiger ignis lambit primo illam superficiem unctuosam, sic ille anime transplantate in pedibus, hoc est per planitiem pedis a pollice usque ad calcaneum, habent illam talem superficiem inflammatam. + +In hoc notabili commendatur discipulus pariter et magister; discipulus, in eo quod que beneplacita sunt magistro, beneplacita sunt et sibi; magister, in eo quod non solum intelligit ea que sibi a discipulo proponuntur, sed etiam ea que, vel propter timorem vel propter ignorantiam occultantur. Multa enim in corde absconsa tenemus, que propter timorem sive verecundiam propalare veremur, vel propter ignorantiam manifestare nescimus. Ille igitur prudentissimus est auditor qui non solum intelligit id quod audit, sed considerat etiam id quod occultatur in corde. + +Vult hic dicere autor quod ipse stabat iuxta illam animam sic eversa, sicut est solitus stare frater qui audit confessionem perfidi assessini. Et illa anima que stabat eversa, ita loquebatur et respondebat autori quemadmodum assessinus suo loquitur confessori, qui postquam est infixus in terra clamat ad eum, et hoc quia mortem refugit quantum potest. + +Hic satis aperte Nicholaus ostendit quod nullus suorum successorum descendit ad inferos; et hoc quia nullus symoniacus fuit; sed Bonifatium expectabat tanquam symoniacum summum. Nam inter Nicholaum et Bonifatium omnes summi pontifices sine symonia fuerunt. + +Vaticinatur hic Nicholaus et dicit quod quando Bonifatius veniet in Infernum, non stabit tanto tempore cum accensis pedibus transplantatus quanto tempore stetit ipse. Et assignat causam, dicens quod post ipsum Bonifatium fuit papa Benedictus, post Benedictum vero papa Clemens, qui Clemens ei in hoc loco succedere debebat, sicut in papatu post illos duos in hoc mundo successit. + +Iste pastor venturus, de quo vaticinatur hic Nicholaus tertius, fuit dominus Bertrandus archiepiscopus Burdegalensis, qui post mortem Benedicti fuit factus summus Pontifex in hunc modum: Dum enim Romana Ecclesia post mortem dicti Benedicti vacaret, dictus archiepiscopus Burdegalensis composuit cum Phylippo rege Francorum, quod si sibi Romanum Pontificium cum cardinalibus procuraret, quod ipse faceret dicto regi omnia que sibi essent placita atque grata. Inter alia vero que sibi promisit fuerunt VII: Primum fuit quod promisit sibi Romanam Curiam de Ytalia extrahere et in partibus ultramontanis sub tyrannide dicti regis facere residere. Secundum, ad petitionem dicti regis creare duodecim cardinales. Tertium, ordinem Templariorum deponere. Quartum, magistrum Templi et Templarios igni tanquam hereticos et ydolatras condemnare. Quintum, omnes possessiones et bona Templariorum ipsi regi tribuere et regno Francie perpetuo confiscare. Sextum, decimam omnium ecclesiarum et bonorum ecclesiasticorum et regnorum et provinciarum Alamanie, Anglie, Ispanie, et Francie dicto regi per X annorum spatium condonare. Septimum, corpus pape Bonifatii tanquam hereticum concremare. Tunc ipse rex Phylippus suos ambaxiatores Perusium, ubi erat Romana Curia, cardinalibus destinavit, cum quibus taliter fecit quod dominus Bertrandus archiepiscopus Burdegalensis summus pontifex efficitur et Clemens vocatur. Factus autem Papa, omnia que regi promisit et multa alia, preter septimum, quia illud implere non potuit, adimplevit. Optime ergo dicit Nicholaus vocans ipsum pastorem sine lege: Nam sine lege intravit, sine lege vixit, et sic, secundum Apostulum, sine lege damnatus de hac vita migravit. Quod enim sine lege intraverit, patet quia symoniace papatum emit a rege Francie. Quod sine lege vixerit, universo mundo patet quomodo et qualiter Ecclesiam tyrannice rexit, luxoriose vixit, et guerram maxime per Ytaliam seminavit; finis autem suus veridice scitur quomodo cum esset gravi infirmitate gravatus, beatis apostolis Petro et Paulo vovit quod si sibi sanitatem restituerent, quod Romanam Curiam Romam reduceret sine mora. Recepta vero a Deo misericorditer sanitate, ipsa abutens in sui damnationem votum taliter adimplevit, quod sicut debebat ire versus Romam, versus Galliam se direxit. In quo itinere, dum esset serenitas summa, facta est tempestas venti, pluvie, grandinis, tonitruorum et fulminum ita grandis, quod omnes milites et pedites illum in itinere reliquerunt. Sed post modicum, tranquillitate reversa, reversi sunt milites qui ad ipsius erant custodiam deputati. Et invenerunt dictum papam de suo curru in terram a fulmine sic deiectum, quod nec vere vivus nec vere mortuus apparebat. Quem cum ad proximam villam duxissent, in nocte spiritum exalavit. Quod autem in textu dicitur: {lo qual conven che me et lui ricopra,} duobus modis intelligi potest. Primus est iste: Tanta et talia mala faciet pastor iste, quod mala que nos duo, scilicet ego Nicholaus et Bonifatius fecimus, quasi pro nichilo videbuntur. Secundus vero modus est iste: Iste enim Clemens me Nicholaum et Bonifatium cooperiet in Inferno. + +Mala moneta, que Nicholaum papam contra regem Karolum effecit audacem, tripliciter accipitur in hoc loco. Primo modo accipitur sic: Maxime divitie quas in papatu habuit Nicholaus, ipsum ad tantam superbiam et audaciam induxerunt quod non erubuit filiam regis pro nepote suo petere in uxorem, cuius petitioni rex nullo modo voluit assentire. Secundo modo accipitur sic: Cum rex Karolus regnum Sicilie invasisset et omnibus Siculis gravis esset, papa Nicholaus, propter pecuniam quam habuit ab imperatore Constantinopolitano, regnum Sicilie Petro regi Aragonum invadere et capere occulte permisit. Tertio modo accipitur sic: Cum quadam vice Karolus esset Rome, Nicholaus ab inimicis regis accepta pecunia ipsi regi mandavit quod antequam sol occumberet, de Roma exiret et pontem Ciperanum transiret. Iste Karolus fuit primo comes Provincie et postea rex Sicilie, qui Corradinum imperatorem electum una cum duce Austrie et comite Gerardo de Pisis decapitavit. + +Verba sunt Dantis contra prelatos symoniacos et avaros; in quibus verbis condemnat prelatos qui tenent in mundo locum Christi et Apostolorum, sed eorum vitam minime imitantur. Et adducit hic contra eos duo gloriosa exempla. Primum est exemplum Christi, qui, quando dedit beato Petro apostolo claves regni celorum, non petivit ab eo nisi solummodo Veni post me, idest imitare vitam meam. Secundum exemplum est Apostolorum, qui quando beatum Mathiam loco Iude in apostolum elegerunt, nec aurum nec argentum ab eo protinus acceperunt, nec etiam petiverunt. + +In hoc notabili admonet nos hic autor, quod licet symoniacam perfidiam detestari et tanquam detestandam fugere debeamus, nichilominus, propter reverentiam summarum clavium que nobis celum aperiunt atque claudunt, ipsos prelatos sustinere debemus; non propter ipsos, quia digni sunt morte, sed propter claves, quibus etiam in malis prelatis revereri debemus. Unde habetur in iure, de excomunicatione que virtute clavium fulminatur, quod sive sit iusta sive iniusta, timenda est. + +Pia exclamatione autor invehit in Constantinum, dicens: Non tua conversio fuit mater tanti mali, sed illa dos quam a te recepit primus dives pater, idest beatus Silvester, cui primo bona temporalia ab ipso imperio sunt concessa; propter quam dotem Romana Ecclesia, quia male utitur ipsa, in Apocalypsi, ut dictum est, meretrix nominatur. Dotes autem quibus Constantinus Sanctam Romanam Ecclesiam tanquam magnificus et munificus sponsus dotavit sunt iste: primo nanque die quo in urbe romana a beato Silvestro baptisma suscepit, in quo quidem baptismo splendor quidam mirabilis super eum emicuit, ibique Ihesum suam lepram mundantem se vidisse asseruit, hanc legem per universum romanum Imperium observandam instituit ut Christus, qui eum a lepra mundaverat, ab universa urbe et universo orbe tanquam verus Deus creator et redemptor omnium coleretur. Secunda die hanc legem sacratissimam dedit, ut si quis Christum blasphemasset capite puniretur. Tertia, ut quicunque paganus alicui christiano iniuriam facere attemptaret, dimidia parte suorum bonorum omnium privaretur. Quarta, ut sicut imperator romanus est caput et princeps omnium regum et principum orbis terre, sic romanus pontifex caput ab universis episcopis et ecclesiis habeatur. Quinta, ut quicunque malefactor ad ecclesias christianas confugerit, ab omnibus curiis servetur immunis. Sexta, ut nullus nisi de licentia sui antistitis ecclesiam edificet vel altare intra muros breviter civitatis cuiuscunque. Septima, ut ad edificationem ecclesiarum decime possessionum regalium tribuantur. Octava, ipse christianissimus imperator ad locum ubi iacebat corpus beati Petri apostoli accessit, ibique de suis culpis se lamentabiliter accusavit. Postmodum, accepto bidente, ad fundamentum basilice construende terram primus aperuit, et in suis scapulis in honorem XII apostolorum XII cophinos foras iecit. Privilegia etiam tributa et vectigalia et possessiones magnificas ipsi Ecclesie Romane concessit. Fabricavit etiam multas ecclesias in urbe et spetialiter istas: ecclesiam lateranensem, que est episcopium urbis et orbis, in honorem Christi Domini Salvatoris, iuxta quam edificavit baptismum in quo fuit a lepra mundatus; et ab ipso baptismo ecclesia lateranensis Sanctus Iohannes ad Lateranum vulgariter nominatur; ecclesiam Sancti Petri extra urbem, que est de episcopatu portuensi; ecclesiam Sancti Pauli, similiter extra urbem, que est de episcopatu hostiensi; ecclesiam Sancti Laurentii, que dicitur foris muros; ecclesiam Sanctorum Marcellini et Petri, ubi mater sua, Sancta scilicet Elena, est sepulta; ecclesiam Sancte Agnetis, etiam extra muros, ubi sua filia beata Constantia sibi mausoleum fabricavit, in quo ipsa una cum beata Artemia et Athica requiescit. Infra muros vero fecit unam basilicam in honorem Sancte Crucis et aliam in honorem XII. Apostolorum, et iste sunt maiores et digniores ecclesie urbis. + +In hoc notabili demonstratur quod multa bona possunt fieri bona intentione, que propter malum finem bona non sunt. Dotes autem quas Constantinus Augustus Ecclesie Romane concessit fuerunt bone, quia Deo et Ecclesie date et bona intentione donate, ut scilicet Deus laudaretur et Ecclesia honoraretur, et clerici et pauperes inde sustentarentur. Sed mali prelati finem alium invenerunt, quia de ipsis bonis nec Deus laudatur, immo potius blasphematur, nec Ecclesia honoratur, immo potius vituperatur, quia ut habetur infra, in secunda cantica cantu: {cade nel fango, et sé brutta et la soma}. Nec etiam clerici et pauperes inde sustentantur, immo ribaldi, histriones, ioculatores, aves et canes, consanguinei et nepotes foventur, nutriuntur atque ditantur. Et de patrimonio Ihesu Christi ipse Christus in suo clerico sive paupere nichil habet. + +Dicit hic autor quod ille fluvius qui dicitur Mincius non multum elongatur a lacu, quando invenit quandam planitiem declivem in quam dilabitur, et facit paludem in cuius medio est sita civitas mantuana. Que quidem palus aliquando estivo tempore habet egritudines generare. + +Vult hic dicere autor quod Mantua fuit iam populo copiosa, magis quam illo tempore quo suam composuit Comediam. Et assignat causam quare sit gentibus diminuta, dicens discordiam que fuit in civibus esse causam. Ad cuius evidentiam est sciendum quod in Mantua erant due nobilissime tribus, videlicet comites de Casalodi, et illi qui vocantur de Bonacosis. Cum autem non iste domus, sed quedam alie dominarentur in terra, dominus Pinamonte de Bonacosis, qui fuit avus domini Passerini, comitibus de Casalodi adhesit, promittens eis quod si sibi vellent dare favorem, quod de dominio eiceret dominantes, et cum eis dominium partiretur. Quod cum comites dicto domino Pinamonti per omnia adhesissent, ille de adversariis potitus victoria et prelatione habita civitatis, comites dolo cepit et eos in exilium destinavit. Et sic iste dolus fuit causa diminutionis Mantue civitatis. Nam multi cives, videntes comites sic expulsos, et timentes tyrannidem domini Pinamontis, lares proprios relinquentes, se ad partes alias transtulerunt. + +Hic docet nos autor quod in omni nostro exercitio semper utilia et honorabilia perscrutemur, et ipsa nostre memorie commendemus, sicut ipse, qui non nisi ea que digna sunt nota, idest laude et fama, scrutando querebat. + +Vult hic dicere autor quod dum sic pontes transcenderent bulgiarum, quod multa alia ipse et Virgilius loquebantur, que sua Comedia, idest iste liber, cantare non curat. Iste autem liber ideo dicitur comedia quia, ut dictum est supra in prologo, est quoddam genus poetice descriptionis. Et dicitur comedia a comos, quod est villa, et oda, quod est cantus, inde comedia, quasi villanus cantus; quia incipit a miseria et finit in felicitatem, sicut villani qui in villa vel comitatu habitantes, dum efficiuntur cives, de rustico opere ad civile negotium transeunt. Ita poete comici sua opera incipiunt a vili materia et terminant ipsam in nobilem, idest incipiunt a miseria et adversitate et finiunt in prosperitatem et felicitatem. + +In ista itaque bulgia sic calida, sic obscura pariter et viscosa, barattatores poetice puniuntur. Que quidem tria, scilicet caliditas, obscuritas, et viscositas, peccato barattarie optime correspondent. Peccatum barattarie primo calefacit hominem ad rapinam. Est autem barattaria proprie dolosa et fraudulenta in occulto rapina, que contra rem publicam vel statum rei publice sive yconomice committitur fraudulenter. Et hec rapina committitur duobus modis: vel cum quando publica persona, ut puta potestas, capitaneus, iudex, vel alius quivis officialis, per pecuniam pervertit rectum iudicium; vel cum quando persona privata, ut puta civis in consilio, amore pecunie, bonum comune postponit, et reddit dolosa et fraudulenta consilia. Ista autem lucra, et quia sunt magna et quia cum modico labore quesita, calefaciunt hominem ad lucrandum. Ideo in pice que cum calefit multum est fervida collocantur. Secundo, peccatum barattarie semper secrete committitur et occulte, et hoc quia peccatum valde vituperosum. Ideo in pice punitur, quia in pice, quantumcunque sit calida seu fervens, nichil videtur in ea, sicut in aqua que omnia manifestat. + +Est etiam aliud in pice: quia inquinat quicquid tangit, et talis inquinatio non de facili aboletur. Simili modo peccatum barattarie habet officiales et cives turpiter inquinare, sive etiam infamare; et talis infamia est valde difficilis, immo impossibilis ad lavandum. Ideo ait Salus: Qui tangit picem coinquinabitur ab ea. Tertio, peccatum barattarie est adeo viscosum quod quicumque huic peccato se dederit, raro vel nunquam ab ipso poterit resilire. Pix cum calefit magis ferventer et aliter ebullit quam aqua. Quia enim pix est multum pinguis, et omne pingue est fomentum ignis, ideo cum calefit, magis quam aqua calefit. Ebullit etiam alio modo quam aqua. Nam aqua cum calefit, cum sono et inflatione magna calefit. Sed pix, propter suam tenacitatem, in altum elevari non potest; et quia pinguis est, ideo non cum sono sicut aqua, sed in silentio bullit. Inflatur autem virtute ignis; et illa talis inflatio in altum non elevatur, sed statim deprimitur et descendit. + +Iuxta civitatem Pisanam, ad V miliaria, est quoddam castrum quod vocatur Caprona, a quo castro illi nobilissimi inter omnes cives Pisanos Capronenses denominantur. Propter guerram vero que olim, tempore istius autoris, fuit inter Pisanos et Tuscos, dicta Caprona a Tuscis fuit obsessa. In qua quidem obsidione fuit iste autor et vidit, oculis propriis, id quod in textu ad comparationem inducit. Nam ita acriter a Tuscis fuit obsessa dicta Caprona, quod pedites qui in castro erant inclusi coacti sunt compositionem facere cum illis de exercitu, et salvis personis, arcem reddere quam tenebant. Cum autem per media castra transirent, videntes undique arma et malos vultus hostium, terribiliter timuerunt ne pacta violarentur ab ipsis. Exemplificat itaque autor et dicit: Ita timui ego cum vidi illos demones, sicut timuerunt pedites de Caprona quando in medio hostium se viderunt. + +{et elli avea del cul fatta trombetta.} Hic ostendit autor quomodo peccatum barattarie et ipsi barattatores sunt ab omnibus deridendi; nam vituperosus ille sonus derisionem significat. + +Continuando materiam, autor continuat cantum similiter subsequentem. Precedentem enim cantum sic finivit: + +{et elli avea del cul fatta trombetta.} + +Sequentem vero sic continuando incoat: Ego vidi iam milites sua castra movere, rumorem incipere, acies ostentare, et aliquando pro eorum evasione de bello recedere. Vidi etiam in civitate aretina milites seditiose ad arma discurrere, insidiose alibi contra hostes procedere, in torneamentis unum alium vulnerare, et in giostris usque ad mortem appetere. Et omnes isti actus militares vidi moveri vel fieri cum signis quandoque tubarum, quandoque etiam campanarum, quandoque vero cum tympanis et quandoque cum signis que faciunt homines in castellis. Sed nunquam cum ita diversa tibia seu etiam instrumento moveri milites, equites, vel pedestres, nec etiam navem signo celesti vel terrestri exire de portu conspexi. Et hic facit autor quandam excusationem de societate, scilicet quam habebat, dicens quod aliam habere non poterat, quia societates inveniuntur secundum conditionem gentium vel locorum. Quod sic patet: In ecclesiis enim, ut ipse ait, inveniuntur sancti, et in tabernis gulosi. Et sic in Inferno aliam societatem quam demonum habere non poterat. Facta vero excusatione de societate pessima quam vitare non poterat, ad narrandum ea que vidit in ista malabulgia se convertit. Et dicit quod in ista bulgia, licet ipsa propter nigredinem piceam sit obscura, vidit aliquos peccatores qui ad ipsorum penam aliqualiter sublevandam, se super pegolam erigebant, dorsum solummodo ostendendo; et statim more deficientis fulguris abscondebant. Et adducit hic quandam comparationem naturalem quorumdam piscium maris, qui delphynes vocantur. Qui quidem pisces, quadam naturali cognitione tempestates fluctuum previdentes, crebris saltibus quos faciunt super aquam admonent navigantes ut a ventura caveant tempestate. Isto itaque modo quo saltant delphines aliquando supra mare, saltabant supra picem isti etiam peccatores. Et quemadmodum runuculi iuxta ripas fluviorum vel fovearum stant cum capite solummodo extra aquas, totum corpus aliud abscondendo, ita stabant, dicit autor, ex omni parte in illa fovea peccatores. Sed cum appropinquabat cum suis sociis Barbariccia, qui erat ipsorum decurio, statim inferius se trahebant. Hec autem attente considerans, vidit in illa ripa qua ibant duas animas simul iunctas, quarum una more ranarum inferius se trahente, alia in ripa suspensa remansit. Sed unus istorum decem spirituum, nomine Graffiacane, qui magis de prope illi erat, illam miseram animam per capillos cum unco quem gestabat in manu superius ad se traxit. Tunc unus alius ex decem, nomine Rubicante, ad clamorem omnium sociorum clamantium et dicentium: O Rubicante, facias quod tu in eum taliter tuos ungues inmittas, quod eum excories sua pelle. Quod videns Dante ait ad Virgilium: Magister, facias si tu potes, quod tu scias quis est iste infortunatus, qui ad manus suorum adversariorum devenit. Tunc Virgilius, appropinquans ad ipsum, quisnam fuisset eum interrogavit. Et ille: Ego fui de regno Navarre natus. Mater enim mea, que me de uno ribaldo genuerat, cum uno domino – subaudi de regno Navarre – me posuit. Postea fui familiaris boni regis Thebaldi, in cuius curia ad faciendum barattariam me dedi, quo peccato in isto calore rationem – subaudi villicationis mee – nunc reddo. Cyriattus autem, hoc audiens, de cuius ore ex omni parte una sanna ad similitudinem apri prodibat, illum infortunatum dente aprico laceravit; et sic iste miser in medio istorum demonum ita stabat sicut stat mus aliquando inter captos. Unde ait autor in textu: + +{Tra male gatte era venuto il sorco;} + +Quod animadvertens ipsorum decurio Barbariccia, illum miserum brachiis suis vinxit, dicens ad suos: State a longe et ego ipsum interim infurcabo. Et ad Virgilium faciem volvens ait: Interroga eum, si ab ipso aliquid discere concupiscis. Et Virgilius ad eum: Cognoscis tu sub ista pice aliquem latinorum? Cui ille: Ego recessi modicum est ab uno, cum quo utinam adhuc essem sub pice coopertus, quia non timerem ibi ungulas neque uncos. Ad hec Libicoccus: Nimium sustinuimus, ait. Et percutiens illum in brachio suo unco, dilacerando abstulit unum lacertum. Draghignazus etiam illum voluit in cruribus lacerare, sed illorum decurio contra illos se volvit in circuitu malo vultu. Postquam autem illi maligni spiritus aliquantulum sunt pacati, ait ad illum miserum sine mora Virgilius: Quis fuit ille a quo, tuo danno, ut dixisti, superius recessisti? Et ille: Fuit, inquit, frater Gomita de Galluri, vas omnis deceptionis et fraudis, qui habuit in manibus sui domini inimicos, et per barattariam – subaudi quam fecit – omnes ipsum commendant. Denarios enim ab ipsis recepit et sine scitu – subaudi domini sui – omnes in pace dimisit. In aliis etiam officiis quibus in curia sui domini fungebatur, barattator fuit non minimus sed suppremus. Conversatur autem cum ipso Dominus Michael Zanche de Lugodorio, qui ambo ad loquendum de Sardinia suas linguas nunquam sentiunt esse fessas. Et hec dicens, sicut erat totus fraude et dolo plenus, ut falleret circumstantes ea que incepit dimisit et ait: Heu me, videte alium qui subsannat. Ego dicerem adhuc, sed timeo manus eius. Contra quem decurio se volvens, ipsum qui vocabatur Farfarellus minaci vultu et verbis terribilibus increpavit. Tunc Navarrensis, ut illos teneret in verbis et sic falleret, consequenter adiunxit: Si vos vultis vel videre vel audire Lombardos scilicet seu Tuscos, ego faciam ipsos venire. Sed stent aliquantulum a longe Malebranche, ita quod ipsi non timeant – subaudi superius apparere – et ego stando solummodo in hoc loco, pro me qui sum unus, quando sibilabo secundum morem nostrum, septem superius apparebunt. Cagnazus autem ad hec verba musum erexit, et caput movendo: Audi, inquit, malitiam quam cogitavit iste ut inferius se immergat. Unde ipse, qui habebat laqueos – subaudi dolosos – in habundantia valde magna, respondit: Malitiosus sum ego nimis, quando maioribus meis procuro inferre tristitiam. Ad hec Alichinus se continere non potuit, et versus alios ait illi: Si tu hinc descendere attentabis, non consequar te ad passus, sed apertis alis te insequar supra picem. Idcirco nobis collis arginis relinquatur, et ripa sit scutum inter nos – subintellige et vocandos – ad videndum si tu solus plus omnibus nobis vales. Finito vero Alichini colloquio, Dantes apostrophat ad legentem: O tu, inquit, qui legis – subaudi istam rixam – audies novum ludum. Quilibet enim illorum decem oculos ad alteram costam volvit, et primo ille qui ad hoc concedendum crudelior inter alios videbatur. Dum autem sic omnes ab eo oculos removissent, barattator Navarrensis bene suum tempus elegit; firmavit enim pedes in terra et subito saltans, ab illorum preposito se absolvit. Unde quilibet illorum subito fuit dolore compuntus; sed ille magis qui fuit causa defecto – subintellige Alichinus –. Et ideo se movit et Tu es captus, subito exclamavit. Sed modicum sibi valuit, quia Navarrensis in pegolam se immersit, et Alichinus volando erexit superius suum pectus. Non enim aliter anas, quando falco sibi seu herodius appropinquat, in aquam subito se immergit, et falco revertitur superius iratus et fractus. Calcabrina vero, quia Navarrensis evaserat, conturbatus volando insecutus est Alichinum. Et videns illum barattatorem immersum, suum socium, scilicet Alichinum, manibus et pedibus ungulatis invasit. Sed Alichinus fuit bene accipiter tunc grifagnus ad invadendum ipsum; et sic ambo in ferventis stagni medium insimul ceciderunt. Tunc, propter calorem maximum quem senserunt, se ad invicem dimiserunt. Ideo dicitur in textu: {Lo caldo schermitor subito fue}. Sed propter hoc de illa fovea, quia alas inviscatas habebant, surgere nequiverunt. Qua propter Barbariccia cum aliis suis condolens de duobus, quatuor demones ad aliam costam fecit celeriter convolare; ita quod ipse cum tribus ex una ripa, et alii quatuor ex alia, suos uncos versus illos duos, ut inde ipsos extraherent, converterunt. His autem sic visis et actis, Virgilius atque Dantes illos inibi dimittentes inde celeriter discesserunt. Unde ait in textu: + +{Et noi lasciamo lor così 'mpacciati.} + +Hic excusat se autor, dicens aliam societatem in Inferno habere non potuisse, quia non sunt ibi nisi demones vel dannati. Sed in illa bulgia homines pro ducatu vie habere non poterat, quia omnes erant in pice submersi. Non enim potest homo societatem habere nisi secundum conditionem loci, quia secundum Aristotilem locus et locatum sunt unigenia. Ideo declarando subiungit autor quod in ecclesiis stant sancte persone, et in tabernis gulose. + +Delphini sunt pisces marini, qui ut aiunt philosophi naturales, futuram presentiunt tempestatem, quam ostendunt navigantibus in hunc modum: Relinquunt enim, cum venturam appropinquare sentiunt tempestatem, profundum maris et se superius super aquas attollunt; super quam saltando et ludendo, naturali quadam industria pariter et amore, navigantibus signa dant ut velocius terram petant. Dicitur etiam quod isti pisces hominem, naturali quodam instinctu, diligunt; et ideo quando futuram sentiunt tempestatem, homines signo docent ut a morte caveant et vitam in loco tuto reponant. Dicitur etiam de delphinis quod, si hominem in mari periclitantem inveniunt, quod ipsum ne submergatur eripiunt, et si mortuum invenerint, eius carnem non tangunt; et ne ab aliis piscibus devoretur, ad terram deducunt. Item dicit Plinius quod delphini per odorem sentiunt et cognoscunt si homo mortuus in mari unquam comederit de delphino; quod si comederit, comedunt ipsum; si vero non, ipsum ad terram deducunt. + +Consuetudo est ranunculis, ut videmus, quod quando stant in fluviis vel fossatis, quod in ripa tenent capita extra aquam, et cetera membra celant. Simili modo dicit autor quod isti barattatores tenebant capita extra picem, et totum corpus reliquum occultabant. Sed cum decurio ipsorum appropinquabat, omnes inferius se trahebant. + +Hic tacite demonstrat que differentia sit inter barattatorem et ribaldum. Barattator enim proprie est qui dolo vel fraude contra rem publicam vel yconomicam per pecuniam aliquid operatur. Ribaldus vero est ille qui ludendo, dispergendo, vel commessando, res et bona sua consumit. Et de istis fit mentio supra, circulo VII, girone secundo, cantu XIIIo. Demonstratur itaque quis et qualis iste fuerit Navarrensis, quia vita barattator, natione vero ribaldus. + +{Irato Calcabrina de la buffa,} etc. Videns Calcabrina quod propter verba Alichini ipsos deceperat Navarrensis, ideo ira plenus alis expansis insecutus est Alichinum; sed ut vidit evasisse protinus Navarrensem, contra socium unguibus arma movit. Alichinus autem intrepidus invasit invasione simili Calcabrinam; unde autor ipsum Alichinum assimilat accipitri non domestico sed grifagno. Est autem accipiter grifagnus ille qui de novo domesticus est effectus. Nam primo anno est maioris et audacioris volatus quam sit secundo, et secundo magis quam tertio. De cuius natura in libro De Proprietatibus Rerum sic legitur: Accipiter est avis regia, animo plus armata quam ungulis; virtutem maximam in corpore parvo gestat; hinc ab accipiendo vel rapiendo nomen sumpsit. Est enim avis in capiendis aliis avibus avida; ideoque vocatur accipiter, idest raptor, ut dicit Ysidorus. Dicit autem Ambrosius in Exameron, quod accipitres erga suos pullos sunt impii et crudeles. Nam videntes eos posse volare, nullas eis prebent escas, sed verberant eos et a nido precipitant. Ad predam quoque ipsos exercitant, ne facti adulti pigrescant et marcescant, cibum magis expectare quam querere, ne nature sue deponant vigorem. Aristotiles autem in libro VI duas accipitrum speties esse ponit. Quidam enim accipitres aves tantum invadunt quando super terram quiescunt; sed quando volant, eis nullatenus appropinquant. Quidam vero aves per aerem volantes invadunt; cum autem in terra sedent vel quiescunt, ad eas non accedunt. Unde legitur de naturis columbarum quod columbe cognoscunt unumquodque istorum generum. Nam si columba quiescit in terra et viderit in aere accipitrem qui aucupatur in terra, statim se sullevat ad supprema. Si vero fuerit in aere et viderit accipitrem qui in aere aucupatur, infima statim petit. Fertur autem quod accipiter hoc habet proprium, quod quando senescit et pennarum gravedinem sentit, flante austro, contra radios solis alas suas expandit, ut sic ex aura repente et calore resolvente aperiantur pori, quibus apertis excutit alas et veteres penne exiliunt, noveque subcrescunt. Et sic novitate pennarum efficitur levior ad volandum et aptior ad predandum. + +Vult hic autor dicere quod, sicut de una cogitatione aliquando oritur alia, ita de illa sua cogitatione quam habuit de fabula Esopi orta est alia cogitatio, que sibi dupplicatum timorem incussit. + +Ista comparatio est clara et aperta, et superius nichilominus lucidata. + +Quapropter, si per aliquam viam in aliam bulgiam poterimus declinare, ymaginata – subaudi per me et te – pericula fugiemus. + +Et ecce nondum Virgilius verba finiverat, quod ipsorum oculis se obtulit periculum cogitatum. Nam viderunt illos demones venire post se cum alis expansis, ad vindictam ira succensos. + +In Colonia, que est quedam civitas supra Renum, est quoddam maximum monasterium monacorum, cuius monasterii monaci portant capas colore nigras et forma turpissima. Nam habent caputium tante amplitudinis, quod non caputii sed sacci formam representare videntur. Et causa huius, ut vulgo dicitur, ista est: Antiquitus enim abbas illius monasterii, de voluntate et consensu monacorum suorum, in tantam prorupit audaciam et superbiam, quod petivit a Romana Ecclesia quod monaci dicti ordinis possent portare capas de scarleto et stapedes argenteas inauratas. Papa vero, ipsorum attendens vesaniam, mandavit quod capas portarent colore nigras et forma turpissimas, ut videmus. Loco autem stapedarum argentearum quas petierant, portarent stapedes ligneas. Exemplificat itaque autor et dicit quod talem formam habebant cape illorum ypocritarum qui in ista sexta malabulgia puniuntur, qualem habent cape monacorum superius expressorum. + +Ista comparatio est clara et aperta, et superius nichilominus lucidata. + +Arnus est fluvius regni Tuscie qui transit per medium duarum civitatum, Florentie scilicet et Pisarum. Primam autem civitatem more gallico vocat villam; nam Galli omnes civitates villas appellant. Et vocat ipsam magnam villam, quia magna civitas est, domorum, virorum, artium mercimoniarum, ac etiam divitiarum. De hac itaque villa oriundus fuit iste poeta egregius, qui hanc Comediam, quam pre manibus nunc habemus, multo labore et sudore, ad utilitatem omnium viventium, sublimi stilo composuit. + +{Frati Godenti fumo, et bolognesti.} Fratres Gaudentes sunt quidam homines penitentie, qui gestant habitum correspondentem habitui fratrum predicatorum, sicut bizoci habitum fratrum minorum. Et vocantur in eorum regula milites Virginis Marie. In isto itaque ordine sive collegio fuerunt olim duo Bononienses, quorum unus vocabatur Catalanus de Catalanis et alter Loderingus de Carbonensibus; qui duo milites viri esse sanctissimi per totam Ytaliam putabantur. Unde Florentini dum essent in summa discordia et de legalitate et sanctitate istorum duorum fratrum Gaudentium plurimum confidentes, pro ipsis miserunt ut civiles seditiones sedarent et civitatem in statum pacificum reformarent. Qui fratres Florentiam venientes et autoritatem pacificandi discordias a civibus assummentes, lupinum animum qui sub ovina ipsorum pelle latebat manifestissime demonstrarunt. Nam sub specie sanctitatis opus diabolicum perpetrarunt. Ubertos enim et Lambertos et multos alios nobiles, bonos et antiquos cives, de ipsa civitate Florentie partialiter expulerunt, et ipsorum domus et habitationes funditus destruxerunt. Que quidem destructio iuxta Guardingum specialiter nunc apparet. Est autem Guardingus quedam magna antiquitas in Florentia, iuxta ecclesiam scilicet sancti Petri Scaradii; in qua parte erant habitationes Ubertorum, qui illo tempore una cum aliis expulsi fuerunt. + +Licteram sic construe: Nos duo fuimus a tua civitate electi pro conservanda pace sua – subintellige florentina – sicut est solitum eligi unum hominem heremitam. Multotiens enim accidit quod unus sanctus solitarius de heremo vocabatur, vel ad ecclesiam gubernandam, vel ad quandam discordiam sopiendam; sicut beatus Martinus, qui a civibus Turonice civitatis fuit de monasterio extractus et in ipsorum episcopum consecratus; et sicut frater Petrus de Morrona, qui a cardinalibus Sancte Romane Ecclesie de cellula in qua in heremo habitabat fuit vocatus, et in Romanum Pontificem sublimatus. Exemplificant itaque isti duo ypocrite atque dicunt quod, sicut sancti solitarii pro bono et pacifico statu rei publice aliquando a civitatibus eliguntur, ita nos duo, propter sanctitatem quam exterius monstrabamus, a Florentinis fuimus convocati, pro ipsorum pace civiliter conservanda. Sed tales in opere nostro fuimus, quod adhuc apparet in circuitu Gardinghi, quia ibi domus bonorum civium sunt destructe. + +{Et già le notti al mezzo dì sen vanno,} idest, circa medium martii, quo scilicet tempore noctes et dies pariter adequantur, quia tunc temporis est equinoctium vernale. Duo enim sunt in anno equinoctia, scilicet, vernale et autunnale. Equinoctium vernale est in principio Arietis, circa medium martii; equinoctium vero autunnale est in principio Libre, circa medium septembris. Istis enim duobus temporibus dies cum noctibus pares sunt. Et appellatur illud tempus equinoctium eo quod tunc dies et nox horarum spatio equali consistunt, ut ait beatus Ysidorus, V libro Eth.. In libro etiam spere appellatur equator diei et noctis, quia adequat diem artificialem nocti. Vult itaque dicere autor quod ab illo tempore quo sol intrat signum Aquarii usque ad martium sol iuvenculus appellatur, et illo tempore bruma sive pruina brevis et dissolubilis generatur. + +Est autem bruma sive pruina vapor humidus congelatus, ut dicit Aristotiles, sive impressio generata ex vapore frigido et humido congregato in corpus nubis in medio interstitio aeris congelato, quidem per frigiditatem loci et temporis, in quibus non est aliqua pars caliditatis, ut dicit idem Aristotiles. Unde pruine accidit durities ex frigore loci et temporis; in quo scilicet loco et tempore generatur, quia frigus partes vaporis aggregat et contrahit, et sic pruine substantiam duram reddit. Ex nimia vero frigiditate albescit, et herbas et flores super quas cadit marcidos efficit et exurit. Admodicum autem solis radium evanescit et in rorem redit, quia pruina nil aliud est quam ros congelatus, ut ait Beda. Nam ros descendens ad terram frigiditate noctis spetiem albam, duram et frigidam recipit, et sic in pruine substantiam superficialiter se convertit, ut asserit idem Beda. + +Hic adducit autor unam pulcherrimam similitudinem vel figuram, que talis est: Illo nanque tempore quo magne pruine fiunt, inter signum Aquarii scilicet et Arietem, hoc est inter medium ianuarii et medium martii, pauper rusticus seu pastor, videns terram albescere propter brumam, et suas oviculas ducere ad pascua iam non valens, dolore plenus hac et illac per domum discurrens percutit sibi ancam. Sed post modicum, rediens et videns virtute solis brumam liquefactam sive destructam, spe sibi reddita confortatur. Simili modo timuit ipse autor quando vidit sui magistri frontem, ut habetur superius, conturbari, ymaginans atque credens ipsum in mente propter signa frontis esse turbatum. Nam facies hominis seu frons habet representare animi passiones. Quod autem turbationem in fronte monstraverit, habetur in precedenti cantu, ibi: + +{Appresso 'l duca a gran passi sen gì, +turbat'un poco d'ira nel sembiante;} + +His autem dicit quod cum quelibet bulgia sit in medio duarum riparum, semper secunda ripa ymior sive bassior est quam prima; et hoc quia omnes bulgie tendunt ad yma. + +Narrato et designato suo laborioso ascensu quem per ruinam sexti pontis de sexta bulgia exiverunt, dicit autor quod ad summum illorum scopulorum non sine magna anxietate finaliter devenerunt. + +Hic ponit Virgilius talem comparationem sive similitudinem talem: Equus enim, cum primo est indomitus et lascivus, vocatur pullus sive pultro. Cum autem est domitus et laboribus assuetus, pullus seu pultro ulterius non vocatur. Et istud vulgo dicitur spoltrato, quod in latino sonat de pullo sive pultrone exire et equus effici. Simili modo homo primum est puer sive adolescens; postea iuvenis seu vir. Hoc est quod primo operatur opera scilicet puerilia, postea vero virilia. Moraliter autem hucusque Dantes in sua poesia quodammodo fuit pullus, quia levia et agilia respectu illorum que sequuntur superius pertractavit, admodo vero ardua et difficilia prosequitur in processu. Nam in ista septima bulgia pertractare intendit de transformationibus, quomodo scilicet latrones in serpentes et serpentes in latrones poesia subtilissima et admirabili transformantur. Vult itaque sibi Virgilius dicere: Admodo te oportet levia relinquere et versus ardua, sicut sunt ea de quibus tractaturus es, dirigere gressus tuos. Ut sic in eo illud verbum beati Pauli videatur impletum: Cum essem parvulus loquebar ut parvulus sapiebam ut parvulus. Cum autem factus sum vir, evacuavi que erant parvuli. Ideo sequitur: {che seggendo in piuma,} idest in otio, {in fama non si viene}. Re vera enim, quia multi sunt qui ad Epycureorum sectam sectantur, et non nisi delectabilia et carni suavia adipisci conantur, idcirco virtutes que hominem mortuum vivere faciunt derelinquunt in otio marcescentes; quibus mortuis, talia post mortem vestigia de se linquunt, qualia spuma in aqua et fumus in aere derelinquunt. + +{Più lunga scala conven che si saglia.} Vere longam scalam dixit autorem Virgilius ascensurum, quia tractaturus erat de monte Purgatorii, ubi sunt altissime scale usque ad lune globum pertingentes. Quibus omnibus superatis, ascensurus erat per omnes speras et celos usque ad illum qui ex nichilo omnia produxit in esse. + +Hic incipit autor de septima bulgia pertractare, et dicit quod vidit in ea tantam multitudinem serpentum quod tres partes mundi que serpentibus plene esse dicuntur, scilicet Libia, Ethyopia, et desertum quod supra mare Rubrum est, tantam multitudinem noxiorum animalium non producunt. Sed antequam ad ipsa animalia veniamus, de istis tribus partibus mundi, scilicet Libia, Ethyopia, et deserto maris Rubri, quia a remotis sunt, aliqua videamus. Libia est una ex tribus partibus orbis que alio nomine Affrica nuncupatur. Nam mundus in tres partes dividitur ab antiquis, scilicet in Asiam, Libiam, et Europam. Que quidem nomina a tribus mulieribus processerunt: Asia enim, ut XIIIIM libro Eth. scribit Ysidorus, ex nomine cuiusdam mulieris est appellata, que apud antiquos imperium tenuit orientis. Europa vero ab una alia muliere, que fuit filia Agenoris et soror Cadmi, vocabulum est sortita, de qua Ysidorus, libro ut supra: Europa fuit filia Agenoris regis, quam Iupiter ab Affrica raptam Cretam advexit, et partem tertiam orbis ex eius nomine appellavit. Iste autem Agenor fuit filius Libie, ex qua et Libia, idest Affrica, fertur cognominata. Unde apparet quod prius Libia accepit nomen, postea vero Europa; Libia etiam a quadam muliere, ut iam dictum est, nomen accepit. Nam Epavus, filius Iovis, qui Memphym in Egypto condidit, ex Cassiota uxore sua quandam filiam nomine Libiam procreavit. Que Libia in Affrica regnum possedit, ex cuius nomine illa terra fuit postea Libia appellata, ut ait Ysidorus libro ut supra. Affricam autem, secundum eundem Ysidorum, ideo ipsam Libiam dicunt, quasi apricam, eo quod sit aperta celo et soli, et sine orrore frigoris. Alii vero dicunt istam terram Affricam appellari ab uno ex posteris Abrahe de Cethura, qui vocatus est Affer. Ista itaque Libia in quadam sui parte serpentibus dicitur esse plena, ut patet per Lucanum et alios scriptores qui de mundi conditionibus conscripserunt. Est etiam in ista Libia quedam provincia sive regnum sub torrida zona situm, ubi propter nimium solis incendium nascuntur homines nigri, que quidem terra Ethyopia nuncupatur. De qua Iohannes Os Aureum: Ethyopum terras iam fervida torruit estas. + +In hac provincia regnavit illa sapientissima femina que, ut habetur in tertio libro Regum, venit in Ierusalem audire sapientiam Salomonis. In ista itaque Ethyopia sunt animalia mirabiliter venenosa ac etiam monstruosa. + +Supra mare vero Rubrum est desertum Sur, per quod transierunt filii Israel sub ducatu Moysi. In isto autem deserto abundant animalia serpentina. Exemplificat igitur autor et dicit quod nec Libia, nec Ethyopia, nec desertum maris Rubri tantam multitudinem venenatorum animalium non producunt, quantam in ista bulgia modo vidit. Facta qualicunque mentione de illis tribus partibus orbis que serpentibus et noxiis animalibus plene sunt, ad illa saltim animalia que hic gratia exemplorum autor adducit nostrum calamum convertamus. Ponit enim hic autor quinque speties sive genera serpentina, scilicet chelydros, iaculos, phirias, centros, et amphysibenas. Chelidris est quidam serpens aquaticus et terrestris, unde dicitur a ceros, quod est terra, et ydor, quod est aqua; inde chelydris, serpens aquaticus et terrestris, cuius natura est quod ambulat a medietate corporis totus sursum erectus, aliam autem partem trahit per terram similiter totam rectam. Si autem aliquo modo se torserit, statim crepat. Cuius veneni talis est operatio: tactu enim sui corporis terram per quam incedit taliter calefacit quod ipsam fumare facit. Unde Lucanus in VIIII: *Tactus via fumante chelidris*. Et ille fumus est adeo venenosus quod quicunque homo seu animal per illam viam incederet, statim spiritum exalaret. Fugatur autem odore citrino. Idcirco Virgilius in Buccholicis admonet pastores ut in stabulis faciant ignem de citro et galbano, dicens: + +*Disce et odoratam stabulis accendere citrum +galbaneoque nidore graves agitare chelidros.* + +Iaculi sunt serpentes parvi et breves, qui admodum iaculorum de arboribus se emittunt, et quicquid vivum, sive hominem sive animal, tangunt mox interimunt, ut dicit Ysidorus, XII libro Eth.. Ideoque iaculi appellantur. Unde Lucanus in nono: *Iaculique volucres*. Pharias est quidam serpens qui, secundum Ysidorum, totus incedit erectus; nam sicut homo ambulat pede, ita pharias incedit et cauda. Inde dicitur pharias a phares, quod est transitus sive divisio, quia eius natura incedit divisa ab aliorum serpentum naturis. Unde Lucanus in nono: *Et contentus iter cauda sulcare pharias*. Et forte hoc genus serpentis, secundum quosdam, diabolus tunc elegit, quando primos parentes decepit. Quod cum Sacra Pagina minime concordare videtur, que dicit serpentem qui decepit eos in maledictione fuisse prostratum. Potest autem dici quod omnis serpens ante peccatum incedebat erectus, ut facit modo pharias, sed in maledictione quam a Deo recepit fuit vel in totum vel in partem aliquam prostratus, excepto pharia, quem erectum ideo Deus forte dimisit, ut citius credere valeamus omnem serpentem ante peccatum fuisse erectum. Centris est quedam serpens inflexuosa, que ambulat semper recta, non tamen erecta, sed per terram toto corpore serpit recta, contra naturam aliorum serpentum; nam si usquam se torserit, statim crepat. Unde centris dicitur quasi in centro, idest in medio crepans. De hac serpente ait Lucanus in nono: *Et semper recto lapsurus limite centris*. Amphysibena, secundum Ysidorum, XII libro Eth., habet duo capita sine aliqua cauda currens, utroque capite tractu corporis circulato, cuius oculi veluti due lucerne lucent. De quo Lucanus in nono: + +*Et gravis in geminum vergens caput amphysibena.* + +Ideo ait autor in textu quod tot pestilentias nec sic pravas ostendit unquam Libia cum tota Ethiopia, nec desertum quod supra mare Rubrum est. Vel istum desertum vocat autor illam solitudinem inviam et inaquosam per quam Moyses duxit exercitum Pharaonis contra Ethyopes qui vastaverant regnum Egypti, cuius hystoriam narrat magister in hystoriis in hunc modum: Cum adultus esset Moyses, Ethyopes vastaverunt Egyptum usque ad Memphin et mare. Quo circa conversi ad divinationes Egyptii responsum ceperunt ut auxiliatore uterentur hebreo. Et vix obtinuerunt a Thermuth filia Pharaonis, que ipsum educaverat et in filium adoptaverat, ut exercitui quem preparaverant Moysen preficerent ducem, prius tamen prestitis sacramentis ne ei nocerent. Erat enim Moyses vir bellicosus et peritissimus, qui fluminis iter tanquam longius pretermittens, per terram duxit exercitum itinere breviori, ut improvisos Etyopes preveniret. Sed per loca plena serpentibus iter faciens, tulit in archis papiriis super plaustra ibices ciconias, scilicet egyptias naturaliter infestas serpentibus que rostro per posteriora immisso alvum purgant. Castraque metatus proferebat eas ut serpentes fugarent et devorarent, et ita tutus per noctem transibat exercitus. Tandem preventos Ethiopes expugnans inclusit eos fugientes in civitatem regiam Saba, quam post Cambises a nomine sororis sue Meroen denominavit. Quam cum quia inexpugnabilis erat diutius obsedisset, oculos suos iniecit in eum Tharmis filia regis Ethiopum et ex condicto tradidit ei civitatem si eam duceret in uxorem. Et factum est ita. Inde est quod Maria et Aaron iurgati sunt postea adversus Moysen pro uxore eius Ethyopissa. Dum autem Moyses redire vellet in Egyptum, non acquievit uxor. Proinde Moyses tanquam vir peritus astrorum, ymaginem sculpsit in duabus gemmis huius efficacie ut altera memoriam altera oblivionem conferret; cumque paribus anulis eas inseruisset, alterum scilicet oblivionis anulum uxori prebuit, alterum ipse tulit ut sicut pari amore, sic paribus anulis insignirentur. Cepit ergo mulier amoris viri oblivisci, et tandem libere in Egyptum regressus est. Tante autem pulcritudinis fuit Moyses, ut ait Iosephus, ut nullus adeo severus esset qui eius aspectui non hereret. Multique dum cernerent eum per plateas et vias ambulantem opera in quibus erant occupati, ut ipsum respicerent, dimittebant. + +{con serpi le man dietro avea legate.} Quia hic incipit autor de latronum conditionibus pertractare, ideo in principio sue poetice descriptionis sive narrationis ponit quod, sicut latrones in mundo dum vadunt ad furcas vadunt cum manibus retro vinctis, ita in inferno ponit ipsos habere manus a tergo serpentibus alligatas. Et quia pena inferni eterna censetur, ideo ad ostendendum quod pena latronum similiter sit eterna, dicit quod illi serpentes cum quibus ipsorum latronum brachia sunt ligata, renes ipsorum latronum, capitibus et caudis perforabant, et ipse caude sunt ante illorum pectora cum capitibus annodate. + +Posita comparatione quomodo leviter arserit latro iste, ponit autor quomodo iste latro sic incineratus subito in statum pristinum est reversus, ponens quoddam exemplum de fenice. + +Adducit hic autor exemplum de fenice, dicens quod quemadmodum fenix moritur et renascitur, ita ille latro a serpente percussus, postquam fuit incineratus in statum pristinum est reversus. De natura autem et conditionibus fenicis sic habetur in libro De Proprietatibus Rerum: Fenix unica dicitur avis et in toto orbe terrarum singularis; apud Arabes autem, ubi fenix nascitur, singularis nominatur, ut dicit Ysidorus. De hac autem ave dicit quidam philosophus quod fenix est avis sine pari, vivens quadringentis vel quingentis annis. Quibus completis, cum suum sentit defectum, nidum facit ex lignis aromaticis valde siccis, que in estate et fervore solis, flante favonio, accenduntur; quibus accensis fenix sponte nidum ingreditur et ibidem inter ligna ardentia incineratur; ex quo cinere infra triduum quidam vermiculus nascitur, qui paulatim plumescens in volucrem reformatur. Istud idem dicit beatus Ambrosius in hec verba: De fenicis humore sive cinere vermis surgit, paulatimque adolescit, et processu temporis induit alarum remigia, atque in avis spetiem reparatur. Est autem fenix avis pulcherrima, pavoni in plumis simillima, solitudinem diligens, granis et fructibus mundis vescens. De hac ave narrat Alanus quod cum Onias summus pontifex Elyopoleos in Egypto templum ad similitudinem templi Salomonis edificasset, primo die azimorum cum ligna multa aromatica super altare congessisset, et ad ignem ad offerendum sacrificium subiecisset; subito omnibus videntibus descendit in medium rogi talis avis, que in igne sacrificii statim in cinerem est redacta. Remanente autem cinere et de precepto sacerdotis cum diligentia reservato, infra triduum quidam vermiculus de predicto cinere est creatus, qui tandem recipiens formam avis ad solitudinem evolavit. + +Ista comparatio est superius declarata. + +Comparatio talis est: Due sunt passiones que ligant mirabiliter quemlibet patientem adeo quod dum passio incipit torquere, non advertit patiens quomodo cadit. Similiter quando de terra, finita passione, se levat, surgit totus attonitus propter magnam quam sustinuit passionem sive anxietatem, tali modo iste latro de sua anxietate surrexit. + +Ista comparatio est superius declarata. + +idest magno ictu percutit. Et est {croscia} vocabulum florentinum et tantum valet quantum percutere magno ictu. Hic apostrophat autor ad divinam potentiam, que in inferno adeo est severa, idest iusta, sine aliqua misericordia, quia flecti non potest. Ubi est notandum quod divina potentia est ubique, quia ubicunque est Deus est sua potentia. Sed Deus est ubique, iuxta illud Psalmiste: Si ascendero in celum tu illic es; si descendero in infernum ades, etc.. Ergo ubique est divina potentia. Et ideo nulla creatura sue potest resistere voluntati. Quantum autem in inferno sua potentia sit severa, apostrophando ad ipsam nobis autor innuit. + +Et ille peccator, intelligens verba Dantis, non se finxit, sed erexit versus eum animum atque vultum. Sed ut eum cognovit, statim tristi verecundia se depinxit. + +Quasi dicat: Quanto maiora peccata anima secum portat, tanto inferius collocatur. Cetera vero que sunt in lictera sunt plana, sed quod sequitur indiget clara luce. Reddita enim iusta et debita ratione quare non superius cum iracundis, sed hic inferius est iste cum latronibus sic dannatus, declarat qua furti specie sive quo genere in hac vita fuerit maculatus, dicens {Fui ladro a la sagrestia de' belli arredi}, idest fui latro quia furatus fui de sacristia – supple maioris Pistoriensis ecclesie – aliqua de pulcro thesauro qui continetur in ea. Ad cuius evidentiam clariorem est sciendum, quod in civitate Pistoriensi unde iste latro traxit originem est quidam nobilissimus thesaurus beato Iacobo apostolo dedicatus: cuius thesauri quandam partem iste Vannes Fuccii cum quibusdam suis complicibus fuit una nocte occulte furatus; quod quidem furtum non sibi nec sociis, sed quibusdam aliis hominibus impositum falso fuit. Propter istud itaque furtum ait autori sacrilegus iste latro. + +Sed quia de furto hic mentio facta est, idcirco quot sunt genera furti et quot modis committitur videamus. Furtorum enim aliud dicitur corporale, aliud spirituale. Corporale subdividitur, quia aliud dicitur generale, aliud dicitur peculatum, aliud dicitur plagium. Generale furtum est quod comuniter est de rebus quibuscunque; et est furtum attrettatio rei aliene, invito domino. In qua diffinitione tria sunt notanda: primum est quod furtum dicitur attrettatio; secundum quod dicitur attrettatio rei aliene; tertium est quod ista attrettatio rei aliene fit invito domino; domino dico illius rei que attrettatur. Est itaque furtum attrettatio, idest occulta ablatio vel captio, rei aliene, non proprie. Nam si quis attrettat quod suum est, vel credens suum esse, non committit furtum. Illicite tamen usurpatur sine iudicis arbitrio, ut dicit lex. Item invito domino dicit, quia si credat dominum velle vel permittere et subest iusta causa, non committitur furtum, ut dicit lex. Peculatum autem dicitur illud furtum quod committitur in rebus publicis, sicut est furari bona rei publice, idest communis vel communitatis, ut dicunt decretales. Plagium vero est illud furtum quod committitur in persona, puta quando quis furatur hominem, sive puerum vel puellam. Pena primi furti est multiplex, secundum iura; secundum scilicet quod varie agitur de ipso; quia aut intendit iudex ad penam corporis iudicialiter infligendam, aut ad penam pecuniariam civiliter inponendam. Si ad penam corporis intendit, hoc facit dupliciter: aut per supplicium, ut sunt carceres et eculeum, aut per cruciatum, ut membri mutilatio et gule suspensio. Si vero intendit ad penam pecuniariam, tunc distingue: aut furtum est manifestum, aut non manifestum. Si est manifestum, reddi debet in quadruplum, ut habetur in Exodo LXX, ubi dicitur quod quinque boves pro uno ablato reddantur, idest quatuor cum illo qui fuit ablatus. Et sic intellexit Çacheus cum dixit ad Christum, ut habetur Luce XVIIII: Et si quid aliquem defraudavi reddo quadruplum. Si vero furtum non est manifestum pena imponitur in duplo, ut habetur in Decretalibus. Pena secundi furti est aliquando pecuniaria aliquando capitalis, secundum quod furtum fuerit grave vel leve, ut de prima pena dictum est. Pena vero tertii furti semper est capitalis, secundum iura. Et sic patet de furto corporali et eius pena. Si quis vero in ultima necessitate victui necessaria furatus fuerit, nec alio modo vitam servare potest, laborando vel mendicando, non peccat mortaliter, quia non summit alienum, sed proprium quod ei debetur de iure naturali. Unde Salomon in Proverbiis, VIo capitulo: Non grandis est culpa cum quis furatus fuerit ut animam esurientem impleat. Et nota quod dicit: Non grandis est culpa, quia etiam in illa ultima necessitate, si furatur, aliqualiter peccat. Et hoc propter negligentiam providentie. + +Est et aliud genus furti quod dicitur furtum spirituale, quod sacrilegium appellatur. Est autem sacrilegium sacre rei violatio vel usurpatio. Et dicitur sacrilegium quasi sacri ledium, quia ledit res sacras; vel a legendo, idest furando. Committitur autem tribus modis: primo ratione persone; secundo ratione loci; tertio ratione rei. Ratione persone tunc committitur sacrilegium quando quis verberat clericum vel personam religiosam, ut dicunt Decretales. Ratione loci cum quis ecclesie vel cimiterii emunitatem violat. Et est ecclesie emunitas privilegium libertatum, eius sive rerum ad ipsam pertinentium. Unde qui ecclesie vel rebus eius violentiam infert, sacrilegus est et demeretur tuitionem illius, si in ea vel in rebus eius committat crimen flagitiosum; quia ut dicunt iura, frustra legis auxilium invocat qui in legem committit. Et indignum est eis ab ecclesia subveniri, per quos constat in ecclesia scandalum generari, ut habetur in Decretalibus. Qui autem incendit ecclesiam vel deicit sive frangit, ad sedem apostolicam mittitur absolvendus. Ratione vero rei committitur sacrilegium cum res sacras vel sacro usui deputatas quisquam attentaverit usurpare. Et circa hoc membrum est tripliciter distinguendum. Aut enim furatur quis sacrum de sacro, ut calicem de altari; aut sacrum de non sacro, ut calicem de domo sacerdotis; aut non sacrum de sacro, ut alia ornamenta ecclesie que sacrata non sunt. Et sic patet primum, quot sunt speties sive genera furti. Secundum vero, quot scilicet modis committitur, habebimus in sequenti cantu. + +Moraliter plus dolet homo, et maxime nobilis homo, sicut fuit iste qui loquitur ad autorem, quando comprehenditur in vili peccato, quam si protinus moreretur. Unde videmus quod multi fures, quando sunt in carceribus timentes suspendi, accipiunt venenum si possunt, ut illam infamiam sive verecundiam evadere queant. + +In his duobus cantibus, precedenti videlicet et presenti, autor de latronum transformationibus et ipsorum nequitiis poetizat. Sed quia in precedenti cantu de transformationibus et peccato latrocinii visum est, nunc in presenti de modis ipsius latrocinii videamus. Peccatum nanque latrocinii tribus modis committi videtur, sicut ex tribus specificatis transformationibus videtur innuere nobis autor. Primo enim modo committitur latrocinium sive furtum per habitum: sunt enim quidam ita ad latrocinium habituati, quod a cogitatione furandi et opere nunquam vel raro recedunt; immo semper ad furtum corde et cogitatione intendunt, et quicquid oculis viderint, furto rapere concupiscunt; et si possibilitas adsit, sua desideria statim implent. Audivi enim ego de quodam magno viro qui dupliciter erat magnus, quia natione nobilis et dignitate prelatus; quod cum a quodam clerico familiari amico suo redargueretur quod tantus homo suam nationem et prelationem latrocinio macularet, respondit: Ego re vera sub tali constellatione fui genitus sive natus, quod per unum diem stare non possum quin aliquid furer. Et illa die qua aliquid furari nequeo, non quiesco, manus meas tanta prurigine corrodente. Isti nanque tales omnibus sensibus interioribus et exterioribus ad furta labuntur. In cuius figuram composuit iste autor tertiam transformationem illius, scilicet cuius universa membra humana in serpentina transformata fuerunt. Secundo modo committitur furtum per impulsum, cum quando scilicet aliquis, necessitate cogente vel aliquo placibile impellente, labitur ad furandum. Et isto itaque modo secunda transformatio sive mutatio facta est, in qua ille Agnellus a serpente totus ligatus et vinculatus in illa tali mixtura, qua se ad invicem miscuerunt, nec serpens videbatur nec homo. Et iste secundus modus furandi, qui scilicet perpetratur vel necessitate cogente vel aliquo placibile impellente, postquam in hominem venerit, videtur ei tenaciter adherere; sicut exemplum ponitur hic de hedera que tam tenaciter adheret arboribus et virgultis. Tertio modo committitur furtum a casu, cum quando aliquis invenit aliquid et tunc allectus invento, cogitat utrum rapiat vel dimittat; et si mala concupiscentia conculcaverit rationem, ad rapiendum manus extendit. Sed statim eos sequitur penitudo, et maxime si aliqua sacra rapiunt vel furantur, conscientia remordente; et isto modo figuraliter ostendendo componit autor primam transformationem, ponens exemplum de illo sacrilego Pistoriensi qui ad tactum serpentis fuit in cinerem sic redactus et ad statum pristinum mox reversus. Et quantum et qualiter inter speties furti sacrilegium Deum offendat, patet per ficas quas iste sacrilegus Deo fecit. Nam sacra violare vel rapere est proprie Deo iniuriam irrogare. + +Nichil certe in tota rerum natura est tam placibile et delectabile sicut virtus, quia non solum in se ipsa delectabilis et placibilis reperitur, unde allicit ad amandum, sed, quod maius est, ipsa facit nos diligere quos nunquam vidimus; et, quod mirabilius est, in illis quos odimus ipsa etiam nobis placet, et propter ipsam aliquando diligimus etiam inimicos. Et hoc manifeste in hoc notabili innuit nobis autor, dicens quod serpentes, quos naturaliter homo odit, quia naturaliter odium est inter hominem et serpentem, iuxta sententiam Dei qua dicitur ad serpentem, ut habetur in libro Genesis: Inimicitiam ponam inter te et mulierem, et inter semen tuum et semen illius, a more illius serpentis qui se iactavit ad gulam illius qui divinam excellentiam blasphemabat. Ab illo tempore citra sibi amici fuerunt. + +Iste qui de muris cecidit Thebanorum fuit unus gygas nomine Capaneus, contemptor deorum, unus scilicet ex septem regibus qui obsederunt Thebas, de cuius superba arrogantia et celesti vindicta habetur supra cantu XIIIIo, circulo VII, girone tertio. + +Iste centaurus rabie plenus fuit quidam latro nomine Cachus, qui ideo centaurus dicitur quia humanam libertatem, more centaurorum, cum equo in illis ubi nunc Roma est partibus infestabat: sed quia non aperte, sicut faciebant centauri, sed occulte, ut faciunt fures, aliena vastabat, ideo ponitur inter fures. Qui a longe sentiens illum sacrilegum divinam excellentiam blasphemare, cum uno dracone et serpentum multitudine infinita ad illum puniendum celeriter festinabat dicens: Ubi est ille acerbus? Vocabat autem ipsum acerbum quia sua pena ipsum non poterat maturare, more illorum fructuum, qui nunquam in arbore maturantur. + +Dicit hic autor quod non credit quod in tota Maritima, que est una contrata marina plena serpentibus et reptilibus venenosis, inter Pisas posita atque Romam, sit tanta multitudo reptilium vel serpentum quantam ille centaurus habebat super groppam – subaudi equinam – usque ad renes humanos. + +{Intoppa,} idest obviat. Lictera plana est. Draco est reptile serpentinum, tamen maior cunctorum animantium super terram atque serpentum. Hunc Greci Dracontam vocant; unde derivatum est in latinum ut draco dicatur; qui sepe a speluncis extractus fertur in aerem, et concitatur aer propter eum. Vim autem non in dentibus sed in cauda dicitur possidere, et verbere potius quam ictu nocet; quia si quem ligaverit occidit, a quo nec elephas tutus est sui corporis magnitudine. Nam circa semitas dilatescens per quas elephantes soliti sunt transire, crura ipsorum nodis ligat ac perimit suffocatos. Gignitur autem in Ethiopia et India, et in ipso incendio viget estas. + +Iste Cianfa fuit quidam miles florentinus de Donatis, qui in hac vita fuit latrocinio maculatus. + +Dicit hic autor quod iste serpens qui contra ventrem istorum duorum latronum sic velociter veniebat, sicut granum piperis erat niger. Sed nota quod granum piperis nusquam de sui natura invenitur esse nigrum. Est autem piper arbor in India nascens in latere montis Caucasi, cuius silvas serpentes custodiunt. Sed incole regionis, cum piper maturum fuerit, eas incendunt et serpentes igne fugantur: et sic ex flamma efficitur piper nigrum, nam natura piperis alba est. Cuius quidem diversus est fructus: nam quod immaturum est, piper longum vocatur; quod incorruptum ab igne servatur, est album; quod vero cute rugosa et horrida est, ex calore ignis procedit. Sarraceni etiam, postquam piper collectum est, ponunt illud in clibano calido et hoc faciunt duabus de causis: primo, ut diutius servetur; secundo, ne in aliis locis possit seminari et fructificare. + +Ille locus unde primo homo accipit alimentum est umbilicus, secundum Constantinum, ex nervis, venis, et arteriis compositus; quo mediante puer in utero matris sanguinem subtilem ad sui attrahit nutrimentum, et per ipsius arterias spiritum recipit. + +Hic incipit istorum transformatio. Et incipit ab inferioribus, dicens quod serpens caudam in duo divisit; et iste due partes converse sunt in duos pedes, et in duo crura, et in duas tybias humanas. Et ille latro tybias, crura, et pedes ad invicem iunxit, et ex tali coniunctione in caudam serpentinam fuerunt ista membra conversa. + +Hic dicit quod cauda serpentis in duo divisa tollebat, idest accipiebat, figuram. Quam figuram? Illam certe que in homine perdebatur, quia ille homo iam amiserat figuram pedum, crurium, ac etiam tybiarum, et istam talem figuram serpens in sua cauda tollebat. {E la sua pelle si facea molle}, idest pellis istorum humanorum membrorum efficiebatur mollis; {et quella di là dura,} hoc est pellis caude efficiebatur dura, quia durior est pellis serpentis quam pellis humana. Immo, quod plus est, nullum animal habet ita duram pellem sicut habent serpentes: exemplum serpentis quem invenerunt Romani in Affrica, de quo narrat Titus Livius De Primo Bello Punico; et Valerius libro primo, capitulo de miraculis, quod tempore Marchi Reguli quidam serpens tante magnitudinis in Affrica est repertus, quod totum romanum exercitum in dicta Affrica commorantem a fluminis accessu arceret. Et quod mirabile est, plus dictus serpens romana castra infestabat quam tota potentia Cartaginensium militum robustorum. Cum quo serpente cum pluries Romani pugnarent, ipsum nec lanceis nec sagittis perforare aliquatenus valuerunt. Tandem cum saxis et magnis lapidibus ipsius dorsum frangentes, de tanta peste victoriam habuerunt. Cruor autem ipsius ita fluvium infecit quod coacti sunt Romani inde sua castra movere. Corium autem eius sale conditum Romam ob miraculi magnitudinem transmiserunt. Fuit vero longitudo dicti corii centum viginti cubitorum. + +Hic ponit quod sicut ille homo brachia retraxit, ita serpens de duobus pedibus anterioribus duo brachia humana produxit. + +Hic ponit quod pedes posteriores serpentis insimul torti effecti sunt membrum virile, et ille miser de suo membro virili protulit duos pedes – subintellige serpentinos. + +Vult hic dicere autor quod intantum quod fumus qui exibat de ore serpentis et de plaga umbilici latronis unum et reliquum velat, idest induit novo colore, quia homo efficitur serpens et serpens homo, et super colorem unius, idest hominis, generat pilos, et super colorem alterius, idest serpentis, depilat, unus, idest serpens, surrexit, quia excepto capite iam factus erat homo; et alius, idest homo, cecidit, quia et ipse excepto capite factus erat serpens. Et dum sic unus se erexisset et alius cecidisset, unus in alium impiis oculis intendebat, et sub tali visione ille qui surrexerat os ad se traxit, et de tali materia intus tracta, aures humane, nasus et labia sunt formata. + +Facta mentione serpentini capitis in humanum, sequitur humani capitis in anguinum. Nam ille qui iacebat in antea os producit, et aures retrahit infra caput, sicut cornua facit limax. + +Hic ponitur ultima istorum duorum transformatio; nam lingua hominis, que prius erat una et ad loquendum apta, scinditur et efficitur bifurcuta, et lingua serpentis, que prius erat bifurcuta, recluditur, unitur, et ad loquendum apta efficitur. Sed quia istorum amborum transformatio mediante fumo facta est, ideo, transformatione finita, desinit ille fumus. + +Vult hic dicere autor, quod videns tales et tantos viros de sua civitate oriundos inter latrones, quod oculi sui fuerunt ex tali visione confusi et animus doloratus. Sed licet esset intus et extra taliter alteratus, non potuerunt illi fugere ita clausi, quod ipse non cognoverit Puccium Sciancati. Fuit autem Puccius etiam Florentinus, et iste solus de tribus sociis non fuerat immutatus. + +Postquam autor in duobus precedentibus cantibus de fraude et dolo furium, ac etiam de eorum transformationibus prosecutus est, nunc in isto cantu et in sequenti de fraudulentis consiliariis et dolosis loquacibus ac etiam oratoribus versipellibus prosequitur in hunc modum, presentia cum precedentibus concordando: Letare, inquit, Florentia, postquam es ita grandis quod per terras et maria pandis alas, et per infernum tui nominis titulus dilatatur. Inter latrones enim inveni quinque tales tuos cives quod inde in mente confundor et in facie verecundor, et tu in honorem maximum non ascendis. Sed si prope auroram vera somnia somniantur, tu senties citra modicum tempus id quod Pratum, nedum alii, tibi optant. Et si iam esset ipsorum optatum desiderium adimpletum, non esset nimium tempestivum; quod utinam iam adesset, ex quo omnino sine dubio esse debet, quia quanto magis senuero, tanto magis inde gravabor. Facta ista exclamatione contra suam civitatem, yronice iste autor ad nos dirigit verba sua, sic dicens: Nos inde recessimus – subaudi a septima malabulgia – et per illas scalas quas nobis fecerant vestigia nostra prius reascendit magister meus, me – subaudi debilem – post se trahens. Et sic viam solitariam prosequendo inter acutas silices et frusta scopoli pes sine manu non poterat expediri. Tunc dolui, et nunc similiter dolore constringor, quando dirigo mentem ad id quod vidi, et magis ingenium nunc refreno quam sim solitus refrenare, ad hoc ut non currat sine ducatu virtutis; ita quod si aliqua bona stella seu res melior tribuit michi bonum quod ego more invidi illud datum bonum non auferam michi ipsi. Quare autem ista premiserit, subiungendo declarat dicens quod quemadmodum rusticus, quando diebus estivis in quibus sol, qui mundum clarificat sua luce, minus absconsam suam faciem nobis tenet, in aliquo podio requiescens, videt in vallibus, ubi forte areas et torcularia sua habet noctilucas infinitas; illo dum taxat, tempore quo culici musca cedit, ita tot flammis octava bulgia resplendebat, sicut perpendi statim quod fui in illa parte unde fundus – subaudi istius bulgie – videbatur. Et sicut ille qui se vindicavit cum ursis, videns currum Elye, quando equi se ipsos ad celum fortiter erexerunt, ipsum non poterat oculis tantum sequi quod videret aliud quam solam flammam, tanquam nubeculam ascendentem; tali re vera modo quelibet anima movet per istam bulgiam se metipsam, quia nulla monstrat furtum, et quelibet flamma unum in se continet peccatorem. Ego autem stabam supra pontem ad videndum totus inferius reclinatus, intantum quod si ego unum cespitem vel scopulum non cepissem, cecidissem inferius, sine spe aliqua inde protinus exeundi. Tunc dux meus qui me vidit in tanta mentis solicitudine sic intentum, ait: Infra ignes quos cernis spiritus sunt absconsi; quilibet enim illo se igne circumdat, quo ut conspicis est incensus. Ad quem ego: Magister, audita tua responsione, sum ego magis certificatus; sed iam michi videbatur quod ita esset, et tibi dicere iam volebam. Quis est in illo igne qui venit in suo cacumine sic divisus, quod videtur surgere de pira in qua Ethyocles cum suo germano – subaudi Polinice – fuit missus? Et ille michi: Interius, inquit, ibi Ulixes et Dyomedes puniuntur, et ita vadunt insimul ad vindictam, idest ad penam, sicut ad culpam soliti erant ire. Et intra ipsorum flammam planguntur insidie illius, scilicet equi, qui fecit portam unde exivit semen nobile Romanorum. Ploratur etiam ibi intus causa propter quam Deydamia adhuc condolet de Acchille, et de Palladio pena ibi etiam irrogatur. Ad quem ego: Magister, si infra illas scintillas isti spiritus valent loqui, te rogo et iterum rogo ut istud unum meum rogamen a te pro mille rogaminibus acceptetur, ut non facias isto desiderio me privatum, quousque flamma veniat huc cornuta; vides enim quod versus eam ex magno desiderio me inclino. Et ille michi: Tua precamina multa laude sunt digna. Idcirco ipsa accepto, sed facias quod lingua tua aliquantulum requiescat. Permitte nanque me loqui, quia iam habeo in mente conceptum quicquid tu vis, quia forte de tua loquela dedignarentur, eo quod Greci fuerunt. + +Postquam autem flamma illa cornuta ad ipsos applicuit, dicit autor quod Virgilius, captato loco et tempore, in ista forma ad illos sua verba direxit: O vos qui estis in uno igne: si ego de vobis merui quando vixi, si de vobis dico merui modicum sive satis, quando in mundo alta carmina fabricavi, non vos moveatis, sed unus ex vobis dicat quo ad moriendum per ipsum perditum itum fuit. Tunc maius cornu illius antique flamme cepit se ipsam murmurando movere; illo namque dico murmure, quo flamma ignis fatigatur a vento. Indeque hac et illac ducendo cachumen, sicut esset lingua que loqueretur, iecit vocem foras et ait: Quando ego recessi a Circe, que me uno anno et plus detinuit violenter, ibi prope Caetam, prius quam sic Eneas nominasset eandem, nec dulcedo filii, nec pietas senis patris, nec debitus amor qui Penolopen letificare debebat, vincere potuerunt ardorem quem habui maxime circa tria, videlicet circa mundum, circa vitia, circaque virtutes, ut ex hiis tribus certam experientiam reportarem; sed alto maris pelago me committens, solum cum uno navigio et cum illa societate modica a qua nunquam extiti derelictus, utrumque litus usque in Ispaniam et usque in Morrocco et insulam Sardorum ac etiam usque alias insulas quas illud mare in circuitu circundat aspexi. Ego autem et socii mei eramus veteres atque tardi quando venimus ad illas fauces strictas ubi Hercules posuit sua signa, ad hoc ne aliquis ulterius se immittat. Et ibi a manu dextera dimisi Sobiliam, a sinistra vero iam dimiseram Sectam. Et tunc sociis loquens dixi: O fratres, qui per centum milia pericula applicuistis ad occidentem, nolite vestrorum sensuum isti tam modice vigilie que est de remanentibus experientiam denegare, post solem mundi sine gente. Considerate id quod in vobis extitit seminatum. Non enim facti estis veluti bruta animalia ad vivendum, sed ut sequamini intelligentiam et virtutes. Cum ista itaque modica oratione sic meos comites acui ad eundum, quod non sine difficultate ipsos postea tenuissem. Et volventes matutino tempore nostram proram, de remis fecimus alas volatui temerario, semper sinistro lateri applicando, et tantum tenuimus a sinistris litora relinquentes et nos alto pelago committentes, quod de nocte videbamus illas stellas que alterum polum undique circumcingunt. Tantumque illud mare meridianum sulcavimus quod lunam vidimus extinctam suo lumine quinquies et accensam. Et tunc apparuit nobis una montana, que nigra propter sui distantiam videbatur, et visa est michi altitudinis tante fore quante meis temporibus aliquam aliam unquam vidi. Quam videntes, fuimus de nostra visione letati. Sed tam cito ipsa letitia fuit in merorem et tristitiam commutata, quia de nova terra unus turbo exivit, qui in parte anteriori percutiens nostrum lignum, ipsum tribus vicibus cum vertigine giravit aquarum, et quarta vice ipsum in circuitu sic girando, puppim sullevando et proram inclinando, aquarum fuit voragine deglutitum. Ideo ait in textu: + +{Tre volte 'l fè girar con tutte l'acque; +a la quarta levar la poppa in suso, +et la prora ire in giù, com'altrui piaque, +infin che 'l mar fu sovra noi richiuso.} + +{Et se già fosse, non saria per tempo.} Quasi dicat: Tantum invalescit Florentinorum nequitia, quod si iam puniretur, non esset nimium tempestive. Quod utinam iam istud tempestivum adesset, ex quo quin omnino eveniat cessare non potest. Et hoc quare vellem? Non utique ex odio vel vindicta, sed quia quanto plus ista sententia differetur, tanto plus efficiar senex; et quanto plus senuero tanto plus cognoscam; et quanto plus cognovero tanto plus ex inde contristabor. + +Tractaturus autor de dolosis actibus qui ab ingeniis subtilibus oriuntur, propter que ipsorum autores tam atroci tormento in ista octava bulgia puniuntur, sibi et ipsis condolet admirando: ipsis quia consideravit et vidit quod tam magni principes et famosi, sicut fuerunt Ulixes et Dyomedes et Guido comes de Montefeltro, propter subtilia ipsorum ingenia in dolosos actus et dolosa consilia inciderunt: sibi vero, quia formidavit ne suum ingenium, quod erat inter mortales tam splendidum et subtile, ad omnia humana et divina opera investiganda, ac etiam exercenda, in similia laberetur. + +Dicit hic autor quod quelibet flamma infra se unum continet peccatorem, et nulla ostendit furtum, idest nulla flamma demonstrat id quod continet intra se. Sed hic oritur questio, quomodo scilicet anima possit in flammis comburi et non consumi. Huic autem questioni respondit beatus Augustinus in libro De Civitate Dei, ostendens per quinque exempla quod anima potest in igne comburi et non consumi. Et primo exemplo vermium, dicens: nonnullum genus vermium in aquarum calidarum scaturigine reperitur, quarum fervorem nemo impune contractat. Illi autem non solum ibi sunt sine ulla lesione, sed extra non possunt vivere. Secundo exemplo montium Sicilie dicens: Notissimi montes Sicilie qui tanta temporis vetustate usque nunc flammis estuant et integri perseverant, satis ydonei testes sunt non omne quod ardet consumi. Tertio exemplo carbonum, qui ignis operatione sic fiunt incorruptibiles, ut in terra humida suffossi, dum essent ligna putrescerent, modo facti carbones corrumpi non possunt. Quarto exemplo pavonum; quis, inquit, nisi Deus dedit carni pavonis mortui non putrescere? Et narrat ibi, quod dum semel hec avis cocta sibi fuisset oblata, de pectore eius usque ad annum servari mandavit, et nullam lesionem incurrit, nisi quod aliquantulum corpulentie siccioris et contractioris fuit. Quinto exemplo salamandre dicens, sicut dixerunt qui de naturis animalium curiosius indagarunt: salamandra in ignibus vivit, de cuius etiam pellibus fiunt corrigie pretiose que, dum sunt vetustate consumte, si proiciantur in ignem ex veteribus fiunt nove. Patet ergo per ista exempla que posuit Augustinus quod non omne quod ardet consumitur in ardore. + +{Catun si fascia di quel ch'elli è inceso.} In isto notabili, moraliter exponendo, continetur quod quilibet homo exterius operatur bonum sive malum, secundum quod interius concupiscit. Nam si calore virtutum interius inflammatur, oportet quod ipsarum virtutum luce atque fulgore exterius adornetur. Quia videmus, iuxta sententiam Salominis et beati Gregorii pape, quod si ignis ponatur in palea, statim exardescit. Si vero quis malo ardore concupiscentie, cupiditatis, invidie, sive ire comburitur, oportet etiam quod secundum illum exterius operetur opera, scilicet carnis et mortis. Qualis enim est unusquisque, talis et finis videtur ei, ut ait Philosophus. + +Verba sunt Dantis ad Virgilium in quibus ipsum rogat ut si illi duo principes, Dyomedes videlicet et Ulixes, possunt in illis flammis loqui, quod sibi concedat ut illos audiat colloquentes. + +Hic ostenditur in verbis Virgilii quod homo sapiens suo subtili ingenio corda penetrat aliorum, dum ex signis que foris apparent considerat ea que interius sunt sepulta. Nam sicut ex fumo manifestatur ignis, licet non videatur, ita ex quibusdam signis manifestatur cor, quod quidem videri non potest. Ideo Philosophus dicit quod voces sunt note earum que sunt in anima passionum. Et quia Dantes ostendit per signa extrinseca magnum desiderium loquendi cum illis, ideo Virgilius statim fuit ymaginatus quid petere vellet illis. Ideo ait: + +{Lascia parlar a me, ch'i' ò concetto +ciò che tu vuoi;} + +Et causam propter quam non vult ut ipse Dantes loquatur cum illis assignat, dicens: {ch'ei sarebbero schivi,} idest quia forte dedignarentur loqui tecum quia fuerunt Greci, et tu ignoras protinus linguam grecam. Tante enim autoritatis fuit antiquitus lingua greca, et spetialiter ante Romam, quod Greci nolebant respondere nisi loquentibus ipsam linguam. Quam maiestatem secuti postea sunt Romani. Nam subiugato universo, orbe terrarum statuerunt ipsi Romani ut nullus ambaxiator seu alia que vis persona in ipsorum consilio sive cetu nisi ytalice loqueretur. Et nichilominus semper fuit lingua greca aput Italicos in honorem. Nam omnes quasi libros latinos ipsi autores latini grecis titulis titularunt, ut patet per Virgilium, qui omnibus suis operibus grecos titulos assignavit, sicut librum de pastorali regimine intitulavit Bucholicam, librum de agricultura Georgicam, et librum de preliis Eneiden nominavit. Similiter Ovidius librum de transformationibus Methamorphoseos appellavit, et librum de regibus et consulibus Fastos nominavit. Divine etiam Pagine libri grecis nominibus adornantur, ut Bibliotheca, Penthasis, Evangelium, et Apocalipsis. + +Hic ponit Ulixes confinia illarum faucium sic strictarum, dicens quod ex parte Europe est quedam civitas que vocatur Sibilia, et ista est in terra firma; et ex alia parte, scilicet ex parte Libie, est quedam terra que vocatur Septa; et fuit ista Septa antiquitus insula, mari undique circumcincta, que alio nomine dicitur Gadis. Et ista Gadis, ut ait beatus Ysidorus XIIIIM libro Ethimologiarum, dirimit Affricam ab Europa. In ista itaque insula posuit Hercules columnas mirabiles et insignes, ut navigantes ab oriente in occidentem ulterius non transirent. Erat autem antiquitus proxima terra CXX passibus separata, nunc vero cum terra firma coniuncta, quam Tyrii, de mari Rubro profecti, occupantes in lingua sua Gadis, idest Septam, nominaverunt pro eo quod mari esset undique circunsepta. Fuit autem insula fructibus et spetiebus ditans multas partes mundi, et precipue occidentis. + +{Tutte le stelle già dell'alto polo.} Nota quod duo sunt poli in celo super quos volvitur totum celum: unus dicitur articus, qui semper apparet; alter vero dicitur antarticus, qui a nobis videri non potest, quia est ex opposito artici, qui articus vulgo dicitur tramontana. Tramontana autem semper est super caput nostrum, et idcirco cum alius polus sit australis et semper sit ex opposito tramontane, nullo modo potest videri, quia sub pedibus nostris est. Potest autem videri in duabus partibus orbis, videlicet ex ipsa parte australi, vel ex paradiso terrestri. Nam pars australis est subiecta ipsi polo antartico, sicut septentrionalis pars in qua habitamus subiecta est artico, et ideo ex ipsa parte australi potest videri. Sed sicut dicunt philosophi, illa pars australis est ita calida quia propinqua et vicina soli, quod illuc pergi non potest nisi fabulose. Ideo de illa parte mundi nulla nova habemus per veras ystorias, sed solum per fabulosa figmenta. Et isto modo autor in parte ista fabulatur tam de illa patria quam de morte ipsius Ulixis. Potest etiam videri ille polus antarticus de monte paradisi. Et ratio est ista: Ille enim mons supereminet omnibus montibus mundi, usque ad globum lunarem attingens. Et ideo est tante altitudinis, quod gibbositas ipsa mundi que nos impedit ne illum polum videre possimus, est subiecta pedibus dicti montis. Nec etiam ad hunc montem, propter peccatum primi hominis, est accessus. Et quia de isto monte potest polus antarticus videri, ideo autor fingit in secunda cantica, cantu primo, illum polum antarticum se vidisse. + +Modo dicit Ulixes quanto tempore navigavit per illud mare per quod nullus unquam fuerat ausus navigare. Et dicit quod stetit ibi quinque mensibus. Ideo dicit: Quinquies accensum et totidem extinctum erat lumen lune de subter. De subter dicit quia tantum per illud occeanum navigavit quod ad polum antarticum, quod est oppositum nostro artico, appropinquavit. Et ideo illud mare est subter nos. + +Et nunc apparuit illi quidam mons tante altitudinis, quante nunquam in nostro mundo habitabili circunspexit. Ideo ait Ulixes in textu: + +{quando ci apparve una montagna, bruna +per la distantia, et parvem'alta tanto +quanto veduta non ave' alcuna.} + +Que autem terra sit ista quam a longe in plaga meridiana vidit Ulixes non bene sciri potest, quia de illa terra nulla vera ystoria reperitur; tum quia nullus unquam de illis partibus ad nos venit, nec de nobis unquam illuc ivit qui ad nos postea sit reversus. Tamen beatus Ysidorus dicit, XIIIIo libro Eth., quod extra tres partes orbis, Asiam scilicet, Affricam et Europam, quarta pars transocceanum interior est in meridie, que propter solis ardorem incognita nobis est, in cuius finibus anthipodas fabulose inhabitare produntur. Anthipode autem dicuntur homines qui subter nos habitare fabulose finguntur, qui tenent plantas contrarias nostris plantis. + +Postquam Ulixes finem imposuit verbis suis, cachumen sive summitas sue flamme que dum loquebatur se ipsam vibraverat more lingue, iam rectus et quietus in apice sue flamme, a Virgilio de ipsius licentia recedebat. Et hoc est quod taliter incipit cantus iste. Iam erat flamma – subaudi Ulixis – erecta superius et quieta ut plus non diceret, et iam a nobis recedebat cum licentia dulcis vatis, quando una alia – subaudi flamma – que post ipsam veniebat, nos fecit volvere nostros oculos ad sui apicem vel cachumen propter unum confusum sonitum qui egrediebatur ex illa. Qualiter autem esset confusus ille sonus, exemplificando declarat dicens: Sicut bos siculus qui mugit primo cum planctu illius – et hoc fuit iustum, quia ipsum temperaverat lima sua– mugiebat cum voce afflicti, ita, licet cum toto quod esset ex ere, ipse – subaudi bos ereus – omnino videbatur a dolore trafixus; simili modo, quia non habebat viam nec foramen – subaudi illa flamma – per quam viam vel foramen possent exire verba a principio, idest ab apice ignis, verba dolorosa exibant et in suum convertebantur taliter ydioma. O tu, ad quem dirigo meam vocem, et qui loquebaris modo lombarde dicendo: {Istra ten va,} idest modo recede, {più non t'aizzo,} idest plus fatigationem tibi ingerere nolo, quamvis ego venerim aliquantulum tarde, non te tedeat aliquantulum stare mecum; vides quod non tedet me et ardeo. Si tu modo solum in istum cecum mundum de illa dulci terra latina, de qua totam meam culpam porto, noviter cecidisti, dic michi si Romandioli habent pacem vel guerram, quia ego fui de illis montibus interioribus qui sunt inter Urbinum et iugum de quo fluvius egreditur Tiberinus. Tunc Virgilius, quia sibi loquebatur ille spiritus inflammatus, tetigit Dantem dicens: Loquere tu, quia iste est latinus. Dantes autem, quia iam habebat responsionem in promptu, sine mora ei illico sic respondit: O anima que inferius es absconsa, Romandiola tua non est, nec unquam fuit, sine guerra in suorum cordibus tyrannorum. Sed nullam manifestam modo ibidem dereliqui. Qui autem fuerint illi tyranni qui illo tempore in ipsa Romandiola tyrannidem exercebant, per ordinem autor in sua responsione subiungit dicens: Ravenna stat sicut stetit multis annis; Aquila enim de Polenta taliter ipsam fovet quod Cerviam cooperit suis pennis. Terra autem illa que iam sustinuit longam obsidionem et de Gallis fecit cruentatum coadunamen, sub bracchiis viridibus invenitur. Et Mastinus vetus et novus de Verrucchio, qui fecerunt de Montagna malum gubernamen, ubi fit de dentibus suchium, idest sucum. Civitas autem Lamonii et Santerni conducunt leoninum de nido albo, qui mutat partem ab estate ad hyemen. Et illa – subaudi civitas – cui Savium undat latus, sicut ipsa sedet inter planum et montem, inter tyrannidem vivit in statu libero nunc ad presens. Nunc autem, quis tu sis edissere nobis rogo; non sis durus magis michi quam fuerim ego tibi, ut nomen tuum in mundo teneat altam frontem. + +Postquam vero ille ignis aliquantulum mugiit more suo, acutam cuspidem hac illacque commovit, et talem postea dedit flatum: Si ego crederem quod mea responsio dirigeretur ad personam que unquam reverteretur ad mundum, ista flamma immobilis permaneret; sed quia de isto fundo nunquam reversus est aliquis vivus, si audio verum, responsionem sine timore infamie tibi do. Ego enim fui homo armorum et postea cordellerius, credendo sic cinctus omnia –subaudi que male feceram – emendare. Et certe meum credere integrum veniebat, nisi fuisset magnus sacerdos, cui male eveniat, qui me in primas culpas recidivare coegit, et quomodo et quare volo quod intelligas. Quando osseus et pulpeus ego eram, que duo, scilicet ossa et pulpas, michi dederat mater mea, opera mea non fuerunt leonina breviter sed vulpina. Perpendimenta autem et coopertas vias protinus scivi omnes, et ita duxi artes ipsarum, quod ad fines terre exivit sonus eorum. Sed quando me vidi in illa parte mee etatis in qua quilibet deberet deponere vela et recolligere sartas, quicquid michi prius placuerat tunc displicuit, et penitentem me reddidi et confessum; ha me, miserum lapsum, et veraciter valuisset. Princeps autem novorum Phariseorum, habendo guerram prope Lateranum et non cum Sarracenis nec etiam cum Iudeis, quia quilibet suus inimicus erat protinus christianus, et nullus ex ipsis fuerat ad vincendum Achon, nec mercator in terra soldani; nec summum officium, nec ordines sacros consideravit in se, nec in me illum chamum qui solitus erat suos cinctos facere macriores; sed sicut Constantinus intra Siraptim Silvestrum consuluit pro sua lepra curanda, ita iste me, tanquam magistrum, consuluit ut curari posset a sua febre superba. Petivit enim a me consilium et ego tacui, quia sua verba michi ebria videbantur. Sed ille, hoc videns, statim intulit: Cor tuum nullatenus suspicetur. Ex nunc te absolvo, et tu me doce quomodo Penestre ad terram deiciam et prosternam. Celum enim possum ego claudere et reserare, sicut tu scis. Ideo sunt due claves quas caras meus non habuit antecessor. Tunc me argumenta gravia impulerunt, unde tacere fuit michi visum peius, et dixi: Pater, ex quo tu me lavas ab illo peccato in quo dicadere nunc debeo, longa promissio cum brevi observatione in alta sede te faciet triumphare. Franciscus venit postea pro me, statim quod fui mortuus, sed unus nigrorum cherubin illice sibi dixit: Noli portare – subaudi istum – nec iniuriam facere michi velis. Venire debet inferius inter meos afflictos, quia dedit consilium fraudulentum, a quo citra semper sibi steti ad crines; quia absolvi non potest qui non penitet de commisso, nec penitere et velle insimul homo potest propter contradictoriam, que non consentit. Heu me dolentem, quomodo me concussi quando me rapuit dicens: Forsitan tu non cogitabas quod ego logicus essem. Ad Minoem me portavit, et ille dorsum durum cum cauda octies circumdedit, et postquam ipsam cum magna rabie momordisset, ait: Iste est de reis furis ignis. Unde, sicut vides, perditus hic existo et ita vestitus, eundo, deploro. + +Quando vero iste spiritus suum dicere sic complevit, flamma dolorando et se vibrando recessit. Nos autem transivimus ultra, ego scilicet et dux meus, super scopulum, idest pontem, usque super alium arcum qui operit fossam, in qua solvitur feudum illis qui scismata seminando gravamen acquirunt. Ideo dicitur in textu: + +{a quei che scommettendo acquistan carco.} + +Verba sunt autoris in quibus tria breviter dicit: Primum est quod illa flamma in qua loquebatur Ulixes, finito suo sermone, se sursum erexit et quietavit, et hoc ne amplius loqueretur. Secundum est quod sic erecta et quietata, ab ipsis de licentia Virgilii recedebat. Tertium est quod, post ipsam flammam in qua erat Ulixes et Dyomedes, una alia flamma cum quodam confuso sonitu veniebat; ad quem sonitum Virgilius et Dantes se illico cum oculis converterunt. Qualis autem fuerit ille confusus sonitus exemplificando declarat. + +Superius dixit autor in principio istius cantus quod Ulixes de Virgilii licentia recedebat; hic autem ponit quid sibi dixit cum ipsum abire permisit. + +Dic itaque michi, queso, si tu modo noviter de illa dulci terra latina descendis, si Romandioli habent pacem vel guerram. + +Quasi dicat: Ut tibi pandam citius nomen meum, me non solum per facta beneficia sed etiam per fienda sagaciter adiurasti, dicendo: {se 'l nome mio nel mondo tegna fronte}. Sed ego dico tibi quod, si ego crederem respondere alicui qui reverteretur ad mundum, nichil tibi de meo statu manifestarem. Sed quia nunquam, si verum audio, aliquis de isto fundo ad superos est reversus, ideo tibi sine timore infamie respondebo. + +Sed postquam toto tempore quo vixit in armis gloriosus et victoriosus fuit in mundo, tandem cum devenit ad senectutem se ipsum totum Deo et suo servitio dedicavit. Nam cuncta que prius sibi placuerant tunc despexit et, mundo valefaciens, habitum minorum assumpsit. + +Hac itaque perversa conscientia depravatus et arroganti superbia elevatus, cupiens tyrannica rabie ipsos Columnenses funditus extirpare, consuluit comitem memoratum qualiter posset civitatem quandam ipsorum Columnensium quam hostili Marte obsederat, que Penestre vocatur, terre planitiei equare. Et in hoc actu non habuit respectum ad se, qui erat vicarius illius regis pacifici qui pacem in mundum portavit, pacem nascendo adnuntiavit, vivendo predicavit, moriendo in testamento sue familie dereliquit, et resurgendo eisdem pacem obtulit atque dedit. Nec etiam habuit respectum ad ipsum comitem qui mundi guerras reliquerat, et religionis pacem quesierat, nec ad habitum suum, qui corda non ense precinctus, pacem amare et imitari videtur. + +Per cingulum in Sacra Scriptura continentiam accipimus, que religiosos maxime carnali et terreno desiderio cohibet et constringit. Unde ipsos admonet Christus dicens: Sint lumbi vestri precinti. Ubi dicit beatus Gregorius: Lumbos nostros precingimus cum carnis luxuriam per continentiam coartamus. Vult itaque hic dicere comes Guido quod fratres minores non sunt hodie ita a terrenis desideriis et actibus vacui sive macri, sicut in sue religionis exordio iam fuerunt. + +Sed quia prius fuit absolutus quam peccasset, ideo in morte dannatus ponitur exemplariter vel figuraliter ab autore. Licet mortem istius comitis poetice fingat autor, tamen creditur, et sic in multis libris sanctorum autenticis reperitur, quod ad mortes hominum et boni angeli atque mali conveniunt. Nam beatus Nicholaus in hora mortis vidit ad se sanctos angelos venientes. Beatus autem Martinus in hora sue mortis vidit sibi dyabolum assistentem. Cui Martinus: Quid hic astas, cruenta bestia? Nichil in me funestum reperies, Abrahe sinus me recipiet. Ad mortem autem beati Forosci episcopi, sicut scribit venerabilis doctor Beda, et boni et mali angeli advenerunt et multa prelia inter se pro habenda illa anima commiserunt. + +Quis posset unquam, inquit autor, cum verbis solummodo absolutis, dicere de sanguine atque plagis ad plenum quas nunc pluries ego vidi? Omnis lingua certe ad istud deficeret enarrandum, quia noster sermo ac etiam mens ad tantum comprehendendum modicum sinum habent. Quales autem plagas ibi conspexerit, exemplificando declarat. Si adunaretur adhuc, inquit, tota illa gens que in infortunata terra Apulie de suo sanguine fuit dolens per Romanos et per longam guerram que de anulis tam alta spolia reportavit, sicut scribit Livius, qui non errat, cum illa – subaudi gente – que sensit penas ictuum bellicorum quando Roberto Guiscardo se opponere fuit ausa; et altera – subaudi, si adunaretur – cum istis cuius ossa adhuc colliguntur apud Ciperanum, ubi quilibet Apulus fuit mendax, cum illa – subaudi etiam – que fuit ad Tagliacozzo, ubi sine armis vicit senex Alardus; et istarum gentium unus suum membrum perforatum et alius ostenderet mutilatum, ad adequandum modum none bulgie esset nichil. + +Postquam vero autor exempla induxit plagarum et vulnerum in bellis Apulis inflictorum, ad enarrandas plagas et vulnera istius none bulgie manum tendit. Iam, inquit, veges non sic perforatur vel aperitur quando perdit tympanum vel assidem lateralem, sicut ego vidi unum fractum et apertum a mento usque ad illam partem unde homo trullat. Inter tibias enim intestina pendebant, et tristis venter, qui saccus efficitur stercoris, videbatur. Et in tantum quod ego in eum totus intendo me respexit, et cum manibus aperiens sibi pectus ait: Vide quomodo me dilanio. Vide quomodo divisus est Macumet; ante me vadit plangendo Ali, scissus a mento usque ad sinciput. Et omnes alii quos tu vides hic seminatores fuerunt scandali et scismatis dum vivebant; et ideo taliter scissi sunt. Unus diabolus est retro post nos qui ita crudeliter nos trucidat acie sui ensis, cuilibet istius cunei vulnera iterando. Et hoc quia quando completam habemus dolentem stratam, nostra vulnera sunt prius reclusa quam ante ipsum aliquis nostrum vadat. Postquam vero Machumet ista enarrasset autori, ipsum interrogat dicens: Sed tu quis es, qui super scopulum quasi otiosando moraris, forte quia differs ire ad penam que super tuas accusationes noscitur iudicata? Ad que verba Virgilius sic respondit: Nec mors eum adhuc invasit, nec ad tormentandum culpa aliqua ipsum ducit. Sed ut dem illi plenam experientiam, michi qui sum mortuus convenit ipsum ducere per infernum huc inferius de giro in girum, et hoc est verum sicut est verum quod tibi loquor. Tunc plus quam centum anime que ista verba Virgilii audiverunt in illo fossato se firmarunt ad contemplandum autorem, pro quodam quasi mirabili sua martiria oblivioni tradendo. Audiens autem Macumeth responsionem a Virgilio sibi factam, ait ad Dantem: Dicas ergo fratri Dulcino, o tu qui forte videbis solem in brevi, quod si non vult hic cito me sequi, quod victualibus sic se armet, quod coartatio nivis Noarensibus victoriam non reportet, quia aliter nequaquam acquirere leve esset. Et hoc dicto, Macumeth ab autore recessit. + +Post recessum vero Machumeth, unus alius qui habebat gulam perforatam et nasum usque sub ciliis detruncatum, et qui non habebat nisi unam auriculam solam, firmatus cum aliis ad videndum admirative autorem, ante alios aperuit guttur quod erat ex omni parte exterius rubicundum, et ait: Tu quem culpa non condemnat, et quem ego in terra latina conspexi, si similitudo nimia me non fallit, recordare Petri de Medicina, si unquam reverteris ad videndum dulce planum qui a Vercellis ad Marchabo declinat. Et facias notum duobus melioribus de Fano, domino scilicet Guidoni et Angelello, quia si previdere hic non est vanum, eiecti erunt de ipsorum vase et submersi prope Catholicam, proditione unius iniqui tyranni nequiter operante. Inter insulam certe Cypri et Maiorice nunquam vidit tam grande scelus Neptunus – subaudi perpetratum – non a pyratis, non a gente Argolica, idest Greca. Ille enim proditor, qui cum uno – subaudi oculo – videt solum, et tenet terram quam, talis est hic mecum ieiunus videndi protinus esse vellet, faciet ipsos ad colloquendum secum venire, postea faciet sic quod adventum Focarie non erit opus vota facere sive preces. Auditis autor verbis et vaticinio Petri de Medicina ait ad eum: Demonstra michi, et me, queso, declara, si vis ut tua verba superius ego portem, quis est ille visionis amare. Tunc ille posuit manum ad mandibulam unius sui socii, et os illius aperiens exclamavit: Iste, inquit, est ille de quo – supple tibi dixeram – et non fatur. Iste expulsus – subaudi de Roma – dubitare submersit, idest fugavit, in Cesare, affirmando quod munitus cum danno semper sustinuit expectare. Et hic exclamat autor contra illum qui sibi fuerat demonstratus. O quantum, inquit, michi videbatur attonitus cum lingua in faucibus amputata Curio, qui ad dicendum adeo fuit audax. + +Et unus alius qui ambas manus habebat incisas, elevando per fuscum aerem brachia mutilata, ita quod sanguis faciem deturpabat, exclamavit ad Dantem: Reminiscaris etiam de Musca, heu qui dixi Res facta caput habet; quod quidem dictum pro gente tusca fuit – subaudi exemplariter – malum semen. Et Dantes illico sic subiunxit: Et mors etiam tue tribus. Unde ille Musca, accumulando dolorem cum dolore, recessit ab eo sicut persona tristis et victa. Sed ego – subaudi Dantes – remansi ad videndum exercitum – subaudi qui per illam bulgiam pertransibat – et vidi unam rem quam ego timerem solus sine pluri probatione – idest autentico testimonio – decantare, nisi quod meam conscientiam bona societas – subaudi Virgilii – assecurat, que quidem bona societas hominem facit francum sub lorica sentiendi se puram. Quid autem viderit, subiungendo declarat dicens: Ego vidi certe, et adhuc michi videtur ut videam, unum corpus humanum sine capite ita ire sicut ibant alii mesti gregis. Et caput truncum tenebat per crines suspensum cum manu ad modum laterne, et illud respiciebat nos et dicebat: Heu michi. De se faciebat sibi ipsi lucernam, et erant duo in uno et unus in duobus. Quomodo istud potest esse, ille scit qui se gubernat. Quando autem ad pedem pontis fuit, brachium in altum cum toto capite elevavit, ut appropinquaret ad nos verba sua, que fuerunt: Vide, queso, penam molestem, tu qui spirando vadis videndo defunctos. Vide si est grandis aliqua sicut ista. Et ad hoc ut tu de me nova reportes, scias quod ego sum Beltramus de Bornio, ille scilicet qui dedi regi Iohanni malas confortationes. Ego feci patrem et filium in se ipsos rebelles. Achitophel certe de Absalone et David cum iniquis persuasionibus non plus fecit. Et quia ego divisi ita coniunctas personas, ideo porto, heu me miserum, cerebrum meum a suo principio separatum; quod quidem principium in isto trunco consistit. Et sic in me observatur contrapassus. Ideo ait in textu: + +{così s'osserva in me lo contrapasso.} + +Vere tota illa gens superius nominata de suo sanguine per Romanos fuso atque deleto fuit dolens. Postquam vero autor generalia prelia que fuerunt inter Apulos et Romanos sub quadam generalitate tetigit, sicco pede subsequenter ad specialia sic descendit. + +Quartum bellum fuit etiam in Apulia, in loco qui dicitur Talliacozzo, inter regem Corradum et Karolum antedictum. In quo bello dictus Karolus non armis, sed astutia unius sui militis, qui vocabatur Alardus, victoriam reportavit. Sed ut istius belli notitia habeatur, ipsam hic breviter et succinte ponemus. Corradinus enim dum esset in imperatorem electus, cum multitudine militum copiosa Ytaliam intravit, et volens prius cum inimicis certare quam coronam acciperet, in Apuliam contra Karolum pugnaturus accessit. Karolus autem obviam sibi venit, et videns potentiam Corradini, ad bellum procedere dubitabat. Cui Alardus ait: Noli timere, sed fac id quod tibi dixero et bene tibi erit. Elige quidem unum militem tui habitus et stature et indue eum armis tuis, et ipsum tanquam regem cum tota gente tua mitte contra Theotonicos pugnaturum. Nos autem duo post talem montem cum quingentis militibus stabimus latitantes. Corradinus autem, dum videbit se esse potentiorem tua gente, contra tuos indisciplinate procedet; et dum tua gens adversariis terga dabit et Theotonici erunt ad spolia colligenda dispersi, nos uniti contra ipsos dispersos audacter et viriliter insurgemus. Quod cum omnia que ipse Alardus providerat evenissent, Corradinus a Karolo debellatus fugam iniit et ad quoddam castrum quod vocatur Asturi devenit. Intrans autem dictum oppidum, Corradinus ad quendam qui tenebat hospitium introivit et ait ad eum: Quis est in hoc oppido maior homo? Cui ille: Ista terra est sub potestate et dominio duorum fratrum nobilium Romanorum, videlicet Iohannis et Iacobi de Frangepanis. Ad quem Corradinus: Duc me, rogo, ad unum istorum. Ille autem continuo duxit illum ad Iacobum. Quem cum vidisset, Corradinus ait ad eum: Domine, ego venio de exercitu Corradini et habeo in secreto aliqua vobis loqui. Quem ille apprehendens, in cameram suam duxit. Cui Corradinus; Iacobe, ego scio te nobilem inter omnes esse Romanos, ideo tibi tanquam fideli principi Romani imperii manifestare me volo. Ego enim sum Corradinus, qui sicut Deus voluit de bello, licet debellatus, evasi. In tuis itaque manibus me committo. Ille autem illum recipiens dolose et callide sic respondit: Domine mi, venisti ad servum tuum et ego te recipio tanquam dominum meum. Noli igitur timere et nec in aliquo contristeris, quia licet sis a Karolo debellatus, ex quo tua maiestas divina protegente gratia vivit illesa, adhuc poterimus exercitum instaurare et contra inimicos feliciter triumphare. Et his dictis, ipsum in quandam camaram introduxit, et ibi fecit eum occulte manere. Accipiensque unum nuntium ipsum cum suis licteris ad Karolum destinavit, significans sibi quomodo ad suum beneplacitum Corradinum habebat atque tenebat. Quod Karolus audiens, cum magna letitia cordis quingentos Gallos milites pro Corradino transmisit. Quem cum habuisset, statim una cum duce Austrie, comite Gerardo de Pisis et uno de Spinolis de Ianua vinculavit. Quos omnes post annum decapitari mandavit; quorum corpora iacent Neapolim apud locum nostrum ordinis de Carmelo. Et sic patet quomodo Carolus vicit Corradinum, non armis sed astutia senis Alardi, ut dictum est. + +Sed quia mentionem fecimus de isto proditore romano, ideo remunerationes quas exinde habuit hic breviter explicemus. Mortuo itaque Corradino, immo potius immolato, ille proditor de Frangepanis, qui totum suum sanguinem maculavit, ad Karolum remunerationem sui sceleris expectans accessit. Quem Karolus in signum derisionis comitem sine comitatu effecit. Ille autem verecundia ductus in castro de Asturi, quia nemo ipsum videre volebat, viliter se inclusit. Germanus autem suus per medium castri unum murum fecit, ne viderent sui oculi proditorem. Mortuo autem illo proditore, fuit sepultus apud ecclesiam Sancte Marie Nove de Urbe, ubi omnes Frangepani ex consuetudine tumulantur. Uxor vero sua supra illud sepulcrum fecit pingi Virginem gloriosam suum filium in gremio baiulantem, et ad pedem ipsius Virginis fecit etiam pingi istum proditorem, genibus flexis et manibus iunctis ad Virginem elevatis; in qua pictura statim apparuit unum signum mirabiliter tremebundum. Nam ille manus scelerate que talem iuvenem in manus Karoli posuerunt statim in sua pictura effecte sunt nigerrime sicut carbo. Quod uxor illius proditoris audiens, statim pro pictore misit ut illas manus iterum dealbaret. Quas cum pictor colore superposito dealbasset, statim in pristinam nigredinem sunt reverse. Uxor autem dolens ac etiam verecundans, iterum et iterum ipsas manus dealbari mandavit; que semper in eandem nigredinem vertebantur. Ad ultimum autem pictor illas manus amputavit, colores et calcem usque ad muri parietem extrahendo, et de novo calcem candidam ibi ponens, illas manus sacrilegas colore quantum potuit niveo resarcivit. Que ut prius in nigredinem sunt mutate. Frater autem eius, quando venit ad mortem, in testamento suis heredibus sic precepit: Relinquo vos bonorum meorum heredes, hoc videlicet pacto, ut me in sepulcro proditoris me ponere nullatenus debeatis. Si vero ibi sepultus fuero, ex nunc mea hereditate vos privo. Et istud testamentum omnes alii de dicta domo postea sunt secuti. + +Hic incipit de scismaticis exemplariter pertractare. Et primo facit mentionem de Machumeth, qui magnam divisionem seminavit in mundo. Scisma enim tantum valet quantum divisio. Ipse enim Macumeth magnam divisionem fecit in mundo quando tantam gentem que sarracenice vivit ab utero Ecclesie separavit. Et quia uterum violavit Ecclesie, ideo divisus in ventre a mento usque ad anum hic ponitur ab autore. Sed quia ystoriam ipsius Machumeth multi ignorare probantur, ideo ipsam hic elucidare proposui. Imperante enim Eraclito, quidam Saracenus de Arabia, falsus propheta et grandis magus, Agarenos sive Ismaelitas seu Sarracenos in suam sectam et heresim taliter congregavit. Nam tribus spetialiter nominibus nominantur, scilicet Agareni ab Agar, famula Abraham, de qua nati sunt, Ismaelite ab Ysmaele, filio Abrahe, quem de Agar genuit Abraham. Ipsi autem, se nobilitare volentes, dicunt se natos de Sarra, uxore Abraham; ideo se Sarracenos appellant. Quidam enim clericus valde sapiens et famosus, vel ut alii dicunt quidam monacus nomine Sergius, vel secundum alios quidam archidiaconus Anthyocenus, cum in curia Romana honorem quem cupiebat assequi non valeret, in Arabiam est profectus; ibique sua predicatione et simulata sanctitate innumerabiles populos ad se traxit. Hic itaque, sive clericus sive monacus, quendam Sarracenum puerum, Machumeth nomine, educavit; quem ad suos mores trahens, ipsum de Novo et Veteri Testamento instruxit. Et quandam columbam candidam ita nutrivit, quod nisi in aure Macumeth cibum nullatenus capiebat. Populisque predicans aiebat quod natus erat inter ipsos quidam summus propheta, in cuius nomine gens ipsa salvari debebat; et quod Deus sibi revelaverat quod in quadam sua predicatione populo adunato ipsum prophetam per descensum Spiritus Sancti in spetie columbe manifestaret. Sicque factum est ut, illo predicante, ista columba sicut iste clericus ordinaverat super populum est emissa. Que circumvolans super humerum Machumet, qui erat in populo, mox descendit, et iuxta morem suum rostrum in aurem illius infixit. Unde populus ludificatus Spiritum Sanctum esse credidit, et sibi tanquam vero Dei nunctio obedivit, intantum quod ipse Machumeth una cum ipsis Saracenis regnum Persidis ac orientalis imperii usque ad Alexandriam invaserunt. Macumeth igitur magistrum suum in secreto deinceps occulte tenebat, et secundum sua consilia in omnibus se habebat, ipsumque esse Michaelem Archangelum cum quo loqueretur fingebat, propriasque leges condens ipsas a Spiritu Sancto, qui in spetie columbe que sepe, vidente populo, super eum volabat, se recepisse mentiebatur; in quibus legibus quedam de utroque Testamento inseruit. Unde, secundum ritum Iudeorum, Sarraceni circunciduntur, carnesque porcinas non comedunt. Cuius rei rationem cum vellet Machumeth populo assignare, dixit quod ex fimo cameli porcus post diluvium fuerit procreatus; et ideo, tanquam immundus, a mundo populo est vitandus. Cum Christianis autem conveniunt, quia credunt unum solum Deum omnium creatorem. Asseruit etiam quod Moyses fuit magnus propheta, sed Christus maior, et summus omnium prophetarum, natus ex Maria Virgine virtute Dei, absque operatione humana. Ait etiam in suo Alcorano quod Christus, dum adhuc puer esset, volucres de limo terre creavit et ipsas volare fecit. Sed venenum immiscuit, quia Christum non vere passum nec vere resurrexisse dixit. Multas etiam leges promulgavit, quarum multas de mosayca lege accepit. Sepe nanque Sarraceni se lavant, et maxime cum orare debent. Verenda enim sua, manus, brachia, faciem, et os et omnia membra corporis abluunt, ut mundius orent. Orantes autem unum confitentur Deum, qui nullum equalem vel similem habeat. In anno quoque integrum mensem ieiunant; ieiunantes autem nocturno tempore comedunt, diurno vero ieiunant. Sextam feriam solennizant, sicut Iudei sabbatum et Christiani diem dominicam venerantur. Et hoc quia tota gens Arabum ante Machumeth Venerem adorabant; hinc est quod usque hodie diem Veneris venerantur. Semel autem per singulos annos, causa recognitionis, ad domum Dei qui est in Meccha ire precipiuntur; quam domum dicunt Adam construxisse, omnibusque filiis eius et Abraham et Ismaeli locum orationis fuisse. + +Quatuor uxores legitimas ipsis habere licet, et quamlibet tertio repudiare et rursus recipere, ita tamen ut quaternarium numerum non transcendant. Macumeth autem dixit sibi a domino angelo Gabriele nuntiante fuisse concessum quod ad aliorum uxores posset accedere, ut viros virtuosos et prophetas in illo populo generaret. Quidam autem Sarracenus unam pulcram uxorem habebat quam Macumeth intime diligebat, quam quia Macumeth loquentem invenit, ipsam a se eiecit. Quam Macumeth recipiens, ipsam inter suas uxores alias manere mandavit. Timens vero ex hoc murmur populi, cartam sibi de celo delatam confinxit, in qua continebatur quod quilibet Sarracenus posset alienam uxorem a suo viro repudiatam pro sua recipere et tenere. Quod Sarraceni usque hodie pro lege observant. A vino autem semper abstinere iubentur. Servantibus vero hec et alia legis mandata promisit Deus ut asserunt paradisum, idest ortum delitiarum, aquis preter fluentibus irrigatum; in quo sedes habebunt perpetuas, nec frigore aut estu aliquo affligentur; omnibus ciborum vescentur generibus. Quicquid appetierunt statim invenient coram se; vestimentis sericis induentur, et speciosis virginibus coniungentur. In delitiis omnibus accubabunt, quibus angeli more pincernarum cum vasis aureis et argenteis ministrabunt. Hunc pseudo prophetam, scilicet Macumeth, Sarraceni tenebris involuti spiritum prophetie super omnes prophetas habuisse affirmant; et decem angelos sibi faventes et ipsum custodientes eum habere predicant. Aiunt quoque ipsi miserrimi Sarraceni quod antequam Deus celum et terram creasset, nomen Macumeth in conspectu Dei astabat, et nisi ipse Macumeth futurus fuisset, nec celum nec terram nec paradisum unquam fuisset. Venenum insuper sibi in carne agnina oblatum fuisse dicunt, agnus autem locutus est ei dicens: Cave ne me comedas, quia in me venenum habeo. Et tamen post plures annos veneno vitam finivit. + +Propter scisma igitur quod seminavit in mundo, propter quod filii Agar a Christianitate sunt divisi, Macumeth a mento usque ad anum divisus in ista nona bulgia ponitur ab autore. Ideo ipse Macumet ait in subsequentibus ad autorem: {Vedi come scoppiato è Macometto!} et loquitur de se tanquam de alio. + +In hiis verbis dicit Macumeth quod omnes de ista bulgia fuerunt seminatores scandali et scismatis; et ideo omnes sunt ita divisi. Ubi nota quod in ista bulgia duo peccata poetice sunt locata, scilicet scisma et scandalum. Et est scisma peccatum quo quis aliquem vel aliquos ab unitate Ecclesie separat, vel seiungit. Scandalum vero est offensio qua quis verbo vel facto societatis vel amicitie dividit unitatem. Scandalum enim grece, latine dicitur offendiculum. Si autem queras unde ista duo oriuntur peccata, dico quod oriuntur a malitia. A propria enim hominis malitia procedit, que dyabolicam malitiam imitatur, scismata et scandala seminare. + +Verba sunt Macumeth ad autorem. Et loquitur hic Macumeth de quodam scismatico valde magno, qui circa annos domini MCCC maximum scisma in Ecclesia voluit seminare. Sed operante clementia Salvatoris, qui suam Ecclesiam super firmam petram fundavit, ille scismaticus sua fuit intentione frustratus. Istoria talis est: Anno enim millesimo trecentesimo, tempore scilicet Bonifatii pape, fuit in provincia Lombardie quidam scismaticus nomine frater Dulcinus, qui in nigromantia plurimum prevalebat. Hic itaque in montibus Novarie, quia locus fortis erat, cum quibusdam suis complicibus ad habitandum se posuit; ibique quosdam clericos et laycos congregavit; quibus congregatis se papam fecit et cardinales aliquos ordinavit. Sibi autem et cuilibet cardinali ac etiam cuilibet clerico uxores singulas assignavit. Omnes etiam ad se venientes clericos recipiebat, et cuilibet uxorem propriam assignabat. Laycis autem stipendia ministrabat. Ab omni voto et ab omni peccato ad se venientes protinus absolvebat; montes vero in quibus habitabat diabolica custodia per artem magicam sic munivit, quod nullus vivens terminos ab ipso positos modo aliquo poterat pertransire. Pecunia autem quam suis stipendiariis dabat, aurea apparebat infra terminos montium predictorum. Sed si quis vellet ab eo recedere statim quod terminos suos transibat, non de auro sed corio illa pecunia videbatur. Multos exercitus contra se venientes per artem magicam de suis terminis effugavit. Totam contratam per circuitum derobabat. Solummodo victualia et homines capiebat, quibus captis non pecuniam sed solum frumentum, vinum, oleum et cetera que ad victum pertinent imponebat. Et ideo ait Machumeth in verbis premissis autori: Dicas fratri Dulcino quod si non vult hic cito me sequi, quod se muniat victualibus unde vivat, et hoc faciat antequam nives montes operiant; quia si nives impedient ipsum ne valeat suos milites pro victualibus mittere discurrendo, Novarienses qui montes obsident de ipso victoriam obtinebunt. Quod sic factum est. Nam mortuo Bonifatio ac etiam Benedicto, qui sibi in papatu successit, Clemens quintus, qui post Benedictum fuit pastor Ecclesie, misit in Ytaliam dominum Neapoleonem sancti Adriani cardinalem diaconum pro legato; qui quidem cardinalis cum potentia Lombardorum et balistariis Ianuensium scismaticum illum obsedit. Quem cum auxilio Dei cepisset, cum suis clericis concremavit. + +Iste alius, qui habebat gulam perforatam, nasum detruncatum, et unam auriculam amputatam, fuit unus de comitatu Bononiensi, qui vocatus fuit in vita Petrus de Medicina. Est autem Medicina unum castrum in comitatu Bononie. Hic itaque Petrus delectabatur sussurando scandala seminare; et quotquot videbat aut consanguinitate aut benivolentia iunctos, dividere conabatur. Et quando audiebat scandala aliorum, summo gaudio exultabat. Idcirco in tribus partibus sui corporis est punitus: primo in gutture, unde sursurrum sic procedit et unde risus oritur fraudulentus; secundo in aure, quam scandalosis relationibus porrigebat; tertio in naso, quia de confusione que ex scandalis nascitur letabatur. Nam de nullo membro perdito faciei homi ita confunditur ut de naso. Et quia iste letabatur de confusione alterius, ideo suo est honore privatus. + +Iste igitur scandalosus, videns autorem et ipsum recognoscens, duo breviter sibi facit. Nam primo se manifestat eidem. + +Secundo, imponit sibi unam ambaxiatam quam portet duobus nobilibus viris de Fano, qui adhuc vivebant, quorum unus vocabatur Guido et alius Angelellus. + +Fanum est quedam civitas in Marchia Anconitana, iuxta Romandiolam, que quidem civitas est sita in medio duarum terrarum. Nam ex parte Marchie est Vercelli; ex parte vero Romandiole, in ipsa scilicet Romandiola, est Marcabò, et in planitie que est in medio istarum terrarum est Fanum. Dicit itaque vaticinando, idest futura predicendo, Petrus de Medicina ad autorem: Si unquam redibis ad videndum Fanum, notifica duobus melioribus viris illius terre quod, si previdere hic non est vanum, ipsos iam video in mari submersos. Et modum et locum declarando subiunxit. + +Iste fuit unus miles de Lambertis de Florentia, qui uno solo verbo tantam divisionem et tantum scandalum in Florentia seminavit, quod nunquam dicta Florentia postea quieta pace quievit. Suo enim tempore Guelfi et Gebellini in Florentia simul erant. Accidit autem quod Gebellini parentelam cum Guelfis contrahere voluerunt. Unde quandam nobilem puellam ex ipsis uni militi Guelfo, domino scilicet Buondelmonti de Buondelmontibus, in uxorem dederunt. Guelfi autem in tantum dictum dominum Buondelmontem contra Gebellinos incitaverunt, quod ipse dictam parentelam contra promissiones et pacta noluit observare. Qua propter Gebellini, rationabiliter indignati, de se ipsis consilium collegerunt. In quo quidem consilio, cum unus diceret vulneretur in facie dominus Buondelmonte, et alius diceret immo in maiorem suum vituperium detur sibi per faciem cum uno ventre stercore pleno castrati, predictus dominus Mosca de Lambertis surrexit in medium et ait: Vos nescitis quicquam, nec cogitatis si de isto qui nostram parentelam tam viliter recusavit, iustam volumus excipere ulctionem; non cum gladio neque cum stercore ipsum vituperemus, sed illi protinus vitam auferamus; nam res facta caput habet. Isto igitur consilio ab omnibus acceptato, occiderunt dictum dominum Bondelmontem, sicut habetur infra in tertia cantica, cantu XVI. Occiso itaque domino Bondelmonte, nunquam postea civitas florentina quievit. Nam semper postea fuit seditionibus et bellis civilibus molestata. Ideo ait autori dominus Mosca: + +{Io dissi, lasso! Capo à cosa fatta,... +che fu il mal seme per la gente tosca.} + +Nam Tusci postea, illud proverbium acceptantes, semper modicas iniurias mortibus vindicarunt. Audiens autem autor a domino Musca illud verbum quod dixit, quod suum consilium pro gente tusca fuerat malum semen, illi improperando subiunxit: {et morte di tua schiatta}. Quasi dicat: Illud tuum consilium fuit non solum malum semen pro Tuscis, sed etiam destructio tue gentis. Propter illud enim consilium domus sua de Lambertis ad nichilum est redacta. + +Postquam vero autor dicit propter bonam societatem quam habebat id quod viderat cantare, secure illud quod vidit mirabile sic decantat. Ego, inquit, vidi unum bustum humani corporis sine capite per istam bulgiam pertransire. Et istud tale bustum caput suum detruncatum manibus baiulabat, cum quo capite admodum laterne lumen suis gressibus exhibebat. De se enim, idest de suo capite, sibi ipsi faciebat lucernam, et erant duo in uno – subaudi coniuncti – quia caput et corpus erant intantum coniuncta inquantum illud bustum caput manu tenebat; et unum in duobus inquantum, scilicet unus et idem homo, erat in duo divisus. Quomodo autem istud potest esse, ille novit qui se ipsum gubernat. Iste enim, de quo loquitur autor, filium divisit a patre; et ideo per suam penam novit quam grave peccatum sit inter patrem et filium guerram et discordiam seminare; quia sicut patrem separavit a filio, ita ipse caput suum separatum portat a corde. Sicut enim pater est principium filii, ita cor est principium capitis ceterorumque membrorum, ut in fine istius cantus clarius apparebit. + +Iste siquidem Beltramus de Bornio fuit quidam magnus homo in curia Aduardi regis Anglorum qui, sua operante malitia, tantam discordiam et scandalum inter regem Aduardum et Iohannem eius filium seminavit, quod filius contra tam bonum et reverendum patrem publice arma movit. Et ad detestationem sue malitie declarandam, dicit quod Achitophel non plus peccavit quando Absalonem a David alienavit, quam ipse quando regem Iohannem a rege Aduardo tam nequiter separavit. + +Dicit hic autor, quod propter multitudinem gentium et magnitudinem plagarum quas in ista bulgia vidit, quod ita erat pietate commotus quod a lacrimis non poterat abstinere, licet superius cantu XXo, malabulgia quarta, de hac pietate a Virgilio sit reprehensus. Animus enim naturaliter bene dispositus abstinere non potest quin bonis rebus gaudeat et contrariis contristetur, licet utrumque in suis inimicis aliqualiter contempletur. Et tamen non movet eum persona talis, sed passio prospera nobis aversa. Unde moltotiens accidit quod homo, videns inimicum suum nimis depressum, pietate, licet non debita, commovetur, et erga ipsum aperit viscera pietatis. Et hoc spectat spetialiter ad magnanimos, qui de sui natura sunt faciles ad parcendum. + +Loquitur hic Virgilius ad autorem de Beltramo de Bornio, qui in precedenti bulgia est damnatus, dicens: Quando ille tuus consors tibi digito minabatur, tu eras ita occupatus in videndo illum qui iam tenuit Altamfrontem, quod illum videre nequisti. Altafronte vero est quoddam castrum in Anglia, quod quidem castrum dictus Beltramus tenuit dum vivebat. + +In ista comparatione ponit autor tres contratas que extivo tempore, et maxime in augusto, naturaliter sunt infirme. Prima est Vallis Clane. Est autem Clana quedam aqua in Tuscia, mortua, fetida, et valde corrupta; cuius castra et ville, estivo specialiter tempore, infirmantur. Secunda est Marittima Tuscie, que est hora maris ad austrum posita inter Romam scilicet et Pisas; que quidem contrata extivis diebus mirabiliter est infecta. Tertia est Sardinea, insula quidem in mari Mediterraneo posita, que propter malum aerem et aquas metallinas multum estivo tempore habitatoribus est infesta. De hac insula habes supra cantu XXII, malabulgia Vo. Dicit itaque hic autor quod quales infirmitates sunt in hospitalibus Vallis Clane, Maritime, et Sardinee de mense augusti, tales in ista decima bulgia nunc aspexit. + +Poete enim pro firmo habent quod illi populi Mirmidones appellentur, et quod naturam habeant formicarum. Et sic habent pro firmo ystoriam, sed non fabulam. Sed ipsorum mos est ystorias fabulose narrare. + +In his rithimis duo insimul continentur, scilicet comperatio sic et notabile. Comparatio talis est, quod nunquam aliquis scutifer, expectatus a domino suo, vel cum male libenter vigilat, ita velociter et festinanter duxit strigilem super equum, sicut illi duo leprosi super se ipsos ungues propter pruritus rabiem deducebant. Notabile vero est quod duo sunt illa principaliter que servum solicitum faciunt: primum est quando a suo domino expectatur; secundum vero, quando post servitium domini proprie utilitati intendit. + +Causa autem propter quam fuit combustus est ista, que etiam tangitur in lictera. Dum quodam tempore iste Grifolus moraretur in Senis, dixit uni Senensi qui vocabatur Albarus, causa ioci: Ego scirem me levare per aerem et volare. Unde ille Albarus hec audiens, quia vanitate multa vigebat, rogavit eum ut sibi ostenderet illam artem. Quem postquam Griffolus multis diebus tenuisset in verbis, ille ad episcopum senensem, cuius filius iste Albarus dicebatur, accessit; et dictum Griffolum de heresi infamavit ac etiam accusavit. Episcopus autem istum Griffolum posuit in manibus inquisitoris heretice pravitatis. Qui inquisitor ipsum, secundum allegata et probata contra eum, cremari mandavit. + +Tertium exemplum est domini Nicholai de Bonsignoribus, qui tanta vanitate plenus fuit quod gariofolis anguillas et alia cibaria impleri faciebat, et hoc non ad sanitatem, sed ad vanitatem fieri mandabat. Cuius mores vanos multi postea in Tuscia sunt secuti. Hoc est, extrahe adhuc de societate vana Senensium Nicholaum de Bonsignoribus, qui divitem morem gariofilorum primitus adinvenit; et istud tale semen in orto vanorum hominum pullulat atque crescit. + +Iste Capocchius qui loquitur ad autorem fuit de Florentia, et fuit maximus alchimista in tantum quod omnia que volebat facere breviter faciebat. + +In precedenti nanque cantu autor incepit de falsariis pertractare, et in fine ipsius cantus ponit quod quidam ex ipsis, nomine Capochius, multas vanitates sibi de Senensibus enarravit. Nunc autem in isto cantu sic continuando procedit. Dicit enim quod, dum sibi Capochius loquebatur, quod due anime pallide atque nude ita per istam bulgiam egrotos detruncando rabiose currebant, sicut porcus quando de stabulo se excludit. Et una istarum ad Capochium perveniens, ipsum in nodo colli adeo dente perfodit quod ille terram ventre percussit. Et ad declarandum istarum furias animarum, inducit in principio cantus exemplum Furiarum que agitaverunt Athamantem, regem Thebarum, et Eucubam, reginam troyanam, sic inchoans istum cantum: + +Illo tempore quo Iuno erat turbata propter Semelem contra sanguinem Thebanorum, sicut una vice et alia demonstravit, Athamas in tantam insaniam devenit quod videndo uxorem suam utraque manu duobus filiis oneratam, furiose clamavit: Tendamus retia, ad hoc ut ego capiam leenam et leunculos ad transitum ad quod tendunt. Et hoc dicto, impios ungues extendit, arripiendo unum ex filiis qui vocabatur Learcus, quem rotando per aerem percussit ad saxum; et illa – subaudi regina – cum alio onere, idest filio, se submersit in mare. Et quando fortuna Troianorum altitudinem, idest Ylion, flamma comburente devolvit ad yma, ita quod rex una cum regno defecit, Eucuba tristis, misera et captiva, postquam vidit Polixenam mortuam et sui Polidori in ripa maris dolorosa perpendit extra memoriam facta, latravit ut canis, tantum nempe suam mentem dolore mutante. Sed nunquam Troyanorum furie vel Thebarum bestias stimulando nedum membra humana vise sunt in aliquem tantum crude, quantum ego vidi duas umbras pallidas atque nudas que mordendo currebant, illo modo quo porcus quando de stabulo se excludit. Una quarum venit ad Capochium et ipsum in nodo colli dentibus sic momordit, quod morsum ad se trahendo illum cum ventre terram fricare coegit. Et Aretinus qui tremendo remansit dixit michi: Ille follettus est Iohannes Schicchi et vadit rabiosus alios sic aptando. Ad quem ego: Si alius non immittat in te modo simili suos dentes, queso ne tibi tedium videatur michi dicere quis est ille antequam hinc a meis – subaudi oculis – elongetur. Et ille: Illa est anima antiqua Mirre scelerate, que patri suo contra amorem debitum amica devenit. Ista nempe ad peccandum cum ipso ita venit, falsificando se in alterius formam, sicut alius – subaudi socius suus – qui cum ipsa sic furiose decurrit, sustinuit, ut turme dominam lucraretur, falsificare in se Buosum Donati, testando et testamento pariter dando normam. Et postquam illi duo rabiosi ulterius processerunt, oculum quem ego super Aretinum tenueram revolvi ad videndum alios male natos. Et dum sic respicerem, vidi inter eos unum factum ad modum leiuti, sicut si habuisset inguinem protinus detruncatum, in illa scilicet parte in qua homo forcutus existit. Gravis enim ydropisis, que humore male converso ita disparia membra facit quod ventri facies non respondet, faciebat illi tenere labia sic aperta sicut ethycus facit qui propter sitim unum labium versus mentim et aliud vertit superius versus nasum. O vos, inquit iste ad nos, qui in mundo doloroso sine aliqua pena estis, et, nescio ego quare, respicite et attendite ad miseriam magistri Adami, ego habui vivus satis de eo quod volui; et modo, heu miser, unam guttam aque habere non possum. Torrenticuli enim qui de viridibus collibus Casentini in Arnum ad yma descendunt, sua canalia frigida et humida faciendo, semper stant ante me, et non frustra; quia ymago ipsorum satis plus me desiccat quam malum unde sum ita in facie macilentus. Rigida enim iustitia que me stimulat, trahit causam de loco in quo peccavi, ad mittendum mea suspiria plus in cursum. Ibi est Romena, ubi ego falsavi legam sigillatam Baptiste, propter quod meum corpus superius dimisi combustum. Sed si ego viderem hic animam tristem Guidonis, seu Alexandri, seu eorum fratris, pro fonte Branda talem visionem non darem. Intus enim in ista bulgia iam est una, si rabiose umbre que vadunt in circuitu dicunt verum; sed quid michi valet, ex quo membra habeo sic ligata? Si ego tantum agilis adhuc essem quod ego possem in centum annis una uncia peragrare, iam incepissem per istam semitam iter meum, scrutando ipsam inter istam gentem turpem, quamvis ista bulgia XI miliariis in suo circuitu longa sit. Ego sum per eos inter talem familiam ut videtis; ipsi me induxerunt ad cudendum florenos qui habebant bene tria carata mondiglie, idest scorie. + +Tunc ego aio ad eum: Qui sunt illi duo miseri qui fumant sicut manus balneata in hyeme, iacendo a tuis dexteris confinibus ita stricti? Et ille: Hic eos inveni quando huc veni, et se postea non volverunt, et non credo quod se volvant in sempiternum. Unus quorum est illa falsa que accusavit Ioseph; alius vero est falsus Synon grecus de Troya; pro febre acuta tantam putredinem sic exalant. Tunc unus illorum duorum, habens pro malo se ita obscure ab illo forsitan nominari, ventrem illius rigidum pugillo percussit. Venter autem illius sonuit velut si timpanum extitisset. Et magister Adamus, brachio non minus duro, Synonem percussit in vultu dicendo: Quamvis motus sit michi corporis propter membra que sunt gravia denegatus, habeo egro brachium ad tale ministerium sic solutum. Unde Synon respondit: Quando tu ibas ad ignem, tu non habebas illud taliter expeditum, sed sic et plus habebas quando cudebas. Et ydropicus: Tu dicis bene verum de isto; sed tu non fuisti ita verus testis quando de vero apud Troyam requisitus fuisti. Ad quem Synon: Si ego dixi falsum, tu falsificasti conium; et sum hic ego pro uno defectu et tu pro pluri quam aliquis alius demon. Recordare, periure, de equo, respondit ille qui ventrem habebat inflatum, et sit tibi hoc reum, quia totus mundus hoc novit. Et tibi sit reum, dixit Grecus, unde lingua tibi crepat, ac etiam aqua marcida que de ventre tuis oculis facit sepem. Tunc monetarius inquit: Ita dilatatur os tuum pro tuo malo sicut solet, quia si ego sitio, sum tamen humore repletus. Tu habes arsuram – subaudi febris – et caput dolentem, et ad lambendum speculum Narcissi iam non multa rogamina expectares. + +Ad auscultandum istos eram ego totus intentus quando magister meus dixit michi: Respice bene quod pro modico est quod tecum non irascor. Quando sensi ipsum michi loqui cum ira, versus eum cum tali verecundia me converti, quod per memoriam adhuc volvitur ipsa michi. Et qualis est ille qui somniat suum dannum, qui somniando desiderat somniare, ita quod id quod est sicut non esset optat, talem me feci non valendo loqui, quia desiderabam me excusare et me nichilominus excusabam, sed tamen hoc facere non credebam. Maiorem defectum minor verecundia lavat, dixit magister, quam fuerit iste tuus. Ideoque ab omni tristitia exonera te metipsum. Et cogita quod ego sim tibi semper ad latus, si plus accidit quod infortunium te conducat in locum ubi gentes in simili causa sint. Quia talia velle audire est yma voluntas. Ideo ait in textu: {ché ciò voler udir è bassa vollia}. + +Romena est quoddam castrum in dictis partibus Casentini, in quo castro iste magister Adamus falsificavit florenos auri ad petitionem trium comitum de Romena, scilicet Guidonis, Alexandri, et Aghinulfi. + +Fons Branda est quidam fons in civitate Senarum qui magnis aquis abundat intantum quod totam illam civitatem abundantissime refocillat. Vult itaque dicere hic magister Adamus, quod potius vellet videre in illa pena secum istos comites, quam habere illum uberrimum fontem, licet ardeat magna siti. + +Dicit hic magister Adamus quod iam unus illorum trium comitum ibi erat, secundum quod umbre que per illam bulgiam currunt, idest Iohannes Schicchi et Mirra, sibi ferebant. Sed quid sibi hoc valebat, qui membra ligata habebat? Moraliter omnes damnati in inferno ligati dicuntur, et hoc quia nullum bonum opus possunt ibi penitus operari, licet expediti et liberi sint ad mala. Habent enim omnes potentias catenatas atque ligatas. Et primo potentiam operativam; quia, ut dictum est, nullum bonum possunt facere. Ideo dicitur Mathei XXIIM: Ligatis pedibus. Nam, secundum Augustinum, pedes anime sunt affectus. Tertio habent ligatam potentiam intellectivam, quia Deum nec aliquod bonum possunt ibi cognoscere; et hoc quia sunt in terra obscuritatis et oblivionis. Ideo dicitur ibidem: Mittite eum in tenebras exteriores. Et ideo, iuxta consilium Ecclesiastici VIIIIM: Quodcunque potest manus tua instanter operare, quia nec opus, nec scientia, nec sapientia, erunt apud inferos quo tu properas. + +Circa istam comparationem, que naturalis est, potest fieri una questio; quare scilicet potius in hieme quam in estate fumat manus balneata. Respondeo: In hieme enim pori corporis ratione exterioris frigoris constringuntur, idcirco calor interius adunatur. In lotione vero, quantumcumque aqua sit frigida, propter fricationem manuum pori aperiuntur, ex qua apertura calor egrediens aquam calefacit intantum quod manus fumare facit. In estate autem propter exteriorem calorem pori stant aperti; et ideo cum homo balneat sibi manus, ipsa manus fumare non potest, quia calor interior non est unitus, sed extra vaporabiliter est egressus. Et ista est causa quare potius in estate quam in hieme homo infrigidatur, quia in estate pori sunt aperti. Istud idem videmus in elemento terre. Terra enim in estate est tota aperta; ideo pullulat. In hieme vero constringitur propter frigus; unde calor interius in terre visceribus adunatur. Et idcirco nichil pullulat, terram exteriore frigore constringente, sed per puteos fumum emittit: quod in estate non accidit, ut videmus. + +Ideo continuando, sic incipit istum cantum: Una et eadem lingua primitus me momordit, ita quod ex utraque parte michi faciem coloravit, sed statim michi obtulit medicinam. Taliter nempe audio quod lancea Achillis suique patris solita erat esse primo tristis postea boni signi. Inducta ista comparatione, dicit autor quod a decima bulgia, que est in fine octavi circuli, recederunt et versus nonum et ultimum circulum processerunt, dicens: Nos dedimus dorsum misero valloni, et super ripam que ipsum circumdat, recta via, sine aliquo sermone, arripuimus iter nostrum. Ibi enim erat minus quam nox et minus quam dies, ita quod oculus meus ibi modicum penetrabat. Sed ego sensi unius cornu tam altum sonum, quod fecisset omnem tonitruum certe raucum. Ad cuius sonitum versus unum locum pedes et oculos mox direxi. Post dolorosum nempe conflictum, quando Carolus Magnus perdidit sanctam gestam, non sonuit terribiliter sic Orlandus. Modicum vero portavi faciem versus illac, quod michi fuit visum multum altas turres videre, propter quod dixi Virgilio: Magister, que terra est ista? Et ille michi: Quia per tenebras nimis a longe tu transcurris, ideo evenit quod postea tua ymaginatio errare te facit. Tu videbis bene, si illuc coniunges te ipsum, quantum sensus decipitur de longinquo. Et ideo aliquantulum punge te ipsum. Postea care me cepit per manum et ait: Prius quam nos simus ibi plus prope, ad hoc ut factum istud tibi minus extraneum videatur, scias quod non sunt turres, immo gigantes, et sunt in puteo in circuitu ripe ab umbilico deorsum. Et sicut quando nebula diradatur, et visus oculi paulatim recipit figuram illius rei quam vapor, qui stipat aerem, celat, ita quod ego penetrando auram grossam et obscuram magis et magis versus spondam putei propinquando, fugiit a me error et crevit michi timor. Quia sicut Monsreggione per circuitum suorum murorum turribus coronatur, ita prodam que puteum circumcingit turritabant cum media persona horribiles gigantes, quibus de celo adhuc quando tonat Iupiter comminatur. Et ego alicuius faciem, spatulas, pectus, ventrisque magnam partem et per tybias inferius amba brachia iam videbam. Natura certe, quando dimisit artem talium animalium, satis bene fecit, ad hoc ut tolleret tales executores Marti. Et si ipsam elefantorum et balenarum non penitet, qui subtiliter respicit plus iustam ipsam retinet et discretam. Quia ubi vel quando argumentum sive subtilitas mentis cum mala voluntate coniungitur atque posse, nullam reparationem potest facere ibi gens. Facies enim sua videbatur michi ita longa et grossa sicut est pinea Sancti Petri de Roma, et ad suam proportionem alia membra erant; ita quod ripa, que erat perizoma a medietate inferius, ostendebat bene tantum superius, quod tres frisones se male iactassent pertingere ad locum – subaudi perizomatis – usque ad caput. Quia ego videbam bene triginta magnos palmos ab illo loco inferius ubi homo fibulat clamidem seu vestem. + +Iste itaque tam magnus et ferus, ut vidit autorem, cepit ignota lingua clamare: {Raphèl maì amèc zumbrì almi}. Ad quem Virgilius: O anima stulta, tene te cum cornu, et cum illo rabiem tuam satia, quando ira seu alia passio te tormentat. Scrutare etiam tibi collum, et invenies ibi funem qui tenet illum ligatum, o anima confusa, et respice illum qui tuum magnum litiat tibi pectus. Postea dixit ad Dantem: Iste se ipsum accusat. Iste nempe est Nembroth, propter cuius malum cogitatum solummodo uno linguagio homines non utuntur. Dimitte illum et non loquamur in vanum, quia ita est sibi quodlibet linguagium sicut suum alteri, quod nulli est notum. Post hec, ait autor, nos volvimus a sinistris et ad tractum unius baliste invenimus alium satis plus ferum atque maiorem; ad cingendum ipsum nescio dicere quis esset ille magister, sed ipse tenebat succintum anterius levum et posterius brachium dextrum cum una catena que ipsum tenebat vinctum a collo inferius, ita quod a discoperto superius se revolvebat usque ad girum quintum. Iste superbus voluit esse expertus sue potentie contra summum Iovem, dixit michi dux, propter quod taliter muneratur. Fialtes est suum nomen, qui operatus est maximas probitates quando gigantes timorem diis superis ingesserunt. Ideo manus quas tunc movit nunquam de cetero sibi licere movebit. Et ego ad eum: Si esse potest, ego vellem quod de immenso Briareo experientiam haberent oculi mei. Unde ille respondit: Tu videbis Antheum hic prope qui loquitur et est solutus, et qui nos in fundo omnis mali deponet. Ille enim, quem tu vis videre, est multum plus illac, et est ligatus et factus sicut iste, excepto quod plus ferox apparet in vultu. Non fuit unquam terremotus horribilis tantum, qui excuteret unam turrim ita fortiter, sicut Fialtes ad se excutiendum fuit solicitus et attentus. Tunc timui ego plus quam timuerim unquam mortem, et non erat opus plus quam dubitatio, si non vidissem catenas quibus est tam fortiter colligatus. Post hec processimus magis ultra et venimus ad Antheum, qui bene quinque allis exibat, excepto capite, de caverna. Ad quem Virgilius: O tu qui in fortunata valle que fecit heredem glorie Scipionem, quando Anibal cum suis spatulas illi volvit, reportasti iam mille leones pro preda, quia si tu interfuisses alteri guerre tuorum fratrum, adhuc creditur quod vicissent filii terre; non te tedeat mittere nos deorsum, ubi Cocitum frigiditas coadunat et stringit. Non facias nos ire ad Titium nec ad Tyfum. Iste potest dare de eo quod hic optatur; ideo te inclina. Adhuc potest in mundo reddere tibi famam, quia vivit, longamque famam adhuc expectat, si ante tempus a gratia non vocatur. Ad ista itaque verba ille manus cum festinantia mox extendit, a quibus Hercules iam sentiit penosos amplexus, cepitque cum ipsis ducem meum. Virgilius vero, quando se capi perpendit, dixit michi: Veni huc, ita quod te capiam. Post hec ita fecit quod ipse et ego eramus protinus unus fascius. Et qualis videtur Carisenda cum ex parte qua pendet respicitur, quando una nubes vadit super ipsam, ita quod ipsa pendeat in contrarium, talis michi videbatur Antheus cum ipsum inclinari respiciebam. Et fuit talis hora quod ego voluissem per aliam stratam ire. Sed leviter in fundo qui devorat Luciferum cum Iuda nos deposuit, nec sic inclinatus ibi fecit moram, sed sicut malum elevatur in navi, ita se inde celeriter elevavit. Unde dicitur in textu: {et com'arbor in nave si levò}. + +Dicit hic autor quod una et eadem lingua – subaudi Virgilii – ipsum autorem pupugit atque unxit; quia ipsum de suo defectu primitus reprehendit, postea vero, videns ipsum correctum, ipsum dulciter confortavit: Et adducit hic similitudinem lancee Achillis, que istas duas naturas diversas habebat: Nam lancea Achillis suique patris in principio pugne mala omina ostendebat, in processu vero victoriam obtinebat. Sed ista verba premissa, moraliter exponendo, denotant et ostendunt quod lingua hominis sapientis scit vulnerare pariter et mederi; vulnerare dico hominem quando peccat, et vulnerando mederi, hoc est moderata et ordinata uti correctione. Dicit enim Seneca quod leviter castigatus reverentiam exhibet castiganti; nimia vero asperitas castigationem nec recipit nec salutem. + +Fabulose dicitur quod Peleus, rex Thesalie, qui fuit pater Achillis, habebat quandam lanceam cum qua quicunque fuisset in prelio vulneratus, sanari non poterat nisi iterato in illud vulnus ista lancea mitteretur. Sed rei veritas ista fuit, quod Peleus et filius eius Achilles in principio belli male pugnabant, sed in progressu eis melius succedebat. Erant enim in principio infortunati, sed in processu optime fortunati. Nec deviat hoc a vero, quia multi sunt qui, secundum sententiam sapientum, a celestibus influentiis fortunati et infortunati existunt. Exemplum de Anibale qui multotiens vicit, sed ultimo victus fuit. Et quidam sunt qui semper victores existunt, ut patet in Iulio Cesare, qui semper victorias reportabat. Quidam vero sunt qui nunquam pugnant quin eis male succedat, ut patuit nostris temporibus de principe Tarentino. Unde Sanctus Thomas de Aquino in libro Contra Gentiles de hac materia ait: *Videmus quod inanimata corpora quasdam vires et efficacias a corporibus celestibus consequuntur, sicut magnes attrahit ferrum, et lapides quidem et herbe occultas virtutes habent, que similiter a celestibus corporibus consequuntur. Unde nichil prohibet quod etiam aliquis homo habeat ex impressione corporis celestis aliquam efficaciam in aliquibus corporalibus faciendis, quam alius non habet: puta medicus in sanando, agricola in plantando et miles in pugnando*. Comparatio vero ad quid inducatur clare apparet in textu. + +Volens autor de superba gigantum arrogantia pertractare, incipit ab illo superbo gigante per cuius superbiam una lingua in LXXII linguas fuit adeo divisa. Et ad narrandum de ipso poetice sic procedit: Ego sensi a longe in illa obscuritate abyssi pulsari tam alte unum cornu, quod omne tonitruum istius comparatione iudicaretur protinus esse raucum; et tam alte sonuit qui sonabat, quod non sic terribiliter Orlandus sonuit quando Karolus Magnus perdidit sanctam gestam. + +Orlandus fuit quidam strenuissimus miles Christi, qui tempore Karoli Magni contra Sarracenos strenue multa fecit. Erat autem solitus semper in bello unum cornu gestare ad collum. Cum itaque tota gens Karoli que dicitur sancta gesta a Sarracenis undique esset pressa, Orlandus multum in illo prelio laboravit. Et tantum sonuit cum suo cornu ut Karolus subveniret, quod labore et siti defecit. Vult itaque dicere autor quod iste Orlandus non sic terribiliter sonuit, sicut sonuit Nembroth quando vivum hominem vidit descendere per infernum. + +Ista comparatio est naturalis et est talis: quando enim aliqua nebula grossa et spissa aerem obnubilat vel constipat, potentia visiva impeditur, quia talem aerem spissum et grossum penetrare non potest. Sed quando talis nebula incipit dissipari et diradari, tunc oculus paulatim videre incipit id quod prius sibi nebula abscondebat. Isto itaque modo, dum autor iret per tenebras infernales, visum fuit sibi videre a longe magnas turres. Sed postquam cepit paulatim appropinquare ad oram putei, visiva potentia illam auram grossam et obscuram potuit melius penetrare. Et ideo dicit quod fugit error ab eo et crevit sibi timor, quia illas quas prius credidit esse turres, vidit esse gigantes. + +Tunc ego errore vacuatus et timore repletus, cepi illos gigantes qui michi turres primitus videbantur subtilius intueri. + +Sed quia hic de elephantis et balenis fit mentio ab autore, ideo de ipsorum animalium naturis aliqua videamus. + +Elephas, elephantis, vel elephantus, elephanti, est animal tante magnitudinis apud Indos quod montis similitudinem representat. Unde quidam: + +*Corpore tam grandes apud Indos sunt elephantes; +Si bene firmares, montibus esse pares.* + +Est autem animal bellicis rebus valde aptum. In eis enim Indi medi et perse ligneis turribus collocatis, tanquam de muro iaculis dimicant et sagittis. Intellectu et memoria pre ceteris animalibus vigent; gregatim incedunt, aversi coeunt, in aquis vel insulis pariunt. Biennio fetus portant, nec amplius quam semel gignunt, nec plures quam unum pariunt. Vivunt autem trecentis annis, ut dicit Ysidorus. Plinius autem dicit quod elephantes in nova luna conveniunt congregati et in flumine se abluunt, et sic loti novo syderi se inclinant. Iuvenes vero suos, quos diligenti cura custodiunt, instruunt ad simile faciendum. Item, quando egrotant, quasdam herbas sibi salubres querunt; sed antequam ipsis utantur, supino capite eas ad celum levant, et quadam religione a numinibus sibi adiutorum postulant et requirunt. Item sunt animalia ita docilia, quod regem cognoscere et quasi adorare docentur. Item dicit Plinius quod elephas, si viderit hominem in deserto errare, primo ne ipsum terreat aliquantulum de via se subtrahit, et postea ipsum precedens viam ei ostendit. Et si draco homini nocere voluerit, pugnat pro homine, defendendo et pro liberando ipsum viriliter se opponit. Est enim elephas animal naturaliter benignum, et hoc quia caret felle, ut dicit Aristoteles. Accidentaliter tamen efficitur sevum, quando scilicet nimis provocatur ad iram; vel quando nimis inebriatur vino, provocatur ad bellum. Dicit autem Solinus quod elephantes servant syderum disciplinam, et luna crescente petunt flumina, et sparsi aqua solis ortum salutant, motibus quibus possunt. Duos dentes magnos habet elephas, quos quando a venatoribus insequitur, frangit ut ebore ipsis dato ab eorum infestationibus liberetur, hanc enim periculi sibi sentiunt esse causam. Pro feminis nunquam pugnant, nulla enim noscunt adulteria. Quando vero casu aliquo dimicant, fessos et vulneratos in medio sui recipiunt, et ipsos plus quam se protegunt et defendunt. Quando capiuntur haustu ordei, mansuescunt. Capiuntur autem isto modo; fit enim fovea subterranea in quam elephans incidit ignoranter; ad quam veniens unus ex venatoribus, ipsum elephantem percutit atque pungit; alter autem venatorum veniens, primum percutit venatorem et admonet eum ne percutiat elephantem, et dat ei comedere ordeum. Quod cum ter vel quater fecerit, diligit se liberantem et ei deinceps obediens mansuescit. + +Balena vero est quidam piscis qui est ita magnus, quod montibus et insulis videtur equalis, qualis fuit cetus qui excepit Ionam, cuius alvus tante fuit magnitudinis ut instar inferni obtineret, dicente propheta: De ventre inferni exaudivit me. Et est cetus idem quod balena. Declinatur autem in singulari hic cetus, ceti, in plurali vero hec cete, iuxta illud Genesis: Creavit autem Deus cete grandia. Dicitur autem cetus vel cete a corporis immanitate, quia magni corporis est. Balena vero dicitur ab emittendo et fundendo aquas. Plus enim omnibus aliis marinis belvis altius iacit aquas. Dicitur autem in libro Iorath quod quando balena multum esurit, vaporem odoriferum ad modum ambre ex ore suo emittit, in quo pisces delectantur, et propter ipsius vaporis redolentiam orificium eius intrant, et sic ab ipso capiuntur et devorantur. In hoc pisce, ut ibidem dicitur, terrestris materia dominatur plus quam aque, et ideo multe est corpulentie et pinguedinis. Unde in senectute, pre magnitudine corporis, in eius dorso coadunatur pulvis et condempsatur in tantum quod erbe et fructices ibi crescunt, ita ut balena similis insule videatur; ad quam si navigantes incaute appropinquaverint, sine periculo vix evadunt; nam aquam in tanta quantitate ex ore eicit super navem, quod ipsam aliquando horruit et submergit. Tante etiam est pinguedinis, quod cum piscatorum percutit venabulis sive telis, vulnus non sentit nisi prius pinguedo sua totaliter perforetur. Sed quando caro interior leditur, tunc facillime capitur, quia amaritudinem aque salse non sufferens, litus petit; tante autem est quantitatis, quod quando capitur, tota patria ex sua captura repletur. Catulos suos balena miro amore diligit, et eos in pelago longo tempore circumducit, quod si eos ab arenarum cumulis impediri contigerit, multitudinem aque in ore collectam super ipsos fundit, et sic eos a periculis liberans, ad profundum pelagi revocat et reducit. Contra omnes occursus nocivos pro filiorum defensione se opponit, et semper inter se et mare ipsos in parte tutiori reponit. Et quando invalescit tempestas, fetus suos adhuc iuvenes et teneros in ventrem suum contrahit; quos, tranquillitate facta, vivos evomit iterum et emittit. Dicit etiam Iorath quod contra balenam pugnat quidam piscis serpentinus et venenosus sicut corcodrillus. Pisces autem fugiunt ad caudam ceti, qui si devictus fuerit, pisces predicti moriuntur. Quod si non poterit ille piscis pestifer devincere cetum, fumosum et fetidissimum odorem ex ore eicit in aquam. Cetus vero fumo odorifero de ore suo emisso, fetidum odorem illius repellit, et sic se et suos protegit et defendit. + +Et ecce, dum sic respicio, vidi illum qui ore tanquam cum cornu sonuerat, quod caput habebat tante magnitudinis quante est pinea enea Sancti Petri de Urbe, et ad proportionem capitis cetera membra erant. + +Hic intendit ostendere figuraliter autor magnitudinem forme gigantum, dicens quod caput istius gigantis erat longum et grossum sicut pinea sancti Petri de Roma, et ad proportionem capitis cetera membra erant. Rome enim ante basilicam beati Petri est quedam pinea enea, magne magnitudinis, quam quicunque videt vel vidit, ymaginari potest formam quam habuerunt gigantes, et adhuc, ad maiorem demonstrationem et declarationem, subiungit autor dicens quod tres Frisones, unus super alium positi, a loco serrabularum unius ex istis gigantibus non pertigissent ad caput. Adhuc aliam nobis mensuram designat dicens quod, a gula usque ad femur, perpendit istum gigantem triginta fuisse palmorum. Et ne alicui hoc incredibile videatur, quod scilicet gigantes tante altitudinis fuerint, legant in primo libro Regum, ubi ponitur quod Golias, qui fuit de semine giganteo, fuit altitudinis sex cubitorum et palmo, et intellige cubitum geometricum. Legant etiam in legenda beati Christofori et invenient ipsum stature XII cubitorum. Frisones autem sunt quidam homines de Frisia. Frisia, vero, provinciola est in finibus inferioribus Germanie, super litus occeani constituta, cuius incole Frisones a Germanicis nuncupantur. In habitu autem et moribus plurimum differunt a Germanis, nam viri fere omnes in coma circulariter sunt attonsi, qui quanto sunt nobiliores tanto altius circumtondiri gloriosius arbitrantur. Est autem gens viribus fortis, magni corporis, severi animi et ferocis, corpore agilis, lanceis utens ferreis pro sagittis. Est insuper gens valde libera extra gentem suam alterius dominio vix subiecta. Nam morti se exponunt gratia libertatis, et potius mortem diligunt quam iugo opprimi servitutis. Ideo militares dignitates renuunt et aliquos inter se in sublime erigi sub militie titulo non permittunt. Subsunt tamen iudicibus quos annuatim de se ipsis eligunt, qui rem publicam inter ipsos ordinant et disponunt. Castitatem multum zelant; impudicitiam severius punientes; filios suos et filias usque ad completum fere adolescentie terminum castos castasque conservant. Ex quo contingit quod tunc temporis data nuptui ipsorum soboles prolem completam generant et robustam. + +Alla est quedam mensura apud Gallicos mensurandi pannos, que continet duas ulnas, sive duo brachia. + +Verba sunt Virgilii ad Antheum; in quibus verbis ipsum taliter deprecatur: O tu qui in fortunata valle, idest in planitie Libie, que fecit Scipionem heredem glorie, quando Anibal fugit ab ipso prostratus et debellatus, iam duxisti mille leones pro preda, etc. Ystoriam istam de Scipione et Anibale plene tractat Titus Livius in decada De Secundo Bello Punico, sed quia longissima materia est, ideo ipsam abbreviabimus iuxta posse. Anibal enim, propter odium Romanorum, sedecim annis Ytaliam bello pressit. Et in isto annorum spatio vires romanas adeo debellavit, et specialiter apud Cannas, quod Roma fuit in articulo quasi mortis. Sed magna probitate et industri prudentia Scipionis, qui suam patriam in cineres redigi non est passus, Roma non solum manus ipsius hostis evasit, sed insuper de ipso hoste et sua civitate Cartagine victoriosissime triumphavit. Nam dictus Scipio quartum et vigesimum annum agens contra Cartaginensium potentiam se potenter opposuit, exercitum ytalicum congregavit, in Affricam transmeavit et prope Cartaginem romana castra locavit. Cartaginenses vero, quando romanas aquilas ex eorum menibus conspexerunt, pro Anibale mittunt, ut cum exercitu quem habebat in Ytalia ad patriam remearet; qui, cum ad affricana litora e navibus descendisset, ad colloquium cum Scipione convenit, volens sine periculo gladii pacem componere cum Romanis. At Scipio, vir prudentissimus, considerans et attendens quanta mala in Ytalia Anibal fuerat operatus, et quod fides aliqua ab ipsis affricanis non fuerat observata, eius verba exaudire contempsit. Sed ait: Crastina die scietur in mundo que civitatum istarum duarum, Cartaginis sive Rome, debet universis gentibus iura dare. Dehinc alio die ante menia Cartaginensium est pugnatum; in qua pugna Cartaginenses ipsi totaliter defecerunt. Anibal vero cum paucis equitibus inter tumultum elapsus fugit. Cesa sunt eo die de Cartaginensibus supra viginti milia; par fere numerus captus est. Ex qua victoria Romani facti sunt, duce Scipione, domini orbis terre; Scipio vero ad laudem et gloriam suam dictus est ex illa victoria affricana Affricanus. Ideo in textu hic ponitur heres glorie esse factus; nam secundum Tullium, gloria est frequens fama cum laude. Et iste Scipio, qui dicitur superior Affricanus, super omnes Romanos fama et gloria frequentatur. Fuit et alius Scipio nepos suus, qui dictus est etiam posterior Affricanus, quia Cartaginem ipsam caput affricani imperii omnino delevit. Nam primus ipsam domuit, sed posterior ipsam delevit. + +Verba sunt Virgilii ad Antheum in quibus verbis, ut suam benevolentiam captet, in duobus ipsum commendat. Et primo in pugna leonum, quia leones in vita sua, sicut dictum est superius, venabatur. Secundo, quod si interfuisset in pugna Flegre cum suis fratribus, idest gygantibus, contra Iovem, quod ipsi filii terre Iovem protinus devicissent. Dicuntur autem gigantes filii esse terre quia, secundum fabulas, geniti sunt a terra contra deos irata. Secundum vero veritatem, filii sunt terre quia omnis carnalis potentia de terra oritur et de terra vires summit, ut in ystoria ipsius Anthei superius est expressum: ideo gigantes, idest a terra geniti, appellantur. Nam geos grece terra latine. Sed circa istam partem oritur questio, utrum scilicet sit verum quod gigantes fuerint; quia multi credunt quod quicquid dicitur de gigantibus sit protinus fabulosum. Et dicendum quod sine aliquo ambiguo gigantes multis et diversis temporibus fuerunt in mundo. Et primo invenimus in Sacra Scriptura quod gigantes fuerunt ante diluvium. Dicit enim Moyses in libro Genesis, ubi tractat de diluvio et causis ipsius, quod cum cepissent homines multiplicari super terram, viderunt filii dei, idest filii Seth, filias hominum, de stirpe Cayn, et victi concupiscentia acceperunt eas uxores, et nati sunt inde gigantes. Iosephus autem dicit quod multi angeli, cum mulieribus coeuntes, iniuriosos filios genuerunt; qui propter confidentiam sue fortitudinis, gigantes a Grecis dicti sunt. Methodius etiam, tractans de causa diluvii, dicit quod filii Seth concupierunt filias Cayn, ex quibus nati sunt gigantes. Magister vero in ystoria scolastica dicit: Potuit etiam esse ut incubi demones genuerunt gigantes a magnitudine corporum denominatos; sic dictos a geos quod est terra, sed et immanitati corporum respondebat immanitas animorum. Incubi vero sunt demones qui de nocte solent opprimere mulieres. Succubi autem sunt demones qui in specie mulierum se in somnio subiciunt viris. Post diluvium vero nati sunt alii gigantes in Ebron. Et post fuerunt in Thannis, civitate Egypti, a qua civitate et titanes dicti sunt. De quorum stirpe fuit Enachim, cuius filii habitaverunt in Ebron, de quibus ortus est Golias, quem David occidit dum esset puer in funda et lapide, ut habetur in primo libro Regum. Legimus etiam, in libro Numerorum, quod Moyses ex precepto Dei misit de deserto Pharan XII exploratores in terram promissionis; qui ascendentes exploraverunt terram, et venientes in Ebron, viderunt tres viros de genere Enach, vel Enachim, idest de genere giganteo, quales etiam viderant in Thannis, civitate Egypti. + +Fuit autem Ebron, ut dicit Magister ystoriarum, VII annis edificata ante urbem Thannis. Unde et ab Ebron semen giganteum in Egiptum creditur descendisse. Reversi autem exploratores ad Moysen, dixerunt ad populum: Terra quam lustravimus habet cultores fortissimos, urbes grandes et muratas. Stirpem quoque Enach vidimus ibi, quibus nos comparati quasi locuste videbamur. In ystoriis etiam Grecorum legitur quod, tempore Iovis, regis Cretensis, multi gigantes contra ipsum Iovem, ut dictum est, apud Flegram convenerunt. Tempore etiam gratie, idest postquam Christus venit in mundum, in sacris libris reperimus sanctum Christoforum gygantem fuisse; ubi nota, Lucane, quod nullum gigantem sanctum invenimus nisi istum. Et ad hoc accipe unum versum, quem ad pedes unius picture ipsius sancti Christofori vidi Rome: + +*Solus de sanctis formam tenet iste gigantis.* + +Et sic patet quod multis et diversis temporibus fuerunt vere gigantes. Sed quia malitia hominum nimium crevit in terris, ad hoc ut ipsa malitia, si cum fortitudine gigantea coniuncta fuisset, mundo ultra modum nequiter nocuisset, ideo divina pietas providens ipsi mundo tale semen de terra protinus extirpavit. Ideo bene autor in superioribus ait: + +{Natura certo, quando lasciò l'arte +di sì fatti animali, assai fé bene +per torre tali executori a Marte. +Et s'ella d'elefanti et di balene +non si pente, chi guarda sottilmente, +più giusta et più discreta la ne tene; +ché dove l'argomento de la mente +si giunge al mal volere et a la possa, +nessun riparo vi po' far la gente.} + +{questi puo dar di quel che qui si brama.} Moraliter omnes superbi nominari appetunt et laudari. Ideo Virgilius ait ad Antheum, ut ipsius patrocinium valeat impetrare: Iste, qui vivus est, te poterit superius collaudare, et de te nova portare, quod scilicet inter omnes alios gigantes catenis ligatos tu solus solutus existis. Sed si queris quare solus Antheus est solutus et non ligatus ut alii, duplex potest ratio assignari. Prima est licteralis; secunda vero allegorica vel moralis. Licteralis ratio ista est, ut scilicet sit qui possit proditorum animas deponere in profundum. Alia ratio est quia Antheus in pugna Flegre non affuit: et ideo brachia que contra deos non movit, ligata non habet. + +Deveniens Dantes ad nonum et ultimum circulum infernalem, qui est positus in profundo, volensque nobis situm et modum dicti circuli designare, facit in principio istius cantus trigesimi secundi quoddam prohemium in hunc modum: si ego haberem rimas asperas, duras, et fractas, sicut tristi foramini, idest puteo, conveniret, super quem puteum vel foramen circuli alii omnes premunt, ego exprimerem de meo conceptu plenius suum sucum. Sed quia non habeo illas rimas, non absque timore ad narrandum ea que debeo me conduco. Quia non est hoc opus quod fieri debeat sine multa providentia et cautela, describere scilicet vel designare fundum toti universo, nec etiam est hoc opus summendum vel narrandum a lingua que matrem nominet seu patrem. Sed ille domine adiuvent meum versum que adiuverunt Amphionem ad claudendum Thebas, ita quod a facto mea narratio non sit diversa. O super omnes male creata plebs, que stas in loco de quo loqui est durum, melius fuisset vobis quod hic fuissetis pecudes sive capre. Facto vero prohemio, ad narrandum accedit dicens: Quomodo sive quando nos fuimus inferius in puteo obscuro sub pedibus, scilicet gyganteis, plus satis in ymo, et ego respiciebam adhuc ad altum murum – subaudi putei – michi audivi dici: Respice quomodo transis; vade sic quod tu non calces cum plantis capita fratrum miserorum atque lassorum. Ad quas voces ego me revolvi, et vidi ante me et subtus pedes meos unum lacum qui, propter gelu, habebat vitri similitudinem et non aque. Et inducit hic autor quandam comparationem, ut congelationem illius lacus melius intelligere valeamus, dicens: Nunquam fecit suo cursui tam grossum velum in hieme Danubium in Austria, nec Thanais sub frigido celo, sicut erat ibi. Quia si Tambernich seu Petrapana super illum congelatum lacum cecidisset, solummodo in ora eius alicuius crepitationis sonitum non fecisset. Et sicut ad cloassandum stat rana, cum ore extra aquam, quando femina rusticana somniat spicas colligere in estate, ita vidi ibi umbras dolentes confictas in illa glacie usque ad partem verendam, mittendo dentes in notam ciconie, sive cantum. Quelibet autem ipsarum umbrarum tenebat inferius faciem revolutam, ab ore quarum frigus et ab oculis cor triste – subaudi videtur – et inter ipsas testimonium procuratur. + +Postquam vero autor generalem conditionem istarum animarum narravit, ad singularia et specialia sic procedit dicens: Quando in circuitu aliquantulum ego vidi, revolvi me ad pedes et vidi duos ita strictos quod habebant pilos capitis simul mixtos. Ad quos ego inquiens: Dicatis michi, o vos qui sic pectora constringitis, qui vos estis. Tunc illi ad autorem capita erexerunt, quorum oculi, qui primo interius molles erant, usque ad ora lacrimas profuderunt. Sed propter gelu ita lacrime in oculis congelarunt quod glacies oculos eis clausit. Modum autem quo istorum oculi clausi sunt, comparando declarat, dicens quod nunquam due ligna, sive due tabule, ita una linea sunt unite sicut illorum palpebre cum illa glacie clause sunt. Tunc illi habentes oculos ita clausos, quia autorem respicere nequiverunt, iracundia victi, more duorum hyrcorum se ad invicem cum frontibus percusserunt. Et unus, qui propter frigus perdiderat ambas aures, non elevando faciem, sed potius ipsam tenendo depressam, ait ad Dantem: Quare tantum specularis in nos? Si vis scire qui sunt isti duo, scias quod vallis unde fluvius Bisentii ad yma descendit patris eorum Alberti et ipsorum fuit. De uno enim corpore exiverunt, totamque Caynam poteris perscrutari, et non invenies umbram que magis sit digna in glacie ista figi. Certe non illa cui fuit fractum pectus et umbra cum uno ictu per manum regis Arthu; non Focacia; non iste qui me suo capite ita premit quod ultra videre non possum; et fuit nomatus Sassolus Mascheroni: si tuscus es, bene scis admodo quis fuit – subaudi in vita. Et ad hoc ut me non plus teneas in sermone, scias quod ego fui Camiscione de Pazzis, et expecto Karlinum qui me – subaudi cum tempus venerit – excusabit. Post hec, dicit autor, vidi mille visus propter frigora factos nigros, unde irruit in me rigor, et irruet semper – cum recordatus, subaudi, fuero – de gelidis illis aquis. Et hic finit prima pars Cociti. + +Interim vero quod Dantes ibat versus medium ad quod omnis gravedo undique adunatur, et ipse propter frigus eternum tremabat; si voluntas, inquit – supple divina – fuit, seu predestinatio, vel fortuna, nescio; sed transeundo inter capita proditorum fortiter pede impegi in faciem unius. Ille autem plorando clamavit, dicens: Quare me calcas? Si tu non venis ad crescendum vindictam Montis Aperti, quare me molestas? Et tunc ego dixi magistro: Magister mi, hic modicum me expecta, ita quod ego de uno dubio exeam nunc per istum; postea facies quantumcunque volueris michi festinantiam in eundo. Tunc dux stetit, et ego dixi illi qui adhuc duris imprecationibus blasphemabat: Quis es tu, qui taliter alii imprecaris? Et ille: Sed tu quis es, qui vadis per Anthenoram percutiendo facies alienas, ita quod si vivus esses, nimium adhuc esset? Vivus sum ego, et carum tibi esse potest, fuit mea responsio, si famam queris ut nomen tuum ponam inter alias notas. Et ille michi: Totum, inquit, contrarium concupisco. Idcirco recede hinc et noli me amplius molestare, quia male scis per istam gelidam foveam adulari. Tunc per capillos capitis cepi eum et dixi: Necesse erit omnino ut aut te nomines, aut capillus hic non remaneat tibi ullus. Unde ille michi: Quantumcunque tu mea coma me prives, non dicam tibi quis ego sim, nec etiam demonstrabo, si super caput meum millesies tu tomabis. Ego autem iam habebam suos capillos in manibus advolutos, et iam sibi extraxeram plus quam unum crinem, ipso latrante, cum oculis inferius revolutis, quando unus alius exclamavit: Quid habes tu, inquit, Bocca? Non sufficit tibi cum mandibulis personare, nisi tu latres? Qualis autem te diabolus tangit modo? Tunc ego: Admodo nolo quod tu loquaris, nequam proditor, quia, malis gratibus tuis de te vera nova portabo. Et ille: Vade hinc, et quicquid vis ad libitum tuum narra; sed noli tacere, si tibi liceat hinc exire, de illo qui ita nunc habuit linguam promptam. Ipse enim plangit hic argentum Francorum. Poteris ergo dicere: Ego vidi illum de Duera, in illo certe loco ubi stant madidi peccatores. Et si interrogatus fueris Nunquit alius erat ibi? Tu habes iuxta te illum de Beccheria, cuius caput Florentia amputavit. Iohannes de Soldaneriis credo quod sit magis ultra cum Ganellone et etiam Tribaldellus, qui aperuit Faventiam tempore quo alii dormiebant. Hiis autem sic per ordinem contemplatis, dicit autor quod dum inde recessissent, quod vidit duos in quodam foramine congelatos, et ita stricte sibi invicem adherentes, quod caput unius erat galerium socio cum quo erat. Et, quemadmodum panis causa famis famelice manducatur, ita dentes super illum posuit, in illa scilicet parte in qua cerebrum cum nuca coniungitur. Et inducit hic autor, comparative loquendo, ystoriam Tydei et Menalippi, dicens: Non enim aliter Tydeus Menalippi per indignationem tympora corrosit, quam ille corrodebat caput illius et collum. Ad quem ego: O tu qui ostendis per tam bestiale signum odium super illum quem tu rodis, dic michi quare, per talem conventionem; quod si tu rationabiliter erga illum te habes, sciendo ego qui vos estis et suam offensam, ego vicem in mundo superius tibi reddam, si illa cum qua loquor non siccetur. Unde ait in textu: + +{se quella con ch'i' parlo non si secca.} + +Tunc Dantes oculos ad yma deiecit, et vidit sub pedibus suis unum lacum adeo congelatum, quod potius vitreus quam aqueus videbatur. + +Postquam vero in superiori de Cayna tractatum est, ad secundam partem Cociti, que dicitur Anthenora, dirigit autor gressum. In ista parte autor tractat de secunda parte Cociti, que dicitur Anthenora, in qua ponit proditores sue patrie seu partis; et denominatur ab illo proditore troyano qui, secundum ystorias, suam Grecis prodidit civitatem. Hic enim fuit Anthenor, qui operante dolosa et versipelli astutia Dyomedis et Ulixis et multo auro recepto a Grecis, Palladium, quod erat presidium Troyanorum, extra Troyam transduxit ad Grecos. Quo presidio civitas spoliata, ipso proditore agente, in manus devenit obsidentium Argivorum. Ipse vero capta et incensa sua urbe, cum multitudine Troyanorum ad partem illam applicuit que tunc dicebatur Gallia Cisalpina; ibique civitates duas fecit, Paduam scilicet et Venetias. Unde in suo sepulcro tale epytaphium, ut dicitur, extat scriptum: + +*Hic iacet Anthenor, paduane conditor urbis; +Proditor ille fuit, quique sequuntur illum.* + +In ista itaque Anthenora autor ponit octo eorum patrie, vel eorum partis, sceleratissimos proditores. Et primo ponit dominum Boccam de Abbatis de Florentia, qui apud Montem Apertum, in quodam exercitu, prodidit Florentinos. + +{O tu che mostri per sì bestial segno}, etc. In isto notabili demonstratur quod omnis actus in quo bestias imitamur est bestialis protinus iudicandus: nam rodere hominem dentibus, vel unguibus lacerare, non est actus humanus, immo protinus bestialis. Ulterius nota quod iste actus bestialis quem comes Ugolinus contra archiepiscopum facit, tenet figuram sue bestialitatis qua usus fuit in suo dominio et quam operatus fuit contra Pisanos. Nam dum esset dominus civitatis pisane frumentum occultabat ut fame populi morirentur. Et in hoc imitatus est bestias, que filios vel non nutriunt, sicut corvi, vel ipsos occidunt, sicut multotiens facit musipula sive canis. De vipera etiam legitur quod femina, dum concipit, marem occidit; filii autem concepti, ventrem matris rodunt et sic inde exeunt. De multis etiam animalibus legitur quod erga suos filios sunt impii et crudeles. Fuit etiam crudelis et impius erga partem suam et contra nepotem suum ex filia, contra quos coniuravit ad mortem. Sed mentita est iniquitas sibi, nam in foveam cecidit quam alii preparavit, ut in sequenti cantu de his omnibus clarius apparebit. + +Autor in fine superioris cantus descripsit quomodo invenit duos peccatores in quodam foramine Anthenore insimul congelatos, et quomodo unus illorum alterum dentibus lacerabat. Quorum conditionem et nomina scire volens, ait illi qui socio inferre iniuriam videbatur: O tu, qui demonstras per tam bestiale signum odium super illum quem manducas, dic michi causam, et ego promitto tibi quod si scivero qui vos estis, et peccatum illius propter quod tu illum corrodis, quod ego de vobis in mundo nova portabo, si illa cum qua loquor non siccetur. Ad que verba ille qui socium corrodebat caput elevavit ad Dantem, et sic ipse Dantes cum precedenti continuat istum cantum. Os removit a fero pastu ille peccator, tergendo illud ad capillos capitis quod ex parte posteriori devastaverat, et postea sic incepit: Tu vis quod ego renovem desperatum dolorem qui cor meum premit, iam solummodo cogitando, prius quam eloquar inde. Sed si verba mea debent esse semen quod producant infamiam proditori quem rodo, loqui et lacrimari insimul me videbis. Ego certe nescio quis tu sis, neque per quem modum huc inferius veneris; sed michi videris vere, quando te audio, florentinus. Tu debes scire – ex quo subaudi es florentinus – quod ego fui comes Ugolinus, et iste est archiepiscopus Rogerius. Nunc ergo tibi dicam quare sibi talis vicinus existo. Verumtamen non est necesse tibi dicere quomodo et qualiter, per effectum suarum malarum cogitationum, ego confidendo in eum fuerim captus et morti postea adiudicatus; quia ista – subaudi duo, captio scilicet et mors – manifesta existunt. Et ideo illud quod audire non potuisti, hoc est quomodo mors mea fuit crudelis, audies illam, et postea scies si me iste offendit. Breve pertusium quod est intra mutatorium, quod per me titulum habet famis, et quod convenit quod adhuc alteri recludatur, monstraverat michi per suum foramen magis leve iam quando feci malum somnium quod de futuro michi scripsit sic velamen. Iste videbatur michi magister et dominus, venando lupum et lupicinos ad montem propter quod Pisani Lucam videre non valent. Cum canibus macris, studiosis, et comptis, Gualandos cum Sismondis et cum Lanfranchis sibi miserat ante frontem. In modico cursu michi videbantur fessi pater et filii, et cum acutis dentibus videbatur michi ipsorum latera, seu ylia, lacerari. Quando fui excitatus a somno ante mane, plorare sentii in somnio filios meos, qui erant mecum, et petere panem. Bene es crudelis si iam inde non doles, cogitando quicquid cor meum sibi annuntiabat; et si non plangis, de quo plangere soles? + +Iam erant excitati, et hora appropinquabat in qua solitum erat quod cibi nobis apportabantur, et per suum somnium quilibet dubitabat. Et ego sentii clavari inferius hostium horribilis turris; et tunc respexi sine loquela in faciem filiorum meorum. Ego certe non plangebam, ita interius induravi. Plangebant ipsi, et Anselmuccius meus dixit: Tu respicis ita, pater. Quid habes? Nec propter hoc fui lacrimatus, nec respondidi ego tota illa die et nocte sequenti, quosque alius sol in mundum exivit. Sed statim quod unus modicus radius in dolorosum carcerem introivit, ego vidi per quatuor facies qualis meus erat aspectus. Tunc ambas manus pre dolore momordi. Et illi, cogitantes quod hoc facerem pre voluntate sive desiderio comedendi, subito surrexerunt atque dixerunt: Pater, satis inferes nobis minorem dolorem si tu nos manducas. Tu nos induisti istas miseras carnes, et tu nos ipsis, si placet, expolia. Quievi tunc, ne ipsos facerem tristiores. Illo die et alio stetimus omnes muti: Ha dura terra, quare non te aperuisti? Postquam vero ad quartum diem devenimus, Gaddus michi se proiecit ad pedes dicendo: Pater mi, ut quid me non adiuvas? Ibi obiit, et quomodo tu me vides, ita vidi ego cadere alios tres, unum post alium. Unde inter quintum diem et sextum ego me dedi, iam cecum et pronum, manibus et pedibus super ipsos, et duobus diebus eos vocavi postquam fuerunt mortui. Ex quo plus quam dolor potuit ieiunium. + +Quando vero sua verba complevit, cum oculis tortuosis iterum dentibus cepit caput; qui quidem dentes fuerunt illi capiti, sive osso, sicut unius canis fortes. Et in ista parte invehit autor contra civitates ytalicas, que tam generosum sanguinem tali morte damnatum tanquam tepide vindicare hucusque non curant. Invehit etiam contra civitatem Pisanam, que innocentes filios pro peccato patris tam crudeli morte damnavit. De primo sic ait: Ha Pisa, vituperium gentium, pulcre patrie in qua – subaudi patria – tale facinus insonuit, ex quo vicini ad te puniendum tepidi cognoscuntur. De secundo vero: Moveant se Capraria et Gorgona et faciant in faucibus Arni sepem, ita quod in te – subaudi civitate Pisana – persona quelibet demergatur. Quia si comes Ugolinus habebat vocem, idest famam, te prodendi, tua castra inimicis tuis largiendo, non debebas tu propter hoc ponere suos filios ad talem crucem. Innocentes enim faciebat, o nova Thebe, nova etas Uguicionem, et Brigatam, et alios duos – subaudi Anselmuccium et Gaddum – quos iste cantus superius nominavit. Et hic finitur secunda pars Cociti, que dicitur Anthenora. + +Sequitur de tertia, de qua sic procedit: Nos transivimus ultra ad quendam, scilicet locum, ubi congelata glacies unam aliam gentem frigidissime fasciat, vel involvit; non quidem inferius revolutam, sed totaliter resupinam. Plantus autem eos plorare non sinit, quia dolor qui invenit super oculos oppositum se revolvit interius, et facit crescere anxietatem, quia lacrime in oculis congelantur, et sicut visiere cristalli rumpunt sub cilio in circuitu totam pellem. Postquam vero posuit autor conditionem proditorum tertie partis Cociti, dicit quod licet nichil quasi, pre nimia frigiditate, sentiret, sicut non solet sentire caro callosa, tamen aliquantulum venti sibi videbatur sentire. Unde ait ad Virgilium: Magister mi, istud quis movet? Non est huc inferius omnis vapor extinctus? Et Virgilius ad eum: Cito eris ubi de hoc tibi faciet oculus responsivam, videndo causam que flatum movet. Et unus tristium proditorum clamavit ad eos: O anime, inquit, crudeles, quibus interim dabitur ultima pena, elevate a facie mea dura vela, ita quod dolor qui cor michi gravat aliquantulum exaletur, prius quam planctus, sicut est solitus, congeletur. Cui Dantes ait: Si vis quod tibi subveniam, dic michi quis es. Et si hoc non fecero, ad fundum glaciei michi ire contingat. Ille autem respondens ait: Ego sum frater Albericus. Ego sum ille de fructibus mali orti, qui hic recipio dactilum pro ficu. Tunc ait Dantes: Es tunc adhuc mortuus? Et ille ad eum: Quomodo corpus meum stet in mundo superius, nullam scientiam vere porto. Tale nanque habet ista preconium, sive privilegium, Tholomea, quod multotiens anima cadit in ipsam antequam Antropos ipsam moveat more suo. Et ad hoc ut tu libentius radas vitreas lacrimas ab oculis meis, scias quod statim quod anima tradit, idest proditionem aliquam facit, sicut feci ego, corpus suum sibi aufertur ab uno demone, qui postea illud corpus gubernat, interim quod totum suum tempus volvatur, sive decurrat. Ipsa vero anima ruit in sic factam cisternam et forte videtur adhuc corpus superius umbre, que post me hyemat. Tu debes scire, si tu venis modo inferius, quod ipse est Ser Branca Aurie, et sunt plures anni postea transacti quod ipse fuit ita reclusus. Tunc Dantes ait ad illum: Ego credo quod tu me decipis, quia Branca Aurie non est mortuus adhuc, et comedit, et bibit, et dormit, et vestibus operitur. Ad quem ille: In fossato, inquit, Malebranche, in quo bullit tenax pix, nondum venerat Micheri Zanche, quod iste dimisit unum demonem in corpore suo, et etiam unus suus propinquus qui proditionem cum ipso similiter fecit. Sed extende versus me admodo tuam manum et aperi michi oculos. Sed Dantes sibi oculos aperire contempsit, immo dicit quod curialitas fuit se erga illum rusticum extitisse. + +In hac autem parte invehit ipse Dantes contra Ianuenses; et sic Cociti tertiam partem finit. Ha, inquit, Ianuenses, homines diversi ab omni more, et pleni omni nequitia, quare non estis vos de mundo submoti? Et hoc dico quia cum peiori spiritu Romandiole inveni de vobis unum talem qui, suo opere, in Cocito iam in anima balneatur, et in corpore videtur superius adhuc vivus. Ideo ait in textu: + +{Ché col pegiore spirto di Romagna +trova' di voi un tal, che per su' opra, +in anima in Cocito già si bagna, +et in corpo par vivo ancor di sopra.} + +Hic vaticinatur comes Ugolinus autori dicens quod illa turris, que causa sue mortis titulum habet famis, quia vocata est postea turris famis, oportet quod adhuc alteri recludatur. Et re vera istud vaticinium iam videmus ex parte impletum. Nam reclusi fuerunt ibi omnes nobiles et magnates qui capti fuerunt in bello Montis Catini, ex quibus multi in ea turri mortui sunt; et specialiter Bolgaruccius, comes de Marciana. Postea, tempore Henrici Septimi serenissimi Romanorum imperatoris, ex sententia dicti principis fuit in ea reclusus unus ex ducibus Austrie, qui scilicet predecessorum suum Rodulfum, videlicet regem Romanorum, gladio interfecerat; et in ea ultimum clausit diem. Utrum autem ex vindicta illius famis quam passus est ipse comes cum suis, in ea turri debeat aliquis recludi et fame similiter cruciari, nescimus. Cum autem illud tempus venerit, si venerit, videbitur vaticinium clarius adimpletum. + +In his XXXVIIII rithimis texitur modus et ordo crudelis mortis comitis Ugolini ac etiam filiorum. Quando vero comes fuit excitatus a somno, audivit filios qui in somno panem petebant. In illa vero hora in qua erat solitum ipsis comitibus cibaria portari, Pisani hostium carceris clavis ferreis clavaverunt et claves in fluvium proiecerunt. Et sic illa die sine cibo steterunt. Sequenti vero die, orto iam sole, comes in facies filiorum aspexit et vidit ipsos pre debilitate nimia pallidos et consumptos. Tunc comes, dolore commotus, ambas manus sibi ipsi momordit. Et illo die atque sequenti sine loquela, tanquam muti, steterunt. Et ecce quod iam tribus diebus sine cibo steterunt. Quarto autem die obiit comes Gaddus. Iste Gaddus fuit filius ipsius comitis Ugolini. Mortuo vero primo, alii tres unus post alium obiverunt, videlicet Uguicio, qui erat etiam filius comitis, Brigata, qui erat filius comitis Guelfi, et Anselmuccius, qui erat filius comitis Lotti, filiorum ipsius comitis Ugolini. Mortuis vero filiis et nepotibus, ipse comes duobus diebus supervixit, tamen pre debilitate iam cecus effectus. Et ne alicui hoc impossibile videatur, quod sex diebus vivere potuerit sine cibo, audiant Macrobium Super Somnio Scipionis. Dicit enim quod vita hominis ultra VII dies sine cibo durare non potest. Patet ergo quod usque ad diem potest septimum protelari. Dicit etiam ibi quod homo sine haustu spiritus ultra VII horas vivere iam non valet. + +Quia homo est naturaliter compassibilis, ideo compati debet miseriis iniuste et inique inflictis. Et si ipsius non compatitur, non habet animum bene ordinatum. Nam secundum Tullium, proprium est animi bene dispositi gaudere bonis rebus et dolere contrariis. + +Hic invehit autor contra ytalicas civitates, dicens quod ex quo ipse non vindicant, seu puniunt, talem mortem, quod ipsa civitas Pisana est vituperium ipsarum. + +Iste sunt due insule propinquiores litoribus Pisanorum. Hic invehit autor contra Pisanos, optans divinam vindictam ut submergat in ipsam civitatem Pisanam aquis diluvii omnem carnem. Sed hic oritur una questio, que talis est. Ipse autor condemnat Pisanos, qui filios et nepotes comitis Ugolini, qui erant innocentes, pro peccato patris condemnaverunt ad tam crudelem mortem, et hic optat submersionem omnium Pisanorum, cum non omnes consenserint in hanc mortem. Respondeo: Iuste et rationabiliter optat autor destructionem et mortem omnium Pisanorum, et hoc quia omnes peccaverunt in comites memoratos. Nam principes et maiores peccaverunt quia ipsos occiderunt; populus etiam peccavit quia ipsos non defendit. Si vero dicis quomodo desiderat sive optat submersionem parvulorum, qui omnino erant innocentes, cum ipse damnet peccatum commissum in filios dicti comitis innocentes, respondeo: hoc optat in confusionem et maiorem penam patrum; ut sicut ipse comes Ugolinus fuit plus cruciatus in morte filiorum atque nepotum, quos fame suis oculis vidit mori, quam in morte sua, ita optat quod ipsi Pisani in suis filiis cruciantur morte, scilicet temporali non eterna. Et nota quod hoc optat ordine divino, qui aliquando punit filios pro peccatis patrum et e converso – pena scilicet temporali, non autem eterna. Unde ipse ait: Ego sum Deus zelotes, qui iudico peccata patrum in filios usque in tertiam generationem et quartam. Hoc dicit quia patres multotiens tantum vivunt quod vident tertiam et quartam generationem. Maximam namque penam debemus credere quod habuit iste comes quando vidit, propter peccatum suum filios fame mori. Quod autem alibi dicit Deus: Filius non portabit iniquitatem patris, et pater non portabit iniquitatem filii, hoc dicit quia nullus pro peccato alieno eterna pena damnatur. + +Verba sunt autoris contra civitatem Pisanam, quam vocat novas Thebas. Nam sicut civitas Thebana, propter civiles discordias, de libertate et statu regio devenit in servitutem, et de servitute postea ad nichilum est redacta, ita Pisana civitas a magno et quasi regio statu, propter discordias civium, in statum infimum iam devenit. Regnum enim Sardinee, quod de manibus Sarracenorum potenter abstulerat, et quod multis temporibus in manu valida rexerat, propter discordias civium suorum viliter prodidit et dannose. Dominium maris, in quo regnare et triumphare solebat, non solum amisit, sed per illud sua vexilla transire non possunt. Nobilitatem illam egregiam qua in nobilibus civibus suis ubique pollebat ac etiam resplendebat, et propter quam nobilis predicabatur in orbe, cum sui destructione perdidit et amisit. Et, ut manifeste videmus, in manus devenit novorum civium advenarum, qui ipsam omni suo antiquo honore et alto statu privarunt, ita quod de ipsa possumus dicere quod dixit Christus in Evangelio de illo qui descendebat a Ierusalem in Ierico, quod incidit in latrones qui eum expoliaverunt, vulneraverunt, et semivivum reliquerunt. Simili modo Pisana civitas incidit in latrones, videlicet novos cives, qui eam omni suo honore, statu, divitiis, et gloria expoliaverunt; cives suos nobiles et antiquos, tam Guelfos quam Gibellinos, aut fame peremerunt aut in carceribus mori permiserunt, aut in exilium miserunt, aut diversis mortis generibus occiderunt. Et sic a capite usque ad pedes undique vulnerata heu nunc iacet, quasi semiviva relicta. Cuius statum tam miserum et confusum nec sacerdos respicit nec levita. Sed placeat nostro pio Samaritano ipsam oculo sue pietatis respicere, sibi per compassionem appropinquare, sua vulnera opportunis remediis alligare, vinum correctionis et oleum miserationis infundere, in iumentum sue longanimitatis ipsam imponere, et ad stabulum pristinum temporum antiquorum ad laudem et gloriam nominis Christiani cito deducere; ut ego, qui sum oriundus ex ipsa, ante tempora mee mortis possim ex reformatione sui status, tanquam civilis filius, gratulari. + +Ab istis itaque Tholomeis, qui amicitias et novas parentelas dolosis proditionibus violarunt, tertia pars Cociti, in qua eorum similes puniuntur, iuste et merito appellatur. In qua quidem parte et loco ponit autor tres maximos proditores: unum Romandiolum et duos Ianuenses, quorum duo vivebant quando autor istam condidit comediam. De primo poetice sic pertractat: Dicit enim quod dum appropinquaret ad centrum, ambulans per Tholomeam, sentiit aliquantulum venti, et ait ad Virgilium: Istum ventum quis movet? non est huc inferius omnis vapor extinctus? Sentiens enim autor ventum in centro terre, miratus est; et hoc quia, per suam soliditatem et compactam naturam, ventum creare non potest. In cavernis autem ipsius terre bene generatur ventus, scilicet in hunc modum, secundum Bedam: Aer enim labilis est nature, et ideo subintrat cavernas terre et exit. Cum autem una pars nititur exire et alia subintrare, fit conflictus inter aerem intrantem et aerem exeuntem; et ex tali conflictu ventus taliter generatur. Et ideo insule Eolie dicuntur regiones esse ventorum, quia sunt totaliter cavernose. Centrum vero terre, quia ibi est terra solida, et compacta et ab aere multum distans, ventum, nisi fictione poetica, habere non potest. Fingit autem hic autor Luciferum in centro terre infixum, oculis lacrimantem, tres peccatores dentibus corrodentem, et motu suarum alarum ad penam proditorum Cociti glaciem congelantem. Ex tali igitur motu alarum ventus ibidem sentitur. Unde poeta ait ad poetam: + +{Avaccio sarai dove +di ciò ti farà l'occhio la risposta, +vegendo la cagion che 'l fiato piove.} + +Antropos sic est unum ex tribus Fatis, que pagani cursui et statui humane vite a diis esse data dicebant. Nam statum et cursum humanum a tribus Fatis ordinatum esse credebant. Et dicitur primum Fatum Cloto, secundum Lachesis, tertium vero Antropos. Cloto ponebatur ab ipsis super generationem humanam; Lachesis super vitam; Antropos vero super mortem. Unde ad modum trium dominarum antiquitus pingebantur. Prima colum portabat; secunda nebat; sed tertia occabat. Unde versus: Cloto colum baiulat Lachesis attrahit, Antropos occat. Prima habet producere de non esse ad esse. Ideo Cloto interpretatur evocatio, quia habet evocare id quod non erat, sicut in generatione apparet, in qua fetus producitur, qui non erat. Secunda habet protrahere de tempore ad tempus, sicut de infantia ad pueritiam, de pueritia ad adolescentiam, de adolescentia ad iuventutem, et de iuventute ad senectutem. Ideo Lachesis interpretatur protractio, quia vitam protrahit et extendit. Tertia habet vitam per mortem finire; ideo Antropos interpretatur sine conversione, quia post mortem homo non redit ad prima. + +Hic inducit autor unam comparationem, ad designandum modum per quem in illis tenebris vidit Luciferum. Comparatio autem talis est: Aliquando accidit quod ex vapore terrestri surgit nebula iuxta crepusculum, cum nostrum, scilicet, emisperium incipit obscurari; que cum agitatur vel movetur, videtur a longe molendinum quod a vento giratur. Tale nanque edificium Lucifer videbatur, et propter magnitudinem et propter multas et magnas alas quas habet. Quid autem est emisperium, et quot sint emisperia, iam superius est expressum. + +Ubi nota quod licet omnes proditores in Cociti glacie puniantur, tamen in ea diversimode stant infixi. Nam illi qui habitant in Cayna stant in superficie glaciei: vultibus, pectoribus, et ventribus congelati. Illi vero qui in Anthenora sunt, usque ad caput in illa glacie stant infixi. Illi autem qui sunt in Tholomea, stant resupini iacentes. Isti vero ultimi, qui in circuitu Luciferi puniuntur, alii iacent a glacie undique cooperti; alii stant cum capite inferius infixi; alii capitibus elevati, alii vero habent ad pedes capita revoluta. + +Et sic patet quomodo isti, elongati a celo, frigore intolerabili cruciantur. Et circa istam particulam, nota quod omnes pene que in isto inferno poetice designantur, aut procedunt a frigore, aut a calore aut ab utroque; et in hoc autor a Divina Pagina non recedit. Nam Christus in Evangelio, ubi loquitur de penis inferni, ait: Ibi erit fletus et stridor dentium. Glosa: Fletus causatur ex fumo qui ab igne procedit; stridor vero dentium causatur a frigore. Et beatus Iob, ubi loquitur de animabus damnatis ait: Transibunt ab aquis nivium ad calorem nimium. Istis itaque duabus penis autor cruciari dicit animas damnatorum; quod sic patet: nam in secundo circulo, cantu quinto, ubi puniuntur luxuriosi, ponit buffaram que animas movet, agitat, et impellit. Sed quia talis ventus est frigidus, ideo habent frigus; et quia ex motu generatur calor, ideo a frigore transeunt ad calorem. In tertio circulo, cantu sexto, ubi puniuntur gulosi, ponit pluviam, grandinem, atque nivem; sed ista pena tota est frigida. In quarto circulo, cantu septimo, ubi puniuntur prodigi et avari, ponit quomodo magna continue contra se movent saxa; sed talis pugna habet generare calorem. In quinto circulo, cantu octavo, ubi puniuntur quatuor genera peccatorum, ponit paludem fetidam et obscuram, in qua ille anime stant submerse: sed talis pena frigida est credenda. In sexto circulo, cantu nono et decimo, ubi puniuntur heretici, ponit civitatem ignitam et sepulcra ignita: sed ista pena calidissima iudicatur. Veniam ad girones qui in septimo circulo continentur. Nam in primo girone, cantu XIIo, ubi puniuntur tyranni, homicide, et predones, ponit fluvium sanguinis calidum; et ista pena calida est. In secundo girone, cantu tertiodecimo, ubi puniuntur desperati et lusores, ponit arpias, que pascendo lacerant animas arbores factas; et ponit etiam ibi canes, que insequuntur animas fugientes: sed ista pena calida et frigida est censenda. In tertio girone, in quo puniuntur blasphemi, cantu XIIIIo, sodomite cantu quintodecimo et sextodecimo, et usurarii cantu decimo septimo, ponit igneam pluviam super illum gironem ab alto cadentem; et ista pena calida est. + +Visis gironibus, ad bulgias, que sunt in octavo circulo, accedamus. In prima bulgia, cantu decimo octavo, in qua puniuntur lenones et deceptores, ponit demones cornutos, animas verberantes; sed ex talibus ictibus calorem oriri credendum est. In secunda bulgia, cantu ut supra, ubi puniuntur adulatores, ponit fossatum stercorum; sed ex tali materia anime habent frigus, ex fetore autem et anxietate, calorem. In tertia bulgia, cantu nonodecimo, ubi puniuntur symoniaci, ponit quod ille anime habent plantas accensas, et sic patiuntur calorem. In quarta bulgia, cantu XXo, ubi puniuntur magi, augures, et divini, ponit quod habent facies retroversas et quod cum magna anxietate incedunt. Sed talis pena partim frigida, partim calida est censenda: frigida propter locum, et calida propter modum. In quinta bulgia, cantu vigesimoprimo et vigesimosecundo, ubi puniuntur barattatores, ponit pegolam calidam in qua anime dequoquuntur; sed talis pena calidissima iudicatur. In sexta bulgia, cantu XXIIIo, ubi puniuntur ypocrite, ponit quod habent capas plumbeas exterius inauratas, ex quo pondere calor maximus procreatur. In septima bulgia, cantu vigesimoquarto et vigesimoquinto, ubi puniuntur latrones, ponit conversionem animarum in serpentes et e converso; sed talis conversio habet generare, ex magna anxietate, calorem, et ex magno timore habet generare rigorem; et sic isti calorem patiuntur et frigus. In octava bulgia, cantu vigesimosexto et vigesimoseptimo, ubi puniuntur dolosi oratores et fraudulenti consiliarii, ponit animas eorum in flammis ardentibus concremari. In nona bulgia, cantu vigesimooctavo, ubi puniuntur scismatici, ponit quod tales ab uno demone diversis vulneribus vulnerantur; sed talis pena calorem generat atque frigus. In decima vero et ultima bulgia, cantu vigesimonono et trigesimo, ubi puniuntur falsatores, ponit omnes infirmitates febrium et leprarum; sed talis pena est omnino calida et frigida iudicanda. In isto vero nono et ultimo circulo, qui magis distat ab orbe, est frigus intolerabile, sicut iam dictum est. Et sic patet quod omnes pene inferni aut procedunt a frigore, aut a calore, aut mixtim ab utroque. + +In hoc loco Virgilius ostendit autori primum angelum, qui habuit tantam pulcritudinem quod fuit signaculum similitudinis Altissimi, vestitus omni lapide pretioso. Qui quidem, propter suam ingratitudinem et appetitum perverse excellentie, quia suo Domino voluit, ultra quod non erat, indebite similari, factus est dyabolus; idest, deorsum ruens et cadens de celo, retrusus est in inferno. Qui diversa sortitur vocabula: nam dicitur theologice Lucifer in sua prima creatione, quasi lucem ferens; poetice vero dicitur Ditis, qui secundum paganos erat maior demon inferni, scilicet Pluto. Autor autem istud nomen Ditis et imponit Lucifero, quia imperator inferni, et imponit civitati ignee, quia continet regna sua. Omnium autem malorum angelorum caput et dux Lucifer est, qui secundum Gregorium sic est dictus pro eo quod angelis clarior est creatus. Unde item Gregorius: Primus angelus ideo lapide pretioso ornatus extitit, quia dum cunctis angelorum agminibus prefuit, ex eorum comparatione clarior fuit; sed contra conditorem suum superbiens, lucem et claritatem perdidit et formam deformem et obscuram apostasie sue merito acquisivit. Damascenus autem libro primo, capitulo 18: *Ex his*, inquit, *angelicis virtutibus ille qui aliis preerat et cui terre custodia a Deo commissa erat, non natura malus factus, sed bonus existens, nequaquam ab ipso conditore semitam malitie in se habens, non ferens illuminationem et honorem quem sibi ipse conditor largitus fuerat, elatione liberi arbitrii sui versus est, ex eo quod est secundum naturam in id quod est preter naturam. Unde Deo rebellare volens, primo a bono deficiens in malum venit*. Et infra: *Lumen igitur creatum a conditore, propria voluntate tenebra factum est. Simul autem cum eo evulsa est et consecuta angelorum qui subordinati erant sub ipso infinita multitudo; et voluntarie facti sunt mali, ex bono ad malum declinantes*. Item dicit idem Damascenus, quod non habent potestatem neque virtutem contra aliquem, nisi a Deo permissive et dispensative concedatur; sed divina permissione transfigurant se in quamcunque voluerint imaginem sive figuram. Omnis etiam malitia et immunde passiones ex ipsis cogitate sunt; quas quidem mittere, idest suggerere possunt, sed violentiam inferre non prevalent. Item idem: *Quod hominibus est mors, hoc angelis est lapsus; post casum enim, non est eis penitentia, quem admodum post mortem hominibus non est vita*. Item Gregorius dicit: *Dyabolus a gratia desertus obstinatus in malitia permansit, ita quod nichil boni velit bona voluntate. Liberum siquidem arbitrium habet, sed depressum et ad malum incessanter inclinatum; ita quod semper bonum refugit, malum vero eligere non desistit. Et ideo accidit sibi ut a summo bono caderet in summum malum*. Cassiodorus: Cupiebat rapere divinitatem et amisit felicitatem. Item quia altitudinem sibi inconvenientem et indebite appetiit, ideo iusto ordine ad yma ruit; ut qui se iuste non tenuit in summo, secundum iustitie ordinem se teneat nunc in ymo. Propter quod et diabolus, idest deorsum ruens, a sanctis nuncupatus est. Circa quod nota quod propter diversas naturas quas habet, vel diversa tentamenta que facit, diversis nominibus nominatur. Quando enim tentat de superbia, dicitur dyabolus, idest deorsum ruens, idest ruere faciens. Quando de invidia, dicitur Sathan, idest adversarius plasmationi, quia invidet nobis, eo quod ad illam felicitatem ascendimus, de qua ipse extitit fulminatus. Quando de ira, dicitur exterminator, quia ira ponit hominem extra terminos suos. Quando de accidia, dicitur demonium, idest sufficiens iniquitas, quia ipsa accidia sufficit ad damnationem hominis. Quando de avaritia, dicitur leviathan, idest additamentum, quia, ut dicit Gregorius: Malum malo addit, et penam pena addere non desistit. Quando de gula, dicitur vehemoth, idest animal, quia gula reddit hominem bestialem. Quando vero de luxuria, dicitur Asmodeus, idest facture iudicium, quia propter luxuriam iam Deus iudicavit mundum. Plato autem in Thimeo vocat ipsum cachodemonem; cachodemon autem interpretatur mala sciens, a cacho, quod est malum, et demon, quod est sciens. Dicitur itaque cachodemon propter scientie qua viget naturaliter perspicacitatem. Viget enim sensu nature, experientia temporis, et intelligentia scripture, sicut dicit Beda et Damascenus. Beatus etiam Ysidorus dicit quod Greci vocant demones peritos et scientes: presciunt enim multa futura, unde solent dare aliqua responsa. In ipsis enim est cognitio rerum plus quam in hominibus, partim subtilioris sensus acumine, partim experientia longissime vite, partim Dei iussu et angelica revelatione. Hii corporum aereorum natura vigent. Ante transgressionem vero celestia corpora gerebant; lapsi vero in aeream qualitatem conversi sunt, et ista aeris caliginosi spatia tenere permissi sunt, qui eis carcer est usque ad iudicium. Item preter ista nomina multipliciter demonis malitia in Sacra Pagina denotatur. Dicitur enim serpens, vel draco, propter ipsius virulentam astutiam, Apocalipsis XIIo; leo, propter eius apertam violentiam; prima Petri, ultimo; vectis, propter eius obstinatam duritiam, Ysaias 79; coluber tortuosus, propter ipsius in isto aere caliginoso latentiam. Ideo ab Augustino recitatur opinio Platonis de cachodemonibus Super Genesim ad Licteram, libro tertio: *Demones*, inquit, *aerea dicuntur animalia, quia corporum aereorum natura vigent; nec per mortem dissolvuntur, quia prevalet in eis elementum aptum ad patiendum potius quam ad agendum*. Item dicit idem Augustinus, tertio libro De Civitate Dei, quod demones sunt *animalia omnino passiva; mente rationalia; tempore, idest duratione, eterna; corpore aerea*. Hec quidem ab Augustino opinative et recitative dicta sunt, insinuare volens qualiter demon de loco summe luminoso, scilicet celo empireo, sit expulsus, et in hoc aere caliginoso reclusus, ut ibi patiatur. Mali igitur angeli, consentientes voluntati Luciferi cadentis, irrecuperabiliter in hoc aere caliginoso, velut in carcere, sunt reclusi. Ceciderunt autem de luce in tenebram, de scientia in ignorantiam, de dilectione in odium et invidiam, de summa felicitate in summam miseriam, ut dicit Gregorius. Item demones presunt demonibus secundum maiorem scientiam, et secundum minorem aliis subsunt, ut dicit beatus Ambrosius Super Lucam. Quamvis enim obstinati sint in malo, a vivaci tamen sensu non sunt penitus spoliati. Nam, ut dicit Ysidorus, demones vigent triplici acumine: nam quedam sciunt subtilitate nature, quedam experientia temporum vel diuturnitate, quedam sanctorum spirituum revelatione. Item demones, ut dicit Augustinus in Enchiridion, vivacitate ingenii cognoscunt seminales rerum virtutes nobis occultas, quas per congruas et temperatas elementorum commixtiones spargunt, et sic diversas rerum speties producunt. Quod enim per se posset facere natura successive, hoc potest diabolus facere subito per accelerationem operum nature. Unde per artem demonum magi Pharaonis serpentes et ranas subito produxerunt, sicut super Exodum dicit glosa. Item demonum intentio tota est ad malum et fatigationem bonorum; et ideo elementa sepe perturbant, tempestates in mari et in aere concitant, fructus terre corrumpunt et devastant; item peiora facerent, si boni angeli eorum malitiam non cohiberent. Et ideo continue peccant, et quocunque vadunt, penam suam continue secum portant, ut dicit Gregorius. Item Gregorius, in libro XIIIIM Moralium: Secundum diversas diversorum complexiones varias, diversis parant tentationum deceptiones; nam letos tentant de luxuria, tristes de discordia, timidos de desperatione, superbos de presumptione. Item in libro XVII: Primo antiquus hostis tentans quasi consulendo blanda et illicita animo suggerit, post ad delectationem pertrahit, ad extremum consensum possidens violenta consuetudine premit. Item in libro 33: Apparente iudicio, cuncto assistente celestis curie ministerio, ille hostis dyabolus bellua crudelis et fortis in medio captus adducetur; et cum suo toto corpore eternis gehenne incendiis mancipabitur. Ubi utique inauditum erit spectaculum, quando hec immanissima bellua electorum oculis ostendetur. Pena autem ipsorum est quod divinam gratiam et beatam patriam perdiderunt, quod mala semper appetunt et quantum possunt illa perficiunt, et quod in isto aere caliginoso incarcerati existunt. In fine autem mundi omnes in inferni carcere cum Lucifero retrudentur. + +Ex premissis igitur patet quare Dantes ita modicum locutus est de demonibus in inferno, quia sunt pro maiori parte in isto aere obscuro locati. Creditur tamen quod Lucifer sit in profundo terre reclusus, et quod inulti demones, ut damnatos crucient, sint similiter in inferno. Si vero queritur utrum de ordine angelorum quolibet quidam ceciderint et quot fuerint qui ceciderunt, audi quid de istis duabus opinionibus sentiat beatus Ugo de Sancto Victore. Et primo de prima: *Novem*, inquit, *ordines angelorum ab initio conditi sunt, et ex singulis ordinibus aliqui ceciderunt*. Unde Apostolus, cum de malignorum spirituum tyrannide faceret mentionem, principatus et potestates tenebrarum nominavit, ut videlicet ostenderet, quia idem nunc quisque in malo ministerium ex perversitate exerceret, quod ad bonum perficiendum ex conditione accepit. *Nusquam tamen Scripturarum nequam spiritus seraphin appellatos invenio, quia licet cetera dona post ruinam adhuc in malo possideant, caritatem tamen in dilectione dei nequaquam habere potuerunt*. Secundo de secunda: *De numero autem lapsorum certa autoritas nulla invenitur; omnino autem probabile videtur plures remansisse quam cecidisse*. Propheta enim, cum demonstraret currus igneos, consolans ait: Plures sunt qui sunt nobiscum quam qui cum illis sunt. Hinc conicimus plures esse electos angelos quam reprobos. Sunt qui dicunt tot electos ex hominibus ad angelorum numerum ascensuros quot constat electos ibi angelos remansisse; propter Scripturam que ait: *Statuit terminos populorum iuxta numerum angelorum Dei. Quod si verum est, cum multo plures sint in hominibus reprobi quam boni, plures erunt reprobi quam electi angeli. Si autem homines reprobi plures sunt quam electi angeli, cum electi angeli plures sint quam reprobi, plures erunt homines reprobi quam reprobi angeli. Quomodo ergo verum est quod dicitur unusquisque hominum duos angelos habere deputatos sibi, unum malum, ad impugnationem, et unum bonum, ad defensionem? cum numerus hominum transcendat numerum angelorum? Ista autem inter occulta melius deputantur, et ubi ignorantia non culpatur, presumptio arguitur*. Hucusque Ugo de Sancto Victore. Et ista de Lucifero et angelis eius sufficiant quoad presens. + +In hoc notabili moraliter declaratur, quod cum aliquis sua culpa ab alto statu descendit ad ymum, quod bene stat sibi omne malum quod habet. + +Tres facies dicitur primus angelus habere, quia per appetitum perverse excellentie appetiit excellentiam trinitatis. Deus enim, licet sit unus in substantia, est tamen trinus in persona; qui quidem maxime habet tria, scilicet: summam et infinitam potentiam, qua mediante cuncta ex nichilo produxit in esse, et qua universa et singula que vult facere potest; et ista potentia attribuitur Patri. Secundo, habet Deus summam et infinitam sapientiam, qua mediante omnia creata ordinate distinxit, et qua cuncta suis locis debitis collocavit; et ista sapientia attribuitur Filio. Tertio, habet Deus summam et infinitam clementiam, qua mediante omnia creata a potentia et ordinata a sapientia sua ineffabili pietate et bonitate regulat et gubernat; et ista clementia attribuitur Spiritui Sancto. Lucifer autem, dum in superbiam est elatus, divinam excellentiam affectavit, et ideo de potentia cecidit in impotentiam; quia, iuxta Gregorium, ita debilis factus est, quod non potest vincere nisi volentem. De sapientia cecidit in malitiam et ignorantiam, quia licet habeat scientiam, non utitur ea nisi in malo. De clementia vero et bonitate cecidit in odium et invidiam, quia omne bonum odit et omni bono invidet. Et hiis tribus sententiis seu penis, quibus subiacet ipse demon, correspondent facies sue trine. Nam facies rubea correspondet impotentie et fragilitati sue; quia homo, dum de suo defectu verecundatur, rubicundus efficitur. Facies vero nigra correspondet obscuritati ignorantie. Facies autem pallida odio et invidie correspondet. Ideo dicitur in textu: {L'una dinanzi, et quell'era vermiglia}. + +Nilus est unus ex quatuor fluviis paradisi qui de Arabia, ubi nimio estu solis Ethiopes oriuntur, per Egyptum descendit in mare, dividens Asiam a Libia, ut superius dictum est. + +In hac parte agit autor de tribus summis proditoribus, qui suos reverendos dominos prodiderunt: videlicet de Iuda, qui prodidit Christum, filium Dei vivi, de quo actum est supra, et de duobus principibus romanis, Bruto scilicet et Cassio, qui Iulium Cesarem prodiderunt. Iulius enim Cesar dolo istorum duorum, quos intime diligebat, fuit occisus. De qua morte habes supra, circulo primo, cantu vero quarto. -His omnibus visis, ad aliqualem expositionem lictere accedamus. Ista Comedia, ut dictum est, dividitur in tres canticas; prima dicitur Infernus; secunda Purgatorium, et tertia Paradisus. Sed primo de prima, cuius titulus talis est. -In ista prima Cantica autor tractat de peccatoribus et peccatis, et in ea secundum rationem humanam penas peccatis adaptat. Continet autem ista prima cantica XXXIIII cantus; cuius primi cantus titulus talis est. In isto primo cantu autor prohemizat ad totam universaliter et generaliter Comediam; et ponit in hoc cantu principaliter duo: primo, quomodo ipse, volens ad montem virtutum ascendere, fuit a tribus vitiis impeditus, scilicet a luxuria, superbia et avaritia; que quidem vitia figurantur et designantur per tres feras, que sibi apparuerunt: scilicet per lonzam, leonem et lupam. Secundo, ponit quomodo Virgilius, maximus poetarum, in auxilium suum venit, qui tenet typum et figuram rationis humane, qua mediante promittit sibi ostendere Infernum et Purgatorium. Sed quia ad divina et celestia contemplanda humana ratio non potest attingere, ideo promittit ei non per se, sed per celestem ductorem sive ducem ostendere Paradisum. Viso titulo, licteram indagemus; sed nota quod non est mea intentio procedere in hoc opere in omni passu vel loco more sermocinalis, seu naturalis, seu moralis scientie, singulariter et multipliciter dividendo, sed insistere circa licteram, cuiuslibet scilicet cantus summam summarie declarando, et demonstrando per quemlibet cantum qualem viam autor descendendo vel ascendendo facit, quot historias, quot questiones ac etiam prophetias, cum occurrerint, et quot comparationes sive similitudines ac etiam notabilia ponit. diff --git a/testi/Misc_Epistole.txt b/testi/Misc_Epistole.txt deleted file mode 100644 index 6a5853e..0000000 --- a/testi/Misc_Epistole.txt +++ /dev/null @@ -1,124 +0,0 @@ -Manfredus dei gratia rex Sicilie Francisco Simplici vicario in Tuscia generali, dilecto consanguineo, familiari et fideli suo gratiam suam et bonam voluntatem. -Ut fidei tue sinceritas, rationis misterio circumfulta, evidenter inspiciat, quod divine bonitatis clementia rebus mandato fictis et falsitatibus persuasione delusis stabilitatis emolumentum non exhibet nec eas patitur in sui malitia suscipere incrementum, presenti litterarum compagine, licet calamo huiusmodi successionis eventus de tam vili rustico subici non deberet, tamen, quia principes factionis eiusdem divina provisio plectendos regie maiestati submittit, tibi ad gaudium nuntiamus, quod ipsius iuste dispositionis gratia regie vir ille neqnam, sue necis avidus impetrator, qui sibi paterne dignitatis et nature titulum adoptabat, per Henricum de Vigintimiliis, comitem Insule-maioris, dilectum consanguineum, familiarem et fidelem nostrum, et alios fideles nostros ipsarum partium, qui ad destruendum huiusmodi falsitutis propositum viriliter anhelabant, maiestatis nostre carceralem angustiam vinctis, ut decuit, manibus introivit, per fideles nostros Castri-Iohannis precipue, qui ipsum delusoriis honoris preconiis receperunt, ut eum deciperent, qui eos decipere proponebat, non ut imperator in solio, sed ut vituperatus in elogio interceptus. -Videat ergo discretio tua, qualiter ipsius miseri fallax intentio a falsis deluditur et a tam subito felicitatis culmine, ad quod, ut ipsum deluderet, fortuna provexerat, infeliciter corruit et ad ultimi supplicii erumpnosam et asperam miseriam ipsum ínstabilis inopinate reduxit. -Propter quod constantia tua discernat et videat, quod cuiuslibet falsitatis contentio, licet in exordio concipiatur affectu, ad effectum verumtamen non pervenit, quoniam, qui a veritate non inchoant, non poterunt in veritatis finibus terminare. Cecidit ergo eius sophistica gratia et ipsius iam corruit felicitatis abusiva, que naturalis fundamentum originis non habebat. -De quo poculum alacritatis assumens in solito fidei robore, quam a paternis traxisti cunabulis, circa maiestatis nostre servitia curiosus existas, ea, que honorem et exaltationem culminis nostri respiciunt, cum sollertia qualibet procurando, cognoscens apertius, quod per divinam iustitiam, que ius suum unicuique tribuit, nostra regnat potentia et prestat ipsa nobis de nostris infidelibus ultionem. Nos enim, ut iuris est et humanitatis exposcit clementia, bene meritis respondemus ad premia et infidelibus obstinatis ad penalitatis debite meritam portionem. Idcirco hec grata nova ad notitiam tuam deducimus, ut primo intrinsecus tuis rotatis visceribus a te tamquam a preside ad fideles alios ipsarum partium per letitie rivulum derivetur, que ipsis ad gaudium, presentium formam tuis ínserens litteris, alacriter studeas intimare. - -Conradus regis in Marchia vicarius generalis nobilibus viris potestati consilio et comuni Auximi domini regis fidelibus salutem et amorem sincerum. Licet in nobis firma credulitas non quiescat, intelleximums tamen, quod apud Monticulum quedam militum quantitas nuper accessit. -Ne igitur sub solite securitatis fiducia ab eisdem rebellibus dampuum aliquod incurratis, predictum negotium vobis previdimus intimandum, devotionem vestram hortantes, quatenus circa custodiam vestram sic existatis continua cura pervigiles, quod vobis nulla molestia inferatur. Nos enim circa salutem vestram intendimus, cum die Mercurii quartadecima mensis presentis iunii una cum comuni civitatis Fírmane et aliis fidelibus de contrata ad depopulationem rebellium de Montegranario protendere disponamus; transacto predicto tempore in contrata ipsa erimus cum masnada regia duce deo. - -Iordanus de Anglano dei et regia gratia comes Sancti Severini potestati, consilio et comuni Tollentini domini regis fidelibus, dilectis sibi salutem et amorem sincerum. Cum statim, nobis descendentibus a guasto de obsidione Cinguli, contra Monticlum cum eodem exercitu procedere proponamus, devotioni vestre ex regia parte qua fungimur auctoritate mandamus, quatenus sic opportunis operibus existatis in continuo apparatu muniti, quod ad alias requisitionis nostre litteras ad nos supra dictum Monticlum per comune remota di1atione qualibet veniatis, ita quod, si de sero receperitis alias -litteras nostras, mane summo sequenti coram nobis vos comuniter presentetis, parati pro maiori parte ferris ad guastum et expensis VIII dierum in omnibus opportunis; ordinantes, qualiter copia horum affluens de terra vestra ad dictum exercitum continue deferatur. Data et cetera. - -Quantis afflictionibus quantisque adversariorum dei et ecclesie morsibus opprimamur, apostolice sedis notitiam tam fama volante quam referentibus certis nuntiis credimus non latere. Sed ut nobis tamquam vere indigentibus vestre pietatis ianua in veloci ac sufficientí subsidio possit efficaciter aperiri, que nuper nobis per infortunium acciderunt, vobis curamus lacrimabiliter intimare. -Cum igitur comes Iordanus in obsidione civitatis nostre dampnabiliter iudicaret, venerabilis pater dominus Manfredus Veronensis electus tamquam dominus magni cordis, qui nobis in provincia preminebat ut pastor bonus, qui animam suam pro suis ponere ovibus non formidat, tantornm dampnorum ruinam tollerare non valens, voluít cum militia nostra insultum facere in exercitum comitis memorati; qui cum ab insultu rediret, adversariorum milites ipsam nostram militiam insequentes eundem dominum marchionem per sui equi precipitium vel occasum cum duobus nostris militibus ceperunt personaliter et duxerunt. -Propter quod, sancte pater, cum tanti ac talis gubernatoris simus solatio destituti, sicut oves sine pastore, regimine deviantes, vestre vestrorumque fratrum sanctitati devotis precibus supplicamus, ut nobis ac provincie Marchiane potentem et magnificum capitaneum in manu forti, robusto brachio sic celeriter destinetis velut noster pater et pastor, cui tam animarum quam corporum cura pertinet generalis, quod a tantis imminentibus periculis respiremus. - -Licet de dilecto filio Manfredo Veronensi electo et rectore ducatus, qui, sicut accepimus, manus hostiles inciderat, gravis et amarus cruciatus emerserit et tam nos quam vos etiam ac ceteri confideles nostri de Anconitana marebia, pro quorum defensione personam suam innumeris periculis et dubiis bellorum eventibus exponebat, maximam de captione ipsius dolendi materiam habeamus, verumtamen et eorundem confidelium animi non debent tanta ex hoc mestitudine deprimi, amaritudine deici, quod in nostra et totius defensione patrie velut pusillanimes in omnibus torpeatis, quin immo eo vigorosius tamqnam viri fortes hoc adversitatis tempore resistere hostibus et pravos eorum conatus elidere, quo maiora et potentiora sibi premia laudis acquirunt hii, qui lorica constantie et perseverantie galea premuniti assumunt spiritum fortitudinis in adversis. -Sperantes igitur vos in huiusmodi necessitatis articulo fore viros stabiles et fideles, universitatem vestram monendam, rogandam, confortandam, sollicitandam attente duximus et hortandam per apostolica vobis scripta mandantes, qnatenus illam firmam servantes constantiam illamque constantie firmitatem animi, quam hactenus circa Romanam habuistis Ecclesiam, retinentes, propter adversitatem huiusmodi nullatenus a vestre terre defensione ac comunis tam ipsius Ecclesie quam vestri prosecutione negotií desistatis, sed tamquam viri stabiles, quos temptationum impetus non curant, invasionibus predicte marchie viriliter resistere procuretis, possibilitatem vestram contra vestros et predicte persecutores Ecclesie magnanimiter exercentes, ita quod predictam ob hoc vobis obligetis Ecclesiam, nosque ac fratres nostri hoc in libro eterne memorie conscribentes reddamur exinde ad promovenda vestra spiritualia et temporalia commoda promptiores. Nos enim tam sinistro intellecto rumore statim convocavimus fratres nostros et cepimus deliberare cum eis, qualiter non solum vobís et predicte marchie de defensore idoneo, verum etiam promotioni dicti negotii possimus utilius et efficacius auctore domino providere. Sed pro vestrarum corroboratione mentium has fore vobis decrevimus 1itteras premittendas. - -Petrus miseratione divina saneti Georgii ad Velum aureum diaconus cardinalis, apostolice sedis legatus Iacobo de Morra salutem in domino. -Dum longinquiori mora et maiori locorum distantia separati fieri vester more solito compatriota nequimus, sollicitiores efficimur, ut ferventius de vestra petamus continentia recreari. Sciatis itaqne nos per dei gratiam plena sospitate vigere, quod de vobis audire nostra desideria sunt intenta, et statum vestrorum fidelium et provincie nobis intimare curetis, ut super hiis obtineat nostra notitia, quod intendit. - -Petrus miseratione divina sancti Georgii ad Velum aureum diaconus cardinalis, apostolice sedis legatus. Agnus dei, qui tollit peccata mundi, respiciens in servos suos misericorditer et brachium sue virtutis extendes contra querentes perdere iustum Christi sanguinem iterato, exercitum Romanorum, Campanorum et aliorum Ecclesie fidelium sub capitania nobilis viri domini Iohannis Archionis cousobrivi nostri, existentem in depopulatione Fulginei, potentia maiestatis gloriose precinxit eumqne die dominico proxime preterito circa mane, noctis adhuc non depulso silentio, devenientem ad conflictum eum exercitu comitis Acerrarum, misericordia superexaltante iudicium, exaltavit devictis totaliter hostibus et aliis eorum occisioni traditis, aliis fere omnibus, paucis omnino remanentibus, captivatis. Letemini ergo, filii, et processionaliter clerus et populus redemptori nostro, qui iusto iudicio dampnare novit reos mortis ad mortem, ad laudes et glorias assurgatis, ut, qui hac die dignatus est suorum fidelium misereri, dignetur et in aliis processus nostros misericorditer prosperare. - -Simon miseratione divina tituli sancti Martini presbiter cardinalis nobilibus et prudentibus viris potestati, consilio et comuni Auximanie salutem et sinceram in domino caritatem. Sancte matris Ecclesie decus salutemque fidelium salutifero zelo zelans, sanctissimus pater et dominus noster dominus papa de fratrum suorum deliberato consilio commisso nobis legationis officio pro status provincie reformatione benefica, decrevit nos nuper in marchiam Anconitanam sine more dispendio destinandos, data nobis ingenti multitudine equitum bellatorum ad hostium dante domino in partibus ipsis malitiam conterendam. -Eapropter, viri prudentes, a quibus erga Romanam Ecclesiam fructus devotionis exsequitur, cum nos ad iter illuc sine intermissione temporis accingamur, in brachio forti, vallati militum copia profecturi, nobilitatem et prudentiam vestram instanter requirimus et hortamur presentium vobis tenore mandantes, quatenus vos, erga sanctam Ecclesiam matrem vestram devotionis vestre titulum continuantes in bonum, ad recipiendum nos et comitivam nostram honorifice more fidelium et potenter, ut condecet, preparetia, ita quod devotionem vestram propterea prosequi benivolentia teneamur; firmiter opinantes, quod, dum statum vestrum cunctorumque fidelium ipsius Ecclesie totis affectibus exaltamus, vobis et toti provincie dirigente nos dextera domini prospere ac salubriter disponemus. - -Simon miseratione divina tituli sancti Martini presbiter cardinalis nobili viro. Scimus, dum fama clamat, quod animus vester, in Ecclesie devotione resultans, in honore ipsius et prosperis successibus gratulatur. -Ex hoc igitur vobis ad gaudium nuntiamus nos ex secreto consilio domini pape ac fratrum suorum conmisso nobis legationis officio in marchia Anconitana cum multitudine militum ad redemptionem et reformationem provincie sine more medio profecturos. Eapropter nobilitatem et devotionem vestram rogamus attente, quatenus ex hoc confortationis animum assumatis et refundentes in alios fideles Ecclesie pro nomine ipsius Ecclesie more solito fideliter ac ferventer agere studeatis, ita quod in fame parte et eiusdem Ecclesie gratia exinde fortius concrescatis nosque vobis exinde ad favorem et benivolentiam teneamur. Data. - -Simon miseratione divina tituli sancti Martini presbiter cardinalis, Marchie, ducatus Spoletani et masse Trabarie rector, apostolice sedis legatus Gaudiorum nostrorum vos esse participes affectantes, que dominus noster ad magnum honorem Ecclesie matris nostre, exultationem fidelium et proditorum non modicum detrimentum nec non ad utilitatem vestram contulit hiis diebus, vobis honorem Ecclesie et totius partis eiusdem zelantibus duximus ad gaudia repetenda. Noveritis igitur, quod, cum contra Raynaldum de Brunforte dei et Ecclesie proditorem, vestrum et nostrum perfidum inimicum, fecerimus cavalcatam unum ex melioribus castris ipsius, scilicet Collepetre, quod ipse inexpugnabile reputabat, favente gratia Iesu Christi viriliter cepimus et ad mandata Ecclesie retitemus; propter quod noster districtus defenditur et ad offendendam aliam terram proditoris predicti facilis est ingressus. -Qua quidem victoria, manu domini faciente potius, habita, die septimo intrantis mensis madii equitavimus contra eius castrum, quod diutius obstaculum nostrum fuit, ipsum viriliter et potenter taliter undique expugnando, quod de ipsius captura nulla dubietas habeatur. Sergentes, qui erant ad ipsius castri custodiam deputati, a nostris expuguatoribus superati castrum ipsum nobis libere dimiserunt, petita a nobis et obtenta solum misericordia de personis; et sic castrum ipsum destrui funditus fecimus, magna quantitate balistarum et aliarum rerum, que reposite fuerant in dicto castro, ad nostram civitatem primitus apportata. -Quare dilectionem vestram duximus presentibus exhortandam, quatenus de predictis gaudium assumentes circa servitia Ecclesie, offensionem infidelium ac vestram defensionem sic more solito vigiletis, ut vester status semper de bono in melius augmentetur. Scitote pro certo, quod vestra et nostra salus et Províncialis cum victorioso exercitu, ut de novo didicimus, est in procinctu ad Urbem celeriter veniendi. - -Simon miseratione divina tituli sancti Martini presbiter cardinalis, ducatus Spoletani, Marchie, masse Trabarie rector, apostolice sedis legatus nobili viro Benvenuto domini Michaelis civi Anconitano, dilecto familiari suo salutem in domino. Dignum ducit nostre intentionis attentio te favoris nostri fulcire decore tuisque commodis gratiose concurrere, dum gratum te nostris obsequiis novimus et nostris acceptum aspectibus experimur. Eapropter potestariam masse Trabarie ac regimen pro anno instanti proximo tibi presentium auctoritate concedimus ad decus Ecclesie dirigendum, mandantes ac etiam statuentes, ut tibi ab hominibus dicte masse super hiis, que ad regimen ipsum pro dicto tempore pertinent, intendatur humiliter cum exhibitione consueti salarii et efficaciter pareatur; penas, condempnationes et banna, que propterea tuleritis in rebelles, rata inviolabiliter habituri. - -Simon miseratione divina tituli sancti Martini presbiter cardinalis, ducatus Spoletani, Marchio, masse Trabarie rector, apostolice sedis legatus nobili viro potestati salutem in domino. -Volentes, quod regimen civitatis, quam ad fidelitatem sancte matris Ecclesie in eminentis fidei constantia continuo experimur, per vos et officiales vestros sine difficultatis et impedimenti alicuius obstaculo peragatur, considerantes etiam vestre fidei puritatem, quam erga eandem ecclesiam habere vos novimus argumento probabili, presentium vobis auctoritate plenam et expressam absolutionem et licentiam impertimur, ut idem regimen vestre bonitatis arbitrio absque capitulorum ipsius civitatis observantia, a qua vos et vestros officiales, iudices et notarios decrevimus absolutos, prout vobis videbitur, peragatis, et si hactenus ab ipsorum capitulorum observatione in aliquo vel aliquibus discessistis, vos et vestros auctoritate qua fungimur reddimus absolutos, nolentes, quod occasione huiusmodi aliqna vobis per comune vel speciales civitatis eiusdem inferatur molestia vel rationis exhibitio aliquatenus exigatur. In cuis rei testimonium presentes litteras fieri iussimus et nostro sigillo muniri. - -Grandis et antiqua dilectionis inmensitas et amoris experti continuata sinceritas fiducialiter nos admonent et inducunt, ut ad revocandum vos ab erroris caligine nostros vobis ambaxiatores et litteras destinemus. -Nam sic vos tenerrime diligimus cum effectu, sic desiderabiliter peroptamus, ut spreto itinere tyrannie pravitatis ac animo persecutionis dei et Ecclesie sacrosancte ad ipsius Ecclesie gremium, cui spiritualiter et corporaliter subesse debetis, tamquam devoti sui filii redeatis, et ut expressim vobis, que super hiis intendimus, referantur. Ecce discretos ambaxiatores nostros ad vos duximus destinandos, dilectionis vestre gratiam rogantes attente, quatenus super hiis, que vobis ex parte nostra proponent, et fidei plenitudinem et operis effectum sic favorabiliter prebeatis, quod semper ut hactenus fraterni amoris copula nos coniungat et de tenebrarum nebulis ad claritatis lucem vestra discretio convertatur. - -Cum de fide ac legalitate nobilis viri domini Ormanni de Saxoferrato dilecti nostri geramus in domino fiduciam pleniorem, ipsum capitaneum vestrum tenore presentium duximus statuendum, volentes et presentium vobis tenore mandantes, quatenus ipsi in omnibus et singulis, que ad ipsum officium pertinere noscuntur, plene intendatis et sibi efficaciter obedire curetis. Alioquin penas et banna, quas vel que rite tulerit in rebelles, ratas habebimus et faciemus inviolabiliter observari. - -De fide, legalitate, prudentia et devotione vestra plenam in domino fiduciam obtinentes, liberam vobis auctoritate presentium concedimus potestatem, quod castrum et homines de Fabriano at aliis locis quibuslibet, qui ad mandata Ecclesie Romane et nostra redire curaverint, nostro nomine ad gratiam ipsius Ecclesie ac nostram habeatis, eisdem offensas remittentes, pacta et promissiones facientes in omnibus et circa omnia, prout videritis expedire. -Nos enim remissiones, pacta et promissiones quaslibet, quas eisdem et eorum singulis duxeritis faciendas, ratas e gratas habebimus et curabimus auctore domino inviolabiter observare. In hiis autem, que cum Fabrianensibus exsequenda videritis, consilium et auxilium nobilium virorum devotorum Ecclesie sollicite requiratis, sic vos in hiis et aliis, que honorem dicte Ecclesie et nostrum respiciunt, habituri, quod devotionem et studium vestrum dignis laudibus commendemus. - -Sanctissimo patri domino Martino sacrosancte et universalis Ecclesie summo pontifici Karolus Jerusalem et Sicilie rex se ipsum ad pedes. Ad prosequendum imperii Costantinopolitani negotium, cuius nos sancta mater Ecclesia excelso diademate coronavit, amicomm nostrorum per partes Ytalie invocamus auxilia, ut nostri cordis affectio, quam ab equitate originem traxisse perpendimus, laudabilem sortiatur effectum. -Cumque Pisanis, quos aliquomodo reputamus amicos, veluti qui per ceteros Ytalicos habentur potiores in equore, litteratorie direxerimus preces nostras, ut apparatum decem galearum amicabiliter nobis inpenderent, et nostris precibus inhibuerint auditum, vestre clementíe genutenus supplicamus, quatenus comuni Pisarum vestris iniungere dignemini litteris, quod ad ipsius recuperationem imperii nobis prestet auxilium et favorem, ut illius gratia, qui dator est omnium, et amicorum exhibitione subsidii exoptate dignitatis obtentu letetur filius et filialis letitie sancta mater Ecclesia non sit expers. - -Sanctissimo patri et domino Martino sacrosancte et universalis Ecclesie summo pontifici Rolandus de Brunforte potestas, consilium et comune Pisani se ipsos ad oscula circa pedes. -Est nobis causa iustissima, si regi Karulo galearum denegamus auxilium, dum nostris remigiis intendit invadere,quem nove amicitie federa nobis iungunt. Verumtamen, postquam de vestre sanctitatis aribitrio processisse dignoscimus, etsi forsan inviti, in his et aliis respondere conabimur votis suis. - -Michael in Christo fidelis deo, Romeorum imperator ac moderator, Angelus Comninus Paleologus, novus Costantinus et semper augustus probis et sapientibus viris dominis potestati, capitaneo, anzianis, consilio et comuni Pisarum salutem et amoris perpetui firmitatem. Fidei amice sinceritas, amicorum unitiva fidelium, non verborum applausibus, sed operum experientia conprobatur. -Conprobata est utique apud nostre dilectionis constantiam constantis et intime dilectionis intimo emulo, alieni cupido, invisori prosperitatis alterius et totius nequitie fomiti, qui contra nos violentum exercitum pro viribus intendens extendere in deum et homines autumat, quod regni nostri nobis extrema remaneant, postulata navigia denegastis. -Ex quo vobis regratiantes ad previum, sapientiam vestram precamur, quatenus sic provide, sic constanter velitis in laudabili perseverare proposito, quod mutue dilectionis intimitas hinc inde mutuis initiata principiis duce domino de bono in melius percipiat augmentum. - -Karulus illustris Ierusalem et Sicilie regis primogenitus, princeps Salernitanus et honoris montis Sancti Angeli dominus ac eius in toto regno Sicilie vicarius generalis viris nobilibus et discretis potestati, consilio et comuni Sancti Miniatis dilectis et devotis suis salutem et sincere dilectionis affectum. -Probata vestre constantia puritatis, quam in grandibus persepe negotiis demonstratis, certam nobis prestat fiduciam et suggerit spem securam, ut in cunctis, que domini patris nostri nostrique nominis et honoris exaltationem respiciunt, benivolentia vestra nobis prompta conveniat et devota, grata concurrat, et quanto maior necessitas imminet vel urgens utilitas persuadet, tanto vos securius sollicitemus et fiducialius requiramus. -Cumque adveniente primo futuri veris grata temperie deo preduce proponamus in rebellem insulam Sicilie potentialiter pertransire ad conculcandam hostilem superbiam et rebellium contumaciam edomandam, volentes vos laborum participes et victorie nostre reddere non expertes, universitatem vestram amica mente requirimus et affectuoso corde rogamus, quatenus quantitatem aliquam balistrariorum et lanciariorum peditum preparantes, illam ad nostrum exercitum transmittatis qui usque ad medietatem instantis mensis aprilis ad tardius, cum liliorum signa victricium indubitanter proponimus in Sicilie solo diffigere, ad nos profecti perveniant nostroque felici exercitui se coniungant, ita quod, ex devotorum viribus nostre partis adaucta potentia, contineantur elata colla superbie, fine facto laboribus cum honore. Super quibus exhibitionibus presentium nostri nuntiis, quos pro hoc decrevimus ad vos specialiter mittere, fidem velitis credulam adhibere. -Data Neapoli per Bartholomeum de Capua iuris civilis professorem, dilectum familiarem et consiliarium nostrum. - -Alfonsus dei gratia rex Aragonum et cetera. Inter alia, que de nostre mentis proposito prodeunt, prodit, ut Karulo regi Sicilie, qui et nobis et nostris permulta presumpsit inferre, bellum, in quantum se potentia votis nostris accommodat, inferamus. -Intellecto siquidem, quod ipse Karulus Constantinopolitanum imperatorem nove amicitie linea vobis iunctum velut nequam et inpius presumptialiter intendit invadere, in armario cordis nostri firma dispositione concepimus eiusdem regis ad posse presumptuosis ausibus obviare. -Intendimus namque, dum de vestra voluntate procedat, in sui motu itineris, quod erit frivolum, ut frustra iaciatur rete ante oculos pennatorum, regnum introire Sardinee ibique residentiam facere, ut sperare licet, cum exfortio gentis nostre. Itaque, cum rex ipse credet sub fabula sibi subdidisse Romeos, invenient Siculi nostro dominio infallibiliter se subiectos. - -Illustri et excellenti viro domino Alfonso regi Aragonum talis potestas, talis capitaneus et cetera honorum augmenta felicium. -Preteriti experimento discriminis tenemur esse pro debito tranquillitatis prospere cognitores. Cum igitur dudum et presertim cum rege Karulo habuerimus dampnosa litigia, que nobis et illi Christi gratia sunt sedata salubriter, nolentes sancte matris Ecclesie et ipsius regis indignationem incurrere, respondere petitioni quam facitis non audemus. -Quare, ut supplicamus attentius, nos in hac parte recipiat regalis magnificentia excusatos. - -Egregio et magnifico viro domino Ugolino vicecomiti, indici Gallurie et tertie partis regni Callaritani domino vicarii, consilium et comune Ponturmi felicibus habundare successibus et se promptos ad cuncta beneplacita et mandata. -Quamvis nulla contulerimus grata vobis, quibus inesse debeat audacia postulandi, attamen pura cordis et amica sinceritas, que inter predecessores vestros et comune Ponturmi antiquis est radicata radicibus, promptam nobis prebet audaciam, ut pro nostris et nostrorum imminentibus negociis amicorum vobis porrigamus sub confidentia preces nostras. -Hinc est, quod, cum Rubeus Baroncini honorabilis terre nostre terrigena exposuerit coram nobis, quod quidam frater eius nomine Baroncinus seu Kaleffus demens quodammodo, qui non patris nec propinquorum sensibus se regebat, veniens de Maritime partibus cum Pisanorum comitiva satellitum, vestro captus in carcere detinetur. -Quare porrigimus vestre nobilitati precamina, quod vestri honoris gratia et nostris intervenientibus precibus dictum captum velitis restituere libertati, scientes indubie, quod quicquid eidem feceritis liberalitatis et gratie, comunitati nostre et cuique predicte comunitatis homini reputabitur esse factum. - -Viris magna potentia et nobilitate munitis P. D. potestati, capitaneo, consilio et comuni civitatis Florentie fraterna amicitia sibi iunctis consilium et comune civitatis Perusii cum salute iocunda felicia felicibus cumulare. -Missam nobis de celo triumphalem letitiam hiis diebus, ut sine falsitatis mixtura rei geste certitudinem cognoscatis et ut gaudeatis nobiscum, stilo veridico nuntiamus. -Nam die penultima mensis februarii precedentis dominus Gentilis de filiis Ursi generalis capitaneus guerre nostre cum suis militibus preclectis et nostrorum equitum et peditum multitudine copiosa, simul cum extrinsecis Spoletanis viriliter et potenter civitatis Spoleti territorium intraverunt ad predictos extrinsecos infra civitatem predictam statui pristino reducendos. -Cui proposito tenentes gubernacula dicte terre cum suis viribus universis animosis conatibus resistere temptaverunt. Cumque ab utraque pate duro discrimine pugnaretur, omnipotens Iesus Christus, ex alto respiciens iustitie nostre causam, sic accinxit robore gentem nostram, quod pars adversaria sustinere nequivit, dura strage et exterminio iam afflicta, ita quod infiniti ex ipsis ceciderunt in terram fractis cervicibus expirantes, eorum quam plurimis nostris conclusis in manibus et carceribus captivatis. -Ob cuius rei accidens sic est ipsorum hostium enervata potentia, quod nostre voluntati cum dei munere cito subiugabitur dieta terra. Que vobis gratulanter mandavimus, ut aliis nostris confratribus et amicis pro gaudio speciali per vestros nuntios declaretis. - -Magnifico domino et excelso, domino Cani de la Schala civitatis Verone inclito capitaneo generali G. natus domini Franceschini Mutinensis capitanei prosperorum successuum beatitudinem et se ipsum. -Indesinenter iam diu per me et meos maiores attributa devotio, qui nomen imperii fatebantur, et vobis et vestris maxime, quos in istis partibus Romanum imperium pro se ipso egregios propugnatores persensit, meum demulcet animum fiducia clare spei, ut in hac die, qua tribulor, meis aures precibus inclinetis. -Sane die penultima preterite septimane nostre urbis rebelles et hostes accensi furore, qui causatur eisdem ex adiutorio et favore sibi datis a Bononiensibus et ab aliis civitatibus positis circumstanter, que diuturnis temporibus imperialis nominis et honoris vigorem extinguere sunt conate, proditione tractata cum quibusdam nostris intrinsecis et vicinis, qui maxime familiaritatis instinctu nobiscum manus in parassidibus intingebant, accincti robore predictorum intraverunt latenter in territorium Mutinense, contra subiectos ipsius hostiliter debaccantes. -Quibus obvians dominus Francischinus animosum propositum, quod in ipsos conceperat, festinatis gressibus patefecit; et quia animositate convictus considerare nequivit insidias, que latebant, ipsum proditione delusum cum multis aliis hostili potentie captum subdidit sors iniqua, ex nostris pluribus ab ipsis hostibus interemptis. -Quibus rationibus dicti hostes et potissime dicte urbes in tantam cordis altitudinem ascenderunt, ut iam presumpserint omnibus viribus resumptis in unum dictum territorium introire, facturi, si possunt, quod avertat omnipotens, ut nostra civitas, que a primis eius cunabulis specialiter se totam devotam et subsidiam imperio dedicavit, a sua divertatur constantia vobisque et aliis vestrum velle tenentibus deveniat inimica. -Quantum exinde nostra pars et vigor offendiculum pateretur, tanto sagagius intueri potestis, quanto vestri consistunt meis sensibus altiores. Qua de causa magnificentie vestre decus deprecanter exoro, quatenus cum potentia vestre manus nostre civitati succurrentes velociter sic dictis hostibus occurratis, ut convertantur retrorsum, qui querunt et infligunt nobis mala. - -Viris nobilitate sublimibus ferventique benivolentia sibi iunctis domino T. civitatis Mutine generali capitaneo universisque civibus intrinsecis eius urbis Canis de la Schala capitaneus generalis Verone nec non eiusdem civitatis comune innovationem felicem prosperorum in remedium adversorum. -Ad promotionem et laudem imperialis fastigii pro viribus intendentes, beneplacitis cuiuscumque imperatorie dignitati subiecti ferventi voto semper vacavimus et nunc in eius suscitatione recenti vacamus libentius, quamquam se nobis opponat pluralitas agendorum. -Nostis enim, et partes Ytalie non credimus ignorare, qualiter civitas Paduana et habitatores eiusdem contra decus imperii, promissionis felicitatisque federe turpiter violato, supercilium elevantes indebite, districtuales Vicentini districtus presumpserunt opprimere et inconsideratis ausibus conculcare. -A quorum transgressionibus reprimendis sic nos magna perplexitas impedivit, ut posse nostrum vix aut raro sufficiat ad obviandum eisdem. Attamen, licet negotium sic existat, casus vester miserabilis et dolendus intimius nos commovit, ut ad vestrum succursum animosius moveremur ad restaurationem vestrarum virium, ut inimicorum tenet opinio, collapsarum, et ad rebellionem et proterviam eorumdem compensationibus debitis edomandam. -Ergo viriliter peragatis, nec turbetur cor vestrum, licet fortuna se involverit ista vice; nam cito, domino concedente, vobis sentietis adesse cum circumstantia plurimorum adiutricia signa nostra. - -Militi natalium generositate presigui amicoque amabili et sincero domino Giberto de Corrigia Parme et Regii inclito capitaneo generali Doffus comes de Panico quicquid deinceps poterit et se ipsum. -Erumpnosis calamitatibus et calamitosis erumpnis obiectus, retrahente fortuna, si quid felix concesserat mihi quondam, ita quod vix sola spei remansio nunc supersit, tempore, quod adversa faciunt opportunum ad fidei sinceritatem et amicitie cognoscendam, converto cum fiducia vestre magnificentie preces meas. -Nempe cum hiis diebus iuxta latus domini Francischini capitanei Mutinensis, qui refugium precipuum michi fuit, ex quo peregrinus et exul a Bononio civitate permansi, dum dimicaretur cum hostibus, adhererem, sic dictos hostes promovit et extulit sors beata, quod in actu bellorum nos victrici dextera subdiderunt: in cuis rei testimonium fuit terra supposita multorum ex nostris sanguine rubricata, plures alii captivati, ex quibus ego solus infelix ad comune Bononie sum transmissus, ubi inimici domestici tamqua lupus in pecudem dentes suos exacuunt, in exterminium vite mee perniciter meditantes. -Quamobrem sum expositus in flagellis, et dolor acerrimus seve mortis in conspectibus meis extat. Nec liberationem expecto, nisi forsitan daretur mihi desuper evadere iudicium ultionis, vestrarum precum ministerio Bononiensibus transmittendo. -Igitur vestram nobilitatem corporis et animi viribus resumptis in unum requiro, quatenus pro mee restauratione salutis sine dispendio more statim comune Bononie requiratis. Si enim me contigerit ex periculo liberari, post omnipotentis gratiam vobis soli attribuam istud donum vobisque in perpetuum strictius obligabor. - -Illustrissimo domino domino Henrico inclito Romanorum imperatori et semper augusto Canisgrandis capitaneus Veronensis devotione fidelitatis continua sempre insistere votis suis. -Cum serena pacis tranquillitas, decora genitrix artium et alumpna, multiplicet et dilatet quam plurimum commoda populorum, cura vigili procurare tenetur cuiuslibet principantis intentio, que sonoro laudis preconio desiderat predicari, ut inviolatus permaneat status pacificus subiectorum. -Nam, ut lectio testatur divina, illud imperium, illud regnum, quod divisis voluntantibus intercisum in se non continet unionem, desolationem incurrit, nec in illo corpore sospitatis hilaritas perseverat, cuius partes vel membra passionibus aliquibus singulariter affliguntur. -Quippe recenter vobis hoc notifico evenisse, quod quidam iniquitatis alumpni, vasa scelerum ac putei vitiorum, quorum propositum clandestinum et nefandum, sub cuius effectus specie imperiale decus corruere moliuntur, quod absit, inter virum magnificum dominum Philippum inclitum principem Achaie et hominem excelse potentie dominum Guernerium comitem, quos in istis partibus prefeceratis in presides et rectores, malignis affatibus seminaverunt de novo semen et materiam iurgiorum, ita, quod utroque ipsorum cum suorum comitiva sequacium, contentionum ardoribus concitato, ad perniciem alterius perrumpere iam presumpsit multotiens, ita quod fere iam partis cuiuslibet acies concurrissent conquassatis capitibus plurimorum, nisi forent quorundam magnatum fidelium imperii suadele, qui ad salutem et robur imperialis diadematis aspirantes, pro viribus studuerunt exstinguere iracundiam iam conceptam, quod nondum tamen efficaciter potuerunt, malignante diabolo bonorum operum subversore. -Propter quod provincia Lombardorum tota concutitur tremebunda timore, ne causa huius scandali lanietur grassantibus inimicis propter casum huiusmodi, dum ex hoc cogitant evenire, quod iam pridem attentius desideratis affectibus cupierunt. Studeat igitur imperatoria celsitudo sui maturitate consilii has radices amarissima et pericula summovere; nam si membra talia vestri gubernaculi tam excelsi sic inter se iam ceperint debaccari, quin et contra se ipsos alii non insurgant, non debet fore dubitabile menti vestre. - -Henricus dei gratia Romanorum imperator et semper augustus peramando fideli Canigrandi nobili capitaneo Veronensi affectuose benivolentie gratia cum salute. -Quamvis in introitu potentatus, ad quem in totius orbis commodum superna dispositio nostram mansuetudinem evocavit, in diversarum cogitationum fornace noster animus decoquatur, illa tamen in nostro pectore plus ebullit, que nostris subditis prestare valeat causam pacifice requici, nobisque gratius et magis acceptanter blanditur, qui proculdubio talibus desideriis se conformat. -Tuis itaque litteris nostris conspectibus presentatis et perceptis tenoribus earumdem, quantum fuit, ex ipsarum materia turbati fuimus pre dolore, timentes, ne ille dissensiones virorum inter alios subditos scandala parturirent; tuam in hoc affectuosam sollicitudinem collaudantes, quod te invenimus in hoc facto sicut in aliis rectum corde; transmittentes pro predicti sedatione tumultus G. et P. nostre curie partes precipuas et excelsas, quos pro nostris iniunctionibus in tanti prosecutione operis coadiuvet. - -Domino suo meritisque beato Innocentio dei gratia sacrosancte ac universalis ecclesie summo pontifici Phylippus eadem gratia Franzie et L. Iohannes Anglie reges et ecclesiarum duces et principes omnes de partibus occidentis et cetera. -Celestis altitudo consilii sue volens ecclesie consulere firmitati, duarum eam censuit columpnarum sustentamine fulciendam, sacerdotio videlicet atque regno, quorum alterius gubernaculo sacerdotalem, alterius vero imperialem preferendam consuevit dignitatem, et ad hoc duas elegit et constituit in mundi regimine potestates, ut, quod una non potest verbo, compleat altera ferro, et quod una non potest per spiritualem gladium, altera per materialem non differat exercere, ne forte urgente tempestate ulterius, quam talium debet dextera tranquillare, concutiatur et mutetur machina mundialis. -Quantis igitur augustiis et pressuris quantisve hodie Christianitas procellarum spiritibus et turbinum fluctibus agitetur, apostolicam latere non credimus sanctitatem, cum extrinsecus hostilitates inpugnent et intrinsecus bella surgant intestina, quoniam ex oriente contra Terram Sanctam, ex occidente contra caractere insignitos Christiani nominis seviant inimici. -Et, quod formidolosius est, seditiones et guerras inter se movere non desinunt Christiani. Eapropter beatitudinem vestram supplicum precum instantia multipliciter in domino flagitamus, quatenus ad Christianitas statum apostolice considerationis aciem propensius extendentes. - -Negatum est summis diu subsistere, quia res fortuna secundas imperat esse breves. Sic, antequam annos discretionis attingerem, nescio quibus seducentibus fatis dimisi patrem cum divitiis, matrem cum blanditiis, domum cum deliciis et patriam cum solaciis et aggressus sum ordinem, quem etsi portare non valui, tamen sustinui, quia quod natura negaverat, caritas inferebat. -Hunc siquidem statum bene nescit, qui imprudenter credit, quanta in felicitate conventus. Nam nullos umquam fortuna ictu graviori deiecit, quam quos religione percussit. Hos quippe lex mortua iudicat, hos vexat regula, hos claustrum ligat, hos professus pauperes, hos obedientia servos facit. Dum XXII annos essem, tantis calamitatibus fatigatus et quasi morte peremptus, quia spes evasionis mihi ex nulla parte patebat, ex insperato subvenit regia celsitudo, per quam fui a paupertate ditatus et a captivitate redemptus, a vexatione tutatus, ab interitu restitutus. Quibus igitur meritis regiam celsitudinem recompensem, non habeo. -Immo si de tot beneficiis in me a regia maiestate collatis unum eligero, scilicet minimum, hinc non poterit totum meum meritum compensari, sed a vobis, clementissime rex, cui sic astringor ex gratia, sic obligor ex amore, oopinio, quam vobis fecit falsa relatio, me devellit, expellit duplex infamie detrimentum. Quis igitur ante vestre virtuositatis gloriam sine formidine ducitur, cum de libidine indicatur, vel quid concipitis, quando respicitis me pro temporalibus ictu sedis apostolice fulminatum? Nonne quotiens me coram vestra maiestate presento, occurrit infra vestri cordis arebanum: Ecco homo, quem credidimus apostolum, invenimus publicanum, extimavimus sanctum, et apparuit anathema? Ob hoc igitur opprobrium deo miserante, inspirante, coadiuvante recedo et ad heremum Nigri-montis accedo ibique intercedo; et rex celestis sit regi meo de tot in me collatis benifitiis retributor. - -Plorans ploravit in nocte anima mea, nec die ab oculis emanare lacrime desierunt, postquam serenam mei luminis claritatem nefandus fortune casus diademate regalis excellentie viduavit; et ideo captivata persistens angustiis sic opprimor incessanter, quod, nisi quam cito subveniar divine remedio bonitatis, vitalis spiritus dissolutionem finalem diu evadere non valebit. -De quo mirum concipere quis non debet, cum tanto vehementer angustie supersistant, quanto excellenter ad votum terrene mihi delicie habundabant. Ex hoc enim dubium non emergit, quod excellenter terrenis deliciis non habundet, quecumque domina viro tante celsitudinis legitime copulatur, qui omni probitate ac sapientia cunctaque nobilitate ac industria ceteros antecessit. -Quis enim adeo probus et sapiens reperitur, ut ille, qui de paupertate resurgens sui probitate ac sapientia subiugavit sibi copiosas et innumirabiles gentium nationes; vel quis tam nobilis, ut ille, qui sua bona quelibet ad eum venientibus tribuebat, qui servando sibi nomen solummodo regie maiestatis; a quo nullus discedebat a sui curia inconsultus, sed provisus debite, ut decebat. -Patet ergo, quod, ut hic inter alios precellebat, precellebam et ego deliciis inter gentes; quam si tanto violenter angustie opprimere non desistunt, quanto excellenter divitiis affluebam, que nunquam natura ferarum, nedum humana valeret diutius sustinere, o utinam interitus ille casus potius me necasset, quam hee angustie morte subita nequiores. -Si igitur paterna dilectio funera filie pertimescit, ad eius evasionem de manibus alienis suam sapientiam et potentiam experiri non differens totis viribus incessabiliter aspirabit. \ No newline at end of file diff --git a/testi/PietroAlighieri_ComentumSuperComedie.txt b/testi/PietroAlighieri_ComentumSuperComedie.txt index 4904e55..d3239e1 100644 --- a/testi/PietroAlighieri_ComentumSuperComedie.txt +++ b/testi/PietroAlighieri_ComentumSuperComedie.txt @@ -1,375 +1,736 @@ -Quamvis poema Comedie Dantis Alagherii de Florentia, mei Petri gratissimi genitoris, dudum nonnulli calamo temptaverint aperire ita in suo integumento clausum et absconsum, licet in parte, nondum tamen in totum, iudicio meo, illud utique peregerunt. Nitar et ego nunc post eos, non tam fiducia alicuius scientie mee, quam quodam zelo filiali accensus, in alia qualiquali particula illud, si potero, per modum comenti, ulterius etiam reserare, suadente hoc Seneca Ad Lucilium ita scribente. Veniet inde tandem sic forsan et alius qui, hiis nostris adminicularibus scriptis ipsum librum portabit in humero, ut dicitur Iob, capitulo XXXI, ubi Glosa, exponens hoc, ait. Nam, secundum exigentiam finis, causa finalis movet efficientem, efficiens movet materiam, et in materia electa intendit acquirere formam competentem, et sic finis in intentione operantis prior est hiis que fiunt ad finem, tanquam quedam causa motiva ad illa. Causa formalis est duplex, videlicet forma tractatus et forma tractandi: forma tractatus est ipsa unio partium voluminis dicte Comedie, forma vero tractandi est ipse modus scribendi quem tenere intendit ipse auctor, qui quidem est multiplex: nam interdum scribet aliqua que solum ut lictera profert intelligenda erunt, sine aliquo mistico intellectu, ut moris est scribentium vel fabulose vel ystorice. Solo enim vomere terra proscinditur, sed hoc ut fieri possit, cetera alia aratri membra sunt necessaria. Item scribet aliqua idem auctor in hoc eius poemate sub figuris et coloribus diversimodis ad decorem quendam huius eius operis, ut sint seria picta iocis, sic etiam ut moris est aliorum poetarum. Alius vero Infernus in isto mundo allegorice est ipse status malorum, videlicet crucians eos, si bene consideratur, ut quoddam esse infernale. Ad Infernum primum predictum essentialem descenditur tribus modis: veraciter, scilicet dum anima mala a corpore migrans descendit ad eum in eternum debite punienda; item ficte et fantastice, et hoc modo hic noster auctor dicendus est ad eum descendisse, item negromantice, quando scilicet quis per colloquia et sacrificia superstitiosa et prophana ad responsa dictorum demonum descendit, ut de Enea Virgilius scribit in VI predicto sui Eneidos. Secundum unum intellectum, ad allegoricum predictum Infernum descenditur duobus modis: uno modo virtuose, alio vitiose. Virtuose quando quis ad cognitionem terrenorum ut ad Infernum quendam contemplative descendit, ut, cognita natura temporalium et eorum mutabilitate et miseriis, spernet ea et creatori deserviat, et ex hoc moti sunt nostri poete ad dicendum ad talem cognitionem, ut ad Infernum quendam descendisse Herculem, Orpheum et Eneam predictum, secundum alium intellectum, ac Theseum et Perithoum et alios quosdam, et inde remeasse ut virtuosos et non attractos fuisse a delectationibus mundanis, ac etiam hunc nostrum auctorem, auxiliante Virgilio, supersequenti capitulo. -Hoc primum capitulum, subtiliter intuendo, respicit quasi ut exordium generale et totale premissum poema de quo dicturi sumus, et per consequens eius tre libros ut principales eius partes, ideoque ipsum in tres principales partes dividamus. Nam in prima auctor materiam sibi parat et causam summit ad scribendum allegorice de voluptuosa humana vita ut de ficto Inferno quodam principaliter ac incidenter, et secundario de vero et essentiali loco infernali, et hec prima pars durat a principio huius primi capituli dicti usque ibi; ibi secunda in qua ipse auctor etiam materiam sibi parat et causam summit eodem modo ad scribendum de beata vita humana corporali, ut de Paradiso quodam, et hec durat usque ibi; ibi tertia et ultima in qua simili modo materiam et causam sibi parat ad scribendum de vita illorum qui in hoc mundo, superveniente gratia Dei, a ratione de vitiosa vita ad virtuosam disponuntur ut de Purgatorio quodam, et hec durat usque ad finem; ad quarum premissam partem veniendo primam, cum qualiquali prefactione taliter inchoamus. +Quamvis poema Comedie Dantis Alagherii de Florentia, mei Petri gratissimi genitoris, dudum nonnulli calamo temptaverint aperire ita in suo integumento clausum et absconsum, licet in parte, nondum tamen in totum, iudicio meo, illud utique peregerunt. Nitar et ego nunc post eos, non tam fiducia alicuius scientie mee, quam quodam zelo filiali accensus, in alia qualiquali particula illud, si potero, per modum comenti, ulterius etiam reserare, suadente hoc Seneca Ad Lucilium ita scribente: Nunquam nimis dicitur quod satis non dicitur. Veniet inde tandem sic forsan et alius qui, hiis nostris adminicularibus scriptis ipsum librum portabit in humero, ut dicitur Iob, capitulo XXXI°, ubi Glosa, exponens hoc, ait: Portare librum in humero est Scripture aperitionem perficere. Adsit igitur nunc michi ad talem aperitionem incohandam clavis illius qui, ut scriptum est Apocalipsis, capitulo III°: Signatum librum aperit et nemo claudit, claudit et nemo aperit, scilicet Christus Dominus noster, ac gratia eius matris Virginis gloriose. Intendens Macrobius scribendo exponere Somnium Scipionis, antequam illud incohet, premisso prohemio, ita inquit: De hoc ergo prius pauca dicenda sunt, ut liquido mens operis de quo loquimur innotescat, quem sequi volendo, hoc etiam meo premisso prohemio, antequam ad expositionem premissi poematis veniam, de eius mente, idest de summa eius causa aliqualiter tangam ad clariorem eius scientiam et cognitionem, cum dicat Phylosophus in principio Physicorum: Tunc enim opinamur cognoscere unumquodque cum causas cognoscimus primas, et in II° ait: Considerandum est de causis, que et quot sunt numero, quoniam sciendi gratia hoc negotium est. Scire autem ante non opinamur unumquodque, quam accipiamus propter quid unumquodque: hoc autem est accipere summam primam omnium. Ceterum, cum per eundem Phylosophum in dicto II° libro Physicorum etiam dicatur: Finis causa est potissima aliarum causarum, a finali causa dicti operis incohabo, comprehendente alias in se. Nam, secundum exigentiam finis, causa finalis movet efficientem, efficiens movet materiam, et in materia electa intendit acquirere formam competentem, et sic finis in intentione operantis prior est hiis que fiunt ad finem, tanquam quedam causa motiva ad illa. Erit itaque finalis causa huius Comedie finis ad quem ipse Dantes scribit, qui est ut ostendat ab effectu quid homines in hoc mundo oportet operari, et a quibus abstinere, in quo quidem humanum bonum consistit, ut ait Phylosophus in primo Ethycorum, positis et inductis supplitiis, que vitiosi in hoc mundo et in alio rationabiliter patiuntur, et premiis que virtuosi etiam hic et ibi consequi dignoscuntur, per que homines in hoc mundo virtuosi in suo statu felici magis confirmentur et pravi a vitioso suo esse etiam magis removeantur, iuxta Oratium dicentem in suis Sermonibus: Oderunt peccare boni virtutis amore. / Tu nichil admittes in te formidine pene. Causa efficiens est ipse Dantes auctor prenominatus, materialis vero causa erit ut ad premissa poetice describenda auctor deveniat cum allegorico quodam figmento, sub analogia et typo Inferni, Purgatorii et Paradisi, de triplici vita humana natura disserendo, de qua tali triplici vita in primo Ethycorum ita ait Phylosophus: Tres enim sunt vite maxime excellentes: voluptuosa scilicet, et de hac ut de Inferno quodam tractabit, item civilis sive politica et activa, et de hac ut de Purgatorio scribet, item et contemplativa, et de hac ut de Paradiso tractabit sub allegorico sensu. Causa formalis est duplex, videlicet forma tractatus et forma tractandi: forma tractatus est ipsa unio partium voluminis dicte Comedie, forma vero tractandi est ipse modus scribendi quem tenere intendit ipse auctor, qui quidem est multiplex: nam interdum scribet aliqua que solum ut lictera profert intelligenda erunt, sine aliquo mistico intellectu, ut moris est scribentium vel fabulose vel ystorice. Differt enim fabula, que dicitur a fando, et ut ficta res loquendo, ab ystoria, que dicitur narratio rei geste, per quam ea que in preterito gesta sunt dignoscuntur, ut ait Ysiderus in fine primi libri Ethymologiarum, unde Augustinus, De Civitate Dei, libro XVI°, capitulo II°, circa hoc sic ait: Non sane omnia que gesta narrantur etiam significare aliqua putanda sunt, sed propter illa que aliqua significant etiam ea que nichil significant attexuntur. Solo enim vomere terra proscinditur, sed hoc ut fieri possit, cetera alia aratri membra sunt necessaria. Item scribet aliqua idem auctor in hoc eius poemate sub figuris et coloribus diversimodis ad decorem quendam huius eius operis, ut sint seria picta iocis, sic etiam ut moris est aliorum poetarum; unde Ysiderus ait in libro Ethymologiarum: Poetarum est ut ea, que vere gesta sunt, in alias species, obliquis figurationibus cum decore aliquo diversas transducere, cum figmentis seu fictionibus more poetico intersectis. Diffinitur enim fictio sic: Fictio est in re certa contraria veritas pro veritate assumptio, et ex hoc dicitur poeta a poio, pois, quod idem est quod fingo, fingis secundum Papiam. Quod totum docet Oratius in sua Poetria facere poetantes, dum ibi dicit: *Ficta voluptatis causa sint proxima veris, / nec quodcumque velit poscat sibi fabula credi; Omne tulit punctum qui miscuit utile dulci, / lectorem delectando pariterque monendo*; nam Prodesse volunt aut delectare poete. Item scribet ipse auctor aliqua ac multa sub allegorico intellectu; dicitur enim allegoria quasi alieniloquium, ut cum lictera unum sonat et aliud intelligi debet, ut ecce dum sic Apostolus dicit Ad Galatas, capitulo III°: Scriptum est enim quomodo Habraam duos filios habuit, unum de ancilla et unum de libera, sed qui de ancilla secundum carnem natus est, qui autem de libera per repromissionem, que sunt ita per allegoriam dicta. Hec enim sunt duo Testamenta, Vetus scilicet et Novum. Que allegoria, ut genus, comprehendit ut species anagogiam, de qua spiritualis sensus resultat, et tropologiam, de qua moralis intellectus emanat, ut solet dici: Lictera gesta docet, quid credas allegoria, / moralis quid agas, quid speres anagogia, et ex hoc motus est frater Bonaventura de Bagnoreto ad dicendum in suo Breviloquio sic: Habet ipsa Sacra Scriptura profunditatem que consistit in multiplicitate misticarum intelligentiarum. Nam, preter licteralem sensum, habet in diversis locis exponi tripliciter, scilicet allegorice, anagogice et tropologice. Item et Gregorius in primo Moralium circa idem ait: Quedam ystorica expositione transcurrimus, et per allegoriam quedam typica investigatione perscrutamur. Quedam per sola allegorice moralitatis instrumenta discurrimus, nonnulla autem per cuncta simul sollicitius exquirentes, tripliciter indagamus. Aliquando vero exponere aperta verba ystorie negligimus, ne ad obscura veniamus, aliquando autem eadem intelligi iuxta licteram nequeunt, quia, superficiatenus accepta, nequaquam legentibus instructionem, sed errorem gignunt, quod totum servabo amodo inferius in presenti comento meo, prout in processu ostendam. Hiis peroratis, veniamus ad titulum libri huius Comedie qui talis debet esse in hac sua prima rubrica: Incipit Comedia Dantis Alagherii, et eius primus liber in quo de descensu Inferni pertractat, circa quam primo queritur cur auctor hoc suum predictum poema nominatum Comediam, ad quod sciendum prenotandum est quod antiquitus, ut dicit Ysiderus, inter alios cantus poeticos erat quidam qui dicebatur comedia, scilicet quando aliquis poeta cantabat, idest sua carmina proferebat, circa gesta privatarum personarum et humilium, modesto stilo, ut Plautus, Accius et Terrentius et alii comici poete fecerunt, sicut tragedia est alius cantus poeticus, quando aliquid scilicet alto stilo describitur, tangens tristia gesta regum ut plurimum. Quandoque tamen dicta comedia etiam supremo stilo modulatur, unde Oratius in sua Poetria ait: Interdum tamen et vocem Comedia tollit. / Iratusque Cremes tumido delitigat ore, ubi Glosa sic ait super dicto verbo Comedia tollit: Ut facit Terrentius in sua Comedia dicens: *O celum, o terra, o maria Neptuni*; *proh summe Iupiter* etc. Et ex hoc idem Oratius subdit in laudem talis stili comici sic: Successit vetus his comedia non sine multa / laude etc., item prenotandum est quod, prout scribit Ugutio: Comedia a tristibus incipit sed in letis desinit, tragedia vero e contra, unde in salutatione solemus mictere et optare tragicum principium et comicum finem, idest bonum et letum principium et bonum et letum finem. Ad propositum ergo volens noster auctor et intendens scribere humili stilo, scilicet vulgari seu materno, poetice facta privatarum ut plurimum personarum, ac etiam in parte stilo alto et elato scribendo de rebus celestibus, ut facit in Paradiso, ultimo suo libro, et incipiendo a tristibus, idest ab infernalibus, et finiendo in letis, idest in celestibus, ut facit, quo respectu etiam credo ipsum finire quemlibet librum dicte eius Comedie in ultimo verbo in stellis, ut facit, ut in letis et splendidis rebus, merito hoc eius poema Comediam nominavit. Secundario veniamus ad aliam partem dicte rubrice, in qua de descensu Inferni mistice auctor se tractaturum dicit, circa quam occurrit de duobus querere: primo ubi sit ipse essentialis Infernus, secundo quomodo ad illum se descendisse dicit, et quia huius auctoris intentio fuit mistice de Inferno tractare, scilicet de essentiali et allegorico. De existentia utriusque ipsorum disceptemus; et licet gentiles, maxime platonici phylosophi et poete, dixerunt dictum Infernum essentialem esse sub lunari spera, veritas est ipsum esse in abisso terre cum suis demonibus et spiritibus dampnatis, quod manifestatur per Scripturam Sacram, ecce Mathei XIIII° capitulo, ubi Dominus, respondendo Iudeis ait: Non dabitur vobis signum nisi signum Ione prophete, qui, sicut fuit in ventre ceti tribus diebus et tribus noctibus, sic erit filius hominis in corde terre tribus diebus et tribus noctibus, idest in limbo Inferni; item per Augustinum dicentem in libro Retractationum corrigendo quod dixerat Super Genesi, capitulo XII°, scilicet quod pene Inferni secundum ymaginariam visionem erant et quod locus Inferni non erat corporeus sed ymaginarius: De inferis magis michi videor docere debuisse quod sub terris sunt quam rationem reddere cur sub terris esse creduntur et locantur, quasi non ita sint; item et per Virgilium dicentem in VI°: Tum Tartarus ipse / bis patet in preceps tantum tenditque sub umbras / quantus ad ethereum celi suspectus Olimpi. Alius vero Infernus in isto mundo allegorice est ipse status malorum, videlicet crucians eos, si bene consideratur, ut quoddam esse infernale. Ad Infernum primum predictum essentialem descenditur tribus modis: veraciter, scilicet dum anima mala a corpore migrans descendit ad eum in eternum debite punienda; item ficte et fantastice, et hoc modo hic noster auctor dicendus est ad eum descendisse, item negromantice, quando scilicet quis per colloquia et sacrificia superstitiosa et prophana ad responsa dictorum demonum descendit, ut de Enea Virgilius scribit in VI° predicto sui Eneidos. Secundum unum intellectum, ad allegoricum predictum Infernum descenditur duobus modis: uno modo virtuose, alio vitiose. Virtuose quando quis ad cognitionem terrenorum ut ad Infernum quendam contemplative descendit, ut, cognita natura temporalium et eorum mutabilitate et miseriis, spernet ea et creatori deserviat, et ex hoc moti sunt nostri poete ad dicendum ad talem cognitionem, ut ad Infernum quendam descendisse Herculem, Orpheum et Eneam predictum, secundum alium intellectum, ac Theseum et Perithoum et alios quosdam, et inde remeasse ut virtuosos et non attractos fuisse a delectationibus mundanis, ac etiam hunc nostrum auctorem, auxiliante Virgilio, supersequenti capitulo. Item et vitiose ad hunc descenditur Infernum, quando scilicet aliqui descendunt ad dictam cognitionem inefficaciter tamen ut instabiles in proposito bono, et ab eius statu attrahentium, et remanet in eo ut in Inferno quodam, ut de Eurydice, uxore dicti Orphei, et de Castore legitur, de quibus misticis duobus Infernis tacite et expresse voluit tangere Psalmista dicendo: Veniat mors super illos et descendant in Infernum viventes; dicit ibi Glosa: Idest, in voraginem cupiditatis mundane, et alibi ait: Quoniam misericordia tua magna est Domine, et eruisti animam meam de Inferno inferiori, et Salamon in Proverbiis: Semita vite super eruditum ut declinet de Inferno novissimo. Ultimo dividamus hunc primum librum per suas partes principales, et ut forte alludat verbis illis Virgilii dicentis in VI°: Facta obstant tristique palus inamabilis unda / alligat et novies Stix interfusa cohercet, auctor dividit eum in novem partes, velut etiam illo respectu ut, sicut beatitudo celestis per novem celos et novem regiones et ordines angelorum, ita calamitas Inferni per novem regiones et ordines malorum angelorum partita sit, ut contrariorum eadem sit disciplina. Nam in prima, premissis prohemialibus, dicit de primo circulo Inferni, seu Limbi, et durat hec prima pars usque ad Vm capitulum; ibi incipit secunda, in qua dicit de supplitio luxuriosorum et hec durat usque ad capitulum VIm; ibi incipit tertia, in qua dicit de pena gulosorum, et durat usque ad VIIm capitulum; ibi quarta in qua dicit de pena avarorum et prodigorum, et hec durat usque in finem VIIi capituli ibi: {Noi ricidemmo il cerchio a laltra riva}; ibi incipit quinta pars in qua dicit de Stigia palude, in qua fingit puniri animas iracondorum, accidiosorum, invidorum et superborum, et hec durat usque in finem VIIIIi capituli, ibi: {Dentro nintrammo senza alcuna guerra}; ibi incipit sexta, in qua dicit de pena hereticorum, et hec durat usque ad XIIm capitulum; ibi septima, in qua dicit de pena violentorum punitorum in tribus circulis ibi diversimode, et hec durat usque XVIIm capitulum; ibi VIIIa, in qua incipit dicere de pena fraudulentorum punitorum in decem bulgiis, et hec durat usque ad XXXIm capitulum; ibi nona et ultima pars, in qua dicit de pena proditorum, et hec durat usque in finem. Hiis ita premissis, veniamus ad textum. -Veniamus modo ad secundam partem, in qua auctor fingit se devenisse ad collem quendam terminantem dictam silvestrem vallem illuminatum ita a sole, ut dicit textus. Quem passum, dicit auctor, nunquam dimisisse animam vivam, subaudi separata a corpore defuncto, in dicto statu vitioso; alia lictera videtur dicere quod nunquam dimisit personam vivam, subaudi moraliter loquendo. Sed cum ipse auctor et cotidie multi alii exierint et exeant talem vitam pravam in hoc mundo viventes, nonne hic auctor contradicere videretur sibi? Sic igitur, volens auctor se nundum in totum virtuti deditum fore, demonstrare fingit in hoc tali dicto suo ascensu fore impeditum a tribus hiis vitiis: primo a vitio carnali luxurie occurente sibi in figura et forma lonze seu leonte, et merito considerata subita et impetuosa aggressione talis vitii ad modum animalis predicti. +{Nel mezzo del camin di nostra vita} etc. Hoc primum capitulum, subtiliter intuendo, respicit quasi ut exordium generale et totale premissum poema de quo dicturi sumus, et per consequens eius tre libros ut principales eius partes, ideoque ipsum in tres principales partes dividamus. Nam in prima auctor materiam sibi parat et causam summit ad scribendum allegorice de voluptuosa humana vita ut de ficto Inferno quodam principaliter ac incidenter, et secundario de vero et essentiali loco infernali, et hec prima pars durat a principio huius primi capituli dicti usque ibi: {Ma poi chio fui al piè dun colle giunto}; ibi secunda in qua ipse auctor etiam materiam sibi parat et causam summit eodem modo ad scribendum de beata vita humana corporali, ut de Paradiso quodam, et hec durat usque ibi: {Mentre chio ruvinava in basso loco}; ibi tertia et ultima in qua simili modo materiam et causam sibi parat ad scribendum de vita illorum qui in hoc mundo, superveniente gratia Dei, a ratione de vitiosa vita ad virtuosam disponuntur ut de Purgatorio quodam, et hec durat usque ad finem; ad quarum premissam partem veniendo primam, cum qualiquali prefactione taliter inchoamus. -Hiis ita dictis, veniamus ad tertiam et ultimam partem supradictam huius capituli, in qua auctor ad licteram fingit sibi taliter timenti de dicto colle in dictam vallem impetu dicte lupe, sub allegoria superius tacta, umbram Virgilii apparere, que respondendo ipsi auctori dixit, subaudi interior. Quantum ad corpus nostrum in hoc mundo, ut per Infernum quendam fictum, et quantum ad animam, ut per Infernum verum et essentialem, ut ita prius auctor ipse sepeliat, idest abiciat per hec eius errabundam visionem, quam ducatur ad dictum beatum mundanum statum ut ad Purgatorium quoddam, in quo meremur consequi mundanam felicitatem temporalem in hoc mundo et in alio ecternam. Sed homo per rationem determinat se ad volendum hoc, vel illud quod est vere bonum, - nam dicitur ratio quidam motus animi visum mentis acuens, et vera a falsis distinguens, et Ysidorus dicit quod Anima nostra dum superiora respicit dicitur intellectus, dum vero inferiora dicitur ratio, - quibus inferioribus rebus consideratis ab effectu per ipsam rationem et ostensis ut infernalibus liberemur ab eis et in virtutibus confirmemur; et hec est illa via per quam ipse auctor et quelibet alius semivirtuosus et vitiosus reducitur per dictum Virgilium, idest per dictam rationem, ad integritatem virtutum, ut ad beatam vitam humanam predictam nostram. Post hec veniamus ad dicendum quid auctor per istum predictum Veltrum vult sentire, quod quidem volentes clarius indagare, prenotandum et premictendum est quod, prout iste auctor scribit infra in Purgatorio in capitulo XVI, dictum vitium avaritie cotidie magis invaluit inter nos christianos, exemplo quodam pravo et contagioso, prout dicitur in dicto capitulo, postquam pastores ecclesie statum et regimen romani imperii infimaverunt, precipue tempore imperatoris Federici IIi citra, propter temporalia bona habenda et occupanda, ut in dicto capitulo etiam tangitur. Unde exclamando iste auctor contra dictos pastores infra in capitulo XVIIII huius Inferni, dicit quomodo eorum avaritia mundum contristat, submergendo bonos et elevando pravos. +Cum quidem in hoc mundo nascimur, ponimur ab ipsa natura in puro esse cum anima ut tabula rasa in qua nichil est pictum, ut ait Phylosophus in III° De Anima: Ambulaturi per rectam viam quam ipsa natura nobis parat, ut sic per eam ut peregrini euntes de hoc mundo ut de hospitio quodam ad celum, ut ad nostram originalem patriam reddeamus. De quo tali instinctu nature ait ita Tullius, De Officiis: Sunt nobis virtutum innata initia, que si adolere liceret et pateremur, nos ad beatitudinem cum divino munere ipsa natura perduceret. Ad hoc Seneca etiam ait: Virtus secundum naturam est, vitia vero inimica et infesta. De premissa tali peregrinatione ait Apostolus, II° Ad Corinthios V° capitulo, dicens: Dum sumus in corpore, peregrinamur ad Deum, et Psalmista: Ne sileas, quoniam advena ego sum apud te et peregrinus, et alibi: Cantabiles michi erant iustificationes tue in loco peregrinationis, et idem Tullius in libro De Immortalitate Anime ait: Homo de hac vita discedet tanquam de hospitio, non tanquam ex domo: commorandi enim natura, non inhabitandi nobis hic diversorium dedit. De dicta etiam origine nostra celesti ait Virgilius in VI° loquendo de animabus nostris sic: Igneus est illis vigor et celestis origo. Et Macrobius, super Somnio Scipionis: Anima dum corpore utitur hec est eius perfecta sapientia, ut unde orta sit recognoscat, scilicet de celo, ex quo dicit quod in delfico templo Apollinis scriptum erat, ut quisque cognosceret se ipsum, idest suam originem. Modo vult auctor fingere seu ponere se processisse in dicta recta via in prima parte eius vite, que dicitur pueritia seu impubescentia, durans usque ad XIIIIm annum completum in mare, in femina vero usque ad XIIm annum completum, ut mundatus a maculis vitiorum. At cum intravit secundam partem eius vite, que adolescentia dicitur, durantem usque ad XXVm annum completum, in qua, ut plurimum, primo lascivi efficimur et vitiosi deviant ab ipsa recta via, ut fecit Augustinus dicens in suo libro Confessionum: Defluxi ego a te et erravi Deus meus, nimis devius a stabilitate tua in adolescentia mea. Que primo, ut dixi, illa etas est que prona est in malum, ut dicitur Genesis VIII° capitulo, ibi: Omnis etas ab adolescentia prona est in malum, ad quod respiciens Salamon etiam ait, Ecclesiastes VIIII°, dicens: Nemo novit finem suum, sed sicut pisces capiuntur hamo, sic homines tempore malo, idest in dicta adolescentia. Et quod hec fuerit intentio auctoris ipse idem declarat dicendo infra in capitulo XV°, loquens cum ser Brunetto Latino, scilicet quomodo quedam vallis deviatio fuit eius antequam eius etas esset plena; nam plena dicitur in XXV° anno secundum leges, per quam deviationem subdit auctor hic quod reperiit se in quadam obscura silva in medio camini nostre vite. Ad quorum duorum dictorum allegoriam declarandam, notandum est quod secundum equiparationem que fit de maiori mundo ad minorem, ut facit iste auctor infra in capitulo XIIII° et ibi scribam, etates hominis sunt quinque, scilicet impubescentia, seu pueritia, que vadit usque ad XIIIIm annum, ut supra dixi, item adolescentia, procedens usque ad XXVm annum; tertia dicitur iuventus, et hec procedit usque ad Lm annum; quarta dicitur senioritas, et hec a quinquaginta annis predictis vadit usque ad LXXm annum; ibi incipit quinta, scilicet senectus, que vadit usque ad finem longe vite (licet per aliquos alios scribatur quod sint sex dicte etates). Et sic sequitur quod regulariter dimidium nostre vite sit in XXXV° anno, secundum predictam primam opinionem auctoris, in quo quidem dimidio nostri temporis homines descendentes arcum suorum annorum, ut dicit infra in Purgatorio in capitulo XIII° umbra domine Sapie de se loquendo, ut plurimum incipiunt de suo statu cogitare et retrahere se a vitiis et illa cognoscere. Nam usque ad dictum dimidium vigor humanus ascendens et vagus de talibus non curat, et ideo merito rogabat Psalmista Deum dicens: Ne revoces me in dimidio dierum meorum, quasi dicat: cum tunc incipiam ad bonum intendere. Et alibi: Ego dixi: in dimidio dierum meorum vadam ad portas Inferi; quesivi residuum annorum meorum; et Apostolus, V° Ad Ephesinos, ad idem ait: Videte, fratres, quomodo ambuletis: non quasi insipientes sed ut sapientes redimentes tempus quoniam dies mali sunt. Quo tali intellectu motus est ipse auctor ad fingendum se in dicto dimidio vite nostre statum voluptuosum huius mundi in quo erat adhuc qui usque tunc iussus erat sibi quedam amenitas, primo incepisse cognoscere fore obscuram silvam allegorice loquendo, et merito attento eo, quod ait Dominus, Luce capitulo VIII°, dum exponit ibi quod per allegoricas parabolas dixerat de semine cadente inter spinas dicendo: Hii sunt qui audiunt verbum Dei et a sollicitudinibus et divitiis et voluptatibus vite euntes suffocantur et non referunt fructum. Et Osee II° capitulo ipse propheta ait, loquens homini existenti in hoc mundo in statu predicto voluptuoso: Sepiam viam tuam spinis, ubi dicit Glosa: Spinis, idest punctionibus dolorum huius mundi, unde et Salamon, Proverbiorum XXXIII°, inquit: Iter impiorum quasi sepes spinarum, via iustorum sine offendiculo est, cum de natura silve sit spinas habere pugibiles. Inde in eo quod dicit quod erat obscura dicta talis mistica silva, alludit auctor verbis Salamonis dicentis, Proverbiorum II° capitulo, loquendo de vitiosis hominibus pro quorum vita accipitur hec silva: Qui relinquunt iter rectum ambulant per vias tenebrosas, et Zacharie prophete in Cantico dicentis: Illuminare hiis qui in tenebris et in umbra mortis sedent ad dirigendos pedes nostros in viam pacis, et Apostoli dicentis Ad Ephesinos IIII° capitulo: Non ambuletis sicut gentes in vanitate sensus sui, tenebris obscuratum habentes intellectum, propter ignorantiam que est illis propter cecitatem cordis. Item in eo quod dicit quod erat aspera et fortis dicta voluptuosa vita, ut silva quedam tenax, alludit verbis illis Augustinus volendo dicere quomodo iam in tali statu fuerat ut in silva quadam intricata dicentis: Suspirabam ligatus non ferro alieno, sed mea ferrea voluntate et de velle meo inimicus catenam michi fecerat. Et sic expertum se dicit quod ait Salamon, Proverbiorum capitulo V°, dicens ad idem propositum: Iniquitates sue capiunt impium, et funibus peccatorum suorum quisque constringitur. Item dicit auctor hic quod dicta talis silva amara erat in tantum quod modico plus est mors: in hoc primo alludit verbis Boetii dicentis de tali statu: Etiam homo carnalis unam amaritudinem habet ex dilectione rerum mundanarum quas vehementer appetit, aliam ex defectu quem invenit in usu earum. Secundario vult ostendere se nundum ita perfectum ipse auctor tunc fuisse, quod gustando mortis non esset sibi amarior quam dictus voluptuosus status quod quidem in perfecto homine minime esset. De qua semiplena perfectione et plena, Apostolus ait Ad Corinthios, XIII° capitulo: Cum venerit quod perfectum est, evacuabitur quod ex parte est. Nam in quodam Decreto ex verbis Augustini dicitur: Ne quis arbitretur perfectum et spiritualem hominem pro ista temporali vita, morte cuius sua vel alterius cuius non occiditur anima, debere mentiri, vel dicit quod auctor hoc dixit illo respectu quo Macrobius sic, super Sompnio Scipionis, ait: Non est precipitandus finis vite, cum adhuc proficiscendi esse possit accessio. Nam in archanis disputationibus de redditu anime fertur in hac vita delinquentes similes esse super equale solum cadentibus, quibus denuo sine difficultate presto sit resurgere; animas vero ex hac vita cum delictorum sordibus recedentes equandas hiis qui ex alto precipiti delapsi sunt, unde nunquam facultas sit resurgendi, subdendo inde auctor quod ut tractet de bono quod in dicta tali silva reperit, procedet ad dicendum ulterius in premissis, ut reddat auditorem attentum. Sed quod fuit illud bonum posset queri, et dico quod fuit subita mutatio eius animi ita de malo in bonum, mediante gratia Dei et recognitione pravi eius statu, de qua mutatione ut de magno bono etiam sic ait Seneca in VIa Epistula ad Lucilium, incipiens: Intelligo, Lucille, non emendari me tantum sed transfigurari, nec hoc promicto iam autem spero, nichil in me superesse quod mutandum sit. Quidni quod multa habeam que debebunt colligi, que extenuari, que attolli? Et hoc ipsum argumentum est in melius translati animi, quod vitia sua que adhuc ignorabat videt. Quibusdam egris gratulatio sit cum se ipsos esse egros sensere. Cuperem itaque tecum communicare tam subitam mutationem mei. Ad quam mutationem facit quod dicitur Ysaie V° capitulo: Ve, scilicet vobis, qui dicitis malum bonum et bonum malum, ponentes tenebras lucem et lucem tenebras, et amarum dulce et dulce amarum; de quibus talibus fuerat auctor ipse usque tunc dicendo se ipse auctor nescire referre quomodo intravit dictam talem silvam, ita erat tunc plenus somno dum deviavit a dicta recta via ut dictum est. In hoc accipit somnum auctor pro vaga cogitatione mundana allegorice, unde Seneca, De Formula Honestatis, inquit: Cogitationes vagas, vel ut somno similes, non recipies; ad hoc etiam ait Psalmista in persona cuiuslibet dictorum adolescentium dicens: Illumina, Domine, occulos meos ut nunquam obdormiam in morte, idest in vita vitiosa. Ad hoc potest redduci quod ait Boetius in III° dicens: Animus hominis, etsi caligante memoria, tamen bonum suum repetit, sed velut ebrius, domum quo tramite revertatur, ignorat, ad quod Salamon, Proverbiorum XX° capitulo, etiam ait dicens: Considero vehecordem iuvenem, qui transit per plateas iuxta angulum, et prope viam illius domus graditur in obscuro. Et hoc quantum ad primam partem. -Hoc secundum capitulum est pars quasi primi proemialis proxime precedentis, ideoque divisione non indiget alia, quam ut continuative cum illo primo exponatur, in principio cuius auctor exordialiter, quod naturaliter contingere solet, reducit ad figmentum huius sui operis incohandum. Nam naturaliter contingit quod principium noctis, decurso die, in quo omnia viventia corpora diversimode fatigantur, tollit ea a suis laboribus et ponit in requie dormiendo. +Veniamus modo ad secundam partem, in qua auctor fingit se devenisse ad collem quendam terminantem dictam silvestrem vallem illuminatum ita a sole, ut dicit textus. Ad cuius allegoriam clarius habendam, premictendum est quod Phylosophus, diffiniendo quid sit virtus, dicit in sua Ethyca sic: Virtus est habitus electivus in medietate consistens, et alibi dicit quod est Medietas duarum malitiarum. Item et Boetius dicit quod virtutes medium tenent si vel ultra vel intra quam oporteat fiat a virtute disceditur. Et Oratius: Virtus est medium vitiorum utrinque, redactum ut puncto medio qui est inter duo vitia contraria. Ex quo, volentes scribere tropologice, idest moraliter, qualiter beatitudo virtutum in hoc mundo se habet ad vitia, dicunt quod se habet ut quoddam medium elevatum a vitiis, ut a vallibus et infimis rebus circumdantibus eam. Ergo enim Virgilius, volens de ea beatitudine tali virtuali huius mundi sub dicto sensu scribere, fingit in VI° ipsam ut ramum aureum elevatum a nemorosis vallibus figurantibus dicta vitia, dicens ita in persona Sibille quid facere debeat Eneas volens ad illam venire: Accipe que peragenda prius. Latet arbore opaco / aureus et foliis et lento vimine ramus, / Iunoni inferne dictus sacer; hunc tegit omnis / lucus et obscuris claudunt convallibus umbre. Item etiam volentes scribere anagogice, idest spiritualiter, de ea, dicunt talem beatitudinem virtutis ut eminentiam quandam fore ut montem, ut ecce Ambrosius, in suo libro De Officiis, ad hoc dicens: Dico beatam vitam consistere in altitudine sapientie et virtutis sublimitate; item Glosa super illud: Ascendit in montem altiorem, dicit, ut altiora virtutem culmina doceret. Ad quod etiam Psalmista loquens ait: Quis, Domine, requiescet in monte sancto tuo? Qui ingreditur sine macula et operatur iustitiam. Pro qua tali beatitudine virtuali et medio ultra quod virtuosus non potest procedere ascendendo, hic auctor hunc collem allegorice merito accipit solem vero ita illuminantem, eum sub eodem sensu auctor accipit pro vera luce virtutum ducente nos de tenebrositate mundana ad rectitudinem rationis, unde Seneca vitam virtutum comparat luci, vitam vero mundanam fulgori dicens: Magna existimas esse que relicturus es, retinet te fulgor huius vite, a qua transiturus es, tanquam in sordida et obscura casurum. Erras: ex hac vita ad illa ascenditur etc. Per quam lucem rationis scimus discernere et separare pretiosum a vili, ut dicitur Yeremie XXV° capitulo, quod exponens Glosa quedam, dicit: Pretiosum a vili separat qui pretiositatem virtutum ostendit et temporalium utilitatem et animam ab amore temporalium seiungit et ad amorem virtutum inducit; Et donec, ut ait Augustinus, - Habitanti in regione umbre, talis lux orta non fuit, ut dicit Ysaias, - Dorsum habebat ad lumen et ad ea que illuminant faciem, ut ipse idem dicit in libro Confessionum, item et simili modo etiam auctori nostro contingit. Inde sciendum est quod, secundum quod scribunt certi naturales, in corde humano sunt tres cellule seu ventriculi, et in eo qui est in medio spiritus generatur, in extremis spiritus et sanguis, sed in sinisto plus est de sanguine. Ysiderus vero in Etymologiis dicit quod In corde sunt due artarie, quarum sinistra plus habet de sanguine, dextera plus de spiritu, et ex hoc in dextero brachio pulsum inspicimus, et sic de dicta artaria sinistra, ut de lacu cordis, tangit hic auctor. Inde facit comparationem de se auctor, exeunte de tali vitioso esse ut de pelago pernicioso, ut patet in textu, ad quod ait Seneca in libro De Beata Vita, dicens: Miseri homines si deseruntur a vita vitiosa, miseriores si obruuntur sicut deprehensi in mari Sirtico, qui modo in sicco relinquuntur, modo torrente unda fluctuantur. Quem passum, dicit auctor, nunquam dimisisse animam vivam, subaudi separata a corpore defuncto, in dicto statu vitioso; alia lictera videtur dicere quod nunquam dimisit personam vivam, subaudi moraliter loquendo. Sed cum ipse auctor et cotidie multi alii exierint et exeant talem vitam pravam in hoc mundo viventes, nonne hic auctor contradicere videretur sibi? Sed dicas quod auctor habuit respectum ad id quod ait Ambrosius, recitatus indoctior, dicens circa hoc: Cum renuntiatur improbitati, statim virtus asciscitur: egressus enim malitie virtutis operatur ingressum, eodemque studio quo crimen excluditur innocentia copulatur; sic ergo prius dicit ibi Glosa: Desinit quis esse vitiosus quam incipiat esse virtuosus; bonus enim et malus simul quis esse non potest. Ideoque persona exiens dictum statum vitiosum debet et potest dici in ipso exitu quasi mortua, sed statim in progressu virtuoso reminiscens, unde Seneca: Initium eundi ad virtutes arduum est, quia hoc primum imbecillis et egre mentis est formidare inexperta, subdendo auctor quomodo, quietato aliquantulum eius corde fesso ante ascensum dicti collis, ut tangat quod dicitur: Nemo repente fit summus, cepit ascendere eius costam desertam. In hoc alludit verbis Yeronimi dicentis: Insuavem et asperam fecit nobis viam virtutis longa consuetudo peccandi; ad hoc Ysaie, LI° capitulo, dicitur: Ponam desertum eius delitias et solitudinem eius quasi ortum domini. Taliter dicit auctor quod eius pes firmus semper erat infimior: hic premicte quod allegorice quandoque Scriptura Sancta pedem accipit pro affectione humana, ut ecce Psalmista dicens: Pes meus stetit in directo, ubi dicit Glosa: Pes, idest affectio que cito labi solet, non recessit a rectitudine, et Augustinus ad hoc etiam ait: Pes anime amor et affectio est, que, si recta est, dicitur caritas, si curva dicitur cupiditas. Modo vult auctor dicere quod pes, idest eius affectio, in qua adhuc magis firmabatur, erat plus ad infima bona terrena, quam ad superna virtutum dispositus, quod quidem demonstrat Gregorius in suo libro Moralium, dicens: Cum mens concepta desideria sequitur, servire rebus convincitur, quarum amore superatur, et scribendo Leandro Episcopo ait: Postquam sum celesti desiderio afflatus, seculari habitu contegi melius potavi; sed in consuetudo devinxerat ne exteriorem cultum mutarem; et dum cogeret me animus presenti mundo, quasi deservire ceperunt multa contra me ex eiusdem mundi cura succrescere, ut in eo iam non spe sed, quod gravius fuit, mente retineret. Ad hoc idem Seneca Ad Lucilium ait de simili casu sibi contingente: Rectum iter quod sero cognovi et lapsus errando aliis monstro etc. Unde ad ea que sequuntur, notandum est quod ait Oratius in Sermonibus dicens: Nam vitiis nemo sine nascitur, optimus ille est qui minimis urgetur etc. Sic igitur, volens auctor se nundum in totum virtuti deditum fore, demonstrare fingit in hoc tali dicto suo ascensu fore impeditum a tribus hiis vitiis: primo a vitio carnali luxurie occurente sibi in figura et forma lonze seu leonte, et merito considerata subita et impetuosa aggressione talis vitii ad modum animalis predicti. Unde Epicarmus poeta ad hoc ait: Domitor cupido leonta virtute presumptior. Et hoc est quod dicit auctor quod erat levis et presta, ut patet in textu. Item, consideratis multiplicibus et diversis fallaciis et deceptionibus procedentibus a vitio luxurie predicto, fingit auctor dictam leontam cum pelle cohopertam maculosa, et ex hoc motus est Virgilius, dum describit Venerem et eius socias, ad dicendum in primo Eneidos: Vidistis si hic errantem forte sororum / succintam pharetram et maculose tegmine lincis, idest lupe cervarie; et Phylosophus, in VII° Ethicorum, dicens: Concupiscentia autem, quam ad deam Venerem aiunt dolose enim et variam corrigeam; et Homerus: Deceptioque furata est spisse sapientis, super quibus verbis Thomas comentator sic ait: Per corrigiam variam dicte Veneris intelligitur concupiscentia que renes ligat. Et dicitur esse varia quia tendit in aliquid quod apparet esse bonum in quantum delectabile, et taurem esse malum simpliciter, unde Homerus dicit quod deceptio Veneris spisse intellectum sapientis intrat latenter et sapientium corda ligat et iudicium rationis. A vitio tamen predicto in tali forma dicit auctor inde quod vix evasit, et hoc virtute hore temporis, scilicet principii diei, in quo tale vitium magis sedatur, - unde Glosa super illa verba Psalmiste Mane adstabo tibi, dicit: Per ista verba denotatur mentis directio et munditia, - ac dulcis qualitatis et partis anni, cum sol tunc oriebatur in signo Arietis, quod dicitur domus Martis contraria signo Libre, domui Veneris, et quando etiam amor divinus in principio creationis voluit cum sole coniunctas esse stellas Arietis, signi predicti, ut habetur Genesis primo: Ibi fiant luminaria in firmamento celi etc. Secundario fingit auctor in dicto ascensu se fore impeditum a vitio superbie, sive ire, ut sequele superbie, in forma leonis, iuxta figurationem Boetii in hoc dicentis, in quarto Consolationis: Is ire intemperans fremit leonis animum gestare credatur. Tertio fingit auctor vehementius ibi se impeditum a vitio avaritie in forma lupe sibi occurrente, ut idem Boetius ibidem fingat hoc vitium ut insatiabile quid, in tantum, ut dicit textus, quod iterum ad statum infimum vitiosum mundanum recadebat ipse auctor, ut victus, iuxta Platonem dicentem in Moralibus: Sapientes viri maiorem cum vitiis quam cum inimicis pugnam gerunt, ac Senecam dicentem in Epistulis: Cum hominibus pacem habe, cum vitiis bellum. -Et ut insufficientem se esse ad talia narranda ostendat, invocat et implorat auxilium a Musis, idest a scientiis respicientibus poesiam, item invocat altum ingenium ut extendat que per intellectum concepit. Nam dicitur ingenium vis animi insita naturaliter per se valens ac extensio intellectus ad incognitorum cognitionem. Item invocat mentem suam auctor ipse ut memoret ea que scripsit, idest que concepit scribere tanquam Lineam cordis que premictitur opus, ut dicit Gualfredus. Nam dicit Ysiderus quod Mens dicitur illa pars anime que in ea eminet, et que meminit et recolit et a qua procedit intelligentia, vel forte sentit platonice hic auctor, dum dicit de mente que non errat, de illa prima mente hominis. Anima vero et condit et vita complet omnia que sequuntur. +Hiis ita dictis, veniamus ad tertiam et ultimam partem supradictam huius capituli, in qua auctor ad licteram fingit sibi taliter timenti de dicto colle in dictam vallem impetu dicte lupe, sub allegoria superius tacta, umbram Virgilii apparere, que respondendo ipsi auctori dixit: Non homo, homo iam fui, subaudi interior. Nam dicit Ysiderus quod Duplex est homo: exterior ut corpus, interior ut anima, et hoc Virgilius hic ideo dixit, quia anima separata non potest dici homo, cum non habeat ea que humi sunt; Nam ab humo dicitur homo, scilicet corpus cum carne et ossibus, unde dicitur Genesis: *Et creavit Deus hominem de limo terre*, unde dicit Ysiderus quod Abusive pronuntiatur homo totus ex utraque substantia, idest ex societate anime et corporis. Ad hoc etiam ait Christus discipulis, Luce capitulo ultimo: Spiritus carnem et ossa non habet sicut me habere videtis, et Macrobius, Super Somnio Scipionis, ait ad hoc: Non arbitramur animam cum corpore extingui nec ulterius esse post hominem, et subdit: Homo enim moritur cum anima, corpus relinquit solutum lege nature, vel possunt talia verba Virgilii referri ad ipsum auctorem, tunc sic sine ratione ruentem iterum ad vitia. Unde Bernardus ait super Canticis: An non tibi videtur ipsis bestiis bestialior esse homo ratione vigens et ratione non utens? et Boetius: Ut quem transformatum a vitiis videas hominem extimare non possis, ut ait in IV°. Nam et Gregorius scribens cuidam Sergio vitioso ait: Si homo esses etc., ubi Glosator Decreti inquit: Et sic homo non potest dici qui caret ratione, et hoc moraliter loquendo. Inde inducit auctor Virgilium ad dicendum quomodo fuit Mantuanus, et quomodo natus est sub Iulio Cesare imperante, licet fuerit sibi tale tempus tardum cum non potuerit attingere tempus gratie Christi, et quomodo vixerat sub Augusto, et quomodo fuit poeta canens de iusto Enea filio Anchise; et quod fuerit iustus ipse Eneas, audi in primo Eneidos, Ilioneum dicentem Didoni: *Rex erat Eneas nobis, quo iustior alter / nec pietate fuit nec bello maior et armis, tangendo de Ylio, arce troiana*, auctor, ut ait ipse Virgilius, incipiens IIIm librum sui Eneidos dicens: *Postquam rex Asie Priamique evertere gentem / inmeritam visum superis, ceciditque superbum / Ilium et omnis humo fumat Netupnia Troya*. Inde inducit dictam umbram Virgilii adhuc auctor ad dicendum de natura dicte lupe, idest dicti vitii avaritie, quomodo scilicet post cibum magis famescat, iuxta illud Iuvenalis: Crescit amor nummi quantum ipsa pecunia crescit, item quomodo non dimictit quenquam transire per eius viam, subaudi rectam, vel referas hoc ad viam ipsius avaritie. Nam alia vitia in nobis senescunt, idest deficiunt nobis senescentibus, et sic nos amplius non infestant: Sola vero avaritia iuvenescit, ut ait Seneca, et sic semper magis hominem impedit donec ipsum occidit, subaudi spiritualiter, dicendo et quomodo occupat gentem et adhuc magis occupabit donec Veltrus etc. Qui Veltrus erit salus, dicit textus hic, Italie humilis, idest infimatis, pro qua mortua fuit Camilla virgo, regina Ulscorum, ab Aronta troiano, et Turnus, rex Rutillorum, per Eneam, item Eurialus et Nisus, socii dicti Enee, occisi a gente dicti Turni. Ad id quod subdit de secunda morte cridata, idest vocata, a damnatis in Inferno, hic auctor in persona Virgilii facit quod scribitur in Compendio Theologie sic: Inter alias penas quas ibi habent dicti dampnati est quod querunt iterum mortem naturalem et non inveniunt. Item potest hoc referri ad misticam mortem illam, de qua Gregorius ita ait, dicens in suo Dialogo: Duplex est mors hominis: prima dum beate vivere amictit, de qua Apostolus Ad Ephesinos capitulo II°: Et vos cum essetis mortui in peccatis et delictis vestris, subaudi in hoc mundo vitiose vivendo, secunda dum essentialiter vivere in pena non desinit, unde in capitulo XXI° Apocalipsis dicitur de ista ultima secunda morte: Pars illorum erat in stagno ardenti, quod est secunda mors, tangendo quare per rationem humanam, in personam Virgilii figuratam, non valemus intimare celestia, cum fuerit rebellis Deo in primis nostris parentibus, tangendo inde quod ait Psalmista dicens: Dominus in celo paravit sedem suam, et regnum suum omnibus dominabitur. Ultimo auctor, secutus documentum Senece dicentis: Vis omnia vincere? Te subice rationi, subiecit se Virgilio representanti dictam rationem, ut statim modo dicam, et dicenti auctori et promictenti in fine quod ait Salamon, Proverbiorum IIII° capitulo, dicens: Ducam te per semitas equitatis quas cum ingressus fueris non artabuntur gressus tui. Hiis ad licteram dictis, veniamus ad duo allegorica dicta in ista tertia parte, et primo tangamus sub quo typo auctor in hoc suo opere Virgilium accipiat, et dico quod sub typo rationis humane, et quod ita sit a remotis hoc modo ostendo: nam, ut patet in VI° Eneidos, ipse Virgilius, sub quadam allegorica moralitate, dicit Eneam volentem descendere ad videndum animam Anchise sui genitoris ad Elisium locum piarum, idest virtuosarum animarum, ductum esse per Sibillam ad dictum locum, ut ad quoddam Purgatorium per iter infernale; tamen, antequam ceperit eum sic ducere, voluit ipsum Eneam Misenum eius comitem mortuum sepelire dicta Sibilla, quo facto, iter incepit predictum. Hoc quidam allegorice volentes moralizare, accipiunt dictum Eneam pro viro bono quolibet intendente ad virtuosa, nundum tamen optimo et perfecto, qui, ut videat genitorem suum, idest ut cognoscat suum creatorem, scilicet Deum, melius in hoc mundo, ad cognitionem descendit rerum temporalium ut ad Infernum quendam ductu Sibille, idest consilii divini et rationis. Dicitur enim Sibilla quasi interpetrative consilium divinum: nam qui ad dictam cognitionem descendere vult, non humanum sed divinum auxilium eum ducit, scilicet rationis predicte, dictum autem Misenum interpretative accipiunt pro errabunda visione, nam nisi errabunda visio prius deponatur, non valet quis ad vitam predictam beatam humanam et virtuosam ascendere. Ad quod facit ille textus Regum III°, capitulo XII°: Ubi virtus non est perfecta, subaudi derelicto consilio rationis, sensibus acquiescitur. Igitur ad propositum auctor volens in tali moralitate sequi dictum Virgilium, tanquam illum poetam a quo accepit, ut dicit in hoc capitulo, pulcrum stilum honorantem eum, eodem modo inducit ipsum Virgilium sub typo rationis, ita mens de dicto colle iterum in dictam vallem, idest de proposito virtuoso, adhuc in infimum statum et amorem bonorum terrenorum tanquam nundum firmus in statu virtutum. Nam inclinatio naturalis ad bonum virtutis, ut dicit Phylosophus, VII° Ethicorum, Est quedam incohatio virtutis, non autem est virtus perfecta; hec enim inclinatio, quanto est fortior, tanto potest esse periculosior, nisi recta ratio adiungatur, per quam fiat recta electio eorum que conveniunt ad debitum finem ad reducendum eum ad perfectum statum virtutum per iter Inferni, idest per demostrationes ad effectum perniciosas. Quantum ad corpus nostrum in hoc mundo, ut per Infernum quendam fictum, et quantum ad animam, ut per Infernum verum et essentialem, ut ita prius auctor ipse sepeliat, idest abiciat per hec eius errabundam visionem, quam ducatur ad dictum beatum mundanum statum ut ad Purgatorium quoddam, in quo meremur consequi mundanam felicitatem temporalem in hoc mundo et in alio ecternam. Hanc enim moralitatem allegoricam premissam, Seneca sic etiam confirmat dicens in suo libro De Beata Vita: Qui voluptatem sequitur, licet ab ea discedere vellet, perventurus est in turpia, nisi aliquis distinxerit sibi voluptates, ut sciat que ex eis intra naturale desiderium desistant, ut facit nobis dicta ratio; unde Phylosophus in preallegato suo libro dicit etiam ad hoc: Deus movet voluntatem hominis sicut universalis motor ad obiectum voluntatis, quod est bonum, et sine hac motione homo non potest aliquid velle. Sed homo per rationem determinat se ad volendum hoc, vel illud quod est vere bonum, - nam dicitur ratio quidam motus animi visum mentis acuens, et vera a falsis distinguens, et Ysidorus dicit quod Anima nostra dum superiora respicit dicitur intellectus, dum vero inferiora dicitur ratio, - quibus inferioribus rebus consideratis ab effectu per ipsam rationem et ostensis ut infernalibus liberemur ab eis et in virtutibus confirmemur; et hec est illa via per quam ipse auctor et quelibet alius semivirtuosus et vitiosus reducitur per dictum Virgilium, idest per dictam rationem, ad integritatem virtutum, ut ad beatam vitam humanam predictam nostram. Circa que optime potest concludi per Senecam dicentem in LIIa Epistula: Quidam ad veritatem sine ullius adiutorio exeunt et faciunt sibi viam, quidam ad hoc indigent ope aliena non ituri si nemo precesserit, sed bene secuturi. Quidam compelli debent, qui non tantum duce sed adiutore et coactore indigent. Post hec veniamus ad dicendum quid auctor per istum predictum Veltrum vult sentire, quod quidem volentes clarius indagare, prenotandum et premictendum est quod, prout iste auctor scribit infra in Purgatorio in capitulo XVI°, dictum vitium avaritie cotidie magis invaluit inter nos christianos, exemplo quodam pravo et contagioso, prout dicitur in dicto capitulo, postquam pastores ecclesie statum et regimen romani imperii infimaverunt, precipue tempore imperatoris Federici IIi citra, propter temporalia bona habenda et occupanda, ut in dicto capitulo etiam tangitur. Unde exclamando iste auctor contra dictos pastores infra in capitulo XVIIII° huius Inferni, dicit quomodo eorum avaritia mundum contristat, submergendo bonos et elevando pravos. Item infra in Purgatorio, XX° capitulo, ait etiam contra dictum presentem pravum statum: O celum, in cuius revolutionem creditur conditiones huius inferioris mundi transmutari, quando veniet ille per quem ista predicta lupa, idest avaritia, discedat? Inde in capitulo finali dicti sui Purgatorii, dum invehit contra dictos tales pastores, pronuntiat astrologice quomodo dictum imperium non erit semper sine herede et successore, ymo de proximo veniet imperator et dux quidam, quasi ut nuntius Dei, qui dictos pastores spoliabit temporalibus bonis et mundum in pace et virtute reformabit, et suo bono exemplo homines a dicta avaritia removebit. Idem videtur etiam astrologice pronuntiare Alanus in suo Anticlaudiano dicens: Pestis Avaritie; sed telum partius instat / scuto, nec clipeo sua spicula firmiter herent, / sed virtus que dona pluit, que munera spargit, / nec sepelit nummos, nec opes incarcerat arca, / instat Avaritie, pugnat constanter et ensem / quem tenet illa rapit, et subdit: Iam scelerum superata cohors in regna silentum / arma refert et se victam miratur, et illud / quod patitur vix esse putat nec creditur illi / quid videt et Stigias fugit indignata sub umbras. / Pugna cadit, cedit iuveni victoria, surgit / virtus succumbit vitium natura triumphat. / Regnat amor, nusquam Discordia, Fedus ubique. / Nam regnum mundi legum moderatur habenis / ille beatus homo, quem non lascivia frangit, / in terris iam castra locat et regna meretur etc. Vel non idem forte prophetice tangit beatus Metodius, martir Christi, qui, in carcere existens, multa a Deo habuit in revelationem de principio mundi, que nec Moyses nec Iososus, ut dicit Yeronimus, scripserunt, ac etiam de fine mundi multa sunt sibi etiam revelata. Nam secundum Magistrum Ystoriarum, inter alia ita prenuntiavit: In novissimo sexto miliario seculi exibunt filii Ismael de heremo et erit adventus eorum sine mensura castigatio propter peccata gentium. Tunc surget Rex christianorum virtuosissimus qui cum auxilio regis Grecorum proeliabitur cum eis et interficiet eos gladio et donabitur orbi et omnes gentes ponet in pace. Et ecce forte Veltrus, de quo est hic sermo, et quia explicite iudicio astrologico, secundum priora dicta, non bene dici potest de eventu talis domini, ubi et quando fiet, et de qua gente tantus homo nascetur, sed potius implicite et per enigma debet scribi per sapientes. Unde Salamon in Proverbiis in hoc ait: Animadverte parabolam et interpretationem verba sapientum et enigmata eorum. Dicitur enigma locutio obscura que ad diversa potest trahi, qua etiam dicit iste auctor se uti in dicto capitulo ultimo Purgatorii circa hoc idem eius presagium, ex quo etiam Virgilius in persona Sibille pronunciantis Enee contingenda sibi in futurum ait: Talibus ex adito dictis Cumea Sibilla / horrendas canit ambages antroque remugit, / obscuris vera involvens etc. Auctor subdit hic que natio talis Veltri et talis beati domini erit inter feltrum et feltrum, quasi contingibiliter ponere velit quod tantus homo erit, idest esse poterit, de parva sicut de magna natione, facta relatione ad feltrum qui inter alias species pannorum humilior et vilior pretio est. Et hec puto quod fuerit mens auctoris in hoc passu, et si alia est et fuit, eam relinquo aliis magis curiosis me perspicacius demonstrandam. -Post hec auctor, continuando se, ut supra dixi, ad contenta in primo precedenti capitulo, ut ostendat qualiter adventus et apparitio umbre Virgilii sibi ita menti, ut in dicto primo capitulo dicitur et apparet anagogice et tropologice, idest spiritualiter et moraliter, intelligi debeat, et quomodo ipse Virgilius sub typo rationis reparavit gressus eius ad doctrinam eorum et moralitatem qui nituntur effici virtuosi in totum, tamen propter prevalentiam suorum vitiorum adhuc nequeunt, ut nequibat Annibal, cuius virtutes vivendo ingentia coequabant vitia, Tito Livio testante, fingit se formidando dicere ipsi Virgilio, incipienti velle eum ducere pro eius salute et pro eius meliori, ut pollicitus est in dicto primo capitulo ad descensum Inferni, quod advertat si ipsius auctoris virtus sufficiens est ad illud. +{Lo giorno se nandava e laere bruno.} Hoc secundum capitulum est pars quasi primi proemialis proxime precedentis, ideoque divisione non indiget alia, quam ut continuative cum illo primo exponatur, in principio cuius auctor exordialiter, quod naturaliter contingere solet, reducit ad figmentum huius sui operis incohandum. Nam naturaliter contingit quod principium noctis, decurso die, in quo omnia viventia corpora diversimode fatigantur, tollit ea a suis laboribus et ponit in requie dormiendo. Ad quod Statius in primo sui Thebaidos ait: Iam volucres pecudesque tacent, iam sompnus avaris / inserpit curis etc., et Lucanus etiam in V° de hoc tali principio temporis nocturni ait: Solverat armorum fessas nox languida curas, / parva quies miseris, in quorum pectora somno / dat vires fortuna minor; iam castra silebant etc. Ipse tamen auctor dicit quod tunc solus versa vice parabat se ad ferendum vigilias angustiosas in quo quidem, sub quodam allegorico figmento, nichil aliud vult includere nisi quod, volendo incipere videre et indagare cum Virgilio, idest cum ratione, speculative illecebras huius mundi et voluptuosa opera hominum et tenebrositatem infernalem quendam ut noctem, quasi de die in noctem potuit dicere se ingredi. Ad quod respiciens Ovidius in primo ait de tali transumptiva nocte: Proh superi quantum mortalia pectora cece / noctis habent etc., et Virgilius in VI° in persona Deiphebi loquentis Enee talem fictum Infernum ingresso, ait: An que te fortuna fatigat / ut tristis sine sole domos, loca turbida, adires? et ecce in eo quod ipsum Eneam dicit ibi tristem: pietas, idest passio, de qua tangit auctor hic passionans eum, et propter quam plorabat Demostenes phylosophus dum exibat domum eundo per Athenas et videndo gesta hominum vitiosa, ut ait Iuvenalis. Sic enim vult auctor allegorice circa premissa includere quod, dum incepit vigilare ad scribendum super dictis vitiositatibus mundanis, ut de Inferno et nocte quadam, aliis dormientibus, idest non instantibus circa talia reprehendenda, tunc ad hoc solus erat. -Est et alia Gratia secundaria que non est tantum simpliciter donum Dei gratis datum, ut est prima Gratia, ut supra dixi, sed requirit factum hominis, in quem motus dicte prime gratie inspiratur, ut virtuose ex se sequatur dictum primum talem motum et donum bene operando, ideoque vocatur hec secunda Gratia cohoperans. Quibus breviter reassumptis, concludendo auctor vult dicere, sub dictis sensibus anagogie vel tropologie, quod dicte Gratie, sive dicte due partes phylosophie, moverunt Beatricem ad descendendum in Limbum, hoc est moverunt amorem et voluntatem auctoris ad studium theologie recipiendum in pectore suo obscurato vitiis ut in Limbo quodam, et inde movere Virgilium, idest rationem, ad ducendum eum per iter Inferni, idest per viam demonstrativam et conclusivam contra voluptates mundanas, et moraliter ad virtuosa sequendo, maxime per sententias ipsius Virgilii, ut poete naturalis et moralis ultra alios, ad quod optime adaptatur quod ait Papias. +Et ut insufficientem se esse ad talia narranda ostendat, invocat et implorat auxilium a Musis, idest a scientiis respicientibus poesiam, item invocat altum ingenium ut extendat que per intellectum concepit. Nam dicitur ingenium vis animi insita naturaliter per se valens ac extensio intellectus ad incognitorum cognitionem. Item invocat mentem suam auctor ipse ut memoret ea que scripsit, idest que concepit scribere tanquam Lineam cordis que premictitur opus, ut dicit Gualfredus. Nam dicit Ysiderus quod Mens dicitur illa pars anime que in ea eminet, et que meminit et recolit et a qua procedit intelligentia, vel forte sentit platonice hic auctor, dum dicit de mente que non errat, de illa prima mente hominis, A qua, ut ait Boetius, Que scimus non discimus, sed reminiscimur. De qua Macrobius, super Somnio Scipionis, etiam sic ait: Et summo Deo mens; ex mente anima est. Anima vero et condit et vita complet omnia que sequuntur. -Auctor in hoc tertio capitulo tria principaliter facit: nam primo exordium suum ponit ad introitum primum Inferni usque ibi; ibi incipit dicere de animabus captivorum, procedendo usque ibi; ibi incohat dicendum de primo flumine Inferni, procedendo usque ad finem huius capituli. +Post hec auctor, continuando se, ut supra dixi, ad contenta in primo precedenti capitulo, ut ostendat qualiter adventus et apparitio umbre Virgilii sibi ita menti, ut in dicto primo capitulo dicitur et apparet anagogice et tropologice, idest spiritualiter et moraliter, intelligi debeat, et quomodo ipse Virgilius sub typo rationis reparavit gressus eius ad doctrinam eorum et moralitatem qui nituntur effici virtuosi in totum, tamen propter prevalentiam suorum vitiorum adhuc nequeunt, ut nequibat Annibal, cuius virtutes vivendo ingentia coequabant vitia, Tito Livio testante, fingit se formidando dicere ipsi Virgilio, incipienti velle eum ducere pro eius salute et pro eius meliori, ut pollicitus est in dicto primo capitulo ad descensum Inferni, quod advertat si ipsius auctoris virtus sufficiens est ad illud. Nam quod non sit arguit auctor ita dicens: Si tu, Virgilii, vis dicere quod Eneas, pater Silvii geniti ex Lavinia, descendit ad Infernum corruptibilis adhuc, idest adhuc vivens et mortalis, ductu Sibille, ut ipse idem Virgilius in VI° sui Eneidos scribit, cur non tu auctor id facere vales ductu mei Virgilii? Non bene a pari ratione concludit: nam, si adversator omnium malorum, idest Deus, in hoc gratiosus fuit dicto Enee, dignum fuit, attento alto effectu qui dependere debebat ab eo, in personis subaudi suorum descendentium, ut fuit fundatio Urbis Romane, facta per Romulum et Remum, fratres descendentes dicti Enee, unde Virgilius in VI°: Romulus, Assarici que sanguinis Ilia mater / educet, et subdit: En huius, nate, auspiciis illa inclita Roma / imperium terris, animos equabit Olimpo, et in primo ait: Romulus excipiet gentem et Mavortia condet / menia Romanosque suo de nomine dicet, item et ut fuit imperium ipsius Rome ortum in persona Iulii Cesaris et Augusti, descendentium etiam ipsius Enee, unde idem Virgilius in dicto libro ait: Augustus Cesar, divi genus, aurea condet / secula qui rursus Latio regnata per arva / Saturno quondam, super et Goramantes et Indos / proferet imperium etc. Et ex hoc dicit hic auctor quod electus fuit dictus Eneas in patrem dicte urbis et eius imperii in Empireo celo, hoc est quod divinitus ita dispositum fuit; nam et ipse Virgilius per totam Eneidem Eneam vocat patrem Romani populi. Et Titus Livius in prima parte sui voluminis, que a capta Troia summit exordium, idem testatur, et ex hoc Lex vocat omnes imperatores romanos Eneidas, et quod divinitus hoc processerit, late aperit iste auctor etiam in II° libro sue Monarchie, in eo probando quomodo de Iure romanus populus dignitatem imperii sibi asciverit, allegando quod nec Ninus, Assiriorum rex, nec Vezoses, rex Egipti, nec Cirus rex Persarum, nec Serses Darii filius, nec Alexander Macedo, omnes aspirantes ad hoc imperium mundi, ad illud venire potuerunt, sed solus populus Romanus subiciendo sibi totum orbem, quod non sine ope divina fuit, ut in quodam Decreto dicitur, quod divinitus Romanum Imperium predictum processit, ubi Glosa dicit: Non ergo a Papa, sed a solo Deo prodiit. Nam a celesti maiestate gladii potestatem habet, subdens auctor quod dicta urbs et eius imperium stabilita fuerunt ut essent in futurum locus sanctus Apostolice sedis Ecclesie militantis. Quod quidem Psalmista totum prenuntiavit, incipiendo illum Psalmum canere qui incipit: Fundamenta eius in montibus sanctis, ubi Glosa, exponens hoc, dicit: Ecclesiam predictam fundatam esse super montes, idest super Apostolos et predicatores, quorum fundamentum et solidatio est in Christo Yesu, quorum principium fuit beatus Petrus et Paulus, qui sub uno persecutore, eodem die et loco, ipsam romanam urbem suo glorioso sanguine martirii Christo Domino consecraverunt. Ad hoc quidam textus legalis dicit: Maxima dona Dei sunt collata sacerdotium et imperium illud divinis ministrans hoc humanis presidens, subaudi simul in dicta urbe, cum natus sit Dominus noster tempore Augusti primi imperatoris romani ut sacerdos secundum ordinem Melchisedec. Ad quod Ambrosius etiam inquit: In urbe romana que principatum et caput optinet nationum voluit Deus, ut ubi erat caput superstitionis ibi caput quiesceret sanctitatis, et ubi gentilium principes habitabant illic Ecclesie principes morarentur. Ultimo dicit auctor circa hoc quod dominus Eneas per talem descensum etiam intellexit a dicto suo patre multa que fuerunt causa sue victorie contra Turnum et Laurentos, obstaturos sibi ad requisitionem Italie et, per consequens, ad institutionem urbis Rome, debentis in futurum sedes esse Papalis. Nam, inter alia, dictus Anchises primo premonuit eum ibi, sic dicendo, ut ait Virgilius in VI°: *... Tu regere imperium populo, Romane memento, / hec tibi erunt artes, pacique imponere mores, parcere subiectis et debellare superbos. /* Sic pater Anchises etc., secundario ortatus est cum ultimo sibi loquens, dicente sic ibi Virgilio: Que postquam Anchises natum per singula duxit / incenditque animum fame venientis amore, / ex imbella viro memorat que deinde gerenda, / Laurentesque docet populos urbemque Latini, / et quo quenque modo fugiatque feratque laborem. Eodenque modo auctor etiam contra se arguit de Vase Electionis, idest de Paulo, ita nominato a Domino nostro, ut habetur Actuum Apostolorum capitulo IX°, ex eo quod Vas legis et sacrarum scripturarum futurum erat armarium, ut dicit Yeronimus. Nam si mortalis adhuc raptus est in celum, ut ipse idem Paulus scribit Ad Corinthios XII° dicens: Scio hominem in Christo ante annos XIIII°, sive in corpore sive extra corpus nescio, Deus scit, raptum usque ad tertium celum; et scio huiusmodi hominem, sive in corpore sive extra corpus, Deus scit, raptum in Paradisum et audivit archana verba, que non licet homini loqui, totum fuit ad corroborationem nostre fidei et sic miraculose per que concludit auctor contra se, ultimo, ut in textu habetur; ad quam talem eius formidinem removendam, inducit Virgilium sibi dicere quomodo umbra Beatricis misit ipsum Virgilium ad eum auxiliandum de inductu Lucie, et cuiusdam alterius domine gentilis existentium in celo. -Ad secundum veniamus premictendum iterum quod scripsi supra in prohemio huius comenti, quomodo scilicet iste auctor sub tipo Paradisi scribere indendit de statu viventium in hoc mundo virtuose continue, et sub typo Purgatorii de statu illorum qui, cognita per gratiam Dei vilitate humane voluptuose vite ab ea quasi se purgando deverterunt, et virtuose vite se dederunt, ac sub tipo Inferni de statu viventium in hoc mundo in totum actualiter vitiose. Verum quia illi quos in hoc mundo captivos vocamus propter eorum ignaviam et pusillanimitatem et miseriam non possunt dici virtuosi nec, dimissis vitiis, virtutibus inherere; nam actualiter vitiosi merito non possunt fingi esse in celo nec in Purgatorio nec in Inferno; igitur auctor eos, ita separatos, ponit extra Infernum puniri et cruciari stimulis et acculeis vespium et muscarum, in quibus auctor allegorice demonstrare vult solum miserrimos motus et operationes eorum pusillanimes. Et ex hoc dicit hic auctor in persona Virgilii quod anime dictorum captivorum unite sunt cum illis angelis qui non fuerunt boni nec mali tenendo cum Deo vel cum Lucifero, quos Ugo de Sancto Victore dicit puniri etiam extra Infernum in loco et aere caliginoso, inter quos auctor fingit se vidisse umbram illius qui quadam pusillanimitate ut vilis renuit papatum, scilicet is fuit papa Celestinus Quintus, ut quidam dicunt, sive imperium, si fuit Deuclitianus qui, illud existens, etiam imperator, ut scribit Eutropius, dimissit, et hec quantum ad secundum. +Circa que videamus de ipsius auctoris intentionem, ad cuius cognitionem ita premictendum est, videlicet quod duplex dicitur esse gratia in nobis hominibus a Deo collata: prima dicitur motiva et gratuita, a Deo veniens, et hec est illa gratia que dicitur bonum a Deo gratis datum, de qua Apostolus, II° Ad Corinthios III° capitulo ait: Non quod sufficientes simus cogitare aliquid a nobis quasi ex nobis, sed sufficientia nostra a Deo est, et eodem libro, capitulo VIIII°, inquit: Potens est Deus omnem gratiam facere habundare in nobis, desiderantibus eam subaudi. Unde Augustinus, in libro De Correctione et Gratia, inquit: Desiderare auxilium gratie initium gratie est. De qua et Magister, in II° Sententiarum, ait: Voluntas hominis gratia preparatur ut fiat bona, non ut fiat voluntas, nam et ante gratiam voluntas erat sed non recta. Et pro hac prima gratia anagogice, idest spiritualiter loquendo, auctor accipit primam predictam dominam gentilem de qua hic dicitur, que, ut dicit, in celo durum iudicium frangit, durum dico quantum ad nos homines, qui non valemus intueri intellectualiter quomodo adveniat nobis talis gratia, de cuius profunditate ita nobis occulta tangit iste auctor infra in Paradiso, in capitulo XX°, tangendo ibi de anima Traiani et de anima Ryphei. Et Augustinus in quodam Decreto: Nabucodonosor penitentiam meruit quia flagellatus penituit, et regnum quod perdiderat rursus accepit. Pharao autem ipsius flagellis durior est effectus, et periit: hic michi rationem reddat qui divinum auxilium nimium alto et sapienti corde diiudicat. Vel in hoc passu forte auctor se refert ad id quod legitur Luce XVI° capitulo, ubi dicitur quod magnum chaos est inter beatas animas et dampnatas, ut ille ad illas et econtra ire non possunt, quod chaos in dictum durum iudicium Dei dicta Gratia nunc fregit hic in Beatrice ita de celo in Infernum descendendo secundum dictum figmentum auctoris. Est et alia Gratia secundaria que non est tantum simpliciter donum Dei gratis datum, ut est prima Gratia, ut supra dixi, sed requirit factum hominis, in quem motus dicte prime gratie inspiratur, ut virtuose ex se sequatur dictum primum talem motum et donum bene operando, ideoque vocatur hec secunda Gratia cohoperans, quod volens tangere Paulus, Ad Corinthios primo, capitulo XV°, dicit: Gratia Dei sum id quod sum, et gratia eius in me vacua non fuit. Unde et ad hoc ait Augustinus: Cohoperando Deus perficit quod operando incepit. Et alibi idem Augustinus ait loquendo unicuique homini: Qui fecit te sine te non iustificabit te sine te, Non iustificabit, hoc est, dicit Glosa, Quod Deus iustificat hominem sine homine cohoperante sed non sine homine operante, - sicut sol illuminat domum, cum aliquis aperit fenestram, non sine homine operante, tamen sine homine cooperante, homo enim non cohoperatur soli illuminando domum; sic verus sol infundit virtutes nobis preparatis ad earum susceptionem, non tamen cooperamur illi in illa infusione. Et pro ista secundaria accipit auctor hanc secundam dominam sub nomine Lucie, hic et infra in Purgatorio in capitulo VIIII°, et Beatricem, tertiam dominam, accipit hic et infra per totum pro Sacra Theologia, pro qua solum, dicit hic textus, quod humana species, idest humana intelligentia, excedit omne contentum a celo lune et spera, usque ad supremum Empireum celum. Ad hoc concordat Alanus, loquens de ipsa theologia, dicens: O regina poli, celi dea, filia summi, / cui superum sedes, celi via, limes olimpi, / extramundanus orbis, regioque Tonantis / tota patent, soliumque Dei, fatumque quod ultra est. Item tropologice etiam, idest moraliter, potest auctor intelligi loqui de dictis tribus dominabus hic sub typo trium partium phylosophie illarum, de quibus Aristotiles in XI° Metaphysice sic ait: Tria sunt genera speculativarum scientiarum, scilicet naturalis, mathematica et theologica, unde dicit: In rebus tria sunt nobis: creatio, natura, voluntas, in quibus est orta phylosophia triplex. Et ex hoc transumptive Boetius finxit phylosophiam sibi apparuisse in triplici forma muliebri: Nam primo videbatur ad communem sese hominum mensuram exhibere, secundo videbatur pulsare celum vertice, tertio penetrare ipsum celum, ut in primo Consolationis habetur, cui, inter alia, sic loquitur ipse Boetius: Tu in exilii vestri has solitudines omnium magistra virtutum supero cardine delapsa venisti, quod potest transumtive etiam reduci ad id quod dicit hic querendo Virgilius ab ipsa Beatrice, scilicet cur non timet in Limbum descendere ita ut facit. Ad cuius responsionem facit quod ita dicitur in quodam Decreto sub eodem sensu: Sicut stellas celi non extinguit nox, sic mentes inherentes Sacre Scripture non obscurat humana iniquitas. Et Seneca Ad Lucilium: Nunquam ita contra virtutes coniurabitur, ut nomen phylosophie sacrum non maneat. Quibus breviter reassumptis, concludendo auctor vult dicere, sub dictis sensibus anagogie vel tropologie, quod dicte Gratie, sive dicte due partes phylosophie, moverunt Beatricem ad descendendum in Limbum, hoc est moverunt amorem et voluntatem auctoris ad studium theologie recipiendum in pectore suo obscurato vitiis ut in Limbo quodam, et inde movere Virgilium, idest rationem, ad ducendum eum per iter Inferni, idest per viam demonstrativam et conclusivam contra voluptates mundanas, et moraliter ad virtuosa sequendo, maxime per sententias ipsius Virgilii, ut poete naturalis et moralis ultra alios, ad quod optime adaptatur quod ait Papias: Poete dicti sunt loici, quia in naturis et in moribus rationem adiungunt. Ultimo auctor, ut remotus per ipsum Virgilium a dicta eius formidine et dispositus ad sequendum ipsum, congratulando ei et Beatrici, que misit eum, utitur illis verbis Psalmiste in effectum dicentis: Quoniam eripuisti animam meam a morte, pedes meos a lapsu, ut placeam coram Deo in lumine viventium, et alibi idem Psalmista ait: Tu vero homo unanimis, dux meus et notus meus, subaudi tu Virgilius, eris. -Auctor in hoc quarto capitulo, premisso eius prohemio per se satis patente, continuando se ad finem precedentis capituli, fingit se cum Virgilio descendisse in primum circulum Inferni, qui Limbum dicitur et vocatur, in quo distincta et separata loca dicuntur esse et fuisse, ut scribitur in Compendio Theologie: nam in superiori eius parte dicitur esse et fuisse Limbum Sanctorum Patrum, que pars Limbi sinus ille Habrae dictus est, in quo anima Lazzari leprosi quiescebat quando umbra divitis Epulonis eam provocabat. Ad quod dictus Laban consentire noluit, nisi prius ipse Iacob serviret ei septem annis. Quo servitio septenni impenso per dictum Iacob, petendo dictam Rachelem secum coniungi ut eius uxorem, dictus Laban, in sero, occulte, supposuit sibi in lecto Liam, eius filiam maiorem predictam, cum qua illa nocte Iacob iacuit. In mane vero, hoc viso, Iacob, tanquam irato et conquerenti, Laban dixit quod non erat decens prius minorem sororem quam maiorem debere nubere. Tamen adhuc iterum pepigit servire se ipse Iacob dicto Laban eius socero per alios septem annos ut duceret sibi ipsam Rachelem, et ita factum fuit, subdendo inde auctor quomodo ante tales animas Sanctorum Patrum nulli spiritus humani salvati fuerant, ut supra tetigi. +{Per me si va ne la città dolente.} Auctor in hoc tertio capitulo tria principaliter facit: nam primo exordium suum ponit ad introitum primum Inferni usque ibi: {Et io chavea derror la testa cinta}; ibi incipit dicere de animabus captivorum, procedendo usque ibi: {E poi cha riguardar oltre mi dedi}; ibi incohat dicendum de primo flumine Inferni, procedendo usque ad finem huius capituli. -Tertio auctor fingit se devenire ad tertiam partem et locum dicti Limbi, in quo fingit esse animas illorum qui ante adventum Christi et eius Baptismum virtuosissimi in artibus et moribus fuerunt et scientiis, mortui tamen solum cum defectu non adorandi debite Deum cum latria sed cum dulia et superstitione. Dicitur enim latria debitus cultus Dei, cum ipsum adorando ut creatorem omnium; dulia dicitur cultus exhibitus creature, puta Soli, Lune, Veneri et Marti; superstitio est cultus ydolorum, ut dicit hic Virgilius, auctor de se et de aliis phylosophis magnis et poetis, quorum fama, quia in eternum fulget et lucebit, fingit auctor hic tales esse non in tenebris, ut alios de Limbo, sed in loco ignea luce luminoso, offensos tamen solum in tantum, ut dicitur hic in textu, quod sine spe vivunt in desiderio, scilicet Deum videndi. Et merito putandum est animas talium egregiorum sapientum gentilium et paganorum in Inferno esse in tam mitissima pena et loco penali, gratia divina mota propter eorum ornatam famam, ad hoc eis indulgendum et etiam propter tot bona et mortalitates quas et que in hoc mundo in suis scriptis relinquerunt. Et eadem premissa ratione potest argui et concludi de illustribus viris et mulieribus in hoc loco inferiori, hic nominatis propter eorum probitates, tam in virtutibus quam in armis habitam, in dicta mitissima pena fore. Et hoc quantum ad superficialem intellectum et sensum. Item fingit dictos poetas secum ivisse loquendo verba que pulcrius est tacere quam recitare ne se exaltet in laudem, iuxta illud Salamonis. Fluvium vero ambientem hoc tale castrum allegorice auctor accipit pro desiderabili motu discendi qui, ex eo quod in eis solidus, idest completus, erat, fingit se cum dictis aliis poetis illum transisse ut terram duram. +Ad primum auctor, cum Virgilio se fingit devenisse ad illam portam mistici Inferni, - de qua Mathei capitulo VII°, dicitur ibi: Intrate per portam angustam, quia lata porta ducit ad perditionem, et per Virgilium in VI° dicentem: Tres Anchisiades, faciles descensus Averni: / noctes atque dies patet atri ianua Ditis, et per Statium dicentem: Trenaree limen petit inremeabile porte, - et vidisse super eam hoc epitaphium scriptum continens hec verba: per me itur in civitatem dolentem, - hoc est in collectionem hominum in hoc mundo vitiose viventium allegorice loquendo. Nam, ait Augustinus in XIV° De Civitate Dei, loquens circa talia et in tali sensu, in genere humano societates, idest collectiones, tanquam civitates fecerunt amores duo: terrenam amor sui, celestem amor Dei, - item in ecternum dolorem: hoc referri debet ad essentialem Infernum, - iuxta illud Evangelicum: Ite maledicti in ignem eternum, - et Psalmista, etiam in hoc considerative dixit: Dolores Inferi circumdederunt me, - item in perditam gentem: hoc ad utrumque Infernum potest referri, ad quod Psalmista: Ne perdas cum impiis Deus animam meam et cum viris sanguinum vitam meam. Item continebatur in eo epitaphio etiam quomodo deitas, Pater, Filius et Spiritus Sanctus illam portam fecit ante creationem mortalium et corruptibilium rerum, sed cum ipsis ecternis rebus instituta est, exigente iustitia pene Luciferi et suorum complicum ruentium immediate in ipsum Infernum facto celo et terra. Unde Augustinus, Super Genesi ait: Non frustra putari potest ab initio temporis diabolum superbia cecidisse, et sic bene sequitur quod durabit in ecternum dicta porta, ut dicitur hic in textu, ad quod dicitur Ysaie V° capitulo: Propterea dilatavit animam suam Infernus et aperuit os suum absque ullo termino. Ultimo dicit dictum epitaphium quod intrantes per eam portam dimictant omnes spem exeundi eam: hoc referas ad essentialem Infernum, ad quod respiciens, Iob capitulo X° ait: Antequam vadam et non revertar ad terram tenebrosam et opertam caliginem mortis, inducendo inde auctor Virgilium ad dicendum sibi quomodo videbit ibi gentem que perdidit bonum intellectum, idest Deum, in quo consistit beatitudo, que dicitur bonum predictum intellectus, secundum Phylosophum in III° De Anima, et in VI° Ethicorum dicit quod Bonum intellectus est verum seu veritas, que secundum Thomam dicitur Adequatio intellectus ad rem, et secundum hoc ultimum debet referri quod dicitur hic in textu ad gentem vitiosas in hoc mundo existentem, ut in Inferno quodam, tali lumine intellectus obscuratam, ut supra dictum est, faciens inde auctor operationem de revolutione pulverulenta illius venti, qui dicitur turbo ad tumultum illius aeris infernalis sine tempore tincti nocturna nigredine. Et dicit sine tempore ad differentiam aeris huius nostri mundi qui ad tempus tingitur obscuritate noctis et ad tempus clarescit diurnitate solis quasi includat quod semper ibi est nox et obscuritas sine tempore, idest sine aliquo intervallo diurni temporis, et ex hoc scribit Virgilius in VI°; quod Greci vocarevunt Avernum, quod interpretatur sine tempore, et hoc quantum ad primum. -Veniamus ergo ad premissam exordialem primam partem aperiendam hoc modo: auctor iste postquam dixit de primo circulo seu Limbo Inferni, in quo posuit puniri animas infantium puerorum et aliorum - de quibus dictum est in proximo precedenti capitulo - non in pena sensus sed dampni ex eo quod non actualiter et conscientialiter peccaverunt, veniens ad tractandum nunc hic de animabus dampnatorum illorum qui actualiter et conscientialiter peccaverunt, ut incontinentes et alii de quibus amodo dicet plectentibus penam dampni et sensus, fingit se in ingressu huius secundi circuli Inferni invenire Minoem ut iudicem infernalem ita ringhiantem et examinantem et iudicantem et mandantem animas dampnatatas ad sua debita supplitia, ut dicit hic textus, sequendo hic ad licteram Virgilium fugientem et Eneam descendentem de dicto primo circulo Inferni in quo etiam ponit puniri animas infantum et aliorum non conscientialiter peccatorum; ad secundum sequentem circulum infernalem invenire ibi se hunc Minoem ad hunc predictum actum exercendum dicentem in VI. Quem Minoem Virgilius ibi et auctor hic, quantum ad allegoricum integumentum, sub typo et figura humane conscientie ponit, et merito: nam nullum actuale peccatum committi potest conscientia non remordente, unde Apostolus. +Ad secundum veniamus premictendum iterum quod scripsi supra in prohemio huius comenti, quomodo scilicet iste auctor sub tipo Paradisi scribere indendit de statu viventium in hoc mundo virtuose continue, et sub typo Purgatorii de statu illorum qui, cognita per gratiam Dei vilitate humane voluptuose vite ab ea quasi se purgando deverterunt, et virtuose vite se dederunt, ac sub tipo Inferni de statu viventium in hoc mundo in totum actualiter vitiose. Verum quia illi quos in hoc mundo captivos vocamus propter eorum ignaviam et pusillanimitatem et miseriam non possunt dici virtuosi nec, dimissis vitiis, virtutibus inherere; nam actualiter vitiosi merito non possunt fingi esse in celo nec in Purgatorio nec in Inferno; igitur auctor eos, ita separatos, ponit extra Infernum puniri et cruciari stimulis et acculeis vespium et muscarum, in quibus auctor allegorice demonstrare vult solum miserrimos motus et operationes eorum pusillanimes, contra quos dicitur in Ecclesiastico capitulo VII°: Noli esse pusillanimis in anima tua; quos tales captivos auctor dicit etiam hic nunquam fuisse vivos, moraliter loquendo, de quibus ad idem Psalmista inquit: Deleantur de libro viventium, et cum iustis non scribantur, et etiam forte Seneca ad hoc respexit, in prima Epistula ad Lucilium, dum dicit: Maxima pars vite labitur male agentibus, magna nichil agentibus, tota aliud agentibus, pro quibus istis ultimis intellexit de huiusmodi hominibus captivis qui non possunt in hoc mundo vere dici non aliquid operari, ut negligentes, nec male actualiter operari sed in suis miseris operibus semper ut mortui vivere in hoc mundo. Et ex hoc dicit hic auctor in persona Virgilii quod anime dictorum captivorum unite sunt cum illis angelis qui non fuerunt boni nec mali tenendo cum Deo vel cum Lucifero, quos Ugo de Sancto Victore dicit puniri etiam extra Infernum in loco et aere caliginoso, inter quos auctor fingit se vidisse umbram illius qui quadam pusillanimitate ut vilis renuit papatum, scilicet is fuit papa Celestinus Quintus, ut quidam dicunt, sive imperium, si fuit Deuclitianus qui, illud existens, etiam imperator, ut scribit Eutropius, dimissit, et hec quantum ad secundum. -Hiis expeditis, veniamus ad secundam partem huius capituli in qua incipit auctor tractare de septem principalibus peccatis incontinentie et de animabus propter illa dampnatis in Inferno, et primo de peccato luxurie carnalis, hic dicere incohat fingendo in isto circulo secundo Inferni puniri in tali vento tempestuoso illorum animas qui in hoc mundo rationem, ut dicitur hic in textu, submiserunt libidinoso appetitui, unde Augustinus. -Item fingit auctor ibi se invenire umbram dicti Paridis et Tristani, ac domine Francisce, filie domini Guidonis de Polenta, domini olim civitatis Ravenne posite iuxta marinam et litora maris Adriatici, ubi Padus intra in illud mare cum suis sequacibus fluminis cum eo unitis, ut dicitur hic in textu, et uxor olim Iohannis Ciotti de Malatestis de Arimino, item umbram Pauli, fratris dicti Iohannis, que domina Francisca et dominus Paulus cognati, simul reperti in adulterio occisi sunt a dicto suo viro. Modo ut auctor ostendat ad nostram moralitatem a quo nobis cavere debemus, ne capiamur ab isto amore concupiscibili et venereo, inducit umbram dicte domine Francisce ad dicendum quomodo dictus Paulus phylocaptus est de sua pulcra persona, motus a nobili corde cui cito talis amor insurgit propter cibaria pretiosa et otia, subaudi talium gracilium et petentium, quam cordi plebei, unde inquit Yeronimus. Item dicit dicta domina Francisca quomodo de visu ad colloquium devenerunt ipsa et dictus Paulus quod, ut ignis ardescit, ut Ecclesiastici VIIII habetur, unde ad oscula et factum iuxta illud visus et alloquium tactus post oscula factum, a quibus singulis gradatim inducitur augumentum venerei sceleris huius, ut ait Tullius in Topicis. Ad que dicit etiam quod precipue inducti sunt propter lecturam cuiusdam libri de gestis illorum de tabula rotunda in parte illa ubi legitur quod Galeoctus amore Lancialocti fecit quod quedam dama de Maloaut, proca dicti Galeocti, conduxit reginam Genevram ad quoddam viridarium, ubi breviter secrete dictus Lancialoctus, eius procus, osculatus est eam, unde dicit dicta umbra dicte domine Francisce hic ultimo quod, sicut Galeotus predictus fuit mediator ibi ad tale osculum, ita ille liber et qui eum scripsit, idest composuit, fuit seu fuerunt causa ad eorum osculum a quibus talibus libris legendis ostendit etiam hic auctor debere homines se abstinere predicta de causa, unde Ysiderus in libro Sententiarum ait. +Venio ad tertium dictum huius auctoris fingentis ita se devenisse cum Virgilio ad hoc flumen Acherontis primum infernale ut Eneas cum Sibilla, de quo in tali passu ipse Virgilius in VI° sui Eneidos, quem auctor hic ad licteram sequitur, ita ait: Hinc via Tartarei que fert Acherontis ad undas. / Portitor has horrendas aquas et flumina servat / terribili squalore Charon, cui plurima mente / canities inculta iacet, stant lumina flamme. / Ipse ratem compto subigit velisque ministrat / et ferruginea subvectat corpora cymba, / iam senior, sed cruda deo viridisque senectus. / Hunc omnis turba ad ripas effusa ruebat / quam multa in silvis autumpni frigore primo / lapsa cadunt folia etc. Quam comparationem facit etiam hic auctor, cui conformantur illa verba Ecclesiastici capitulo XIIII°: Sicut folia in arbore alia generantur et alia cadunt, sic generatio carnis et sanguinis. Et subdit Virgilius: Stabant orantes primi transmictere cursum / tendebantque manus ripe ulterioris amore. / Nauta sed tristis nunc hos nunc accipit illos, et subdit: Sic prior aggreditur dictis atque increpat ultro: / *quisquis es, armatus qui nostra ad flumina tendis, / fare age, quid nominas, iam istic et comprime gressum. / Umbrarum hic locus est, sompni noctisque sopori: / corpora viva nephas Stigia nactare carina*. / Quem contra breviter fata est Anfrixia vates; / *nullo hic insidie* ecc., et subdit ille admirans: Ceruleam advertit puppim ripeque propinquat. / Inde alias animas, que per iuga longa sedebant, / deturbat laxatque ferox; simul accipit alveo / ingentem Eneam. Gemuit sub pondere cimba / subtilis et multam accepit rimosa paludem. / Tandem trans fluvium incolumes vatemque virumque / informi limo glaucaque exponit in ulva. Que carmina pro se declarant ad licteram carmina satis huius tertie et ultime partis presentis capituli; quare restat allegorizare solummodo ipsa, unde prenotandum est quod hoc primum infernale flumen Acheron interpretatur sine gaudio, de quo sic ait Macrobius: Acherontem quicquid fecisse dixisseve usque ad tristitiam humane varietatis more etc. Quidam vero dicunt Acheron interpretari sine gratia, quod in idem recidit, et allegorice hoc primum flumen infernale debet accipi hoc pro primo nostro inclinabili fluxu ad voluptates mondanas in adolescentia incipiente nos prius ducere ad Infernum, idest ad statum infimum vitiorum, immemores Dei, ad hoc Psalmista ait: Convertantur peccatores in Infernum, omnes gentes que obliviscuntur Deum. De quibus talibus ita labentibus ad dictum statum voluptuosum per hoc tale figuratum flumen ut ad Infernum in hoc mondo tangit Seneca Ad Lucilium dicens: Ceteri, eorum more que fluminibus natant, non eunt sed feruntur; ex quibus alia levior unda detinuit, ac molius vexit, alia vehementior rapuit, alia proxime ripe cursu languescente deposuit, ita dico precipiti voluptati voluntas ad dolorem vergit. Ad quam allegoriam facit quod ait Psalmista dicens: Vox Domini super aquas multas, super quibus verbis dicit Glosa: Idest super illos qui in fluxu huius seculi sunt. Caron enim, nauta huius talis fluminis, interpretatur tempus: nam dicitur Caron quasi Cronum, quod tempus interpretatur, quod quidem tempus nos vehit per discursus mundi huius ut nauta quidam et malorum animas tandem ad Infernum de hac vita transportat, ut resultat ex premissis Virgilii et auctoris versibus, et ex illis Ovidii dicentis in XV°: Ipsa quoque assiduo volvuntur tempora motu, / non secus ac flumen, neque enim consistere flumen, / nec levis aura potest, sed ut unda impellitur unda, / tempora sic fugiunt pariter pariterque sequuntur, et ex illis verbis Senece dicentis Ad Lucilium: Corpora nostra labuntur more fluminis, nam quicquid vides currit cum tempore, modo quia hominem in hoc mundo viventem corporaliter et virtuose non tempus sed potius gratia transducere habet ad cognitionem vilipendendarum rerum huius seculi ut ad quendam Infernum, ideo inducit auctor dictum Caronem sub dicto significatu conqueri de eius tali transitu ut persone viventis, subaudi virtuose, et quia ad hec talia speculative contemplanda venitur, fingit se de una ad aliam dicti fluminis dormiendo auctor fuisse ita translatum ibi per dictum Caronem. -Auctor in hoc sexto capitulo fingit se ingredi tertium circulum Inferni in quo dicit puniri animas illorum qui in vitio et peccato gule, consistente in crapula, que dicitur nimietas cibi, et in ebrietate, que dicitur nimietas potus, mortui sunt, ita sub ista pluvia aque tinte grandinis et nivis et in terra fetente ibi iacentes ita hic ut dicit textus. Ultra quam penam fingit auctor etiam ibi dictas animas laniari et inglui ab isto Cerbero demone, et intonari ab eius triplici gutture personante, ut dicit hic textus, quem etiam Virgilius fingit in simili loco Eneam vadantem per Infernum invenisse, dicens in VI. Restat nunc predicta allegorizare: primo videlicet pro quo Virgilius ibi et auctor hic hunc Cerberum accipit, secundo pro quo dicta eius tria guttura, tertio quid sentit predicta offa Virgilius ibi et pro dicta pulvere hic auctor ita quietante dictum Cerberum, quarto quid sentit hic auctor pro dicta pluvia, grandine et nive. +{Ruppemi lalto sonno ne la testa.} Auctor in hoc quarto capitulo, premisso eius prohemio per se satis patente, continuando se ad finem precedentis capituli, fingit se cum Virgilio descendisse in primum circulum Inferni, qui Limbum dicitur et vocatur, in quo distincta et separata loca dicuntur esse et fuisse, ut scribitur in Compendio Theologie: nam in superiori eius parte dicitur esse et fuisse Limbum Sanctorum Patrum, que pars Limbi sinus ille Habrae dictus est, in quo anima Lazzari leprosi quiescebat quando umbra divitis Epulonis eam provocabat, ut scribitur Luce capitulo XVI°, - Ubi pena dampni et non sensus, et fuerunt ibi solum tenebre exteriores, non tenebre privationis gratie. De quo sic ait Beda: Circumcisio temporis legis contra vulnus originalis peccati agebat sicut nunc Baptismus, hoc excepto, quod ianuam celi nundum intrare poterant ante Baptismum, sed in sinu Habrae post mortem beata requie consolabantur. Ad quem locum anima Christi, mortuo eius corpore in cruce, descendit, et animas dictorum Sanctorum Patrum liberavit, et quomodo audi Thomas de Aquino in tertia parte eius Summe dicentem: Anima Christi virtualiter ad totum Infernum descendit, sed essentialiter ad hanc partem dicti Limbi, in qua iusti detinebantur, ut quos ipse per gratiam visitabat secundum deitatem, eos secundum animam visitaret et locum. Et eos liberavit qui per fidem et caritatem passioni ipsius Christi coniungebantur. Et Gregorius, in tertio Moralium, etiam inquit: Christus, claustra Inferni penetrans, electorum animas inde eduxit, scilicet, dicit hic auctor, umbram Ade et Eve, et Abelis eorum filii, et Noe, et Moisis, item Habrae et David, item Israel et Iacob, ita a Deo vocati, dicente ei, ut habetur Genesis, capitulo XXXV°: Non vocaberis ultra Iacob, sed Israel erit nomen tuum; item umbram Isaac eius patris, ac umbras Iude, Ruben, Gad, Aser, Neptalim, Manase, Simeon, Levi, Isachar, Zabulon, Iosep et Beniamin, duodecim filiorum dicti Iacob, ex quibus duodecim tribus descenderunt, et Rachelis, secunde uxoris dicti Iacob, propter quam tantum egit ipse Iacob, ut tangit hic auctor. Legitur enim de hac ystoria in dicto libro Genesis capitulo XXVIIII°, quod dictus Iacob missus fuit a dicto suo patre ad quendam eius cognatum, nomine Laban, in Mesopotamiam Syrie, ut acciperet in uxorem unam de eius filiabus duabus; quibus visis, predictus Iacob preelegit minorem, nomine Rachelem, et pulcriorem Lia, maiore filia dicti Laban, et sorore dicte Rachelis lippa occulis. Ad quod dictus Laban consentire noluit, nisi prius ipse Iacob serviret ei septem annis. Quo servitio septenni impenso per dictum Iacob, petendo dictam Rachelem secum coniungi ut eius uxorem, dictus Laban, in sero, occulte, supposuit sibi in lecto Liam, eius filiam maiorem predictam, cum qua illa nocte Iacob iacuit. In mane vero, hoc viso, Iacob, tanquam irato et conquerenti, Laban dixit quod non erat decens prius minorem sororem quam maiorem debere nubere. Tamen adhuc iterum pepigit servire se ipse Iacob dicto Laban eius socero per alios septem annos ut duceret sibi ipsam Rachelem, et ita factum fuit, subdendo inde auctor quomodo ante tales animas Sanctorum Patrum nulli spiritus humani salvati fuerant, ut supra tetigi. -Post hec auctor procedendo fingit se ibi invenire umbram Ciacchi de Florentia, qui homo de curia fuit et gulosus, a qua umbra auctor querit quattuor: primum enim ad quid venient cives civitatis partite, scilicet Florentie, que a principio sui constituta fuit partim de gente Fesulana et partim de gente Romana, ut dicit hic auctor infra in capitulo XV; secundum est ut dicat sibi si aliquis est ibi iustus; tertium est ut dicat sibi causam sue discordie; quartum est ut dicat sibi ubi est umbra domini Farinate de Ubertis et domini Tegghiai Aldobrandi, domini Iacobi Rusticuccii et domini Arrighi de Arrigucciis et domini Musce de Lambertis de Florentia, probissimorum eius civium olim. Ad primum respondet dicta umbra implicite, ut dicit hic textus, sed ut explicite pateat, premictendum est quod de MCCLXXXXVII seu VIII in civitate Pistorii, existentibus duabus partibus, scilicet Guelfa et Ghibelina, et existente ibi quadam domo, seu prosapia nobili quorundam virorum qui dicuntur Cancellerii, de quibus quidam ex uno latere vocabantur Ranerii et alii quidam ex altero latere vocabantur illi de Damiata, in dicta parte Guelfa, ambobus dictis lateribus existentis, contingit quod una die quidam iuvenis quindecim annorum, nomine Amodorus, de dicto latere illorum de Damiata, ludendo ad tabulas cum quodam alio iuvene et milite de dictis Raneriis, nomine Dominodato, venit secum ad contentionem, in tantum quod dictus Amadorus dedit unam alapam dicto Dominodato; quo scito, pater dicti Amadori misit dictum Amadorum, suum filium, ad dictum Dominumdatum ad se excusandum et ad subeundum vindictam quamlibet de tali alapa quam vellet sibi inferre dictus Dominusdatus. Quo facto et dicto, breviter Focaccia, frater dicti Dominidati, in presentia dicti sui fratri, manum dexteram dicto Amadori amputavit; quo scelere perpetrato, statim dicta domus divisa est, ita quod omnes Ghibelini de Pistorio tenuerunt cum dictis Raneriis, et dicta est tunc pars Blanca pars dictorum Raneriorum et etiam omnium Florentinorum et Bononensium aliorumque de Tuscia qui tenuerunt cum eis, et predicti de Damiata et alii Guelfi de Pistorio et de Florentia et de Bononia, qui tenuerunt cum eis dicti sunt de parte Nigra. Et demum dicta pars Blanca primo in dicta civitate Pistorii vicit dictam partem Nigram, et eam inde expulit, et ibi dicta pars Blancorum et Florentie et Bononie cepit dominari, et dominata est per tres annos, quos auctor vocat hic tres soles. Inde primo dicta pars Blancorum expulsa fuit de Florencia anno MCCCI potencia Karuli Sine Terra de Francia, quin de inductu Bonifatii pape VIII id fecit sub simulatione, et hoc tangit hic dicta umbra dum dicit de piaggia ad quam naves quiescunt et non videntur moveri sicut tunc dictus papa non videbatur facere et moveri ad quod occulte movebatur. Inde obsessa fuit dicta civitas Pistorii a dicta parte Nigra sub capitaneatu regis Roberti et marchionis Moroelli Malaspine, et victa est dicta civitas et expulsa est dicta pars Blancorum inde et de aliis dictis terris, et hoc est quod prenuntiat hic dicta umbra Ciacchi, dicendo quomodo post longam contentionem venient ad sanguinem, idest ad bellum civile, et pars silvestris, idest dicta pars Blanca ita vocata a dicta umbra propter predictum facinus expellet aliam primo in dicta terra Pistorii, ut supra dictum est, ac ut etiam prenuntiat umbra Vanni Fucci infra in capitulo XXIIII, et quomodo inde cadet infra tres soles, idest infra tres annos. Modo dicit dicta umbra quod, licet dictum Ius civile tertium vigeat Florentie, tamen premissa alia duo iura in effectu minime; et quia dictus Ysiderus dicit quod Ius dictum est quia iustum est, ideo auctor vocat dicta duo Iura hic, scilicet primum et secundum, duo iusta. +Item secundario auctor tangit de secunda parte dicti Limbi, in qua dicit puniri animas infantum non baptizatorum, non pena sensus sed dampni, unde Thomas predictus, in tertia parte, questione LIIa, inquit: Dolores non sunt in Inferno Patrum, nec in Inferno puerorum, licet Augustinus, scribens ad Petrum Diaconum, dicat : Firmissime tene parvulos, qui sive in utero matris, sive extra, sine Baptismo moriuntur, igne puniendos, sed hoc exponit Glosa Decreti: Igne et mitissima pena, nam solum erunt in tenebris perpetuo ibi et Dei visione carebunt, et hoc ex eo, ut subdit Augustinus idem, Quia, etsi peccatum proprie actionis nullum habent, originalis tamen peccati dampnacionem carnali conceptione ex nativitate contraxerunt, et ita, quia non voluntate peccaverunt, actuali pena non puniuntur. Est enim ad hoc notandum quod, ut dicit Glosa etiam quodam Decreto, Hoc originale peccatum in infusione anime extrahitur, quia tunc tres vires anime, scilicet concupiscibilitas, irascibilitas et rationabilitas debilitantur. Unde Innocentius quartus ad hoc ait: In anima pueri nundum baptizati tria sunt: scilicet pronitas ad peccandum, que est ex corruptione carnis, secundario macula, que est quedam sordes anime quam contraxit in sua infusione ex mistione carnis; et propter hanc sordem indignam est Dei conspectui presentari; tertium est reatus sive debitum pene eterne. Et ex hoc Magister Sententiarum, diffiniendo dicit: Originale peccatum est pronitas ad peccandum. Quidam alii dicunt quod dicitur quedam macula anime annexa, que per baptismum deletur, subaudi reatu, tamen remanet actu cum remaneat pronitas, ex qua surgunt actuales concupiscentie. Has etiam animas infantum et puerorum infidelium finxit Virgilius in VI° Eneam invenisse flentes, idest suspirantes, ut dicit auctor hic de ipsis in primo circulo Inferni, dicens: Continuo audite voces vagitus et ingens / infantumque anime flentes, in limine primo / quos dulcis vite exortes et ab ubere raptos / abstulit atra dies et funere mersit acerbo, ponendo etiam auctor hic cum istis animabus puerorum esse animas marium et feminarum adultarum morientium sine Baptismo et actuali peccatu, ut sunt cathecumini habentes desiderium baptizandi, de quibus Augustinus in duobus Decretis ita invenitur dixisse: Non dubito catolicum cathecuminum, divina caritate flagrante, heretico baptizato preponere ut centurionem Simoni Mago baptizato heretico. Item cathecuminum, quamvis in bonis operibus defunctum, vitam habere non credimus, nisi martirii sacramentum compleat baptizatus, iuxta Iohannem in suo Evangelio III° capitulo dicente: Nisi quis renatus fuit ex aqua et Spiritu Sancto non intrabit regnum celorum, dicit modo Non steterit per eum quin baptizaretur aliter salvaretur. Et dicit Augustinus quod Huiusmodi anime existentes ita in Limbo sine pena sensus, volunt potius sic esse quam non esse secus; ergo de aliis dampnatis in pena sensuali a contrario sensu videtur. -Ad tertium dicit quomodo vitium superbie, invidie et avaritie est causa discordie dicte civitatis Florentie. At tunc, licet illa gens maledicta et dampnata ad veram perfectionem salutarem non vadat, tamen ibi plus quam hic expectat esse temporaliter, cum ibi ecternaliter erit, item etiam et realiter perfectior erit post dictam sententiam, cum ante ea a tempore mortis passionata fuerit solum cum anima, et tunc cum anima et corpore cruciabitur. +Tertio auctor fingit se devenire ad tertiam partem et locum dicti Limbi, in quo fingit esse animas illorum qui ante adventum Christi et eius Baptismum virtuosissimi in artibus et moribus fuerunt et scientiis, mortui tamen solum cum defectu non adorandi debite Deum cum latria sed cum dulia et superstitione. Dicitur enim latria debitus cultus Dei, cum ipsum adorando ut creatorem omnium; dulia dicitur cultus exhibitus creature, puta Soli, Lune, Veneri et Marti; superstitio est cultus ydolorum, ut dicit hic Virgilius, auctor de se et de aliis phylosophis magnis et poetis, quorum fama, quia in eternum fulget et lucebit, fingit auctor hic tales esse non in tenebris, ut alios de Limbo, sed in loco ignea luce luminoso, offensos tamen solum in tantum, ut dicitur hic in textu, quod sine spe vivunt in desiderio, scilicet Deum videndi. Et merito putandum est animas talium egregiorum sapientum gentilium et paganorum in Inferno esse in tam mitissima pena et loco penali, gratia divina mota propter eorum ornatam famam, ad hoc eis indulgendum et etiam propter tot bona et mortalitates quas et que in hoc mundo in suis scriptis relinquerunt, unde Macrobius: Sapientibus conscientia ipsa factorum egregiorum amplissima virtutis est premium, cum scriptum sit in Iure Canonico ac teneant nostri theologi quod Omnia bona facta in hoc mundo prosunt in alio de dampnato ad mitius tormentum, unde Gratianus in Decretis de Penitentiis ad hoc ait: Potest etiam referri memoria bonorum ad mitiorem penam habendam, ut bona que inter multa mala fuerant non proficiant ad presentis vite vel future premium optinendum, sed ad tollerabiliter extremi iudicii supplicium subeundum. Et eadem premissa ratione potest argui et concludi de illustribus viris et mulieribus in hoc loco inferiori, hic nominatis propter eorum probitates, tam in virtutibus quam in armis habitam, in dicta mitissima pena fore. Et hoc quantum ad superficialem intellectum et sensum. verum, quia auctor etiam in hoc passu mistice circa aliqua procedit, allegorizemus illa, circa que premicto quod phylosophus in XI° Methaphysice superat seu elevat theologiam aliis scientiis speculativis, scilicet naturali et mathematice, ut celestem sapientiam, unde Ambrosius, Super Epistulas ad Colossenses de ea ait: Omnis ratio superne scientie in eo est qui caput est eius, ut qui hunc novit nichil ultra querat. Quia hic est perfecta virtus et sapientia. Et quicquid alibi queritur, hic perfecte invenitur. Et sic studiosi in tali sapientia theologica viventes in hoc mundo possunt censeri ut elevati in celo, ut tangit iste auctor in X° capitulo Paradisi; merito et per consequens studiosi aliarum scientiarum mundanarum debent censeri fore in infimitate quadam, ut Limbo quodam, pro qua sapientia mundanarum scientiarum, que sophia appellatur. Hoc castrum, de quo hic dicitur, auctor accipit allegorice, et eius septem portas et muros pro septem liberalibus artibus; de quo tali castro figurato pro dicta sapientia mundana, sensit etiam Salamon et de eius etiam septem portis, dum dixit, Proverbiorum XXXIII° capitulo: Sapientia hedificavit sibi domum et excidit columpnas septem, et ut ostendat se auctor per summos poetas, non per infimos et mediocres vilipensos ab Oratio in sua Poetria dicente: Tolle, scilicet tu Piso, memor, certis medium et tollerabile rebus / sed tamen in pretio est: mediocribus esse poetis / non homines, non dii, non consensere columpne, esse ductum ad dictam sapientiam mundanam induci se dirigi ad dictum castrum illam figurans et introduci per eius septem portas figurantes dictas artes per Omerum grecum poetam de Smirnea civitate et quia multum cecinit de bellicis rebus, ut ait Oratius dicens: Res geste regumque ducumque et tristia bella / quo scribi possent numero, monstravit Omerus, ideo auctor fingit eum hic eum cum spata in manu, item per ipsum Virgilium, item per Oratium Venusinum satirum, idest reprehensorem vitiorum - nam dicit Ysidorus quod statim sunt poete qui vitia carpunt, ut fuit iste Oratius Flaccus, Persius et Iuvenalis - item per Ovidium Sulmonensem et per Lucanum Cordubensem, et quia etiam per dictos quinque poetas ipse auctor vult ostendere se effectum summum poetam in cantu materno, ut illi fuerunt in cantu greco et latino, dicit hic quomodo fuit sextus in consortio talium summorum vatum factus. Item fingit dictos poetas secum ivisse loquendo verba que pulcrius est tacere quam recitare ne se exaltet in laudem, iuxta illud Salamonis: Laudet te os alienum et non tuum. Fluvium vero ambientem hoc tale castrum allegorice auctor accipit pro desiderabili motu discendi qui, ex eo quod in eis solidus, idest completus, erat, fingit se cum dictis aliis poetis illum transisse ut terram duram. Pratum inclusum a dicto castro accipit auctor pro virente et eterne fame statu phylosophorum talium et poetarum, alludendo verbis Virgilii fingentis Eneam in VI° hos tales vates invenire in huiusmodi figurata viriditate dicendo: Conspicit, ecce, alios dextra levaque per erbam / vescentes letumque choro peana canentes / inter odoratum lauri nemus, unde superne / quique pii vates et Phebo digna locuti, / inventas aut qui vitam excoluere per artes, / quique sui memores alios fecere merendo. Et quia fama horum poetarum clarissimorum vix potest iungere in hoc mundo quin simul cum ea vigeat fama illorum illustrium virorum, de quibus istorice in suis poeticis carminibus fecerunt mentionem quod probat Lucanus in VIIII°, dum alloquitur Cesarem ne invideat fame Hectoris, modulate et sublimate a dicto Omero, dicens: Nam, si quid Latiis fas est promictere Musis / quantum Smirnei durabunt vatis honores, / venturi me teque legent etc., fingit hic auctor etiam tales viros illustres simul cum eis esse in hac figurata tali viriditate. De quorum famoso statu volens auctor nunc loqui, ut de alta re, fingit se de summitate quadam respicere tales famosos ostensos et nominatos sibi per dictos poetas, alludendo verbis Virgilii, inducentis etiam umbram Anchise in simili loco ostendere Enee tales dicendo in VI°: Dixerat Anchises natumque unaque Sibillam / conventus trahit in medios turbamque sonantem, / et tumulum capit unde omnes longo ordine possent / adversos legere et venientium discere vultus, fingendo auctor primo sibi ostendi ibi Electram, filiam regis Atalantis et uxorem olim Iovis, regis Cretensis, creantis ex ea Dardanum, fundatorem Troiane urbis, unde Virgilius in VIII° ait: Dardanus, Iliace primus pater auctor et urbis / Electra, ut Grai peribent, Atalantide cretus cum multis sociis, idest cum multis eius descendentibus, inter quos nominat Hectorem et Eneam et Iulium Cesarem, Olim in arma furentem, ut ait Lucanus; ideo dicit hic auctor eum armatum cum occulis grifagnis, idest minacibus et audacibus, ut habent accipitres grifagni. Item fuerunt etiam ibi ostensa sibi Camilla, regina Vulscorum, et Pantasilea, regina Amazonidum, et rex latinus et Lavinia, eius filia et uxor secunda dicti Enee; item Brutus, qui expulit Tarquinum Septimum, regem romanum, et Lucretia, eius neptis, de quorum ystoria videatur quod dicam in capitulo VI° infra in Paradiso; item Iulia, filia Cesaris, et uxor prima Pompei; item Martia, uxor Catonis, et Cornelia, uxor secunda dicti Pompei; item Saladinus, remotus ab istis, ita ut dicit textus, et solus in parte: hoc dicit auctor ex eo quod nemo de Sarracenia natione famosus in virtute fuit nisi ipse, vel hoc dicit quia nemo poeta de sua famosa probitate tractavit, ut de aliis ibi existentibus. Inde, elevatis altius occulis intellectualibus, vidit ibi auctor, sub premissa allegoria, Aristotilem filium Nicomaci de Straguritana, civitate Macedonie, maiorem mundi phylosophum, et vocat eum magistrum illorum qui sciunt, scilicet peripateticorum phylosophorum, investigatorum causas rerum, et sic debent dici scientes, cum Scire sit res per causas cognoscere, ut ait ipse Aristotiles in principio Physicorum; item Socratem phylosophum de Athenis et Platonem phylosophum Atheniensem; item Democritum phylosophum ponentem mundum a casu et fortuna factum, non a Deo; item Diogenem stoycum phylosophum, idest patientem, unde Seneca in libro De Ira: Diogeni stoico, de ira cui maxime disserenti in eum adolescens spuit, tulit hoc ille leviter: *Non quidem*, inquit, *irascor, sed dubito an irasci oporteat*. Et cuidam Lentulo, idem sibi facienti, inquit: *Affirmabo, Lentule, falli eos qui te negant os habere*. Item Anaxagora, alium phylosophum, qui de omnibus rebus scripsit, ut ait Tullius in libro De Natura Deorum; item Thalem phylosophum qui de creatione mundi scripsit, ut ait Ysiderus; item Empedoclem, phylosophum Agrigentinum, qui se precipitavit in Ethenam causa experiundi unde eius extuatio procedebat, de quo Oratius in Poetria inquit: Dum cupit Empedocles, ardentem frigidus Ethnam / insiluit etc. Item Eraclidem, poeta de Ponto, qui scripsit Sompnium Matris Fallaridis; item Zenonem phylosophum; item Diascoridem phylosophum, qui librum De Qualitatibus Rerum composuit; item Orpheum poetam et musicum et inventorem armonie; item Tullium et Linum poetam et Senecam moralem; item Euclidem geometram et Ptholomeum astrologum summum Pheludensem; item Ypocratem, Avicennam et Galienum, phisicos summos; item Averoim Cordubensem, commentatorem totius phylosophie Aristotilis. -Auctor in hoc capitulo VII dicit se descendisse in quartum circulum Inferni, in quo fingit puniri animas avarorum et prodigorum simul in volvendo saxa, ut dicit textus, ac fingendo ibi se reperire Plutonem demonem, quem Sacra Scriptura vocat Mamonem. +{Così disciesi del cerchio primaio.} In hoc V° capitulo auctor principaliter duo facit: primo exordium ponit usque ibi: {Ora incomincian le dolenti note}, ibi incipit tractare de animabus dampnatis propter peccatum carnis in libidine et hoc usque ad finem huius capituli durat. Veniamus ergo ad premissam exordialem primam partem aperiendam hoc modo: auctor iste postquam dixit de primo circulo seu Limbo Inferni, in quo posuit puniri animas infantium puerorum et aliorum - de quibus dictum est in proximo precedenti capitulo - non in pena sensus sed dampni ex eo quod non actualiter et conscientialiter peccaverunt, veniens ad tractandum nunc hic de animabus dampnatorum illorum qui actualiter et conscientialiter peccaverunt, ut incontinentes et alii de quibus amodo dicet plectentibus penam dampni et sensus, fingit se in ingressu huius secundi circuli Inferni invenire Minoem ut iudicem infernalem ita ringhiantem et examinantem et iudicantem et mandantem animas dampnatatas ad sua debita supplitia, ut dicit hic textus, sequendo hic ad licteram Virgilium fugientem et Eneam descendentem de dicto primo circulo Inferni in quo etiam ponit puniri animas infantum et aliorum non conscientialiter peccatorum; ad secundum sequentem circulum infernalem invenire ibi se hunc Minoem ad hunc predictum actum exercendum dicentem in VI°: Hos iuxta falso dampnati crimine mortis. / Nec non hee sine sorte date, sine iudice, sedes; / quesitor Minos urnam movet, ille silentem / consiliumque vocat, vitas et crimina discit. Quem Minoem Virgilius ibi et auctor hic, quantum ad allegoricum integumentum, sub typo et figura humane conscientie ponit, et merito: nam nullum actuale peccatum committi potest conscientia non remordente, unde Apostolus, Ad Romanos XV° capitulo inquit: Omne quod non est ex fide, idest omne quod contra conscientiam fit, peccatum est, nam deest fides ubi non est conscientia peccati, et ex hoc fingit auctor primo dictum Minoem ringhiantem, idest dentibus frendentem et frementem, ad quod ait Ysaia ultimo capitulo dicens: Vermis eorum non morietur, ubi Glosa hoc exponens ait: Vermis, idest remorsio conscientie, nam, ut ait Gregorius in primo Moralium: Nunquam simul esse possunt culpa operis et irreprehensibilitas cordis, inde in eo quod dicit quod dictus Minos examinat in tali introitu ut iudex notat auctor quomodo conscientiam in hoc mundo circa bonas et malas operas nos quasi inquirendo facit confiteri intellectualiter quod fuerit sequendum vel non, unde Origenes: Conscientia est spiritus correptor et pedagogus anime que separatur a malis et adheret bonis, et Seneca, Ad Lucilium, de ipsa etiam conscientia ait: Sacer inter nos spiritus sedet bonorum malorumque observator et custos, et Damascenus: Conscientia est iudex et lex nostri. Item in eo quod fingit dictum Minoem iudicari, tangit quod accusatio conscientie precesserit, quia fit contra nos in nobis ipsis dum peccavimus, unde Augustinus, in hac scribens Ad Secundum Manicheum, inquit: Senti de Augustino quidquid libet; sola me in occulis Domini conscientia non accuset. Item quod precesserat testimonium ipsius conscientie, de quo Apostolus, Ad Romanos II° capitulo ait: Qui offendunt opus legis scriptum in cordibus suis testimonium reddente illis conscientia ipsorum. In tertio nos iudicat condempnando, unde Ambrosius in quodam sermone sic ait: Conscientia suum reum semper tacita sine contradictione convincit et iudicat. Ad hoc idem Iuvenalis ait: Prima est hec ultio, quod se / iudice nemo nocens absolvitur, improba quamvis / gratia fallacis pretoris vicerit urna. Ultimo in eo quod dicit quod dictus Minos sub dicto significatu mandat animas secundum quod cingit se cum cauda, refert se auctor ad executionem iudicii consciencie predicti que fit in cauda, idest in finali parte nostre vite, in qua malos immemores Dei ducit ad Infernum ad debita supplitia, unde Oratius in Sermonibus ait: Regula peccatis que penas irrogat equas / adsit etc., quasi conscientiam per tali regula tollat; ad quod respexit David dicens ut peccator remorsus conscientialiter: Convertere, Domine, et eripe animam meam; / salvum me fac propter misercordiam tuam / quomodo non est in morte qui memor sit tui / in Inferno autem quis confitebitur tibi, ad hoc facit quid ait etiam Glosa super illo verbo Apocalipsis: Et habebant caudas similes scorpionibus etc., scilicet quod referendum est ad hoc quod mors ecterna est finis carnalium voluptatum, vel ad hoc quod ad mortem culpe homines trahunt, vel refert se auctor hic dum dicit de cauda dicti Minois ad executionem in fine mundi fienda, de qua, ut scriptum in Decretis reperitur, nullus accusabit alium, cum tunc, ut ait Apostolus: Lingue cessabunt, sed sola conscientia accusabit quemlibet. -Post hec incidenter auctor inducit Virgilium ad dicendum hic quid sit fortuna et quid sit eius officium, sic incipiens. Est enim fortuna in agentibus secundum propositum, quibus est bene contingere, unde neque inanimatum neque infans et brutum aliquid facit ad fortunam, et est in hiis que fiunt non propter hoc, sed propter accidens, ut in fodiente recipere thesaurum. Casus vero est in non habentibus propositum et in brutis cadit, ut equus casu venit domum et salvatus est a lupis, qui non venit domum propter salutem sed propter cibum, quod quidem totum plene tractata sunt secundo Physicorum. Nam contingit quandoque quod aliquid, ad inferiores causas relatum, est fortuitum vel causale, et relatum ad aliquam superiorem causam, invenitur esse per se intentum. Sicut si duo servi alicuius domini micterentur ab eo ad eundem locum, uno de altero ignorante; concursus dictorum duorum servorum, si ad ipsos referatur, casuale est, quia accidit preter intentionem utriusque. Si vero referatur ad dominum, qui hoc preordinavit, non est casuale, sed per se intentum. Ideo ea que per accidens hic aguntur, sive in rebus humanis sive in rebus naturalibus, reducuntur ad aliquam causam preordinantem, que est ipsa divina providentia. Nam homo secundum corpus subest corporibus celestis, secundum vero intellectum subest angelis seu sustantiis separatis, secundum voluntatem subest soli Deo, qui, quamvis directe ad intentionem hominis solum operetur, tamen actio angeli per modum suasionis ad electionem hominis aliquid operatur, at actio corporum celestium per modum disponendi in quantum corporales impressiones corporum celestium aliquas electiones in nobis disponunt. Et sic, redducendo fortunam ad sua principia, est et dici debet natura, sed quantum ad numerum scire dicitur fortuna, idest ventura, preter propositum nostrum, non obstat quod de libero arbitrio possunt opponi. Nam liberum arbitrium non potest esse, nisi ubi voluntas nostra et intellectus potest eligere, at electio non potest fieri nisi in hiis rebus que sciuntur, ergo etc. +Hiis expeditis, veniamus ad secundam partem huius capituli in qua incipit auctor tractare de septem principalibus peccatis incontinentie et de animabus propter illa dampnatis in Inferno, et primo de peccato luxurie carnalis, hic dicere incohat fingendo in isto circulo secundo Inferni puniri in tali vento tempestuoso illorum animas qui in hoc mundo rationem, ut dicitur hic in textu, submiserunt libidinoso appetitui, unde Augustinus: Luxuria tota nostra ratio absorbetur, et Ad Corinthios super VI° capitulo dicit Glosa de talibus qui fornicantur et corpore suo peccant: In hoc peccato, inquit, est anima sub corpore; nam in fornicationis opere sicut totus homo absorbetur a carne ut iam dici non possit ipse animus suus esse, sed simul totus homo dici possit caro, qua submissio rationis fit in quolibet coitu preterquam in coitu uxorio secundum canones, fingendo auctor se ibi invenire in dicta pena inter alia animas animam regine Semiramidis, uxor Nini olim regis Babylonie, que, mortuo dicto suo viro, ita accensa fuit in libidine quod cum Ninia suo filio iacere proposuisset, et statuit unicuique esset licitum quod sibi placeret in libidine et delectaret, ut dicit hic auctor, ad quod Orosius sic ait: Semiramis libidine ardens ut fas sibi esset cum quibuscumque fornicari fecit, ut ait Ovidius dicens: Iuppiter esse pium statuit, quodcumque iuvaret, / et fas esse fecit fratre marita soror, item animam Didonis que se amore Enee interfecit secundum fictionem Virgilii ab ea recedentis, et cum ergo iam iacuerat et sic rupit fidem iuratam per eam castitatis super urnam cineris Sichei sui viri occisi a Pigmaleone, fratre ipsius Didonis, ad quod sic ait Virgilius in IIII° in persona dicte Didonis: Non licuit talami experte sine crimine vita / degere more fere talis nec tangere causas; / non servata fides cineri promissa Sichei. Yeronimus vero scribens ad Iovinianum dicit dictam Didonem pudicam in viduitate mansisse et se occidisse propter Iarbam regem Musitanorum volentem ipsam in uxorem per vim; item animam Cleopatre filie Lagi regis Egypti diu olim fornicantis cum Cesare; item Elene, uxoris regis Menelai, quo dimisso fornicata est cum Paride filio Priami, ex quo dictus eius vir cum aliis Grecis decem annis et sex mensibus obsiderunt Troiam, et hoc est quod tangit hic auctor de tanto tempore malo revoluto per eam; item umbram Achillis Pelei, qui in fine cum amore dimicavit, ut dicit in textu, vult auctor in hoc tangere quod legitur de ipso Achille, scilicet quod, mortuo Hectore occiso per ipsum Achillem, Greci cum Troianis treuguam fecerunt adeo firmam quod Troiani in castra Grecorum et Greci in Troiam ibant, modo accidit in tali tempore quod, dum Ecuba uxor Priami, et mater dicti Hectoris cum Polisena sua filia et cum aliis dominabus Troianis exisset extra Troiam ad exequias annuas faciendas dicti Hectoris, phylocaptus adeo dictus Achilles est de dicta Polisena, quod eam petiit in uxorem, quod dicta Ecuba sibi facere promisit si faceret quod exercitus Grecorum inde recederet, quod facere non valens dictus Achilles, cum sua gente de dictu exercitu recessit indignatus, nichilominus dicta Ecuba, memor mortis Hectoris, dicti filii sui, et in eius vindictam cum tractatu Paridis sui filii, ordinavit quod dictus Achilles una die veniret ad quoddam templum Apollinis positum iuxta Troiam ad complendum dictum coniugium, qui Achilles venit ad dictum templum, et ingressus templum predictum insultatus fuit insidiose a dicto Paride et a multis aliis Troianis, qui Achilles cum eis preliando, non valens eis resistere, reduxit se ad statuam dicti Apollinis ubi sagipta mortuus est a Paride predicto, unde Virgilius in VI°, in persona Enee alloquentis ipsum Apollinem, de hoc ait: Phebe, graves Troie semper miserate labores, / Dardana qui Paridis derexti tela manusque / corpus in Eacidem etc. -Post hec auctor fingit se devenisse ad extremam ripam huius quarti circuli Inferni et ibi se invenire hunc fontem bulientem et versantem secundum fluvium infernalem, cuius aquam dicit bigidam, idest luridam et decoloratam, manantem per plagas et rupes grigias, idest asperas et duras, ad facientem Stigeam paludem, in qua fingit puniri animas iracundorum in prima eius parte et sub eis in infimo luto animas accidiosorum, ut dicit textus. Et procedendo dicit venisse se ad hanc turrim Al da sezzo, idest demum. Et hec quantum ad licteram; quantum vero ad integumentum allegoricum auctor hoc sensit, scilicet quod dicto de tribus vitiis incontinentie quasi ut de tribus carnalibus, scilicet de luxuria, gula et avaritia cum prodigalitate coniuncta, et de pena ipsorum, ut superius apparet, volens nunc venire ad tractandum de aliis quattuor vitiis dicte incontinentie, ut quasi de quattuor diabolicis et spiritualibus, scilicet de accidia, ira, invidia et superbia comunicantibus sibi ad invicem in tristitia, ut patet in hominibus vitiatis in eis in hoc mundo, ponit dictum fontem pro nostro humano odio, a quo odio ut a fonte quodam dicta palus Stigea, idest dicta tristitia dependet. +Item fingit auctor ibi se invenire umbram dicti Paridis et Tristani, ac domine Francisce, filie domini Guidonis de Polenta, domini olim civitatis Ravenne posite iuxta marinam et litora maris Adriatici, ubi Padus intra in illud mare cum suis sequacibus fluminis cum eo unitis, ut dicitur hic in textu, et uxor olim Iohannis Ciotti de Malatestis de Arimino, item umbram Pauli, fratris dicti Iohannis, que domina Francisca et dominus Paulus cognati, simul reperti in adulterio occisi sunt a dicto suo viro. Modo ut auctor ostendat ad nostram moralitatem a quo nobis cavere debemus, ne capiamur ab isto amore concupiscibili et venereo, inducit umbram dicte domine Francisce ad dicendum quomodo dictus Paulus phylocaptus est de sua pulcra persona, motus a nobili corde cui cito talis amor insurgit propter cibaria pretiosa et otia, subaudi talium gracilium et petentium, quam cordi plebei, unde inquit Yeronimus: Difficile inter epulas servatur pudicitia, et illud sancti Bernardi: Periclitatur castitas in delitiis licet utrumque pungit, unde idem Yeronimus: In sicco et panis eadem libido dominatur, ad quod facit illud Ovidii: Queritur Egistus quare sic factus adulter? / in promptu causa est: desidiosus erat, et illud: Otia si tollis, periere cupidinis arcus, ex quo, ut dicit ipsa domina Francesca secuta naturam amoris predicti, coacta est ad amare dictum Paulum, iuxta illud Augustini in libro De Cathechizandis rudibus: Nichil provocat ad amandum quam prevenire amando, et Seneca in VIIII° Epistula ad Lucilium: Amatorium sine medicamento tibi monstrabo esse et sine herbis. vis amari? Ama. Item dicit dicta domina Francisca quomodo de visu ad colloquium devenerunt ipsa et dictus Paulus quod, ut ignis ardescit, ut Ecclesiastici VIIII° habetur, unde ad oscula et factum iuxta illud visus et alloquium tactus post oscula factum, a quibus singulis gradatim inducitur augumentum venerei sceleris huius, ut ait Tullius in Topicis. Ad que dicit etiam quod precipue inducti sunt propter lecturam cuiusdam libri de gestis illorum de tabula rotunda in parte illa ubi legitur quod Galeoctus amore Lancialocti fecit quod quedam dama de Maloaut, proca dicti Galeocti, conduxit reginam Genevram ad quoddam viridarium, ubi breviter secrete dictus Lancialoctus, eius procus, osculatus est eam, unde dicit dicta umbra dicte domine Francisce hic ultimo quod, sicut Galeotus predictus fuit mediator ibi ad tale osculum, ita ille liber et qui eum scripsit, idest composuit, fuit seu fuerunt causa ad eorum osculum a quibus talibus libris legendis ostendit etiam hic auctor debere homines se abstinere predicta de causa, unde Ysiderus in libro Sententiarum ait: Ideo prohibetur christianis legere figmenta poetarum et aliorum scriptorum et librorum similium, quia per oblectamenta eorum nimium mentem excitant ad incentiva libidinum. Hiis ad licteram sic narratis, veniamus ad allegoriam que in contentis in hoc capitulo et super adduci potest, quam elicere de hiis facile poterit hoc premisso, videlicet quod demon peccato et vitio libidinis attributus, idest diabolicus motus ad libidinem, qui ebraice dicitur abadon, et grece appollion, latine exterminans, et a Iob vocatus est Leviathan, et a poetis cupido, qui describitur primo cecus per Virgilium dicentem: Quam Venerem et ceci stimulos advertere amoris, et Oratius in Sermonibus, loquens de tali amore, ait: Mobilia et ceca fluitantia sorte laborat, et hoc ex eo quod nos in hoc mundo cecat circa aspectum mulierum et e converso in non videndo quid faciamus et quid concupiscamus, unde Genesis III° dum ibi dicitur: Vidit mulier etc., Glosa inquit: Non licet intueri quod non licet concupisci, aliter ceci efficiamus ut effectus fuit Sicher, filius Emor, qui, cum vidisset dominam, adamavit eam et rapuit, ut dicitur Genesis XXXIIII° capitulo, item et David, qui videndo Bersaben lavantem se exarsit in eam et tulit eam et Uriam eius virum occidi fecit; item Amon, filius ipsius David, qui, videndo Thamar sororem suam pulcram corrupit eam ut in II° Regum legitur, idem fecit Ruben de uxore patris sui, ut Genesis capitulo penultimo dicitur, ex quo motus est Iob ad dicendum XXIIII° capitulo: Occulus adulteri observat caliginem, et in XXXI° etiam ad dicendum: Pepigi fedus cum occulis meis, quod exponens Glosa inquit: Pepigit etc., ne prius incaute aspiceret quod postea invitus amaret, ad que etiam potest adduci quod scribit Ennodius ita dicens: Amor magna aggreditur et inter dubia non distinguit. Et ecce breviter quod auctor sentit dum fingit hic, tractando de pena animarum talium amatorum, se ingredi locum omni luce privatum; secundo describitur dictus demon seu diabolicus motus alatus, unde Virgilius in primo ait: Parat amor dictis care genitricis et alas / exivit etc., et Ysiderus: Cupido, fornicationis demon, cum alis pingitur ex eo quod nichil amantibus levius est, et ecce cum auctor fingit hic etiam animas talium in vento tempestuoso sic puniri, quasi volantes ut aves, comparative hic nominate, ut tangat statum talium in hoc mundo sub allegoria qui semper in motu et in circuitu est, ut patet ad sensum, ad quod ait Glosa super illud verbum Apocalipsis, tangendo ibi Iohannes de melubus et de locustis: Et vox alarum earum sicut vox curruum, quod dicit alarum pertinet ad velocitatem quam habet in discurrendo huiusdem amatores, at quod etiam Ovidius respiciens ait: Artibus innumeris mens oppugnatur amantis / ut lapis equoris undique pulsus aquis, et Oratius in Sermonibus in amorem: Hec sunt mala, bellum, pax, / rursum: hec si quis tempestant prope rituum, hoc etiam respectu allegorice Virgilius finxit in VI° Eneam invenisse in Inferno animas dictorum amatorum cruciari in simili impetuoso vento dicens hic quos Durus amor crudeli tabe perdit / secreta celant calles, et subdit inferius: Ergo exercentur penis veterisque malorum, / supplitia expendunt, alie panduntur inanes / suspense ad ventos etc. Tertio describitur ut archiger et sagiptator, ut supra tetigi per Ovidium, ex eo quod perforat cor amantis variis cogitationibus, ad quod respiciens Yeronimus ait: Gladius ignitus est species mulieris, que ex omni parte sui sagiptas emictit, de quo Proverbiorum VII° dicitur: Donec trasfigat sagipta iecur eius, subdendo Et multos vulneratos deiecit, et Canticorum V°: Vulnerasti me soror sponsa in uno occulorum tuorum, et ex hoc Gualterius, diffinendo talem amorem, ait: Amor est quedam passio innata procedens ex visione et immoderata cogitatione forme alterius sexus, ob quam aliquis supra omnia cupit alterius potiri amplexibus, et ecce cur auctor etiam fingit hec dictas animas percuti a dicto vento, ut dicitur in textu. Et hoc sint pro hoc capitulo. -In hoc octavo capitulo auctor, se continuando ad proxime dicta quantum ad licteram dicit quomodo ad signum duarum flammarum huius prime turris et unius flamme huius alterius turris ab illa ita remote et existentis intra menia civitatis Ditis infrassumpte, Flegias demon ita venit cum sua navicula ad portandum ipsum cum Virgilio ad dictam turrim aliam et ad dictam civitatem Ditis, fingendo in hac secunda parte dicte paludis confinata ab hiis duabus turribus puniri animas superborum in superficie huius paludis et in fundo animas invidorum quasi ut correlativa peccata eorum sint; nam invidia finem recipit a superbia, cum amor invidi de malo proximi ne ille sibi parificetur ortum habet a superbia, et sic posita superbia; secundario posita intelligitur invidia ut eius soboles et filia, et quia latens est etiam in nobis vitium invidie ut supra dixi de accidia, ideo auctor fingit hic invidos non apparere sicut superbos. +{Al tornar de la mente che si chiuse.} Auctor in hoc sexto capitulo fingit se ingredi tertium circulum Inferni in quo dicit puniri animas illorum qui in vitio et peccato gule, consistente in crapula, que dicitur nimietas cibi, et in ebrietate, que dicitur nimietas potus, mortui sunt, ita sub ista pluvia aque tinte grandinis et nivis et in terra fetente ibi iacentes ita hic ut dicit textus. Ultra quam penam fingit auctor etiam ibi dictas animas laniari et inglui ab isto Cerbero demone, et intonari ab eius triplici gutture personante, ut dicit hic textus, quem etiam Virgilius fingit in simili loco Eneam vadantem per Infernum invenisse, dicens in VI°: Cerberus hec ingens latratu regna trifaci / personat adverso recubans immanis in antro. / Cui vates, horrere videns iam colla colubris, / melle soporatam et medicatis frugibus offam / obicit. Ille fame rabida tria guttura pandens / corripit obiectam, atque immania terga resolvit / fusus humi totoque ingens extenditur antro. / Occupat Eneas aditum custode sepulto / evaditque celer ripam irrememeabilis unde, quem totum ad licteram auctor hic sequitur superficialiter. Restat nunc predicta allegorizare: primo videlicet pro quo Virgilius ibi et auctor hic hunc Cerberum accipit, secundo pro quo dicta eius tria guttura, tertio quid sentit predicta offa Virgilius ibi et pro dicta pulvere hic auctor ita quietante dictum Cerberum, quarto quid sentit hic auctor pro dicta pluvia, grandine et nive. Ad primum dico quod ut ait Ugo de Sancto Victore: Unicuique vitio quidam demon singularis superest ad homines in eo illaque agendum - pro quo demone ad hoc attributo huic vitio gule iste Cerberus ponitur hic et ibi, quem Yeremias vocat Nabuzardam, quod interpretatur princeps coquorum, et quia tale vitium reddit hominem in ebrietate cum occulis rubeis ut plurimum, item in commensatione immundum et in manibus rapacem, et cum ventre magno, idest capace ad multa ingurgitanda. Ad quam ingluviem respiciens Seneca inquit: Quosdam ventri obedientes loco numeremus animalium, non hominum, et Aggei prophete, primo capitulo, dicitur: Qui mercedem congregat misit eam in saccum pertusum. Unde Augustinus, exponendo se ipsum dicentem: Ubicumque querit caro refectionem invenit defectionem, ait: Si accidat quod habeat qualia et quanta vult, non habet tantum ventrem quantum vellet. Et sic aut deficit anona aut saccus. Nam ideo commensatio dicitur castrimargia, quia in castris ventris omnia merguntur. Ideo auctor hic eum Cerberum talem in occulis, in barba, in manibus, et in ventre describit, ut in textu dicitur. Ad secundam dico quod eius tria guttura allegorice denotant tres motus diabolicos quibus hoc vitium gule diversimode homines afficit, de quibus distincte Gregorius, Super illud Genesis capitulo XXV°, ubi Esau dixit: Iacob da michi de coctione hac rufa, dicit quorum primum dicit esse quando aliquis nimis delicate gulizat, ut legitur Numeri XI° capitulo, de filiis Israel, qui in heremo carnes desiderabant, et Ioelis capitulo primo dicitur: Ululate qui bibitis vino in dulcedine, quoniam periit ab ore vestro, et Luce XVI° capitulo de illo divite Qui epulabatur splendide, non sequendo doctrinam Senece dicentis: Palatum tuum famem excitet, non sapores, et Sancti Bernardi dicentis de condimentis: Sufficit ut comestibiles fiant cibi, non concupiscibiles, sed dicit etiam, quando quis in quantitate excedit gulosizando, iuxta illud Lucani in IIII°: O prodiga / rerum luxuries, nunquam parvo contenta paratu, / et quesitorum terra pelagoque ciborum / ambitiosa fames et laute gloria mense / discite quam parvo liceat producere vitam / et quantum natura petat, et illud Ezechielis prophete capitulo XVI°: Hec fuit iniquitas Sodome superbia et saturitas panis, et Senece dicentis: Fastidientis stomaci est plura degustare, que, si varia sunt et diversa, inquinant et non alunt, et, Ecclesiastici XXXVII°: Noli avidus esse in omni epulatione, neque te effundas super omnem escam, ad quod facit quod legitur Iudith, capitulo XII° de Oloferno scilicet quod: Bibit vinum multum quantum in una die in vita sua non biberat; tertium dicit esse quando in continuo tali hoc vitio aliqui sunt, contra quos tales dicit Ysiderus: Tota die epulas ruminant, quasi ad explendam gulam divitias vespere preparant. Ad tertium principale dico quod dicta offa Virgilii et pulvis, de qua auctor hic dicit, denotat qualiter cum ratione debemus quietare hoc vitium gule aggrediens nos cum lentulis Danielis et locustis Baptiste, ut dicit iste auctor in Purgatorio in capitulo XXII°, unde Yeronimus, in quodam Decreto, ait ad hoc: Olerum et pomorum ac leguminum et facilior apparatus est et arte impendiisque coquorum non indiget, sine cura substentat humanum genus, moderate sumptus, quia nec avide devoratur, quod irritamenta gule non habet. Ad quartum dico quod dicta pluvia, grando et nix denotant diversas descendentes ex tali vitio in corpora gulosorum, facientes eos clamare et iacere ut canes, ut dicitur hic in textu, de quibus Psalmista ait: Famem patientur ut canes, et Yeronimus, supra dictis eius verbis, subdit: Morbi ex saturitate nimia concitantur, unde Iohannes Os Aurum, etiam ad hoc ait: Excessus ciborum cumputrescere facit corpus humanum et macerat egritudine diuturna, et resoluta quidem corpora et omni cera molliora circumferuntur; quibus gulosis ad cumulum malorum podagre, tremor et immatura senectus accidit, et quodammodo iam sunt sepulti, et Osee VIIII°: Memphis sepeliet eum, dicitur memphis nimietas cibi et potus. Ad idem Tullius ait: Si videris istos epulones velut optimos boves stertere et sudare, intelliges eos, qui maxime sequuntur voluptates, minime assequi, qui vitio gule laborant pro delectacione unius hore patiuntur molestiam diei, et quandoque mensis, quia in acutam vel aliam infirmitatem incidunt, Et Seneca: Ebrietas hore unius ilarem insaniam longi temporis tedio prestat, et Iob capitulo VIIII° dicitur: Cum saturatus fuerit homo artabitur et omnis dolor irruet super eum. Ad cuius pluvie allegoriam facit etiam quod dicitur Mathei XII° ibi: Cum immundus spiritus exierit ab homine ambulat per loca inaquosa querens et non invenit: loca arida sunt homines temperate viventes in quibus diabolus non invenit requiem, sed in hiis qui gule vacant, de quibus, eodem Evangelio in capitulo VIII°, dicitur: Si eicis nos hinc micte nos in gregem porcorum etc., dicebant dicti demones Christo, ubi Glosa dicit: Postquam quis porcus est, vitio gule, habitaculum est demonum. -Et hoc tangit auctor non quod vera fuerint, sed ad quandam talem magnam moralitatem, scilicet quod quando videmus aliquem timere procedere in aliquo opere bono incepto propter aliquam causam supervenientem, licet nobis dicere aliqua sub colorato mendacio facientia talem formidantem a suo timore removeri. Nam dicta anima illius cadaveris, posito quod verum fuisset dictum Lucani, sicut fuit fictio, demon quidam erat, non anima illius, sicut non fuit anima Samuelis, sed demon quidam in illa phitonissa que ut anima Samuelis loquebatur, ut dicit in primo Regum capitulo XXVIII, nec illa fuit anima illius pueri quem Simon Magus occidit, que postea loquebatur in eo, ut scribit Clemens papa in suo Itinerario, sed demon. Unde Crisostomus Super Matheum scribit quod Frequenter demones simulant se esse animas mortuorum, ut confirment errorem Gentilium credentium talia, et super quadam Decretali dicit Glosa. +Post hec auctor procedendo fingit se ibi invenire umbram Ciacchi de Florentia, qui homo de curia fuit et gulosus, a qua umbra auctor querit quattuor: primum enim ad quid venient cives civitatis partite, scilicet Florentie, que a principio sui constituta fuit partim de gente Fesulana et partim de gente Romana, ut dicit hic auctor infra in capitulo XV°; secundum est ut dicat sibi si aliquis est ibi iustus; tertium est ut dicat sibi causam sue discordie; quartum est ut dicat sibi ubi est umbra domini Farinate de Ubertis et domini Tegghiai Aldobrandi, domini Iacobi Rusticuccii et domini Arrighi de Arrigucciis et domini Musce de Lambertis de Florentia, probissimorum eius civium olim. Ad primum respondet dicta umbra implicite, ut dicit hic textus, sed ut explicite pateat, premictendum est quod de MCCLXXXXVII° seu VIII° in civitate Pistorii, existentibus duabus partibus, scilicet Guelfa et Ghibelina, et existente ibi quadam domo, seu prosapia nobili quorundam virorum qui dicuntur Cancellerii, de quibus quidam ex uno latere vocabantur Ranerii et alii quidam ex altero latere vocabantur illi de Damiata, in dicta parte Guelfa, ambobus dictis lateribus existentis, contingit quod una die quidam iuvenis quindecim annorum, nomine Amodorus, de dicto latere illorum de Damiata, ludendo ad tabulas cum quodam alio iuvene et milite de dictis Raneriis, nomine Dominodato, venit secum ad contentionem, in tantum quod dictus Amadorus dedit unam alapam dicto Dominodato; quo scito, pater dicti Amadori misit dictum Amadorum, suum filium, ad dictum Dominumdatum ad se excusandum et ad subeundum vindictam quamlibet de tali alapa quam vellet sibi inferre dictus Dominusdatus. Quo facto et dicto, breviter Focaccia, frater dicti Dominidati, in presentia dicti sui fratri, manum dexteram dicto Amadori amputavit; quo scelere perpetrato, statim dicta domus divisa est, ita quod omnes Ghibelini de Pistorio tenuerunt cum dictis Raneriis, et dicta est tunc pars Blanca pars dictorum Raneriorum et etiam omnium Florentinorum et Bononensium aliorumque de Tuscia qui tenuerunt cum eis, et predicti de Damiata et alii Guelfi de Pistorio et de Florentia et de Bononia, qui tenuerunt cum eis dicti sunt de parte Nigra. Et demum dicta pars Blanca primo in dicta civitate Pistorii vicit dictam partem Nigram, et eam inde expulit, et ibi dicta pars Blancorum et Florentie et Bononie cepit dominari, et dominata est per tres annos, quos auctor vocat hic tres soles. Inde primo dicta pars Blancorum expulsa fuit de Florencia anno MCCCI° potencia Karuli Sine Terra de Francia, quin de inductu Bonifatii pape VIII° id fecit sub simulatione, et hoc tangit hic dicta umbra dum dicit de piaggia ad quam naves quiescunt et non videntur moveri sicut tunc dictus papa non videbatur facere et moveri ad quod occulte movebatur. Inde obsessa fuit dicta civitas Pistorii a dicta parte Nigra sub capitaneatu regis Roberti et marchionis Moroelli Malaspine, et victa est dicta civitas et expulsa est dicta pars Blancorum inde et de aliis dictis terris, et hoc est quod prenuntiat hic dicta umbra Ciacchi, dicendo quomodo post longam contentionem venient ad sanguinem, idest ad bellum civile, et pars silvestris, idest dicta pars Blanca ita vocata a dicta umbra propter predictum facinus expellet aliam primo in dicta terra Pistorii, ut supra dictum est, ac ut etiam prenuntiat umbra Vanni Fucci infra in capitulo XXIIII°, et quomodo inde cadet infra tres soles, idest infra tres annos. Ad secundum dicit dicta umbra quod iusta duo sunt, in mundo subaudi, et quod ibi, scilicet Florentie, non intelliguntur etc.: circa hunc passum est notandum quod auctor vult hic tangere de illis tribus iuribus de quibus tetigit in illa sua cantilena que incipit: Tre donne intorno al cor mi son venute, accipiendo dictas tres dominas ut tres leges descendentes a dictis tribus iuribus, scilicet a iure naturali quod, ut dicit Lex, Cum ipso genere humano rerum natura, idest Deus, prodiit, et quod id dicitur in principio Decretorum: In lege et in Evangelio continetur, quo quisque iubetur alii facere quod sibi vult fieri, et prohibetur alii inferre quod sibi nolit fieri, ut Mathei VII° habetur; quod Ius, secundum Ysiderum, dicitur fas, idest divina Lex, et quod auctor vocat dricturam in dicta sua cantilena; secundum Ius dicitur Ius gentium, quo solum genus humanum utitur, quod quidem precipit honeste vivere, alterum non ledere et ius suum unicuique tribuere; tertium dicitur Ius civile, scilicet quod quisque populus vel civitas sibi proprium divina humanaque causa constituit. Modo dicit dicta umbra quod, licet dictum Ius civile tertium vigeat Florentie, tamen premissa alia duo iura in effectu minime; et quia dictus Ysiderus dicit quod Ius dictum est quia iustum est, ideo auctor vocat dicta duo Iura hic, scilicet primum et secundum, duo iusta. -Post hoc auctor, procedendo, fingit sibi apparuisse super hac turri dicte civitatis Ditis has tres Furias infernales, scilicet Alecto, Thesiphonem et Megeram, ita cruore tinctas et cintas et crinitas serpentibus, et clamantes et laniantes se, et vocantes Medusam ut faciant ipsum auctorem converti in saxum, ut dicit textus. Multitudo vero serpentum, quibus dicte furie circumdate sunt, designat multimodas pravas cogitationes et artes, quibus demonice homines inficiunt quasi veneno et furere faciunt et serpere ut serpentes eorum intima cordis ad mala cogitandum, loquendum et agendum, ut supra dictum est. +Ad tertium dicit quomodo vitium superbie, invidie et avaritie est causa discordie dicte civitatis Florentie. Ad quartum respondet ut per se patet in textu. Ultimo inducit auctor Virgilium ad dicendum de adventu Domini iudicaturi mundum, de quo habetur Mathei, XXIII° capitulo, ibi: Et videbunt Filium hominis venientem in nubibus celi cum virtute multa et maiestate, et mictet angelos suos cum tuba et voce magna. Tuncque omnis anima veniet ad sepulturam sui corporis et illud reassumet. Quod prophetizans Psalmista ait: Auferes spiritum eorum, et deficient, et in pulverem suum revertentur, et alibi: Emicte spiritum tuum, et creabuntur, et renovabis faciem terre. Ad quod facit quod dicitur Apocalipsis XXI° ibi: Et dedit mare mortuos suos qui in eo erant, et mors et Infernus dederunt mortuos qui in eis erant, arguendo inde Virgilius quod tormenta infernalia post dictam sententiam erunt maiora, ut ait Augustinus Super Iohanne dicens: Cum fiet resurrectio etiam bonorum gaudia et malorum tormenta maiora erunt, ea ratione, hic in textu assignata, scilicet quod res quelibet cum perfectior est, perfectius sentit bonum et malum. At tunc, licet illa gens maledicta et dampnata ad veram perfectionem salutarem non vadat, tamen ibi plus quam hic expectat esse temporaliter, cum ibi ecternaliter erit, item etiam et realiter perfectior erit post dictam sententiam, cum ante ea a tempore mortis passionata fuerit solum cum anima, et tunc cum anima et corpore cruciabitur. -Post hoc videamus quid auctor subsequenter vult sentire pro isto spiritu quem vocat numptium Dei, et quem ita fingit nunc venisse cum tanto impetu super aquam huius paludis Stigie sicut super terram aridam, removentem aerem grossam talis a vultu cum sinistra cum tanto labore, et cum sua virga aperiente hanc portam Ditis et improperantem demonibus qui illam ita serraverant contra ipsum auctorem et Virgilium, ut dicit textus. Post hec videamus quid secundario auctor allegorice in hoc tangere velit, ad quod enucleandum ita premictamus, scilicet quod, habita per ipsum auctorem hucusque notitia per investigationem contemplativam de septem vitiis supradictis, descendentibus ab incontinentia, et de vitiatis in eis in hoc mundo et de dampnatis in alio et de eorum penis ut de particularibus et specialibus vitiis et peccatis, mediante Virgilio, idest mediante ratione, volens inde procedere ad investigandum de aliis vitiis et vitiatis in universali dependentibus a malitia et fraude humana tanquam inexpertus eorum, fingit hoc se nequisse facere solum cum ipso Virgilio, idest cum ipsa ratione, scilicet ingredi dictam civitatem Ditis, quam pro statu malitiosorum et fraudulentorum in hoc mundo viventium accipit, ut dicit auctor infra in capitulo XI, sed opus sibi fuisse adminiculo Mercurii, scilicet intimatione nature, et effectus talis planete per quam aperitur nobis dicta civitas, idest status malitie et fraudis mundane ut plurimum existentium inter negotiatores malivolos huius mundi impressionatos ad hoc a dicto tali planeta. Nam, cum respicit se cum Iove vel cum aliqua bona constellatione et signo, tunc benivolus est et habet infundere activam virtutem in nobis circa licteraturam et alia famosa acquirenda, pro qua virtute tali accipitur dicta virga Mercurii, per quam aperitur nobis dicta porta Ditis, idest aperitur nobis cognitio malitiarum et fraudum, ut ab eis nobis precaveamus prudenti astutia Mercuriali quando vero est coniunctus dictus planeta cum malivolis stellis et signis, tunc ut malivolus imprimit que circa fraudes et malitias negotiantium dixi superius, et ex hoc promiscuus planeta dicitur. Nam cum bonis stellis bonus et cum malis malus est, inducendo auctor dictum Mercurium in proprietate dictis demonibus cur volunt recalcitrare voluntati divine cui non potest finis esse detruncatus, ut est in aliis voluntatibus hominum qui sepe aliquid agunt ad unum finem et alius diversus finis eis evenit, item cur volunt cum fatis pugnare, volentia auctorem ita ire per Infernum, ut ipse auctor dixit supra in V capitulo Minoi, in persona Virgilii dicentis ei ut non impediat fatale iter eius, et sic videtur auctor sentire fata esse et fatata penitus evenire, sed in hoc tangere vult quod antiqui poete et phylosophi scribunt. Alio modo potest considerari dicta ordinatio in quantum est in mediis causis ab ipso Deo ordinatis ad aliquos effectus producendos, et tunc habet rationem fati, et sic voluntas vel potestas Dei fatum vocari potest casualiter; essentialiter vero factum erit dispositio et ordo dictarum secundarum causarum, et sic errant illi qui omnia fortuita et casualia que in hiis inferioribus accidunt sive in rebus naturalibus, sive humanis, reducere volunt in superiorem causam, idest ad corpora celestia, secundum quos fatum nichil aliud esset quam dispositio siderum in qua quis conceptus sit vel natus. Ultimo fingit auctor se ingredi dictam civitatis Ditis, idest considerationem contemplativam status illorum qui in hoc mundo vivunt in malitia et fraude, verum quia in particulari heretici magis possunt dici excedere alios in hoc mundo in malitia. Ideo fingit se eos invenire primo intra dictam civitatem, sive eorum animas ita sepultas in dictis archis circumdatis flammis, ut dicit textus, pro quibus allegorice auctor accipit malitiosas eorum credulitates et doctrinas claudentes eos in locis absconsis, ad eorum perfidiam peragendam. +{Pape Satan, pape Satan aleppe.} Auctor in hoc capitulo VII° dicit se descendisse in quartum circulum Inferni, in quo fingit puniri animas avarorum et prodigorum simul in volvendo saxa, ut dicit textus, ac fingendo ibi se reperire Plutonem demonem, quem Sacra Scriptura vocat Mamonem, unde dicitur: Nolite vobis facere thesaurum de Mamona iniquitatis, exclamantem, viso auctore vivo, ita ibi per Infernum ambulantem: {Pape Satan}, idest o Satan; Alep, idest principalis demon noster, sicut est principalis lictera Alep in alphabeto Hebreorum, quid est hoc videre: nam pape interiectio dicitur admirantis, tangendo incidenter quod legitur Apocalipsis, capitulo XXII° ibi: Et factum est prelium magnum in celo: Michael et angeli eius preliabantur cum dracone, et draco pugnabat et angeli eius, et non valuerunt, nec locus eorum inventus est amplius in celo. Et proiectus est et angeli eius in profundum terre, tangendo inde comparative de natura illius brachii maris quod dicitur Fare Missine ubi, iuxta illa duo loca que dicuntur Silla, ita dicta a Silla filia Forci, conversa in canem a Circe propter Glaucum, et Caribdis, unde dicti maris franguntur et non alibi in toto alio mari congrediendo et percutiendo se, unde Virgilius in III° ait: Hesperium Siculo latus abscidit, arvaque et urbes / litore deductas angusto interluit extu. / Dextrum Silla latus, levum implacata Caribdis / obsidet, atque imo baratri ter gurgite vasto/ sorbet in abruptum fluctus rursusque sub auras / erigit alternos, et sidera verberat unda. Allegoria vero quam auctor hic tangere vult, hec est: nam primo vult tangere quomodo avari et prodigi ita in hoc mundo equaliter delinquunt, et quod sic in alio etiam equali pena puniri merentur; nam ab eadem virtute et medio expendendo et non expendendo debite, scilicet a liberalitate equaliter discendunt, unde Phylosophus in IIII° Ethicorum ait: Liberalitas est virtus per quam quis expendit secundum substantiam et in que oportet. Et hoc denotat hic auctor dum fingit has animas a medio circulo ita vicissim dicti loci infernalis recedere diverso calle, volvendo hec saxa, ut dicit textus, in revolutione quorum saxorum denotat auctor laboriosam vitam quam maxime avari ducunt in hoc mundo, unde Ecclesiastes de talibus dicitur: Cuncti dies sui laboribus et ruinis pleni sunt, et Yeremie XVI°: Servietis diis alienis qui non dabunt vobis requiem die ac nocte; ad quod respiciens Oratius ait in Sermonibus: Exiguum censum turpemque repulsam, / quanto divites animi capitisque labore. / Impiger extremos curris mercator ad Indos, / per mare pauperiem fugiens, per saxa, per ignes, sub qua allegorica pena saxorum puto Virgilium dicente etiam sic in VI°: Saxum ingens volvunt alii, radiisque rotarum, et Ovidius in IIII°, tractans de pena Sisiphi, avarissimi hominis, ait etiam ad idem: Aut petis aut urges rediturum, Sisiphe, saxum, et Seneca, in sua quadam tragedia, ad hoc etiam inquit: Cervicem saxum grande Sisiphea sedet, - dicendo auctor quomodo ibi vidit infinitos clericos rasos in summitate capitis, in qua rasura denotatur depositio temporalium bonorum, quod male servatur per eos, dicendo quomodo dicti avari resurgent cum manibus clausis et prodigi cum apertis, ut denotent contrariam eorum qualitatem peccati. -Continuato hoc decimo capitulo cum fine precedentis auctor fingit se invenire inter dictos hereticos mortuos in errore dicti Epicuri phylosophi discipuli Socratis, scilicet quod anima simul cum corpore moriatur, umbram domini Farinate de Ubertis de Florentia et umbram domini Cavalcantis de Cavalcantibus de dicta terra, patris Guidonis, viri acutissimi ingenii et comitis contemporanei huius auctoris qui, quamvis fuerit magnus rimator in materno stilo, nullatenus tamen delectabatur in poesia, sed potius in phylosophia, ut colligitur hic in textu in eo quod dicit sibi auctor quod dedignatus fuerat studere super Virgilio, inducendo inde auctor umbram domini Farinate ad prenuntiandum sibi quomodo ante quinquaginta menses exulabit de dicta civitate Florentie per illa verba quod facies domine regentis ibi quinquaginta vicibus non erit reaccensa etc, idest facies lune in quantum pro Proserpina poetice summitur. Post hec sciendum est quod, expulsis dictis Ubertis cum sua parte Ghibellina de Florentia, et morantibus in civitate Senarum anno domini MCCLVIIII Florentini cum Lucensibus cum valido exercitu, ingressi sunt comitatum Senarum et castramentati sunt apud Montem Apertum, iuxta quem currit quoddam flumen quod vocatur Arbia, et ibi breviter dictus exercitus Florentinorum positus est in conflictu per dictos Senenses mediante auxilio regis Manfredi, tunc regis Sicilie et Apulie, qui misit comitem Iordanum cum octingentis militibus ad id faciendum dictis Senensibus, hoc pacto interveniente quod, si dicta civitas Florentie caperetur per dictam partem Ghibellinorum, quod funditus destrueretur, ad quod omnes Ghibellini Florentini extrinseci consenserunt, excepto dicto domino Farinata dicente tunc se nolle mori quando non appellaretur civis civitatis Florentie. Et hoc vult tangere umbra dicti domini Farinate dicens hic quomodo fuit solus etc, et auctor dum dicit quomodo aqua dicti fluminis Arbie ex dicto conflictu colorata fuit de sanguine Florentinorum in rubeum; nam occisi fuerunt ibi ultra quam sex milia Florentinorum. +Post hec incidenter auctor inducit Virgilium ad dicendum hic quid sit fortuna et quid sit eius officium, sic incipiens: sic Deus, cuius scientiam totum aliud scire transcendit et excedit, factis celis, attribuivit unicuique suos motores, idest suas angelicas intelligentias, ad regendum eos ad suos distinctos effectus, unde Psalmista: Verbo Dei celi firmati sunt, et Spiritus oris eius omnis virtus eorum, et Apostolus: Omnes angeli administratorii Spiritus sunt, loquendo, credo, de talibus motoribus, ita quod omnis pars alteri splendet, idest correspondet et conformatur: nam elementa et elementata subsunt planetis, planete octave spere, octava spera nono celo, nonum celum menti divine. Quod tangens iste auctor in II° capitulo Paradisi ait: Lo moto e la virtù di sancti giri, / come dal fabro larte nel martello / da beati motor convien che spiri, ad quod ait Thomas in prima parte dicens: Quantum ad rationem gubernationis pertinet, Deus immediate omnia gubernat; quantum vero pertinet ad executionem gubernationis, Deus gubernat aliqua mediantibus aliis, ita attribuivit et preposuit quandam aliam intelligentiam celestem et angelicam splendoribus mundanis, idest nostris operibus et honoribus, quam Fortunam vocamus. Cuius iura sunt talia, ut ait Boetius in II°, ubi, loquens in persona Fortune, sibi ipsi ait: Affluentia et splendore circumdedi te, et Phylosophus in libro De Bona Fortuna ad hoc idem inquit: Absque enim bonis exterioribus, quorum fortuna domina est, non contigit esse felicem, et Boetius in fine primi, in persona Phylosophie ait: Quoniam quibus gubernaculis mundus regatur oblitus es, has fortunarum vices extimas sine rectore fluitare, et Iuvenalis ad hoc etiam ait: Nullum numen habes, si sit prudentia, sed te, / nos facimus, Fortuna, deam celoque locamus; ad quod Ysiderus in X° ait: Fortuna a fortuitis nomen habet, et quasi dea quedam res humanas varie regens, ideo ceca dicitur, eo quod passim in quoslibet non inspectis meritis venit; Que fortuna videtur ita in II° Physicorum a Phylosopho diffiniri dicente: Fortuna est causa secundum accidens et hiis que secundum propositum eorum que propter hoc sunt, unde et circa idem et intellectus et formam est, propositum enim non sine intellectu est; unde Frater Albertus, scribens circa hoc ait: Omnis fortuna est casus, sed non convertitur. Est enim fortuna in agentibus secundum propositum, quibus est bene contingere, unde neque inanimatum neque infans et brutum aliquid facit ad fortunam, et est in hiis que fiunt non propter hoc, sed propter accidens, ut in fodiente recipere thesaurum. Casus vero est in non habentibus propositum et in brutis cadit, ut equus casu venit domum et salvatus est a lupis, qui non venit domum propter salutem sed propter cibum, quod quidem totum plene tractata sunt secundo Physicorum, et quod etiam circa hoc ait Thomas in prima questione CXVIa dicens: Dicendum est quod in rebus inferioribus videntur quedam a fortuna vel a casu provenire. Nam contingit quandoque quod aliquid, ad inferiores causas relatum, est fortuitum vel causale, et relatum ad aliquam superiorem causam, invenitur esse per se intentum. Sicut si duo servi alicuius domini micterentur ab eo ad eundem locum, uno de altero ignorante; concursus dictorum duorum servorum, si ad ipsos referatur, casuale est, quia accidit preter intentionem utriusque. Si vero referatur ad dominum, qui hoc preordinavit, non est casuale, sed per se intentum. Ideo ea que per accidens hic aguntur, sive in rebus humanis sive in rebus naturalibus, reducuntur ad aliquam causam preordinantem, que est ipsa divina providentia. Et secundario sunt dicti sui motores angelici, ad quod respiciens Augustinus in libro V° De Civitate Dei ait: Nos enim eas causas que dicuntur fortuite, unde etiam fortuna nomen accepit, non esse nullas dicimus, sed latentes; easque tribuimus vel Dei vel quorumlibet spirituum voluntati. Nam homo secundum corpus subest corporibus celestis, secundum vero intellectum subest angelis seu sustantiis separatis, secundum voluntatem subest soli Deo, qui, quamvis directe ad intentionem hominis solum operetur, tamen actio angeli per modum suasionis ad electionem hominis aliquid operatur, at actio corporum celestium per modum disponendi in quantum corporales impressiones corporum celestium aliquas electiones in nobis disponunt. Et sic, redducendo fortunam ad sua principia, est et dici debet natura, sed quantum ad numerum scire dicitur fortuna, idest ventura, preter propositum nostrum, non obstat quod de libero arbitrio possunt opponi. Nam liberum arbitrium non potest esse, nisi ubi voluntas nostra et intellectus potest eligere, at electio non potest fieri nisi in hiis rebus que sciuntur, ergo etc. Unde Virgilius: Nescia mens hominum fati sortisque future / et servare modum rebus sublate secundis, et Phylosophus in dicto secundo Physicorum ait ad hoc: Sunt quidam quibus videtur esse causa fortuna in manifesta; autem humano intellectu tanquam divinum quoddam ens; ad quod etiam Muxatus, poeta quidam novus Paduanus, curiosus circa premissa, in persona Dei loquentis Fortune, ait: Tu, Fortuna, cui non sine magno misterio toti mondo miranda commisimus, et stupenda, putasne parum tibi sic, si ex archanis nostris circa humanos actus secreta commisimus, que nulli scire fas fuerit, nisi cum evenerint? Qui sensus adversus te, quis intellectus, que ratio me volente prevalet, seu non prohibente, que feceris? Tuas causas habes quas homines latere nolimus. Subsequenter auctor, volens tangere de officio ipsius Fortune, subdit quod eius est commutare bona mundana de gente in gentem, non valentibus nec scientibus hominibus in hoc sibi resistere, dico illis hominibus qui sequuntur iudicium ipsius Fortune, ut subditur hic in textu; nam alii qui non sequuntur dictum eius iudicium, hoc est qui se non miscent de bonis et honoribus et dignitatibus fortuitis et ambitiosis huius mundi, ut sunt religiosi et phylosophi et alii in hoc mundo contentis rebus modestis bene resistunt sibi, nec de ea Fortuna curant. Et ex hoc ait Oratius in Odis: Mea / virtute me involvo probamque / pauperiem sine dote quero. / Non est meum, si mugiat Africis / malus procellis, ad miseras preces / decurrere et votis pacisci, et Boetius in III°: In nostra situm est manu quale fortunam habere volumus; nam si ventis vela committeres, non quo voluntas peteret, sed quo flatus impelleret promovereris, ut ait idem Boetius in secundo, et Seneca Ad Lucilium ad propositum inquit: Quid prodest si Deus rector est? Quid prodest si casus imperat aut consilium meum Deus occupavit aut consilio meo nichil fortuna permictit? Quicquid est ex hiis philosophandum est; sive casus humanas sine ordine impellit, phylosophia nos tueri debet. Hec adhortabitur ut Deo libenter pareamus et fortune contumaciter resistamus, et in VIIIa Epistula inquit: Quisquis vestrum vitam tutam agere vult, quantum plurimum potest ista viscata beneficia fortune devitet, in quibus quoque miserrimi fallimur: nam bona fortune insidie sunt. Inde dicit auctor hic quomodo dicte commutationes ipsius fortune non habent treguas, nam semper fortuna inimicatur quibusdam vel amicatur faciens modo unum cadere et alium ascendere, unde Boetius in secundo, in persona ipsius Fortune: Hunc continuum ludum ludimus rotam volubili orbe versamus, summa infimis et infima summis mutare gaudemus, et quod necessitas facit eam velocem dicit etiam hic auctor ita, cito concurrit alius qui debet elevari in locum alicuius elevati. Ad quos respiciens Claudianus ait: Summa rote bene Cresus erat tenet infima Codrus / Iulius ascendit, descendit Magnus ad infra / Silla iacet surgit Manus sed cardine verso / Silla reddit premit Marius sic cuncta vicissim etc., et Seneca in quadam eius tragedia: Prohibet Cloto / stare fortunam, / res Deus nostram celeri citata / turbine versat, et Lucanus: Sive nichil positum est, sed sors incerta vagatur, / fertque refertque vices et habent mortalia casum, et Oratius in Odis: Fortuna sevo leta negotio transmutat incertos honores, / nunc michi, nunc alii benigna / Laude manentem; si celeres quatit / pennas, resigno quod dedit, nec non Gualfredus ad hoc etiam ait in Poetria sua: Hoc unum prescire potes quod nulla potestas / esse morosa potest, quia res fortuna secundas / imperat esse breves etc. Item dicit auctor quomodo dicta fortuna cruciatur tantum ab illis iniquiis, et querimoniis subaudi, qui olim elevati fuerunt a dicta Fortuna, licet modo sint delapsi, contra quos etiam ait Phylosophus in tertio Ethicorum dicens: Emissivum autem et non honorantem propter ipsas divitias, sed gratia dationis. Propter quod accusant fortunam, quoniam maxime digni non ditantur, et Seneca, De Consolatione Ad Matrem: Illis fortuna gravis est, quibus repentina est. Neminem adversa fortuna comminuit nisi quem secunda decepit, et Valerius in III° De Varietate Casuum ait: Gaius Cesar privatus Asiam petens, a marictimis predonibus captus, quinquaginta talentis se redemit; parva igitur summa clarissimi mundi sidus rependi fortuna noluit. Quid est amplius ut de ea queramus si neque consortibus divinitatis sue parcit? Item et Phylosophia in persona Fortune ait Boetio exuli et depresso: Hactenus fortunato! Habes gratiam velut usus alienis. Non habes ius querele tanquam tua prorsus perdideris. Et hoc de Fortuna; de Fato autem, et quomodo differt ab ista fortuna plene dicam infra in VIIII° capitulo. -Ad secundum articulum, scilicet dum dicta umbra dicit quod dicte anime separate et dampnate, licet ita presciant futura secundum quod supra dictum est, presentia tamen non, hoc est quod ignorant quicquid hic fit, secundum etiam auctoritatem sanctorum. Dicit enim Augustinus in libro De Cura Pro Mortuis Agenda quod dicte anime mortuorum Ibi sunt, vel que hic fiunt scire non possunt, et alibi, eodem libro, dicit quod Anime mortuorum rebus viventium non intersunt. Per que dicta et auctoritates debent patere satis verba auctore hic posita, hoc tamen adhuc addito ad maiorem indaginem, scilicet quod in eo quod auctor in persona dicte umbre domini Farinate dicit quod quando predicta futura ita prescita a dictis animabus proximant se ad esse sive sunt vel existunt, cum de iure paria sint aliqua esse vel de proximo fieri debere, tota eorum talis scientia evanescit, infert hoc tali respectu. Nam, ut iam dictum est, dicta talia futura presciuntur solum a dictis animabus ex quodam divino beneficio quod adhuc recipiunt ex quadam habitudine earum nature spiritualis et incorporee; modo cum dicta talia futura proximant se ad esse, vel eveniunt, non possunt amplius futura censeri et dici, cum sint statim ad modo presentia censeri, at presentia dicte anime scire non possunt tali divino predicto beneficio, sed alio singulari modo, ut iam supra dixi ergo etc. Nam non se habet equaliter ad omnia singularia sed ad quedam habet aliquam habitudinem quam non habet ad alia. Vidimus igitur quomodo dicte tales anime se habeant ad cognitionem futurorum et presentium: nunc videamus quid de preteritis utrum recordentur, seu scientiam habeant eorum, et dicit dictus Thomas quod Sciunt ea de quibus habuerunt notitiam in corporibus existentes; aliter si non recordarentur eorum que gesserunt in vita Periret in eis vermis conscientie qui non moritur, idest semper durat, ut dicit Ysaie ultimo capitulo. +Post hec auctor fingit se devenisse ad extremam ripam huius quarti circuli Inferni et ibi se invenire hunc fontem bulientem et versantem secundum fluvium infernalem, cuius aquam dicit bigidam, idest luridam et decoloratam, manantem per plagas et rupes grigias, idest asperas et duras, ad facientem Stigeam paludem, in qua fingit puniri animas iracundorum in prima eius parte et sub eis in infimo luto animas accidiosorum, ut dicit textus. Et procedendo dicit venisse se ad hanc turrim Al da sezzo, idest demum. Et hec quantum ad licteram; quantum vero ad integumentum allegoricum auctor hoc sensit, scilicet quod dicto de tribus vitiis incontinentie quasi ut de tribus carnalibus, scilicet de luxuria, gula et avaritia cum prodigalitate coniuncta, et de pena ipsorum, ut superius apparet, volens nunc venire ad tractandum de aliis quattuor vitiis dicte incontinentie, ut quasi de quattuor diabolicis et spiritualibus, scilicet de accidia, ira, invidia et superbia comunicantibus sibi ad invicem in tristitia, ut patet in hominibus vitiatis in eis in hoc mundo, ponit dictum fontem pro nostro humano odio, a quo odio ut a fonte quodam dicta palus Stigea, idest dicta tristitia dependet; Styx enim tristitia interpretatur, unde de hoc ait Phylosophus in VII° Ethicorum: Circa delectationes et tristitias sunt incontinentes; ad hoc etiam facit quod ait Macrobius etiam dicens: Styx est quicquid inter se humanos animos in gurgitem vergit odiorum, de quo fonte sub eodem sensu ait Virgilius: Adiuro Stigii caput implacabile fontis. Inde in eo quod fingit dictas animas iracundorum sic se laniare auctor hic ad branum ad branum, idest ad frustum ad frustum, tangit vitam talium in hoc mondo iracunde viventium, ad quod respiciens Salamon ait in Proverbiis XV° capitulo: Vir iracundus provocat rixas, more canis alios mordendo. Inde in eo quod fingit animas accidiosorum predictorum sub iracundis in bellecta, idest in luto dicte paludis passionari, vult ostendere qualiter in occulta tristitia et putredine vita talium est in hoc mundo; unde ex hoc dicitur Yeremia capitulo VIII° de Moab accidioso quod, requiescens in fecibus suis, non est transfusus de vase in vas, et transmigrationem non abiit, et Ecclesiastici XXI° dicitur: In lapide luteo lapidatus est piger. -Hoc capitulum undecimum multum est notandum, quia divisio et subdivisio erit huius totius libri Inferni, in cuius principio auctor fingit se devenisse ad hanc ripam et faucem abissi includentem circulos in quibus animas violentorum et fraudantium dicit puniri, verum quia mala fama talium mortuorum in dictis peccatis non potest excitari, ut amodo hic auctor excitare intendit moraliter sine fetore quodam - cum dicat Augustinus quod Fama bona odor est et, per consequens, mala fetor - dicit de tali suo fetore ut habetur hic in textu. Quem Acatium hereticum, volendo dictus Papa restituere precibus dicti Fotini dicebat naturam humanam tantum in Christo, et predictus Anastasius, ductus in eundem errorem, conatus fuit dictum Acatium restituere, et licet non potuerit, dum ad secretum et necessarium locum ivisset, ibi omnia intestina emissit moriendo. Post hec auctor, dicto de malitia hereticorum in specie superius, volens de eius nunc effectu pravo in genere enarrare, incipit ita distinguere et subdistinguere, dicendo quomodo finis, idest effectus malitie in genere est iniuria, que iniuria dicitur quicquid fit non iure. Et hoc generaliter specialiter in iniuria debet accipi pro qualibet contumelia, ut auctor eam hic accipit, et quod ipsa iniuria contristat nos, aut violentia aut fraude. Ideo in primo circulo de tribus quos fingit esse intra dictam ripam, auctor ponit puniri dictam violentiam, verum quia dicta violentia tripliciter commictitur, scilicet in Deum, in proximum et in se ipsum, ut dicitur hic in textu. Ideo dictum primum circulum auctor subdividit in tres, de quibus, et de animabus talium violentorum passionatis in eis, dicitur et dicam infra in quinque capitulis proxime sequentibus, singulariter et divisim, et de earum diversis penis. +{Io dico seguitando chasai prima.} In hoc octavo capitulo auctor, se continuando ad proxime dicta quantum ad licteram dicit quomodo ad signum duarum flammarum huius prime turris et unius flamme huius alterius turris ab illa ita remote et existentis intra menia civitatis Ditis infrassumpte, Flegias demon ita venit cum sua navicula ad portandum ipsum cum Virgilio ad dictam turrim aliam et ad dictam civitatem Ditis, fingendo in hac secunda parte dicte paludis confinata ab hiis duabus turribus puniri animas superborum in superficie huius paludis et in fundo animas invidorum quasi ut correlativa peccata eorum sint; nam invidia finem recipit a superbia, cum amor invidi de malo proximi ne ille sibi parificetur ortum habet a superbia, et sic posita superbia; secundario posita intelligitur invidia ut eius soboles et filia, et quia latens est etiam in nobis vitium invidie ut supra dixi de accidia, ideo auctor fingit hic invidos non apparere sicut superbos. Inter quos superbos auctor hic se fingit currendo illam mortuam goram, que gora dicitur in Tuscia quilibet canalis aque tractus seorsum de aliquo fluvicio, reperisse umbram domini Philippi Argenti de Adimaribus de Florentia superbissimi viri olim quem, ex eo quod auctor ita sprevit eum, ut dicit textus, fingit se osculatum ita fuisse a Virgilio, hoc est a ratione congratulatum, que habet nos tales superbos facere vilipendere in hoc mundo tanquam porcos in brago, idest in ceno existentes et reputantes se in hac vita reges, idest elevatos super alios, et inde in alia vita ita esse submersos in hoc stigeo luto, ut dicit hic auctor, ad quam talem allegoricam penam facit quod ait Psalmista de talibus superbis dicens: Comminuam eos ut pulverem ante faciem venti et ut lutum platearum delebo eos, et Osee prophete capitulo X° dicens: Transire fecit Samariam regem suum quasi spumam super faciem aque, et Iob etiam dicens: Si ascenderit in celum superbia eius et nubes tetigerit quasi sterquilinum in terra perdetur, et Ysaia capitulo III° dicens: Elevate sunt filie Sion et ambulaverunt extento collo, unde decalvabit Dominus cervicem eorum, et procedendo fingit auctor se poni per dictum Flegias iuxta dictam civitatem Ditis, cuius turres vocat hic auctor misquitas; misquite sunt turres civitatum Saracenorum quedam loco campanilium nostrorum quadrate cum quattuor fenestris ad quas quinquies in die sacerdos eorum conclamat hec verba: Nil aliud posse nisi Deus et Maomectus eius; venite ad orationem faciendam in relevationem peccatorum vestrorum. Ultimo dicit auctor quomodo illi demones non admiserunt Virgilium et eum reicierunt, ut patet in textu, modo ad declarationem adhuc certorum que hic restant allegorice declarari premictendum est quod vitium superbie dividitur ut genus in duas species, scilicet in superbiam exteriorem et in superbiam interiorem; exterior superbia est illius hominis qui in arrogantiam et presumptuositatem superbit, - ut ille Moab de quo in XVI° dicitur Ysaie ibi: Audivimus superbiam Moab et sublimitatem et arrogantiam cordis illius, - et hanc primam turrim auctor sub allegoria accipit pro ista superbia exteriori, dictas vero eius duas flammas accipit pro dictis eius duabus calidis eminentiis scilicet arrogantia et presumptuositate; hanc vero secundam turrim inclusam a dicta civitate Ditis accipit pro dicta superbia interiori, et unicam eius flammam pro vanagloria emicante ab appetitu excellentie ab ea superbia interiore descendente, per quem appetitum quis aliis se preferre vult putando se habere sua bona a se seu a Deo pro meritis suis, iuxta illud: Ex se pro meritis falso plus omnibus inflat, scilicet talis superbus; et congrua est adaptatio et figuratio hec talis de turribus istis duabus ad species predictas superbie, cui dicat Thomas: Superbia est turris Babel cuius culmen celum actingebat, ut Genesis XI° capitulo dicitur, et Gregorius: Superbia natione celestis celestes appetit mentes, cetera enim vitia cum sunt cum superbia se habent sicut domus iuxta turrim. Hunc vero Flegias allegorice auctor accipit hic pro motu diabolico huius vitii superbie qui homines in hoc mundo trahit ad dictas species superbie ut ad turres quasdam elevatas et in morte ad Infernum. Fuit enim iste Flegias olim rex Insulanorum in hoc mundo valde superbus ac sua arrogantia contemptor deorum, adeo quod comburi fecit templum Apollinis, eo quod dicebat dictum Apollinem concubuisse cum Corinide eius filia; de quo Flegias existente in Inferno, Virgilius in VI° loquens ait: Infelix Theseus Flegias miserrimus omnis / admonet et magna testatur voce per umbras: / Discite iustitiam moniti et non tempnere divos, et ideo merito auctor accipit eum sub typo motus talis vitii superbie hic. -In principio huius XII capituli auctor fingit se reperire umbram Mynotauri, olim bestialissimi hominis, super hanc ruinosam partem Inferni ut per hoc tacite denotet ibi animas bestialium hominum, de quibus tetigi supra in proxime precedenti capitulo, cruciari, comparando dictam ruinam illi ruine que est in diocesi Tridentina iuxta flumen Atticis, in contrata que dicitur Marco, ut dicit textus. Post hec, ut pateant que hic de hoc Mynotauro et eius morte tanguntur, sciendum est quod Mynos, olim rex Cretensis insule, habens quendam filium nomine Androgeum, ingenio subtilissimum, misit ipsum ad Studium Atheniensem, ubi ita breviter in scientia profecit quod nedum alios scolares, sed etiam magistros, disputando superabat, unde invidia, precipitium letale, ibi passus est ab illis. Servius vero videtur dicere quod talis fictio fuit quod dictus Mynotaurus genitus est ex dicta regina et Ypocrisario, quadam ignobili persona, et in quantum homo erat nobilis dicitur, in quantum taurus ignobilis. Nam terra sicca et frigida aque frigide connectitur, aqua frigida et humida aeri humido, aer humidus et calidus igni calido, ignis calidus et aridus terre aride; de hac etiam concordia et discordia elementorum vide quod scribit Plato in fine sui Timei. Modo fuit opinio certorum phylosophorum quod in quolibet cursus fine octave spere qui fit in XXXVIm annis, omnia in suum esse primordiale reverteretur, et, per consequens, dicta elementa tunc redirent ad dictum eorum amorem uniendi se iterum simul ut primo fuerant, et sic reiterabitur semper talis confusio et chaos, elapso dicto spatio temporis, secundum dictos phylosophos. +Post hoc auctor, expedito tractatu incontinentie comprehendentis sub se septem peccata predicta scilicet luxuriam, gulam, avaritiam, accidiam, iram, invidiam et superbiam, volens procedendo venire ad tractandum de humana malitia et de violentia et fraude, que ex illa oriuntur ut dicit auctor infra in XI° capitulo, et de animabus dampnatis per hec tria vitia et de locis separatis earum a dictis incontinentibus, fingit animas tales intra hanc civitatem Ditis inclusas ut denotet qualiter homines in hoc mundo ultra dictam incontinentiam clauduntur tripliciter ad peccandum, et ex hoc forsan Virgilius allegorice motus est ad describendum hanc civitatem Ditis tribus muris cintam, unde ait in VI° de ea: Respicit Eneas: subito sub rupe sinistra / menia lata videt, triplici circumdata muro. / Porta adversa ingens, solidoque adamante columpne. Alia que hic in fine tanguntur exponam allegorice in sequenti capitulo. -Ultimo tangit auctor de isto florentino qui fecit se sua domo sibi gibbettum, qui est illa turris Parisius ubi homines suspenduntur, ut dicit hic in textu, tangendo etiam metaphorice cur planeta Martis, sub cuius dominio civitas Florentie sita est, altercatur cum civibus eius: nam a tempore fidei citra habuerunt pro patrono Sanctum Iohannem Baptistam loco dicti Martis, et nisi quia tempore huius auctoris vigebat de eius statua super Ponte Veteri Florentie peius egisset, ita quod refecta non fuisset dicta civitas combusta ab Atila, de quo dixi in precedente capitulo, ut dicit textus hic in fine. +{Quel color che viltà de fuor mi pinse.} Continuando se auctor in hoc principio huius noni capituli fingit Virgilium sibi sub ambiguis verbis dixisse quomodo oportebit eum vincere pugnam contra dictos demones, aliter talis..., idest Beatrix subaudi, se obtulit ad tale eius iter, nec ultra expressit, quasi tacite voluisse dicere secundum intentionem auctoris quod ipsa Beatrix mendax esset. Et utitur in hoc auctor illa figura que dicitur eclipsis, que sit cum deficit sermo in medio orationis, ut ecce Virgilius in persona Neptuni minantis ventis turbatibus Eneam in mari dicens: Iam celum terramque meo sine numine, venti, / miscere et tantas audetis tollere moles? / quos ego... sed motos prestat componere fluctus; nam deficit ubi dicit: Quos ego..., scilicet castigabo. Inde auctor inducit Virgilium ad dicendum sibi paventi de tali suo progresso quomodo missus iam fuit de Limbo usque ad centrum Inferni ab illa Erictone, magica vetula de Thessalia, de qua Lucanus in VI° dicit quomodo ad instantiam Sexti Pompei fecit reddire animam in quoddam cadaver de recenti mortuum ad referendum quid Pompeio, suo patri, contingere debebat de futuro suo bello cum Cesare. Et hoc tangit auctor non quod vera fuerint, sed ad quandam talem magnam moralitatem, scilicet quod quando videmus aliquem timere procedere in aliquo opere bono incepto propter aliquam causam supervenientem, licet nobis dicere aliqua sub colorato mendacio facientia talem formidantem a suo timore removeri. Nam dicta anima illius cadaveris, posito quod verum fuisset dictum Lucani, sicut fuit fictio, demon quidam erat, non anima illius, sicut non fuit anima Samuelis, sed demon quidam in illa phitonissa que ut anima Samuelis loquebatur, ut dicit in primo Regum capitulo XXVIII°, nec illa fuit anima illius pueri quem Simon Magus occidit, que postea loquebatur in eo, ut scribit Clemens papa in suo Itinerario, sed demon. Unde Crisostomus Super Matheum scribit quod Frequenter demones simulant se esse animas mortuorum, ut confirment errorem Gentilium credentium talia, et super quadam Decretali dicit Glosa: Si aliquando spiritus malignus corpore mortui hominis subintrat non illud vivificat, nec unum cum illo efficitur, sed movet illud ad instar venti qui larvam subintrat et movet illam. De hoc Thomas in prima parte, questione LXXXVIIIa, et Augustinus in libro De Agenda Cura Pro Mortuis, et in tertio De Civitate Dei pertractant. -In hoc quartodecimo capitulo auctor fingit se ingredi tertium circulum violentie superius subdivisum, in quo dicit puniri animas violentorum in Deum in hac landa arenosa. +Post hoc auctor, procedendo, fingit sibi apparuisse super hac turri dicte civitatis Ditis has tres Furias infernales, scilicet Alecto, Thesiphonem et Megeram, ita cruore tinctas et cintas et crinitas serpentibus, et clamantes et laniantes se, et vocantes Medusam ut faciant ipsum auctorem converti in saxum, ut dicit textus. Quas easdem Furias Virgilius in VI° etiam fingit Eneam invenisse in Inferno, eodem loco, et cum hiisdem actibus dicens: Gaudia, mortiferumque adverso in limine bellum, / ferreique Heumenidum talami et Discordia demens / vipereum crinem vittis innexa cruentis, et subdit, loquendo de dicta porta et turri huius civitatis Ditis et de prelibatis Furiis: Porta adversa ingens, solidoque adamante columpne, / vis ut nulla virum, non ipsa excidere ferro / celicole valeant; stat ferrea turris ad auras / Thesiphoneque sedens palla succincta cruenta / vestibulum exsompnis servat noctesque diesque. / Hinc exaudiri gemitus et seva sonare / verbera, tum stridor ferri tracteque catene; Et in VII° ait: Luctificam Alecto dirarum a sede sororum / infernisque ciet tenebris, cui tristia bella / ireque insidieque et crimina noxia cordi, / tot seve facies, tot pullulat atra colubris. Attribuuntur poetice Plutoni regi infernali ut eius ministre et filie eius et Noctis dicte Furie et, per consequens, Proserpine eius uxori, quod tangit hic auctor dum dicit de regina eterni planctus, et inducuntur ad discordiam et furores, inducendum hiis demonibus Ditis qui vocantur, Exodi capitulo XVII°, Amalechite, idest demones discordiarum, vocanturque dicte hec tres sorores interdum Furie; ex eo quod furores in nobis commovent unde Lucanus in VIIII°: Heumenidum crines solos movere furores - vocantur interdum Heumenides, hoc est minime bone, interdum Erinne, quasi lites moventes. Quantum ad allegoricum integumentum, auctor aliique poete nichil aliud in hoc volunt sentire nisi quod hec tres furie designent tria genera malorum inducentium homines in hoc mundo motu diabolico ad turbationem menti et intellectus, ut insanos et furentes; omne enim malum aut cogitatur tantum, aut cogitatur et in sermone prodit et in actum. Unde prima dicitur Alecto, idest impausabilis, per quam intelligimus malam cogitationem que nunquam quiescit nullo eventu vel timore. Secunda dicitur Thesiphone quasi vox sequens, et supposita mala enim cogitatio ad hoc tendit ut voce exprimat malum quod concepit. Tertia dicitur Megera, quasi megalaris, idest operatio; et sic primum est non pausando furiam concipere, secundum in vocem erumpere, tertium ad factum venire; vel, secundum aliam opinionem, hoc modo magistraliter videntur distingui in hiis IIIIor versibus sic incipientibus: Tres agitant mentes furie ratione carentes; / tunc est Thesiphone cum res est pessima mente, / at cum mente seva dispumat in ore Megera / de perpetrata tunc est Alecto vocata, quasi velit auctor in effectu tangere quod contemplando statum malorum in hoc mundo ut Infernum quendam, inter alia eius mala reperit ista tria accidentia alterantia ita homines, ut ait etiam Ysiderus in hoc sic dicens: Sicut tres sunt iste Furie, sic impliciter animos nostros pertubabant et cogunt nos delinquere adeo quod neque ad famam et ad pericula mortis respiciamus. Multitudo vero serpentum, quibus dicte furie circumdate sunt, designat multimodas pravas cogitationes et artes, quibus demonice homines inficiunt quasi veneno et furere faciunt et serpere ut serpentes eorum intima cordis ad mala cogitandum, loquendum et agendum, ut supra dictum est. Quod volens tangere Virgilius, sub premissa etiam allegoria, in persona Iunonis alloquentis et rogantis dictam Alecto ut furorem inficeret Amatam, reginam et uxorem regis Latini, et etiam Turnum ita ait in VII°: Tu potes unanimes armare in prelia fratres / atque odiis versare domos, tu verbera tectis / funeras inferre faces, tibi numina mille / mille nocendi artes; fecundum concute pectus, et subdit: Exim Gorgoneis Alecto infecta venenis / principio Latium et Laurentis tecta tirampni / celsa petit etc. Ad id quod tangit de Medusa est premictendum quod, secundum quod scribit Lucanus in VIIII°, ystorice dicitur quod quidam Forcus, rex Yspanus, tres habuit filias: prima vocata fuit Medusa, secunda Stennio, tertia Euriale; quo mortuo, post eum ditissime remanserunt, et etiam maxime effecte sunt epulentissime post mortem dicti eorum patris, cultura terre ampliando dictum eorum regnum. Presentim dicta Medusa ideo vocata est Gorgon ipsa et quelibet alia sua soror predicta; Ge enim terra dicitur grece, et gorge cultura. In quibus tribus sororibus poete postea fabulose finxerunt tres terrores huius mundi, quorum primus mentem debilitat, secundus mentem spargit, tertius caliginem visus inducit, et hec est dicta Medusa, cuius caput Perseus cum iuvamine Palladis amputavit, respiciente eam mediante clipeo cristallino quod sic allegorizatur. Perseus pro virtute accipitur que, iuvante Pallade, idest sapientia, habet extinguere hos terrores mundanos procedentes a regibus et aliis potentibus, et maxime a tirampnis, qui sepe nedum mentem, sed etiam sensus, in lapidem, idest in sensualitatem, inducunt. Unde Salamon, ad hoc respiciens in XX° Proverbiorum, ait: Sicut rugitus leonis ita terror regis, et ex hoc solet dici: Est Gorgon cultrix terre tale esseque nomen; / ex tribus diis magis ore Medusa nitet, / conformes lapidi facit esse Medusa timore / dum ritulare coma queque rigere facit, faciens tamen auctor conqueri dictas Furias de eo ibi viso ab eis vivente, ut de Enea in simili casu, - unde Virgilius in persona dicti Enee petentis a Sibilla ita lamentabatur ipse, ibi viso ita vivo dicte Furie ait: *Que scelerum facies? o virgo, effare; quibusve / urgentur penis? quis tantus plangor ad auras?* / Tum vates sic orsa loqui: *Dux inclite Teucrum, / nulli fas casto sceleratam insistere limen etc. - quare dicat nullus castus, idest nullus virtuosus, hanc clausam civitatem Ditis contendit intrare, dico intrare scilicet statum malicie et eius peccatorum in hoc mundo per viam investigativam, non autem vitiosam, quin demones predicti et dicte eorum Furie non doleant quodammodo ut doluerunt scilicet de Hercule et Theseo et Peritoo sub dicto sensu ingredientibus dictum locum, invito Cerbero ianitore ianue huius civitatis Ditis, unde Virgilius in VI°, in persona Caronis contra Eneam vivum per Infernum euntem et petentem se per illum ultra flumen Acherontis transportari, ait: Umbrarum hic locus est, sompni noctisque sopore: / corpora viva nefas Stigea vectare carina. / Nec vero Alciden me sum letatum eundem / accepisse lacu, nec Thesea Peritoumque, / diis quanquam geniti atque invicti viribus essent. / Tartareum ille scilicet Hercules - manu custodem in vincla petivit / ipsius a solio regis traxitque trementem; / hii dominam Ditis thalamo deducere adorsi. Et hoc est quod tangit hic auctor de Theseo et infra in hoc capitulo de Cerbero depilato ab ipso Hercule, qui Cerberus ad instantiam Iunonis, noverce dicti Herculis, nolebat admitti predictum per eius portam. -Post hec auctor fingit se invenire tertium flumen infernale quod dicitur Flegeton, quod interpretatur Ardor irarum et cupiditatum secundum Macrobium, et quia Virgilius nunc ab ipso tertio flumine summit causam dicendi de origine ipsius et aliorum fluminum infernalium, dicit auctori quod nichil notabilius hucusque invenit et vidit ibi ab ingressu Inferni citra ut dicit textus, circa cuius digressionem quam facit hic auctor in persona Virgilii incipientis dicere quomodo in medio mari, Greco subaudi, sedet unum paese devastatum, idest una insula, vocata Creta, et nominata sic a Crete rege, deserta: hoc dicit respectu eius quod iam fuerit, nam centum iam habuit urbes, ideo dicta fuit Centopolis; nam dicit Orosius quod per mille miliaria longa est. Notandum est quod, secundum poetas et alios ystoricos gentiles, monarchia sive regnum unicum et principale mundi primo incepit a Saturno rege Cretensis ynsule, et sub ea prima etas mundi dicitur fuisse pura et innocua, ideo dicta est aurea; qui Saturnus ex Rea uxore sua, que etiam Cibele et Berencinthia vocata fuit per Grecos, et per Latinos Opis, quattuor filios habuit, scilicet Plutonem, deum Inferni et terre, Neptunum, deum maris, Iunonem, deam aeris, et Iovem, deum etheris. Post hec etiam notandum est quod, preter premissum regnum primum Saturni felicissimum, fuerunt etiam quattuor regna post illud principalia in mundo, ut scribit Orosius ad Augustinum, scilicet Babilonicum in Oriente, quod incepit a Nino rege, et finivit tempore Cyri regis Persarum qui Babiloniam destruxit, item Cartaginense in meridie quod incepit sub Tola duce dum Cartago facta est, item Macedonicum in Septentrione, quod incepit ab Alexandro, item Romanum quod incepit a Romulo in Occidente, quorum regnorum duo media fuerunt minora potentia et duratione, orientale vero et occidentale predicta, maiora. Et hoc est cur auctor fingit hunc senem respicere Romam et habere dorsum ad civitatem Damiate orientalem vicina Babilonie per triginta miliaria ut ostendat dictum occidentale romanum regnum vigere, et orientale babilonicum extinctum esse predictum, et quia dicta quinque regna comprehensa etiam in tempore etiam dictarum quinque etatum, ut dicte etates, de bono in malum et de malo in peius processerunt. Ideo potest etiam se referre auctor ut transumptive manare faciat dicta quattuor flumina infernalia a dictis quattuor regnis, idest a temporibus eorum, in quibus homines vitiosi fuerunt et sunt, et non a primo Saturni aureo predicto virtuoso, ut a prima dicta etate utriusque dicti mundi. Quod tangit hic auctor dum dicit dictum talem senem stare in dextero pede de terra cocta, ut in viliori parte, magis erectum quam in alio, subdendo Virgilius hic quomodo ipse auctor videbit flumen Lethe in Purgatorio et quomodo Flegeton debebat cognosci ab eo ab aqua rubea, ut dicit textus, cum interpretetur ardor et incendium, ut supra dixi. +Post hoc videamus quid auctor subsequenter vult sentire pro isto spiritu quem vocat numptium Dei, et quem ita fingit nunc venisse cum tanto impetu super aquam huius paludis Stigie sicut super terram aridam, removentem aerem grossam talis a vultu cum sinistra cum tanto labore, et cum sua virga aperiente hanc portam Ditis et improperantem demonibus qui illam ita serraverant contra ipsum auctorem et Virgilium, ut dicit textus. Et dico quod eum accipit poetice pro Mercurio, quem poete vocant et fingunt filium Iovis et Maie et numptium exequentem mandata ipsius Iovis, ad quod figmentum Virgilius in IIII°, in persona dicti Iovis volentis ad instantiam regis Iarbe eius filii et proci Didonis regine Cartaginis Eneam retrahere a dicta Didone ad Ytaliam, ita alloquitur ipsum Mercurium dicens: Tunc sic Mercurium alloquitur ac talia mandat: / *Vade age, nate, voca Zephiros et labere pennis / Dardaneumque ducem, Tiria Cartagine quod nunc / expectat factisque datas non perspicit urbes, / alloquere et celeres defer mea dicta per auras.* / Dixerat. Ille patris magni parere parabat / imperio, et primum pedibus talaria nectit / aurea, que sublime alis sive equora supra / seu terram rapido pariter cum flamine portant. / Tum virgam capit: hac animas ille evocat Orco / pallentes, alia sub tristia Tartara mictit, / dat sompnos admictitque et lumina morte resignat. / Illa fretus agit ventos et turbida tranat / nubila. Iamque volans apicem et latera ardua cernit / hic primum paribus nitens alenius alis / constitit; hinc toto preceps se corpore ad undas / missit avi similis, que circa litora, circum / piscosos scopulos humilis volat equora iuxta, / aut aliter terras inter celumque volabat / materno veniens ab avo Cilenia proles / litus arenosus ac Libie ventosque seccabat. Et Statius etiam, describens quomodo Mercurius ipse, missus a Iove etiam ad Infernum ad umbram Lai olim regis Thebarum, et revertens inde, ait, incipiens secundum librum sui Thebaidos sic: Interea gelidis Maia satus aliger umbris / iussa gerens magni remeat Iovis, undique pigre / ire vetant nubes et turbidus implicat aer, / nec Zephiri rapuere gradum, sed feda silentis / aura poli; Stix inde novem circonflua campis / hinc obiecta vias torrentum incendia claudunt / it tamen et medica firmat vestigia virga. Et ex hoc Augustinus, De Civitate Dei, ait Mercurium esse Portitorem sermonis Dei; nam dicitur Mercurius quasi medius sermo currens. Post hec videamus quid secundario auctor allegorice in hoc tangere velit, ad quod enucleandum ita premictamus, scilicet quod, habita per ipsum auctorem hucusque notitia per investigationem contemplativam de septem vitiis supradictis, descendentibus ab incontinentia, et de vitiatis in eis in hoc mundo et de dampnatis in alio et de eorum penis ut de particularibus et specialibus vitiis et peccatis, mediante Virgilio, idest mediante ratione, volens inde procedere ad investigandum de aliis vitiis et vitiatis in universali dependentibus a malitia et fraude humana tanquam inexpertus eorum, fingit hoc se nequisse facere solum cum ipso Virgilio, idest cum ipsa ratione, scilicet ingredi dictam civitatem Ditis, quam pro statu malitiosorum et fraudulentorum in hoc mundo viventium accipit, ut dicit auctor infra in capitulo XI°, sed opus sibi fuisse adminiculo Mercurii, scilicet intimatione nature, et effectus talis planete per quam aperitur nobis dicta civitas, idest status malitie et fraudis mundane ut plurimum existentium inter negotiatores malivolos huius mundi impressionatos ad hoc a dicto tali planeta. Ad que facit quod ait Crisostomus, Super Matheo dicentem: Eiciens ducit vendentes ed ementes de templo, dicens ibi: Significavit quia mercator nunquam potest Deo placere, quia sine mendacio et periurio mercator esse non potest, unde Psalmista ait: Quia non cognovi licteraturam, idest negotiationes, introibo in potentias Domini, et Ysaie primo dicitur ad hoc: Caupones tui miscent aquam vino, et Cassiodorus, Super Psalmo LXX° ait: Negotiatores illi abominabiles extimantur, qui iustitiam Domini minime considerantes per immoderatum pecunie ambitum polluuntur, merces suas plus periuriis honerando quam pretiis. Item facit quod ait Fulgentius allegorizans circa hoc dicens: Greci Mercurium inducunt preesse negotiis virgam ferentem serpentibus noxiam, predictumque talaribus calciamentis pennatis; Mercurium, inquit, dicimus grece quasi curam mercis; omnis enim negotiator dici potest Mercurius; eius virgam serpentibus noxiam adiciunt quia vix aut nunquam vendendi emendique commercium fit absque remorsione conscientie et sine periuriis qui serpunt ut serpentes animos pravorum predictorum negotiatorum. Item fingunt eum cum galerio copertum eo quod omne negotium copertum et absconsum; et super primo Ovidii, ubi dicitur quomodo Iupiter misit dictum Mercurium ad liberandum Io nimpham de manibus Argi, custodientis eam ad instantiam Iunonis habentis centum occulos, dictus Fulgentius ait: Argus pro hoc seculo accipitur; eius centum occuli pro multiplicibus eius illecebris quod seculum ita hominem quem allicit, tenet et custodit, ut Deum cognoscere non valeat nisi prudentia Mercurialis eum liberet, ut liberavit dictam Io occidendo dictum Argum in quo denotatur duplex impressio dicti planete. Nam, cum respicit se cum Iove vel cum aliqua bona constellatione et signo, tunc benivolus est et habet infundere activam virtutem in nobis circa licteraturam et alia famosa acquirenda, pro qua virtute tali accipitur dicta virga Mercurii, per quam aperitur nobis dicta porta Ditis, idest aperitur nobis cognitio malitiarum et fraudum, ut ab eis nobis precaveamus prudenti astutia Mercuriali quando vero est coniunctus dictus planeta cum malivolis stellis et signis, tunc ut malivolus imprimit que circa fraudes et malitias negotiantium dixi superius, et ex hoc promiscuus planeta dicitur. Nam cum bonis stellis bonus et cum malis malus est, inducendo auctor dictum Mercurium in proprietate dictis demonibus cur volunt recalcitrare voluntati divine cui non potest finis esse detruncatus, ut est in aliis voluntatibus hominum qui sepe aliquid agunt ad unum finem et alius diversus finis eis evenit, item cur volunt cum fatis pugnare, volentia auctorem ita ire per Infernum, ut ipse auctor dixit supra in V° capitulo Minoi, in persona Virgilii dicentis ei ut non impediat fatale iter eius, et sic videtur auctor sentire fata esse et fatata penitus evenire, sed in hoc tangere vult quod antiqui poete et phylosophi scribunt. Inquit enim Seneca in II° libro: Quo num naturalium fatum esse existimo necessitate omnium rerum et actionum quam nulla vis rumpat, et Lucanus in VI°: At simul a prima descendit origine mundi / causarum series, atque omnia fata laborant / si quicquam mutare velis, unoque sub ictu / stat genus humanum etc. Gregorius vero, in Omelia Epiphanie dicit: Absit a fidelium cordibus ut fatum aliquid esse dicatur; Augustinus in quinto De Civitate Dei in hoc sic ait: Fatum intelligimus a fando dictum, ut ea fato fieri dicantur que ab aliquo determinante sunt ante prelocuta. Nam quod Deus unico verbo coeterno dixit in tempore sit quodam causarum ordine prosecutus. Nam sicut vox exterior verbum prodit, sicut causarum ordines in divinam relati prescientiam, fata sive voces et locutiones possunt dici, quia rationes in verbo divino existentes ipsam scientiam manifestavit, unde Glosa super quodam Decreto incipiente Immutabilitatis nature Dei sua legitur mutasse promissa et temperasse sententiam, ut Ione capitulo III° et Mathei XII° ait super verbo sententiam: Idest comminationem; nam que Dominus dicit comminando vel monendo bene interdum revocat, non que asserendo, unde ex hoc Macrobius dicit quod Tripliciter contingit Deos loqui, et sic factum erit indeclinabilis ordo causarum ad divinam voluntatem relatus, unde et Boetius in IIII° ait: Fatum est inherens rebus mobilibus dispositio per quam providentia divina suis queque nectit ordinibus. Thomas in prima CXVIa questione in hoc sic ait: Divina providentia per causas medias suos effectus exequitur, que ordinatio dictorum effectuum potest considerari uno modo secundum quod est in ipso Deo, et tunc dictur Providentia, que immobilis est, non quidem absolute necessitatis, sed conditionate ut ait iste auctor infra in Paradiso in capitulo XVII° et ibi vide quod scribam. Alio modo potest considerari dicta ordinatio in quantum est in mediis causis ab ipso Deo ordinatis ad aliquos effectus producendos, et tunc habet rationem fati, et sic voluntas vel potestas Dei fatum vocari potest casualiter; essentialiter vero factum erit dispositio et ordo dictarum secundarum causarum, et sic errant illi qui omnia fortuita et casualia que in hiis inferioribus accidunt sive in rebus naturalibus, sive humanis, reducere volunt in superiorem causam, idest ad corpora celestia, secundum quos fatum nichil aliud esset quam dispositio siderum in qua quis conceptus sit vel natus. Nam, quamvis ex impressione dictorum corporum celestium fiant alique inclinationes in natura corporali, voluntas tamen vestra non ex necessitate sequitur has, et ideo nichil prohibet per voluntariam electionem impediri effectum corporum celestium. Ysiderus in X° Ethimologiarum circa hoc ita inquit: Fatum a fortuna separant, ut fortuna sit in hiis que fortuita sunt nulla causa palam; fatum vero appositum singulis et statutum. Ultimo fingit auctor se ingredi dictam civitatis Ditis, idest considerationem contemplativam status illorum qui in hoc mundo vivunt in malitia et fraude, verum quia in particulari heretici magis possunt dici excedere alios in hoc mundo in malitia. Ideo fingit se eos invenire primo intra dictam civitatem, sive eorum animas ita sepultas in dictis archis circumdatis flammis, ut dicit textus, pro quibus allegorice auctor accipit malitiosas eorum credulitates et doctrinas claudentes eos in locis absconsis, ad eorum perfidiam peragendam. Unde Glosa super illo versu Psalmiste: In eo paravit vasa mortis et sagiptas suas ardentibus efficit, ait: Vasa mortis sunt heretici qui sepeliunt animas suas, ad quod ait Augustinus etiam sic Supra Epistula Petri: Pelliciunt heretici animas instabiles variorum dogmatum erroneis sectis, unde heresiarche, de quibus tangit hic auctor, dicti sunt illi heretici qui primo falsas opiniones et sectas contra fidem catholicam inveniunt et invenerunt, ut fuit Epicurus phylosophus cum suis sequacibus, scilicet Metodoro et Marco et Polieno et aliis, qui Epicurus tenuit animam nostram simul cum corpore mori, de quo idem Ysiderus sic ait: Epicurus, amator vanitatis non sapientie, quem alii phylosophi porcum appellaverunt eo quod voluptatem corporis summum bonum dicebat et animam nostram nichil esse quam corpus, unde dixit: *Non ero postquam mortuus fuero*. Item ut fuit Arrio, a quo Arriani heretici dicti sunt, item Sabelio, a quo Sabeliani, item Nestorius, a quo Nestoriani, et sic alii multi quos numerat idem Ysiderus in VIII° Ethimologiarum faciendo auctor comparationem de istis archis ad archas existentes penes civitatem Aralatensem in Provincia, et penes Polam civitatem Istrie, vicinam illi brachio maris quod dicitur Quarnarium eo quod extendit se per quadraginta miliaria infra terram, et quod brachium dicitur unus de confinibus Ytalie, ut dicitur hic in textu. -Inde fingit auctor se inde reperire umbram ser Brunecti Latini, civis Florentini, universalis hominis in scientia adeo ut gallico sermone quendam librum composuit commendabilem valde, quem vocavit Thesaurum, et vocat hic recommendando eum huic auctori, ut in fine huius capitulo dicitur. Iterum sciendum est quod, prout fertur, iam est longissimum tempus quod illi de ynsula Maiolice magnam guerram et depredationem intulerunt Pisanis, unde, volentes se de hoc vindicare omnes predicti Pisani, navigium ascenderunt et eorum civitatem Pisarum Florentinis in custodiam tradiderunt, qui Pisani dictam ynsulam Maiolice invaserunt quam post multam occisionem hominum totam rebus expoliaverunt, qui, reversi Pisas ita victoriosi inter alia spolia detulerunt duas valvas eneas seu portas mirabilissimas quas adhuc habent in ecclesia sua maiori et duas longas columpnas de proferitico lucidissimas adeo quod homines respicientes in eas se videbant ut in speculo quas donaverunt Florentinis in premium dicte custodie; tamen postea, invidia moti antequam exportarentur Florentie, dicti Pisani cum paleis et igne fumicaverunt eas ita secrete et latenter quod totam suam luciditatem amiserunt, tamen Florentini, de illo primitus non perpendentes, ut orbi illas duxerunt Florentie et erigerunt apud Ecclesiam suam maiorem, at postea perpendentes de dicta tali offuscatione, nunquam simul amici fuerunt, et ex hoc abinde citra florentini vocati sunt orbi, ut dicitur hic in textu, dicendo inde auctor dicte umbre et congratulando sibi invicem quomodo ipse ser Brunectus, vivens in hoc mundo, docebat eum illa que faciunt homines ecternos, subaudi fama virtuosorum operum, unde Virgilius, in persona Iovis rogati ut vitam Turni prorogaret. Item inducit dictam umbram non sine causa et ministerio auctor ad dicendum quomodo ipsa et eius sotii in hoc mundo lerci, idest deturpati fuerunt de uno et eodem peccato, non exprimendo nomen dicti peccati: nam dicit Simmacus quod De hoc scelere fornicationis contra naturam homo non debet loqui, unde etiam Ieronimus dicit quod Sodoma interpretatur muta; nam in die iuditii faciet hoc peccatum hominem mutum cum non poterit se excusari ignorantia, cum ipsa natura legem docuerit etiam bruta animalia quam sodomita transcendit. Que umbra, recommendato auctori dicto suo libro vocato ut iam dixi Thesauro, affugit velocius currendo quam currat ille qui vincit bravium Verone, ut dicit hic textus in fine. +{Ora sen va per un secreto calle.} Continuato hoc decimo capitulo cum fine precedentis auctor fingit se invenire inter dictos hereticos mortuos in errore dicti Epicuri phylosophi discipuli Socratis, scilicet quod anima simul cum corpore moriatur, umbram domini Farinate de Ubertis de Florentia et umbram domini Cavalcantis de Cavalcantibus de dicta terra, patris Guidonis, viri acutissimi ingenii et comitis contemporanei huius auctoris qui, quamvis fuerit magnus rimator in materno stilo, nullatenus tamen delectabatur in poesia, sed potius in phylosophia, ut colligitur hic in textu in eo quod dicit sibi auctor quod dedignatus fuerat studere super Virgilio, inducendo inde auctor umbram domini Farinate ad prenuntiandum sibi quomodo ante quinquaginta menses exulabit de dicta civitate Florentie per illa verba quod facies domine regentis ibi quinquaginta vicibus non erit reaccensa etc., idest facies lune in quantum pro Proserpina poetice summitur. Unde Ovidius, de ipsa luna loquens, ait: Ingemuit regina Erebi etc., et Virgilius: Hii dominam Ditis talamo deducere adorsi, et alibi: Nec quicquam lucis Hecate prefecit Avernis. Vocatur enim luna interdum Hecate, interdum Proserpina, interdum Lucina, interdum Dyana, interdum Delia, interdum Phebes, secundum varios eius effectus, que ideo attribuitur Plutoni regi infernali coniunx, ut tetigi in proximo supradicto capitulo, per poetas allegorice quia, ut dicit Ovidius in quinto, medio tempore sui cursus ipsa luna lucet in hac parte superna, et alio medio tempore in parte inferna, quod tangit dicendo ibi quomodo Iupiter statuit quod dicto medio tempore dicta Proserpina foret cum dicto Plutone suo viro in Inferno, et alio medio tempore hic cum Cerere eius matre. Post hec sciendum est quod, expulsis dictis Ubertis cum sua parte Ghibellina de Florentia, et morantibus in civitate Senarum anno domini MCCLVIIII° Florentini cum Lucensibus cum valido exercitu, ingressi sunt comitatum Senarum et castramentati sunt apud Montem Apertum, iuxta quem currit quoddam flumen quod vocatur Arbia, et ibi breviter dictus exercitus Florentinorum positus est in conflictu per dictos Senenses mediante auxilio regis Manfredi, tunc regis Sicilie et Apulie, qui misit comitem Iordanum cum octingentis militibus ad id faciendum dictis Senensibus, hoc pacto interveniente quod, si dicta civitas Florentie caperetur per dictam partem Ghibellinorum, quod funditus destrueretur, ad quod omnes Ghibellini Florentini extrinseci consenserunt, excepto dicto domino Farinata dicente tunc se nolle mori quando non appellaretur civis civitatis Florentie. Et hoc vult tangere umbra dicti domini Farinate dicens hic quomodo fuit solus etc., et auctor dum dicit quomodo aqua dicti fluminis Arbie ex dicto conflictu colorata fuit de sanguine Florentinorum in rubeum; nam occisi fuerunt ibi ultra quam sex milia Florentinorum. Hiis expeditis, instamus circa questionem motam hic per auctorem dicte umbre domini Farinate ex eo quod videbat eam sibi suum exilium pronuntiare in futurum et dictam umbram dicti domini Cavalcantis ignorare quid in presenti esset de dicto suo filio, respondendo dicta umbra quod ipse anime separate et dampnate vident ibi ut vident senescentes, qui melius vident a longe quam prope, unde presciunt futura quodam lumine divino a longe spirante adhuc in eas, quasi dicat non sua natura, ut statim dicam, et presentia ignorat, nisi referentur eis ab aliis animabus supervenientibus ibi ut dicit textus hic, ad quem primum articulum responsionis et solutionis facte per dictam umbram in premissa questione, dicit Thomas de Aquino in prima parte eius Summe questione LXXXVIIIa ubi plene tractat de hac materia: Cognitionem futurorum non habere angelos nec demones, nec animas separatas ex natura sua, nisi in suis causis, vel per revolutionem divinam - cum Futura scire solius Dei sit, qui in sua contemplatione etiam angelos illa prescire facit, ut ait Augustinus in suo libro Retractationum, - non tamen excluditur quin dicte anime separate et dampnate talem cognitionem a demonibus habere etiam non possint de futuris. Unde idem Augustinus in VIIII° De Civitate Dei ait: Demones non ecternas causas temporum in Dei contemplatione et sapientia contemplantur, sed ut maiori experientia futura presciunt et suas disponens quandoque prenuntiant, et hoc non gratia, sed natura sui, quod quidem recipiunt a bonis angelis et recipient usque ad Diem iudicii. Et hoc est quod ait idem Thomas in preallegato loco, scilicet quod In demonibus maior cognitio viget quam in anima dampnata, unde in libro De Natura Demonum idem Augustinus dicit quod Demones predicunt futura non quod ipsi sciant futura, sed quia habent probabiles coniecturas, primo illa ratione quia de subtili materia sunt creati aerea, item quia per antiquitatem multa sciunt, item quia consueverunt morbos in milite, et illud ipsi predicunt quod aliquis sit habiturus malum, item ex signis que procedunt ex animo hominis prevident quedam, item quia dicta prophetarum audierunt, ex quibus futura predicunt. -Tractaturus amodo auctor de decem speciebus fraudis humane, sive de decem particularibus fraudibus quibus homines in hoc mundo utuntur diversimode decipiendo alios, quorum animas fingit puniri infra per decem loca diversa et separata, ut in sequentibus tredecim capitulis infra patebit, in hoc presenti capitulo, in persona huius Gerioni, premictit primo quedam que sunt de natura huius vitii fraudis, in suo totali esse considerati, scilicet quod habet caudam acutam, in quo allegorice tangitur offendibilis finis seu finalis nocivus actus et effectus talis vitii. Item dicit, secundo, quod transit montes: hoc dicit ex eo quod nedum fraudant homines sibi vicinos et presentes, sed etiam remotos a lege, quod patet per exemplum licterarum Urie transmissarum per David ad Ioab, sub fraude faciendi eum occidi, ut occisus fuit, de qua ystoria dicitur in secundo libro Regum XI capitulo, et de qua plene scribam infra in Paradiso capitulo penultimo. Et quia secundario ad hoc sequitur venenosa serpentina deceptio, fingit auctor eius dorsum serpentinum et maculatum, ut dicit textus. Sub quo respectu et colore scribit Beda quod ille demon qui fraudavit nostros primos parentes apparuit eis cum vultu humano et virgineo et cum alio dorso serpentino. +Ad secundum articulum, scilicet dum dicta umbra dicit quod dicte anime separate et dampnate, licet ita presciant futura secundum quod supra dictum est, presentia tamen non, hoc est quod ignorant quicquid hic fit, secundum etiam auctoritatem sanctorum. Dicit enim Augustinus in libro De Cura Pro Mortuis Agenda quod dicte anime mortuorum Ibi sunt, vel que hic fiunt scire non possunt, et alibi, eodem libro, dicit quod Anime mortuorum rebus viventium non intersunt. Item Gregorius in VIIII° Moralium ad idem etiam ait: Mortui vitam in carne viventium post eos, qualiter disponitur, ignorant, quia vita spiritus longe est a vita carnis, et sicut corporea et incorporea diversa sunt genera, item sunt distincta cognitione, et Ecclesiastes VIIII° capitulo dicitur: Mortui nichil noverunt amplius nec habent ultra mercedem quam oblivioni tradita est memoria eorum. Et respondet Thomas ad id quod posset opponi de anima illius divitis, de qua dicitur Luce capitulo XVI°, quod ardens in Inferno dixit: Habeo quinque fratres, micte Lazerum ad eos, ait, testetur ne et ipsi veniant in hunc locum tormentorum, dicens quod Anime mortuorum possunt habere curam de rebus viventium, etiam si ignorent eorum statum, sicut nos curam habemus de mortuis eis suffragia impendendo, quamvis eorum statum ignoremus, salvo, dicit dicta umbra, quod, licet dicte anime ignorent que hic aguntur, ut dictum est, tamen ea scire valent per relationem animarum hic ad eas descendentium, seu a spiritibus malis, unde idem Thomas ibi subdit dicens: Possunt etiam dicte tales anime facta viventium non per se ipsas cognoscere, sed vel per animas eorum qui hinc ad eas accedunt, vel per angelos, seu demones, vel etiam Spiritu Dei hoc eis revelante, ut ait etiam Augustinus in preallegato libro De Cura Agenda Pro Mortuis, ubi dicit: Fatendum est nescire quidem mortuos quid hic agatur, sed dum hic agitur; postea audire ab eis qui hinc ad eos moriendo pergunt, non quidem omnia, sed que sinuntur etiam istis meminisse, et que illos quibus hec indicant oportet audire; possunt etiam ab angelis, qui rebus que hic aguntur, presto sunt, audire aliquid mortui, sed quod unumquodque illorum audire debere iudicat cui cuncta subiecta sunt. Per que dicta et auctoritates debent patere satis verba auctore hic posita, hoc tamen adhuc addito ad maiorem indaginem, scilicet quod in eo quod auctor in persona dicte umbre domini Farinate dicit quod quando predicta futura ita prescita a dictis animabus proximant se ad esse sive sunt vel existunt, cum de iure paria sint aliqua esse vel de proximo fieri debere, tota eorum talis scientia evanescit, infert hoc tali respectu. Nam, ut iam dictum est, dicta talia futura presciuntur solum a dictis animabus ex quodam divino beneficio quod adhuc recipiunt ex quadam habitudine earum nature spiritualis et incorporee; modo cum dicta talia futura proximant se ad esse, vel eveniunt, non possunt amplius futura censeri et dici, cum sint statim ad modo presentia censeri, at presentia dicte anime scire non possunt tali divino predicto beneficio, sed alio singulari modo, ut iam supra dixi ergo etc. Ad quod facit quod ait dictus Thomas in preallegata parte dicte eius Summe dicens: Cognitio anime separate ad rerum species vel individua determinatur ad que ipsa habet aliquam determinatam habitudinem. Nam non se habet equaliter ad omnia singularia sed ad quedam habet aliquam habitudinem quam non habet ad alia. Vidimus igitur quomodo dicte tales anime se habeant ad cognitionem futurorum et presentium: nunc videamus quid de preteritis utrum recordentur, seu scientiam habeant eorum, et dicit dictus Thomas quod Sciunt ea de quibus habuerunt notitiam in corporibus existentes; aliter si non recordarentur eorum que gesserunt in vita Periret in eis vermis conscientie qui non moritur, idest semper durat, ut dicit Ysaie ultimo capitulo. Item vidimus de scientia animarum dampnatarum quid de beatis existentibus in celo nunquid dicta futura presentia et preterita videant, et dicit Thomas Qui forant hanc questionem, in preallegato loco eius Summe, Gregorium tenere quod sit, dicentem: Anime que inter omnipotentis Dei claritatem vident nullo modo credendum est quod sit foris aliquid quod ignorent, Augustinus vero in dicto suo libro De Cura Pro Mortuis Agenda expresse dicit quod Nesciunt mortui etiam sancti quid agant vivi, et idem tenet Glosa Ysaie XVI°, super illo verbo: Alieni nesciunt nos, sed opinio Gregorii ibi approbatur per ipsum Thomam allegantem Augustinum illud dixisse, dubitando quid de existentibus in Purgatorio, dicit quedam Glosa in Decreto, quod ignorant talia cum nundum fruantur visione Dei, tamen iste auctor contrarium tenet ut patet infra in Purgatorio per totum, cum talia habeant a bonis angelis dicte anime, quos dicit ibi perisse, et quos Augustinus asserit scire omnia que apud vivos aguntur, unde idem Gregorius: Videntes Deum vident. ergo eadem ratione videntes angelos vident ea que angeli vident. Ultimo auctor inducit dictam umbram ad dicendum quomodo ibi secum umbra imperatoris Federici secundi de Svevia, olim dampnati de heresi per ecclesiam erat, ac umbra domini Octaviani de Ubaldinis, olim cardinalis, qui in vita sua pluries usus est hiis verbis: *Si anima est*, dubitative loquendo, *iam eam amisi pro parte ghibellina*. -Post hec auctor digressive tangit de animabus illorum qui in hoc mundo fenerando offenderunt naturam, et, per consequens, Deum, et quomodo hoc dixi plene supra in XI capitulo. Quas animas fingit sub dicta pluente flamma sedere in dicto sabulo cum sacculis ad collum signatis, ut dicit textus; in quo actu sedendi vult auctor tangere modum vivendi in hoc mundo horum feneratorum, qui est ut plurimum sedeant ad bancum, et sedendo lucrentur, ut patet per se. In flamma ista tali cadente super eos tangit incendiosum eorum affectum ad multiplicandam eorum pecuniam, unde illud crescit amor nummi quantum ipsa pecunia crescit. -Inde comparative tangit de Fetonte, cuius fabulam Ovidius in secundo ponit, dicens quod Phebus habuit ex Climene nympha quendam filium nomine Phetontem, qui, dum adultus foret, dictum fuit sibi una die per Epaphum, quendam alium iuvenem, iniuriose quod ipse nequaquam erat filius solis ut credebat; quapropter, conquesto de hoc, mater eius predicta dixit ut iret ad ipsum Phebum et peteret ab eo quod faceret eum ducere currum ipsius solis una die in signum filiationis. Quo sic petito et vix hoc sibi concesso per dictum Phebum, rexit dictum currum ut inexpertus, ita quod celum combuxit in ea parte que vocatur Galaxia secundum opinionem Pictagoricam, ac totam terram urebat, nisi quod Iupiter eum fecit fulmine mortuum precipitari in Padum flumen. +{In su la extremità dunalta ripa.} Hoc capitulum undecimum multum est notandum, quia divisio et subdivisio erit huius totius libri Inferni, in cuius principio auctor fingit se devenisse ad hanc ripam et faucem abissi includentem circulos in quibus animas violentorum et fraudantium dicit puniri, verum quia mala fama talium mortuorum in dictis peccatis non potest excitari, ut amodo hic auctor excitare intendit moraliter sine fetore quodam - cum dicat Augustinus quod Fama bona odor est et, per consequens, mala fetor - dicit de tali suo fetore ut habetur hic in textu. Sub quo sensu fingit Virgilius Eneam in simili loco Inferni idem invenisse etiam dicens: Inde ubi venere ad fauces graveolentis Averni etc., tangendo ibi de Papa Anastasio secundo, natione romano et heretico: nam legitur quod comunicavit cum Fotino, diacono Thesalonicensi, qui familiaris fuit Acatii heresiarche, dampnati per Ecclesiam. Quem Acatium hereticum, volendo dictus Papa restituere precibus dicti Fotini dicebat naturam humanam tantum in Christo, et predictus Anastasius, ductus in eundem errorem, conatus fuit dictum Acatium restituere, et licet non potuerit, dum ad secretum et necessarium locum ivisset, ibi omnia intestina emissit moriendo. Post hec auctor, dicto de malitia hereticorum in specie superius, volens de eius nunc effectu pravo in genere enarrare, incipit ita distinguere et subdistinguere, dicendo quomodo finis, idest effectus malitie in genere est iniuria, que iniuria dicitur quicquid fit non iure. Et hoc generaliter specialiter in iniuria debet accipi pro qualibet contumelia, ut auctor eam hic accipit, et quod ipsa iniuria contristat nos, aut violentia aut fraude. Ideo in primo circulo de tribus quos fingit esse intra dictam ripam, auctor ponit puniri dictam violentiam, verum quia dicta violentia tripliciter commictitur, scilicet in Deum, in proximum et in se ipsum, ut dicitur hic in textu. Ideo dictum primum circulum auctor subdividit in tres, de quibus, et de animabus talium violentorum passionatis in eis, dicitur et dicam infra in quinque capitulis proxime sequentibus, singulariter et divisim, et de earum diversis penis. In secundo principali circulo predicto fingit hic auctor subsequenter puniri illam simplicem fraudem humanam que rumpit solum vinculum naturale quod debet homines tenere, ne alios decipiant; - de quo tali vinculo ait quedam Lex dicens: Cum natura inter nos cognationem quandam constituit, consequens est hominem insidiari nefas esse, et alibi dicit quod Beneficio affici hominem intersit hominis, - et animas talium dampnatas in ea per decem bulgias, scilicet lenonum, adulatorum, symoniacorum, divinatorum, barateriorum, ypocritarum, furium, pravorum consultorum, scismaticorum et falsariorum, de quibus singulis incipit dicere auctor, et de dicta particolari fraude infra a XVIII° capitulo usque ad XXX°; abinde usque ad finem huius libri Inferni, fingit puniri illam aliam speciem fraudis que non solum rumpit dictum vinculum naturale, sed etiam aliud adiunctum sibi quadam speciali confidentia que inter homines oritur, aut ratione coniunctionis eiusdem sanguinis, aut ratione eiusdem patrie, aut ratione commensationis, aut ratione servitii impensi vel recepti, in qua tali fraude sunt illi quos vocamus proditores, de quibus ibi dicitur et dicam. -Dicto in precedenti capitulo de vitio fraudis humane in genere, auctor nunc in hoc presenti capitulo XVIII incipit tractare de decem modis quibus dicta fraus particulariter commictitur per homines diversimode in hoc. Quorum animas auctor hic in Inferno fingit puniri in hiis decem vallulis, seu foveis, quas vocat bulgias, ex eo quod tortuose sunt in giro, ut dicit textus. Nam dicit Uguccio quod Bulgia idem est quod saccus tortuosus, et primo incipit dicere in hoc capitulo de illa particulari fraude quam homines commictunt in decipiendo mulieres. Et quia talis fraus duobus modis et diversis commictitur, ideo in ista prima bulgia auctor fingit animas talium ire contrario modo ut vadunt romipete Rome in anno Iubilei, idest in anno indulgentie et perdoni, super ponte Tiberis, ut comparative dicitur hic in textu. Sunt primo enim quidam deceptores mulierum lingua tertia hoc facientes, hoc est quod non pro se agunt hoc, sed pro tertia aliqua persona, ut fecit iste dominus Veneticus de Caccianemicis de Bononia de hac domina Ghisola Bella, uxore olim cuiusdam Nicolai Clarelli de Bononia et sorore germana ipsius domini Venetici, lenocinando eam marchioni Azzoni de Este. +Inde auctor querit a Virgilio cur illi de palude pingui, idest de palude Stigis, scilicet superbi, invidi, iracundi et accidiosi cruciati in ea, et ducti a vento, scilicet luxuriosi, et quos pluvia percutit, scilicet gulosi, et qui se cum asperis linguis incutiunt, ut sunt avari et prodigi, de quibus superius iam diximus, qui omnes peccatores sub vitio incontinentie comprehenduntur, non puniuntur intra hanc civitatem Ditis, sicut malitiosi cum suis sequacibus. Ad quod respondendo, Virgilius inducit verba Phylosophi dicentis in VII° Ethicorum in principio: Contra mores fugiendorum tres sunt species: incontinentia, malitia et bestialitas, ubi sic ait Thomas comentator: Quarum differentiam sic oportet accipere, cum enim supra dictum sit, quod bona actio non est sine ratione pratica vera et appetitu recto, unde si aliquod horum duorum pervertitur, convenit quod aliquid sit in moribus fugiendum. Igitur si perversitas sit ex parte appetitus, ratione pratica recta remanente, erit incontinentia, que scilicet est cum aliquis rectam extimationem habet de eo quod est faciendum vel evitandum, sed propter passionem appetitus trahitur in contrarium. Malitia vero est quoniam in tantum invalescit appetitus perversitas, ut rationi dominetur. Et ratio sequitur illud ad quod quis trahitur per appetitum, existimans illud bonum elective operando. Bestialitas autem erit quando temperantia humanarum affectionum corrumpitur in tantum ut excedat terminos humanitatis, ut erat in illis silvestribus, ut dicit ibi Phylosophus, qui pregnantes rescindebant et pueros comedebant, et in illis Anocefalis de quibus Augustinus, De Civitate Dei, dicit, et in Lestrigonis et Ciclopibus, de quibus ait Iuvenalis in ultima Satira, et in Garamantibus, morantibus in montibus Getulie in Africa, quos dicit Plinius esse fere a consortio humanitatis remotos. Et ideo merito malitiosi in profundiori loco Inferni et clauso debent puniri quam incontenentes, dicente Phylosopho in eodem VII° libro: Omnino autem alterum genus incontinentie et malitie malitia quidam latet incontinentia non, quare, attenta hac etiam ratione, vide cur auctor malitiosos fingat puniri clausos intra hanc civitatem Ditis et incontinentes extra eam. -Auctor in hoc XVIIII capitulo tractat de tertia bulgia Inferni, in qua fingit puniri animas illorum qui in hoc mundo fraudando emerunt et vendiderunt et rapuerunt ecclesiastica sacra loca et benefitia symoniace. Nam, licet symonia diffiniatur in Iure quod sit Studiosa cupiditas, vel voluntas emendi vel vendendi aliquid spirituale vel sibi annexum, tamen et qui invadit et rapit talia, sub ea continetur. Que tria in principio huius capitulo ita comprehenduntur: nam dum exclamat pro auctore dicendo hic O Symon mago, tangit de ementibus spiritualia, qui symoniaci vocantur a Symone Mago, qui primitus post adventum Christi hoc actentavit: nam voluit emere gratiam ab Apostolis conferendi gratiam ipsam Spiritus Sancti pecunia, cui Petrus. Nam symoniacus procurat quod Ecclesia, que est sponsa Dei, concipiat filios non legiptimos et nutriat, sed adulterinos. Nam clericus, ut sit legiptimus filius Ecclesie, debet ipsam optinere scientia, virtute et honestate, alius adulterinus erit, et exclusus ab hereditate paterna, idest a regno Dei. Post hec auctor, describendo formam pene horum symoniacorum, dicit quomodo sunt in foraminibus lapideis rotundis, ut sunt illa quattuor que sunt in baptistero sancti Iohanni Florentie circa fontem generalis baptismi, ut loca baptizantium, unum quorum auctor hic dicit se iam rupisse ut liberaret quendam ibi suffocantem. Et quia aliqui tunc molesti de hoc fuerunt contra eum, putantes ipsum hoc fecisse pompatice, potius quam dicta debita ratione, dicit quod ille idem qui sic evasit, sit testis in hoc de tali suo mortali casu contra illos. +Iterum querit auctor a Virgilio cur usura Deum offendat, et respondet quod, secundum quod per phylosophiam capere possimus, natura mundi a divino intellectu suum cursum summit, hoc est ab ipso Deo, ut a natura naturante; dicta natura secunda naturata, quasi ut filia ab ipso genita et naturata, immediate dependet, unde Phylosophus in sua Metaphysica ait sic: Deus est animal sempiternum et optimum, a quo celum et natura dependet, de qua prima natura Seneca, in libro De Beneficiis loquens, ait: Non intelligas cum dicis naturam te mutare nomen Deo? Quid enim est aliud natura, quam ipse Deus? Quam secundam naturam ars nostra, in quantum potest, sequitur, ut ait Phylosophus in secundo Physicorum, quem auctor hic allegat, et sic quasi filia dicta ars potest censeri dicte nature secunde, et per consequens quasi neptis Dei, ut dicit hic in textus. Unde qui offendit dictam naturam Deum immediate offendit, et qui offendit dictam artem offendit Deum mediante dicta natura offensa. Igitur ad propositum quod fenerator offendat sic Deum, premissis duobus modis, manifestatur: offendit enim primo naturam in eo quod non est nature ut denarius pareat et generet alium denarium sine corruptione sui, cum ipsa natura, ut ait Phylosophus, velit quod corruptio unius sit generatio alterius. Ex quo Phylosophus, in primo Politicorum, improbando ipsam naturam ait: Usuraria pecunia non secundum naturam sed ad invicem est, rationabiliter odio habentur obolostica, eo quod ab ipso numismate fit acquisitio, et non superest quod acquisivimus translationis enim gratia factum est. Taches autem se facit amplius, unde et nomen istud accepit: similia enim parta generantibus ipsa sunt; taches autem fit numisma ex numismate, quare et maxime preter naturam ista pecuniarum acquisitio est. Ad idem Crisostomus, Super Matheum, volens ostendere quomodo differt locatio agri vel domus ab usura, ait: Quoniam pecunia non est disposita nisi ad emendum. Secundo offendit fenerator Deum in eo quod non exercet artem prout precepit Deum ipse primo homini dicendo: In sudore vultus tui vesceris pane tuo, ut habetur Genesis capitulo III°, quod tangitur hic in textu, que verba minime notant usurarii et meretrices, unde idem Phylosophus in IIII° Ethicorum sic ait: Illiberales operationes et de meretricio pasci et omnes tales et usurarii, et sic merito etiam Sacra Scriptura usuras improbat dicendo: Pecuniam tuam non dederis fratri tuo ad usuram, ut Levitici capitulo XXV° habetur, et Luce VI°: Date mutuum nichil inde sperantes, et Psalmista dicente: Scrutetur fenerator omnem substantiam eius, et diripiant alieni labores eius. Non sit illi adiutor, nec sit qui misereatur pupillis eius; fiant nati eius in interitum, in generationem una deleatur nomen eius et persecutus est hominem inopem et mendicum et compunctum corde mortificare, et alibi: Domine, quis intrabit in tabernaculum tuum qui pecuniam suam non dederit ad usuram et munera super innocentem non acceperit? Ultimo Virgilius sollicitat auctorem ad iter dicendo quod signum Piscium iam erat in orizonte, idest iam apparebat in Oriente, quod signum sequitur Aries, in quo sol tunc erat, et sic erat iuxta diem per duas horas, et plaustrum septemptrionis, resultans ex septem stellis, iacebat iam super illa parte septemptrionali unde spirat ille ventus qui dicitur Corus. -Post hec auctor fingit se reperire umbram ibi pape Nicolai tertii de Ursinis in dicto loco, quam inducit sibi ad dicendum de papa Bonifacio VIII quomodo, sua deceptione, induxit papam Celestinum ad renumptiandum papatui, ex quo ipse inde accepit pulcram dominam, scilicet Ecclesiam, et ita papa existens taliter egit quod captus est et dolore mortuus, ut scribam infra in Purgatorio in capitulo XX. Item dicit quomodo ipse Nicolaus vere fuit filius urse, scilicet ex eo quod tali animali vitium cupiditatis ascribitur, nam sugit sibi plantas pedum in lustra sua multotiens pro alimento, ut fecit ipse Nicolaus pascendo se de infimis bonis terrenis supplantandis ab ipso in hoc mundo, unde merito in alio sicut in plantis cruciatur. +{Era lo loco ove a sciender la riva.} In principio huius XII° capituli auctor fingit se reperire umbram Mynotauri, olim bestialissimi hominis, super hanc ruinosam partem Inferni ut per hoc tacite denotet ibi animas bestialium hominum, de quibus tetigi supra in proxime precedenti capitulo, cruciari, comparando dictam ruinam illi ruine que est in diocesi Tridentina iuxta flumen Atticis, in contrata que dicitur Marco, ut dicit textus. Post hec, ut pateant que hic de hoc Mynotauro et eius morte tanguntur, sciendum est quod Mynos, olim rex Cretensis insule, habens quendam filium nomine Androgeum, ingenio subtilissimum, misit ipsum ad Studium Atheniensem, ubi ita breviter in scientia profecit quod nedum alios scolares, sed etiam magistros, disputando superabat, unde invidia, precipitium letale, ibi passus est ab illis. Quo scito, dictus Mynos obsedit ipsam civitatem Athenarum, qua obsidione manente, Pasiphes, uxor dicti Minois, nepharia luxuria mota, exarsit in quendam taurum, cum quo rem habuit breviter, inclusa in quadam vacca lignea coperta pelle cuiusdam vacce, et hoc industria Dedali, industriosissimi magistri - de quo Ovidius in VIII°, ubi de hac scribit, ait: Dedalus ingenio faber celeberrimus arte / ponit opus etc. - ex quo coitu natus est iste Mynotaurus, in parte homo et in parte taurus - de quo idem Ovidius: Semibovemque virum semivirumque bovem - quod monstrum positum est demum in laberinto, loco inextricabili, facto per dictum Dedalum in civitate Rectimi dicte insule; inde, capta dicta civitate Athenarum per ipsum Mynoem, inde recessit sub tali tributo convento et dare debendo, scilicet quod dicti Athenienses deberent mictere usque ad novem annos quolibet triennio septem corpora humana ad devorandum dicto Mynotauro. Unde contingit ultimo triennio quod sors contingit super Theseo, filio Egei, ducis dicte civitatis Athenarum, qui, ita missus cum aliis, liberatus est ab Adriana, filia dicti Mynois, phylocapta de ipso, docendo eum ire per dictum laberintum cum filo quod sibi dedit, et occidere dictum Mynotaurum. Quam ystoriam Virgilius in VI° fingit dictum Dedalum pinxisse in templo Apollinis quod construxit in contrata Eubonice dicens: In foribus letum Androgei; tum pendere penas / Cecropidem iussi miserum septena quotannis / corpora natorum; stat ductis sortibus urna. / Contra elata mari respondet Gnosia tellus: / hic crudelis amor tauri suppostaque furto / Pasiphe mixtumque genus prolesque biformis / Mynothaurus inest, Veneris monimenta nefande, / hic labor ille domus et inextricabilis error; / magnum regine sed enim miseratus amorem / Dedalus ipse dolos tecti ambagesque resolvit, / ceca regens filo vestigia etc. Et Ovidius, in suo preallegato libro, ad hoc etiam ait: Quo postquam geminam tauri iuvenisque figuram / clausit et Acteo bis pastum sanguine monstrum / tertia sors annis domuit repetita novenis. Dicit Magister Ystoriarum quod dictus Mynotaurus, quantum ad veritatem, homo fuit penitus inhumanus, bestialis et crudelissimus; igitur per poetas sic fingitur semibesta. Servius vero videtur dicere quod talis fictio fuit quod dictus Mynotaurus genitus est ex dicta regina et Ypocrisario, quadam ignobili persona, et in quantum homo erat nobilis dicitur, in quantum taurus ignobilis. Ad id quod tangit hic de Chaos auctor, sciendum est quod nedum Sacra nostra Scriptura, sed etiam scriptura gentilium poetarum ponit primordialem materiam mundi, quam dicimus Ylem, in principio confusa fuisse, unde dicta fuit Chaos, quod confusionem sonat - unde Ovidius in primo ad hoc ait: Ante mare et terras et, quod tegit omnia, celum, / unus erat toto nature vultus in orbe, / quem dixere Chaos, rudis ingestaque moles - et sic elementa quodam quasi amore, simul tunc mixta manebant, verum quia in effectum discordantia erant; Deus, ut concordaret ea in effectibus producendis, separavit ea unde subdit ibi Ovidius: Hanc deus et melior litem natura decrevit; / nam celo terras et terris abscidit undas / et liquidum spisso secrevit ab ethere celum. Honorius Solitarius, in suo libro de Ymagine Mundi, in hoc ait: Elementa dicta sunt quasi yle ligamenta que se invicem tenent, et in discordi sua natura quasi cum brachiis concordi federe vicissim se commiscent. Nam terra sicca et frigida aque frigide connectitur, aqua frigida et humida aeri humido, aer humidus et calidus igni calido, ignis calidus et aridus terre aride; de hac etiam concordia et discordia elementorum vide quod scribit Plato in fine sui Timei. Modo fuit opinio certorum phylosophorum quod in quolibet cursus fine octave spere qui fit in XXXVIm annis, omnia in suum esse primordiale reverteretur, et, per consequens, dicta elementa tunc redirent ad dictum eorum amorem uniendi se iterum simul ut primo fuerant, et sic reiterabitur semper talis confusio et chaos, elapso dicto spatio temporis, secundum dictos phylosophos. -Item umbram Manto, fatidice et filie dicti Tyresie, que, ut dicitur hic in textu, mortuo dicto suo patre et facta serva civitate Thebarum, ubi Baccus colebatur, ex eo quod, mortuis Eteocle et Polinice, regibus Thebarum et fratribus, quidam tyrampnus nomine Creons dominium dicte terre sumpsit: tamen quia perfide se gerebat, expulsus est et tradita est dicta civitas Theseo, duci Athenarum, industria Evagne uxoris Capanei, et sic facta est tributaria, ut de hoc Statius plene dicit in IV, multum erravit per mundum et demum fundavit civitatem Mantue, ut dicit hic auctor. Ex quo summit materiam describendum lacii Garde, qui Benacus dicitur; inde auctor dicendo quomodo confinatur dictus lacus per terram Garde districtus Verone et per montes Valcamonice districtus Brixiensis et montes claudentes Alamanniam, iuxta comitatum Tiralli, districtus Tridentini, et ex hoc dicit auctor hic quod episcopi Tridentinus Brisiensis et Veronesis possent in medio dicti lacus navigantes signare benedicendo, ut in comuni sua diocesi. Inde dicitur quomodo fluit iuxta castrum Pischerie districtus Veronensis et fit dictus lacus fluvius qui vocatur Mincius usque ad terram Governi, districtus Mantuani, ubi intrat Padum, et quomodo sua aqua lacunat civitatem Mantue, que, ut dicit hic auctor, magis fuit iam populata antequam mattia, idest stultitia comitum de Casalodi, civium dicte terre Mantue, fore decepta per dominum Pinamonte de Bonacosis de dicta terra: nam tractavit cum eis expellere omnes magnates dicte terre et ibi, simul cum eis, dominari, quo facto, dictus dominus Pinamonte expulit dictos comites et solus habuit dominium dicte terre. +Post hec auctor procedit ad tractandum de illa violentia quam homo facit in proximum suum, tam in persona, occidendo eum et feriendo, quam in rebus derobando eum; verum quia hoc maxime tyrampni faciunt, arripientes sanguinem hominibus sibi subditis et avere, ut dicit hic textus, et secundario homicide et predatores, ideo fingit animas talium in hac fovea sanguinis bulientis puniri ita gradatim, plus et minus submersas, ut textus hic dicit. quam foveam sanguinis allegorice auctor accipit pro statu et vita talium in hoc mundo viventium, quasi sint in quodam ardore et affectu effundendi sanguinem aliorum et facultates auferendi, ad quod respiciens ozea propheta ait: princepes eius in medio et quasi lupi rapientes predam et ad effundendum sanguinem, et psalmista dicens: ne perdas cum impiis deus animam meam et cum viris sanguinum vitam meam in quorum manibus iniquitates sunt et dextera eorum repleta est muneribus, de quo sallustius causam assignando inquit: ita boni quam mali tyramnis suspiciores sunt, et semper aliena virtus eis suspecta est, ideo ad sanguinem deducuntur, et claudianus dicens: sors ista tyrampnis / convenit; invideant claris fortesque trucident, / muniti gladiis vivunt sceptique venenis. et congruente hec forma pene extuantis sanguinis facit ad propositum: nam quis non dicet cesarem extuasse in sanguinem in hoc mundo, dicente lucano: cesar in arma furens nullas nisi sanguine fuso / gaudet habere vias, et annibalem, qui dum semel vidisset quandam foveam plenam humano sanguine ait: *o formosum spectabulum!*, dicit seneca in libro de ira, quantum illi pulcrius visum fuisset, si flumen complesset!, et subdit: quid miri? innatus erat sanguini, sicut cirus, cuius caput abscissum tamiris regina, hoc respectu in utre sanguinis humani immersit dicendo: sanguine sitisti et sanguinem bibe. ex quo etiam divina iustitia talis ut plurimum in sanguine vitam finiunt, iuvenali dicente: ad generum cereris sine cede et vulnere pauci / descendunt reges et sicca morte tyrampni, fingendo auctor hic se reperire centauros agentes, ut dicit textus, de quorum allegoria statim inferius dicam. inde fingit inter tales se reperire umbram alexandri macedoni, et merito, dicente lucano de eo: illic pelliaci proles vesana phylippi, / felix predo, iacet terrarum vindice fato / humana cum strage ruit gladiumque per omnes / exegit gentes; ignotos miscuit amnes / persarum eufratem, indorum sanguine gangen. item umbra siculi dionisi tyrampni, item azzolini de romano cruentissimi tyrampni olim, item marchionis obizonis de este qui egrotando suffocato est a marchione azzone suo filio, licet auctor faciat eum hic privignum vocari a dicto centauro quodam presumptione rationabili: nam, licet probabiliter, et secundum naturam verus filius eius fuisset, tamen, fictione iuris et rationis, filius homicida patris potius filius putativus quam verus dici debet. unde lex codicis fingit: non matrem illam matrem que vite proprii filii ut inimica insidiatur, et cum etiam phylosophus dicat in VIII° Ethicorum quod inter patrem et filium naturalis fit amicitia. Et ex hoc auctor fingit nunc ita se quasi stupidum revolvisse, hoc audito a dicto Centauro, ad Virgilium, ut ad rationem, qui sibi dixit quod ille Centaurus, sive eius talem dictum, esset sibi primus seu primum, et ipse Virgilius, ut ratio, priventur sic ab ipso Centauro ad dicendum id quod per rationem dici debet. Post quos tyrampnos fingit se auctor in alia parte invenire inter homicidas umbram domini Guidonis Anglici comitis de Licestria, qui scidit in gremio Dei cor etc., ad cuius ystoriam sciendum est quod comes Simon, pater dicti comitis Guidonis de Licestria de Anglia presumpsit olim contra regem Ricardum Anglicum, et cum eo ultimo bellum habuit, in quo victus et mortuus fuit dictus comes Simon, et dictus dominus Guido eius filius cum omnibus de domo sua expulsi sunt de Anglia; qui dominus Guido venit in Epuliam postea cum rege Karulo veteri, cum quo rege Karulo veteri, existens dictus comes Guido in Curia Romana aput Viterbum, non valens alio modo occidere in vindictam dicti sui patris, quendam dominum Henricum de domo regali dicti regis Anglici, tunc existente in dicta Curia pro ambasciatore, uno mane in ecclesia maiori dicte civitatis, in elevatione corporis Domini, illum gladio perforavit. Quo sic mortuo, eius barones cor eius in Angliam detulerunt, quod dictus rex fecit poni balsematum in quadam pisside in manu cuiusdam staue marmoree super pontem Tamisii fluminis currentis per civitatem Londre in Anglia predicta, cum hoc carmine ibi sculpto et sic prolato ab ipsa statua: Cor gladio scissum do cui consanguineus sum. Item dicit auctor, in persona dicti Nessi Centauri, quomodo in dicto sanguine ab alia parte bullit umbra Atile, olim regis Humnorum, qui, subiugatis sibi omnibus partibus aquilonis et rege Scytarum, collecto exercitu Humnorum, Rugorum et Massagetarum, ivit in Galliam et eam cum Germania cepit; inde venit in Ytaliam et eam cepit, et civitatem Florentie comburi fecit, occisis XXIIIIm Florentinis; inde, reversus in eius contratam, occidit Beldam, fratrem suum, et sanctam Ursulam cum XIm virginibus interfici fecit; tandem ebrietate suffocatus est. Item umbra Pirre, regis Epirotarum, et Sexti, filii Pompei Magni, pirate, de quo Lucanus: Sextus erat, Magno proles indigna parente, / qui mox Sileis exul crassatus in undis / polluit equoreos Siculus pirata triumphos. Item Ranerii de Pazis de Valdarno et Ranerii de Corneto, magnorum predatorum. Modo veniamus ad dicendum de hiis Centauris quos auctor hic se fingit invenire, ut Virgilius fingit etiam Eneam in Inferno reperisse inter alia monstra, dicens in VI°: Multaque preterea variarum monstra ferarum, / Centauri in foribus stabulant etc., quos poete fingunt genitos ex Iunone in nubibus ex semine Ysionis regis, medios equos et medios viros, nominando inter alios dictum Nexum, qui mortuus est pro Dyanira et, sic mortuus, se vindicavit de Hercule eius occisore, ut dicit textus hic, de cuius ystoria Ovidius scribit in VIIII°, inter alia dicens quod Hercules, dum semel devenisse cum Dyanira, eius uxore predicta, ad Eubenum flumen, fecit transportari dictam eius uxorem per hunc Nexum centaurum ad aliam partem dicti fluminis, quam, sic transportatam, dictus Nexus carnaliter voluit cognoscere, unde dictus Hercules eum sagiptavit et vulneravit ad mortem venenata sagipta sanguine Ydre, qui, sic moriendo, dedit camisiam suam suo sanguine venenato infectam dicte Dyanire, dicendo quod erat talis virtutis quod quandocumque indueret ipsa eam, ipsum Herculem revocaret eum in amorem sui, unde postea, dum Hercules phylocaptus foret de Yole et non curaret de ipsa Dyanira, dicta Dyanira bona fide fecit hoc quod eam docuit Nexus, et sic mortuus est Hercules. Item nominat Chironem, filium Saturni et nutritorem Achillis, unde Ovidius: Te Saturnus equo geminum Chirone creavit, et Phyllirides puerum cithera prefecit Achillem. Item nominat Folum, de quo Virgilius in sua Georgica ait: Bacchus et ad culpam causas dedit, ille furentis / Centaurus leto domuit, Roceumque Follumque. Allegorice hii Centauri pro stipendiariis equitibus summuntur, ex eo quod die noctuque equis insidunt, et quia dictus rex Ysion fuit primus in Grecia qui tales stipendiarios invenit, ideo fingitur ex Iunone eos creasse. Nam Ysion dignitas interpretatur que, coniuncta cum humana potentia, que pro dicta Iunone ponitur, talia invenit, et quia tyrampni maxime hiis talibus stipendiariis tuentur et sanguinem spandunt ideo auctor fingit hic tyrampnos sic ab eis, ut a Centauris, custodiri, ne a sua pena debita releventur, ut dicit textus. -In hoc XXII capitulo auctor, se continuando ad proxime precedentia in eo quod finxit in fine precedentis capituli illum demonem decurionem de ano trullando fecisse trombetta, ut ibi patet in textu, exorditur modo hic ut patet in principio huius capituli, concludens sub quadam allegoria etiam quomodo in statu hominum vitiosorum in hoc mundo qui, ut sepe dixi, per hoc ficto Inferni accipitur, omnia turpia in dicto et facto fieri et dici reperiuntur motibus diabolicis qui pro istis demonibus accipi debent, unde excusat se auctor si ita turpiter hic modo hoc recitat ratione loci et qualitatis materie, nam multa in taberna dicta et facta tollerantur, ut dicitur hic in textu, que in Ecclesia improbantur, unde Tullius, De Officiis, premisso et recitato quomodo quidam pretor nomine Sophocles, sedendo pro tribunali cuidam eius college nomine Pericle, ostendit puerum pulcerrimum quasi sodomitico affectu et quomodo dictus eius collega sibi dixit reprensive. +{Non era anchor di là Nesso arrivato.} Dicto in proxime precedenti capitulo de prima specie violentie, que in proximum commictitur, in hoc presenti XIII° capitulo venit ad tractandum auctor de secunda quam homo in persona sui commictit se occidendo directo vel indirecto, dando scilicet causam sue morti sibi ab alio inferente, de quo primo membro tractat a principio huius capituli, usque ibi: {Noi eravamo anchora al tronco atesi}, ibi incipit dicere de tali alio secundo membro usque in finem. Quantum ad primum, auctor fingit se hic reperire animas talium se directo occidentium in plantas arboreas consertas et conversas, in plantas dico fuscas et spinosas, ultra illas quas fere, scilicet silvestres bestie, habent in nemoribus inter Cecinam et Cornetum, terras marictimas, odientes ibi loca culta, secundum sui naturam, ut dicitur hic in textu, inter quas animas fingit esse umbram Petri de Vineis de Campanea, olim cancellarii Imperatoris Federici secundi. Quem Petrum demum dictus Imperator cecari fecit, accusatum sibi per cuius curiali invidia in multis de quibus erat inscius et innocuus, unde, breviter ipse Petrus percutiendo caput ad quendam murum se occidit - iuxta illud Salamonis, Proverbiorum XV°: In merore animi deicitur spiritus - loquendo cum auctore, ut patet hic in textu, fingendo inde auctor sibi contigisse circa eius plantam stirpandam, ut habetur hic in textu, quod fingit idem Virgilius contigisse Enee, applicanti post excidium Troye, contrate cuidam Tracie, iuxta tumulum Polidori, filii Priami, occisi per Polinestorem proditorie, et quomodo dicam infra in capitulo XXX°, et quia eius tale scelus sic inhumanum fuit, quasi ut est se ipsum occidere ad infamiam eius forte, ita finxit ipse Virgilius, dicens in tertio Eneidos in persona ipsius Enee: Forte fuit iuxta tumulus, quo cornea summo / virgulta et densis hostilibus horrida mirtus. / Accessi virideque ab humo convellere silvam / conatus, ramis tegerem ut frondentibus aras, / horrendum et dicta video mirabile monstrum. / Namque prima solo ruptis radicibus arbos / velitur, huic atro loquuntur sanguine gutte / et terram tabo maculant. Michi frigidus horror / membra quatit gelidusque cohit formidine sanguis. / Rursus et alterius lentum convellere vimen / insequor et causas penitus temptare latentes; / alterque alterius sequitur de cortice sanguis. / Tertia sed postquam maiore hastilia nisu / aggredior genibusque adverse obluctor arene, / en loquar an sileam? gemitus lacrimabilis ymo / auditur tumulo et vox reddita fertur ad aures; / *Quid miserum, Enea, laceras? Iam parce sepulto, / nam Polidorus ego* etc. Item fingit se auctor hic invenire Arpias, quas etiam, ut monstra infernalia, Virgilius fingit Eneam in Inferno invenisse, dicens in VI°: Gorgones Arpieque et forma tricorporis umbre, et quas dicit auctor expulisse Eneam cum Troianis suis de quibusdam insulis que vocantur Strophades in Ionio mari cum prenuntiatione futuri dampni, idest future famis. Unde Virgilius, in persona dicti Enee, in hoc ait in III° et describendo formas earum: Servatum ex undis Strophadum me litora primum / accipiunt. Strophades Graio stant nomine dicte / insule Ionio in magno, quas dira Celeno / Arpieque colunt alie, Phineia postquam / clausa domus mensasque metu liquere priores. / Tristius haud illis monstrum nec sevior ulla / pestis et ira deum Stigiis sese extulit undis. / Virginei volucrum vultus, fedissime ventris / proluvies unceque manus et pallida semper/ ora fame. Quibus expulsis per dictum Eneam et sotios eo quod cibaria omnia sibi fedabant, una earum, vocata Celeno, ex rupe alta ita eis prenumptiavit, Virgilio ibi subdente: *Ibitis Ytaliam portusque intrare licebit. / Sed non ante datam cingentis menibus urbem / quam vos dira fames nostreque iniuria cedis / ambesas subigat malis assumere mensas*. / Dixit, et in silvam pennis ablata refugit, quod totum contigit eis, ut scribit ipse Virgilius in III°. Quantum ad originem earum scribitur poetice quod quedam Phyneus ad instantiam cuiusdam meretricis filium suum occidit, unde dii, de hoc irati, has Arpias miserunt ad fedandum mensas eius sed Zetus et Calais, filii Boree, inde expulerunt eas et fugaverunt usque ad has insulas Strophades, et dictum Phyneum ab eis liberaverunt. Hiis ad licteram dictis, notandum est quod Salamon, tangendo de perfidia et perversitate irrationali et inhumana horum hominum se ita occidentium propriis manibus ait, Ecclesiastes VI° capitulo: Non te tollas in cogitationem anime tue velut taurus, ne forte elidatur virtus tua per stultitiam, et relinquaris velut lignum aridum in heremo, et beatus Bernardus ad idem etiam ait: Homo occidens se est velut arbor silvestris cuius porci infernales pascuntur, et Macrobius: Cum anima de corpore violenter detruditur, quia exit abrupto vinculo non soluto, fit ei ipsa necessitas occasio passionis, et malis vinculis, dum rumpit, inficitur. Quibus auctoritatibus motus forte est auctor ad fingendum animas talium in hiis plantis et cespitibus consertas in Inferno hic taliter passionari a divina iustitia, que vult, ut dicit hic textus, quod nemo habeat quod sibi ipsi eripit, at tales eripiunt sibi animas rationalem et intellectivam, que est, ut dicitur, forma essentialis humani corporis; merito ita informes, ut vegetative, potius quam rationales dicte eorum anime debent censeri in alio mundo etiam puniri. Ad quod facit etiam quod ait Virgilius in VI°, dum fingit Eneam ire per Infernum videndo animas dampnatas, dicens: Proxima deinde tenent mesti loca, qui sibi letum / insontes perperare manu lucemque perosi / proiecere animas etc., et in XII°, describendo suspendium Amate regine, coniugis Latinis, ait: Et nodum informis leti trabe nectit ab alta. Et ex hoc motus est auctor et ad fingendum has Arpias ita depascere animas istas, ut plantas, que Arpie pro motibus diabolicis rapientibus animas talium se occidentium, ponuntur hic. Nam Arpia grece, latine dicitur rapina, et ex hoc finguntur dicte Arpie fuisse tres: prima scilicet Aello, que interpretatur alienum cupere, secunda dicitur Occipete, que interpretatur rapiens, tertia dicitur Celeno, que interpretatur abscondens, et sic nichil aliud intellextit Virgilius pro istis Arpiis, quam piratas maris quasdam in dicta insula Strophadum commorantes. -A quo equinoctiali puncto Arietis dies ipse solaris, procedens versus tropicum Cancri, diatim in dimidio plus augetur, et auctus usque ad XV horas et dimidiam, tunc dicitur talis dies maior totius anni et integer, et dicitur tunc fore solstitium. Inde, procedendo versus dictum equinoctium autumpnale, diatim minuitur usque quo veniat ad XII horas, et sic iterum potest dici medium quoddam tunc dies, sicut et nox in dicto equinoctiali puncto dicti diei naturalis et sui ipsius, etiam a quo puncto equinoctiali Libre noctes vadunt superando dies semper usque ad solstitium Capricorni, quod est in medio Decembris, in quo dies minor est totius anni, scilicet VIIII horarum cum dimidia, unde sicut dies possunt dici ire ad mediam noctem eundo a dicto solstitio Cancri versus dictum equinoctiale punctum Libre, ratione superius ostensa ita, et per consequens versa vice noctes debent dici ire ad medium diem, eundo a dicto solstitio Iemeli versus dictum equinotiale punctum Arietis, hoc est ad medium diem naturalem tunc tempore existentem. +Post hec veniamus ad secundam partem predictam huius capituli, in qua auctor dicit de violentia quam quis sibi facit non occidendo se propriis manibus, sed dando operam ut moriatur alio modo, ut plurimum faciunt, devenientes propter prodigalitatem de divitiis ad inopiam, de quibus Ecclesiastes X° capitulo dicit: Proiecerunt in vita sua intima sua, ut fecit iste Lanus, civis senensis, qui, fusis suis bonis, exposuit se moriturum in bello quodam habito inter Senenses et Aretinos in contrata que dicitur Toppo, comitatus Aretii, ut dicit textus hic, et eodem modo finivit iste dominus Iacobus de Sancto Andrea paduanus, de quibus fit hic mentio in textu, et ex hoc auctor fingit animas talium ita hic laniari ab istis canibus qui allegorice pro indigentis diversimode insultantibus eas ponuntur, seu pro creditoribus suis persequentibus ipsos. Sub qua eadem allegoria Ovidius in tertio fingit Actheonem per Dianam, idest per venationem, conversum in cervuum, idest deductum ad humilem paupertatem, et demum laceratum et mortuum a suis canibus non valendo sibi dicere eis: *Atheon ego sum, dominum cognoscite vestrum!*. Ultimo tangit auctor de isto florentino qui fecit se sua domo sibi gibbettum, qui est illa turris Parisius ubi homines suspenduntur, ut dicit hic in textu, tangendo etiam metaphorice cur planeta Martis, sub cuius dominio civitas Florentie sita est, altercatur cum civibus eius: nam a tempore fidei citra habuerunt pro patrono Sanctum Iohannem Baptistam loco dicti Martis, et nisi quia tempore huius auctoris vigebat de eius statua super Ponte Veteri Florentie peius egisset, ita quod refecta non fuisset dicta civitas combusta ab Atila, de quo dixi in precedente capitulo, ut dicit textus hic in fine. -Post hec veniamus ad tractatum huius VIIe bulgie infernalis in qua auctor, ut supra premisi, fingit puniri animas illorum qui in hoc mundo furantur in tam diversis mutationibus et transformationibus cum variis serpentibus, ut dicit textus in hoc capitulo et in sequenti continuato cum isto. Et ad evidentiam et notionem allegoricam prenotandum est quod, secundum quod sentit hic auctor, triplex modus furandi in hoc mundo inter homines reperitur: primus est cum homo non habituatus ad furandum, nec solitus furari, si appareat et occurrat sibi res aliqua parata et apta furto, subito et indeliberate illam furatur, ut fecit iste Vannes, filius bastardus domini Fucci de Lazariis de Pistorio, qui una die festiva, visa sacristia sancti Iacobi ecclesie maioris dicte sue terre multis et sumptuosis apparamentis munita, statim in nocte sequenti furtive spoliavit eam, propter quod furtum, ut dicit hic textus, inveniendum, quamplures homines dicte terre per officium potestatis ibi fuerunt inquisiti et carcerati et torti, sive tormentati, sine culpa; tandem, scito negotio hoc, dictus Vannes ob illud furtum suspensus est per gulam, nam potius solitus dictus Vannes fuerat esse homicida quam fur, ut dicitur hic in textu de eo, ideo auctor nunc hic fingit ita pungi ab hoc serpente ipsum et subito comburi et refici, ut dicit textus comparative quasi ut Fenix, de qua Ovidius, cuius verbis hic auctor ad licteram utitur. Item reducit ad eius comparationem hic etiam casum et actum caducum illius hominis quem demon interdum humore quodam melanconico fatigat et cadere facit, sive illam oppillationem que dicitur epilensis, in cuius spiritus tali destructione subita et refectione auctor allegorice vult hic sentire, videlicet quod homo ille qui non sit in hoc mundo compressionatus et deditus vicio et actui furandi, si tamen contingat quod ab effectu furandi, ut a serpente quodam, visa re apta ad furandum pungatur ad serpentem, ut serpunt serpentes habitacula aliena et furentur, revertitur nichilominus in suo proprio primo statu humano, non in serpentino ut de aliis de quibus statim inferius dicam contingit, inducens hic auctor dictum spiritum ultimo ad prenumptiandum sibi quod prenumptiavit etiam umbra Ciacchi supra in VI capitulo, videlicet quomodo pars Nigra Pistorii superare debebat partem Blancam de qua auctor erat, accipiendo transumptive hic auctor vaporem de quo hic dicitur pro marchione Morello Malespina, qui capitaneus fuit, tractus de valle Macre fluvii, idest de Lunisana eius contrata, et electus loco Roberti regis Apulie, tunc ducis Calabrie, inde recedentis ad obsidionem Pistorii factam per dictam partem Nigram per Martem, idest per dispositionem bellicam, dicendo quomodo dictus vapor involutus nubibus turbidis, idest de Nigris Guelfis, lacessitus erit a tempestate acra, idest a multis pugnaculis, scilicet dictus marchio in dicto capitaneatu super Campo Piceno - idest super plano ubi est Pistorium, ubi Catelina iam devictus fuit a Romanis, quem locum Sallustius vocat in fine sui Catelinarii Picenum, - tandem repente rumpet nebulam, idest per vim famis, intrabit dictam civitatem, ut fecit dictus marchio, et dicta pars Blancorum dispersa fuit, ut tangitur hic per dictum spiritum. Secundus vero modo furandi, de tribus quos supra premissi, est in illo homine qui in continuo affectu et proposito et motu est die noctuque furandi, non actento si res sit apta ad furandum vel non, ut modo de primo modo furandi dixi, et hoc tangit hic auctor secundario in umbra Agnelli de Brunelleschis de Florentia, quam fingit in sequenti capitulo ita commisceri et uniri cum illo serpente, idest cum proposito et affectu diabolico continue furandi, pro quo allegorice talis serpens accipitur. Presentim, in eo quod fingit umbram dicti domini Guercii in forma serpentis ita percutere umbram dicti domini Bosii in forma humana existente in umbelico, unde, ut ibi dicit textus, nostra alimentatio primo capitur, hoc est quod embrio in ventre mulieris de eius mestruo sanguine primo nutritur, trahendo illum ad se per umbelicum ad epar, item etiam in eo quod dicit quod ita punctus per vulnus fumabat dictus dominus Bosius et dictus dominus Guercius, ut serpens per os suum, nichil aliud allegorice vult tangere auctor, nisi quod collocutio talium furium in nocte in loquendo et respondendo obscura sicut fumus procedit velata a nocturna tenebra, unde Fulgentius, scribens de Caco centauro fure, de quo dicam in sequenti capitulo, ait. +{Poi che la carità del natio loco.} In hoc quartodecimo capitulo auctor fingit se ingredi tertium circulum violentie superius subdivisum, in quo dicit puniri animas violentorum in Deum in hac landa arenosa. Dicitur enim landa quelibet planities circumdata nemore, ut erat hic, secundum Uguccionem, ad quam veniendo dicit auctor quod firmavit passum ad randam, idest ad extremum, similando eius arenam arene Lybie quam calcavit Cato cum aliis Pompeianis, de qua scribit Lucanus in VIIII°, item similando flammas pluentes ibi illis que iam pluebant similiter exercitum Alexandri in India, de quo videtur velle tangere Lucanus in X° scribens de eo dum dicit: Gentibus Occeano classes inferre parabat / Exteriore mari, non illi flamma nec unde / nec sterilis Lybie nec Sirticus obstitit Amon. Verum, quia talis violentia tripliciter commictitur, scilicet blasfemiando ipsum Deum et luxuriando contra naturam et fenerando, ideo triplici diverso modo pene auctor hic fingit tales puniri, blasfemiantes videlicet iacendo, luxuriantes contra naturam continue eundo et feneratores sedendo. Inter quos blasfemos fingit auctor se reperisse hic umbram Capanei, olim regis de Grecia, magni contemptoris deorum, qui, existens in obsidione civitatis Thebarum una cum Adrasto, Tideo, Amphiarao, Ipomedonte partenopeo et Polinice regibus grecis contra Etheoclem fratrem dicti Polinicis, semel ascendit muros dicte civitatis, et dicendo multa obprobia contra Iovem fulminatus est ab eo et occisus, unde Statius, de hoc loquens, sic ait in X° Thebaidos: Atque hic ingenti Capaneus Mavortis amor / facta diu tutus superum contemptor et equi. / *Iurgia, cum mediis Capaneus auditus in astris. / Nullane pro trepidis clamabat numina Thebis / statis? ubi infande segnes telluris alumpni, / nunc age, nunc totis in me commictere flammis, / Iupiter! an pavidas tonitru turbari puellas, tangendo de pugna enim hic Flegre, contrate Thesalie, in qua dictus Iupiter obtinuit contra Gigantes auxilio Vulcani quem poete fingunt fabrum ipsius Iovis ad fulmina fabricanda, ex eo quod Iupiter, secundum eos, allegorice debet accipi pro supremo igne innocuo, Vulcanus vero pro medio nocuo, Vesta pro nostro igne inferiori. Si quis enim vellet, posset hoc modo hic allegorizare, ut pro isto Capaneo ita hic strato sub igne et accipiamus eius statum vitam et statum multorum dominorum potentum in hoc mundo qui in tantam ascendunt superbiam ut, contempnendo Deum et blasfemiando, non putant illum contra eos posse quicquam, superbo incendio quodam et iracundo, contra quos tales dicitur Apocalipsis XVI° capitulo: Extuaverunt homines extu magno et blasfemaverunt nomen Domini, et in Ecclesiastico capitulo XXVII°: Qui in altum mictit lapidem, super caput eius cadit, qui tandem tales fulminantur subito ab ipso Deo, idest ad nichilum reducuntur, ut patuit in Dionisio dominatore Sicilie qui, ut scribit Valerius in titulo De Neclecta Religione, in contemptu deorum multa templa destruxit et spoliavit, et tandem ipso extincto, eius filius, fugatus Athenis ut vitam duceret pedagogus effectus est, de quibus, hoc respectu, dicitur Ecclesiastici X° capitulo: Sedes ducum superborum Deus evertit et sedere fecit mites pro eis, et eodem capitulo etiam dicitur: Perdidit Deus memoria superborum, et ibidem: Radices gentium superbarum arefecit, et Psalmista: Vidi impium superexaltatum et elevatum sicut cedros Libani et transivi, et ecce non erat. / Quesivi eum et non est inventus locus eius. + +Post hec auctor fingit se invenire tertium flumen infernale quod dicitur Flegeton, quod interpretatur Ardor irarum et cupiditatum secundum Macrobium, et quia Virgilius nunc ab ipso tertio flumine summit causam dicendi de origine ipsius et aliorum fluminum infernalium, dicit auctori quod nichil notabilius hucusque invenit et vidit ibi ab ingressu Inferni citra ut dicit textus, circa cuius digressionem quam facit hic auctor in persona Virgilii incipientis dicere quomodo in medio mari, Greco subaudi, sedet unum paese devastatum, idest una insula, vocata Creta, et nominata sic a Crete rege, deserta: hoc dicit respectu eius quod iam fuerit, nam centum iam habuit urbes, ideo dicta fuit Centopolis; nam dicit Orosius quod per mille miliaria longa est. Notandum est quod, secundum poetas et alios ystoricos gentiles, monarchia sive regnum unicum et principale mundi primo incepit a Saturno rege Cretensis ynsule, et sub ea prima etas mundi dicitur fuisse pura et innocua, ideo dicta est aurea; qui Saturnus ex Rea uxore sua, que etiam Cibele et Berencinthia vocata fuit per Grecos, et per Latinos Opis, quattuor filios habuit, scilicet Plutonem, deum Inferni et terre, Neptunum, deum maris, Iunonem, deam aeris, et Iovem, deum etheris. De quo Iove dicta dea pregnante existente, dictus Saturnus precepit ei ut quicquid pareret suffocare deberet eo quod habuerat per vaticinium dictum partum ipsum debere de regno Crete depellere; que demum peperit dictum Iovem et, commota pietate dicta Rea, faciens credere dictum Saturnum dictum partum fore suffocatum ut ordinaverat, fecit portari secrete dictum Iovem super montem Ide, qui est in dicta insula Crete iuxta civitatem Candie, a medio supra sterilis et a medio infra fertilis, et ibi faciebat ipsum nutriri et, ne audiretur dum plorabat, faciebat ibi certas fabros maleare et alios sonos et rumores facere fieri, unde Virgilius in tertio, de hoc tangens, ait: Creta Iovis magni media iacet insula ponto / mons Ideus ibi et gentis cunabula nostre. / Centum urbes habitant magnas, uberrima regna, / hinc mater cultrix Cibele coribantiaque era / Ideumque nemus, hinc fida silentia sacris, et hoc est quod tangit hic auctor ystorice de dicta ynsula et monte Ide, et de Rea predicta. Modo auctor volens venire transumptive ad ostendendum quomodo dicta quattuor flumina infernalia orta sint, et sub qua allegoria hic accipi debeant, fingit hunc senem ita stare in hoc predicto monte Ide, guctantem per quattuor eius partes lacrimas facientes hec quattuor flumina, ut dicit textus, accipiendo dictum senem pro nostro maiori mundo elementato ita quod merito vocat eum senem, cum ultra sex milia annos vixerit, idest duraverit hucusque; item dicit eum et magnum, respectu minoris mundi subaudi, qui homo dicitur, - unde Bernardus Silvestris, in suo libro Microcosmi, dicit quod: Homo dicitur minor mundus - nam sicut mundus maior ex eadem et diversa materia et mixta natura consistit, ita et homo, unde ait Papias: Microcosmus a Grecis homo appellatus est, idest minor mundus quattuor elementis regitur, ita et homo quattuor humoribus ad illa comproportionantis; nam proportionatur collera calida et sicca igni, sanguis calidus et humidus aeri, flegma frigidum et humidum aque, melancolica frigida et sicca terre. Item sicut cursus vite hominis per quinque etates partitur principaliter, videlicet per pueritiam, adolescentiam, iuventutem, senioritatem et senectutem, ita cursus temporalis mundi per suas quinque etates; item, sicut prima etas hominis puerilis, ut aurea, nullum fluxum habet ad Infernum, sed alie quattuor sic, ut nocue et vitiose eodem modo et in maiori mundo a cuius prima etate aurea, idest immaculata, nullus motus et fluxus vitiosus ut flumen traxit ad Infernum homines secus in aliis quattuor etatibus sequentibus, a quibus dicta quattuor flumina infernalia transumptive, ut dictum est, procedunt; que pro motibus diabolicis et transcursibus, ad vitia, ut ad Infernum, temporaliter nos inundare faciunt, hic ponuntur, ac etiam processerunt ab ipso tempore sub cuius typo Saturnus ponitur hic, unde dicitur Saturnus grece Cronum, quod tempus interpretatur, unde prima etas dicti utriusque mundi innocua, sine macula, caret, et caruit tali fluxu, seccus in aliis sequentibus etatibus, ut dictum est. Ad quod ait Ovidius in primo: Aurea prima sata est etas, que vindice nullo, / sponte sua, sine lege fidem rectumque colebat. Quo Saturno expulso per dictum Iovem, eius filium, successit etas secunda, argentea, nocua et vitiosa, et sic cepit homines, ut peccatores, facere fluere primo ut flumen ad Infernum, unde subdit ipse Ovidius: Postquam Saturno tenebrosa in Tartara misso / sub Iove mundus erat, subiitque argentea proles, / auro deterior, fulvo pretioso aere. / Tertia post illas successit aenea proles, / sevior ingeniis et ad orrida promptior arma, / non scelerata tamen; de duro est ultima ferro. / Protinus irrupit vene peioris in evum / omne nefas fugiere pudor verumque fidesque. Et Claudianus: Proclivior usus / in peiora datur suadetque licentia luxum / illecebris effrenaque favet etc., et in hoc tangit hic de fictili parte, ut de deteriori etate in qua nunc sumus, ipse auctor. Et Iuvenalis etiam dicens: Nona etas agitur peioraque secula ferri / temporibus, quorum sceleris non invenit ipsa / nomen et a nullo posuit natura metallo. Post hec etiam notandum est quod, preter premissum regnum primum Saturni felicissimum, fuerunt etiam quattuor regna post illud principalia in mundo, ut scribit Orosius ad Augustinum, scilicet Babilonicum in Oriente, quod incepit a Nino rege, et finivit tempore Cyri regis Persarum qui Babiloniam destruxit, item Cartaginense in meridie quod incepit sub Tola duce dum Cartago facta est, item Macedonicum in Septentrione, quod incepit ab Alexandro, item Romanum quod incepit a Romulo in Occidente, quorum regnorum duo media fuerunt minora potentia et duratione, orientale vero et occidentale predicta, maiora. Et hoc est cur auctor fingit hunc senem respicere Romam et habere dorsum ad civitatem Damiate orientalem vicina Babilonie per triginta miliaria ut ostendat dictum occidentale romanum regnum vigere, et orientale babilonicum extinctum esse predictum, et quia dicta quinque regna comprehensa etiam in tempore etiam dictarum quinque etatum, ut dicte etates, de bono in malum et de malo in peius processerunt. Ideo potest etiam se referre auctor ut transumptive manare faciat dicta quattuor flumina infernalia a dictis quattuor regnis, idest a temporibus eorum, in quibus homines vitiosi fuerunt et sunt, et non a primo Saturni aureo predicto virtuoso, ut a prima dicta etate utriusque dicti mundi. Et sic etiam auctor hic dicit, alludendo verbis Danielis capitulo IIII° dicentis Nabucodonosori, oblito cuiusdam sui sompni quod fecerat: Tu rex videbas, et ecce statua grandis contra te cuius caput aureum, pectus agenteum, venter eneus, tibie ferree, pedum quedam pars ferrea et quedam fictilis, quod postquam interpretando ait: Tu rex caput es aurum, et post te veniet minus regnum argenteum et aliud eneum et aliud ferreum, quintum regnum erit divisus, in quo suscitabit Deus celi regnum, quod hoc ultimum possumus dicere nunc vere iam evenisse, si quis bene respiciat quomodo pastores Ecclesie successerunt in dicto regno occidentali Romano et imperio. Quod tangit hic auctor dum dicit dictum talem senem stare in dextero pede de terra cocta, ut in viliori parte, magis erectum quam in alio, subdendo Virgilius hic quomodo ipse auctor videbit flumen Lethe in Purgatorio et quomodo Flegeton debebat cognosci ab eo ab aqua rubea, ut dicit textus, cum interpretetur ardor et incendium, ut supra dixi. + +{Ora cen porta lun de duri margini.} In XV° capitulo isto auctor dicit de pena animarum illorum qui offendunt Deum mediante natura offensa sodomitice luxuriando, postquam dixit de hiis qui immediate ipsum Deum offendunt blasfemiando eum, ut supra dictum est, que duo peccata merito debent associari, ut hic successive facit auctor; nam Lex hos duos excessus ultimo puniendo supplitio sub uno et eodem titulo eos ponit et copulat ita dicendo in eo, ut in rubrica, sic: ut non luxurientur homines contra naturam neque blasfemient in Deum, tangendo auctor hic comparative de natura maris Occeani crescentis et decrescentis inter civitatem Guizantis et Brugie in Flandria in XXIIII horis per XVIII° miliaria, quod alibi in aliquo loco non contingit de tanto accessu et recessu, et hoc est singulare propter quasdam concavitates et voragines ibi sub mari existentes absorbentes et evomentes ita ibi aquas secundum quosdam. Phylosophus vero, in secundo Metaurorum, videtur dicere hoc esse Propter angustias terre et adiacentem terram in modico ex magno coartatam pelago, propter quod ita movetur huc illuc; Lucanus autem in primo videtur dubitare, dicens in hoc: Quaque iacet litus dubium, quod terra fretumque / vindicat alternis vicibus, cum funditur ingens / Occeanus, vel cum refugis se fluctibus aufert, cuius causa an sit ventus an luna an sol vel aliud ita subdit ibidem: Querite quos agitat mundi labor, at mihi semper / tu, quecumque moves tam crebros causa meatus, / ut superi voluere, late. Alius vero accessus et recessus qui fit universaliter a mari a corpore lune causatur, ut dicit iste auctor infra in Paradiso in capitulo XVI°, et idem Phylosophus, in libro De Proprietate Elementorum, ait: Accessio maris ex lune permutatione fit, et Lucanus in ultimo: Luna suis vicibus Thetim terrenaque miscet, et Macrobius: Humida in accessu lune augumentantur et in recessu minuuntur. Item cum luna nundum transiverit lineam meridianam mare accedit, et cum transit recedit, usque dum venit ad occidentalem orizontem; iterum, dum vadit versus alium meridianum, mare accedit et abinde ultra versus orientem iterum recedit, extendendo etiam auctor dictam suam comparationem ad aggeres quos faciunt Paduani iuxta flumen Brente antequam nives Carintie a calore liquefiant, ut dicit textus hic. + +Inde fingit auctor se inde reperire umbram ser Brunecti Latini, civis Florentini, universalis hominis in scientia adeo ut gallico sermone quendam librum composuit commendabilem valde, quem vocavit Thesaurum, et vocat hic recommendando eum huic auctori, ut in fine huius capitulo dicitur. Quam umbram inducit auctor hic inter alia ad dicendum quomodo auctor ita ibi erat, cui auctor dicit quomodo deviavit in illa valle et silva, de qua dictum est supra in capitulo primo et ibi de eius allegoria dixi, tangendo inde dicta umbra de origine Florentie incidenter, scilicet quomodo victo Katelina per Romanos, secundum quod scribam infra in capitulo XXV°, Florinus, consul romanus, obsedit civitatem Fesulanam, eo quod eius cives complices erant dicti Kateline, et castra sua posuit iuxta flumen Arni apud villam Arninam, et breviter victa dicta Fesulana terra dictus consul destruxit eam, et eius cives reduxit ad habitandum in dicta villa Arnina cum totidem Romanis, et facta est ibi demum de tali duplici gente civitas Florentie, ita vocata a dicto Florino; que civitas alia Fesulana super quodam monte erat valde saxoso, ubi adhuc etiam hodie lastre lapidee, et maxime seu mole, unde macignum saxum dicitur, fodiuntur, et hoc est quod tangit hic de saxo et macigno volendo dicere de duritia talis gentis Fesulane, vel forte, considerata dicta duritia dictorum Fesulanorum, hoc dixit sequendo illam poeticam fictionem Ovidii scribentis in primo quomodo Decaulion et Pirra, eius uxor, sedato diluvio, soli remanserunt in mundo, et quomodo dictum fuit eis per Themim, fatidicam mulierem, quod proicerent post tergum ossa matris eorum, scilicet lapides que sunt ossa terre matris hominum, et ita fecerunt et facti sunt dicti lapides homines et sic restitutus est mundus gentibus, unde ait ibi ipse poeta: Inde genus durum sumus experiensque laborum / et documenta damus, qua simus origine nati, includendo auctor se descendisse ex dicta romana gente ita commixta. Iterum sciendum est quod, prout fertur, iam est longissimum tempus quod illi de ynsula Maiolice magnam guerram et depredationem intulerunt Pisanis, unde, volentes se de hoc vindicare omnes predicti Pisani, navigium ascenderunt et eorum civitatem Pisarum Florentinis in custodiam tradiderunt, qui Pisani dictam ynsulam Maiolice invaserunt quam post multam occisionem hominum totam rebus expoliaverunt, qui, reversi Pisas ita victoriosi inter alia spolia detulerunt duas valvas eneas seu portas mirabilissimas quas adhuc habent in ecclesia sua maiori et duas longas columpnas de proferitico lucidissimas adeo quod homines respicientes in eas se videbant ut in speculo quas donaverunt Florentinis in premium dicte custodie; tamen postea, invidia moti antequam exportarentur Florentie, dicti Pisani cum paleis et igne fumicaverunt eas ita secrete et latenter quod totam suam luciditatem amiserunt, tamen Florentini, de illo primitus non perpendentes, ut orbi illas duxerunt Florentie et erigerunt apud Ecclesiam suam maiorem, at postea perpendentes de dicta tali offuscatione, nunquam simul amici fuerunt, et ex hoc abinde citra florentini vocati sunt orbi, ut dicitur hic in textu, dicendo inde auctor dicte umbre et congratulando sibi invicem quomodo ipse ser Brunectus, vivens in hoc mundo, docebat eum illa que faciunt homines ecternos, subaudi fama virtuosorum operum, unde Virgilius, in persona Iovis rogati ut vitam Turni prorogaret, inquit: Stat sua cuique dies, breve et irreparabile tempus; / omnibus est vite: sed famam extendere fatis, / hoc virtutis opus. Item inducit auctor dictam umbram ad pronuntiandum sibi quomodo propter suum bene agere populus florentinus expellet eum per exilium, ut fecit in anno MCCCI°; tamen dicit auctor quod de tali casu et fortuna non curabit dummodo eius conscientia sibi non garrat in hoc, idest ut non valeat sibi improperare quod aliqua culpa eius processerit talem casum, vel dicit quod prestans erit seu presto fortune, idest acquiescet voluntati fortune ipsius, dummodo conscientia eum non remordeat in non dolendo de ea in eo casu ubi per bene agere malum sibi contingat, iuxta illud Ovidii dicentis in Epistulam ad Paridem: Leviter ex merito quicquid patiare ferendum est / que venit indigne pena dolenda venit, licet huic auctoritati dissonare videatur quodam textus in Decretis de Penitentiis distinctione IIIa ex verbis Senece tractus, ita dicens super eo quod queritur quare boni mala et mali bona in hoc mundo habeant: Quando videmus bonum mala pati non turbemur et quando videmus malum ditescere non subruamur; nam in alia vita corona illic supplicium. Est et alia ratio quia non potest malus in omnibus malus esse, sed habet aliqua bona, neque bonus in omnibus bonus esse, sed habet aliqua peccata. Quando ergo prosperitatem habet malus, hic malo capitis sui est; cum enim pro illis paucis bonis retributionem hic accipit, illic iam plenius punietur, et de bono simili modo est contra; ex quibus subdit hic auctor de rotatione fortune, ut dicit textus, de quo plene dixi supra in capitulo VII°, et de ligone rustici, in quo vult dicere quod nedum de fortuna sed etiam de casu non curabit, et hoc dicit per hanc circunlocutionem, volens tangere de natura casus et in quo differat a fortuna, ut scripsi supra in capitulo VII°, per fratrem Albertum in tractatu De Fortuna qui diffinitur per Phylosophum in secundo Physicorum et per Boetium in V° sic: Casus est inopinatus, ex confluentibus causis, in hiis, que ob aliquid geruntur eventus. Nam quotiens aliquid alicuius gratia rei geritur aliud quam quibusdam de causis quam quod intendebatur contingit, dicitur casus, ut si quis colendi agri causa fodiens agrum humum, defossi auri pondus inveniat casu contingit, et sic est casus preter intentionem agentis; fortuna vero est cum circa intentionem contingit agentis. et sic respiciendo actum fodiendi, exemplificatum per Boetium ibi, alludens auctor ei ita de ligone legitur, cuius officium est fodere. Item inducit dictam umbram non sine causa et ministerio auctor ad dicendum quomodo ipsa et eius sotii in hoc mundo lerci, idest deturpati fuerunt de uno et eodem peccato, non exprimendo nomen dicti peccati: nam dicit Simmacus quod De hoc scelere fornicationis contra naturam homo non debet loqui, unde etiam Ieronimus dicit quod Sodoma interpretatur muta; nam in die iuditii faciet hoc peccatum hominem mutum cum non poterit se excusari ignorantia, cum ipsa natura legem docuerit etiam bruta animalia quam sodomita transcendit, et quia, ut legitur Genesis capitulo XVIIII°: Deus in hoc mundo igne et sulfure hoc peccatum punivit in Sodoma et Gomorra civitatibus, merito hic auctor fingit has umbras ita exustas taliter ab illo igne cruciari, ad quod respiciens Psalmista ait: Pluit super peccatorem laqueos ignis et sulfur et spiritus procellarum, et alibi: Cadent super eos carbones et ignem, et etiam quia allegorice in hoc mundo tales peccatores viventes incendio quasi possunt censeri esse, item et quia huiusmodi sodomite et alii peccantes fornicando contra naturam, ut sunt illi de quibus auctor dicit hic et in sequenti capitulo, non sunt coeundo stabiles in terminis nature, sed mobiles et in continuo motu perquirendi extraneos modos in hoc mundo luxuriandi, ideo auctor fingit has animas talium continue ambulare, ut dicitur in hoc et sequenti capitulo, nominando ultimo dicta umbra, et dicendo quod inter alios ibi secum dampnatos erat Priscianus et dominus Francischus Acursii et dominus Andreas de Mozzis, olim episcopus florentinus, qui ob hoc crimen translatus fuit in episcopatum Vincentinum per servum servorum Dei, idest per Papam, et hoc est quod tangit de Arno fluvio currente per civitatem Florentie et de Bachilione, fluvio currente per civitatem Vincentie. Que umbra, recommendato auctori dicto suo libro vocato ut iam dixi Thesauro, affugit velocius currendo quam currat ille qui vincit bravium Verone, ut dicit hic textus in fine. + +{Già era in loco unde sudìa il ribombo.} In hoc XVI° capitulo auctor continuat adhuc se ad proxime supra dicta hoc modo, videlicet quod, dicto de prima vi que commictitur in Deum immediate per blasfemiam, ac de secunda que commictitur in eum mediante offensa natura, de qua Levitici XX° capitulo dicitur: Qui dormierit cum masculo coitu femineo, uterque operatus est nefas morte moriatur; tamen quia hoc secunda vi non tantum commictur contra naturam per sodomiticu predictum coitum, sed etiam duobus aliis diversis modis, videlicet coeunte homine cum bruto animali, de quo Levitici XX° capitulo preallegato, dicitur: Mulier que succubuerit alicui iumento simul interficiat cum illo, et eodem libro XVIII° capitulo, etiam dicitur: Cum omni pecore non coibis, vel etiam coeunte homine cum muliere non in naturali et debito vase, contra quod scribit Apostolus, Ad Romanos primo capitulo dicens: Propterea tradidit Deus eos in passiones ignominie, nam femine eorum mutaverunt naturalem usum in usum quod est contra naturam; similiter autem et masculi, et ex hoc facta est Lex codicis ad hoc in libro De Adulteriis, sic dicens: Cur vir nubit in feminam vires porrecturam, ubi sexus prodidit locum, et ubi Venus mutatur in aliam formam? Iubemus amari iura gladio ultore etc., ubi Glosa dicit: Hoc fieri cum homo in officium femine se supponit, ad quod dicit beatus Methodius quod talis libido fuit causa diluvii; item et Augustinus ad predicta sic etiam ait: Adulterii malum fornicationem vincit, vincitur ab incestu; peius enim est cum matre quam cum aliena uxore dormire; sed omnium horum pessimum est quod contra naturam fit, ut si vir membro mulieris non ad hoc concesso utitur, quod quidem exacrabiliter fit in meretrice, sed exacrabilius in uxore, subsequenter igitur de huiusmodi secundariis fornicationibus contra naturam auctor dicit in hoc capitulo, circa cuius principium exponendum ad licteram est notandum quod, secundum Uguccionem, boo, boas, idem est quod sono, as; inde descendit bombus, bombi, quod idem est quod sonus, soni, et sic ribombum idem erit quod resonus, et ex hoc etiam dicit auctor hic de rombo, idest de sono, quem faciunt apes in arniis; dicuntur enim arne in Tuscia alvearia vasa in quibus apes mellificant, fingendo inde auctor has tres umbras horum trium probissimorum florentinorum, scilicet domini Theghiai de Aldobrandis et domini Iacobi Rusticuccii et domini Guidonis Guerre de Casentino, nepotis bone Gualdrade - et cur hoc dicat hic auctor, et que fuerit ista Gualdrada, dicam infra in Paradiso in capitulo XVI° - ita venisse hic ad eum cridando Hei, quod verbum dicit Ysiderus in primo Ethimologiarum esse interiectionem timentis, sicut Heu dolentis, et dictam umbram domini Iacobi ita rogasse eum, ut dicit textus, scilicet ut panderet se eis, non attenta vilitate illius loci solli; dicitur Florentie terra solla que sublevat se sub planta pedis semiliquida, ut pasta, ut est paludina tellus, nec aspectu eorum brollo etiam attento; dicitur etiam Florentie brollus homo denudatus pannis, seu facultatibus, de quarum peccatorum penarum allegoria dixi in precedenti capitulo, et quia viri quandoque ab uxoribus suis ducuntur luxuriose novitate quadam et incendio ad turpitudinem huius libidinis inducit etiam hic dictam umbram auctor dicere sibi quod mala uxor magis quam aliud nocuit ei ad ita peccandum. Item assignat auctor causam dicte umbre cur magis tunc civitas Florentie sit destituta virtutibus, scilicet propter illam novam gentem eius villicam, de qua dicit infra in Paradiso in supradicto capitulo XVI°, et ibi dicam, et propter subita et repentina lucra, ex quibus arrogantie et immensurate expensiones orte sunt. Ultimo tangit dicta umbra quod naturaliter nobis contingit, scilicet quod sicut homo in miseria existens dolet dum recordatur de felici statu suo preterito et deperdito, ut tangit auctor supra in capitulo V°, dum dicit ille spiritus sibi: Nessun maggior dolore / che ricordarsi del tempo felice / ne la miseria; e ciò sa el tuo doctore; ita letatur, e contra, existens in felici statu dum recordatur de miseri preterito et remoto. Ad quod Virgilius, inducens Eneam confortare comites suos in infortunio suo, sic ait in primo in persona dicti Enee: Experti revocate animos metumque timorem / mictite forsan et hec olim meminisse iuvabit, et hoc est quod dicit hic dicta umbra auctori quod, dum erat extra loca buia, idest extra loca obscura Inferni in hoc claro mundo, quando iuvabit eum dicere et cogitare Ego fui etc. quod de eis loquatur, ad quam etiam allegoriam etiam posset trahi, ut homo de vitioso statu redactus ad virtuosum glorietur reminisci de malo, a quo est remotus. + +Post hec auctor, volens comparative dicere de immensa sonoritate illius aque Flegetontis, cadentis ibi sic ab alto, tangit de sonoritate aque Montonis fluminis, quod a civitate Forlivii supra versus Alpes vocatur Aqua Quieta, ut dicit textus hic. Quod flumen inter alia flumina manantia a sinistra costa montis Appenini a monte Vesulo, qui vulgariter dicitur Mons Visus, ubi flumen Padi originatur, currens versus orientem, primo habet proprium cursum, idest primo intrat per se in mare Adriaticum; nam alia omnia sibi precedentia flumina intrant dictum mare non per se, sed cum aqua dicti Padi, et intelligas hic de monte Appenino illo auctorem loqui, qui protrahitur a montibus Alpiferis, dividentibus Galliam a Lombardia ad dexteram partem, qui mons Appeninus dividit Lombardiam a Tuscia, et Romandiolam et Marchiam Ancone, et extenditur usque in Calabriam et Fare Messine, cum etiam alia pars montanea a dictis Alpibus procedens ad sinistram, dividens Lombardiam ab Alemania, dicatur Appeninus, ut dicitur infra in XX° capitulo, ex eo quod dictas Alpes Anibal et Peni transierunt, unde hoc nomen Appenini postea venit, ut scribit Ysiderus XIIII° capitulo Ethimologiarum, et subdit ibi hii montes Appenini dividunt Galliam a Germania, item Galiam et Germaniam a Lombardia, item Lombardiam a Tuscia, item Romandiolam a Marchia et Tuscia, item Abrucium a ducatu Spoletaneo et a Campanea, et extendunt se dicti montes usque in Calabriam, dicendo idem auctor quomodo cadimentum quod facit dicta aqua Montonis fluvii predicti in Alpe, prope monasterium Sancti Benedicti, debebat a natura, sicut est per unam, per mille alias rupes fore receptum, idest receptaculum ibi inventum et habitum; hoc dictum videtur michi insapidum, quare, ut subtilius auctor hic intelligatur ad veram licteram et non ad corruptam, premictendum est quod, secundum quod scribit Orosius, hec pars Ytalie, in qua continentur iste provincie, scilicet Lombardia, Romandiola et Marchia Ancone supradicta, dividitur per quinque regiones: nam tota illa medietas Lombardie, que est a sinistro latere Padi, usque ad montes, dicitur Venetia ab Enetis viris qui illuc cum Anthenore de Troia venerunt - Papias dicit quod ita dicta est a Veneto quodam rege - in qua sunt hec civitates Brisia, Mantua, Verona, Vicentia et Padua et alie eis convicine;. alia vero que est a dextero latere dicti Padi hoc modo dividitur, nam tota illa pars et regio que est a dictis montibus usque ad civitatem Placentie dicitur Liguria, abinde usque ad civitatem Ravenne dicitur Emilia, abinde usque ad Ariminum dicitur Flaminea. Modo ut tangat auctor quomodo secundum eius partitionem dicta Emilia terminetur iuxta Ravennam predictam, dicit quod dictum tale flumen sic priviligiatum dicti Montonis currens sic iuxta muros Ravenne debet esse receptum, idest debet numerari et computari, inter flumina labentia predictam regionem Emilie et non per aliam, licet Orosius predictum aliter eam terminet, unde lictera debet sic stare: ribomba, cioè sona il dicto fiume, là sovra San Benedetto, et fac hic punctum cum virgula, et refferendo se adhuc ad dictum flumen, non ad eius descensum ut sonat alia lictera corrupta, sequitur in textu, vel sequi debet: lo quale, cioè el qual fiume, dee per Emilia esser recepto, inter alia sua flumina subaudi, ratione dicte eius talis notabilis et singularis confinationis et terminationis fluminum dicte Emilie, unde Ysiderus in hac divisione etiam in suo libro Ethimologiarum ait: Ab Emilia incipit Flaminea, que inter Appeninas Alpes et mare Adriaticum posita est, et sic per consequens eius primus terminus erit dicta civitas Ravenne, cui correspondet primo dictum mare ab illa parte, inde post Flamineam occurrit Picenus, sive Picena, ubi dicitur esse Marchia Anconitana. Inde dicit auctor quomodo cordulam quam habebat cinctam dedit Virgilio, et quomodo ille eam proiecit in illum burratum: burratum dicitur quilibet locus profundus, recipiens aquam cadentem ab aliquibus rupibus altis, dicendo inde auctor ad moralitatem quadam nostram quomodo tunc nichil dixit ipsi Virgilio petendo cur hoc fecisset ut petisset alius non cautus, licet intra se tacite loqueretur, ut dicit textus, ratio quia valde cauti debent esse homines iuxta sapientes in patiendo tacite expectare quod ipsi cum sapientiam per cogitamina ultra alios vident circa effectum tacite evenire. Iterum tangit aliam moralitatem, scilicet quod quantum possumus debemus nos retinere ne recitemus aliqua vera que facie habeat mendacii, cum plerumque in talibus sine culpa ab audientibus deridamur, ut contingit Ulixi cenanti semel cum rege Alcinoo et loquenti aliqua que viderat vere, tamen male credenda, de quo Iuvenalis sic inquit in ultima Satira: Alcinoo, bilem aut risu fortasse quibusdam / moverat et mendax Ulixes etc. Modo reddeamus ad dicendum quid auctor voluerit sentire allegorice pro supradicta cordula cum qua aliquando cogitavit capere illa lonzam de qua dictum est supra in capitulo primo, ut hic dicit textus, et certe eum existimo sensisse, videlicet quod cum nunc ipsum auctore speculando tractaturus de vitio fraudis in generali oporteret et intimare prius naturam talis vitii fraudis humane, et cum hoc non ita bene in aliis, sic in se ipso facere poterat reminiscendo in se ipso de aliquo actu suo particulari in quo dictum vitium fraudis commississet, hoc sic egit in se ipso, verum quia solummodo ipse auctor fuerat usus tali vitio circa actum libidinis in fraudando mulieres, quod ostendere vult in eo quod dicit hic de dicta lonza figurante dictum vitium luxurie, ut scripsi supra in capitulo primo predicto. Ideo fingit sic dissoluisse a se hic dictam cordam, in qua vult significare talem eius particularem fraudem, tantum olim circa actum Veneris intemptatam, et merito, cum motus luxuriandi causetur in nobis in lumbis super quibus cingimur, et se eam dedisse, sic ut dicit, Virgilio, qui hic, ut sepe dictum est, allegorice pro nostra ratione humana ponitur, quasi includat auctor ex hoc ut inde per ipsum Virgilium, idest per ipsam rationem, ex istis habuisse se cognitionem dicti vitii fraudis, quod in persona Gerionis huius, de quo dicit et tractat in sequenti capitulo, figuratur. Que fictio corde supradicte potuit allegorice trahi per ipsum auctorem ex verbis illis Phylosophi, dicentis in VII° Ethicorum: Concupisencia quedam Venerem aiunt, dolose enim, aprigere et variam corrigiam; Homerus: Deceptioque furata est intellectum spisse sapientis, ac etiam Beati Ambrosii dicentis super illis Evangelicis verbis: Habebat Iohannes zonam pelliciam circa lumbos: Zona, inquit, Pelicia, quod aliud demonstrat nisi hanc fragilem carnem nostram, que luxuriando delabitur ad vitia in pinguedine constringi debere? Ad quod etiam Ysaia inquit: Ve, qui transitis iniquitatem in funiculo vanitatis, et Ovidius etiam, sub tali mistico sensu in persona Phillidis ait: Cui mea virginitas avibus libata sinistris / castaque falaci zona recincta manu etc. + +{Ecco la fiera co la coda aguzza.} Tractaturus amodo auctor de decem speciebus fraudis humane, sive de decem particularibus fraudibus quibus homines in hoc mundo utuntur diversimode decipiendo alios, quorum animas fingit puniri infra per decem loca diversa et separata, ut in sequentibus tredecim capitulis infra patebit, in hoc presenti capitulo, in persona huius Gerioni, premictit primo quedam que sunt de natura huius vitii fraudis, in suo totali esse considerati, scilicet quod habet caudam acutam, in quo allegorice tangitur offendibilis finis seu finalis nocivus actus et effectus talis vitii. Item dicit, secundo, quod transit montes: hoc dicit ex eo quod nedum fraudant homines sibi vicinos et presentes, sed etiam remotos a lege, quod patet per exemplum licterarum Urie transmissarum per David ad Ioab, sub fraude faciendi eum occidi, ut occisus fuit, de qua ystoria dicitur in secundo libro Regum XI° capitulo, et de qua plene scribam infra in Paradiso capitulo penultimo. Item exemplificari in Tamiride, regina Scitarum, potest etiam hoc, que, ut scribit Solinus, victo et occiso eius filio per Cirum, regem Medorum, aggressa est cum eius exercitu dictum Cirum, et una die, simulata fuga, fraudolose transeundo certos montes ut conduceret dictum Cirum insequentem eam ad valles eorum, ut commodius illum posset debellare ibi, et ita evenisse, regressa retro contra ipsum Cirum vicit eum et occidit, de quo scribam etiam infra in Purgatorio in capitulo XII°. Item dicit quod rumpit muros: exemplum patet in illo Synone rumpi faciente muros Troye sua malitia et fraude, et quomodo, vide Virgilium in secundo de hoc scribente, et quod scribam de hoc infra in capitulo XXX°. Item dicit quod rumpit dicta fraus arma: exemplum patet in Achille vulnerante Hectorem in loco armis detecto, et in Menalippo vulnerante Tideum, de quo Statius dicit in VIII°, et hic auctor infra in capitulo XXXII° in fine. Inde auctor scribit hoc vitium fraudis in forma cuiusdam monstri et in persona dicti Gerionis, regis olim Yspanie, qui valde in hoc vitio fraudis maculatus fuit, fingendo eum cum vultu iusti hominis: hoc dicit ex eo quod aliter non esset deceptio in homine volente alium fraudare, si ostenderet in aspectu pravitatem quam habet in corde. Et quia secundario ad hoc sequitur venenosa serpentina deceptio, fingit auctor eius dorsum serpentinum et maculatum, ut dicit textus. Sub quo respectu et colore scribit Beda quod ille demon qui fraudavit nostros primos parentes apparuit eis cum vultu humano et virgineo et cum alio dorso serpentino. Item etiam Lex Civilis, volens punire hos fraudolosos sub certa pena predictos, vocat eorum tale vitium fraudis crimen stellionatus, ubi Glosa sic ait: Dicitur crimen stellionatus ab animali quodam reptili quod est serpenti simile et est stellionatum, idest varium et diversis coloribus pictum, ut celum stellis apparet esse distinctum, cuius varietatem imitantur deceptores et fraudolosi, qui aliud agunt et aliud simulant. Item fingit eum cum cauda scorpionina in eius furca, idest in eius puncta seu cuspide revoluta, ea ratione quam iam superius tetigi. Ex quibus eius dictis tribus partibus auctor integumentaliter vult trahere tres illos modos, quibus principaliter vitium fraudis in suo totali esse partitur et perpetratur: commictitur enim hoc vitium fraudis aut facto, aut dicto, aut re ipsa: facto ut patebit infra in tractatu furium; dicto ut patebit in tractatu lenonum et adulatorum et aliorum talium similium, re ipsa ut patebit in tractatu falsariorum monete et instrumentorum et aliorum similium. Et forte sub hoc eodem integumento poete finxerunt dictum Gerionem, in quo hoc vitium fraudis auctor hic figurat unicum et trinum, unde Virgilius in VI° de ipso et prodigio quodam loquens ait: Gorgones Arpie et forma tricorporis umbre, scilicet Gerionis subaudi, et Ovidius in Epistulis: Prodigiumque triplex armentis dives Yberii / Gerionis quamvis in tribus unus erat, tangendo inde auctor comparative de bivero, animali simili in forma cuidam vulpi manente circa paludes, precipue in Alamania alta, ubi teutonici sunt lurci, idest immondi, magis quod in bassa alia Alamania. Qui biverus cum toto dorso stat in terra et caudam agitat in aqua, que ad modum lingue bovine facta est, dum vult se pascere, et est tante pinguedinis dicta cauda eius quod facit in aquas guttas ad modum olei, ad quas pisces venientes, confestim ipse biverus conversus capit et comedit. + +Post hec auctor digressive tangit de animabus illorum qui in hoc mundo fenerando offenderunt naturam, et, per consequens, Deum, et quomodo hoc dixi plene supra in XI° capitulo. Quas animas fingit sub dicta pluente flamma sedere in dicto sabulo cum sacculis ad collum signatis, ut dicit textus; in quo actu sedendi vult auctor tangere modum vivendi in hoc mundo horum feneratorum, qui est ut plurimum sedeant ad bancum, et sedendo lucrentur, ut patet per se. In flamma ista tali cadente super eos tangit incendiosum eorum affectum ad multiplicandam eorum pecuniam, unde illud crescit amor nummi quantum ipsa pecunia crescit. Ad quod respiciens beatus Iacobus, in Epistula sua in capitulo V° sic ait: Agite nunc divites, plorate ululantes in miseriis vestris, divitie vestre putrefacte sunt; aurum et argentum vestrum eruginavit, et erugo manducabit carnem vestram sicut ignis, subaudi in alio mundo. Et sic bene congruit fictio eorum pene hic per auctorem tacte, in eo autem quod dicit quomodo videntur pasci respiciendo dictas earum tales bursas ibi ille anime, alludit auctor verbis illis Ambrosii dicentis: Mens avari cupiditate astricta, semper aurum et argentum videt, semper redditus cogitat, gratius aurum intuetur quam solem. Ad quod etiam Oratius respiciens, ait: Prodocent hic retinent iuvenes dictata senesque / levo suspensi loculos tabulamque lacerto. Inter quas animas fingit auctor se invenisse animam cuiusdam de Ianfiliazis de Florentia, quorum signum armature est quidam leo azzurrus in auro, et animam cuiusdam de Ebriacis de dicta terra, quorum signum est quidam anser albus in rubeo, albior, dicit textus, burro, idest butirro; item animam domini Ranerii de Scruvignis de Padua, quorum signum est quedam scrofa azzurra in albo colore picta, que dicit de domino Vitaliano de Dente, paduano, et de domino Iohanne Buiamonte de Biccis de Florentia, quorum signum sunt tres bicci, sive yrci, ut dicit textus. Inde auctor, volens tangere quod notabiliter ait Phylosophus in Politicis de bono domino et bono subdito, dicens que oportent dominum scire precipere, hoc oportet subditum scire facere, dicit quomodo minis Virgilii, velut talis boni domini, ascendit dictum Gerionem, factus fortis tali respectu in obediendo sibi. + +Inde comparative tangit de Fetonte, cuius fabulam Ovidius in secundo ponit, dicens quod Phebus habuit ex Climene nympha quendam filium nomine Phetontem, qui, dum adultus foret, dictum fuit sibi una die per Epaphum, quendam alium iuvenem, iniuriose quod ipse nequaquam erat filius solis ut credebat; quapropter, conquesto de hoc, mater eius predicta dixit ut iret ad ipsum Phebum et peteret ab eo quod faceret eum ducere currum ipsius solis una die in signum filiationis. Quo sic petito et vix hoc sibi concesso per dictum Phebum, rexit dictum currum ut inexpertus, ita quod celum combuxit in ea parte que vocatur Galaxia secundum opinionem Pictagoricam, ac totam terram urebat, nisi quod Iupiter eum fecit fulmine mortuum precipitari in Padum flumen. Item tangit etiam de Ycaro, filio etiam Dedali qui, appositis sibi alis, ipse et suus pater fugiendo de insula Crete a Minoe rege, ut scribit Virgilius in VI° iuxta principium, volaverunt per aerem et demum dictus Ycarus, nesciens sequi bene vestigia dicti sui patris, vicinando se nimis regioni calide, liquefacta pice, cum qua penne erant compacte, cecidit in mari quod hodie adhuc etiam vocatur mare Ycareum ob hoc, unde Ovidius, De Tristibus, ait ad hoc: Dum petit infirmis nimium sublimia pennis / Icarus, Icareas nomine fecit aquas; alia per se patent. + +{Loco è in Inferno detto Malebolgie.} Dicto in precedenti capitulo de vitio fraudis humane in genere, auctor nunc in hoc presenti capitulo XVIII° incipit tractare de decem modis quibus dicta fraus particulariter commictitur per homines diversimode in hoc. Quorum animas auctor hic in Inferno fingit puniri in hiis decem vallulis, seu foveis, quas vocat bulgias, ex eo quod tortuose sunt in giro, ut dicit textus. Nam dicit Uguccio quod Bulgia idem est quod saccus tortuosus, et primo incipit dicere in hoc capitulo de illa particulari fraude quam homines commictunt in decipiendo mulieres. Et quia talis fraus duobus modis et diversis commictitur, ideo in ista prima bulgia auctor fingit animas talium ire contrario modo ut vadunt romipete Rome in anno Iubilei, idest in anno indulgentie et perdoni, super ponte Tiberis, ut comparative dicitur hic in textu. Sunt primo enim quidam deceptores mulierum lingua tertia hoc facientes, hoc est quod non pro se agunt hoc, sed pro tertia aliqua persona, ut fecit iste dominus Veneticus de Caccianemicis de Bononia de hac domina Ghisola Bella, uxore olim cuiusdam Nicolai Clarelli de Bononia et sorore germana ipsius domini Venetici, lenocinando eam marchioni Azzoni de Este. Qui tales deceptores proprie vocantur lenones, de quibus in Ecclesiastico capitulo XXVIII° dicitur: Lingua tertia mulieres fortes eicerunt et privaverunt eas laboribus suis; et Terrentius etiam in Adelphis de hiis ait: Leno sum, fateor, communis pernicies adolescentum, et in Eunuco inquit idem poeta: Illud vero est quod michi puto palmarium me reperisse quomodo adolescentulus meretricium ingenia et mores possit nocere. Et in tractatu de puniendo hos tales lenones ait Imperator in suo Autentico: Cognovimus quosdam circuire provincias et loca plurima et iuvenculas miserandas decipere promictentes vestimenta et hiis venari eas; et ecce unde auctor allegorice trahit tales animas ita percurrere hic, percussis ab hiis demonibus, figurantibus hic motus diabolicos impellentes homines in hoc mundo item ad talia perpetranda. Sunt et alii deceptores lingua secunda mulierum qui, non pro aliis, sed pro se ipsis eas decipiunt, ut fecit iste Iason nutu et verbis, iuxta illud: Petram volvit homo nedum, sed cor mulieris, et Ysaie LIIII° capitulo dicitur de talibus: Ego creavi fabrum sufflantem in ignem prunas, et Proverbiorum XXVIIII°: Homo qui blandis fictisque sermonibus loquitur, rete expandit gressibus suis. Et quantum ad ystoriam hic tactam, scribitur per poetas, et maxime per Ovidium in Epistula Ysiphilis filie olim Toantis regis insule Lemni, et in Epistula Medee filie olim Oetis regis Colchi contrate Frisie, quod iste Iason, mortuo Esone eius patre, inductu Pellias eius patrui, pulcer et probissimus, navigans versus dictam terram Colchi aquisiturus vellus auratum ibi custoditum a dracone quodam, applicuit dicte ynsule Lemni ubi dicta Isiphilis solum cum mulieribus ut regina regnabat. Nam femine dicte ynsule una nocte omnes eorum mares occiderunt preter dictum Toantem, quem dicta eius filia secrete transfugavit ad Schium ynsulam, et hoc est quod tangit hic auctor dum dicit quod dicta Ysiphilis decepit omnes alias; causa dicitur fuisse quia, dum dictus Toans cum hominibus dicte ynsule esset semel in exercitu in Tracia, et omnibus diis sacrificassent excepta Venere, dicta Venus, de hoc indignata, omnes feminas dicte ynsule infecit ita quodam fetore quod dicti viri earum reversi non poterant cum eis esse nec tangere eas, et ex hoc ita egerunt dicte femine ad hoc coniurate similiter, - de quo Ovidius, loquens de Ulixe, in XIII° ait: Victor ad Isiphiles patriam clarique Toantis / et veterum terras infames cede virorum / tunc ierat etc., - quam Ysiphilem dictus Iason ibi habuit carnaliter et gravidavit, promissione facta de accipiendo ipsam in uxorem reddeundo, quod minime fecit. Et idem fecit postea de dicta Medea, in dicta terra Cholchi, obtento dicto vellere industria dicte Medee; et quod fuerit dictus Iason fallax, ut dictum est, testatur ipse Ovidius in persona dicte Ysiphilis scribentis ei de eius filiis sic: Fallere non norunt, cetera patris habent, et in persona dicte Medee dicentis: Cur michi plus equo flavi placuere capilli / et lingue et gratia ficte tue? et hec sint pro prima parte huius capituli. + +Veniamus ad secundam partem incipientem ibi: {Già eravam là ove lo stretto calle}, in qua auctor tractat de secunda bulgia, in qua fingit puniri animas illorum qui in hoc mundo fuerunt fraudolosi adulatores et assentatores approbantes id quod est vitiosum in aliquo homine, tanquam ut virtuosum foret; quod peccatum est gravissimum et mortalem, unde Policratus ad hoc sic ait: Cum omnis assentatio sit turpis, perniciosior est cum ad obumbrandum vitium persone vel nature evenit, et Gregorius in Moralibus inquit de talibus sic etiam: Sunt nonnulli qui, dum malafacta hominum efferunt laudibus, augent quod increpare debuerant. Nam melius est pro veritate pati supplitium quam pro adulationem benefitium, ut fecit ille Aristippus cui, ut scribit Valerius in IIII°, Diogenes dixit, reprehensus ab eo quod recesserat ab aula Dionisii: Si michi crederes et mediocri paupertate uti scires, non oporteret te regi adulando mentiri. Illi vero qui attribuunt alicui aliquod bonum quod non habet, peccant, sed venialiter, et quia tales primi adulatores in hoc mundo fetent ut stercus bonis hominibus in talibus suis verecundandis verbis adulatoriis, fingit auctor hic dictas eorum animas cruciari in tam turpi stercore. Nam Gregorius, secunda Omelia Evangeli Luce XVI°, ibi ubi dicitur de Lazero leproso cuius ulcera canes lingebant, ait: Per linctionem canium potest signari lingua adulantium, quorum est nostra vulnera lingere, quod plerumque solent etiam ipsa mala que nos in nobis reprehendimus improbo sermone laudare. Et quia hoc vitium in pauperibus habundat ut plurimum, ideo Psalmista sub hac allegoria ait: Suscitans a terra inopem et de stercore erigens pauperem; ac etiam in meretricibus in quibus tale vitium adulandi valde viget; ideo, sub eodem sensu, dicitur in Ecclesiastico capitulo VIIII° sic: Omnis mulier, que fornicaria est, quasi stercus in via conculcabitur, ut conculcat hic auctor sua fictione in dicto stercore umbram istius Tayde meretricis, que, ut scribit idem Terrentius, dum quidam eius amasius nomine Traso presentasset sibi quandam ancillam per quendam eius nuntium nomine Gnatonem, ingentes gratias egit referendas dicto Trasoni; Satis, dicit Tullius, De Amicitia, fuerat dicte Taidi respondere: magnas; ingentes inquit, et subdit: Semper auget assentator id, quod is, cuius ad voluntatem dicitur, vult esse magnum. Item fingit se auctor hic etiam invenire umbram domini Alexii de Interminellis de Luca, que sibi dicit quomodo non habuit linguam in hoc mundo adulationibus stuccam, idest saturam, sicut ille in cuius persona dictus Terrentius in Eunuco predicto libro sic ait: Hiis ultro arrideo, eorum ingenia admiror, simulac / quid dicunt laudo; id rursum si negant, laudo, / negat quis? nego, ait? aio, ut etiam forte faciebat ille Moab, quem dicit Ysaia requievisse in fecibus suis secundum premissam allegoriam. + +{O Symon mago, o miseri seguaci.} Auctor in hoc XVIIII° capitulo tractat de tertia bulgia Inferni, in qua fingit puniri animas illorum qui in hoc mundo fraudando emerunt et vendiderunt et rapuerunt ecclesiastica sacra loca et benefitia symoniace. Nam, licet symonia diffiniatur in Iure quod sit Studiosa cupiditas, vel voluntas emendi vel vendendi aliquid spirituale vel sibi annexum, tamen et qui invadit et rapit talia, sub ea continetur. Que tria in principio huius capitulo ita comprehenduntur: nam dum exclamat pro auctore dicendo hic O Symon mago, tangit de ementibus spiritualia, qui symoniaci vocantur a Symone Mago, qui primitus post adventum Christi hoc actentavit: nam voluit emere gratiam ab Apostolis conferendi gratiam ipsam Spiritus Sancti pecunia, cui Petrus: Pecunia tua tecum sit in perditionem, quod donum Dei existimasti pecunia possideri, ut plene scribitur in Actibus Apostolorum in capitulo VIII°. Inde dum dicit O miseri seguaci tangit de vendentibus talia spiritualia in eadem dampnatione constitutis, qui giezite dicuntur a Giezi, discipulo Elisei prophete, qui, ut legitur IIII° Regum V° capitulo, sanitatem collatam mundationis lepre per dictum Eliseum gratis Namaan Siro vendere voluit, unde dictus propheta maledixit eum dicens: Lepra Naaman adherebit tibi et semini tuo in ecternum. Inde dum dicit E voi rapaci tangit de intrudentibus se per vim Ecclesias et eas rapientibus, qui corite vocantur ab illo Core qui cum ducentis et quinquaginta levitis sacerdotium summum rapere voluit, unde inde igne divino combusti sunt, ut legitur Numeri XVI° capitulo, qui excessus, dicit Augustinus, quod excedit omnes alias species symonie; in qua specie et dampnatione sunt et recipientes talia spiritualia de manibus laicorum, qui alchimis possunt dici ab illo Alchimo qui, ut legitur Machabeorum primo, capitulo VIIII°, a rege Demetrio sacerdotium accepit, contra quos dicitur Iohannis X° ibi: Qui non intrat per ostium in ovile fur est et latro, et in Ecclesiastico VII° capitulo etiam ad hoc idem dicitur: Noli querere ducatum ab homine neque a rege cathedram honoris, subdendo auctor quomodo res Dei, idest Ecclesie, debent esse sponse bonitatis, idest debet conferri hominibus, non ratione potentie vel nobilitatis, sed ratione virtutis et scientie, unde de hoc in quadam Lege dicitur: Nemo gradum sacerdotii pretii venalitate mercetur quantum quisque mereatur non quantum dare sufficiat extimetur, et Apostolus, Ad Ebreos capitulo V°, ad idem etiam inquit: Nec quisquam sumat sibi honorem, sed qui vocatur a Deo tanquam Aaron, qui ostensus est dignus sacerdotio per virgam que floruit, et similiter adulterine quasi fiunt ecclesiastice prebende. Nam symoniacus procurat quod Ecclesia, que est sponsa Dei, concipiat filios non legiptimos et nutriat, sed adulterinos. Nam clericus, ut sit legiptimus filius Ecclesie, debet ipsam optinere scientia, virtute et honestate, alius adulterinus erit, et exclusus ab hereditate paterna, idest a regno Dei. Post hec auctor, describendo formam pene horum symoniacorum, dicit quomodo sunt in foraminibus lapideis rotundis, ut sunt illa quattuor que sunt in baptistero sancti Iohanni Florentie circa fontem generalis baptismi, ut loca baptizantium, unum quorum auctor hic dicit se iam rupisse ut liberaret quendam ibi suffocantem. Et quia aliqui tunc molesti de hoc fuerunt contra eum, putantes ipsum hoc fecisse pompatice, potius quam dicta debita ratione, dicit quod ille idem qui sic evasit, sit testis in hoc de tali suo mortali casu contra illos. Ita cum capite infra et pedibus supra, ardentibus eorum plantis, ut dicit textus hic, et quomodo inde casuri sunt in scissuras dictorum sassorum deorsum, in quo auctor talem includit allegoriam, videlicet quod clerici, delecti ministri Dei in hoc mundo, si occulos mentis, quos deberent erigere ad celestia, hic cupiditate et avaritia ad terrena bona mundana inclinant, possunt vere dici esse summersos deorsum, ut dicit hic textus, unde Apostolus, Ad Colossenses III° capitulo, ad idem respiciens, sic ait: Sapite que sursum sunt, non que sub terra. Mortui enim estis et vita vestra abscondita est, et Ysaie capitulo II° dicitur: In die illa proiciet homo ydola argenti sui et simulacra auri sui, que fecerant sibi ut adorarent talpas et vespertiliones, et ingrederentur scissuras petrarum et in cavernis saxorum a facie formidinis Domini; . facit etiam illud Ezechielis VII° capitulo ibi: Et ymagines abominationum suarum et simulacrorum fecerunt ex auro et argento, et in Ecclesiastico capitulo II° dicitur: Ve peccatori ingredienti terram duabus viis, ut facit symoniacus qui vult pariter servire Deo et mamone. In incendio de quo hic in textu dicitur dictarum planctarum, allegorizari potest ardor cupiditatis clericorum in hoc mundo viventium, quem deberent suppeditare et conculcare, et ipse eum elevant in amore suo et affectu. Ad quod facit quod legitur in Levitico capitulo X°, scilicet quod Deus misit ignem celestem in eo loco ubi sacerdotes offerre debebant, ex eo quod Nabab et Abin, filii Aron, acceptis turibulis, imposuerunt ignem et incensum desuper offerentes coram Deo ignem alienum, et, egressus ignis, devoravit eos. Ignis missus de celo amorem Dei designat, que pure offere deberent sacerdotes; alienus ignis, ignis cupiditatis est, unde symoniaci figurati sunt in illis vigintiquinque viris quos vidit Ezechiel, habentem dorsum ad templum. Nam symonia, dicit ibi Glosa, supplantat caput hominis in obscuro, idest in privatione ignis Spiritus Sancti, et plantas pedum illuminat igne cupiditatis, quod optime conformatur ad allegoriam premissam. Ad hoc facit etiam quod ait Augustinus, dicens: Sicut eunucus fuit qui Iosep comparavit, ita qui gratiam mercatur, vivum semen non habet siccis genitalibus, unde ignis sacrificii, qui per septuaginta annos Babilonice captivitatis sub aqua vixerat, extinctus est Antiocho vendenti Iasoni sacerdotium, et sic ostenditur ignem Spiritus Sancti non lucere in sacramentis symoniacorum. + +Post hec auctor fingit se reperire umbram ibi pape Nicolai tertii de Ursinis in dicto loco, quam inducit sibi ad dicendum de papa Bonifacio VIII° quomodo, sua deceptione, induxit papam Celestinum ad renumptiandum papatui, ex quo ipse inde accepit pulcram dominam, scilicet Ecclesiam, et ita papa existens taliter egit quod captus est et dolore mortuus, ut scribam infra in Purgatorio in capitulo XX°. Item dicit quomodo ipse Nicolaus vere fuit filius urse, scilicet ex eo quod tali animali vitium cupiditatis ascribitur, nam sugit sibi plantas pedum in lustra sua multotiens pro alimento, ut fecit ipse Nicolaus pascendo se de infimis bonis terrenis supplantandis ab ipso in hoc mundo, unde merito in alio sicut in plantis cruciatur. Et hoc fecit causa elevandi eius agnatos, sive Ursinos, non respiciendo quod scribit Apostolus, Ad Hebreos primo capitulo dicens: Melchisedech rex, sacerdos Dei sine patre et matre et sine genealogia, ubi Glosa ait: Non fecit mentionem de hiis ad ostendendum carnalem amorem consanguineorum longe debere esse a sacerdotibus, unde invenitur papam Alexandrum cognoscentem hec nec servantem una die dixisse: *Deus abstulit nobis filios et diabolus dedit nepotes*, predicendo dicta umbra de papa Clemente V°, dissolutissimo, ut dicitur hic in textu, et quomodo comparandus fuit supradicto Iasoni, ementi ab Antioco rege summum sacerdotium, ut scribitur in secundo Machabeorum, ut ipse predictus Clemens a rege Francie, tangendo quomodo Christus nichil petit a Petro dando sibi claves nisi Sequere me, ut habetur Mathei XVI°, nec ipse Petrus et alii Apostoli a Mathia, substituto loco Iude, tangendo quomodo ipse Nicolaus ausit contra Karolum regem Apulie in faciendo sibi rebellari Sicilia ex eo quod recusavit facere parentela cum domo sua, ut petiit ipse papa, tangendo hic auctor quod scribitur Apocalipsis XVII° ibi: Veni et ostendam tibi dampnationem meretricis que sedet super aquas cum qua fornicati sunt reges terre sedens super bestiam habentem capita septem et cornua decem, que prophetia Iohannis refferri debet Ecclesiam in quantum pro prelatura accipiatur, que verba exponam infra in Purgatorio, in capitulo penultimo, ubi auctor de hoc plenius tractat, equiparando in hos symoniacos ydolatris iuxta illud Osee VIII° capitulo ubi dicitur contra dictos symoniacos: Ipsi regnaverunt et non ex me principes extiterunt et non cognovi: argento suo et auro fecerunt ydola sibi, unde et Gregorius, in Registro: Cum omnis avaritia ydolorum sit servitus, maxime in dandis ecclesiasticis honoribus, qui hoc facit infidelitatis perditioni se subicit, exclamando ultimo hic auctor contra Constantinum, ut dicit textus, in eo quod, ut scribitur in Decretis: Coronam et omnem regiam dignitatem in urbe Roma et Ytalia et in partibus occidentalibus apostolico concessit. + +{Di nova pena mi convien far versi.} In hoc XX° capitulo auctor tractat de quarta bulgia, in qua fingit puniri animas illorum qui in hoc mundo fuerunt divinatores, ita dicti quasi Deo pleni: nam divinitate se esse plenos simulant, et astutia quadam fraudolenta hominibus futura coniectant, ut pseudoprophete, idest ut falsi prophete. Nam divinatio dicitur falsa prophetia, et hoc faciunt interdum sub colore astrologie, que, licet in se verax scientia sit, tamen eam obliquant ad iudicandum aliquid necessario evenire, contra doctrinam Tolomei dicentis eam esse medium inter necessarium et contingens, unde in quodam Decreto ita incipiente dicitur: Non licet Christianis observare et colere elementa aut lune vel stellarum cursus, aut inanem signorum fallaciam pro domo facienda, vel propter segetes, vel arbores plantandas, vel coniugia socianda, ubi dicit Glosa: Nunquid hic reprehenditur astrologia, nunquid per ventos et dispositionem lune licitum est rusticis considerare tempus seminandi et medicis tempus potionum et minutionum certe sic, sed ille actus reprobus est cum creditur inesse necessitatem superioribus: nam non est dicendum superiora esse causas rerum, licet sint rerum signa. Ex hoc Augustinus, In Libro Psalmorum, ait: Astrologia apud Captolicos in desuetudinem abiit quia, dum propria curiositate hiis homines nimis erant intenti, minus vacabant hiis que pro salute animarum erant accomodata. Item interdum hoc faciunt sorte, unde dicti sunt sortilegi, Qui, ut dicit Ysiderus, sub nomine ficte religionis, per quasdam quas sanctorum vocant sortes, divinationis scientiam profitentur, aut quaruncumque Scripturarum inspectione futura promictunt, et ex hoc dicit quedam Decretalis sic: In tabulis vel codicibus vel astrolabio sorte futura non sunt inquirenda. Ad quod etiam quedam Lex sic ait: Si quis astrologus vel qui aliquam illicitam divinationem pollicetur, consultus aliquem furem dixerit qui non erat, capite puniatur. Tamen ubi humanum deficit, auxilium possumus sortibus recurrere ad Dominum, unde Beda, Super Actibus Apostolorum, ad hoc sic ait: Si qui, necessitate aliqua compulsi, Deum putant sortibus esse consulendum exemplo Apostolorum, qui Mathiam sorte eligerunt in apostolum, videant hoc ipsos non nisi precibus fusis ad Deum hoc egisse. Nam et Achor sorte fur ex precepto Dei inventus est, ut Iosue capitulo VII° habetur. Item et sorte Saul invenit Ionatan eius filium comedisse contra eius preceptum, ut primo Regum capitulo XIIII° dicitur; unde idem Augustinus in dicto Libro Psalmorum inquit: Sors non est aliquid mali, sed res in humana dubietate divinam indicans voluntatem, tamen dicit Gratianus quod prohibita est, ne sub hac specie divinationis ad antiquos ydolatrie cultus homines reddeant. Item quandoque dicti divinatores vocati sunt incantatores, ex eo quod artem divinandi verbis exercent et sine ullo veneni haustu, violentia tamen carminis interimunt, ut Lucanus: Mens hausti nulla sanie polluta veneni, / incantata perit etc., item vocantur quandoque malefici, idest magici, qui vite innocentum insidiantur et animum mulierum ad libidines provocant. Item vocantur interdum auruspices eo quod in aura divinationem suam agunt, quem modum divinandi primo reperiit iam per artem ille Tages, qui, arante quodam ruricola, ex glebis ortus est et talem scientiam dictavit et postea statim mortuus est, de quo Lucanus in primo sic ait: Sed fibris sit nulla fides, sed conditor artis / finxerat ista Tages etc. Item vocantur augures dicti divinatores aliqui, eo quod ab avibus talia capiunt, ut erat Ramnes ille de quo Virgilius ait sic: Regi Turno gratissimus augur, / sed non augurio potuit depellere pestem. Item qui igne hoc agunt vocantur piromantici, qui aqua ydromantici, qui terra geomantici, qui colloquio demonum nigromantici, qui omnes diabolica potentia, que dicunt vera quandoque proferunt permissum Dei, ut nos probet, ut Deuteronomii XIII° capitulo, dicitur sic: Si surrexerit in medio tui propheta, et predixerit signum ac portentum, et evenerit quid dixerit, non audias eum, quia temptat vos Deus ut palam fiat an diligatis eum nec non, unde subditur ibi in capitulo XVIII°: Ne sis maleficus, nec incantator, nec phitones consulas, nec divinos, fingendo auctor animas predictas talium in supplitium earum esse et ire retro ita cum vultu obliquato, ut dicit textus hic, in quo vult allegorice tangere errorem quem incurrunt vivendo in hoc mundo tales divinantes et nitentes futura prescire, quod solius Dei est, et hominum scire presentia, unde Ysaie capitulo XLV° dicitur: Annunciate vobis que futura sunt, et dicemus quod dii estis, et ad idem etiam Gualfredus in sua Poetria ait: At tamen istud / unde scies? Quid ages? Volucrum rimaberis aure / murmura? Vel motus oculo? Vel Apolline fata? / Tolle mathematicos! Est augur surdus et auspex / cecus et ariolus amens. Presentia scire / fas homini, solique Deo prescire futura; et Virgilius: Nescia mens hominum fati sortisque future, unde merito tales in hoc mundo viventes possunt et debent censeri ire et procedere quasi retrorsum et cum vulto, idest cum visu intellectus, obliquato, cum nituntur procedere et ire ad videndum ea que videre directo non possunt, scilicet futura que retro habent, idest que non patent ei ante, unde Psalmista: Qui annunciat verbum suum Iacob, et subdit, et iuditia sua non manifestavit eis, licet videre interdum valeant per obliqum, ut puta per gratiam Dei, - unde idem Psalmista: Ecce enim veritatem dilexisti incerta et occulta sapientie tue manifestasti michi, - vel per naturam, ut est circa prescientiam eclipsis solis et lune et huiusmodi talium que arte humana bene possunt presciri. Sic igitur elice cur ipse auctor sub dicta allegoria privet dictas umbras directo respicere hic et non per obliquum, ad quod etiam respiciens Ysaias XLIIII° capitulo, sic ait: Deus irrita facit signa divinorum et ariolos in furore convertit, convertens retrorsum tales sapientes, quod ultimum valde congruit predicte nature allegorice, inter quas predictas animas fingit auctor Virgilium sibi ostendisse umbram Amphiarai, regis de Grecia, qui fuit in vaticiniis et auguriis maximus olim vates, et qui, ut scripsi supra in capitulo XIIII°, simul cum regibus ibi nominatis ivit ad obsidionem civitatis Thebane, in qua obsidione, una die, ut scribit Ovidius in VIIII° et Statius in VII°, subito aperta terra cum toto suo curru absortus est ab ea, velut ille Datan de quo sic ait Psalmista: Aperta est terra et deglutivit Datan, et operuit super congregationem Abiron. Item umbram Tyresie thebani, alterius magni vaticinatoris, quem finxerunt poete, precipue Ovidius in tertio, semel percussisse duos serpentes coeuntes invicem, et statim fore effectum de masculo feminam, et ita mansisse per septem annos; inde per ipsum, repercussis hiisdem serpentibus, effectum esse iterum masculum, - dicit Fulgentius circa hoc: Grecia quantum est stupenda mendacio, tantum est ammiranda comento, - nam hunc Tyresiam pro cursu anni accepit qui in vere ut masculus gignit et impregnat et in estate parit tanquam femina; duos dictos serpentes pro humido et calido accipit, quibus coeuntibus, idest quibus coniunctis, terra concipit et parit, unde bene ait Lactantius dicens: Poetas non mendacia sed vera cecinisse si eorum dicta cum intentione liberentur. Ulterius ad propositum sciendum est quod, ut fingunt idem poete, Iupiter et Iuno eius uxor semel contendentes quis maius delectamen caperet ex coitu, masculus an femina, eligerunt dictum Tyresiam ad hoc solvendum cum utroque sexu expertus fuisset, qui dixit quod femina, ut erat opinio dicti Iovis, ex quo dicta Iuno dictum Tyresiam cecari fecit, et Iupiter inde ei dedit scire futura, et sic Penam levavit honore, ut ait idem Ovidius; unde Oratius in Sermonibus in persona Ulixis loquentis dicto Tyresie sic ait: Num furis? an prudens ludis me obscura canendo?; inde respondens in persona eiusdem Tyresie idem poeta ait: O Laertiade, quicquid dicam aut erit aut non: / divinare etenim magnus michi donat Apollo. Item umbram Arontis, alterius magni divinatoris, morantis olim in montibus marmoreis illis Lune deserte civitatis qui eminent oppido Carrarie contra marem, de quo Lucanus, in primo: Hec / propter placuit Tuscos de more vetusto / acciri vates, quorum qui maximus evo / Arons incoluit deserta menia Luce. + +Item umbram Manto, fatidice et filie dicti Tyresie, que, ut dicitur hic in textu, mortuo dicto suo patre et facta serva civitate Thebarum, ubi Baccus colebatur, ex eo quod, mortuis Eteocle et Polinice, regibus Thebarum et fratribus, quidam tyrampnus nomine Creons dominium dicte terre sumpsit: tamen quia perfide se gerebat, expulsus est et tradita est dicta civitas Theseo, duci Athenarum, industria Evagne uxoris Capanei, et sic facta est tributaria, ut de hoc Statius plene dicit in IV°, multum erravit per mundum et demum fundavit civitatem Mantue, ut dicit hic auctor. Ex quo summit materiam describendum lacii Garde, qui Benacus dicitur; inde auctor dicendo quomodo confinatur dictus lacus per terram Garde districtus Verone et per montes Valcamonice districtus Brixiensis et montes claudentes Alamanniam, iuxta comitatum Tiralli, districtus Tridentini, et ex hoc dicit auctor hic quod episcopi Tridentinus Brisiensis et Veronesis possent in medio dicti lacus navigantes signare benedicendo, ut in comuni sua diocesi. Inde dicitur quomodo fluit iuxta castrum Pischerie districtus Veronensis et fit dictus lacus fluvius qui vocatur Mincius usque ad terram Governi, districtus Mantuani, ubi intrat Padum, et quomodo sua aqua lacunat civitatem Mantue, que, ut dicit hic auctor, magis fuit iam populata antequam mattia, idest stultitia comitum de Casalodi, civium dicte terre Mantue, fore decepta per dominum Pinamonte de Bonacosis de dicta terra: nam tractavit cum eis expellere omnes magnates dicte terre et ibi, simul cum eis, dominari, quo facto, dictus dominus Pinamonte expulit dictos comites et solus habuit dominium dicte terre. Ad hoc facit quod ait Virgilius in X° de dicta terra Mantue, dicens: Ille etiam patriis agmnen ciet Oenus ab oris, / fatidice Mantos et Tusci filius amnis, / qui muros matrisque dedit tibi, Mantua, nomen, / Mantua, dives avis; sed non genus omnibus unum: / gens illi triplex, populi sub gente quaterni. / hinc quoque quingentos in se Mecentius armat, / quos patre Benaco velatus arundine glauca / Mincius infesta ducebat in equora pinu. Item dicit auctor se ibi etiam vidisse umbram Euriphili, auguris Grecorum, de quo Virgilius in secundo, in persona Synonis loquentis Troianis ficte sic ait: Suspensi Euriphilum scitantem oracula Phebi / mictimus, isque aditis hec tristia verba reportat: / *Sanguine placastis ventos et virgine cesa, / cum primum Iliacis, Danai, venistis ad horas*; re vera tamen ad id quod tangit hic auctor de dicto Euriphilo et Calcanta et de Aulide civitate, sciendum est quod secundum quod scribit Dites, dictus Calcas missus fuit per Troianos pro responso Apollinis de eventum eorum guerre, et cum responsum habuisset sinistrum contra Troianos dimissit illos et venit ad Grecos, unde ait ipse Ditis in hoc puncto: Achivi gaudent, Calcanta secum recipiunt, classem solvunt. In terra Aulide cum eos inde tempestates tenerent, dictus Calchas ex augurio fecit eos adhuc in Aulidem redire, ubi immolata Polisena filia Menelai, habito puncto ab istis Euriphilo et Calcanta prospere versus Troiam iverunt dicti greci, fingendo auctor ibi etiam se vidisse umbram Michaelis Scotti magni magici ac umbram Guidonis Bonatti de Forlivio et Asdentis Cerdonis de Parma divinatorum etiam, item et alias umbras infinitas mulierum ibi vidit que in hoc mundo dimiserunt suas artes debitas et dederunt se ad faciendum malias, idest maleficia cum herbis et ymaginibus cereis ut faciunt etiam hodie hic multe, contra quas in quodam Decreto sic dicitur: Nec in collectionibus herbarum aliquas incantationes liceat attendere mulieribus, quoque Christianis non licet in suis lanificiis vanitatem observare, sed Deum invocent adiutorem, qui eis sapientiam texendi donavit. Et in quedam alio Decreto contra tales etiam dicitur: Non est omictendum quod quedam scelerate mulieres retro post Sathan converse demonum illusionibus seducte profitentur se cum Diana nocturnis horis dea paganorum vel cum Erodiade et innumera multitudinem mulierem equitare super bestias et circuire. Ultimo auctor fingit Virgilium ipsum sollicitare ad iter prosequendum allegando quod lunam, in qua vulgares dicunt esse Caynum cum fasce spinarum igne accensarum, XVIa erat in confinibus emisperii nostri occidentalis et sequentis alterius orientalis, et sic sequitur ut sol hic esse deberet in IVa hora si bene inspiciatur, et sic hic et in sequenti capitulo, ubi dicit de hora VIa, colligitur quod iam auctor stetit in hoc ytinere inferni per XL horas, idest per duas noctes et per unum diem, et cum tertia parte alterius. + +{Così di ponte in ponte altro parlando.} In hoc capitulo XXI° auctor incipit tractare de quinta bulgia Inferni, in qua fingit puniri animas illorum qui in hoc mundo baratarias exercent pervertendo iustitiam in suis officiis pecunia, de quibus in primo Regum dicitur: Acceperunt munera et perverterunt iuditia, et Tullius in secundo Officiorum ait: Male se res habent cum id, quod virtute effici debet, pecunia actentatur, unde solet diffiniri ipsa barateria sic: Barateria est corrupta et absconsa voluptas cuiuslibet officialis premio a iustitia recedentis - in hac pice ita bulliente simili illi que bullet in arsana Venetorum, loco quodam ubi fiunt eorum navigia nova et vetera reaptantur, et remi et sarte, idest funes, et ubi terzeroli et artimones, qui species sunt velorum navium, suuntur, ut dicit hic textus, fingens inde auctor hunc demonem ita venisse cum isto spiritu istius antiani Lucane civitatis unde orta est beata Zeta et ubi est quedam statua Domini que vocatur Vultus Sanctus, et ubi currit fluvius qui dicitur Serchius et ubi, tempore auctoris, vigebat quidam civis qui vocabatur Bonturus Dati, summus baraterius, de quo yronice auctor sic loquitur, dum dicit quod omnes sunt ita baraterii excepto eo, per que textualia hic sequentia patere possunt, tangens etiam hic auctor, dum fingit dictum demonem dicere quomodo superstabat ratione dicti vitii dicte civitati, quod ait Ugo de Sancto Victore dicens: Sicut maioris scientie vel minoris demones sunt, ita habent maiores et minores prolationes: nam quidam supersunt uni provincie, quidam uni civitati, ut est in proposito, quidam uni homini et uni vitio, ideo unus spiritus dicitur superbie, unus invidie, et sic de aliis, tangens comparative inde auctor de castro Caprone, districtus Pisani, iam obtento per Florentinos cum pacto de personis non offendendis; inde, nominatis duodecim de dictis demonibus proprio nomine, et facta de eis quadam decina, incidenter tangit auctor quomodo in MCCC° in medio mensis martii hoc suum poema incohavit, item et quomodo Dominus, etate XXXIIIIor annorum, passus est et mortuus hora sexta in cruce in medio mensis martii, si bene inspiciantur verba illa: Ieri, cinque hore più oltre che questotta / mille dugento cum sesanta sei / anni compier che qui la via fu rotta. Et hec quantum ad licteram: quantum vero ad allegoriam, auctor hanc picem accipit pro statu et vita officialium barateriorum premissorum in cupiditate extuantium et in infamia denigratorum ut a pice quadam bulliente, iuxta illud Registri: Quem semel horrendis maculis infamia nigrat, ad bene tergendum multa laborat aqua, et forte etiam Salamon hoc respectu dixit: Qui tetigerit picem inquinabitur ab ea, et quod eorum barateriorum cupiditas sit ardentior aliis et obscurior occulis bonorum hominum audi quemdam legalem textum dicentem: Avaritia mater omnium malorum et maxime quando non privatorum sed iudicum inheret animis, unde Pauper si non habet quod offerat, non solum audiri contempnitur, sed etiam contra veritatem opprimitur; cito violatur auro iustitia, nullamque reus pertimescit culpam quam redimere nummis existimat, ut ait Ysiderus in quodam Decreto, et in suo libro De Summo Bono ad idem inquit: Gravius lacerantur homines a pravis iudicibus quam a cruentis hostibus; nam cupiditatis causa aut pervertunt, aut differunt iudicium donec bursas exauriant litigantium, ad quod etiam Phylosophus Ad Nicomacum ait: Remota cupiditate omnino nichil iustitie restat adversum, et sic que lege determinari possunt, nullo modo iudici relinquantur timore huius cupiditatis. + +{Io vidi già cavalier mover campo.} In hoc XXII° capitulo auctor, se continuando ad proxime precedentia in eo quod finxit in fine precedentis capituli illum demonem decurionem de ano trullando fecisse trombetta, ut ibi patet in textu, exorditur modo hic ut patet in principio huius capituli, concludens sub quadam allegoria etiam quomodo in statu hominum vitiosorum in hoc mundo qui, ut sepe dixi, per hoc ficto Inferni accipitur, omnia turpia in dicto et facto fieri et dici reperiuntur motibus diabolicis qui pro istis demonibus accipi debent, unde excusat se auctor si ita turpiter hic modo hoc recitat ratione loci et qualitatis materie, nam multa in taberna dicta et facta tollerantur, ut dicitur hic in textu, que in Ecclesia improbantur, unde Tullius, De Officiis, premisso et recitato quomodo quidam pretor nomine Sophocles, sedendo pro tribunali cuidam eius college nomine Pericle, ostendit puerum pulcerrimum quasi sodomitico affectu et quomodo dictus eius collega sibi dixit reprensive: *Decet pretorem non solum manus sed etiam habere occulos continentes*, ait, *Si Sophocles illud verbum dixisset in athletarum probatione iusta reprensione caruisset*. Nam in re scenica delicatum proferre sermonem vitiosum est. Ad idem Phylosophus in primo Ethicorum etiam ait: Utique sufficienter dicitur si secundum subiectam materiam aliquid manifestatur, tangendo comparative de natura delfinorum inde auctor, de qua Lucanus in V° ait: Nec placet incertus quod provocat equora delphin. Item etiam de fratre Gomita, olim officiali in iudicatu Gallure de Sardinea et de domino Michaele Zanca, officiali etiam olim in iudicatu Legodori in dicta insula Sardinee magnis barateriis, ut dicit textus. Item de dicto baraterio navarensi fallente et baratante ita istos demones ultimo, ut dicitur hic in textu, et hoc dicit ut tangat auctor de secunda specie barateriorum de qua statim dicam in sequenti capitulo. + +{Taciti, soli, sanza compagnia.} In hoc XXIII° capitulo auctor duo facit: primo continuat se ad proxime precedentia usque ibi: {Quivi trovamo una gente depinta}, inde usque ad finem huius capituli dicit de VIa bulgia. continuat se auctor, dico, ostendendo quod non solum dicti officiales dicendi sunt baraterii, sed etiam illi viles et lusores quos vocamus ribaldos et barattos, qui pleni sunt omnibus fallaciis et deceptionibus, de quibus allegorice sensit ysopus in illa sua fabula de mure et rana quam tangit hic auctor, quod ostendit ipse auctor dum dicit quod non magis parificantur in effectu hec duo vulgaria verba - diversa tamen in vocabulis, scilicet mo et issa: nam ambo important hoc adverbium temporis nunc, licet lumbardi illud proferent per mo, et luccenses per issa quam hec ficta rissa scripta per auctorem supra in precedenti capitulo cum dicta fabula ysopi, si bene copulantur earum principia, idest licterales sensu et fines, idest allegorici et morales, cum ambo scripserint hoc ad nostram moralitatem ut precaveamus nobis a talibus baratantibus alios decipientibus ita, unde idem ysopus de eis sic ibi subicit: omne genus pestis superat mens dissona verbis / cum sentes animi florida lingua polit. modo veniamus ad secundam partem predictam, in qua auctor de VIa bulgia dicit, in qua fingit puniri animas ypocritarum sub talibus ponderibus auratis exterius et plumbeis interius, ut dicit hic textus, in quo auctor vult tangere de natura talis vitii, qui est ut in homine virtutem et sanctitatem extra promat, in qua interius vitiositas est, unde ypocresia ita diffinitur: Ypocresia est occulti vitii callida palliatio, et dicitur ab epi quod est supra et crisis quod est aurum; unde Gregorius ait, super illis verbis Iob: Erunt radii solis et sternent sibi aurum quasi lutum: Per aurum designantur ypocrete qui quasi deaurati sunt et in superficie videntur habere virtutes nec habent, et cum deteguntur quod videbatur aurum in lutum sternitur, de quibus etiam Mathei XXIII° dicitur: Ve vobis, scribe et pharisei ypocrite, qui similes estis sepulcris dealbatis, que extra speciosa videntur, intus plena sunt turpitudine, et Tullius, De Officiis: Totius iniustitie nulla capitalior quam eorum qui, cum maxime fallunt, id agunt, ut boni viri esse videantur, quare vide cur auctor fingat tales umbras cum talibus cappis ire gravioribus illis quas imperator Federicus faciebat indui reos crimine lese maiestatis, que erant plumbee et fundebantur iuxta ignem circumpositum cum carne et ossibus dictorum talium malefactorum. Et hoc est quod tangit auctor hic dum dicit quod Federicus ponebat tales cappas de paleis respectu istarum, subaudi fingendo inter tales auctor se reperire umbram domini Catalani de Catalanis et domini Lodoringhi de Andalo de Bononia fratrum gaudentium, qui ambo simul ex eo quod dictus dominus Catalanus erat Guelfus et dictus dominus Lodoringhus Ghibellinus, electi fuerunt per Ghibellinos et Guelfos de Florentia in eorum rectores, qui ita se gesserunt quod eorum tempore expulsi sunt Uberti cum sua parte Ghibellina de civitate Florentie et devastate sunt eorum domus qui erant in vico ibi qui dicitur Gardinghus. Item fingit ibi eam umbram Cayphe et Anne olim pontificum Iudeorum ita stratas in cruce, ut dicit hic in textu, qui Cayphas consuluit Christum debere occidi dicendo quod expediebat unum mori pro populo ne tota gens periret. Alia per se hic patent. + +{In quella parte del giovenetto anno.} In hoc XXIIII° capitulo auctor incipit tractare de septima bulgia, in qua fingit animas furium puniri, exordiendo tamen prius et tangens quod ait Virgilius in Georgicis de signo Aquarii, in quo pruine et brume magis eveniunt, quod signum sol ingreditur in medio Ianuarii, dicens: Cum frigidus olim / iam cadit extremoque irrorat Aquarius anno, vocando transumptive auctor hic radios solis crines, unde et poete vocant ipsum solem crinitum Apollinem, et sic vult comprehendere hic auctor illam partem anni que est a medio Ianuarii usque ad exordium Martii, quam partem anni etiam describendo auctor hic dicit quomodo tunc noctes vadunt ad medium diem, ad intelligentiam cuius dicti notandum est quod in aliquo tempore totius anni dies solaris non potest dici ut medium diei naturalis comprehensi in XXIIIIor horis, et etiam per consequens nox, nisi in equinoctio quod est in principio Arietis, cuius signum sol ingreditur in medio mensis Martii, et in equinoctio quod est in principio Libre, cuius signum sol ingreditur in medio Septembris. A quo equinoctiali puncto Arietis dies ipse solaris, procedens versus tropicum Cancri, diatim in dimidio plus augetur, et auctus usque ad XV horas et dimidiam, tunc dicitur talis dies maior totius anni et integer, et dicitur tunc fore solstitium. Inde, procedendo versus dictum equinoctium autumpnale, diatim minuitur usque quo veniat ad XII horas, et sic iterum potest dici medium quoddam tunc dies, sicut et nox in dicto equinoctiali puncto dicti diei naturalis et sui ipsius, etiam a quo puncto equinoctiali Libre noctes vadunt superando dies semper usque ad solstitium Capricorni, quod est in medio Decembris, in quo dies minor est totius anni, scilicet VIIII horarum cum dimidia, unde sicut dies possunt dici ire ad mediam noctem eundo a dicto solstitio Cancri versus dictum equinoctiale punctum Libre, ratione superius ostensa ita, et per consequens versa vice noctes debent dici ire ad medium diem, eundo a dicto solstitio Iemeli versus dictum equinotiale punctum Arietis, hoc est ad medium diem naturalem tunc tempore existentem. Quod totum voluit sentire Virgilius in Georgicis dicens: Libra die somnique pares ubi fecerit horas / et medium luci atque umbris iam dividit orbem, tangendo auctor inde incidenter quomodo fama virtuosa non queritur otio, sed labore, ad quod Seneca Ad Lucilium ait: Ut virtutem occupemus et famam scrutari pectus oportet. Item dicit et quomodo animus hominis omnia vincit, si cum suo corpore gravi, idest acto ad otium, non se acaset, idest non se cum eo componat et cedat ei, unde Ovidius in suo libro De Ponto inquit: Omnia deficiunt, animus tamen omnia vincit, / ille etiam vires corpus habere facit. + +Post hec veniamus ad tractatum huius VIIe bulgie infernalis in qua auctor, ut supra premisi, fingit puniri animas illorum qui in hoc mundo furantur in tam diversis mutationibus et transformationibus cum variis serpentibus, ut dicit textus in hoc capitulo et in sequenti continuato cum isto. Et ad evidentiam et notionem allegoricam prenotandum est quod, secundum quod sentit hic auctor, triplex modus furandi in hoc mundo inter homines reperitur: primus est cum homo non habituatus ad furandum, nec solitus furari, si appareat et occurrat sibi res aliqua parata et apta furto, subito et indeliberate illam furatur, ut fecit iste Vannes, filius bastardus domini Fucci de Lazariis de Pistorio, qui una die festiva, visa sacristia sancti Iacobi ecclesie maioris dicte sue terre multis et sumptuosis apparamentis munita, statim in nocte sequenti furtive spoliavit eam, propter quod furtum, ut dicit hic textus, inveniendum, quamplures homines dicte terre per officium potestatis ibi fuerunt inquisiti et carcerati et torti, sive tormentati, sine culpa; tandem, scito negotio hoc, dictus Vannes ob illud furtum suspensus est per gulam, nam potius solitus dictus Vannes fuerat esse homicida quam fur, ut dicitur hic in textu de eo, ideo auctor nunc hic fingit ita pungi ab hoc serpente ipsum et subito comburi et refici, ut dicit textus comparative quasi ut Fenix, de qua Ovidius, cuius verbis hic auctor ad licteram utitur, in XV° sic ait: Una est, que reparat seque ipsa reseminat, ales: / Assirii fenica vocant, non fruge nec herbis, / sed thuris lacrimis et succo vivit amomi; / hec ubi quinque sue complevit secula vite, / illicis in ramis tremuleque cacumine palme / unguibus et puro nidum sibi construit ore. / Quo simul ac casias et nardis lenis aristas / quassaque cum fulva substravit cinnama mirra, / se super imponit finitque in odoribus evum. / Inde ferunt, totidem qui vivere debeat annos, / corpore de patrio parvum fenica renasci. Item reducit ad eius comparationem hic etiam casum et actum caducum illius hominis quem demon interdum humore quodam melanconico fatigat et cadere facit, sive illam oppillationem que dicitur epilensis, in cuius spiritus tali destructione subita et refectione auctor allegorice vult hic sentire, videlicet quod homo ille qui non sit in hoc mundo compressionatus et deditus vicio et actui furandi, si tamen contingat quod ab effectu furandi, ut a serpente quodam, visa re apta ad furandum pungatur ad serpentem, ut serpunt serpentes habitacula aliena et furentur, revertitur nichilominus in suo proprio primo statu humano, non in serpentino ut de aliis de quibus statim inferius dicam contingit, inducens hic auctor dictum spiritum ultimo ad prenumptiandum sibi quod prenumptiavit etiam umbra Ciacchi supra in VI° capitulo, videlicet quomodo pars Nigra Pistorii superare debebat partem Blancam de qua auctor erat, accipiendo transumptive hic auctor vaporem de quo hic dicitur pro marchione Morello Malespina, qui capitaneus fuit, tractus de valle Macre fluvii, idest de Lunisana eius contrata, et electus loco Roberti regis Apulie, tunc ducis Calabrie, inde recedentis ad obsidionem Pistorii factam per dictam partem Nigram per Martem, idest per dispositionem bellicam, dicendo quomodo dictus vapor involutus nubibus turbidis, idest de Nigris Guelfis, lacessitus erit a tempestate acra, idest a multis pugnaculis, scilicet dictus marchio in dicto capitaneatu super Campo Piceno - idest super plano ubi est Pistorium, ubi Catelina iam devictus fuit a Romanis, quem locum Sallustius vocat in fine sui Catelinarii Picenum, - tandem repente rumpet nebulam, idest per vim famis, intrabit dictam civitatem, ut fecit dictus marchio, et dicta pars Blancorum dispersa fuit, ut tangitur hic per dictum spiritum. Secundus vero modo furandi, de tribus quos supra premissi, est in illo homine qui in continuo affectu et proposito et motu est die noctuque furandi, non actento si res sit apta ad furandum vel non, ut modo de primo modo furandi dixi, et hoc tangit hic auctor secundario in umbra Agnelli de Brunelleschis de Florentia, quam fingit in sequenti capitulo ita commisceri et uniri cum illo serpente, idest cum proposito et affectu diabolico continue furandi, pro quo allegorice talis serpens accipitur. Tertius modus furandi est illorum furium qui non soli, sed in societate quadam illud agunt, ut lupi illi de quibus Statius in tertio Achilleidos comparative dicit, scilicet quod, federe iuncto in nocte, in societate rapinando vadunt, videlicet eundo dicti tales fures rumpendo et subintrando parietes et muros et hostia reserando, et unum de eis mictendo per tales fracturas, quasi ut serpentes, ad serpendum et furandum, et reliqui alii remanendo extra ad custodiam et ad recipiendum res furatas, ad quod dicitur in Exodo capitulo XXII°: Si perfodiens inventus fuit et mortuus fuerit, non est homicidium, et in Proverbiis Salamonis XXVIIII° capitulo dicitur etiam: Qui cum fure partitur, occidit animam suam; consentiendo vel occultando dicit ibi Glosa; quem tertium modum furandi tangit auctor allegorice in sequenti capitulo in illis quattuor furibus, scilicet in domino Cianfa de Donati, in domino Guercio de Cavalcantibus, olim occiso per homines de Gaville, terra comitatus Florentie, unde postea de illis in vindictam eius multi mortui fuerunt, et hoc tangit auctor in fine dicti sequentis capituli, item in domino Bosio de Abbatibus et in Puccio Sciancato de Caligariis de Florentia, qui, tempore auctoris, ut consocii, omnes predicti quattuor ita furabantur. Presentim, in eo quod fingit umbram dicti domini Guercii in forma serpentis ita percutere umbram dicti domini Bosii in forma humana existente in umbelico, unde, ut ibi dicit textus, nostra alimentatio primo capitur, hoc est quod embrio in ventre mulieris de eius mestruo sanguine primo nutritur, trahendo illum ad se per umbelicum ad epar, item etiam in eo quod dicit quod ita punctus per vulnus fumabat dictus dominus Bosius et dictus dominus Guercius, ut serpens per os suum, nichil aliud allegorice vult tangere auctor, nisi quod collocutio talium furium in nocte in loquendo et respondendo obscura sicut fumus procedit velata a nocturna tenebra, unde Fulgentius, scribens de Caco centauro fure, de quo dicam in sequenti capitulo, ait: Si fumum fures eructuant quis involantem dum negat agnoscit? Nam fur aut caliginem aut fumum obicit, ne cognosci possit, unde Oratius in Sermonibus ad idem ait: Noctem peccatis et fraudibus obice nubem. Item in eo quod predicti sic mutuo se mutando respiciebant se, alludit illis verbis Ovidii auctor dicentis in III° de Cadmo, dum sub dicta allegoria forte trasmutatur in serpentem per eum de quo etiam tangit in capitulo sequenti: Serpentem spectas? et tu spectabere serpens, et subdit in IIII° de ipso Cadmo, quod optime facit ad propositum sic: Dixit et, ut serpens, in longam tenditur alvum / durateque cuti squamas increscere sentit / nigraque ceruleis variari corpora guttis / in pectusque cadit pronus, commixtaque in unum / paulatim tereti tenuantur acumine crura / ille quidem vult plura loqui, sed lingua repente / in partes est fixa duas: nec verba volenti / sufficiunt, quotiensque aliquos parat edere questus, / sibilat; hanc illi vocem natura reliquit. Quod hoc ultimum tangit auctor hic in hoc presenti capitulo, dum fingit se propinquare huic VIIe bulgie, dum dicit se audisse quandam vocem exire de ea ad verba formanda inconveniens, tamen qui eam fecerat videbatur motus non dicas ad iram, ut multi textus dicunt falso, sed dicas ad ire, idest ad iter, seu ad serpendum ut serpens sibilando, sua vice furatum, ut auctor in sequenti capitulo fingit fecisse dictam umbram domini Bosii, serpentem effectam tali modo allegorico et sensu: nam sibilando sibi ad invicem fures tales consotii sibi loquuntur ne ad vocem cognoscantur, dicendo auctor, ad textum, quomodo Lybia et Ethyopia non prevalent in quantitate serpentum huic bulgie, nominando hic illos eosdem serpentes quos, dicit Lucanus in VIIII° Catonem reperisse in dicta contrata Lybie, ex quo, incidenter, tangit etiam hic auctor de natura illius lapidis qui dicitur elitropia similis smaraldo, respersi guttis rubeis, qui in Cipro, in Yndia et Ethyopia reperitur, qui, ut scribit frater Albertus: Si madeatur succo cicoree herbe, fallit visum adeo ut homo non videatur qui illum lapidem super se habeat, et ista sufficiant pro hoc capitulo et pro parte alterius sequentis. + +{Al fine de le sue parole il ladro.} In hoc XXV° capitulo continuando se auctor premictit quomodo Capaneus, ruens de muris Thebarum sua arrogantia, ut scripsi in capitulo XIIII° supra, non apparuit sibi superbior isto spiritu Vannis Fucci, ex quo summit causam exclamandi contra dictam civitatem Pistorii, dicendo quomodo deberet stantiare, idest statuere, ut funditus destrueretur, cum in male agendo superet eius malum semen, idest Catelinam romanum, a quo dicta civitas originem traxit; nam, ut scribit Sallustius, iste Catelina, de Roma expulso, cum suis coniuratis venit ad civitatem Fesule, ubi obssesus diu fuit a Romanis, demum inde exivit et ivit ad agrum Pistoriensem ubi victus est et mortuus a Metello consule romano, habito bello in Campo Piceno ibi prope, cuius residua gens, per fugam reducta ad Alpes, redivit postea, remoto dicto consule, et dictam civitatem in dicto agro Pistoriensi originavit. Inde tangit auctor de Caco centauro, qui olim morabatur sub saxoso antro montis Aventini, qui est Rome, ad quem locum semel Hercules cum magno suo armento applicuit, de quo armento iste Cacus multas vaccas furabatur et ducebat per caudam in dictum eius antrum ne vestigia vera paterent quem Hercules cum sua clava ibi occidit, reperto dicto furto, de quo Virgilius in VIII° ait: At furis Caci mens effera, et subdit: Quattuor a stabulis prestanti corpore thauros / advertit, totidem forma superante iuvencas. / Atque hos, neque forent pedibus vestigia rectis, / caudam in speluncam tractos versisque viarum / inditii raptos saxo occultabat opaco. Inde tangit auctor de ramarro, qui est serpens viridis et ascendit ramos sepium et inde ad alia sepem se iacit, et ideo dicitur ramarrus a ramo, et maxime hoc facit sole existente in signo Leonis, in quo est quedam stella que dicitur Canis a qua dicuntur dies canicularii de quibus dicitur hic in textu, qui in medio mensis Iulii incipiunt. -Post hec auctor inducit hanc umbram Ulixis ad dicendum quomodo post dictum excidium Troye navigavit totum mare Mediterraneum, ita dictum quia protrahitur ab Occeano mari occidentali usque ad medium terre habitabilis versus Orientem et quia medium est etiam inter Africam et Europam, et ambo eius lictora vidit usque in Yspaniam, scilicet litus Europe, et usque in Marroccum litus Africe et omnes eius insulas, inter quas dicit quod venit ad illam insulam que hodie dicitur Schia, que vicina est civitati Gaete, ita per Eneam titulate, ut dicitur hic in textu, eo quod ibi Caeta, eius nutrix, sepulta fuit +Item tangit de Sabello et Nassidio, comilitonibus Catonis, morsicatis in Lybia a certis serpentibus ita venenosis, ut in cinerem corpora eorum caderent, ut scribit Lucanus in VIIII°. Item dicit de Cadmo, de quo scripsi in precedenti capitulo, quomodo scilicet mutatus est in serpentem. Item dicit de Aretusa, mutata in fontem, poetice loquendo per Ovidium in V°. Ultimo vocat fundum huius bulge saburram, ut dicitur fundus navis inglarate, ut firmus vadat, de qua Virgilius in Georgicis: Ut cimbe instabiles fluctu iactante saburram. Alia vero dicenda in hoc capitulo scripsi in precedenti ubi videri potest ibi. -In hoc XXVII capitulo auctor, se continuando adhuc ad proxime precedentia, fingit sibi apparuisse in dicta VIIIa bulgia post predictos Ulixem et Diomedem in quadam alia flamma umbram comitis Guidonis de Montefeltro, ad quam comparative reducit ad simile quod tangit Ovidius, De Ibin dicens. Inde auctor recitat dicte umbre statum septem civitatum Romandiole, qui tunc temporis erat: primo videlicet quomodo illi de Polenta, quorum signum armature est quedam aquila duplici diverso colore partita, tenebant tunc, et hodie tenent, civitatem Ravenne et Cervie, tangendo hic in textu de illis pennis alarum extremis que vocantur vanni; item quomodo illi de Ordelaffis tunc tenebant civitatem Forlivii, quorum armatura est medius leo viridis solum cum duabus brachiis anterioribus, que civitas tempore pape Martini quarti diu obsessa fuit per dominum Iohannem de Apia, olim comitem Romandiole pro Ecclesia, tandem ibi dictus comes cum multis aliis Francigenis victus est et positus in conflictu per cives dicte terre Forlivi, sagacitate dicti comitis Guidonis, et hoc tangitur hic in textu dum dicitur de cruentoso muchio, idest cumulo ibi tunc facto de talibus cadaveribus; item quomodo illi de Malatestis, scilicet dominus Malatesta Vetus et Malatestinus eius filius, antiquitus originarii Castri Veruchii districtus Ariminii, et qui occidi fecerunt in eorum carcere quendam nobilem Ariminensem, qui vocabatur Montagna de Parcita, tunc tenebant Ariminum, ubi tyrannice subditos ut mastini mordebant, quod tangit hic textus dum dicit quod faciebant de suis dentibus suchium ibi, idest terrebram seu terrebrum; item quomodo comes Maghinardus de Paganis ex comitibus de Susinana, cuius armatura erat quidam leo azurrus in nido, idest in campo aureo, tunc tenebat civitatem Faventie, iuxta quam labitur Lamonus fluvius, et Ymole, iuxta quam labitur Santernus fluvius alius, et quia dictus Maghinardus in Tuscia ut Guelfus se habebat, et in Romandiola ut Ghibellinus, ideo auctor dicit hic quod mutabat partem ab estate ad iemem; item quomodo civitas Cesene, iuxta quam labitur Savius fluvius, inter tirampnidem et statum Francum tunc erat. +{Godi, Firenze, poi che se sì grande.} In hoc XXVI° capitulo auctor, premissis hiis verbis que yronice movet contra civitatem Florentie et hiis per que sibi prenuntiat magna adversa evenire (si vera somniantur iuxta mane, iuxta illud Ovidii in Epistulis: Nanque sub aurora, iam dormitante lucerna, / somnia quo cerni tempore vera solent, de quorum somniorum materia et natura dicam plene infra in capitulo VIIII° Purgatorii, ubi vide quas adversitates Florentie, dicit auctor, quod nedum alie terre ab ipsa remote desiderant sibi evenire, sed etiam terra Prati sibi convicina per decem miliaria) incipit tractare, et tractat usque ad XXVIII° capitulum, de octava bulgia, in qua fingit puniri in singularibus flammis, ut dicit textus, animas illorum qui in hoc mundo vivendo cum sua eloquentia et disertione facunda acuunt ingenium suum ad suadendum consulendo rei publice, vel alterius persone, prava et periculosa; contra quos ait Psalmista, sic dicens: Acuerunt linguas suas sicut serpentes, venenum aspidum sub labiis eorum, ac Tullius, ad idem advertens, incipiens suam Rectoricam, inquit scilicet quod Ipsa eloquentia calida est gladius in manu furiosi, ad quod idem Psalmista respexit dum dixit: Filii hominum dentes eorum arma et sagipte, lingua eorum gladius acutus. Et ex hoc notanter dicit hic auctor ad moralitatem etiam nostram visa, idest contemplata, tali pena quod intendit refrenare suum ingenium amodo arrengando, seu orando et consulendo ita ne de levi, propter aliquam apparentiam et eloquentiam in male consulendo et suadendo incidit motus, credo a doctrina Boethii dicentis in persona Phylosophie in II° circa hoc: Adsit igitur rethorice suadela dulcedinis, que tum tantum recto calle procedit, cum nostra instituta non deserit, scilicet precepta sapientie, ac Sallustii dicentis: Omnes homines, qui de rebus dubiis consultant, ab odio, amicitia, ira et misericordia vacuos esse oportet; nam non facile animus verum providet, ubi illa officiunt, nam ubi intenderis ibi ingenium valet; item Ecclesiastici capitulo XXVIII° dicentis: Ori tuo facito hostia et frenos ori tuo rectos, et Salomonis, Proverbiorum XIII° capitulo, dicentis: Qui custodit os suum custodit animam suam; qui autem inconsideratus est ad loquendum sentiet mala, cum Mors et vita sit in manu lingue, ut subdit ibi in capitulo sequenti, dicendo auctor hic: qui hoc facere intendit, scilicet quod virtus eius ingenium ducat a gratia Dei, et prosequendo auctor comparative quod legitur in IIII° Regum in capitulo II°, videlicet quod dum Elya propheta habuisset a Deo ut iret iuxta Iordanum et ibi raptus esset et ductus ad Paradisum Terrestrem, paruit et ivit illuc cum Eliseo eius discipulo, ubi statim descenderunt duo equi de celo cum uno curru igneo, et dictum Elyam sumpserunt solum et elevaverunt tantummodo, relicto ibi dicto Elyseo solo qui, secutus cum occulis dictum currum flamigerum quantum potuit, cepit inde dolens redire versus Bethlem, quem ita redeuntem quidam pueri obviantes ei deludebant eum clamantes: Ascende, calve, ascende, de quo, turbatus Elyseus, tunc maledixit eos et statim duo ursi de quodam saltu exierunt qui, aggressi dictos pueros, de eis quadraginta occiderunt, et sic vindicatus fuit cum ursis, ut dicitur hic in textu. In quibus flammis ita includentibus et urentibus has animas, allegorice auctor vult tangere de periculoso effectu illorum qui in hoc mundo, incendendo sua facundia et calido ingenio animos aliorum ad sequendum quod prave suadent et consuluunt, suas animas incendant in alio seculo, ut pena fit in eis conformis delicto. Ad quem sensum allegoricum credo respexisse Iacobum in eius Epistula dum inquit in capitulo III°: Lingua modicum membrum est, et magna exaltat; ecce quantus ignis quam magnam silvam incendat, et lingua ignis est inflammans rotam nativitatis nostre, et Salamonem, Proverbiorum XVI° capitulo dicentem: Vir impius fodit malum, et in labiis eius ignis ardescit, et Senecam scribentem ita Ad Lucilium: Lingua nostra fornacem quandam esse cottidianam, fingendo inde auctor inter tales animas se reperisse umbram Ulixis, regis olim Neratie et Diomedis, regis Celidonie de Grecia, simul in una flamma bicorni cruciari, ut dicitur hic, simili illi que surrexit de pira et rogo Etheocles et Polinicis fratrum et regum Thebarum, olim se ad invicem occisorum in singulari bello propter discordiam regni sui, que flamma desuper scissa in duas partes emicuit eorum duorum corpora comburendo, unde Lucanus de hoc ait: Scinditur in partes geminoque cacumine surgit / Thebanos imitata rogos, et Statius in XII°: Pellitur, exundant diverso vertice flamme, quibus Ulixes, quomodo fuit polluto in hoc premisso crimine, Ovidius in XIII°, in persona ipsius Ulixis loquentis Grecis contra Aiacem, inter alia inquit: Neve michi noceat quod vobis semper, Achivi, / profuit ingenium meaque hec facundia, si qua est, / que nunc pro domino, pro vobis sepe locuta est, et alibi: Non formosus erat sed erat facundus Ulixis, recitando hic auctor, in persona Virgilii, tria inter alia que predicti Ulixis et Diomedes sub dicta sua astutia et ingenio fallaci egerunt: primum fuit insidiatio equi lignei, in quo multi Greci reposti et abscosi fuerunt eorum astutia, qui postea, suasione Simonis, simulatu recessu exercitus Grecorum a civitate Troiana per ipsos Troianos, ruptis muris, introductus est Troiam, ex quo in nocte capta est per ipsos Grecos, ex quo profugus Eneas exivit Troiam et venit in Ytaliam, et facta est per eius descendentes Romam; et hoc est quod tangit hic auctor de nobili semine Romanorum, et hoc secundum quod scribit Virgilius in secundo, ficte vel vere, ubi hanc ystoriam scribit latius. Secundum fuit astutia qua usi fuerunt predicti Ulixes et Diomedes in inveniendo Achillem transmissum secrete in habitu cuiusdam puelle per Chironem a Theti eius matre ad ynsulam Schiri ad regem Licomedem ibi regnantem et habentem solum septem puellas feminas filias et nullum masculum, ne duceretur in exercitu circa Troyam, nam habuerat pro vaticinia ipsum ibi mori debere, qui Achilles secrete tandem iacuit cum filia maiori dicti regis et de eo gravida facta est, que Deidamia vocabatur, qui ad hunc locum iverunt predicti Ulixes et Diomedes cum exeniis spectantibus ad feminas et ad mares, quibus proiectis ante dictas puellas cognitus est dictus Achilles a preelectione virilium rerum, - unde Ovidius, in persona dicti Ulixis, de hoc in tertiodecimo sic ait: Prescia venturi genitrix Nereia leti / dissimulat cultu natum, et deceperat omnes, / in quibus Aiacem, sumpte fallacia vestis: / arma ego femineis animum motura virilem / mercibus inserui, neque adhuc proiecerat heros / virgineos habitus, cum parmam astamque tenenti / nate dea, dixi, tibi se peritura reservant / Pergama! quid dubitas ingentem evertere Troiam? / iniecique manum fortemque ad fortia misi. et ductus est dictus Achilles ad dictum exercitum, prius tamen desponsata dicta Deidamia, et quia dictus Achilles ibi in dicto exercitu mortuus est, dicit auctor hic etiam quod dicta Deidamia, licet mortua sit, adhuc de eo dolet, hanc etiam ystoriam Statius scribit in primo Achilleidos. Tertium fuit ablatio Palladii astutia predictorum Ulixis et Diomedis, quod erat quedam statua Palladis posita in quodam templo iuxta Troyam, qua, ibi manente, nunquam Troya capi poterat, secundum responsa suorum deorum, de quo Virgilius in secundo sic ait: Omnis spes Danaum et cepti fiducia belli / Palladis auxiliis semper stetit. Impius ex quo / Titides et enim scelerumque invector Ulixes, / fatale adgressi sacrato avellere templo / Palladium cesis summe custodibus arcis / corripuere etc. -Ideo auctor hic de tribus speciebus animarum tangit diversimode sic cruciatarum: nam circa primam speciem scismatis, scilicet quando est circa ea que sunt fidei, ut dicat et tangat latenter, fingit auctor modo primo se hic invenire umbram perfidi Macomecti, scismatici magni contra nostram veram fidem, de quo ystorice Magister Ystoriarum ita scribit, videlicet quod iste Macomectus instructus fuit a quodam clerico nobili romano qui, cum tempore Bonifatii pape quarti quedam petita et impetrata optinere non valuisset, a fide apostatavit, et ita informavit hunc Macomectum cum quadam columba alba que recipiebat grana de aure ipsius Macomecti, et sic adeo fuit erudita quod quando volebat ipse Macomectus illam ponebat in pubblico os sive rostrum suum ad aurem eius, et sic dicebat quod Spiritus Sanctus alloquebatur et instruebat eum qui, sic pseudopropheta, postea legem dedit Saracenis. Item fingit se ibi invenire umbram Aly, comitis dicti Macomecti, ita minus scissam quia minus fuit eius scisma quam scissura dicti Macomecti. +Post hec auctor inducit hanc umbram Ulixis ad dicendum quomodo post dictum excidium Troye navigavit totum mare Mediterraneum, ita dictum quia protrahitur ab Occeano mari occidentali usque ad medium terre habitabilis versus Orientem et quia medium est etiam inter Africam et Europam, et ambo eius lictora vidit usque in Yspaniam, scilicet litus Europe, et usque in Marroccum litus Africe et omnes eius insulas, inter quas dicit quod venit ad illam insulam que hodie dicitur Schia, que vicina est civitati Gaete, ita per Eneam titulate, ut dicitur hic in textu, eo quod ibi Caeta, eius nutrix, sepulta fuit, de qua Virgilius in VII°: Tu quoque litoribus nostris Eneia nutrix, / ecternam moriens famam Caieta dedisti, In qua ynsula dicit se fore retentum per annum et ultra per Circem que ibi morabatur, eo quod omnes comites ipsius Ulixis dicta Circes convertit in bestias ibi ut haberet copiam ipsius Ulixis luxuriando suis magicis verbis, de quo Virgilius in sua Bucolica sic ait: Carminibus Circe socios mutavit Ulixis, et Ovidius: Sole sate Circes variarum plena ferarum, item etiam Augustinus de hoc tangens in suo libro De Civitate Dei, sic ait: Fertur in libris Gentilium quod quedam maga Circes socios Ulixis mutavit in bestias, ad quod confirmandum subdit quod olim Archades sacrificium faciebant Lyeo Deo eorum tale quod omnes homines sumentes de eo bestie efficiebantur, sed hec omnia prestigiis magicis potius fingebantur, quam rerum veritate complerentur; tandem dicta Circe, effecta gravida de ipso Ulixe, restituit sibi eius dictos socios in pristinum statum, cum quibus, iam senescentibus, dicit dicta umbra quod devenerunt ad strictam faucem unde dictum mare exit de dicto Occeano, que aliter dicitur strictum Saphire seu Sibilie, ubi Hercules, ut dicit hic textus, fixit duas columpnas pro meta habitabilis mundi, in se licteras sculptas habentes monentes ne ulterius navigetur - de quo Phylosophus in II° Metaurorum ait: Si quod autem inter columpnas Herculeas totum secundum concavitatem terram, mare fluit in fluviorum magnitudinem, necnon Plato in suo Timeo ad hoc ait: Tunc fretum illud opinor comune ab ille habens in ore ac vestibulo sui sinus ynsulam, quod os a vobis Herculeis censentur columpne - qui locus dicitur strictura eo quod solum est largus pro cinque miliaria, et est infra dictas civitates Sibilie in fine Africe et Septam in fine Europe, de qua etiam Ysidorus in XIIII° Ethimologiarum sic ait: Gades ynsula est in fine Yspanie in qua Europa terminatur et insule Baleares et ubi Africa ab Yspania separatur per brachium maris quod est XX miliaria, et est dicta ynsula a terra separata per CXX passus, in qua Hercules fixit columpnas etc., ad quod strictum deveniens, dicit dicta umbra Ulixis quod, non attenta dulcedine Thelamaci sui filii nec pietate Laertis sui patris, nec amore Penelope eius uxoris, cupidus experiri aliam partem mundi, ita ibi cepit disserere et orare ad dictos eius socios dicens: *O fratres, qui per centum milia pericula devenistis nunc mecum ad Occidentem et ultimam partem mundi*, hec dixit ut dissuaderet eis reversionem, scilicet ut iterum non paterentur idem reddeundo et suaderet ultra procedere, et sequitur: *in ista tam modica vigilia nostrorum sensuum*, idest in ista tam modica vita senili, quasi dicat si morimur parum de vita perdimus, et sic est ista secunda suasio dicendo: *nolite negare habere mecum experientiam de remanente*, idest de residuo alio mundo inferiori post solem sine gente, - in quo hoc verbo videtur auctor sentire quod non sint antipodes, ut sentit Augustinus, De Civitate Dei, dicens: Nimis absurdum est, ut dicatur aliquos homines ex hac in illam partem, Occeani immensitate transiecta, navigare ac prevenire potuisse, ut eliam illic ex illo uno homine primum genus statueretur humanum; dicit tamen quod si ibi essent homines, ex Adam essent; hoc idem etiam videtur sentire Virgilius in sua Georgica, dicens de polo nostro artico: Hic vertex nobis semper sublimis, at illum, scilicet antarticum, Sub pedibus Stix atra videt Manesque profundi, quasi dicat non ergo homines, tamen scribitur per Servium quod Tiberinianus, olim consul Romanus, asseruit epistulam sibi vento allatam ab antipodibus, cum hac suprascriptione: Superi Inferis salutem, - et sequitur in dicta oratione quomodo id debent velle dicti sui socii facere, considerata eorum conditione quod non bruti etc., quibus suis sociis sic sibi annuentibus, dicit Ulixes quomodo ulterius navigavit per quinque lunas reaccensas, idest per quinque menses, et quomodo videbat iam antarticum polum in totum, et nostrum articum vix, ut dicit textus, et quomodo tandem aparuit eis mons quidam altissimum a longe, scilicet mons subaudi Purgatorii, ille de quo auctor iste tractat infra in secundo libro, et quomodo inde turbo ventus quidam expiravit qui percussit lignum eorum primo in canto, idest in costa, ita quod fecit illud girari ter, quarto fecit eius puppim elevari et prodam submergi, et sic taliter mortuus est ipse Ulixes. Quam descriptionem mortis eius auctor sumpsit a verbis forsan illis Oratii, dicentis in sua Poetria de ipso Ulixe: Dic, michi, Musa, virum capte post tempora Troye / Qui mores hominum multorum vidit et urbes, item et a verbis Claudiani sic scribentis etiam de morte dicti Ulixis: Est locus extremum pandit qua Gallia litus / Occeani pretentus aquis, quo fertur Ulixes / sanguine libato populum movisse silentum, ubi ait sic Glosa: Describit hic Claudianus locum per quem prodiit Megera ab Inferis ad litus Occeani versus Yspaniam ubi Ulixes, sacrificato Elpenore, ad Inferos descendit, quamvis communiter teneatur quod scribit Dares et Dites, scilicet quod Telagon, filius dicti Ulixis natus ex dicta Circe, illum occidit sagiptando inscienter, et hoc casu dicemus hic auctor licentia poetica hoc finxisse, iuxta illud Oratii dicentis in sua Poetria: Pictoribus atque poetis / quidlibet audendi semper fuit equa potestas. -Tangendo de fratre Dulcino scismatico et patareno hic etiam auctor, quem olim multi viri et mulieres secuti sunt in suis erroribus contra fidem, cuius habitatio erat in certis montibus districtus Novarie qui nunquam capi potuit per inquisitores et alios propter asperitatem dicti loci, nisi quodam anno in quo ita nives ibi invaluerunt, quod oportuit eum se cum sotiis fame reddere et combustus est. Quorum predictorum scisma et aliorum talium circa fidem quantum sit magnum scelus, etiam in Veteri Testamento monstratur in illo Chore et Dathan et Abiron, de quibus legitur Numerii XVI capitulo, quos terra vivos absorbuit, eo quod scismatice contra formam datam per Aron et Moysen circa sacrificia egerunt. Item, ut tangat de secunda alia specie supradicta scismatis qua scinduntur unitates gentium regnorum et personarum, fingit se ibi auctor reperire umbram domini Beltrami de Bornio de Guasconia qui suo scismate ita irritavit regem Iohannem Anglicum contra patrem eius quod ad invicem bellati sunt, et demum mortuus est ipse rex Iohannes, ut fuit Absalon cum David, patre suo bellando, inductus ad hoc, ut dicit auctor hic, per Achitophalem, consiliarem dicti Absalonis, ut scribitur in secundo Regum capitulo XV. Que species scismatis quomodo Deo displiceat etiam apparet in persona Ieroboam qui, dum ivisset ad corrigendum Iudam et Beniamin, scindentes decem tribus Israel, faciendo sibi regem exterum, et comedendo cum eis contra preceptum sibi factum, morsu leonis mortuus est, ut scribitur in Regum capitulo XII. +{Già era dritta in sù la fiamma e quieta.} In hoc XXVII° capitulo auctor, se continuando adhuc ad proxime precedentia, fingit sibi apparuisse in dicta VIIIa bulgia post predictos Ulixem et Diomedem in quadam alia flamma umbram comitis Guidonis de Montefeltro, ad quam comparative reducit ad simile quod tangit Ovidius, De Ibin dicens: Artificis periit cum caput arte sua, scilicet quomodo tempore Fallaridis, crudelissimi siculi tyrampni, quidam, Perilaus nomine, fabricavit quendam bovem eneum per modum quod, homine in eo misso et clauso et clamante, dictus talis bos mutabat vocem et cridatum humanum in mugitum bovinum, et ipsum presentavit dicto Fallaridi ut faceret poni in eo ad ignem illos quos mori facere volebat sine pietate aliqua habenda humana, qui primo hoc dictum magistrum fecit experiri. Inde auctor recitat dicte umbre statum septem civitatum Romandiole, qui tunc temporis erat: primo videlicet quomodo illi de Polenta, quorum signum armature est quedam aquila duplici diverso colore partita, tenebant tunc, et hodie tenent, civitatem Ravenne et Cervie, tangendo hic in textu de illis pennis alarum extremis que vocantur vanni; item quomodo illi de Ordelaffis tunc tenebant civitatem Forlivii, quorum armatura est medius leo viridis solum cum duabus brachiis anterioribus, que civitas tempore pape Martini quarti diu obsessa fuit per dominum Iohannem de Apia, olim comitem Romandiole pro Ecclesia, tandem ibi dictus comes cum multis aliis Francigenis victus est et positus in conflictu per cives dicte terre Forlivi, sagacitate dicti comitis Guidonis, et hoc tangitur hic in textu dum dicitur de cruentoso muchio, idest cumulo ibi tunc facto de talibus cadaveribus; item quomodo illi de Malatestis, scilicet dominus Malatesta Vetus et Malatestinus eius filius, antiquitus originarii Castri Veruchii districtus Ariminii, et qui occidi fecerunt in eorum carcere quendam nobilem Ariminensem, qui vocabatur Montagna de Parcita, tunc tenebant Ariminum, ubi tyrannice subditos ut mastini mordebant, quod tangit hic textus dum dicit quod faciebant de suis dentibus suchium ibi, idest terrebram seu terrebrum; item quomodo comes Maghinardus de Paganis ex comitibus de Susinana, cuius armatura erat quidam leo azurrus in nido, idest in campo aureo, tunc tenebat civitatem Faventie, iuxta quam labitur Lamonus fluvius, et Ymole, iuxta quam labitur Santernus fluvius alius, et quia dictus Maghinardus in Tuscia ut Guelfus se habebat, et in Romandiola ut Ghibellinus, ideo auctor dicit hic quod mutabat partem ab estate ad iemem; item quomodo civitas Cesene, iuxta quam labitur Savius fluvius, inter tirampnidem et statum Francum tunc erat. Inde inducit auctor dictam umbram dicere quomodo fuit homo bellicosus et cautus in rebus bellicis et guerrigeris, sed tandem senescens frater minor effectus est, in quo habitu requisitus a papa Bonifatio VIII° habente tunc discordiam cum illis de Columpna, ut fuit sanctus Silvester requisitus a Constantino de monte Siratti ad mundationem eius lepre, ut doceret eum illos predictos de Columpna vincere et civitatem Penestrini quam tunc tenebant destruere, consuluit ei ut dicitur hic in textu, ex quo dicit dicta umbra ita se ibi dampnatam, non iuvante eam dicta absolutione dicti Pape perperam facta propter contraditionem, ut dicitur in textu hic, nam Contraria simul non possunt esse, ut ait Phylosophus in sua Methaura, cum non possit homo simul tristari et gaudere; nam sicut Lex contradictoria est cum propositionum altera vera altera falsa est, ut dicitur in Tractatibus Loyce ita, et penitere eius quod quis iam facere vult, unde Ysidorus in suo libro De Summo Bono in hoc ait: Irrisor est non penitens qui adhuc agit actu vel voluntate quod penitet, et propter id quod ait Gregorius, in hoc dicens: Illi soli habent in hac carne potestatem ligandi et absolvendi sicut Apostoli qui eorum doctrinam et exempla sequuntur et clave non errante, ut dicitur in Decretis. -Item ut tangat de illa specie predicta scismatis que scandalum dicitur, fingit se ibi etiam auctor reperire umbram Petri de Medicina, villa comitatus Bononiensis, convitiatoris magni et maledici, quem etiam inducit ad dicendum sibi ipse auctor quod si reddeat ad videndum planum Lombardie, confinatum per longitudinem a civitate Vercellarum et a Mercabo loco in fauce Padi, quod moneat dominum Guidonem et Angelellum, cives de Fano, de eo quod contingit eis iam, licet videbatur dicere hoc fuisse postea: nam, cum Malatestinus de Malatestis olim dominus civitatis Arimini monoculus aspiraret ad dominium dicte terre Fani sub pretextu contrahendi parentelam cum predictis, convocavit eos secum ad parlamentum apud Catolicam terram quandam inter Fanum et Ariminum, quo colloquio facto, in reditu fecit eos macerari, idest submergi, dictus Malatestinus in mari, tangendo de Neptuno deo maris et de vento vallis Fogare, que est iuxta montem Catigliani inter dictam terram Fani et dictam terram Arimini, qui inde valde periculose spirat contra navigantes, ut hic dicit textus. Item umbram Curionis, olim tribuni romani depulsi per Pompeium de Roma tanquam amici Cesaris, qui in civitate predicta Arimini, dum ibi Cesar applicuisset eundo contra dictum Pompeium, arrengando dixit hec verba, recitata hic in textu per auctorem, scilicet. +{Chi porria mai più cum parole sciolte,} idest cum versis prosaicis. Nam dicitur prosa, secundum Ysiderum, Producta oratio et a lege metri soluta, vel prosa dicitur eo quod sit profusa. Et procedendo in hoc vigesimo octavo capitulo cum sequenti usque ibi: {Così parlammo infin al loco primo}, auctor tractat de nona bulgia infernali in qua fingit puniri in huiusmodi vulnerationibus et ferutis factis ab isto demone - qui in Sacra Scriptura dicitur Amalechita - animas illorum qui in hoc mundo seminatores fuerunt scandali et scismatis, ut dicitur inferius hic in textu, et merito quidem, actento intellectu et sensu allegorico quem auctor hic includit, videlicet quod, sicut homines in hoc mundo scismatici quodam motu diabolico - pro quo predictus demon hic ponitur - animos illorum circa ea que unionem habent et habere debent et unitatem scindunt, ita eorum animas in alio secolo in hac tali pena debemus censere et puniri per consequens sic scissas, et plus et minus secundum mensuram maioris et minoris sui talis delicti, ut fingit auctor hic, quomodo respectu forte dictum est Ysaye XXV°: Secundum mensuram delicti erit plagarum modus; nam scisma grece, latine dicitur scissura, ac etiam taliter diffinitur per Canonistas: Scisma est illicita discessio eorum inter quos unitas esse debet, vel dic scisma est illicitus ab unitate discessus, et sic erit scissura que fit ab universitate et unitate, et quia hoc delictum scismatis commictitur interdum circa ea que sunt spiritualia, ut puta circa ea que fiunt ad catholicam nostram fidem, quo casu scisma esse dicitur species heresis, interdum circa corporalia et mundana, et interdum circa personas offendendas cum vitiis et verbis pravis discomictendo, quo casu non dicitur proprie scisma, sed scandalum potius, quod dicitur secundum Ysidorum A scandalon grece, quod latine offensionem sonat. -In hoc vigesimonono capitulo auctor, dicto de umbra istius Geri del Bello de domo ipsius auctoris, scilicet de Alegheriis, qui Gerius olim mortuus fuit per illos de Sacchettis de Florentia, de cuius morte hoc tempore quo loquitur auctor nundum vindicta facta fuerat, licet inde per non multos annos facta fuerit, et de castro Altefortis olim supradicti domini Beltrami de Bornio, ut dicit textus, procedit ad dicendum de decima et ultima bulgia infernali, quam dicit circuire per XXII miliaria et in qua fingit puniri animas illorum qui in hoc mundo falsarii fuerunt in diversis infirmitatibus ita ut dicit textus, tangendo comparative de epidimiosa et malesana contrata Vallis Clane, aquas per Tusciam pigrissime manantis, et de Maritima et Sardinea ut habetur in textu, item et de epidimia olim insule Enopie, que postea vocata est Egina a matre Eaci sui regis, que adeo magna fuit ut ibi omnia animalia, usque ad formicas, mortua sunt, ut scribit Ovidius in VII, qui Eacus, eius rex, qui solus evasit postea per intervalla temporis, prece facta Iovi iuxta quandam quercum plenam formicis, dicendo. Item nonne falso et contra veritatem transmutantes se in alterius formam et personam in hoc mundo, ut maxima delicta sic commictentes, possunt dici laborari in morbo furoris et insanie quodam? Nam, sicut furioso homo furens amictit quodammodo suam formam humanam furendo, ut patet in Attamante et Ecuba, de qua statim dicam in sequenti capitulo, et accipit demoniacum, ita huiusmodi falsarii in forma se mutando; quare vide cur auctor fingit in hac bulgia ire in tanta furiositate umbras Mirre et domini Iohannis Schicchi mordendo alios ut follettos, idest ut demones, ut dicit textus in sequenti dicto capitulo, ubi de eis dicam et de sua falsitate. +Ideo auctor hic de tribus speciebus animarum tangit diversimode sic cruciatarum: nam circa primam speciem scismatis, scilicet quando est circa ea que sunt fidei, ut dicat et tangat latenter, fingit auctor modo primo se hic invenire umbram perfidi Macomecti, scismatici magni contra nostram veram fidem, de quo ystorice Magister Ystoriarum ita scribit, videlicet quod iste Macomectus instructus fuit a quodam clerico nobili romano qui, cum tempore Bonifatii pape quarti quedam petita et impetrata optinere non valuisset, a fide apostatavit, et ita informavit hunc Macomectum cum quadam columba alba que recipiebat grana de aure ipsius Macomecti, et sic adeo fuit erudita quod quando volebat ipse Macomectus illam ponebat in pubblico os sive rostrum suum ad aurem eius, et sic dicebat quod Spiritus Sanctus alloquebatur et instruebat eum qui, sic pseudopropheta, postea legem dedit Saracenis. Martinus vero, in sua Chronica scribens de Eradio imperatore, qui cepit imperare anno domini VI° XIIII° anno, aliter de hoc ait, videlicet sic dicens: Anno autem Eradi imperii XII° Macomectus propheta Saracenorum surrexit, et subdit: Fuit autem iste Macomectus Magus, et quia epilencticus erat, ne perciperetur, dicebat se tunc loqui cum angelo quotienscumque caderet, et de principatu latronum pervenit ad regnum, a quodam monaco nomine Sergio apostata ad decipiendum populum informatus. Item fingit se ibi invenire umbram Aly, comitis dicti Macomecti, ita minus scissam quia minus fuit eius scisma quam scissura dicti Macomecti. -Veniamus ad secundam dictam partem Cociti in qua auctor fingit puniri animas proditorum sui patrie, ubi fingit primo se reperire umbram domini Bucche de Abbatibus de Florentia qui, incepto bello inter Florentinos et Seneses aput Montem Apertum de quo plene dixi supra in X capitulo, proditorie incidit astam vexilli principalis dicti sui comitis, unde dicti Florentini rupti fuerunt et positi in conflictu per dictos Senenses ibi; que umbra dicti domini Bucche dicit esse ibi umbram domini Bosii de Duara de Cremona qui, pecunia accepta, prodendo regem Manfredum et alios Ghibellinos de sua patria dedit passum gentibus regis Karoli venienti de Francia in Apuliam. Item umbram domini Thesauri de Beccharia de Papia, olim abbatis Vallis Umbrose districtus Florentie ibi decapitati propter quendam eius tractatum proditorie factum contra commune Florentie. Item umbram domini Iohannis de Soldaneriis de Florentia, proditoris olim sue partis Ghibelline de Florentia, ut fuit iste Ganellonus de domo Magantie de quo hic dicitur, proditor Karoli Magni et sue comitive. Item umbram Thebaldelli de Zambraciis de Faventia prodentis dictam eius civitatem una nocte dando eam Bononiensibus. Item umbram comitis Ugolini Gherardeschi de Pisis, olim proditoris dicte sue civitatis in tradendo Lucensibus castrum Asciani et castrum Ripe Fracte. Item umbram domini Rugerii de Ubaldinis, olim archiepiscopi pisani proditoris dicti comitis, ut dicitur in sequenti capitulo, ita rosam in capite a dicta umbra comitis Ugolini, ut dicit hic textus comparative, ut fuit rosum caput Menalippi a Tydeo rege vulnerato ab eo in bello Thebano letaliter quadam indignatione, quia sibi valde erat in omnibus impar, de quo casu sic ait Statius in VIII Thebais loquens in persona dicti Tydei regis morientis. +Tangendo de fratre Dulcino scismatico et patareno hic etiam auctor, quem olim multi viri et mulieres secuti sunt in suis erroribus contra fidem, cuius habitatio erat in certis montibus districtus Novarie qui nunquam capi potuit per inquisitores et alios propter asperitatem dicti loci, nisi quodam anno in quo ita nives ibi invaluerunt, quod oportuit eum se cum sotiis fame reddere et combustus est. Quorum predictorum scisma et aliorum talium circa fidem quantum sit magnum scelus, etiam in Veteri Testamento monstratur in illo Chore et Dathan et Abiron, de quibus legitur Numerii XVI° capitulo, quos terra vivos absorbuit, eo quod scismatice contra formam datam per Aron et Moysen circa sacrificia egerunt. Item, ut tangat de secunda alia specie supradicta scismatis qua scinduntur unitates gentium regnorum et personarum, fingit se ibi auctor reperire umbram domini Beltrami de Bornio de Guasconia qui suo scismate ita irritavit regem Iohannem Anglicum contra patrem eius quod ad invicem bellati sunt, et demum mortuus est ipse rex Iohannes, ut fuit Absalon cum David, patre suo bellando, inductus ad hoc, ut dicit auctor hic, per Achitophalem, consiliarem dicti Absalonis, ut scribitur in secundo Regum capitulo XV°. Que species scismatis quomodo Deo displiceat etiam apparet in persona Ieroboam qui, dum ivisset ad corrigendum Iudam et Beniamin, scindentes decem tribus Israel, faciendo sibi regem exterum, et comedendo cum eis contra preceptum sibi factum, morsu leonis mortuus est, ut scribitur in Regum capitulo XII°. -In hoc XXXIII capitulo auctor, continuando se ad finem precedentis capituli, inducit dictam umbram comitis Ugolini ad narrandum sibi non quomodo proditione dicti Archiepiscopi Rugerii captus fuit et mortuus ipse et Gaddus, Anselmutius, Uguccio et Brigata eius filii fame carcerati in quadam turri Pisis que ex hoc dicitur adhuc Turris famis tanquam factum sibi auctori notorium, sed modum miserabilem eius mortis et dictorum quattuor suorum filiorum puerorum tanquam rem sibi ignotam, incipiendo dicere quomodo per plures menses iam steterant in dicta turri in carcere alimentati: nam viderat ut dicit hic plures lunas in dicta carcere radiare, idest plures cursus lunares quorum quilibet per mensem durat quando una nocte sompniavit ipse comes se videre semper montem sancti Iuliani, positum inter Lucanam civitatem et Pisas, venari unum lupum cum suis pullis a dicto Archiepiscopo ut a domno, idest ut a domino, principaliter et secundario a Gualandis, Sismondis et Lanfranchis nobilibus dicte civitatis Pisarum et occidi cum dictis eius filiis, quod totum in personam sui et dictorum suorum filiorum dicit inde redundasse ut patet hic ad textum, et quomodo dicti sui filii iuvenculi tulerunt suam vitam solum usque ad quartam diem et ipse pater usque ad septimam ita ieiuni. In quo tangit auctor hic quantum ad plus homo completus vivere potest sine alimentatione: nam et tantum tulit David semel vitam ieiuni dolore illius pueri sui filii quem habuit ex Bersabe qui septem diebus egrotavit, et mortuus est VIIa die tandem sue egritudinis et totidem diebus stetit sine cibo et potu ipse David, inde comedit, de quo legitur in II Regum capitulo XII. +Item ut tangat de illa specie predicta scismatis que scandalum dicitur, fingit se ibi etiam auctor reperire umbram Petri de Medicina, villa comitatus Bononiensis, convitiatoris magni et maledici, quem etiam inducit ad dicendum sibi ipse auctor quod si reddeat ad videndum planum Lombardie, confinatum per longitudinem a civitate Vercellarum et a Mercabo loco in fauce Padi, quod moneat dominum Guidonem et Angelellum, cives de Fano, de eo quod contingit eis iam, licet videbatur dicere hoc fuisse postea: nam, cum Malatestinus de Malatestis olim dominus civitatis Arimini monoculus aspiraret ad dominium dicte terre Fani sub pretextu contrahendi parentelam cum predictis, convocavit eos secum ad parlamentum apud Catolicam terram quandam inter Fanum et Ariminum, quo colloquio facto, in reditu fecit eos macerari, idest submergi, dictus Malatestinus in mari, tangendo de Neptuno deo maris et de vento vallis Fogare, que est iuxta montem Catigliani inter dictam terram Fani et dictam terram Arimini, qui inde valde periculose spirat contra navigantes, ut hic dicit textus. Item umbram Curionis, olim tribuni romani depulsi per Pompeium de Roma tanquam amici Cesaris, qui in civitate predicta Arimini, dum ibi Cesar applicuisset eundo contra dictum Pompeium, arrengando dixit hec verba, recitata hic in textu per auctorem, scilicet: Dum trepidant nullo firmato robore partes, / tolle moras: semper nocuit differre paratis, que verba Lucanus in primo scribit. -In quo passu autor intelligendus est non ut prima facie lictera sonat, cum dissonum esset rationi dicere et credere animam dicti Catonis ad Limbum descendisse et de ipso exisse per mortem Christi et venisse ad hunc locum Purgatorii, cum Augustinus in primo De Civitate Dei improbet talem mortem Catonis occidendo se taliter ratione ibi assignata, ac etiam ex eo quod homicidium perpetravit, item et hominem sine culpa occidit, item et quia tam virum bonum interfecit et per consequens dampnatus rationabiliter esse debet; qua re auctor in hoc passu intelligi debet sub tali allegorica locutione hoc dicere, videlicet ut ipse Cato non ut ipse, sed ut ipsa virtus honestatis in eo hic figurata, ut supra dictum est, per ipsum autorem ante redemptionem Christi in ambage et tenebrositate fuerit, ut in Limbo quasi quodam infernali apud gentiles et paganos et alios infedeles, cum tales per honestatem solum intendebant ad finem amoris honesti, quem dicebant esse solum quod sine utilitate et fructu per se rationabiliter laudandum erat. +Item umbram domini Musce de Lambertis de Florentia, qui olim in quodam consilio segreto facto inter Ghibellinos de Florentia de vulnerando dominum Bondelmontem de Bondelmontibus de Florentia, ob illud quod scribam infra in Paradiso capitulo XVI°, consuluit quod penitus occideretur, et sic factum est allegando verba posita hic in textu, scilicet quod res facta caput habet, unde contingit ei id quod dicit hic auctor sibi, nam ipse et illi de domo sua cum aliis Ghibellinis expulsi sunt de Florentia ob talem mortem. Istis dictis interpositis, reddeamus ad principium huius capituli ad recitandum que prohemialiter premictit ibi auctor, alludendo primitus verbis illis Virgilii dicentis in VI° circa penam istam eandem scismaticorum, ut credo: Non, michi si lingue centum sint oraque centum, / ferrea vox, omnes scelerum comprehendere formas; et Deiphebum vidit lacerum crudeliter ora, / ora manusque ambas, populataque tempora raptis / auribus et truncas inhonesto vulnere naris, scilicet quomodo respective ad plagas quas vidit ibi nunc nichil essent videri, vulnera facta olim in provincia Apulie et in Campania in bellis primo Enee et aliorum suorum Troianorum cum Turno rege et Laurentis prenunciatis dicto Enee per Sybillam iam, in cuius persona Virgilius in VI° in hoc sic ait: O tandem magnis pelagi defuncte periclis, / sed terra graviora manent, in regna Lavini / Dardanide venient, micte hanc de pectore curam, / sed non et venisse volent; bella, orrida bella, / et Tibrim multo spumante sanguine cerno. Item in longa guerra Annibalis contra Romanos, longa dicit quia per XVII annos durabit, tandem ipsos Romanos posuit in conflictu apud terram Cannarum in Campanea dictus Annibal, et in tam magna strage quod XLIIIIor milia corpora Romanorum ibi mortua remanserunt, de quorum manibus tot annuli sunt erepti qui ascenderunt ad summam unius modii, ut scribit Titus Livius qui non errat, dicit hic auctor ut ostendat Orosium errasse, qui dixit fuisse quattuor modies. Item in guerra Roberti Guiscardi qui, potens valde, veniens de Gallia in Ytaliam, non valens Romam optinere, invasit Apuliam et eam per vim optinuit cum insula Sicilie. Item in bello et conflictu dato per Karolum regem Apulie olim regi Manfredo apud terram Ceperani, ubi Apulienses fuerunt mendaces, dicit hic auctor: nam, cum, parato bello, iurassent et promisissent dicto Manfredo fideliter esse secum ibi proditores sibi fuerunt. Item in alio bello et conflictu dato per dictum Karolum Corradino, nepoti imperatoris Federici secundi et dicti Manfredi apud terram Taglacozzi, sagacitate domini Alardi de Ustiariis, ut dicit hic auctor, senis et inhermis: nam primo, rupta gente dicti Karoli, vagante gente dicti Corradini per campum, fecit dictum Karolum iterum aggredi dictam gentem Corradini et eam vicit, quem dominum Alardum secum duxit dictus Karolus, secutus doctrinam Troghi dicentis Alexandrum ad periculosa bella euntem semper secum duxisse veteranos propter eorum consilia et experientiam, nam, ut dicit Salamon: Cum dispositione initur bellum et erit salus ubi multa consilia. -Non tamen credendum est quod anima sit ventus, ut Greci iam dixerunt, et ut simulat hic dictus poeta, ex eo quod ore trahentes aerem vivere videamur. Inde auctor, quasi admirative ex eo quod iam per aliquos annos dictus Casella iam mortuus fuerat, fingit se quesisse a dicta eius umbra quomodo sibi erat tanta terra ablata, idest tantum iter, quantum et ipse auctor et ipsa umbra tunc fecerant de uno et eodem loco ad illud quod iter dicta umbra facere debuisset dudum post eius mortem; qui respondit ut in textu habetur, ad notitiam cuius est advertendum sub quo intellectu auctor hunc angelum accipiat primo et secundario. Et dicit quod hic primo allegorice ipsum accipit pro motu angelico illo qui trahit homines de Egypto, idest de servitute peccatorum ad statum penitentie et purgationis per mare, idest per fluctus et amaritudines terrene purgationis et voluptatis, ut tractus fuit populus Israel de servitute pharaonis de Egypto in qua steterat per septuaginta annos, ut in libro Ester, et per mare rubrum, ut in Psalmo hic allegato dicitur. Et, ut tangat quomodo sine directione sancte matris Ecclesie Catholice Romane et eius mandatorum et preceptorum nemo potest ire ad salvationem, cum sit et dicatur mater fidei et religionis dicta Ecclesia, ideo auctor fingit dictam umbram dicere quod ad dictam faucem Tiberis congregantur omnes qui non tendunt versus flumen primum infernale dictum Acherontem. +{La molta gente e le diverse piaghe.} In hoc vigesimonono capitulo auctor, dicto de umbra istius Geri del Bello de domo ipsius auctoris, scilicet de Alegheriis, qui Gerius olim mortuus fuit per illos de Sacchettis de Florentia, de cuius morte hoc tempore quo loquitur auctor nundum vindicta facta fuerat, licet inde per non multos annos facta fuerit, et de castro Altefortis olim supradicti domini Beltrami de Bornio, ut dicit textus, procedit ad dicendum de decima et ultima bulgia infernali, quam dicit circuire per XXII miliaria et in qua fingit puniri animas illorum qui in hoc mundo falsarii fuerunt in diversis infirmitatibus ita ut dicit textus, tangendo comparative de epidimiosa et malesana contrata Vallis Clane, aquas per Tusciam pigrissime manantis, et de Maritima et Sardinea ut habetur in textu, item et de epidimia olim insule Enopie, que postea vocata est Egina a matre Eaci sui regis, que adeo magna fuit ut ibi omnia animalia, usque ad formicas, mortua sunt, ut scribit Ovidius in VII°, qui Eacus, eius rex, qui solus evasit postea per intervalla temporis, prece facta Iovi iuxta quandam quercum plenam formicis, dicendo: *Totidem pater optime*, dixi, / *Tu michi da cives et inania menia supple, ut ait ibi Ovidius, et ita obtinuit, et restituta est dicta insula de formicis factis hominibus. Dicunt quidam quod re vera de quibusdam hominibus restituta fuit qui Mirmidones vocabantur, et qui nigri et parvi erant, ideo ex hoc sub representatione formicarum ponuntur poetice, fingendo se ibi auctor inde reperire umbram magistri Griffolini de Aritio, magni magi et magni alchimiste combusti Senis, inductu Episcopi dicte terre, qui istum Alberum nominatum hic in textu tenebat pro suo filio eo quod, accepta non modica pecunia a dicto Albero promictendo sibi ostendere artem qua sciret volare ut volavit ille Dedalus, de quo scripsi supra in capitulo XVII°, nec hec fecit, ut dicit textus hic. Item umbram Capocchi de Senis, alterius magni alchimiste, dicentis de Stricca, homine de Curia, ordinatore olim expendendarum brigatis spendarecce. Item de domino Nicolao de Bonsignoribus, qui faciebat assari capones ad prunas garofanorum. Item de Caccia de Asciano, qui omnia sua bona consumpsit in dicta brigata spendareccia, et de Abbaglato, omnibus de Senis ut patet per se hic in textu. Post hec, circa ea que in hoc capitulo et in sequenti finguntur per auctorem, notandum est quod, tam spiritualiter quam moraliter, quilibet vitiosus in hoc mundo potest dici infirmus infirmitate mentis et animi, subaudi largo modo loquendo, sed precipue vitiosus in hoc crimine falsitatis, unde in quodam Decreto dicitur: Sicut infirmitas corporis contingit turbata concordia elementorum sive humorum, ita infirmitas anime est quod vitium appellatur, quo anima a Deo separatur, nam Passiones animi morbi sunt, ut ait Tullius, De Tusculanis Questionibus, et, ut ad speciem hanc talem transcendamus, nonne homo alchimista in hoc mundo fervore cupiditatis laborans die noctuque cum suis vasculis et manibus, potest dici laborare morbo scabie et lepre? Nam, sicut scabiosus tota die scalpit sibi cutim, et nichil reportat nisi furfur in unguibus, ita et alchimista nichil de suo labore ultimo reportat, nisi fumum, unde in quodam Decreto ad simile sic dicitur: In scabie fervor viscerum ad cutem trahitur et foris corpus sauciat; sic, si cordis temptatio usque ad operationem prosiliit, fervor intimus usque ad cutis scabiem prorumpit, quia dum in cogitatione voluntas non reprimitur etiam in actione dominatur, per que vide cur auctor has animas dictorum istorum duorum alchimistarum fingit sub allegoria ita hic passionari in scabie; item nonne falsator monete in hoc mundo potest dici laborare morbo ydropisie? Nam, sicut ydropicus aliter quam debet convertit suum humorem, ut fiat in eo aqua quod sanguis fieri debet, et sic tandem corpus suum necat sitiendo, ita et falsator monete corrumpendo eam, et aurum alia mistura improba vitiando et commiscendo quadam siti avaritie, animam suam in mortem submergit. Quare vide allegorice cur auctor in capitulo sequenti ita fingat umbram huius magistri Adami ut ydropici sic hic cruciari, ad quem misticum sensum facit quod scribitur Luce capitulo XIIII° ibi: Ecce homo quidam ydropicus, sic avarus, idest avidus eris: ydropico similatur in inflatione superbie et in fetido anelitu et in non satiabili siti. Item et quod ait Phylosophus in VII° Ethicorum dicens: Assimilatur autem malitia egritudini velut ydropisi, incontinentia vero epilenticis. Item nonne etiam accusator falsus et fictus locutor etiam falsus et in hoc mundo potest dici laborare in morbo febris aque? Dicitur sonticus morbus quia omnibus partibus corporis nocet; nam, sicut febricitans lingua adusta et denigrata in ossibus dolet, in carne et in sanguine buliens languescit ita huiusmodi falsam accusatores et falsa fingentes adusta lingua, et extuantes in toto suo animo ut extuabat Synon ille grecus, de quo in sequenti capitulo dicitur, ad falsificandum equum fictum Troianis, ut dicit plene Virgilius in secundo. Quare vide cur auctor eius Synonis umbram cum umbra illius accusatricis Iosep, de qua dicam in capitulo sequenti, sub allegoria fingat in hac bulgia ita febricitando acutissime puniri. Item nonne falso et contra veritatem transmutantes se in alterius formam et personam in hoc mundo, ut maxima delicta sic commictentes, possunt dici laborari in morbo furoris et insanie quodam? Nam, sicut furioso homo furens amictit quodammodo suam formam humanam furendo, ut patet in Attamante et Ecuba, de qua statim dicam in sequenti capitulo, et accipit demoniacum, ita huiusmodi falsarii in forma se mutando; quare vide cur auctor fingit in hac bulgia ire in tanta furiositate umbras Mirre et domini Iohannis Schicchi mordendo alios ut follettos, idest ut demones, ut dicit textus in sequenti dicto capitulo, ubi de eis dicam et de sua falsitate. -Post hec auctor venit ad secundam partem presentis capituli, ubi primo tangit de repentibus rupibus existentibus inter Lericem et Turbiam civitates riparie Ianuensis. Inde, factis suis comparationibus que per se patent, fingit ibi se reperire illam turbam animarum de qua dicit textus, iuxta dictum montem vagando ita extra Purgatorium sive ripas dicti montis Purgatorii. Quas animas dicit esse illorum qui in hoc mundo viventes contempserunt sententias excomunicatorias contra eos latas et interdicta, tamen in fine contriti salvati sunt, et in pena talis contemptus dicit quod ita extra Purgatorium vagantur, sive extra dictas ripas et vagabuntur triginta annis pro omni anno quo vixerunt in tali contemptu et contumacia Ecclesie, accipiendo hic auctor tempus pro anno ut accepit Daniel scribendo in capitulo VII de Antichristo, scilicet quod regnabat Per tempus et tempora et dimidium temporis, quod exponitur Per annum et annos et dimidium anni, et idem de mensibus et diebus talis contumacie intelligatur eadem ratione. +{Nel tempo che Iunone era crucciata.} Ad evidentiam horum que in principio huius XXX° capituli auctor continuando se ad proxime precedentia tangit notandum est quod Cadmus, filius regis Agenoris de Sidonia, instituta per eum de novo civitate Thebana, duxit in uxorem Ermionem filiam Veneris et Martis ex qua habuit quattuor filias, scilicet Agaven, Yno, Athonoe et Semelem: prima nupsit Ysioni, secunda Athamanti, tertia Euristeo, quarta, scilicet Semele, nemini sed in concubinatu Iovis remansit, qua demum de dicta Iove gravida facta de Bacco, Iuno uxor dicti Iovis ita contra eam et totam eius gentem irata est, ut ait hic auctor et Ovidius in tertio dicens: Gaudet et a Tyria collectum pellice trasfert, scilicet ipsa Iuno, in generis socios odium: subit ecce priori / causa recens, gravidaque dolet de semine magni / esse Iovis Semelem etc., nam primo, transformans se Iuno predicta in vetulam nutricem suam nomine Boroeim, suasit dicte Semele ut faceret quod Iupiter predictus, dum ad ipsam accederet, se sibi ostenderet in formam divinam, quo breviter petito et vix obtento a dicto Iove, combusta est et infans de corpore suo exemptus est per dictam Yno et nutritus, contra quam Iuno ex hoc etiam irritata fecit dictum Athamantem eius virum ita insanum effici quod semel videndo ad se venire dictam eius uxorem cum duobus gemellis eius filiis, scilicet Learco et Melicerta, cepit hunc predictum Learcum et eum proiciendo in quodam saxo occidit et illa se necavit cum alio dolore mota ut dicit hic auctor; item infuriavit inde ita dictam Agavem quod Pentheum eius filium ad mortem laniavit; item fecit quod dicta Athonoes vidit Atheonem eius filium transformatum in cervum et ita postea ab eius canibus interemptum. Secundo tangit de furiositate Ecube, uxoris Priami, habita dum in excidio Troye vidit dictum eius virum a Pyrro occidi et Polisenam etiam eius filiam et Polidorum eius filium in litore maris trucidatum per Polinestorem regem Tracie cui Priamus recommendaverat, ut plenius tangam infra in Purgatorio capitulo XX°, et de qua Ovidius in XIII° sic ait: Troya simul Priamusque cadunt, Priameia coniunx / perdidit infelix hominis post omnia formam / externasque novo latratu terruit auras. Modo dicit hic auctor quod nec dicti furores nec alii tam Troiani quam Thebani equandi fuerunt furoribus horum duorum spirituum, scilicet domini Iohannis Schicchi de Cavalcantibus de Florentia, qui, consultus a domino Symone de Donatis de dicta terra eius sotio quid facere deberet, conquirendo se de domino Bosio eius patruo tunc egroto et nichil sibi relinquente vel modicum in suo testamento, de presenti tunc facto dixit sibi: *Eamus ad dictum dominum Bosium sub actu visitandi eum et occidamus suffocando ipsum et ponamus eum in terra sub lecto et ego induam me eius vestes et intrabo locum eius in lecto et faciam novum testamentum in quo revocabo hoc quod fecit et relinquam vobis omnia sua bona, sed de hoc ego volo lucrari et michi ipsa relinquere quandam equam pulcerrimam* dicti sui Bosii quam tunc habebat in rure, prestantem alio eius equitio et turme equarum, ut dicit hic textus, et ita factum fuit, et, reposito secrete corpore dicti domini Bosii mortuo iam sic in suo loco, clamaverunt velut tunc expirasset predicti domini Iohannes et Symon, licentiatis et remotis tabellione et testibus et aliis de loco illo, prius tangendo quomodo eodem modo falsificavit se ista Mirra, cuius umbram auctor etiam fingit hic ita ire mordendo furiose, de qua Ovidius in X° scribit, scilicet quomodo filocapta de Cinara rege Paphon eius patre, industria cuiusdam vetule nutricis eius in forma cuiusdam alterius virginis eam in lecto posuit cum dicto eius patre et habita re ad invicem gravida facta est, que fugitiva facta cognito negotio peperit infantem nomine Adonem pulcerrimum, et ipsa mortua est conversa in arborem sui nominis. Et in suo libro De Arte Amandi ait: Mirra patrem, sed non quo filia debet, amavit, ut dicit hic etiam auctor. Inde tangit auctor de illa falsa accusatrice Iosep filii Iacob de qua legitur Genesis XXXVIIII° capitulo, scilicet quomodo dum dictus Iosep a quibusdam foret extractus de puteo illo in quem eius fratres illum posuerunt ut ibi fame periret et venditus Phytafar eunuco regis Pharaonis foret per illos; dumque cum eo ivisset in Egyptum dictus Phytifar ipsum Ioseppum preposuit domui sue, unde uxor dict Phytifar exarsit in ipsum Ioseppum, et quia noluit sibi consentire, falso accusavit eum dicto suo viro de actentatione violenta carnali; ex quo dictus Phytifar dictum Ioseppum in carcere posuit, de quo postea liberatus est propter interpretationem sompni Pharaonis. Item etiam de umbra dicti Synonis greci tangit auctor hic, et quomodo falso recitavit Troianis de equo ligneo de quo hic dicitur et de quo vide quod scripsi supra in capitulo XXVI°. Item tangit de dicto magistro Adamo qui, ut dicit, ad inductum comitum de Romena de Casentino, scilicet comitis Guidonis, comitis Alexandri et comitis Aghynolfi fratrum cudit falsos florenos, ex quo combustus fuit, quem auctor incidenter inducit ad iurgium et contentionem faciendam cum dicto Symone, unde, vide moraliter, inducat per reprensionem Virgilii quomodo debemus sequi Salamonem dicentem, Proverbiorum XX° capitulo: Honor est homini qui separat se a contentionibus, tangendo de speculo Narcisi, idest de fonte de quo dicam in capitulo III° infra in Paradiso. Modo reddeamus ad videndum quid auctor voluit sentire dum in precedenti proximo capitulo induxit Virgilium ad dicendum sibi quomodo dicta penultima bulgia in suo circuitu erat longa XXII miliaria, et in hoc capitulo inducit hanc umbram magistri Adami ad dicendum quomodo hoc sequens ultima bulgia sit XI miliaria, et sic in dimidio minor in circuitu, item etiam quod hec ultima bulgia est larga per medium miliarie, et dic quod hoc tetigit hic ut ostenderet ipse auctor quomodo commensurata hac parte Inferni dictarum decem bulgiarum in sua circumferentia gradatim minuendo ita per miliaria appareret resultatione in quantum ambitus totius Inferni sit grandis, habendo ymaginative respectum quod circumferentia totius globi terre circuat secundum Phylosophum XXIIIIm miliaria, licet secundum Alfagranum tantum per XXm et IIIIc miliaria solum dictum diameter vero terre, qui est tertia pars circuli et septima alterius in totum mensuratur per VIm et Vc miliaria secundum dictum eundem Alfagranum. Item etiam quod dictus globus in se sit interius hinc versus eius centrum in parte aliqua sua concavus et quod in concavitate tali sit Infernus ut in ventre terre, ut dicitur in Sacra Pagina, fore prout scripsi supra in Prohemio huius mei comenti presentis; sic igitur si dicta Xa et ultima bulgia sit ambiens in sua circulatione per XI miliaria tantum, ut habetur hic in textu, minorata in suo circulo per medietatem ambitus a penultima nona bulgia sibi precedenti, et sic gradatim de aliis suprorsum, restat quod prima bulgia circuat in suo ambitu per Vm VIcXXXII miliaria, secunda per MMVIIIcXVI, tertia per MIIIIcVIII, quarta per VIIcIIII, quinta per IIIcLII, sexta per CLXXVI, septima per LXXXVIII, octava per XLIIII, nona per XXII, decima per XI, et ita eadem commensuratione attenta conclusive restat quod inde a dicta Xa et ultima bulgia usque ad puteum qui sequitur circuat abissus per V miliaria cum dimidio et a dicto puteo usque ad centrum terre locus intermedius Cociti circuat per II miliaria, cum dimidio in suo ambitu; diametraliter autem dictus globus perforatus ymaginative consideratus descendit per VImVc miliaria in totum, ut supra dictum est, unde si bene consideratur hinc ad dictum centrum medietas dicte quantitatis VImVc miliariorum mensurabitur, et erit itaque quantum ad id quod tangit de medio miliari transversali, et ad id quod dimisit auctor dicere de mensuratione sex circulorum infernalium precedentium dictas decem bulgias; curioso mathematico relinquo computationem fiendam eorum. -Ad evidentiorem intelligentiam horum verborum et sequentium in presenti principio huius IIIIti capituli, que auctor continuando se adhuc ad proxime dicta prohemialiter quasi premisit, notandum est quod Thomas in prima parte eius Summe questio LXXVIa, recitat quod Quidam maximus phylosophus nomine Iacobus Syrius posuit in homine esse duas animas numero differentes: animalem scilicet, qua animatur corpus, sanguini immixtam, et aliam spiritualem que rationi ministrat; item etiam quod Plato tenuit in nobis esse tres animas per organa differentes, scilicet vegetativam sive nutritivam in hepate, sensitivam seu concupiscibilem in corde, et intellectivam seu cognoscitivam in cerebro. Item sciendum est etiam ad propositum quod quedam operationes sunt sive virtutes anime que exercentur sine organo et sensu, ut intelligere, velle et ymaginari, et hec sunt in anima ut in subiecto; alie sunt que exercentur per organa corporalia ut visus et auditus, et alie sensuales, et hec sunt in subiecto coniuncto et non in anima sola, unde Phylosophus in suo libro De Somno et Vigilia dicit quod Sentire non est proprium anime neque corporis, sed coniunctim. Modo auctor, ut ostendat quod nedum rationibus predictis, sed etiam experientia dicta oppinio de pluribus animabus falsa sit et reproba, fingit hic ita se ivisse, intentum et fixum ascultando verba dicti spiritus Manfredi quod non perpendit quod sol per quinquaginta gradus processerat ibi comprehendentes tres horas et tertiam partem alterius hore, donec loquutus fuit cum eo, quod non contigisset si sensitiva potentia esset in nobis anima diversa et separata ab intellectiva. +{Una medesma lingua pria mi morse.} Dicto comparative de natura lancee Achillis et Pelei regis eius patris, que erat ut prius, sive primo, ictu sauciaret, secundo sanaret, - Ovidio dicente in suo libro De Remedio Amoris: Vulnus Achilleio quod quondam fecerat hosti, / vulneris auxilium Pelias hasta tulit, - auctor in isto XXXI° capitulo procedit ad dicendum et fingendum de loco Infernali attributo animabus gigantum et de earum etiam supplitio, ad quod antequam veniamus, quero utrum gigantes olim fuerint vere an ficte et quales, et dico quod non est dubium antiquitus in primordiali tempore fuisse dictos gigantes homines, dico mire magnitudinis et potentie personalis, testante non solum poetica scriptura sed etiam divina, ut ecce Genesis capitulo VI° ubi dicitur ad licteram: Gigantes autem erant in diebus illis super terra, item et Baruch prophete III° capitulo dicitur: Fuerunt gigantes nominati illi qui ab initio statura magna fuerunt scientes bellum; non hos elegit Dominus neque via discipline invenerunt: propterea perierunt; item in Proverbiorum capitulo XXI° inquit Salamon: Vir qui erraverit a via doctrine in cetu gigantum morabitur; item et Psalmista dicens: Non salvatur rex per multam virtutem et gigas in multitudine virtutis sue; item et Virgilius in VI°, dum fingit Eneam invenisse animas horum gigantum in infimo loco Inferni ut fingit etiam nunc auctor, hic ita ait de eis et de eorum magnitudine potentia et audacia dicens: Hic genus antiquum terre Titania proles, / fulmine deiecti fundo volvuntur in ymo / hic et Aloides geminos immania vidi / corpora qui manibus magnum rescindere celum / adgressi superisque Iovem detrudere regnis. / Vidi et crudeles dantem Salomonea penas, / dum flammas Iovis et tonitrus imitatur Olimpi. Nam iste Salamon gigas in urbe Elidis ubi Iupiter colebatur fecit fieri quoddam manuale celum eneum unde faces admodum fulminis faciebat descendere et strepitus admodum tonitruum volendo se equari dicto Iovi, unde subdit ibi Virgilius: Ibat ovans divumque sibi poscebat honorem, qui tandem fulminatus est a Iove et mortuus. De quorum gigantorum magnitudinem volens tangere in persona Tition gigantis subdit etiam ibi Virgilius: Nec non et Tition, terre omniparentis alumpnum, / cernere erat, per tota novem cui iugera corpus, / porrigitur etc.; item de eorum dicta audacia legitur interdum cum turribus dictos gigantes voluisse aggredi Deum, ut patet in isto Nembroth gigante de quo hic dicitur et de quo dicam plenius in capitulo XII° infra in Purgatorio ubi ystoriam eius recitabo; item interdum cum montibus, unde Ovidius in primo ait: Neve foret terris securior arduus Ether, / affectasse ferunt regnum celeste gigantes / altaque coniectos struxisse ad sidera montes; item bellis et preliis ut patet de pugna Flegre de qua scripsi supra in capitulo XIIII° et scribam infra in Purgatorio in dicto capitulo XII°, quod totum scripserunt dicti poete sub fictione includente dictos gigantes fuisse repugnatores nature, unde ad hoc Tullius in suo libro De Senectute ait: Quid aliud est gigantum modo bellare cum diis nisi nature repugnare? Dicuntur enim gigantes a ge quid est terra, ideo finguntur per poetas fuisse filios terre, sed qua de causa hoc finxerunt dicit Varro hoc, ideo quia tempore diluvii quidam homines magni ad altos montes fugerunt, quidam ad non sic altos, et quia, sedato et remoto dicto diluvio, qui in minoribus montibus erant certabant ire ad altos montes predictos et faciliter vincebantur a superioribus ibi manentibus, ideo factum est ut dii superiores et inferiores terrigene dicerentur et quia ipsi inferiores gigantes de locis humilibus ad superiora raptabant dicti sunt habere pedes serpentinos, et hoc est quod fingitur de pugna habita inter gigantes et Deos. Albericus vero in suo Poetario vult dicere hoc dictum esse propter pugnam quam habuit Iupiter expulso Saturno suo patre de regno Cretensi cum titanibus quasi gigantibus, et quia eos vicit fingitur Iupiter eos fulminasse, et quia post dictum diluvium tales homines, ut scribit Lactantius, in cavernis et specubus, cum nondum domus extarent, et in cavis arboribus morarentur et ibi filios procrearent, ideo ex truncis nasci dicebantur, et sic quia gigantes eo modo editi sunt finguntur filios terre fuisse et ita pugnasse in fabulis poetarum, subaudi Boetius in III° libro Consolationis in ultima prosa in persona Philosophie sibi ipsi loquendo ait: *Accepisti*, inquit, *in fabulis lacessentes celum gigantes, sed illos quoque, sicut condignum fuit, benigna fortitudo disposuit*, nam fecit ipse Deus ut natura naturata desisteret a prodictione dictorum gigantum et procreatione, et non a procreatione elephantum et balenarum, ut dicit auctor hic, adducendo pro ratione illud dictum Phylosophi in primo Politicorum, dicentis: Sicut enim perfectum et optimum animalium homo est, sic separatus a lege pessimum omnium, sevissima iniustitia habens arma. Post hec, instando circa licteram, fingit auctor animas talium gigantum stare in hoc puteo infernali a medio infra ut dicitur in textu hic ut in hoc sequatur Salomonem dicentem, Proverbiorum capitulo VIIII°: Et ignoravit quod gigantes ibi sint in profundo Inferni convive eius; et Psalmistam etiam de eis dicentem: Tu vero, Deus, deducens eos in puteum interitus, et alibi: Non absorbeat me profundum / neque urgeat super me puteus os suum, et Iohannes, Apocalipsis capitulo VIIII°, sic etiam in hoc ait: Et aperuit puteum abissi, scilicet ille angelus de quo ibi loquitur; et quia quasi allogorice reges et tyrampni, illi qui sua terrena potentia contemptores sunt Dei et quasi cum eo in celo etiam si possent bellarent, dici possunt illi gigantes qui finguntur cum Iove certasse, quos auctor etiam fingit ita ligatos, ut dicit textus; merito ad eos viventes ligatos sic a diabolo in hoc mundo possunt reduci illa verba Psalmiste dicentis: Ad alligandos reges eorum in compedibus, et nobiles eorum in manicis ferreis, fingendo inde auctor hic primo inter animas horum gigantum animam sive umbram dicti Nembrot se invenisse, propter cuius malum cotum, idest cogitamen, ut dicit hic auctor, non solum unum ydioma habemus, sed plura, ut dicitur Genesis X° et XI° et scribam infra in Purgatorio in capitulo XII° et quia, ut dicitur in dicto X° capitulo, quod ipse Nembroth fuit Robustus venator coram Domino. Ideo auctor in hoc alludendo fingit eum hic ita sonasse cum cornu, ut moris est venatorum, tangendo comparative quid legitur de Karolo Magno imperatore Romanorum et de Rolando eius comite palatino imperante anno domini VIIIc, contra quem Soldanus misit in Yspaniam cum infinita gente Saracinorum Marsilium et Belliguardum fratres cum quibus multa bella victoriosa Karolus habuit, tandem dum dictus Karolus ad Portus Cisereus transisset et Rolandus predictus remansisset cum alia gesta, idest sotietate, ad custodiam cuiusdam contrate dicte Roncisvallis, a dictis Saracenis adgressus est et ibi, prodictione comitis Ganellonis, victus fuit; de quo conflictu dictus Rolandus evasit ad certos montes de quibus respiciens dictos Saracenos velle ire ad locum ubi erat dictus Karolus, sonuit ita fortiter cum suo cornu ad hoc ut faceret de hoc Karolum provisum, quod per octo miliaria fertur quod auditus fuit, ex quo Karolus evasit et ipse Rolandus mortuus est, fractis venis gutturis ita sonando fortiter, ut dictum est, dicendo inde auctor quomodo ripa dicti putei similabatur muro rotundo coronato multis turribus castri Monti Regionis districtus Senarum; et quomodo dicta ripa illis gigantibus erat perizoma, idest coopertura femorum, de qua Genesis III° dicitur, scilicet quod nostri primi parentes Fecerunt sibi perizomata de foliis ficorum, dicendo etiam poetice auctor hic quomodo Iupiter minatur adhuc dictis gigantis cum tronituat, alludendo Lucano dicenti in tertio: Aut si terrigene temptarent astra gigantes, / non tamen auderet pietas humana vel armis / vel votis prodesse Iovi, per fulmina tantum / sciret adhuc celo solum regnare tonantes, scilicet dictum Iovem. Item dicit quomodo reperiit ibi umbram Fialtis gigantis filii Aloidis ita ligatam ea de causa ut hic dicit textus; inde fingit ibi esse etiam umbram Briarei alterius gigantis, et Triphei siculi et Titii et Anthei Lybici, de quibus tribus primis et quomodo fuerunt in bello cum diis, et non iste Antheus, ait Lucanus, ibi etiam dicens: Nec tam iuxta fuit terrarum gloria Tiphon / aut Titius Briareusque ferox, celoque pepercit; de Antheo tangit ibidem Lucanus dum ait: Sed maiora dedit cognomina collibus istis, / Penum qui Latiis revocavit ab arcibus hostem, / Scipio etc., et hoc tangit hic auctor de valle ista et loco ubi moratus fuit dictus Antheus in Africa in valle existente inter Cartaginem et Dipeam ubi Scipio devicit Annibalem, unde, eodem libro, Lucanus inquit: Cognita per multos docuit rudis incola patres: / *Nondum post genitos Tellus effecta gigantes / terribilem Lybicis partum concepit in antris, et subdit: Quod non Flegreis Antheum substulit arvis, / hec illi spelunca domus, latuisse sub alta / rupe ferunt, epulas raptos habuisse leones, et hoc est quod tangit hic auctor de eo et eius magnitudine. Nam conclusive auctor hic fingit dictum Antheum fuisse longitudinis XXIII brachiorum vel circa, cum ponat eius umbram in dicto puteo a medio supra eminere per quinquem allas sine cervice, et alla dicitur mensura longa fere per duo brachia, qua mensura homines mercatores in venditione pannorum utuntur in Francia. Ultimo autor tangit comparative de turri illorum de Carisendis de Bononia que subdit ita in suo fundamento quod ut arcus curvata pendet, ut dicitur hic in textu. -Ad id quod incidenter auctor hic tangit de Castore et Polluce et de Ursis, est advertendum quod, secundum figmenta poetarum, Iupiter in forma cigni concubuit cum Leda, regina et uxor Tindari, regis de Grecia, de quo concubitu dicta Leda concepit unum ovum de quo nati sunt postea duo masculi gemelli, scilicet predicti Castor et Pollux fratres, quos Iupiter translatavit in illud signum celeste, quod inde ab eis dictum est signum Geminorum. Item est etiam advertendum quod dictus Iupiter concubuit cum quadam alia muliere nomine Calistone, ex qua genuit filium quendam nomine Arcadam, quos Iuno, uxor dicti Iovi, irata de tali adulterio mutavit in ursas; Iupiter vero postea eos translatavit in duas constellationes positas in celo iuxta polum Articum nostrum seu plaustrum septentrionale. Modo dicit Virgilius auctori quod si tunc sol ibi fuisset in dicto signo Geminorum, ubi finguntur esse dicti Castor et Polux, ipse autor in dicta sua ammiratione vidisset Zodiacum robechium, idest rotationem Zodiaci circuli adhuc magis vicinari Ursis, idest septentrionali nostre parti que meridiana est ibi (dicitur enim robechium Florentie rota molendini dentata); et quomodo hoc procedat dicit Virgilius quod auctor apud dictum montem Purgatorii tunc existens ymaginetur montem Syon existentem inter civitatem Yerusalem esse super terra iunctum cum dicto monte Purgatorii et collectum ita quod habeant ambo unum orizontem et diversa emisperia, et videbit stratam Phetontis, idest circulum dicti Zodiaci per eum male decursum, ut plene scripsi ad ystoriam supra in Inferno in capitulo XVII, esse ab uno latere Syon, quanto ab altero latere erit dicto alteri monti, et subdit hoc esse consequens tali ratione quia dictus circulus equator seu equinoctialis, qui semper remanet inter solem et vernum, idest inter septentrionem et meridiem, partitur, idest elongatur ab occulis illorum qui essent super dictum montem Purgatorii sub alio emisperio versus partem septentrionalem illius partis mundi que nobis est meridiana, quando olim Ebrei habitantes Ierusalem et hodie illi etiam qui ibi manent ac etiam omnes habitantes in ista nostra quarta habitabili vident eum versus calidam partem, idest versus nostrum meridiem: que omnia ad bene intelligendum requirerent secum inspectionem spere materialis. +{Sio havessi le rime aspre e chiocce.} In hoc XXXII° capitulo, posito prohemio quodam, auctor incipit tractare de ultimo circulo Inferni in quo fingit esse quartum fluvium infernalem in forma lacus quidam sive stagni glaciati, quem fluvium vocat, ut vocant alii poete, Cocitum, qui luctus interpretatur - unde Macrobius: Cociton quicquid homines in luctum lacrimasque compellit prisci dixerunt - in cuius Cociti glacie fingit puniri animas illorum qui in hoc mundo fuerunt proditores. Est enim prodimentum seu proditio illa species fraudis humane que non solum rumpit vinculum karitatis habende inter hominem et hominem, sed etiam vinculum illi adiunctum speciale, per quod homo speciali karitate magis confidit in uno quam in alio, puta ratione consanguinitatis vel communis patrie vel benefici impensi vel recepti, et hoc est quod auctor in quattuor partibus huius Cociti diversimode fingit has animas cruciari, de qua prima parte quam vocat Caynam a Cayno occidente proditorie Abel eius fratrem prima auctor incipit dicere hic in presenti capitulo post prohemium, et dicit usque ibi: {Poscia vidio mille visi cagnazzi}, ibi incipit dicere de secunda, quam vocat Antenoram ab Antenore Troiano, proditore olim sue patrie, et dicit usque ad illum textum sequentis capituli: {Noi passammo oltre dove la gelata}, ibi incipit de tertia quam vocat Tholomeam a Tholomeo filio Abobi primo proditore commensali; nam legitur in primo Machabeorum ultimo capitulo quod dictus Tholomeus, dum esset dux in campo Yerico populi Iudeorum et eius socerum et Iudam et Matiam filios dicti Symonis et eius cognatos, proditorie eos in mensa fecit occidi, et dicit usque in finem dicti sequentis capituli; in ultimo capitulo dicit de quarta quam vocat Iudeccam a Iuda Scarioth qui Christum prodidit, a quo Apostolus factus erat et expensator. Hiis premissis reddeamus ad principium prohemiale huius capituli ubi auctor dicturus de fundo universi, idest de centro terre, ut de ardua re dicit primo quod si haberet rimas asperas, idest verba convenientia tristi buco, idest talis putei infernalis ori - nam bucus dicitur a buca, buce, que est os, oris - plenius exprimeret etc. Tamen invocat musas ut faveant sibi in hoc canendo poetice, que fuerunt ille, dicit hic auctor, que iuverunt Amphyonem ad muros faciendos Thebane urbis; nam fabulose Greci vates finxerunt dicto Amphyone sonante lapides exiluisse per se ad dictos muros instituendos et sic musico beneficio hoc egit, quod tangens Statius in primo Thebais ait: Expediam penitusque sequar quo carmine muris / iusserat Amphyon Tyrios accedere montes, et in X° etiam ait: Increpat actonitas: *Humilesne Amphionis arces / et mentita diu Thebarum fabula, muri?* Rei veritas fuit quod, postquam Cadmus dictam civitatem Thebarum initiavit, iste Amphyon eius descendens moralibus legibus et civilibus moribus primo eam in famam levavit, ex quo gentes circumstantes venerunt ad habitandum in ea et muris gratis cinserunt illam, et quod ita fuerit Oratius in eius Poetria de hoc sic ait: Dictus et Amphyon, Thebane conditor urbis, / saxa movere sono testudinis et parte blanda, / ducere quo vellet. Fuit hec sapientia quondam, / publica privatis secernere, sacra prophanis, / concubitum prohibere vagum, dare iura maritos, / oppida moliri, leges incidere ligno. Inde auctor volendo dicere de pessimo statu talium animarum proditorum exclamando vocat eas plebem, idest gentem super omnem aliam malecreatam, et quod melius fuisset eis ibi se reperire pecudes et zebas, idest capras - ita dictas a zebello, zebellas quod idem est quod salto, as - et hoc dicit alludendo verbis Domini dicentis de Iuda etiam proditore melius fuisset ei si natus non fuisset homo ille et sic perseveraverit. Exponit Thomas unde cum ante peccatum pretiosum esset esse, per peccatum transit in quo minus eligendum est esse quam nichil omnino esse. Inde ut dicat quomodo dicta glacies dicti Cociti erat immensa et fortis tangit de glacie Danubii et illius brachii maris quod dicitur Tanais orientis sub tramontana et dirimentis Asiam ab Europa, et de monte Tambericchi existente in Sclavonia et de monte Petre Pane existente in Carfagnana, districtus Luciensis, ut dicit textus, dicendo inde auctor quomodo anime horum proditorie homicidarum suorum consanguineorum in illa dicta prima parte Cociti dicta Cayna stabant ficte in eius glacie et cooperte, excepto toto capite cum collo et vultu et cum facie ad terram plorantes et cum dentibus sonantibus ut ciconie, et quod sic inter eas testimonium habetur et percipitur, ibi dicit auctor quasi in hoc velit concludere respectu habito ad infrascripta verba Genesis de quibus statim dicamus, quod non expedit ibi in illa parte Cociti haberi ab alio testimonium de earum animarum proditorio crimine Caym primi proditoris sui fratris Abel, cuius sanguis solum illud de terra clamans revelavit Deo, nam dicte anime in dicto loco per se ipsas de suo malo, ut dicit hic textus, perhibent testimonium cum planctu ab occulis et cum cordi tristi interiore proviso et omisso per eas ab ore concussis dentibus; legitur enim Genesis IIII° capitulo: Sic respexit Dominus ad Abel et ad munera eius, ad Cayn vero et ad eius munera non, unde iratus est Cayn et concidit vultus eius, cui verbo forte alludit hic auctor in eo quod fingit has animas cum facie ad terram, et subdit ibi Deus loquendo adhuc Cayno post perpetratum delictum: *Ubi est Abel frater tuus?*, qui respondit: *Nescio, nunquid custos ego sum fratris mei*. Iterum dixit Dominus: *Quid fecisti? Vox sanguinis fratris tui clamavit ad me de terra: nunc ergo maledictus es etc., fingendo inter alias animas in dicta prima parte Cociti dampnatas auctor se ibi reperire umbram Alexandri et Neapolionis fratrum et filiorum comitis Alberti de comitibus Albertis, in quorum comitatu fuit quedam aqua que dicitur Bisentius, de quo dicitur hic in textu; qui comes Napoleo olim expulit proditorie dictum suum fratrem de communibus eorum castris, unde dictus comes Alexander proditorie eum occidit postea. Item fingit ibi se reperire umbram domini Alberti Camisonis de Pazzis de Valdarno occidentis olim quendam sibi coniuctum ex sanguine eius dicte domus, de qua domo etiam fuit Carlinus quidam alius magnus proditor de quo hic in textu fit mentio, quam umbram inducit hic auctor ad sibi notificandum dictos duos supradictos fratres, et ad tangendum de Mordret, filio naturali regis Artusi Brittanei qui olim prodidit dictum eius patrem, unde postea tractu temporis dictus eius pater ita animose vulneravit eum in pectore cum telo quod radius solis per vulnus transivit ad aliam partem, et hoc est quod dicit de ruptura eius umbre hic in textu. Item tangit de Foccacia de Raneriis de Pistorio proditore etiam in suo sanguine olim, et de Sassolo Mascherone de Tuschis de Florentia occisoris proditorie cuiusdam sui nepotis, et hec sint quantum ad dictam primam partem. -Item dicit quomodo in provisionibus suis excedit civitates illas duas grecas, scilicet Athenarum et Lacedemone, a quibus Romani antiquitus habuerunt duodecim tabulas legum et Ius scriptum et non scriptum, subdendo alia que per se satis patent. +Veniamus ad secundam dictam partem Cociti in qua auctor fingit puniri animas proditorum sui patrie, ubi fingit primo se reperire umbram domini Bucche de Abbatibus de Florentia qui, incepto bello inter Florentinos et Seneses aput Montem Apertum de quo plene dixi supra in X° capitulo, proditorie incidit astam vexilli principalis dicti sui comitis, unde dicti Florentini rupti fuerunt et positi in conflictu per dictos Senenses ibi; que umbra dicti domini Bucche dicit esse ibi umbram domini Bosii de Duara de Cremona qui, pecunia accepta, prodendo regem Manfredum et alios Ghibellinos de sua patria dedit passum gentibus regis Karoli venienti de Francia in Apuliam. Item umbram domini Thesauri de Beccharia de Papia, olim abbatis Vallis Umbrose districtus Florentie ibi decapitati propter quendam eius tractatum proditorie factum contra commune Florentie. Item umbram domini Iohannis de Soldaneriis de Florentia, proditoris olim sue partis Ghibelline de Florentia, ut fuit iste Ganellonus de domo Magantie de quo hic dicitur, proditor Karoli Magni et sue comitive. Item umbram Thebaldelli de Zambraciis de Faventia prodentis dictam eius civitatem una nocte dando eam Bononiensibus. Item umbram comitis Ugolini Gherardeschi de Pisis, olim proditoris dicte sue civitatis in tradendo Lucensibus castrum Asciani et castrum Ripe Fracte. Item umbram domini Rugerii de Ubaldinis, olim archiepiscopi pisani proditoris dicti comitis, ut dicitur in sequenti capitulo, ita rosam in capite a dicta umbra comitis Ugolini, ut dicit hic textus comparative, ut fuit rosum caput Menalippi a Tydeo rege vulnerato ab eo in bello Thebano letaliter quadam indignatione, quia sibi valde erat in omnibus impar, de quo casu sic ait Statius in VIII° Thebais loquens in persona dicti Tydei regis morientis: Desertorem animi. Caput, o caput, o michi si quis / apportet, Menalippe, tuum, subdens quid egit dictus Tideus, presentato sibi dicto capite: Imperat ascissum porrigi levaque receptum / spectat atrox hostile caput, gliscitque tepentis / atque illud fractum perfusum tabe cerebrum, / aspicit et vivo scelerantem sanguinem fauces; quam umbram dicti comitis Ugolini inducit auctor sibi loqui ut sequitur in sequenti capitulo. -In hoc octavo capitulo adhuc auctor, etiam se continuando ad proxime precedentia, volens dicere quomodo tunc ibi erat ultima hora diei, circumloquendo tangit quod naturaliter contingit navigantibus prima die eorum navigationis in tali hora. Nam tunc, ut plurimum recordantur de dimissis amicis ita de recenti, non sine tenero motu amoris et caritatis, adeo quod vellent tunc ita redire sicut abeunt, et hoc est quod dicit hic auctor, scilicet quod talis hora volvit eorum desiderium, idemque dicens etiam contingere peregrinantibus terram, dum, prima die sui itineris, in tali hora audivit procul aliquam squillam, idest aliquam campanulam ad complectorium pulsatam. +{La boccha su levò dal fiero pasto.} In hoc XXXIII° capitulo auctor, continuando se ad finem precedentis capituli, inducit dictam umbram comitis Ugolini ad narrandum sibi non quomodo proditione dicti Archiepiscopi Rugerii captus fuit et mortuus ipse et Gaddus, Anselmutius, Uguccio et Brigata eius filii fame carcerati in quadam turri Pisis que ex hoc dicitur adhuc Turris famis tanquam factum sibi auctori notorium, sed modum miserabilem eius mortis et dictorum quattuor suorum filiorum puerorum tanquam rem sibi ignotam, incipiendo dicere quomodo per plures menses iam steterant in dicta turri in carcere alimentati: nam viderat ut dicit hic plures lunas in dicta carcere radiare, idest plures cursus lunares quorum quilibet per mensem durat quando una nocte sompniavit ipse comes se videre semper montem sancti Iuliani, positum inter Lucanam civitatem et Pisas, venari unum lupum cum suis pullis a dicto Archiepiscopo ut a domno, idest ut a domino, principaliter et secundario a Gualandis, Sismondis et Lanfranchis nobilibus dicte civitatis Pisarum et occidi cum dictis eius filiis, quod totum in personam sui et dictorum suorum filiorum dicit inde redundasse ut patet hic ad textum, et quomodo dicti sui filii iuvenculi tulerunt suam vitam solum usque ad quartam diem et ipse pater usque ad septimam ita ieiuni. In quo tangit auctor hic quantum ad plus homo completus vivere potest sine alimentatione: nam et tantum tulit David semel vitam ieiuni dolore illius pueri sui filii quem habuit ex Bersabe qui septem diebus egrotavit, et mortuus est VIIa die tandem sue egritudinis et totidem diebus stetit sine cibo et potu ipse David, inde comedit, de quo legitur in II° Regum capitulo XII°. -Inde dicit auctor quomodo hii duo angeli descenderunt de gremio Marie ita virides et cum capitibus flavis, sed in facie ita lucentes quod visus auctoris deficiebat in eos respiciendo tanquam virtus, subaudi visiva, que ad nimium confunditur - tangens in hoc quod ait Phylosophus in secundo De Anima, dicens quod Excellentia sensibilium corrumpit sensum - dicendo quomodo venerunt et fugaverunt hunc serpentem, ut per se patet in textu; qui, ad licteram sic intelligendo, falsum diceremus, sentiendo has animas separatas et ad Purgatorium ductas orare ne temptatione diabolica vexarentur, cum dicat Thomas in suo Contra Gentiles quod anime in Purgatorio existentes sint in voluntate immutabiles, ac etiam iste auctor idem hoc dicit infra in hoc libro Purgatorii in capitulo XI et in capitulo XXVI, ideoque auctor hic suadet ut lector in hoc passu bene, idest perspicaciter, acuat oculum intellectus, subaudi ad verum, idest ad veram intentionem ipsius auctoris velatam sub allegorico sensu ut a velo, quodammodo allegando quod dicta eius allegorica intentio est ita transparens ut subtile velum quod penetrari intus faciliter potest, quasi velit dicere auctor quod hec que in presenti capitulo figuraliter et mistice narrat, potius sub anagogico sensu, idest spirituali, quam sub tropologico, idest sub morali recitat. Et in hoc venit auctor et eius materiam ampliandam, ut tangit et tractat de effectu orationis, que secundum Ysiderum interpretatur quasi oris ratio. Caput serpentis obervare est initia subgestionis eius aspicere et manu sollicite considerationis a cordis aditu funditus extirpare, quia tamen cum ab initio deprehenditur, percutere calcaneum molitur quia, si suggestione prima non percutit, intentionem decipere in finem tendit, et iam semel cor in intentione corrumpitur, sequentis actionis medietas et terminus ab hoste callido secure possidetur; dicens inter hec auctor quomodo in tali hora vidit in tali loco tres stellas in illo polo, idest in illo septentrionem, elevatas et subrogatas in locum illarum quattuor quas viderat ibi in mane, in quo vult ostendere allegorice quod, licet in principio ascensionis huius montis, quod pro felicitate humana figuraliter ponitur, quattuor virtutes cardinales hominibus ad talem directionem in principio expediant - unde Seneca, De Formula Honestatis, dicit quod hiis virtutibus animus comitatus potest ad honestatem vite accedere, in qua dicta felicitas consistit - tamen in processu necessarium est ut superveniant tres ille theologice virtutes - de quibus Apostolus, Ad Corinthios primo capitulo XIII° ait dicens. +Inde auctor exclamando contra dictam civitatem Pisanam propter predictam crudelitatem, vocat eam vituperium Ytalie, paese in quo sonat in ore eius gentium hec dictio Sì, et imprecatur sibi etiam quod ille due ynsule Cavrara et Gorgona, vicine dicte civitati Pisarum, opponant se fauci Arni fluminis currentis per dictam civitatem ita ut necent eam, vocando etiam dictam Pisarum civitatem novellam Thebem Grecam ad differentiam alterius Thebis civitatis que ante fuit quam ista Greca in Egypto destructa per Alexandrum, de qua Iuvenalis in ultima Satira sic ait: Atque vetus Thebe centum iacet obruta portis, et Phylosophus in primo Metaurorum de ea ait: Antiquitus Egyptus Thebe vocate etc.: nam in dicta novella Thebe Greca infinite crudelitates et scelera olim perpetrata fuerunt, testante Statio in primo Thebaidos dicente: Decertata odiis sontesque evolvere Thebas / sororesque ferox nemorum et reticenda deorum / crimina? vix lucis spatio, vix noctis abacte / enumerare queam mores gentesque prophanam, scilicet dicte Thebis grece cuius facta scelerata dicta civitas Pisarum imitata est, ideoque merito novellam Thebem auctor in hoc eam vocat. + +Post hec auctor procedit ad tractandum de tertia parte Cociti premissa, vocata Tholomea, in qua fingit puniri animas illorum proditorum qui in commensali beneficio et caritate suos consanguineos et attinentes et affines proditorie occiderunt, ut fecit dictus Tholomeus a quo dicta est Tholomea hec pars tertia Cociti in occidendo in mensa suos illos attinentes, de quibus scripsi supra in precedenti capitulo, et ut fecit iste frater Albericus de Manfredis de Faventia, de quo fit hic mentio, qui una die fecit convitari secum ad prandium in terra Sozarie, districtus Faventini, Manfredum et Alberghettum fratres et eius nepotes quos ibi in fine prandii occidi fecit a quibusdam suis famulis ibi reclusis in quadam camera, monitis primo a dicto fratre Alberico quod, dum ipse peteret fructus apportari deberent, exire et illud maleficium proditorium facere, et ita factum est; item et ut fecit iste dominus Branca de Oria de Ianua de domino Michaele Zanca eius socero simili modo, ut dicit textus hic, dicendo demum auctor quomodo non attendidit dicte umbre fratris Alberici que sibi promisit, allegando iustum fuisse et virtuosum non fuisse ibi se sibi gratum, ut dicit textus, nec curialem, ut tangat moraliter quomodo in hoc mundo proditoribus benivole esse non debemus, etiam si eorum proditio nobis profuerit, nec consortium eorum habere, unde Claudianus in persona Theodosii Imperatoris loquentis contra quendam Gildonem proditorem ait: Quamvis discrimine summo / proditor apportet suspensa morte salutem / nunquam gratus erit, dampnamus luce reperta / perfidiam nec nos patimur commictere tali; idem et Titus Livius scribit de Sabinis salentibus Tarpeiam, virginem romanam proditorie tradentem eis dictam urbem Romanam in promissione sibi facta de dando ei omnia ornamenta levarum suarum manuum; nam habita urbe cum clipeis quos in sinistris gestabant oppresserunt et occiderunt eam dicendo et interpetrando in odium eius dicta scuta fore pro dictis promissis ornamentis. Nunc autem, post hec restat videre quid auctor hic sentire voluit, inducendo dictam umbram dicti fratris Alberici ad dicendum sibi quomodo sepe anima talium proditorum, ut fuit ipse idem, cadit ibi in illa parte Cociti dicta Tholomea antequam Atropos, que mors interpretatur, faciat eius corpus mori; de qua Atropos vide quod scribam infra in Purgatorio in capitulo XXI°, substituto quodam diabolo in tali corpore regente illud vice dicte eius anime toto tempore sibi prefixo, et antequam ad illud aperiendum veniamus premictamus hic hec verba canonizata sancti Ilarii: Intelligentia dictorum ex causis est assumenda dicendi, quia non sermoni res, idest intellectus, sed rei est sermo subiectus, ubi Glosa super dicto verbo: Ex causis, ait: Non statim debemus intelligere ut verba prima facie sonare videntur, maxime ubi ambigua sunt, sed debemus recurrere ad intentionem loquentis. Sic igitur ad propositum si staremus huiusmodi verbis auctoris nec recurremus ut presuponeret ipse auctor - videlicet quod corpus humanum viveret sine vita si viveret sine Anima, cum anima sit spiraculum vite humani corporis, ut habetur Genesis capitulo II°, quod absurdum et inhumanum et contradictorium esset - dicere non obstat quod dicitur de diabolo, substituto hic ita loco anime; nam demon ex sua natura non habet ut vivificet corpus sine anima, licet magica fallacia hoc videatur posse facere, sed non veraciter, ut in puero Simonis Magi; nam Magister Sententiarum super illis verbis Petri dicentis, ut habetur in Actibus Apostolorum capitulo V°: Anania, cur temptavit cor tuum Sathanas? ait: Sathanas eius cor implevit non intrando substantialiter, sed malitie sue virus inserendo. Et hoc eodem modo debet intelligi: scribitur in Evangelio de Iuda ibi: Et cena facta, cum dyabolus iam misisset in cor eius ut traderet Dominum, post buccellam introvit in illum Sathanas. Preterea erroneum esset dicere etiam hoc: nam sic privaretur anima suo libero arbitrio convertendi se ad Deum usque ad mortem ut habet potestatem cum humana voluntas, ut dicit Lex IIII° Pandicte: De alimentis legatis sit ambulatoria usque ad finem. Quare, obmissa cortice dictorum verborum et superficie, veniamus ad medullam, idest ad intentionem veram auctoris, que fuit hec, videlicet ut per ea, que sic dicit, velit tangere quod ut plurimum contingit hominibus hoc mundo cadentibus in tam nepharium et horribile ac inhumanum facinus et peccatum Deo et hominibus in tantum abominabile et displicibile ut est hec talis proditio, preponderans et excedens omnes alias proditiones sic specificatas in quantitate sceleritatis; nam nulla alia dictarum et propositarum proditionum rumpit duo specialia vincula karitatis et confidentie humane sicut ista per quam homo prodit et occidit non solum confidentem in eum ratione consanguinitatis et affinitatis, sed etiam ratione karitatis et beneficii recipiendi in comunione mense, ab eo tali proditore ut conviva; nam plerumque homo hoc toto excessu perpetrato quasi destinat animam suam in profundum Inferni, ut se posuit in profundum peccatorum, tradendo vitam suam corporalem in totum dyabolo ut rem suam conducendam; nam si quis peteret a tanto peccatore *ubi est anima tua?* responderet, ut multos magnos peccatores ad hoc respondere iam audivi: *iam est in Inferno*, ut et etiam dicebant illi peccatores in quorum persona, Ysaia capitulo XXVIII°, sic ait: Percussimus fedus cum morte, et cum Inferno fecimus pactum contempnendo converti, ad quod ait Salamon Proverbiorum capitulo XVIII°: Impius cum in profundum peccatorum venerit contempnit, ut contempsit Iuda se laqueo suspendendo et Cayn proditione facta de fratre dicendo versus Deum: Maior est iniquitas mea quam ut veniam merear, ut legitur Genesis IIII° capitulo, item et Augustinus super hoc versu Psalmiste: Non absorbeat me profundum, neque urgeat super me puteus os suum, ait: Puteus est profunditas humane iniquitatis, in qua si cecideris non claudet super te os suum, si tu non claudis os tuum in confitendo ut penites, subaudi ut fecit David proditione facta de Uria dicendo: Miserere mei Deus secundum magnam misericordiam tuam, et ex hoc notanter dicit hic auctor in persona dicte umbre quod sepe que dicta sunt contingunt, ergo non semper anime talium proditorum ibi cadunt ut dicit textus, et hoc mistico tali et allegorico sensu intelligas auctorem scribere dum dicit et fingit animam talium proditorum ibi ita sepe eadem cadere nundum corpore mortuo, sub quo eodem sensu et figura de talibus scripsit Salamon in Proverbiis dicens: Ne aquiescas peccatoribus dicentibus *insidiemur sanguini, abscondamus tendiculas contra insontem, et deglutiamus eum sicut Infernus viventem, et integrum quasi descendentem in lacum, et Psalmista dicens: Veniat mors peccatorum super eos, et discendant in Infernum viventes, et Iohannes in Apocalipsi dicens etiam forte de tali proditore et diffidente peccatore: Scio enim opera tua quod nomen habens ut vivas et mortuus es. Item ad id quod fingit auctor hic dyabolum quendam regere et gubernare corpus talium in hoc mundo vacuum, ita anima, ut dicit textus, facit quod ait Yeronimus super illis verbis Apostuli translatis in quodam Decreto: Tradi hominem huiusmodi Sathane in interitu carnis; quomodo tradit eum Sathane querit ipse Yeronimus et respondet ita sibi ipsi: Discedit a mente sua et avertit se et reliquit domum eius vacuam, super quibus verbis ita Glosa inquit: Sathane dicitur tradi quia dyabolus in eo habet potestatem, quasi ut in pectore suo, et sic intelligi debet in hoc passu et in alio supra proxime dicto loqui auctorem. + +*Vexilla regis prodeunt Inferni.* In hoc XXXIIII° capitulo et ultimo Inferni auctor in prima eius parte que durat a principio capituli usque ibi: {Ma la nocte resurge et oramai}, tractat de quarta et ultima premissa parte Cociti; abinde infra usque in finem dicit de centro terre et de casu Luciferi, incipiendo hic a principio exordiens alludere verbis Ambrosii directis ad crucem erectam in altum cum corpore Domini in illo suo hymno incipiente: Vexilla regis prodeunt, / fulgens crucis mysterium, / quo carne carnis conditor / suspensus est patibulo, in eo quod iam sibi apparebat Lucifer ut rex Inferni ibi ita cum suis alis elevatis, qui usque ad mortem Christi vincebat in ligno, ut cantat Ecclesia, et ab ea citra in ligno victus est, scilicet in dicta cruce Domini et in sua, idest in suo cruciatu in fundo abyssi, ita erectus quasi cum dictis suis alis ut vexillis, ut dicit textus hic, et quod ita sit ibi ipse Lucifer testatur Iohannes, Apocalipsis XII° capitulo dicens: Proiectus est de celo ille magnus serpens antiquus qui vocatur dyabolus et Sathanas in terram, et in XX° capitulo idem inquit: Et vidi angelum descendentem de celo habentem clavem abyssi et catenam magnam in manu, et ligavit Sathanas et misit eum in abissum in stagnum ignis et sulfuris, et Ysaia XIIII° capitulo ad idem ait: Quomodo cecidisti de celo Lucifer, et in Infernum deduceris in profundum, et quod fuerit pulcerrima creatura super omnes alias in celo ut tangitur hic in textu, testatur Ezechiel XXVIII° capitulo dicens: Tu signaculum similitudinis plenus sapientia et perfectus decore in delitiis Paradisi fuisti Lucifer, et quod in Inferno etiam sit turpissimus, ut dicit hic auctor, testatur in Ezechiel subdens Lucifer cunctis angelorum agminibus prefuit et in eorum comparatione clarior, sed contra creatorem suum superbiens lucem et claritatem perdidit et formam deformem et obscuram acquisivit. Item et Gregorius in Moralibus ad hoc idem etiam ait: Principium viarum Dei Beemoth dicitur, quia nimirum, cum cuncta creans ageret, hunc primum condidit, quem reliquis angelis eminentiorem fecit; interpretatur Beemoth animal quod dyabolus propter superbiam a celesti beatitudine tanquam immundum animal, factus est alienus, dicit ibi Glosa. Item quod fuerit Lucifer ita immense magnitudinis, ut dicit hic auctor comparando et similando eum turribus in quibus molendina ad ventos cum velis volvuntur, quem etiam describendo hic fingit auctor eum habere unicum caput cum tribus faciebus in quibus figurare vult quod, sicut in divina unica substantia ut in summo bono est Potentia Sapientia et Amor in sua personali Trinitate, ita in isto Sathane ut in summo malo est impotentia, insipientia et odium. Item fingit eum cum sex alis ut ostendat ipsum fuisse in principio de ordine Saraphinorum qui muniti sunt tot alis, ut dicam infra in Paradiso in capitulo VIIII°, et quomodo erant dicte eius ale dicit hic etiam auctor ad modum vespertilionis seu niticore, et quomodo cum eis cum tribus ventis congelabat dictum Cocitum, fingendo animas proditorum suorum dominorum et benefactorum ibi ita esse coopertas in glacie et in speciali tormento, ut dicit textus, animam Iude Scariot proditoris nostri Domini et Bruti et Cassii, Iulii Cesaris proditorum. Hiis dictis quantum ad primam partem veniamus ad secundam in qua primo auctor tangit de centro terra et de eius natura; dicitur enim Corpus terre tanquam centrum et punctum firmamenti, cum minor eius stella maior sit tota terra secundum Albumasarem, que terra Habet ultimum centrum, ut ait Papia, in cuius medio cuncta verguntur in punctum in medio circuli vel alterius rei seu corporis sperici a quo equaliter distat quelibet pars circumferentie, ut exemplificet iste auctor infra in Paradiso in capitulo XIIII° incipiente: Dal centro al cierchio e sì dal cierchio al centro, et sic videre et comprehendere ymaginative possumus et debemus in proposito nostro hic, videlicet in sperico corpore et globo terre in se ipso in medio mundi pendulo et suspenso, ut sunt alia elementa circumferentialiter ac ymaginando quod in medio eius sit et debeat esse quoddam punctum ad quod omnia gravia tendant ut dicit auctor hic, et ab ipso tali puncto ut ab eius centro descendendo et recedendo undique ascendant et saliant, unde si esset dare quod dictum corpus terre diametraliter seu per medium totum esset terebratum seu foratum et per eius talem foramen de superficie terre caderet aliquis lapis, iret usque ad dictum centrum et ibi restaret et subsisteret tanquam res gravis que de sui natura non potest ascendere per se ut oportet facere volendo a dicto centro recadere et ire ad quancumque eius superiorem partem, et hoc voluit auctor tangere dum fingit se cum Virgilio per illud foramen continens personam dicti Luciferi descendisse de vellere in vellus ipsius, et sicut fuerunt in medio sui dorsi, ubi fingit punctum centricum orbis seu corporis terre, revolvit Virgilius caput ubi habebat pedes et incepit ascendere et salire et agere alia que dicit textus hic, modo posset opponere aliquis quomodo ergo auctor ponit hic quod Lucifer iste, cadens de celo ab alia parte mundi in abissum terre cum capite deorsum, excesserit dictum centricum punctum cum medietate sue persone versus nostram partem celi et terre cum debuisset in dicto centro cum summitate capitis substitisse per rationem hic superius tactam, sed dic hoc divinitus processisse. Nam voluit divina iustitia ipsum Luciferum in tantum infimare in quantum plus fieri poterat cum ausit se sublimare quantum plus possibile fuerat, cum voluit scilicet ad solium Dei ut sibi similis et equalis ascendere, et hoc fieri non poterat vere nisi ipse Lucifer cum medio sue persone foret in dicto puncto centrico infixus; item et ut rex Inferni etiam superesset ibi ad supplitium dampnatorum, de quo etiam natura centri et pendulo corporis terre et globi Honorius Solitarius in suo quodam libro De Ymagine Mundi sic etiam inquit: Forma terre rotunda est, unde et orbis dicitur, in cuius medio est centrum, ut in medio circuli punctus equaliter collocatur, et nullis fulcris et apodiis, sed divina potentia substentatur; nam legitur: *Non timetis me, ait Dominus, qui suspendi terram in nichilo; fundata enim est super stabilitate sua, sicut alia elementa, occupans sue qualitatis metas*, que in circuitu Occeano ut Limbo cingitur ipsa terra; nam scribit Psalmista:: *Abissus, sicut vestimentum, amictus eius*. Post hec procedendo auctor, transducto dicto puncto centrico et relicta illa parte abissi in qua sub nobis, idest sub nostro emisperio, est Infernus, fingit se cum Virgilio reperisse in alia parte abissi opposita dicto Inferno obscura, ut dicit textus, sicut burella: dicitur burella, secundum florentinum vulgare, quilibet carcer obscurus, ubi inducit Virgilium ad dicendum sibi ad festinationem itineris quomodo in illa alia parte mundi sol tunc ad eius orientem reddibat, scilicet ad mediam tertiam, hec est quod iam per unam horam et plus ab ortu suo processerat, unde bene concludit quod dixerat Virgilius sibi ad transitum dicti centri, sed quod nox in hoc nostro emisperio iam resurgebat per oppositum, de quo admirante auctore et stupente et de cruribus et plantis taliter stantibus elevatis dicti Luciferi et erectis ibi, et quod ibi etiam non videbat glaciem Cociti, Virgilius summit causam dicendi sibi quomodo ipse auctor ibi est super parvula spera, idest super parvula illa parte ultima fundi illius abissi opposita alteri minori parti alterius abissi in Cocito que dicitur Iudecca, a Iuda ibi in ea dampnato, et quomodo erat ibi sub alio universali emisperio mundi, idest sub concavitate alterius mediati celi quod est oppositum huic nostro alio emisperio et medio celo cooperienti magnam siccam, idest magnam partem aride terre et detecte a mari que est decima pars totius corporis et globi terre, cuius decime partis quarta pars solummodo habitabilis dicitur, quam vocat hic magnam siccam respectu alterius terre detecte alterius dicti emisperii que est solum unicus mons quem auctor ponit ibi esse pro loco Purgatorii et sub quo vestro emisperio fuit consumptus homo natus et vivens sine peccato, scilicet Christus, et sub culmo eius, idest sub meridiano eius, idest in Ierusalem que est in medio dicte nostre terre habitabilis, ut dicit hic textus, addendo quomodo ibi est nox quando dies est hic, item quomodo ab illa parte Lucifer ipse cecidit de celo in dictum abissum perforando mare et terram, unde Iohannes in sua Apocalipsi in capitulo XII° de hoc ait: Ve terre et mari, quia descendit dyabolus ad vos, et aperuit terra os suum et absorbuit flumen quod misit draco de ore suo, et Ysaia in capitulo XIIII° etiam in hoc ait: Nunquid non iste est vir qui conturbavit terram, qui concussit regna, qui posuit orbem desertum et vinctis eius non aperuit carcerem?, ex quo auctor in persona Virgilii transumptive et ficte dicit quomodo terra exporsit se, idest cessit sibi et traxit se ad hoc emisperium de concavitate Inferni per modum cuiusdam gibbi superando mare, ut fugeret eum, et fecit sibi velamen de ipso mari ac etiam forsan ut fugeret ipsum Luciferum illa tantulla terra dicti montis et eius insule Purgatorii cucurrit illuc et dimissit etiam illum locum vacuum ubi tunc auctor se fingit fuisse remotum, ut dicit textus, a Belzebut, idest a dicto Lucifero, et quod sint ibi in dicto abisso terre huiusmodi concavitates satis testatur Seneca, De Naturalibus Questionibus, dicens: Sunt sub terra nobis minus nota iura nature sed non minus certa; sunt illic specus vasti, sunt ingentes recessus ac spatia suspensis hinc inde montibus laxa et arupti infiniti iatus, et spiritu hec plena sunt et stagna obsessa tenebris, et Statius in VIII° Thebaidos in hoc proprie idem videtur tangere ita scribendo: Elisii, etsi quos procul inferiore baratro / umbrifereque fremit fulcator pallidus undis / dixiluisse novo penitus telluris iatus. Quantum vero ad veritatem et naturalem rationem de huiusmodi parte terre nostre sic elevata a mari non ficte et transumptive loquendo, ut est locutus hic auctor de hoc, quidam naturales voluerunt dicere hoc evenire a virtute poli artici nostri attrahentis ad se terram, sicut magnes trahit ad se ferrum, eo quod est nature frigide et sicce effective, et terra sit similiter eiusdem nature, scilicet frigida et sicca, et e contra alter polus antarticus, ut frigidus et humidus, trahit ad se aquam, tanquam frigidam et humidam. Alii, ut Aly summus astrologus et naturalis, efficaciori ratione motus, dicit quod mare extenditur penes terram ex parte meridionali sub equinotiali in modum corde arcus; ex parte vero septentrionis in modum circuli, ita quod terra emergit in modum semilunii, et sic tenet quod terra non sit sperica, et quod emineat aquis in modum coni, et quod sit gibbosa. Cuius opinionem secutus, Dantes auctor iste, disputando semel scilicet an terra esset altior aqua vel econtra, sic arguebat tenendo quod terra certo respectu foret altior, ita dicendo: Certum est quod omne corpus spericum emergens de corpore sperico facit orizontem orbicularem rotundum, sicut patet in pomo rotundo educto cum aliquo filo de aqua, sed terra emergens de aquis non facit orizontem circularem rotundum, cum emergat in modum semilunii, ut dictum est. Ergo terra non est sperica. Tamen dicebat ipse Dantes quod, quantum erat de natura elementorum, terra est in medio, et deberet esse tota circumdata aquis, sed natura universalis intendens, non tantum ad naturam elementorum, sed ad conservationem animantium et viventium super terram, ordinavit quod terra in nostra habitabili emineat aquis, et est altior aquis, id est propinquior celo in aliqua eius parte, et hec sufficiant ad hanc materiam propositam maris et terre et abissi. + +Completo itaque primo premisso suo libro Comedie, in quo de Inferno tractavit, auctor, nunc accedens ad secundum, ita ipsum intitulat: Incipit secundus liber Comedie Dantis Alagherii de Florentia, in quo de Purgatorio tractat principaliter, et secundario de Paradiso terrestri, mistice subaudi. Nam interdum de ipso Purgatorio tractabit sub sensu tropologico, idest morali, accipiendo ipsum Purgatorium pro statu illorum qui in hoc mundo purgando se a vitiosa vita ad virtuosam ire disponuntur et laborant, de quibus forte Apostolus sensit dum dicit, Ad Romanos capitulo VI°, dicens: Sicut exhibuistis membra vestra servire immunditie, ita nunc exhibete servire iustitie et sanctificationi, ac etiam Plato, in suo Timeo, dicens: Pausam malorum non fore prius quam secuta rota semper volucris mundi deterserit eorum vitia et ad temperiem rationis eos redegerit: quibus vitiis purgatis, demum ad antiqui vultus honestatem ire mereantur. Item interdum tractabit de ipso Purgatorio sub anagogico, idest spirituali sensu, accipiendo eum pro statu illorum qui, in hoc mundo viventes, hactenus peccatores, de carne ad spiritum conversi sunt per gratiam et inspirationem divinam, purgando se de commissis retro suis culpis et peccatis, lugendo et passionantes se flagellis, ciliciis, ieiuniis, vigiliis et peregrinationibus, adeo quod possibile est eos hic in hoc mundo tales in tantum sic satisfacere ut, moriendo, de hac vita ut de Purgatorio quodam eorum anime ut mundate omni caligine evolent ad celum. De quo tali Purgatorio anagogico forte sensit Gregorius in quodam Decreto ita dicens: Hec vita, que inter Celum sita est et Infernum, sic in medio subsistit, ita utrarumque partium cives recipit comuniter, ubi ita dicit Glosa: Non dicit medium ratione loci, sed ideo quia partim conformat Celo partim Inferno, ex eo quod habet bonos simul et malos, et Apostolus prefatus, Ad Romanos XII° capitulo, ad idem ait: Nolite conformari huic seculo, sed reformamini in novitate sensus vestri, iuxta Phylosophum dicentem in IIII° Ethicorum: Malum se ipsum destruit, unde in quodam Decreto dicitur: Duplex est ignis purgatorius: unus in futuro, alter in hoc seculo est, scilicet penitentia; et Macrobius, Super Somnio Scipionis, etiam in hoc, dum distinguit virtutes, inquit: Secunde virtutes, quas purgatorias vocant, hominis sunt qui divini capax est, solumque animum eius expediunt qui se a corporis contagione purgat. Interdum etiam de Purgatorio essentiali et locali illo tractabit, de quo Phylosophia Boetio, sic ab ea querenti: *Nullane animarum supplitia post defunctum corpus relinquis?*, sic respondit ei in IIII° Consolationis: Magna quidem inquis, quorum alia penali acerbitate, alia vero purgatoria clementia exerceri puto. Item et Macrobius idem ait etiam in hoc, Super Somnio Scipionis, dicens: Anima sua morte non extinguitur, sed ad tempus obruitur, nec temporali demersione beneficio perpetuitatis eximitur, cum rursus e corpore ubi meruerit contagione vitiorum penitus elimata purgari ad perempnis vite lucem restituta in integrum revertatur. Item in Seneca, De Consolatione Filii Ad Martiam, sic ait ad idem ad hoc: Proinde non est quod ad filii sepulcrum curras: pessima eius et molesta ibi iacent ossa cineresque. Integer ille nichilque in terra relinquens animus fugit et totus excessit; paululumque supra nos commoratur, dum expurgatur et inherentia vitia situmque comunem mortalis evi excutit; deinde, ad excelsa sublatus, inter felices animas currit. Et Ovidius in XV° ad idem etiam ait: Morte carent anime semperque priore relicta / sede novis domibus vivunt habitantque recepte, ut sequatur quod ait Augustinus dicens: Ita impetratur a Deo largitas misericordie ut non relinquatur iustitie disciplina. In quo tali Purgatorio anima separata que in hoc seculo distulerit fructum conversionis, ut ait Gregorius, eius ignis prius purgatur qui, etsi non sit eternus, gravius quam alius urit; et si queratur ubi sit tale universale Purgatorium locale - licet Augustinus in Enchiridion videatur dubitasse dicens: Tempus quod inter hominis mortem et ultimam resurrectionem interpositum est animas in abditis receptaculis continet, sicut queque digna est vel requie, vel erumpna, pro eo quod sortita est in carne dum viveret; Super Genesi vero postea, in capitulo VIII°, scribendo de loco et situ dicti Paradisi terrestris, ait: Credendum est quod locus Paradisi terrestris a cognitione hominum est remotissimus et seclusus a nostra habitatione aliquibus impedimentis montium vel marium, et ideo scriptores locorum de eo non scripserunt, pro que verba hec ultima satis potest substineri opinio auctoris huius qui tenet in hoc libro secundo quod dictum Purgatorium universale sit in quodam unico altissimo monte posito in medio alterius emisperii et in medio maris, habente in sua summitate dictum Paradisum terrestrem. Universale Purgatorium dixi, quia singulare Purgatorium et particulare nonnullis animabus in hoc mundo separatis a corpore videtur dari in dictis abditis receptaculis, ut dicit dictus Augustinus superius, unde Gregorius scribit in suo Dialogo animam Pasquasii in hoc mundo fore repertam purgantem se in quodam balneo, et quandam aliam in quodam frusto glaciei; facit etiam quod dicitur Mathei, capitulo XII°: Vel si quis in Spiritum Sanctum blasphemiam dixerit, neque in hoc seculo neque in futuro remictetur ei, super quo inquit Gregorius predictus: *Ex hoc datur intelligi quasdam culpas in hoc seculo, quasdam in futuro posse relaxari*; et si queratur que anime ad dictum Purgatorium particulare et universale vadant, dico quod anime illorum qui in hoc mundo fuerunt mediocriter boni. Distinguit enim Augustinus et Glosator Decreti super ipso quattuor genera hominum, scilicet valde bonos et valde malos et mediocriter bonos et mediocriter malos: pro valde bonis non est orandum, cum eorum anime moriendo statim evolent ad celum cum sint sine omni macula, nec pro valde malis, quorum anime statim in profundum Inferni moriendo merguntur, nec eis orationes et propitiationes pro ipsis ullo modo valent hoc facte; mediocriter bonorum anime ad dictum Purgatorium vadunt, et eis orationes et propitiationes hic pro ipsis facte prosunt ut citius liberentur a penis Purgatorii, et dicuntur isti mediocriter boni illi qui decedunt sine ullo peccato mortali, licet cum venialibus decedant et cum onere satisfactionis; mediocriter malorum anime puta illorum qui cum uno solo peccato mortali decedunt, ad infernum etiam vadunt. De quibus sic ait Augustinus in libro De Penitentia: *Defleat peccator, quia offendens in uno factus est omnium reus*; dicit Glosa: *In uno*, scilicet peccato mortali, factus est reus omnium quoad vitam ecternam, quia propter illud solum dampnatur; nam et Omnis virtus detrimentum patitur ab uno vitio, ut dicitur in Decretis De Penitentiis, et talium animabus non prosunt orationes et propitiationes ad liberationem Inferni et ad minorationem pene sic. Ad hoc etiam facit quod ait Augustinus in Omelia De Igne Purgatorio exponens illa verba Apostoli dicentis, Ad Corinthios III° capitulo: *Si quis super hoc fundamentum*, scilicet fidei, *hedificaverit lignum, fenum, stipulam*, ait, non intelligas quod capitalia peccata transitorio igne, de quo inquit Apostolus, ibi tollantur, sed minuta purgantur; unde Glosa super hoc ait: Ibi tria genera venialium peccatorum: vocat ligna graviora venialia, fenum minora, stipulam minima, cum lignum diutius in igne quam fenum et fenum quam stipula; unde quidam dicunt quod nullus pro mortali peccato punitur igne predicto purgatorio, sed tantum pro veniali; alij dicunt quod si aliquis cepit penitere pro mortali et non perfecit, perficiet in Purgatorio, dummodo de illo peccato contrictus decedat, quod probabilius est. De Paradiso autem terrestri premisso dicam infra in tractatu talis Paradisi, ut supra dixi. Restat igitur nunc solum hic dividere hunc secundum librum qui dividendus est in tres partes principales; in prima quarum auctor tractat de quodam extraordinario loco, in quo anime illorum qui distulerunt venire ad penitentiam et confessionem usque ad finem vite, et tunc contricti mortui sunt, extra verum Purgatorium per eum finguntur expectare et suspense ire antequam vadant ad purgationem tanto tempore quanto vixerunt in hoc mundo in tali mora et negligentia, ut infra videbis, et dicam singulariter de talibus in suis locis per quinque partes distinctis; et hec prima pars durat usque a principio secundi sequentis capituli huius secundi libri usque ad decimum eius capitulum; ibi incipit secunda dicta principalis pars in qua auctor de vero tali Purgatorio tractat et de septem eius circulis distinctis secundum septem mortalia peccata purganda circa operis satisfactionem, et hec secunda pars durat usque ad XXVII° capitulum; ibi incipit tertia pars in qua dicit et tractat de Paradiso terrestri, et hec durat usque in finem. + +{Per correr miglor aque alza le vele.} Auctor in hoc primo capitulo Purgatorii principaliter quattuor partes facit: nam primo usque ibi: {Ma qui la morte poesì} resurga more poetico premictit prohemialiter quid canere intendit in hoc secundo libro; inde usque ibi: {Dolce color doriental zafiro} invocationem suam facit; inde usque ibi: {Io mi volsi da lato e puosi mente}, describit horam qua se reperiit apud montem hunc Purgatorii, exclusum ab Inferno; inde usque ad finem proximi capituli fingit quedam ut preambula ad hunc secundum librum sub tropologico et allegorico sensu, ut ibi patebit. Ad quod primum veniendo premittamus quod, ut plurimum expositores Sacre Scripture allegorizando eam accipiunt aquas pro fluxu temporali huius mundi; nam, scribente Psalmista: Exaudi nos Deus salutaris noster / spes omnium finium terre et in mari longe, dicit Glosa ibi: *In mari*, idest in seculo huius mundi amaro et fluctuoso ut est mare. Item super hoc alio versiculo eiusdem Psalmiste: Vox Domini super aquas multas, Glosa eadem exponit: Aquas, idest fluxus huius mundi: quos auctor hic imitare nunc volendo, dicit quomodo decurso, idest speculato et contemplato per eum cum Virgilio, idest cum ratione, statu et esse huius mundi voluptuoso ac illecebri et vitioso tanquam Inferno quodam allegorice loquendo, volensque nunc venire ad contemplandum et speculandum ulterius statum illorum qui in hoc mundo ad virtuosam vitam de vitiosa veniunt et ad statum penitentie ut ad Purgatorium quoddam sub premissa etiam allegoria, volendo et penitendo se spiritualiter et moraliter quodammodo purgari a passatis suis vitiis et culpis, elevat vela ad currendum meliores aquas; et sic infert quod dicte prime aque sint bone si iste secunde sunt meliores sub premisso sensu allegorico, sed dicit illud esse verum quod bone sunt, attenta iustitia agente circa debita supplitia et passiones contra malos in hoc mundo et dampnatos in alio ut in mistico Inferno. Unde Yeronimus, Super Ioel propheta ait: Non solum homines ministri sunt et ultores ire Dei hiis qui malum operantur, sed etiam contrarie fortitudines, idest demones esse, dicit ibi Glosator Decreti. Preterea per passiones malorum boni magis confirmantur in bono, de quo mistico Purgatorio, ut de secundo regno, subdit auctor hic se poetice cantaturus, et hoc pro prima parte premissa. Quantum ad dictam partem secundam auctor ad hoc canendum invocat Musas ut hic, idest in hoc poemate suo, mortuam poesiam, idest abiectam hodie ab hominibus, faciant resurgere, et Caliopem ipsam iuvare cum illo suo sono et cantu quo vincit et confudit picas etc. Hic cadit recitare quod scribit Ovidius in quinto, ubi recitat quomodo antiqui vates greci et poete finxerunt novem Musas ut virgines quasdam seu nimphas olim fuisse, et apud montem Parnasi morantes, et Eliconam et Castaliam et Aganipes, eius Parnasi fontes, colentes ut Dee quedam. Item finxerunt quod tempore earum fuerunt novem alie virgines sorores in Grecia nate ex Pyerio patre et Enippa matre optime canentes in tantum quod certare voluerunt cum dictis Musis in musica, et demum victe sunt a dicta Caliope Musa sola canente dicte Pyerides, secundum sententiam certarum nimpharum debentium de hoc inter dictas partes iudicare, quarum sententie nolentes acquiescere, sed procaciter renitentes, dicte Pierides mutate sunt in picas aves. Circa cuius fictionis integumentum, dicit Fulgentius, poetas voluisse sentire et accipere allegorice pro dictis novem Musis novem consonantias vocum, et pro dictis novem Pyeridibus novem dissonantias, cum quelibet consonantia habeat sibi suam connexam dissonantiam in musicali arte seu scentia, et ideo in dictas garrulas aves dicunt esse mutatas dictas Pyerides. Et moti sunt ex eo quod humane vocis novem sunt consonantie seu modulamina: fit enim vox quattuor dentibus e contra positis ad quos lingua percutit, et si unus deficit facit sibilum; duo labia velut cimbala verborum comoda modulantia, lingua ut plectrum, palatum proferens sonum, pulmo ut follis. Aliqui addunt Apollinem dictis musis, dicentes decem esse modulamina nostre vocis; ideo pingitur ipse Apollo cum decacorde cithera; item et Psalterium inde dicitur decacordum, unde Psalmista ait: In decacordo Psalterio cum Cantico in cithera. Alii allegorizant novem Musas esse novem modos scientie et doctrine; nam cum nullus scientiam querat nisi in qua fame sue propaget dignitatem, ideo dicta est prima musa Clio; Cleos enim grece famam sonat, secunda Euterpe interpretata bene delectans, tertia Melpomene quasi meditationem faciens permanere, quarta Thalia interpretata capacitas, quinta Polymnia quasi memoriam multam faciens, sexta Eratho quasi inveniens simile, septima Tersicore quasi instructio, octava Urania quasi celestis, nona Caliope quasi optima vox; et sic erit ordo: primo velle doctrinam, secundo delectari in eo quod velis, tertio instare circa illud, quarto id capere ad quod instas, quinto memorari quod cupis, sexto invenire de tuo simile, septimo iudicare quod invenis, octavo eligere de quo iudicas, nono bene proferre quod eligeris. + +Post hec veniamus ad tertium dictum in quo auctor, describere volendo matutinalem horam, dicit quomodo, egressus de Inferno et positus penes dictum locum et montem Purgatorii - quem dicit esse in alia parte mundi et in eius medio, et sic sub alio universali emisperio circulo meridiano, ut est in hac parte mundi nostra Yerusalem, ut dicit in capitulo sequenti - et respiciens ad eius orientem, vidit medium celum illius emisperii versus eius partem orientalem a medio sui versus circulum orizontis eius orientalis, quem vocat auctor hic primum girum, in colore saffiri puro, idest sine apparentia aliquarum stellarum propter auroram solis iam ibi rubentem, et per consequens vult dicere quod a dicto medio dicti medii celi citra versus illum locum ubi erat adhuc stelle micabant, et ita comparative iste idem auctor infra in XXX° capitulo Paradisi hoc confirmat, sic incipiendo: Forse seimilia migla di lontano, subdendo ibi Quando il mezzo del celo, a noi profondo, / comincia a farsi tal, chalcuna stella / perde l parere infino a questo fondo; / e come vien la chiarissima ancilla / del sol più oltre, così el ciel si chiude / de luce in luce infino alla più bella. Hoc etiam idem sensit Lucanus in fine secundi describendo hanc eandem horam et diluculum dicens: Iam Phebum urgere monebat / non idem color eoi etheris, albaque nundum / lux rubet et flammas propioribus eripit astris, / et iam Plias hebet, flexi iam plaustra Boete / in faciem puri redeunt languentia celi, / maioresque latent stelle, calidumque refugit / Lucifer ipse diem, et hoc etiam tangit hic auctor dum dicit quomodo dictus Lucifer, idest stella et planeta Veneris, adhuc ibi lucendo velabat stellas signi Piscium, idest faciebat eas non apparere, in luce eas superando, in quo signo tunc erat et sic preibat solem tunc in signo Arietis existentem per duas horas vel circa, et hec pro dicta hac tertia parte. Veniamus ad quartam et ultimam, ad cuius notitiam prenotandum est quod, licet Macrobius, Super Somnio Scipionis, virtutes distinxerit in quattuor gradus, ponendo quasdam fore politicas, quasdam purgatorias, quasdam iam animi purgati et quasdam exemplarias, teologi vero nostri solum duo genera virtutum ponunt: nam dicunt quod quedam sunt modificative passionum insurgentium in sensualitate hominis, et tunc dicuntur purgatorie quia sunt hominum nondum purgatorum ab insultibus passionum et sic non summe perfectorum sed toto suo conatu ad id tendentium, quedam non ita regulantes nostras passiones sed solum tenentes animas in Deo hominum et in summa perfectione, que quidem prime sunt nobis in via et in actu, et hec secunde in portu et habitu. Ex qua hac duplici theologica distinctione auctor hunc montem Purgatorii, quem allegorice fingit pro statu virtuoso humano et perfecto, dividit in duas principales partes ponendo unam ut Purgatorium, aliam ut Paradisum terrestrem; quod Purgatorium anagogice et tropologice, idest spiritualiter et moraliter, mistim accipit pro statu illorum qui in hoc mundo se purgant, idest se corrigunt, separando pretiosum a vili, ut dicitur Ieremie XXV° capitulo ibi: Si separaveris pretiosum a vili, quasi os meum eris, ubi Glosa, exponens hoc, ait: Pretiosum: pretiosum a vili separat qui pretiositatem virtutum sequitur et temporalium vilitatem despicit et animam ab amore temporalium bonorum seiungit et ad amorem virtutum inducit. Et dictum Paradisum terrestrem pro statu perfectorum hominum sumit, qui sunt illi qui, ut scribitur in Decretis, Pompis huius mundi renuntiaverunt, et qui sine ullo peccato sunt, vel qui sequuntur illum textum Evangelicum: Si vis perfectus esse, vade et vende omnia que habes, et da pauperibus, quod ex magna virtute et gratia contingit, unde Ecclesiastici XL° capitulo dicitur: Gratia Dei sicut Paradisus in benedictionibus. Nam cor in quo gratia est Paradiso similatur, sicut cor peccatoris Inferno, cum sit habitatio demonum et habeat tenebras ignorantie et ignem prave concupiscentie; sic igitur ad propositum volens nunc auctor in sua persona ostendere quid habeat homo agere exiens de vita et statu voluptuoso et vitioso huius mundi ut de Inferno quodam, et cupiens de malo fieri bonus iuxta illud Senece: Magna pars bonitatis est velle fieri bonum - fingit hic se primo egressum de tali figurato Inferno revolvisse cum visu ad alium polum anctarticum, ubi dicitur esse alia stella tramontana, oppositum directo huic nostro polo artico, in quo vult ostendere et denotare quod homo, ita volens de malo ad bonum transire, debet primitus suum amorem volvere ad oppositum mali, quod est ipsum bonum et virtuosum esse, dicente Augustino in libro De Civitate Dei: Virtutem nichil aliud esse quam ordinem amoris, et ibi se vidisse has quattuor stellas nunquam visa nisi prime genti in quo secundario notat quomodo in tali statu bono et virtuoso tali homini bene disposito quattuor virtutes cardinales ut purgatorie premisse apparent disponentes animum ad ea que sunt ad finem supremum - ad quod respiciens Iob XXX° capitulo inquit: Loquendo tali ira bene disposito nosti per quam viam spargitur lux; Idest virtus, dicit Glosa ibi, et Iacobus, in sua prima Epistula dicens: Omne datum optimum et omne donum perfectum desursum est, ubi dicit Glosa: Optimum virtus et gratia est perfectum vero gloria - et sic merito in forma stellarum ducentium navigantes ad portum eas ita describit hic et figurat auctor, scilicet prudentiam, iustitiam, temperantiam et fortitudinem. Et quia hec quattuor virtutes morales secundum poetica figmenta in prima etate aurea Saturni in hoc mundo fuerunt et morabantur ut nimphe et virgines quedam, et, adveniente secunda etate argentea Iovis prior in vitiis maculata, recesserunt hinc et ut stelle ad celum iverunt - unde Ovidius in primo hoc tangens in persona iustitie ait: Victa iacet pietas et Virgo cede madentes / ultima celestum, terras Astrea reliquit, vocando iustitiam Astream, et per consequens alias eius dictas tres consocias ut astra et stellas ponit, et hoc tangit etiam iste autor infra in capitulo XXXI° dum inducit has ibi quattuor virtutes sibi in Paradiso terrestri dicere: Noi siam qui nimphe e nel ciel siamo stelle - ideo dicit autor hic quod dicte virtutes nunquam vise, idest cognite, effectualiter fuerunt nisi a prima gente, idest a dicta prima etate. + +Post hec auctor, ut ostendat quid adhuc etiam agere habeat talis bene dispositus homo cupiens ascendere hunc montem, hoc est devenire ad dictum statum virtutum, fingit se tertio reperire umbram Catonis Uticensis, ipsam umbram accipiendo hic sub tipo honestatis, et ab ipsa dirigi cum Virgilio - idest cum ratione, que sit eius sequela, unde Anticlaudianus: Et ratio mensura boni quam semper adherens / felici gressu felix comitatur honestas - ac etiam instrui, ut dicit textus: nam sine previa et precedente honestate non possumus dirigi ad dictas virtutes, cum sit rarum quasi quidam introitus, nec tamen valemus ad visionem et cognitionem ipsius honestatis venire nisi mediante lumine radiorum descendentem a dictis quattuor virtutibus ut a stellis - et ad quod idem quedam Glosa in Decretis: Adhuc hos versus ex ope celesti fit si quid habetur honesti et venit a superis, vel agas bene vel mediteris - ut fingit modo hic auctor se habuisse notitiam mediante luce, idest amore dictarum virtutum, habituato iam in eo - ad quod respiciens Seneca in eius librum De Formula Honestatis sic incohat dicendo: Quattuor virtutum species multorum sententiis diffinite sunt, quibus humanus animus comptus ad honestatem vite possit accedere - et sic habent se dicte virtutes et honestas vicissim et correlative, ut quia sorores, unde Tullius, in libro De Officiis ait: Virtus et honestas nomina diversa sunt, res autem subiecta prorsus eadem, unde Matheus Vendicinensis ad idem inquit: Nubere virtuti virtus letatur, honestas / gaudet honestatis comparis esse comes, et idem Seneca, De Beata Vita, ait ad idem: Nego quenquam iocunde, idest virtuose, vivere nisi simul et honeste vivat, et Ysiderus in suo libro Ethymologiarum, diffiniendo ipsam honestatem ait: Honestus dicitur quis eo quod nichil habeat turpitudinis, subdendo: Nam quid est honestas nisi honor perpetuus et quasi honoris status? Unde et hominibus virtuosis et honestis honor maximus exhibendus est, et Tullius, in prima rubrica De Officiis ad hoc etiam ait: Honestum est quod sua vi ad se nos allicit et sua dignitate nos trahit. Sunt autem dicti radii, moraliter loquendo, vibrati a dictis quattuor virtutibus ut a stellis ita illuminantes nobis dictam honestatem, alie particulares virtutes earum virtutum cardinalium et dependentes ab eis, ut ecce a prudentia descendit ratio, intellectus, circumspectio, providentia, docilitas et cautio; a iustitia innocentia, amicitia, concordia, pietas, religio, affectus et humanitas; a temperantia modestia, verecundia, abstinentia, castitas, honestas, moderatio, parcitas, sobrietas et pudicitia; a fortitudine magnanimitas, fiducia, constantia, securitas, magnificentia, tollerantia et firmitas secundum Macrobium. Item notandum est quod, ut scribit Augustinus in XIIII° De Civitate Dei, stoici phylosophi non credebant aliquid esse bonum nisi honestum, quod homines bonos facit, nec aliquid esse malum nisi inhonestum, per quod homines mali fiunt, inter quos iste Cato precipuus fuit in tali virtute, unde Lucanus in secundo de eo loquendo ait: Iustitie cultor, rigidi servator honesti, / in comune bonus; nullosque Catonis in actus / surrexit partemque tulit sibi nata voluptas. Quo respecto puto Virgilium finxisse eum iudicem in Elisio campo ubi ponit animas piorum, idest virtuosorum, purgari, dicendo in VIII°: Tartareas etiam sedes, alta ostia Ditis, / secretosque pios, hijs dantem iura Catonem, quod non modicum aperit id quod de eo auctor hic tangit ficte, unde et Lucanus idem ait in VIIII°, in persona Labieni, rogatus ipsum Catonem in Lybiam ut peteret responsa a Iove Ammone dicens: Nam cui crediderim superos arcana daturos / dicturosque magis quam sancto vera Catoni? / Certa tibi vita semper directa supernas / ad leges, et subdit: Tua pectora sacra / voce reple; dure semper virtutis amator / quere quid est virtus et posce exemplar honesti, merito in persona sua et aliorum volentium incohare iter ad hunc modum, idest ad dictum statum virtutum, hunc Catonem et eius mores hic sibi assumit, primo ad ipsum honestandum, ut facere debet quilibet in hoc mundo intendens ad talia, ut docet Seneca Lucilium facere dicens: Aliquis vir bonus nobis eligendus est et ante oculos semper habendus, ut sic tanquam illo vidente faciamus. Elige itaque Catonem sive eum cuius vita tibi placuit et oratio: illum semper tibi ostende vel custodem vel exemplum. Opus est, inquam, aliquo, ad quem mores nostri se dirigant. Unde idem Seneca, in VIa epistula, ad hoc etiam inquit: Longum iter est per precepta, breve et efficax per exempla: Plato et Aristoteles et omnes in diversum itura sapientium turba plus ex moribus quam verbis Socratis traxit; Metrodorum, Hermacum et Polyenum magnos viros non scola Epicuri, sed contubernium fecit. Inde auctor - ut alludat verbis Lucani in secundo describentis ipsum Catonem, nutante Re Publica sua Romana dicendo: Ille nec horrificam sancto dimovit ab ore / cesariem duroque amisit gaudia vultu, / ut primum tolli feralia viderat arma, / intonsos rigidam in fronte descendere crinos / passus erat mestamque genis increscere barbam - dicit hic de honesta pluma, idest barba et de capillis eius Catonis, ut dicit textus, et hoc dicit ut allegorice inferat quod honestum sit hominem se taliter gerere re publica sua male ducta. Post hec auctor inducit Virgilium dicere respondendo dicto Catoni quomodo auctor nundum viderat ultimum sero, idest nondum fuit in profundum vitiorum in hoc mundo, vel dicit ultimum sero, hic accipi pro morte corporali, licet ei sua culpa valde fuerit propinquus: hoc dicit illo respectu quod, dum ipse Virgilius ut ratio humana traxit dictum autorem ruentem iterum ad vitia, ut dicitur supra in Inferno, capitulo primo, de tali statu et ruina modicum vixisset in talibus vitiis quam mortuus non fuisset corporaliter, iuxta illud quod scribitur in Decretis, scilicet quod propter vitia et peccata minus peccator in vita durat corporali. Et Thomas in Summa De Vitiis et Virtutibus ait: Et ipsam enim vitam homini convertit peccatum in mortem, et hoc est quod dicitur in quadam Decretali de Penitentiis ita incohantem: Cum infirmitas corporalis nonnunquam ex peccato proveniat, dicente Domino languido quem sanaverat: *Vade et amplius noli peccare*, ut habetur ideo capitulo V°. + +Item inducit eum ad dicendum quomodo ipse auctor ibat querendo libertatem spiritualem, subaudi illam de qua ut ita Yeronimus dicens: Sola apud Deum libertas est non servire peccatis, et Boetius in V°: Humanas animas liberiores quidem esse necesse est cum se in mentis divine speculatione conservant. Extrema vero est servitus, cum vitiis dedite rationes propriam possessionem ceciderunt, propter quam talem libertatem equipollentem ille ipse Cato, sequendo illud verbum Sallustii: Nemo bonus libertatem nisi cum anima simul amictat, se gladio in civitate Uticensi, idest barbara, interemit antequam vellet subesse Cesari. Et sic ibi reliquit vestem suam, idest corpus suum, quod in magna die iudicii resurgens erit ita clara, ut dicit textus hic; de qua duplici equipollente libertate ait Apostolus, Ad Romanos VII° dicens: Filii ergo Dei per gratiam, licet sit libera a spirituali servitute peccati, non tamen a corporali qua dominis temporalibus sunt astricti. Item inducit eum ad dicendum dicte umbre Catonis quomodo ipse Virgilius est in limbo dampnatus cum Martia, uxor olim ipsius Catonis, et dictam umbram ad respondendum, rogatam amore dicti Marcie, dicit quomodo, dum cum ipsa fuit in dicto loco Limbi, fecit quicquid voluit dicta Martia, at nunc cum ipsa moretur ultra malum flumen Acherontis, et ipse Cato citra liberatus a dicto Limbo, plus non potest movere eam propter legem tunc factam dum exivit dictum locum, ut dicitur hic in textu. In quo passu autor intelligendus est non ut prima facie lictera sonat, cum dissonum esset rationi dicere et credere animam dicti Catonis ad Limbum descendisse et de ipso exisse per mortem Christi et venisse ad hunc locum Purgatorii, cum Augustinus in primo De Civitate Dei improbet talem mortem Catonis occidendo se taliter ratione ibi assignata, ac etiam ex eo quod homicidium perpetravit, item et hominem sine culpa occidit, item et quia tam virum bonum interfecit et per consequens dampnatus rationabiliter esse debet; qua re auctor in hoc passu intelligi debet sub tali allegorica locutione hoc dicere, videlicet ut ipse Cato non ut ipse, sed ut ipsa virtus honestatis in eo hic figurata, ut supra dictum est, per ipsum autorem ante redemptionem Christi in ambage et tenebrositate fuerit, ut in Limbo quasi quodam infernali apud gentiles et paganos et alios infedeles, cum tales per honestatem solum intendebant ad finem amoris honesti, quem dicebant esse solum quod sine utilitate et fructu per se rationabiliter laudandum erat. + +Sub typo eius amoris honesti autor summit hic dictam Martiam, at post dictam redemptionem Christi dicta virtus honestatis de dicta tenebrositate et cecitate hominum ut de quasi Limbo quodam exivit et venit ad hunc locum Purgatorii, idest devenit ad tempus gratie, in quo homo se dirigit per dictam virtutem honestatis ad karitatem ut eius effectivum obiectum; per quam karitatem idem homo diligit Deum per se et proximum propter Deum ut ad Purgatorium quoddam. Ad propositum igitur dicta Martia, idest dictus amor honesti, non habet movere Catonem, idest ipsam virtutem honestatis, a dicta redemptione citra, sed karitas prelibata, quemadmodum anima dampnata non habet movere animam salvatam, alludendo in hoc verbis Luce XVI° capitulo, ibi dum dicitur quod inter dampnatos et salvos magnum chaos constitutum est, ut hii qui voluerunt hinc transire ad illos non possit, neque inde transmeare. Nam dicit ibi Augustinus: Chaos, idest lex facta de non veniendo animas dampnatorum ad salvatas et e contra, et hoc tangit autor dum dicit de lege tunc facta que resultat ex premissis verbis; inde autor - motus forte per Beatum Bernardum ita scribente: Primum opus virtutis est docere cum humilitate, item et per Gregorium dicentem: Qui sine humilitate virtutes congregat, quasi pulverem in ventos portat; nam initium virtutis humilitas est, item et per Ambrosium dicentem: Humilitas custos est virtutis, et per Augustinum etiam dicentem: Humilitas est ex intuitu proprie conditionis et sui conditoris voluntaria mentis inclinatio, que ita est nobis initium reparationis, sicut superbia, que sibi contrariatur, est initium dampnationis - fingit dictum Catonem sub dicto et figurato et mistico sensu monere Virgilium, idest rationem, ut ipsum autorem cingat de aliquo iunco, hoc est ut habituet eum in virtute humilitatis, sine qua etiam homo incohare non valet iter ad virtutes, ut dictum est hic superius modo, alludendo in hoc etiam illis verbis Evangelicis Mathei VI°: Humiliatio tua in medio tui; idest in ventre, ut dicit Glosa ibi: Nam voluit Deus ventrem esse ante nos ut homo semper videre posset materiam sue humilitatis. Inde auctor, volendo tangere quomodo homo volens dirigi ad virtuosa debet a virtuosis hominibus, ut supra dictum est, eorum mores et dicta accipere, quibus acceptis nichilhominus idem mores in hijsdem virtuosis resurgunt, dicit quomodo ille iuncus evulsus sic ibi per Virgilium illico renatus fuit, ut dicit hic textus - sub allegoria credo illa qua Virgilius, in VI°, dicendo de ramo aureo accepto per Eneam in simili figurato casu inquit: Hoc sibi pulcra suum ferri Proserpina munus / instituit. Primo avulso non deficit alter / aureus, et simili frondescit virga metallo. Nam per exemplum Tullius incohando: Si virtuosus, ut ipse ait in principio sui libri De Amicitia, non minuebat exempla virtuosa in illo Scevola, a quo multa notanda dicta et facta reportabat, ut ibi dicit, nec Cleantes in Zenone phylosopho nec predicti Plato et Aristotiles in Socrate, qui solum ex moribus eorum effecti sunt tales et tanti viri, ut dicit Seneca in preallegata eius Epistola supra: Cum remaneret in eis sicut et ante erant et resurgerent, Inde etiam secutus autor Senecam in libro De Beneficiis dicentem: Non recipit sordidum virtus amatorem, et Tullius dicentem in suo libro De Officiis: Honestus dicitur aliquis eo quod nichil habet turpitudinis, et Salamonem in Canticum dicentem: Unge caput tuum et faciem tuam lava, exponente ibi sic Glosa: *Facie*, idest mentem - inducit Virgilium secundum mandatum Catonis ad lavandum eius faciem rore, idest mente eius ab omnibus reliquiis vitiorum, dum fuit, dicit hic textus, in loco ubi ros pugnat cum sole, subaudi et non cum ventis: vult enim dicere quod erat in loco infimo prativo in illa planitie et concavo, ut tangat de natura ventorum et roris, que est ut in locis altis magis venti afflent quam in infimis, et ex hoc raro ros et pruina in montibus apparent, cum ibi solum cum ventis pugnent et ab eis destruantur ante diem, et sic ante ortum solis, et ita non pugnant earum humiditas et frigiditas cum siccitate et caliditate solis ibi, sed cum ventis, et sic amittunt ibi sua pugnam, idest suas vires cum eis et non cum sole; at cum ros est in infima terra herbifera ubi venti modicum possunt, non ab eorum pugna ibi sed a pugna solis vincitur. Et hoc vult tangere auctor hic dicendo illud fuisse ubi ros pugnat cum sole tantummodo, cum in depresso loco plano ipse ros modicum ab oreza, idest a ventositate rarificetur, quasi includat quod tunc ibi ante ortum solis ut erat, Virgilius ad ita lavandum eum potuit habuisse magnam copiam roris. + +{Già era il sole a lorizonte giunto.} Ad evidentiam eorum que in principio huius secundi capituli exordiendo auctor tangit continuando se ad proxime precedentia, notandum est quod orizon dicitur astrologice ille circulus qui ymaginative et abstracte cingit circumferentialiter globum terre, dividendo nostrum emisperium ab alio sibi oppositum, idest nostram partem visibilem celi seu aeris unde dicitur emisperium ab emi, quod est supremum et sperium, quod est celum seu aer - ut zona. Nam orizon dicitur quasi aeris zona, ut tangit iste auctor infra in Paradiso capitulo XXVIIII°, sic incipiendo: Quando ambedui gli figli di Latona, / coperti del Montone e de la Libra, / fanno de lorizonte insieme zona. Unde et Macrobius, diffiniens eum, ait etiam: Orizon est velut quodam circulo designatus terminus celi, qui super terram videtur. Item notandum est quod dictum nostrum emisperium de septentrione ad meridiem per quendam semicirculum resecatur, qui dicitur meridianus, ex eo quod vadat sol alte vel basse, dum tangit hunc semicirculum: meridies est, seu media dies artificialis, unde idem Macrobius, diffiniendo eum ait: Meridianus est circulus quem sol, cum super hominum verticem venerit, ipsum diem medium efficiendo designat. Item notandum est quod XXIIII° hore diei naturalis hic per quattuor proportiones dictum diem naturalem volvunt; nam, dum sol est super flumine Gangis corrente in Occeanum in fine huius nostri Orientis ibi in suo meridiano puncto, principium diei, idest ortus solis, in civitate Ierusalem erit - que ponitur esse in medio huius nostre partis mundi quarte habitabilis, unde Augustinus, Super Psalterio, et Ysiderus in XIIII° Etymologiarum dicunt fore umbilicum habitabilis nostre regionis mundi et media nox in nostro occidente et principium noctis in medio alterius partis mundi - ubi auctor nunc fingit se fore iuxta dictum montem Purgatorii, et e contra dum media nox est in dicto nostro Oriente principium noctis erit in dicta civitate Ierusalem et dies medius in nostro occidenti et principium diei in dicto medio alterius partis mundi: quod totum hoc vult tangere iste auctor infra in capitulo XXVII° incipiendo: {Sì come quando i primi raggi vibra / là dove l suo factor lo sangue sparse, / cadendo in Ibero sotto laltra Libra}, et in Paradiso in capitulo XXX°, dum incipit ipsum dicendo: {Forse seimilia miglia di lontano / ne ferve lora sexta} etc. Nunc igitur ad propositum auctor, volendo describere matutinalem horam in qua fingit sibi hic apparuisse hunc angelum de quo statim dicam, dicit quomodo iam sol devenerat ad orizontem nostrum occidentalem, subaudi cuius meridianus circulus cooperit Ierusalem cum altiori puncto sue semicirculationis ut locum existentem in medio huius nostre partis mundi habitabilis, et per consequens sol tunc appropinquabat Orienti alterius partis mundi, et sic in eius medio, ubi auctor fingit se tunc fuisse, debebat esse iuxta diem in aurora, ut dicit textus hic: dicit quomodo tunc nox circuens in oppositum diei exibat de Gange flumine predicto, hoc est de dicto nostro oriente, cum Bilancibus, idest cum signo Libre opposito directe signo Arietis, in quo tunc sol erat secundum fictionem auctoris. Que lances, methaphorice loquendo, dicit auctor quod cadunt de manu noctis, cum ipsa nox incipit superare diem, quasi dicat quod dum dies in equinotio est duodecim horarum, et nox totidem, lances dicti signi Libre pares et eque sunt, et neutra cadit, idest neutra preponderat alteri - unde Lucanus, describens tale punctum temporis ait: Tempus erat, quo Libra pares examinat horas - sed cum nox incipit superare diem dicte lances cadunt sibi de manu, idest preponderant experte noctis. + +Post hoc auctor fingit sibi a longe apparuisse hunc angelum de quo hic dicitur in textu, quem describendo ponit ipsum in facie rubicundum, ut apparet stella Martis quam auctor hic comparative similat ei ut habetur in textu; inde dicit quod habebat alas albas et totum aliud dorsum, et in hoc alludit verbis Mathei, scribentis ad finem eius Evangelii angelum stantem ad sepulcrum domini habuisse Aspectum ut fulgur et vestimenta ut nix, dicendo inde auctor quomodo dictus angelus venit cum hac sua navicula et quomodo stabat in puppim, ita quod nedum in essentia vera, ut ibi erat, sed etiam tantum descriptus, idest designatus lingua vel stilo, visus, fuisset beatus, item et quomodo illi spiritus, vecti per eum, cantabant Psalmum illum: In exitu Israel de Egipto, inde quomodo, illis depositis, velox recessit ipse angelus ut venerat. Inde dicit quomodo in illo emisperio, iam sol ortus, undique sagitabat diem cum suis radiis, quos vocat hic auctor sagiptas comptas ipsius solis, idest sibi notas vel comptas, idest ornatas, alludens fictionibus poetarum describentium Apollinem, idest solem, cum arcu et pharetra, cum quibus dicit quod ibi signum Capricorni expulerat de illo meridiano: nam, cum sol tunc erat in signo Arietis et in equinotio ut tunc erat, et in quolibet emisperio, sex signa Zodiaci tunc etiam appareant, sequitur quod tunc ibi signum Aquarii erat in medio celi, idest in dicto circulo meridiano illius emisperii ut tertium signum ad Arietem, et dictum signum Capricorni extra dictum meridianum. Inde, ut tangat de natura anime separate, dicit quomodo amplexando ibi umbram Caselle, summi cantoris de Florentia quem fingit se ibi invenisse, nichil solidum tangebat, sed tanquam ut aerem amplexatus tunc fuisset. Inde fingit Virgilium in VI° contigisse Enee reperienti umbram Anchise sui patris dicens: *Da iungere dextras, / da, genitor, teque amplexu ne subtrahe nostro*. / Sic memorans largo fletu simul ora rigabant. / Ter conatus ibi collo dare brachia circum; / ter frustra comprehensa manus effugit ymago, / par levibus ventis volucrique simillima somno. Non tamen credendum est quod anima sit ventus, ut Greci iam dixerunt, et ut simulat hic dictus poeta, ex eo quod ore trahentes aerem vivere videamur. Nam, ut dicit Ysiderus circa hoc: Multo prius gignitur anima quam concipi aer possit, cum in utero vivant ante generationem corporis. Inde auctor, quasi admirative ex eo quod iam per aliquos annos dictus Casella iam mortuus fuerat, fingit se quesisse a dicta eius umbra quomodo sibi erat tanta terra ablata, idest tantum iter, quantum et ipse auctor et ipsa umbra tunc fecerant de uno et eodem loco ad illud quod iter dicta umbra facere debuisset dudum post eius mortem; qui respondit ut in textu habetur, ad notitiam cuius est advertendum sub quo intellectu auctor hunc angelum accipiat primo et secundario. Et dicit quod hic primo allegorice ipsum accipit pro motu angelico illo qui trahit homines de Egypto, idest de servitute peccatorum ad statum penitentie et purgationis per mare, idest per fluctus et amaritudines terrene purgationis et voluptatis, ut tractus fuit populus Israel de servitute pharaonis de Egypto in qua steterat per septuaginta annos, ut in libro Ester, et per mare rubrum, ut in Psalmo hic allegato dicitur. Circa quod ait Thomas: Quantum ad vim concupiscibilem, vivendo quasi in mari rubro sumus, ubi varii fluctus concupiscentie sibi invicem succedunt, in quo fetor et salsedo est, cum voluptas, ut aqua salsa maris sitim provocet, non extinguit. Quantum vero ad vim rationalem sumus quasi in Egypto tenebrarum, ubi multis plagis percutimur sicut Egyptus percussus est. Ad hoc etiam Dionisius in suo libro De Gerarchiis ait: Angeli describuntur cum alis quia a contagione terrena penitus alieni sunt. Quare vide cur auctor dicat hunc angelum cum alis albescentibus huic inde sibi a longe cum tertia albedine, scilicet dictarum animarum, ut dicit textus, per mare ita trahere dictos spiritus canentes In exitu Israel de Egipto domus, et ducere eos ad hunc montem Purgatorii; et ex hoc dicitur humanum est peccare, angelicum abstinere, diabolicum perseverare. Secundario accipit auctor hic hunc angelum in suo proprio esse, quasi velit sentire quod angeli ut ministri Dei animas purgantes se in hoc mundo in abditis Idest in remotis receptaculis, ut ait Augustinus, ut scripsi supra super rubrica, sicut anima Pasquasii, ut etiam ait Gregorius in eius Dialogo, et ut scripsi supra, item super dicta rubrica huius secundi libri ducant ad verum et universale Purgatorium cito et tarde secundum exigentiam iustitie divina, quod totum videtur confirmare Psalmista dicens: Qui facit angelos suos spiritus et ministros suos. Tamen dicit dicta umbra quomodo tunc a tribus mensibus citra dictus angelus in suo proprio esse predicto accepit quascumque tales animas purgantes se in hoc mundo ut supra dixi et hoc requirentes ratione anni Iubilei, de quo dicitur in Levitico capitulo ultimo qui annus remissionis et liberationis erat; nam in anno MCCC°, in quo auctor fingit se hec vidisse in medio mensis Martii, talis indulgentia facta fuit Rome et generale perdonum per Ecclesiam incipiens die Natalis Domini, et sic quasi iam tres menses lapsi tunc erant de dicto perdono, ut hic tangitur, unde ait dicta umbra quomodo eo quod erat tunc revoluta ad faucem Tiberis, levata a dicto angelo et delata illuc, quasi velit nichilare auctor in hoc quod tulit generalis indulgentia romane Ecclesie etiam talibus animabus separatis purgantibus se in hoc mundo spiritualiter se volventibus ad eam, condolendo de earum tarda conversione olim habita in earum vita, unde merentur tardare in hoc mundo ire ad verum Purgatorium, et penitendo tunc vehementius de hoc, ut tunc contingit hic nobis aliis. Nam Yeronimus, scribens super dicto ultimo capitulo Levitici ibi: Qui domum suam vel agrum Domino vovendo consecraverit non potest eam redimere nisi siclo, quod continet viginti obolos, usque ad iubileum, ait: In hoc docemur quod quicunque domum conscientie conversationis per penitentiam Domino offerre atque pretio bonorum operum de vana conversatione sue vite se ipsum redimere voluerit, non potest hoc facere nisi siclo sanctuarii, idest nisi operibus penitentie Sacra Scriptura prefixis. Et, ut tangat quomodo sine directione sancte matris Ecclesie Catholice Romane et eius mandatorum et preceptorum nemo potest ire ad salvationem, cum sit et dicatur mater fidei et religionis dicta Ecclesia, ideo auctor fingit dictam umbram dicere quod ad dictam faucem Tiberis congregantur omnes qui non tendunt versus flumen primum infernale dictum Acherontem. Ultimo auctor, ut tangat de prima causa que facit homines in hoc mundo tardos ad confessionem et penitudinem, ut est delectatio in cantu amatoriarum cantilenarum - ad quod Gregorius respiciens, corrigendo nos, inquit: Cum blanda vox queritur sobria vita deseritur, - fingit umbram Caselle ibi cecinisse: Amor che ne la mente me ragiona; que verba fuerunt cuiusdam cantilene auctoris, et per cantilenam talem ipsam umbram et alios ibi audientes eam a dicto Catone fore depulsos et correptos sub typo virtutis honestatis abominantis talia audire, ut dicit hic textus, ac etiam sonos insanos et mundanos, unde Thomas: Musica instrumenta timenda sunt: fingunt enim corda hominum et molliunt, et ideo secundum verbum sapientium esse ut frangenda. + +{Avenga che la subitana fuga.} In hoc tertio capitulo usque ibi: {Intanto devenimo a piè del monte}, auctor adhuc se continuat ad proxime precedentia hoc modo quod, dispersis illis spiritibus per dictum Catonem acceptum hic sub typo virtutis honestatis, ut dicitur in precedenti capitulo, Virgilius de tali casu ita a se ipso remorsus fuit, ut dicit textus; in quo auctor vult ostendere per Virgilium in hoc passu hominem rationabilem et honestum, dignissime et pure conscientie, in hoc mundo viventem, pati ex modico defectu magnam remorsionem conscientialem. Unde scribitur in Decretis quod Bonarum mentium est etiam ibi culpam suam agnoscere ubi culpa non est, ita est quod id quod est veniale peccatum in alijs hominibus, in perfectis, idest virtuosis, est mortale, ut magis morsicatur a dentibus rationis et conscientie, subdendo auctor ad nostram moralitatem hic quomodo festivitas sive festinantia ab omni nostro actu, puta incedendo, loquendo, comedendo et in alijs similibus, honestatem dismagat, idest disiungit et removet. Unde Gratianus, volens in hoc Episcopos et alios clericos doctrinare, inducendo Sallustium increpantem Catilinam de incessu suo modo cito modo tardo ita scribit in suo Decreto: Incessu autem debet sacerdos esse ornatus, ut gravitate itineris maturitatem mentis ostendat; inde compositio eius corporis, ut ait Augustinus, *Qualitatem indicat mentis*; unde Ystoriographus ille, scilicet dictus Sallustius in suo Catilinario, ait: *Cum eius*, scilicet dicti Catiline, *mutabilitatem describeret*, subdit, *Cuius conscientia excitata curis vastabat mentem incessus, modo citus modo tardus*, nec facit instantiam in hoc quod ait iste auctor infra in XVIII° capitulo, ubi videtur festinationem commendare dicendo: Maria corse cum fretta a la montagna: nam non loquitur ibi de festinatione personali, sed potius de festinatione mentali et temporali. Nam, ut scribit Lucas, Evangelio capitulo primo, facta angelica annunciatione, et dicto per ipsam dominam nostram: *Ecce ancilla domini, fiat michi secundum verbum tuum*, statim ipsa virgo abijt in montanea cum festinatione, idest sine dilatione et intervallo temporis. Inde auctor fingit se cum umbra Virgilii processisse versus dictum montem Purgatorii, et quod ipse solus auctor cum persona sua ibi tantummodo faciebat umbram in terra de lumine solis et non anima Virgilii; de quo subito timuit, ut dicit textus. Ex quo Virgilius sumpsit causam dicendi ipsi auctori quomodo corpus nostrum animatum est opacum, idest non transparens sed umbriferum, et ex hoc dicit de corpore suo sepulto Neapoli, secundario ubi tunc erat vesperum, idest nox, seu principium eius, nam primo sepultum fertur Brundisii, civitatis Calabrie, unde pro epitaphio scriptum ibi est super eius sepulcro: Mantua me genuit, Calabri rapuere, tenet nunc Parthenope: Cecini pascua rura duces. Item dicit etiam quomodo anima eius, nunc a dicto corpore suo separata, est transparens ut sunt celi, aer, aqua et vitrum et alia corpora diafana. Dicitur enim diafanum a dia, quod est duo et fanos aparitio. Nam septem celi planetarum sive spere posite inter nos et firmamentum octave spere non tollunt nobis aspectum nec impediunt dicte octave spere seu stellati celi, ut patet ad sensum, unde Phylosophus in primo De Anima dicit Leucippum, alium phylosophum, tenuisse animam esse spera rotunda propter id quod maxime possunt penetrare per omne huius figure et respondendo Virgilius cuidam tacite questioni qua posset dici quomodo ergo tales anime patiuntur ut res aeree et impalpabiles, dicit quomodo ad patiendum supplicia calida et gelida similia corpora idest talia corpora ut sunt anime et similia eis, ut sunt demones - illa virtus disponit que non vult hominibus apparere quomodo hec agat, scilicet virtus divina. Ad hoc primum Augustinus in libro De Ortodoxa Fide sic ait: Angeli et omnes virtutes celestes corporee sunt, et anime separate et demones, quod patet quia localiter circumscribuntur tamen hoc patet in anima, ut idem Augustinus ait in XXI° De Civitate Dei: Non est materialiter, ut est in corporibus materialibus, sed spiritualiter patitur ab igne Inferni et Purgatorii, ut ab instrumento divine iustitie. Ad secundum, in eo quod dicit quod insipiens est qui extimat quod nostra ratio humana possit transcurrere viam infinitam divine sapientie, que substantialiter, ut dicit textus hic, est una in tribus personis. Quantum ad Trinitatem divinam facit quod ait Augustinus in libro De Civitate Dei predicto dicens: In operibus Dei deficit ratio in corde et in sermone, et quod dicit Ecclesiasticus VIII°, ibi: Omnium operum Dei homo rationem reperire non potest, et quod ait Apostolus, Ad Romanos XI° capitulo, dicens: O altitudo divitiarum sapientie et scientie Dei, quam incomprehensibilia sunt iudicia eius et investigabiles vie eius, et quod ait Baruch propheta dicens in capitulo III°: Quis ascendit in celum et accipit sapientiam non est qui sciat viam eius, ex quibus auctor in persona Virgilii conclusive circa hec subdit quod nos gens humana sumus, idest esse debeamus contenti huic coniunctioni causali quia circa predicta talia; que dictio quia importat, secundum Phylosophum in principio Methaphysice, scire effectum ignota causa, sed scire propter quid est scire effectum et causam, quasi dicat simus contenti videre effectum in talibus sine impossibili visione cause, arguendo per modum ab impossibile. Nam si, ut scribitur, Ypocras et Pictagoras induxerunt hanc legem discipulis suis, ut non essent ausi pro sententijs suis interrogare propter quid, sed esset eis pro ratione dicentis auctoritas, quanto magis auctoritas divina pro ratione habenda est; et subdit Virgilius hic: ergo si humana ratio scrutari potuisset et investigare primi nostri parentes non prevaricati fuissent precepta Dei, et per consequens non fuisset opus incarnationis verbi divini in Maria, ut dicit hic textus; ac etiam Aristotiles et Plato et alii magni phylosophi et poete dampnati in limbo Inferni previdissent adventum filij Dei et credidissent in Christum venturum et sic salvati forent. De qua premissa passibilitate anime separate, et quomodo afficiatur tormentis Inferni et Purgatorii plene scribit Thomas in suo Contra Gentiles in X° capitulo, et ego plenius scribam infra in capitulo XXV° ubi de hoc videtur. + +Post hec auctor venit ad secundam partem presentis capituli, ubi primo tangit de repentibus rupibus existentibus inter Lericem et Turbiam civitates riparie Ianuensis. Inde, factis suis comparationibus que per se patent, fingit ibi se reperire illam turbam animarum de qua dicit textus, iuxta dictum montem vagando ita extra Purgatorium sive ripas dicti montis Purgatorii. Quas animas dicit esse illorum qui in hoc mundo viventes contempserunt sententias excomunicatorias contra eos latas et interdicta, tamen in fine contriti salvati sunt, et in pena talis contemptus dicit quod ita extra Purgatorium vagantur, sive extra dictas ripas et vagabuntur triginta annis pro omni anno quo vixerunt in tali contemptu et contumacia Ecclesie, accipiendo hic auctor tempus pro anno ut accepit Daniel scribendo in capitulo VII° de Antichristo, scilicet quod regnabat Per tempus et tempora et dimidium temporis, quod exponitur Per annum et annos et dimidium anni, et idem de mensibus et diebus talis contumacie intelligatur eadem ratione. Et sic tangit hic de illa secunda qualitate animarum de qua dixi supra super rubrica huius secundi libri, in qua maioritate pene contumacie vult auctor ad terrorem viventium in hoc mundo ne contempnant sententias excomunicationis ut plurimi faciunt, maxime potentes, sed respiciant Gregorium dicentem: Sententia Pastoris, sive iusta sive iniusta, timenda est; idest non ex superbia contempnenda, exponit Urbanus Papa in Decretis, Hoc ita aggravare peccatum et contemptum et non sine causa; nam dicit Gratianus in Decretis quod Excommunicatio prius manavit ab ore Dei. Idem dicit Genesis secundo capitulo, excommunicando Adam ab esu ligni vite: Videte ne forte summat de ligno vite etc., quod etiam terror potest elici in forma pene illate talibus contumacibus sacerdotum in Veteri Testamento: Quicunque sacerdotibus non optemperaverit extra castra positus lapidabitur a populo aut gladio cervice subiecta contemptum expiavit cruore. Ad quod ait Crysostomus etiam, Super Epistula ad Hebreos: *Nemo contempnat vincula ecclesiastica; non enim homo est qui ligat, sed Christus, qui hanc potestatem dedit sacerdotibus*, ut Mathei capitulo XVI° dicitur; item et Augustinus dicens: Omnis Christianus, qui a sacerdotibus excommunicatur Sathane traditur; item et Magister in IIII° Sententiarum dicens: Quoscunque ligant pastores, adhibentes clavem discretionis reorum meritis, ligantur et solvuntur apud Deum, qui iudicio divino sententia sacerdotis approbatur. Nam qui meruerunt foris sunt apud Deum, qui non meruit non leditur, nisi contempnat. Et ad propositum adhuc dicte more quam trahunt anime talium hic vult alludere auctor cuidam Decreto dicente: Qui, iubente sacerdote, pro quacunque culpa ab Ecclesia exire contempserit, pro noxa contumelia tardius recipiatur ad veniam. Inter quas umbras hic auctor fingit se reperisse umbram Manfredi, filii naturalis imperatoris Federici secundi, olim regis Sicilie et Apulie, qui cum Karulo bellando in prelio simul amisso dicto regno mortuus est, ut scripsi supra in Inferno in capitulo XXVIII°, qui ab Urbano papa privatus fuit dicto regno et a Clemente papa IIIJ°, successore dicti Urbani, postea anathemizatus est, idest dampnatus est maiori et solempni excommunicatione, ex quo corpus enim mortuum et tumulatum iuxta terram Beneventanam Apulie sub magna mora lapidum, ut dicit hic textus, fecit per episcopum Cosentie, civitatis dicte Apulie, deferri extra regnum Apulum extincto lumine, idest sine aliquibus cereis et candelis accensis, ut moris est exequiarum, et proici prope flumen Viridem, dirimentem Apuliam a Campanea et a terris Patrimonii, quod totum dicit dictus spiritus Manfredi hic: si dictus Episcopus bene legisset in Deum hanc faciem, idest hanc partem iudicii et miserationis divine quam sequuntur tales anime predictorum per contrictionem in fine vite convertendo se ad ampla brachia Dei non recusantia recipere omnes reddeuntes ad ea non obstante tali maledictione excommunicatoria, illud quod fecit non fecisset; ad quod confirmandum facit quod ait Augustinus predictus recitatus in quodam Decreto dicens: Corripiantur a prepositis suis subditi correptionibus de karitate venientibus pro culparum diversitate diversis, vel minoribus,vel amplioribus, quia et ipsa, que dampnatio nominatur, quam facit episcopalem iudicium, qua pena in Ecclesia nulla maior est, potest, si Deus voluerit in correptionem saluberrimam cedere ac proficere. Neque enim scimus quid contingat sequenti die, aut ante finem vite huius de aliquo desperandum est? Aut contradici Deo potest ne respiciat, et det penitentiam, et, accepto sacrificio spiritus contribulati cordisque contriti, a reato quamvis iuste dampnationis absolvat, dampnatumque ipse non dampnet; qui dicit: convertimini ad me et ego convertar ad vos? Facit etiam ad propositum quod ait Ezechiel propheta XXXIII° capitulo, dicens: In quacumque hora peccator conversus fuerit et ingemit ut vita vivet et non morietur, et in quodam Decreto dicitur ad hoc etiam: Misericordie Dei mensura imponere non possumus, nec tempora diffinire, apud quem nullas patitur conversio venie moras. Ultimo rogat dictus spiritus auctorem ut revelet Constantie, eius filie et uxori olim domini Petri regis Aragone, patris Iacobi regis Aragone et Federici regis Sicilie, filiorum dicti domini Petri, quomodo invenit eum in illo loco et quod pro eo bene faciat, cum propitiationes hic facte per viventes multum valeant animabus ibi existentibus, ut dicit textus hic. Ad quod facit quod ait Augustinus in Enchiridion dicens: *Neque negandum est defunctorum animas pietate suorum viventium relevari, cum pro illis sacrificium mediatoris offertur vel elemosine fiunt*, et in quodam Decreto ad idem dicitur: Quattuor modis anime defunctorum solvuntur: aut oblationibus sacerdotum, aut precibus sanctorum, aut carorum elemosinis, aut ieiunio cognatorum. + +{Quando per dilettanza o ver per doglia.} Ad evidentiorem intelligentiam horum verborum et sequentium in presenti principio huius IIIIti capituli, que auctor continuando se adhuc ad proxime dicta prohemialiter quasi premisit, notandum est quod Thomas in prima parte eius Summe questio LXXVIa, recitat quod Quidam maximus phylosophus nomine Iacobus Syrius posuit in homine esse duas animas numero differentes: animalem scilicet, qua animatur corpus, sanguini immixtam, et aliam spiritualem que rationi ministrat; item etiam quod Plato tenuit in nobis esse tres animas per organa differentes, scilicet vegetativam sive nutritivam in hepate, sensitivam seu concupiscibilem in corde, et intellectivam seu cognoscitivam in cerebro. Quas erroneas opiniones ibidem Thomas improbat, et iste auctor infra in capitulo XXI°, ubi de hoc plene videbis, unde in libro De Ecclesiasticis Dogmatibus dicitur: Neque duas animas esse dicimus in uno homine, sed dicimus unam et eandem esse animam in homine, que corpus sua societate vivificat et semetipsam sua ratione disponit. Ita, quod non sit Socrates per aliam animam homo et per aliam animal, et ut vegetativum et sensitivum non sint anime in nobis, ut dictum est, singulares, sed sint potius partes, idest potentie, nostre anime intellective, audi Phylosophum in primo De Anima dicentem: Amplius autem etsi non multe sint anime sed partes, etc., et in secundo inquit: Etiam potentias autem anime dicimus vegetativum, sensitivum, appetitivum, intellectivum et motivum secundum locum. Relinquitur ergo quod essentia anime non est eius potentia secundum actum in quantum est actus, et sic dicte potentie anime possunt dici medie inter substantiam et accidens, quasi ut proprietates naturales sint. Item sciendum est etiam ad propositum quod quedam operationes sunt sive virtutes anime que exercentur sine organo et sensu, ut intelligere, velle et ymaginari, et hec sunt in anima ut in subiecto; alie sunt que exercentur per organa corporalia ut visus et auditus, et alie sensuales, et hec sunt in subiecto coniuncto et non in anima sola, unde Phylosophus in suo libro De Somno et Vigilia dicit quod Sentire non est proprium anime neque corporis, sed coniunctim. Modo auctor, ut ostendat quod nedum rationibus predictis, sed etiam experientia dicta oppinio de pluribus animabus falsa sit et reproba, fingit hic ita se ivisse, intentum et fixum ascultando verba dicti spiritus Manfredi quod non perpendit quod sol per quinquaginta gradus processerat ibi comprehendentes tres horas et tertiam partem alterius hore, donec loquutus fuit cum eo, quod non contigisset si sensitiva potentia esset in nobis anima diversa et separata ab intellectiva. Circa que singula premissa, auctor textualiter disserendo sic ait: quando ob delectationem aliquam vel dolorem comprehendentem aliquam nostram virtutem, subaudi sensualem, puta visum vel auditum, si anima nostra bene, idest intense, ad ipsam se copulet et liget, videtur quod ad nullam aliam potentiam intentam amplius nisi ad illam, unde, se ipsum declarando, auctor subdit: ergo dum aliquid auditur vel videtur quod in totum ad se teneat ipsam nostram animam, labitur tempus; nec perpendimus quod totum est contra dictum errorem platonicum de dictis pluribus animabus in nobis particulariter se habitantibus, ut iam supra dixi, et quia posset aliquis predictis sic obicere: *Nonne tota die ego et alii videmus et audimus multa et diversa et nichilominus perpendimus de aliis que fiunt et dicuntur circa nos?*, dicit auctor quod alia potentia est hec talis generalis et simplex qua anima ascultat et intelligit audiendo simpliciter et explicite non occupando ipsam totam animam, ab illa implicita et intensa que habet totam animam integram, ideoque subdit istam fore quasi ligatam et illam solutam. Et sicut hic tangit de tali intensa potentia auditiva, auctor hic ita de visiva sic etiam intensa tangit infra in capitulo penultimo huius libri Purgatorii sic incipiendo illud: Tanto eran gli occhi mei fissi et attenti / a disbramarsi la decenne sete, / che gli altri sensi meran tutti spenti. Ad que etiam idem Thomas in Questionibus suis De Anima sic ait: Est enim in homine una anima tantum secundum substantiam, que est vegetativa, sensitiva et rationalis, que dat corpori quidquid dat vegetativa et sensitiva; hinc est quod cum operatio unius dictarum potentiarum fuerit intensa, impeditur alia operatio, et etiam quia est redundatio ab una potentia in aliam, quod non esset nisi omnes potentie in unam essentiam reducerentur. + +Post hoc auctor, dicto quomodo cum pedibus corporalibus descenditur laboriose in civitatem Noli existentem in Riparia Ianuensi, rupibus scopulosis circundata summis, et ascenditur in civitatem Sancti Lei positam in culmine cuiusdam singularis altissimi montis, idest in comitatu et territorio comitum de Montefeltro, et in summitate montis Bismantue positi in territorio regionis, item in summitate illius excelsi montis Apulie qui dicitur et vocatur Cacumen - de quo Lucanus in principio IIIti, scribendo recessum Pompei sic ait: Omnis in Yonios spectabat navita fluctus; / solus ab Esperia non flexit lumina terra / Magnus, dum patrios portus, dum litora nunquam / ad visum redditura suos tectumque cacumen / nubibus et dubios cernit vanescere montes - dicit qualiter non sic pedibus ascenditur ille mons Purgatorii, sed volando cum alis snellis, idest agilibus et levibus, grandis desiderii post conductum Virgilii sibi dabat spem et lumen faciebat: quod totum in hoc passu allegorice seu tropologice, idest moraliter, dicit; nam, sicut in capitulo primo Inferno iam dixit, et ego ibi scripsi, auctor hunc montem accipit pro altitudine boni et felicitatis humane ad quam solum ascendimus cum alis, idest cum virtutibus animi desiderantis illam, non cum pedibus corporalibus cum conductu recte rationis que in persona Virgilii hic figuratur. Et hoc dicit inherendo verbis Phylosophi dicentis in I° Ethicorum: Felicitas est operatio secundum virtutem perfectam; et subdit ipse Phylosophus: Virtutem dicimus humanam non eam que corpori, sed eam que anime; nam felicitatem operationem anime dicimus, et virtutem predictam nichil aliud quam rectam rationem, per que hic amodo satis possunt esse aperta in suo integumento hec verba auctoris. Inde etiam ut tropologice tangat auctor hic quod ait Glosa super illo verbo evangelico Mathei: Iugum meum suave est, dicens: Angusta via est que ducit ad vitam, que non nisi angusto initio incipitur - dicit quomodo primus ascensus dicti montis erat strictus et artus, ut dicit textus. Et ex hoc etiam inferius in hoc capitulo inducit Virgilium dicere sibi quomodo principium ascensus illius montis gravis erat et in processu levis - in quo allegorice includit quod ait Seneca, Ad Lucilium dicens: Initium eundi ad virtutes arduum est, quia hoc primum imbecillis et egre mentis est, formidare inexperta. Itaque cogenda est ut incipiat: deinde non est acerba - tangendo comparative auctor etiam hic de costa illius montis Purgatorii superba taliter, idest repente, magis quam lista, idest linea medii quadrantis ad eius centrum cuius figura est hec: Inde auctor, de orbitate terre volens tangere et de circulis celi, astrologice fingit se respicientem versus orientem illius alterius emisperii et partis mundi, versus quem respiciendo homines solent iuvari, dicit hic auctor - unde Phylosophus in VIII° Physicorum inquit: Virtus motoris celorum attribuitur parti orientali - percuti a sole super humero sinistro, de quo ammirando Virgilius eum clarificat per hec subtilia verba que sequuntur in textu precedenti; ad quorum intelligentiam prenotandum est quod in firmamento celi, quod dicimus et vocamus octavam speram stelliferam, est quidam circulus, matematica quadam ymaginativa inspectione, qui totum motum universi procedente a nono celo, ut a primo mobili, per medium equaliter dividit, protractus de nostro oriente in occidentem. Et ex hoc auctor vocat eum hic medium circulum motus superni, et auctor Tractatus Spere vocat eum etiam ex hoc Cingulum primi motus ex eo quod cingit primum mobile, idest nonam speram, in duo equalia, eque distans a polis mundi, quorum unus, dictus Polus Articus Septentrionalis noster et Borealis semper hic nobis apparet; alius dictus Antarticus, quasi contra dictum Articum positus, nunquam nobis hic ostenditur: unde Virgilius in sua Georgica, de hiis polis loquens, ait: Hic vertex nobis semper sublimis; at illum / sub pedibus Stix atra videt Manesque profundi, qui duo poli duo puncta dicuntur stabilia in dicto firmamento et axem spere terminant, et ad illos volvitur mundus, qui circulus premissus ita medians universum motum appellatur equinoctialis comuniter, ex eo quod, dum sol transit per illum, quod est bis in anno, scilicet in principio Arietis et in principium Libre, est equinoctium in universam terram, unde ab astrologis vocatur equator dictus circulus equinoctialis, ut dicit et tangit hic auctor, quia equat diem artificialem nocti; est etiam quidam circulus alius, Zodiacus connominatus, in ipso firmamento qui intersecat dictum equinoctialem, et intersecatur ab eodem in duas partes equales, una quarum declinat versus septentrionem usque ad quendam alium circulum, dictum Tropico Cancri, alia versus meridiem usque ad alium Tropicum Capricorni. Dicitur enim dictus circulus obliquus ita Zodiacus, a zoe, quod est vita beata secundum motum planetarum: sub illo est omnis vita in rebus inferioribus; unde Aristotiles, in libro De Generatione et Corruptione, vocat eum circulum obliquum, quia per accessum et recessum solis in eo fiunt generationes et corruptiones in rebus inferioribus. Et Virgilius in sua Georgica ad hoc etiam sic ait: Et via secta per ambas / obliquus qua se signorum verteret ordo, et Lucanus in VIIII°: Deprehensum est hunc esse locum qua circulus alti / solstitium medium signorum percutit orbem. Item notandum est Virgilium dicere in eius preallegato libro: Quinque tenent celum zone: quarum una corrusco / semper sole rubens et torrida semper ab igni; / quam circum extreme dextra levaque trahuntur / cerulee, glacie concrete atque imbribus atris / has inter mediamque due mortalibus egris / munere concesse divum etc. Sub quibus quinque zonis directo sunt quinque plage in terra, unde Ovidius: Totidemqe plage tellure premuntur, modo illa zona que est inter dictos duos tropicos, in cuius medio est linea equinoctialis, inhabitabilis est propter estum, unde dicitur torrida zona similiter et plaga sibi subiecta directo inhabitabilis est cum comprehendatur a dictis duobus tropicis, inter quos semper sol discurrit, et ab eis dictus circulus Zodiaci terminatur. Item alie due zone que circumscribuntur a circulo artico et a circulo antartico contra polos mundi inhabitabiles sunt propter frigora, et per consequens plage terre sibi supposite; alie vero due zone, quarum una est inter tropicum Cancri et circulum Articum, in qua sumus, et in cuius medio dicitur esse civitas Ierusalem, et alia que est inter tropicum Capricorni et circulum Antarticum habitabiles sunt, ut temperate a calido et frigido; cuius nostre dicte plage extremi habitatores versus equinoctialem videntur esse ultimi citra dictum tropicum Cancri Ethiopes - unde Lucanus: Ethiopumque solum, quod non premeretur ab ulla / signiferi regione poli nisi poplite lapso / ultima curvati procederet ungula thauri / ac etiam Libici et horestis et carinam, unde idem Lucanus: Tunc furor extremos movet romanus Horestes / carmanosque duces etc. - versus septentrionem sunt illi de Scythia et morantes aput Ripheos montes, unde Virgilius in Georgicis: Mundus, ut ad Scithiam Ripheasque arduus arces / consurgit, premitur Libie demersus in Austros. Modo dicit auctor Spere predictus quod illis quorum Zenit est in dicto tropico Cancri per unam horam est eis umbra perpendicularis, in qua parte, secundum Lucanum, videtur esse Ciana civitas, toto alio tempore iaciunt umbram versus septentrionem. Illis vero quorum Zenit est inter dictum tropicum Cancri, ultra quem sol nunquam procedit, et articum circulum, contingit quod sol in sempiternum non transit per Zenit capitis eorum, et illis umbra semper iacitur versus sempemptrionem qualis est situs noster, et e converso in alia plaga ultra tropicum capricorni, ad quod respiciens etiam idem Lucanus, inquit: Et tibi quecumque es Libico gens igne directa, / in Noton umbra caditque, nobis exit in Arcton. Circa premissa scribit Ysiderus esse in Yndiam regionem bis fruentem in anno ubi radii solis perpendiculariter flectuntur in aliqua parte sui, et quod Articus in orizonte terre movetur ita quod polus Antarticus visibilis est illis, ex quo patet quod eorum habitatio in eorum parte transcendit primum climam, et sic subtiliter advertendo umbra nostra a radiis solis semper est hic ad sinistram versus septentrionem cum percutiamur a sole super humero dextro respicientes versus Orientem nostrum; quod tangens Lucanus, in persona Arabum venientium versus Ytaliam, ait: Ignotum vobis, Arabes, venistis in orbem / umbras mirati nemorum non ire sinistras. Hiis ita premissis, adhuc iterum ymaginari debemus quod omnia in hac nostra media parte mundi et celi directe diversificantur, et contraria et opposita sunt hiis que in alia parte mundi et celi consistunt nobis deorsum; nam illa pars mundi que est hic nobis Oriens est ibi Occidens et e converso, et que est meridionalis hic nobis est ibi septentrionalis et e converso, item polus hic nobis septentrionalis et apparens, est ibi meridianus. Item, dum hic est dies ibi nox et e converso, item dum hic est estas ibi hiems et e converso, item dum hic nobis oritur sol inter nos et partem meridianam, ibi oritur inter dictum montem Purgatorii et aquilonem, ut refert auctor hic, idest inter hanc partem que nobis est septentrionalis, unde spirat ventus dictus aquilo, que ibi est meridionalis pars; et sic bene concluditur quod scribit hic auctor, scilicet quod sol oriens ibi percutiebat eum aspicientem versus eius Orientem in humero sinistro, ita quod eius umbra fiebat ad dextram ut per contrarium fit hic, unde super eo quod ait Phylosophus in secundo Methaurorum, dicendo quod Nostra terra habitabilis similatur cuidam tympano, sic ait comentator hoc eodem respectu et ratione: Si sol aliquando esset inter nos et Septentrionem, fieret umbra nobis versus Meridiem, idest oppositum solis et e converso. Ad id quod incidenter auctor hic tangit de Castore et Polluce et de Ursis, est advertendum quod, secundum figmenta poetarum, Iupiter in forma cigni concubuit cum Leda, regina et uxor Tindari, regis de Grecia, de quo concubitu dicta Leda concepit unum ovum de quo nati sunt postea duo masculi gemelli, scilicet predicti Castor et Pollux fratres, quos Iupiter translatavit in illud signum celeste, quod inde ab eis dictum est signum Geminorum. Item est etiam advertendum quod dictus Iupiter concubuit cum quadam alia muliere nomine Calistone, ex qua genuit filium quendam nomine Arcadam, quos Iuno, uxor dicti Iovi, irata de tali adulterio mutavit in ursas; Iupiter vero postea eos translatavit in duas constellationes positas in celo iuxta polum Articum nostrum seu plaustrum septentrionale. Modo dicit Virgilius auctori quod si tunc sol ibi fuisset in dicto signo Geminorum, ubi finguntur esse dicti Castor et Polux, ipse autor in dicta sua ammiratione vidisset Zodiacum robechium, idest rotationem Zodiaci circuli adhuc magis vicinari Ursis, idest septentrionali nostre parti que meridiana est ibi (dicitur enim robechium Florentie rota molendini dentata); et quomodo hoc procedat dicit Virgilius quod auctor apud dictum montem Purgatorii tunc existens ymaginetur montem Syon existentem inter civitatem Yerusalem esse super terra iunctum cum dicto monte Purgatorii et collectum ita quod habeant ambo unum orizontem et diversa emisperia, et videbit stratam Phetontis, idest circulum dicti Zodiaci per eum male decursum, ut plene scripsi ad ystoriam supra in Inferno in capitulo XVII°, esse ab uno latere Syon, quanto ab altero latere erit dicto alteri monti, et subdit hoc esse consequens tali ratione quia dictus circulus equator seu equinoctialis, qui semper remanet inter solem et vernum, idest inter septentrionem et meridiem, partitur, idest elongatur ab occulis illorum qui essent super dictum montem Purgatorii sub alio emisperio versus partem septentrionalem illius partis mundi que nobis est meridiana, quando olim Ebrei habitantes Ierusalem et hodie illi etiam qui ibi manent ac etiam omnes habitantes in ista nostra quarta habitabili vident eum versus calidam partem, idest versus nostrum meridiem: que omnia ad bene intelligendum requirerent secum inspectionem spere materialis. + +Inde auctor, procedendo, volens tangere de tertia qualitate animarum expectantium extra Purgatorium, illorum scilicet qui in hoc mundo propter negligentiam usque ad extremum distulerunt penitere et confiteri, fingit se has tales animas invenire sedendo ad umbram, ut dicit textus - alludens in hoc illis verbis Iuvenalis dicentis: Nos genus ignavum tecto gaudemus et umbra, in quo vitio Magna pars vite labitur, ut ait Seneca in prima Epistula, ideoque vocat negligentiam ibi turpissimam iacturam - inter quos fingit se ibi cognoscere umbram Bivilaque, hominis de curia de Florentia ita in actu pigro, ut dicit textus - alludens etiam illis verbis Salamonis dicentis Proverbiorum capitulo XXVI°: Abscondit piger manus sub ascellas nec ad os suum applicat eas inducendo etiam auctor dictam umbram dicere inter alia quomodo oratio non bone persone facta pro eis non auditur, adeo per illa verba Iohannis capitulo VIIII° ubi dicitur: Scimus autem quod peccatores Deus non audit, sed qui voluntate eius facit exaudit; ad idem Salamon, Proverbiorum XV° capitulo, ait: Victime impiorum abominabiles sunt Deo, vota iustorum placabilia, et Iacobus in sua Epistula capitulo V° etiam inquit: Multum enim valet deprecatio iusti, exemplificans de Elia qui orando pluere fecit et cessare. Nam si is qui displicet, ut ait Gratianus in Decretis, ad intercedendum mittitur, irati animus ad deteriora provocatur, sed opponitur contra hec, scilicet ut etiam orationes peccatorum audiantur a Deo, de quodam Decreto sumpto ex illis verbis Osee prophete capitulo III° dicentis: Ipsi sacerdotes pro populo interpellant et peccata populi comedunt, quia suis precibus ea delent, qui, quanto digniores sunt, tanto facilius in necessitatibus, pro quibus clamant, exaudiunt, ubi Glosa dicit: Dicuntur comedere peccata populi qui de suis bonis substentari possunt, et tamen accipiunt de ecclesiasticis. Ad cuius solutionem Thomas De Aquino ita distinguit: Si peccator petit aliquid in quantum peccator, idest secundum desiderium peccati, non exauditur a Deo ex misericordia, sed quandoque exauditur ad vindictam, dum permictitur amplius ruere in peccatum, sed si oratio peccatoris procedit a bono desiderio, Deus exaudit eum non ex iustitia, quia talis non mereretur, sed ex pura misericordia, et secundum hanc distinctionem intelligi debet hic auctor loqui. Ultimo in fine huius capituli notandum est quod in fine Africe in Occidente est quedam regio que dicitur Mauritana, et alia extremior in parte occidentali predicta que dicitur Marochitana, ex qua vulgariter eius regnum et locus est dictus Morrocus, cui correspondent Setta et Sibilla civitates in extremo nostro occidentali in fine Yspanie; modo nunquam potest nox incipere cooperire nostram occidentalem partem, et per consequens dictum Morrocum, nisi sol sit in meridiano circulo alterius partis mundi et emisperii, ubi auctor tunc fingit se fuisse, sicut contrarium principium diei debet incipere esse in dicta occidentali nostra parte, cum meridies est in Yerusalem. Ad propositum igitur auctor, inducens Virgilium ad sollicitandum ipsum ad iter, fingit eum sibi dicere: veni amodo et propera, nam vides me tangere cum pede posito, hic in textu, inferius transposito meridianum circulum solis in cuius orizonte ibi orientali, et hic nobis occidentali iam nox cooperit Morrocum. + +{Io era già da quelle ombre partito.} In quinto capitulo isto auctor, continuando se prohemialiter, tangit quomodo moraliter homo directus ad eundum ad summitatem virtutum per rationem non debet propter murmura personarum et alia accidentia sibi tale eius iter lentum facere. Nam, ut dicit, multiplicando cogitamen supra cogitamen in se homo, elongatur signum, idest propositum eius bonum, ab ipso, cum foga, que dicitur cursus sagipte metaphorice hic sumpta, se insollat, idest mollificat ita faciendo. Item secundo tangit quod ait Phylosophus in III° Rethoricorum dicens quod Natura intrinseca supplet defectus partium extrinsecarum, et ideo ex sanguine erubescentia nobis in vultu in iuvamen verecundie causatur; Que verecundia, ut ait idem Phylosophus in IIII° Ethicorum, In iuvenibus et mulieribus excusabilis est, sed non in senibus et studiosis; et ex hoc dicit hic auctor quod interdum reddit hominem dignum excusatione alicuius sui defectus, etsi non semper et non omnes. Post hoc auctor fingit se reperire umbras illorum qui in hoc mundo fuerunt tardi ad penitentiam et contrictionem in violenta finali morte, tamen, contriti, mortui sunt lumine gratie divine penitendo se et parcendo suis occisoribus, tangendo comparative de vaporibus ignitis qui transcurrunt per aerem serenum in nocte, ut dicit hic textus, qui qualiter causentur et fiant dicam infra in XV° capitulo Paradisi; eodem modo tangit de nubibus quas maxime in mense Augusti, sole descendente ad occasum, ex eo quod impulse sunt tunc magis ab intenso calore, ut dicit Albumasar in suo Introductorio, igniti etiam vapores findunt inter quas umbras fingit auctor ibi se reperisse spiritum domini Iacobi de Cassero de Fano occisi violenter olim hoc modo: Nam, dum magna guerra olim esset inter comunem Bononie et marchionem Azzonem de Este, civitatis Ferrare et Mutine tunc dominum, occasione Castri Lazari et Savignani Mutinensis districtus occupatorum per ipsum comunem Bononie, iste dominus Iacobus reperiit se fore potestatem dicte civitatis Bononie, in quo officio oportuit eum multa dicere et facere que dictus marchio iniuriosa sibi reputavit; quo officio dicte potestarie completo, dictus dominus Iacobus repatriavit: inde, tractu temporis electus potestas Mediolani, et acceptato illo officio dicte potestarie, et ad illud ire volendo, venit Venetias, inde applicuit terre Oriaci, districtus Paduanorum - quos hic auctor vocat Antenores, ab Antenore Troiano fundatore Paduane civitatis - que terra Oriaci est super ripa Brente fluminis inter plantas Venetorum et quandam villulam paduanam que Mira dicitur, de qua hic in textu fit mentio. Qui, breviter agressus in dicta villa Oriaci a quampluribus assessinis dicti marchionis, fugiens ad paludes, intricatus a cannis et a brago, idest a ceno paludino, mortuus ibi est. Et hoc est quod dicit hic dictus spiritus quomodo vidit fieri ibi lacum de suo sanguine super quo corporaliter vivebat, loquens ita auctor hic habito forte respectu ad quod ait Augustinus in suo libro Questionum dicens: Anima quia spiritus est in sicco habitare non potest, ideo in sanguine dicitur habitare. Item fingit auctor ibi etiam se reperire umbram Boncontis comitis de Monte Feltro occisi olim in conflictu dato per Florentinos Aretinis, cum quibus Aretinis dictus comes erat in contrata Casentini in loco dicto Campaldino iuxta flumen Arni et Archiani nascentis in Alpe montis Pruni supra heremum fratrum Camaldulensis ordinis in costa dicte Alpis et montis situatum, ut tangit hic textus, et quomodo, ut refert dictus spiritus, finivit contritus ita quod anima eius sublevata est, et quomodo amisit visum prius, inde loquelam moriendo, hoc dicens ut tangat contingentia nobis in morte, unde ad hoc, moriens, Camilla ait Anne, sorori sue, Virgilio testante: Hactenus, Anna soror, potui: nunc vulnus acerbum / conficit, in tenebris nigrescunt omnia circum. Inde, ut tangat de natura et potentia demonis, fingit auctor dicere dictum spiritum quomodo ille demon, qui sciens interpretatur, bene novit quomodo ad mediam regionem aeris vapor humidus ascendens reddit in aquam et pregnans aer, etiam ut subdit hic auctor, unde Phylosophus in libro De Generatione dicit quod Aqua fit ex aere cum ex condensationibus nubium generetur et sic aer per consequens convertitur in pluviam. Igitur, a Prato Magno monte usque ad iugum Alpis Falterone, qui montes sunt confines dicte vallis contrate Casentini, infecit aerem dictus demon, ut dicit textus, nebula - quam, secundum Ysiderum, valles exalant humide; que nebula, cum serenitas est, yma petit, at cum nubila est, summa; ad quod ait Augustinus, in XVIII° De Civitate Dei: Spargere aquas altius difficile demonibus non est, quia acumine sensus ex celeritate motus accipiunt sepe potestantem ipsum aerem turbare, cum demones possint tantum quantum secreto omnipotentis arbitrio permictitur, et in libro De Natura Demonum: Ut aerei corporis sensum terrenorum corporum facile precedant; celeritate etiam propter aerei corporis superiorem mobilitatem, sic et in aere sibi notas nobis ignotas futuras prevident tempestates: ad hoc etiam Plato in Timeo ait: Invisibilium divinarum potestatum que demones nuncupantur, prestare rationem maius est opus quam ferre valeat hominis ingenium - concludendo ultimo dictus spiritus quare de eius cadavere nunquam aliquid scitum fuit. Ultimo auctor dicit quomodo etiam ibi vidit umbram domine Pie de Tholomeis de Senis, uxoris olim domini Nelli De La Petra de Marictima, et dicentis quomodo occisa fuit a dicto suo viro. + +{Quando si parte il gioco de la zara.} Auctor in hoc VI° capitulo, adhuc se continuando ad proxime supradicta, premissa prohemialiter hac sua comparatione de lusoribus, fingit postea in iam dicta turba animarum se vidisse umbram domini Benicase de Laterina, districtus Aretii civitatis, occisi per Ghinum de Tacco de Asinalonga, castro districto Senarum, depredatorem magnum, ex eo quod ut assessor in dicta civitate Senarum dictus dominus Benicasa quendam fratrem dicti Ghini propter eius malefitia condempnavit ad mortem; item umbram Guccii de Petramala de Aretio predicto qui, semel aggresso ab illis de Boscolis suis inimicis fugiens, necatus est in flumine Arni; item umbram Federici Novelli, comitis de comitibus Guidonibus de Casentino, occisi in bello Campaldini, de quo dixi in precedenti capitulo; item umbram Contigini de Scornigianis de Pisis, occisi olim a magnatibus quibusdam Pisanis, cuius corpus ita occisum, dominus Marzuccus eius pater, tunc existens frater minor, cum aliis fratribus sui ordinis detulit sine ploratu ullo et conquestu ad sepeliendum tanquam magnanimus et virtute fortitudinis fretus - secutus in hoc quod ait Chrysostomus Super Epistula ad Hebreos dicens: Lugere et lamentari eos, qui de hac vita decedunt, ex pusillanimitate contingit, item quod ait idem Apostolus, Ad Thessalonicenses capitulo IIII° dicens: De dormientibus nolo vos contristari sicut ceteri qui spem non habent de resurrectione, ut Sadducei, subdentem: qui ab hac vita recedunt, cum Psalmis tantummodo et psallentium vocibus debent ad sepulcrum deferri; nam cum continue in oratione dominica voluntatem fieri postulamus Dei, cur perversi de eo quod facit vel disponit conquerimur? Non obstat ad premissa si dicatur quod Dominus ploravit Lazarum in morte, ut legitur Iohanne XI° capitulo, quare, ut dicitur in quodam Decreto: Ploravit eum reversurus iterum ad erumpnas huius seculi et miserias tantum, non propter eius mortem - item umbram comitis Ursi de comitibus Albertis, occisi olim ab illis de Ubaldinis, item et umbram domini Petri de la Broccia, olim baronis Lodoyci regis Francie, qui, ad instantiam regine, uxor dicti regis de domo Brabantie, occisus est. Modo ad sequentia sciendum est quod Virgilius, in VI° Eneidos, finxit Eneam ductum a Sibylla per Infernum reperisse ibi umbram Palinurii, olim gubernatoris eius navigii, rogantisque ipsum Eneam dicendo: *Da dexteram misero et tecum me tolle per undas, / sedibus ut saltem placidis in morte quiescam*. / Talia fatus erat, cepit tamen talia vates: / *Unde hec, Palinure, tibi tam dira cupido est? / desine fata Deum flecti sperare precando*, per que hec verba ultima ipsius Virgilii auctor hic, videndo illas animas ita rogare ut rogetur per eis, quesivit ab ipso Virgilio, ut dicitur hic in textu, qui respondit ei iuxta illud distingue tempora et concordabis scripturas: nam tunc tempore per preces Deus non movebatur, prout hodie post redemptionem filii sui movetur; nunc tamen summitas iudicii eius flectitur si propter fervorem amoris et karitatis alicuius precantis Deus relevat uno momento aliquam animam de penis Purgatorii debentem in eis esse per mille annos, ut dicit textus hic, ad quod ait Petrus in sua Epistula capitulo IIII° dicens: Karitas operit multitudinem peccatorum. + +Inde auctor fingit se reperisse umbram domini Sordelli de Mantua, olim probissimi viri et scripturati, qui ratione comunis patrie congratulatus est ita Virgilio, ut dicit hic textus, ex quo auctor summit materiam digressive exclamandi contra Ytalicos homines modernos rodentes se ad invicem in qualibet civitate et loco ipsius Ytalie, que serva potest dici hodie, et non domina provinciarum, ut erat olim, ut dicitur hic in textu, ratione sue libertatis usurpata per eius tirampnos. Item dicit et obicit quomodo nulla hodie pars ipsius Ytalie gaudet pace, que quantum sit desideranda audi Cassiodorum dicentem: Omni quippe regno desiderabilis est pax, in qua populi proficiunt, utilitas gentium custoditur. Hec est bonarum artium decora mater, facultates protendit et mores excolit; sed guerra per quam divitias corpus et animam perdimus quelibet eius pars Ytalie vexatur. + +Item obicit etiam auctor in dicens: quid prodest si Iustinianus imperator tibi Ytalie frenum legum reaptavit, ut dicitur infra in Paradiso in capitulo VI°, postquam sella tua, idest sedes imperialis romana, caret sessore suo, idest imperatore? Quem dicit hic etiam auctor exclamando quod gens deberet affectare ibi sedere, attento eo quod habet in documento a Deo circa hoc: nam non satis indicavit homines in temporalibus imperatori subesse debere dum respondit: Que sunt Cesaris, reddantur Cesari, que sunt Dei reddantur Dei, ut Mathei XXII° capitulo habetur? item, et dum censum solvere voluit in hoc mundo imperatori ut ceteri alii, ut legitur Mathei XVII° capitulo super quo ita ait Ambrosius: Magnum quidem est et spirituale documentum, quod Christiani viri sublimioribus potestatibus docentur esse subiecti, ne quis constitutionem terreni regis putet esse solvendam. Si enim censum Filius Dei solvit, quis tu tantus es, qui putas non solvendum? item et cum locutus est ipse Deus ore Petri dicentis in sua Epistula: Estote subditi dominis vestris, sive regi quasi precellenti, sive ducibus tanquam ab eo missis, item ex ore Pauli dicentis, Ad Romanos XIII° capitulo: Omnis anima potestatibus sublimioribus subdita sunt, item et naturali exemplo, unde Gregorius, Ad Rusticum Monacum scribens, ait: In apibus princeps unus, et grues unam sequuntur ordine licterato: imperator unus. Inde auctor exclamando invehit contra Albertum filium Rodulfi comitis de Ausburg de Alamania qui, electus imperator, ut fuit etiam dictus eius pater anno domini MCCLXXIIII°, et approbatus per Alexandrum papam decimum, sine benedictione tamen imperiali, nunquam descendere voluit in Ytaliam ut etiam voluit dictus eius pater, recepta pecunia immensa a dicto papa, restituensque Ecclesie provinciam Romandiole et Marchie, quam ei donaverat Octo imperator. Et ex hoc dicit auctor hic quod, postquam accepit dictus Albertus dictam Ytaliam per predellam freni, idest per electionem acceptatam per ipsum imperium, noluit cavalcare eam, idest noluit eam corrigere et regere veniendo Romam, ex quo abinde citra omnes civitates Ytalie divise sunt et partite in suis civibus, ut est Verona ubi olim erat pars Montechia et pars comitum sancti Bonifatii, item Cremona, ubi Cappellecti erant una pars olim et Truncaciuffi alia, item Urbs Vetus ubi Phylipeschi sunt una pars et Monaldeschi alia, ut tangitur hic per auctorem, et de comitibus Sancte Flore de Marictima et de presura, idest oppressura nobilium, idest potentum Ytalicorum. Inde, more Gualfredi in sua Poetria dicentis: Si fas est accuso Deum etc., auctor exclamat ad Deum cur non respicit ad hec, salvo si hoc non est preparatio que in abisso, idest in profunditate temporis Dei consilii hoc faciat pro aliquo nostro bono, quod bonum sive consilium abissi Dei dicit hic auctor esse abscissum in totum ab omni nostro comprehendere, iuxta illud: Propter demerita subditorum disponitur a Deo vita rectorum, ut scribitur in quodam Decreto, et e contra itaque auctor subdit quomodo omnes civitates Ytalice plene sunt tyrampnis vel quasi: hoc dico quia licet alique ibi sint quoniam tyrampnizentur a singularibus tyrampnis, tyrampnizantur tamen alio diverso modo; unde notandum est quod, secundum quod scribit Phylosophus in IIII° Rethoricorum: Quattuor sunt politice comitates seu civilitates, scilicet monarchia, democratia, oligarchia et aristocratia, quorum salubrior est monarchia, que est quando unus optimus principatur, ut est, sive esse debet, imperator. Nam dicitur Monarchia a monos, quod est unum et archos princeps; et hoc est quod ait idem Phylosophus, in XII° Metaphysice, dicens: Nec bonum pluralitas principatuum, unus ergo princeps, dicit, enim quod debet esse princeps optimus, habens scilicet curam de subditis eius ut de filiis, unde idem Phylosophus in VIII° Ethicorum dicit quod Omerus vocabat Iovem patrem eo quod ut pater debet regere, et Agamenonem pastorem, eo quod ut pastor oves ita ille subditos iuste custodiebat et regebat. Ac etiam debet esse princeps talis qualis erat Iustinianus, dum ita incohavit quendam eius Legem dicens: Nostre serenitatis sollicitudo remediis invigilat subiectorum, nec cessamus inquirere si quid sit in nostra re publica corrigendum; ideo voluntarios labores appetimus ut quietemus aliis preparemus, unde ad universorum utilitatem pertinere perspeximus etc., cui tali monarchie contraria est tyrampnides singularis. Dicitur enim tyrampnus proprie qui in re publica non iure principatur; nam sicut regnum est rectus principatus, ita tyrampnides est perversum dominium, ut habetur in IIII° et V° Politicorum per Aristotelem; et in VIII° Ethicorum dicit quod Tyrampnus se habet ad subditos ut dominus ad servos, intendens ad proprium comodum, non autem ad pubblicum. Secundario est dicta alia civilitas vocata democratia, cuius tamen bona est quoniam forte distribuitur principatus et in qua plures mediocres dominantur, ut Florentie et in multis aliis civitatibus. Thomas vero de Aquino, super hoc scribendo in Ethicis, ait: In politiis corruptis non est amicitia nisi in democratia: in qua politia illi qui multis principantur intendunt ad comune bonum, in quantum volut equari populares insignibus ad bonum popularium; oligarchia est quando honorabiles in aliqua civitate principantur, ut Venetiis; ad hoc idem Thomas ait: Oligarchia non intendit ad bonum multitudinis neque ad bonum unius tantum, sed ad bonum paucorum; aristocratia est quando principatus etiam est paucorum non distribuentium bona civitatis secundum dignitatem, sed ea usurpant ditando se et amicos eorum, et sic de huiusmodi regiminibus secundario loqui intelligendus est auctor, tangendo ipse auctor hic etiam quomodo quilibet vilis homo, dummodo faciat se bene de aliqua dictarum partium, videtur sibi ipsi esse ut ille probissimus Romanus Marcellus fuit qui, ut scribit Virgilius in VI°, in singulari bello devicit Viridomarum Gallorum ducem, hostem Romanorum existentem. Ultimo auctor apostrophat ad civitatem Florentie, eam yronice commendando, idest per contrarium, ut habetur hic in textu dicens quomodo consilia indeliberate et properanter profert, contra Phylosophum dicentem in III° Ethicorum: Quod consilio preiudicatum est, eligibile est, et Callistum papam dicentem in quodam Decreto: Ponderet unusquisque sermones suos. Nos enim tempore indigemus, ut aliquid maturius agamus, ne precipitemus consilia et opera nostra, dicendo auctor quomodo etiam eius populus, scilicet Florentinus, subarcat se ad honera ab aliis recusata, hoc est preparat se; nam illa famula Florentie dicitur se subarcare que circinat sibi tunicam elevatam iuxta cinturam causa expeditius purgandi domum vel aliud faciendi. Item dicit quomodo in provisionibus suis excedit civitates illas duas grecas, scilicet Athenarum et Lacedemone, a quibus Romani antiquitus habuerunt duodecim tabulas legum et Ius scriptum et non scriptum, subdendo alia que per se satis patent. + +{Poscia che lacoglienze honeste e liete.} Adhuc auctor continuative in hoc VII° capitulo dicit inter alia quomodo dictus Sordellus, cognito Virgilio et dicto quomodo erat gloria ipse Virgilius Latinorum, et quomodo ostendit quicquid potest nostra lingua exprimere et vere - nam dicit Macrobius, Super Somnio Scipionis, quod ipse Virgilius cuiuslibet discipline fuit expertus, et in libro De Saturnalibus dicit: Virgilium divino ingenio non humano fore loquutum, et subdit: Gloria Maronis talis est ut ex nullius laudibus crescat et ex nullius vituperationibus minuatur; item de ipso Virgilio Ovidius loquens ait: Omnia cantavit divino carmine Vates - et audito quomodo umbra dicti Virgilii illuc venerat de Inferno, et quomodo dampnata erat in Limbo, incepit dicere quomodo, adveniente nocte et occidente sole, ille mons Purgatorii inascensibilis erat, licet descensibilis foret errando circumcirca. In quo elici potest talis allegoria sub sensu anagogico, idest spirituali, tali: homo in hoc mundo ascendens ad altitudinem humane felicitatis, pro qua figuraliter hic mons summitur, non debet hoc velle facere, si non vult deviare, nisi sole idest nisi lumine sibi gratie et karitatis radiante; nam in non summe perfectis nonnunquam eclipsatur talis sol interpositione motuum et cogitaminum humanorum multorum, ita quod tunc melius est subsistendo emendare et componere animum quam contemplative velle transcendere ad talem summitatem - et hoc per illa verba Apostoli, XII° Ad Corinthios, quibus ipse vocat karitatem Excellentiorem viam nostram, dicitur in quodam Decreto, De Penitentiis: Sicut sine via nullus potest pervenire quo tendit, ita sine karitate, que via dicta est, non ambulare possunt homines, sed errare vel vult auctorem dicere hoc sub tropologico sensu, idest morali, illo quo dicit Seneca in IIIa Epistula Ad Lucilium quod virtuosum est, et morale per consequens, non semper quiescere, et non semper agere, unde hec inquit: Permiscenda sunt, et quiescenti agendum est et agenti quiescendum; cum natura rerum delibera: ipsa tibi dicet se et diem fecisse et noctem. + +Inde auctor fingit se cum Virgilio duci ab ista umbra domini Sordelli per quendam callem schembum, idest globosum, moventem ultra quam ad medium dicti montis suum lembum, idest suum revolutum sinum et concavitatem, ad videndum umbras illorum qui in hoc mundo propter sua magna regna et offitia tardi fuere ad veniendum ad penitentiam et contrictionem, et quia in viriditate fame eorum memoranda probitas in hoc mundo adhuc viget, fingit auctor ipsorum umbras hic esse sic in herbis et floribus, ut dicit textus, tangendo de cocco, rubeo colore, illo de quo in Apocalipsi dicitur: Ve civitati colorata purpura bisso et cocco, et dicit ibi auctor se vidisse umbram Rodulfi imperatoris, negligentis olim, post electionem imperialem de se factam, ad Ytaliam venire et Rome coronari, de quo etiam dixi in precedenti proximo capitulo. Item umbram Octacheri, olim regis Bohemie, per quam Bohemiam currit Albis, fluvius magnus colligens omnes aquas eius et ducens illas in mare, ut dicitur hic in textu, de quo flumine ut famoso faciens Lucanus mentionem ait in secundo: Fundit ab extremo flavos aquilone Svevos / Albis etc. Cui Octachero successit in regno, non in probitate, Vincislaus eius filius, ut tangit hic auctor; item umbra regis Phylippi nasecti, filii Lodoyci regis Francie canonizati olim in sanctum, qui Phylippus, secundum quod fertur, parvulum nasum habuit, unde auctor vocat eum hic nasectum, et ita etiam vocatus fuit ab aliis. Item sciendum est quod iste dictus Phylippus cum exercitu potentissimo invasit regnum Aragone, tandem ibi ab Aragonesi rege positus est in conflictu et fuga, et mortuus est apud terram Perpignani, territorii Catalonie, et hoc vult tangere hic auctor dicendo dictum Phylippum mortuum fore fugiendo et deflorando lilium, signum armature regni Francie, subaudi ignominia. Item umbram Tebaldi, olim regis Navarre; et quia tempore quo auctor fingit se hic vidisse, Phylippus pulcerrimus corpore (ideo cognominabatur Bellus), filius supradicti Phylippi et generus dicti Tebaldi, ut rex Francie multa opera mala et turpia faciebat que recitabo infra in capitulo XX°, ideo fingit hos duos spiritus ita hic tristari auctor, ut dicit textus. Item umbram domini Petri, olim regis Aragone, item virtute et probitate clarissimi, quem auctor vocat hic membrutum, et quem fingit canere simul cum umbra Karuli, olim regis Apulie, quem denominat a masculo naso, idest a magno; qui dominus Petrus tres habuit filios, scilicet Anfusium, in virtute similem sibi si vixisset, nam in iuvenili etate mortuus est, et iste est ille iuvenculus quem auctor fingit hic sedere post dictum eius patrem, dicendo quomodo si successisset in regno dicto eius patri, valor ibat de vase in vas, iuxta Phylosophum dicentem in quinto Ethicorum quod Principatus virum ostendit. Item dicit quomodo alii duo filii dicti domini Petri, scilicet Iacobus et Federicus, successerunt sibi in regnis Aragone et Sicilie, non tamen in probitate; ex quo subdit auctor quomodo humana probitas paterna raro propagatur in ramis, idest in filiis, ratione hic in textu assignata, dicendo hic etiam auctor idem contigisse dicto Karulo in eius filiis per illa verba quod sicut Constantia, uxor dicti domini Petri, magis potuit iactare se de dicto suo viro quam Beatrix et Margarita eius nurus et uxores dictorum Iacobi et Federici, ita uxor dicti Karuli de suis nuribus. Item vidit ibi umbram Henrici regis Anglie qui in suis ramis, idest in suis filiis, ut dicit hic auctor, magis fortunatus est; item umbram Guillelmi marchionis de Monferrato qui, habita longa guerra cum illis de Alexandria, demum captus est ab eis et in eorum carceribus mortuus est; ex quo homines de Monferrato predicto et illi de Canavese, territorio etiam dicti marchionis, adhuc plorant, idest adhuc dolent hoc reminiscendo, ut dicit auctor in fine. + +{Era già hora che volgie il desio.} In hoc octavo capitulo adhuc auctor, etiam se continuando ad proxime precedentia, volens dicere quomodo tunc ibi erat ultima hora diei, circumloquendo tangit quod naturaliter contingit navigantibus prima die eorum navigationis in tali hora. Nam tunc, ut plurimum recordantur de dimissis amicis ita de recenti, non sine tenero motu amoris et caritatis, adeo quod vellent tunc ita redire sicut abeunt, et hoc est quod dicit hic auctor, scilicet quod talis hora volvit eorum desiderium, idemque dicens etiam contingere peregrinantibus terram, dum, prima die sui itineris, in tali hora audivit procul aliquam squillam, idest aliquam campanulam ad complectorium pulsatam. + +Post hoc auctor, cum superficialiter ad licteram finxerit in precedenti capitulo has animas canere Salve Regina, nunc, ita ut dicit hic textus, fingit eas, completa dicta oratione, siluisse, et unam earum surrexisse et cum plausu manus silentium petisse, alludendo in hoc auctor illis verbis Ovidii loquentis de Iove volente orare in concilio Celicolarum dicentis: Qui postquam voce manuque / murmura compressit tenuere silentia cuncti, et incepisse inde canere et alias cum ea similiter subsequenter illum ymnum Ambrosii quem ecclesia canit in complectorio, hunc videlicet: Te lucis ante terminum / rerum creator, poscimus, ut solita clementia / sis presul ad custodiam. / Procul recedent somnia / et noctium phantasmata, / hostem nostrumque comprime / ne polluantur corpora. Et hec dicit causas animas orasse versus orientem, ut sequatur auctor Salamonem in hoc dicentem: Mane ad solem orabis, et Psalmista dicentem: Psallite Deo quod ascendit celum celi ad Orientem; item etiam quod legitur de Danielis in captivitate Babylonica orante versus Orientem: tamen, quia Deus ubique est, ad omnem partem orare possumus, ad quod Apostolus respiciens scripsit Ad Timoteum capitulo II° dicens: Volo viros orare in omni loco levantes puras manus etc. + +Inde dicit auctor quomodo hii duo angeli descenderunt de gremio Marie ita virides et cum capitibus flavis, sed in facie ita lucentes quod visus auctoris deficiebat in eos respiciendo tanquam virtus, subaudi visiva, que ad nimium confunditur - tangens in hoc quod ait Phylosophus in secundo De Anima, dicens quod Excellentia sensibilium corrumpit sensum - dicendo quomodo venerunt et fugaverunt hunc serpentem, ut per se patet in textu; qui, ad licteram sic intelligendo, falsum diceremus, sentiendo has animas separatas et ad Purgatorium ductas orare ne temptatione diabolica vexarentur, cum dicat Thomas in suo Contra Gentiles quod anime in Purgatorio existentes sint in voluntate immutabiles, ac etiam iste auctor idem hoc dicit infra in hoc libro Purgatorii in capitulo XI° et in capitulo XXVI°, ideoque auctor hic suadet ut lector in hoc passu bene, idest perspicaciter, acuat oculum intellectus, subaudi ad verum, idest ad veram intentionem ipsius auctoris velatam sub allegorico sensu ut a velo, quodammodo allegando quod dicta eius allegorica intentio est ita transparens ut subtile velum quod penetrari intus faciliter potest, quasi velit dicere auctor quod hec que in presenti capitulo figuraliter et mistice narrat, potius sub anagogico sensu, idest spirituali, quam sub tropologico, idest sub morali recitat. Nam, homo scribens aliqua moraliter non debet hoc facere subtilibus transumptionibus et figurationibus, sed grossis, ut egit Esopus in suis Fabulis ostendens hoc dum dixit: Et nucleum celat arida testa bonum, accipiendo nucleum pro vero integumento incluso in sua grossa allegoria, ut in testa nucis; quod quidem fieri docet nos Phylosophus in I° Ethicorum, dum ibi sic ait circa morale negotium: Amabile est de talibus et ex talibus dicentes grosse et figuraliter veritatem ostendere, et de hiis que ut frequentius et ex talibus dicentes talia et concludere, ubi comentator, scilicet Thomas de Acquino, super hiis verbis sic inquit: Et ideo rationes subtiles magis illuminant intellectum, superficiales vero et grosse magis movent et inflammant affectum. Namque in scientiis speculativis, ubi principaliter queritur illuminatio intellectus, ut est in nostro proposito hic, procedendum est demonstrative et subtiliter, at in negotio morali non queritur nisi certitudo voluntatis et ut boni fiamus, et secundum hoc ita hec lictera exponatur: o lector, acuas hic bene visum tui intellectus; nam si bene acues speculative, integumentum presentis allegorie tibi patebit tanquam subtiliter et apparenter indicatum; vel forte auctor hec dixit hoc alio respectu, scilicet quod si allegoria hec et quelibet alia est ut velum subtile et transparens, citius potest animus legentis ad varios et multiplices intellectus trahi preter verum; quam si fuerit grossa, ad quod facit quod ait Gregorius in primo suo libro Moralium, dicens: Aliquando autem qui verba accipere ystorie iuxta licteram negligit oblatum sibi lumen veritatis abscondit, cum que laboriose inveniri in eis aliquid intrinsecus appetit, hoc, quod foris absque difficultate assequi poterat; amictit igitur ad propositum dictum inclusum verum de quo sermo est hic erit hoc, scilicet quod quicquid ipse autor dicit de hiis animabus in tali hora ita orantibus et canentibus reducatur ad homines in hoc mundo viventes spiritualiter Deo serviendo, et quodammodo se purgando a malis comissis, quorum moris est in tali hora orando canere et iubilare in deprecationem et laudem Dei et Virginis eius matris in consortio plurium hominum, ut faciunt Florentie canentes in sero in laudes Domine nostre Virginis Marie ut pro nobis interveniat, ut in multis etiam locis aliis videmus fieri. Et in hoc venit auctor et eius materiam ampliandam, ut tangit et tractat de effectu orationis, que secundum Ysiderum interpretatur quasi oris ratio. Item dicitur oratio, secundum Damascenum, ascensus intellectus in Deum, et ex hoc auctor fingit hic has animas ita manus et occulos ad celum, idest ad Deum, elevare - unde Ciprianus ad hoc sic ait: Quando stamus ad orationem vigilare et incumbere ad preces toto corde debemus, ut cogitatio hominis carnalis et secularis abscedat. Claudatur contra adversarium pectus et soli Deo pateat, nec ad se hostem Dei tempore orationis venire patiatur - et, licet particularis et singularis oratio in occulto fieri debeat, iuxta illud Mathei VI° dicentis: Cum oraveris intra in cubiculum tuum et, clauso hostio, ora patrem tuum in abscondito etc., tamen iste premissus modus orandi pluribus simul congregatis canendo patenter fit et commendatur, de quo Psalmista inquit: Voce mea ad dominum deprecatus sum; de quo modo orandi forte etiam ait Dominus discipulis eius dicendo, Mathei XVIII°: Dico vobis quod si duo ex vobis convenerint in terram in nomine meo de omni re quam petieritis, continget vobis, etsi non fiat quod petitur, iuxta Bernardum dicentem Deum dare quod sic petitur aut quod novit esse utilius, et inde in capitulo XVIII° ait ad idem sic etiam Dominus: Ubicunque duo vel tres in nomine meo fuerint collecti, ego sum cum eis. Inde auctor, volens tangere de effectu talis premisse orationis, qui est ut, mediantibus angelis, tales prefati viri spirituales defendant se contra insultus et temptationes demonicas maxime nocturno tempore nos aggredientes, et quo Dominus suadebat discipulis suis dicendo: Vigilate et orate ne intretis in temptationem: spiritus quidem promptus est - scilicet dyabolus, nam, ut ait Gregorius: Assidua temptatione temptat homines ut saltem tedio vincat - caro vero infirma, in quibus verbis ostendit duo hec remedia fore contra temptationem, scilicet vigilatio cum corde, et oratio cum ore. Ad hoc inquit ita Augustinus in libro De Perseverantia: Homo in hac vita, quantumcunque perfectus, habet orare ut divina virtute perseveret in perfectione, cum ad hoc virtus propria non sufficiat; nam, ut ait Yeronimus: In temptationem intrat qui orare negligit, sed, ut idem Gregorius ait in Moralibus: Qui dat temptatori potestatem, ipse temptato dat misericordiam. Subsequenter tangit hic auctor de istis duobus angelis cum duobus spatis igneis fugasse ita hunc serpentem, idest dyabolum temptaturum truncis cuspidibus, ut dicit textus, ut denotet in hoc quod non sunt angelica subsidia nobis ad occisionem demonum, sed ad tuitionem; ad quod ait Thomas in prima parte questio CXIIIIa sic: Angeli contra impugnationem demonum nobiscum sunt et, ut non sit inequalis conditio pugne fit ex parte hominis recompensatio, primo per adiutorium divine Gratie, secundo per custodiam angelorum, quos angeli singuli singulos habent in custodiam, ut per eos ducantur ad vitam ecternam, et incitentur ad bene operandum, et muniantur contra insidias ipsorum demonum. Ad hoc etiam Bernardus, super illis verbis Ysaie: Super muros tuos, Yerusalem, constitui custodes, ait: Benignus es, Domine, qui non es contentus nostrorum murorum, sed custodiam angelicam nobis ponis; item et Yeronimus, Super Matheo: Magna, inquit, est dignitas animarum, ut unaqueque habeat ab ortu in custodiam sui angelum delegatum, scilicet bonum subaudi, et etiam malum; unde in libro De Proprietate Rerum dicitur: Sicut bonus angelus hominibus datur ad subsidium et conservationem, sic malus angelus datus est ad probationem. Quibus auctoritatibus satis potest comprendi allegorica intentio auctoris circa hos angelos, circa vero eorum dictas virides alas, in quarum tali colore spes figuratur, potest elici etiam intentio allegorica eius, inspectis verbis Ysideri, Etymologiarum, dicentis: Angeli pinguntur cum alis ut celeris eorum cursus significetur, quorum unicuique attributa sua diversa officia sunt et presunt locis et hominibus, unde Propheta ait: Angelus princeps regis Persarum restitit michi. Circa allegoriam dictarum eorum spatarum facit quod ait Dionisios in suo libro Hyerarchiarum, dicens: Angeli tela et gladios dicuntur portare ex eo quod virtute sibi tradita demonum conamina destruunt et debellant; pro affocato colore ipsarum dictarum spatarum accipi debet incendium illatum demonibus a dicta virtute orationis, unde ait Augustinus: Oratio est menti presidium, adversario incendium, angelis solatium, et Deo gratissimum sacrifitium, cum etiam dicat Yeronimus, Super Matheo XVII° capitulo: Hoc genus demonorum non eicitur nisi oratione. Inde, ad id quod dicit quomodo dictus serpens, qui ut iam dixi per motu diabolice temptationis hic ponitur, ita volvebat ad dorsum lingendo caput et faciem humanam - secundum Bedam dicentem: Ita factum fuisse serpentem decipientem cauda, de quo dicitur Genesis capitulo III°; et in Ecclesiastico XXI° capitulo ibi: Quasi a facie colubri fuge peccatum. Ad quod etiam ait Petrus in sua Epistula dicens: Sobrii estote et vigilate, quia adversarius vester dyabolus tanquam leo et serpens circuit querens quem devoret tangit, seu tangere vult, allegorice auctor de suggestione dyaboli intendentis se reddere et facere placibilem ubi est deformis, in quo Gregorius in I° Moralium ita ait: Cum antiquus hostis nec in exordio intentionis ferit neque in itinere actionis intercepit duriores in fine laqueos tendit; ad quod respiciens Propheta inquit: Ipsi calcaneum meum observabant, nam, cum calcaneum sic finis corporis, per illud terminus signatur actionis, et sit finem vitiare desiderat, unde eidem serpenti dicitur: Ipsa tuum observabit caput, et tu eius calcaneum. Caput serpentis obervare est initia subgestionis eius aspicere et manu sollicite considerationis a cordis aditu funditus extirpare, quia tamen cum ab initio deprehenditur, percutere calcaneum molitur quia, si suggestione prima non percutit, intentionem decipere in finem tendit, et iam semel cor in intentione corrumpitur, sequentis actionis medietas et terminus ab hoste callido secure possidetur; dicens inter hec auctor quomodo in tali hora vidit in tali loco tres stellas in illo polo, idest in illo septentrionem, elevatas et subrogatas in locum illarum quattuor quas viderat ibi in mane, in quo vult ostendere allegorice quod, licet in principio ascensionis huius montis, quod pro felicitate humana figuraliter ponitur, quattuor virtutes cardinales hominibus ad talem directionem in principio expediant - unde Seneca, De Formula Honestatis, dicit quod hiis virtutibus animus comitatus potest ad honestatem vite accedere, in qua dicta felicitas consistit - tamen in processu necessarium est ut superveniant tres ille theologice virtutes - de quibus Apostolus, Ad Corinthios primo capitulo XIII° ait dicens: Nunc manet fides, spes et karitas; Hiis scientia et phylosophia militat, dicit ibi Glosa Augustini - pro quibus hec tres stelle ponuntur hic, et sic in hoc quasi alludere vult auctor illis verbis Psalmiste, dum dicit: Ambulabant de virtute in virtutem. + +Hiis expeditis, veniamus ad duo que hic textualiter tanguntur: fingit enim hic auctor primo se reperire umbram domini Nini de Vicecomitibus de Pisis, olim iudicis iudicatus Gallure insule Sardinee et mariti domine Beatricis de Este, ex qua genuit filiam quendam nomine Iohannam, de qua hic fit mentio. Quo mortuo, dicta eius uxor vidua nupsit domino Galeassio de Vicecomitibus de Mediolano, ex quo increpat illam per hec verba dicti sui viri primi, ut dicit textus hic, sequendo verba Apostoli dicentis Ad Timotheum sic: Adolescentiores autem viduas devita; cum enim luxuriate fuerint, in Christo nubere volunt; habentes dampnationem, quia primam fidem irritam fecerunt, et sic arguit hic dicta umbra dicti olim sui viri; plus amore non diligi ab ea, iuxta illud Ovidii, De Remedio Amoris: Successore novo tollitur omnis amor, arguendo etiam dicta umbra contra dictam eius uxorem quomodo honorabilius erat ei sepelliri ut eius uxor in sepulcro picto cum gallo, signo armature dicte dignitatis iudicatis Gallure, quam in sepulcro picto vipera, signo armature dictorum Vicecomitum, quorum vexillum ex principio antiquo prius affigitur in campo per exercitum Mediolanensem quam aliud. Que talia dicit auctor dictam umbram dixisse signatam directo zelo, idest karitate, qua diligimus proximum ut nos ipsos, et sic differt ab alio non recto zelo quem Egidius in suo libro De Regimine Principum ita diffinit: Zelus est amor intensus non patiens consortium in amato. Item dicta umbra rogat auctorem ut roget dictam eius filiam de eo quod dicit hic textus per illum singulare gradum, idest gratificationem quam debet Deo, ad cuius primum quia seu quare non est nobis vadum ad intimandum, quare fecit hoc primum, et hoc secundo cum Investigabiles sint vie eius, ut ait Apostolus. Ultimo tangit de domino Corrado, marchione Malespina, et quomodo communicavit cum omnibus de domo sua civitatem Buose et castrum Duosoli et cetera alia bona que acquisivit in insula Sardinee ex dote cuiusdam eius uxor; et hoc est quod dicit hic auctor de amore quem gessit circa suos, inducendo dictam umbram ultimo predicere sibi eius exilium ante septennium sibi evenire per illa verba quod sol non recumbet in lecto montonis, idest in signo Montonis, septies etc. Nam, sic exul inde existens, refugium per non modicum tempus habuit ad dictos marchiones, maxime ad dictum Moroellum, marchionem de dicta domo, et sic expertus est quod pronunciavit hic sibi dictus spiritus. -Post hec auctor, volens ostendere quomodo vitium superbie, ut genus, in tres species partitur, scilicet in arrogantiam, in appetitum excellentie, et in presumptionem, fingit inter alios spiritus hic se reperisse hos tres spiritus de quibus hic specialiter facit mentionem; primo scilicet umbram domini Umberti comitis de Sancta Flore de Marictima, quam inducit sibi dicere quomodo fuit in dicta prima specie superbie, scilicet in arrogantia, maculatus propter antiquum eius sanguinem et nobilem prosapiam, et propter egregia facta suorum maiorum, ut dicit textus. +{La concubina di Titone antiquo.} In hoc nono capitulo auctor duo principaliter facit: primo se continuat ad proxime precedentia usque ibi: {Noi ci apressammo, et eravamo in parte}; ibi incipit tractare de loco Purgatorii et de eius introitu, et hec usque ad finem. Ad primum igitur veniendo prius videamus quid auctor pro ista concubina Tytoni intelligat, et dicit quod eam accipit hic pro Aurora lune poetice loquendo, unde prenotandum est quod ystorice dicitur Laomedontem Troyanum tres habuisse filios, scilicet Assaracum, Tytonum et Priamum, quem Tytonum poete fingunt auroram solis habuisse in uxorem, et ideo ab eo vocata est Tytona. Unde Ovidius, De Fastis, inquit in hoc: Tu Frigis Assaraci Tytonia fratre relicto, et subdit: Iam tua, Laomedon, oritur nurus, ortaque noctem / pellit etc., ac etiam fingunt dictum Tyton ex ea habuisse filium nomine Menonem; quem Tytonum etiam fingunt dicti poete fortiter senuisse - unde Theodorus in hoc ait: Tytonum thalamis dignans aurora superbis / augendo vitam mutavit etiam usque ac Adam, item et idem Ovidius in Epistulis inquit ita: Super Occeanum venit a seniore marito - quare vide cur auctor vocet hic eum antiquum. Item dicit inde auctor quod dicta lunaris aurora iam ibi ubi erat candebat sicut Aurora solis rubescit propter vivacius lumen - unde Virgilius: Iamque rubescebat stellis Aurora fugatis - extra brachia dicta Aurora lune sui dulcis amici. Hoc aliquantulum extraneum est, nisi intelligamus auctorem accipere hic pro isto amico ipsum predictum Tytonum, qui mistice et integumentaliter per dictos poetas ponitur pro illo vapore qui colorat utramque Auroram, licet non ita continue coloret dictam Auroram lune sicut Aurora solis, et ex hoc fingitur dictus Tytonus, istius maritus et illius amicus, concubinarius; vel secundo dicamus auctorem pro tali dicto amico accipere Cephalum, qui amasius olim fuit aurore predicte solis, et per consequens lune, ratione idemptitatis earum illuminationis - de quo ipse Ovidius, in persona Phedre scribens ad Yppolitum in eius Epistula sic ait: Clarus erat silvis Cephalus, multeque per herbas / conciderant illo percutiente fere, / nec tamen Aurore male se prebebat amandum, / ibat ad hunc sapiens a sene diva viro - vel dicit tertio quod erat extra brachia dulcis sui amici, idest Experi sideris procedentis interdum ex Oriente cum Aurora lune, et tunc dicitur Experius, interdum cum Aurora solis, et tunc dicitur Lucifer, unde idem Ovidius: Iamque fugatura Tytoni coniuge noctem / previus Aurore Lucifer ortus erat; vel quarto forte auctor hic accipit pro hoc amico signum Cancri, quod signum est domus lune, a quo signo remota tunc erat dicta Aurora lunaris per tria signa, cum tunc erat in signo Scorpionis, ut ait hic auctor de eius Aurore stellata fronte in forma Scorpionis. Itaque, licet obscure, breviter concludendo auctor per dicta verba fingit iam duas partes noctis transisse ibi, videlicet crepusculum et conticinium, et tertia iam iminebat, que dicitur gallicinium; alie dicuntur intempestum, gallitium, matutinum et diluculum, et sic septem secundum Macrobium, et hee partes sunt passus noctis de quibus hic ait auctor. In qua quidem parte tertia noctis fingit inde auctor se ibi solum incepisse dormire, causam allegando quia habebat de eo quod traxerat ab Adam, scilicet de corporali et carnali et sensuali essentia unde Phylosophus in suo libro De Sompno et Vigilia dicit quod Sompnus est quies virtutum animalium et sensuum nostrorum dependens a cerebro - dicendo se in hora matutina, iuxta diem quando yrundo incipit canere - ut ait Virgilius, etiam talem horam describendo, dicens in VIII°: Evandrum ex humili tecto lux suscitat alma / et matutini volucrum sub culmine cantus, in quo incidenter tangit etiam quod ystorice et fabulose Ovidius scribit in VI°, scilicet quomodo Tereus, olim rex Tracie, accepta in uxorem Progne, filia Pandionis ducis Athenarum, carnaliter iacuit, et per vim, cum Phylomena sua cognata, puella et virgine, et sorore dicte Progne et filia dicti Pandionis in quodam nemore, dum semel duceret eam de Athenis ad dictam eius coniugem, et ne tale scelus sciretur, linguam dicte Phylomene amputavit et ipsam ligatam dimisit in dicto luco ad quendam arborem ut a feris bestiis devoraretur breviter. Tamen, hoc scito, recepta dicta Phylomena secum occulte, dicta Prognes, tali dolore mota, occidit Ythym suum filium et dicti Terei infantem et eum coquit et secrete illum dedit ad comedendum dicto eius patri uno mane ituro venatum; quo recepto et insequente dicto Tereo eas sorores, dicta Prognes conversa est in yrundinem et Phylomena in avem sui nominis quam vocamus rosignolum, et dictus Tereus in avem vocatam upupam cristatam - et hoc est quod dicit hic auctor de primis guais dicte yrundinis, subdendo auctor etiam hic quomodo in dicta hora matutinale mens nostra peregrina magis a carne, idest magis a motibus carnalibus remota in suis visionibus quasi divina est circa futura prenoscendi, quod divinitatis est non humanitatis, et itaque presupponit auctor hic quod in tali hora vera sint nostra somnia, et idem dicit supra in Inferno in capitulo XXVI°, quod quidem etiam verificari videtur per Ovidium in Epistulis dicentem: Namque sub Aurora, iam dormitante lucerna, / somnia quo cerni tempore vera solent, item et per Claudianum dicentem: Per somnos michi sancte patet, iam sepe futura / panduntur multeque canunt presagia noctes, item et per Valerium Maximum in III° De Somniis, in contrarium videtur dicere Cato dum ait: Somnia ne cures, nam mens humana quod optat etc., et Salamon in Ecclesiastico, dum dicit: Somnia extollunt imprudentes, et multos errare fecerunt, ex quo Augustinus, in libro De Spiritu et Anima, in hoc sic distinguit dicens: Quinque fore species somniorum: nam quedam somnia fiunt que dicuntur oracula, quando scilicet homo somniat aliqua sibi revelata a Deo, ut Genesis XXXVII° capitulo dicitur de Ioseph, filii Iacob, et de Ioseph viro Marie et de magis recipientibus responsum in somniis et de aliis multis et ista vera sunt; quedam somnia dicuntur visiones, quando scilicet id quod quis videt eo modo quo apparet evenit, unde Macrobius, Super Somnio Scipionis in hoc ait: Fit enim sepe ut cogitationes sermonesque nostri pariant aliquid in somno tale quale sepissime vigilantes solebant cogitare et loqui; quedam alia dicuntur simpliciter somnia, quando scilicet figuris sunt tecta et sine interpretatione intelligi non possunt, ut in somnio Nabucodonosoris interpretato per Danielem, ut in Daniele capitulo IIII° habetur, et in somnio Pharaonis de spicis; quedam alia sunt que dicuntur insomnia, scilicet quando id quod fatigaverat vigilantem ingerit se dormienti sicut est cibi et potus cura, ad quod ait Gregorius in suo Dialogo dicens quod Somnia interdum eveniunt in suis apparitionibus a plenitudine ventris vel capitis ex inanitione vel ab aliqua delectacione vel affectione que dormientis movent phantasiam, vel ex compressione humorum; nam flegmaticus aquosa ut plurimum somniat, collericus incendiosa, melancholicus se cadere et ire non posse, sanguineus se volere que in somnia vana sunt, unde Virgilius: Sed falsa ad celum mictunt insomnia Manes; quedam somnia phantasmata dicuntur, ut cum quis vix dormire cepit, et adhuc se vigilare putat et aliqua videt, et hec etiam vana sunt. Possunt enim ex causa exteriori somnia procedere vel per illuminatione dyaboli, de quibus Iob VII° capitulo ait: Terrebis me per somnia, ubi Gregorius inquit: Dyabolus cupidis prosperat, timidis adversat per somnia, et hec vana sunt, aut procedunt ex infusione corporum celestium moventium hic potentias corporales, ex quo motu nostra phantasia movetur, unde apparent multa futura maxime circa fata Rei Publice secundum dictum Macrobium. Post hec auctor, fingendo se in predicta tali hora in somnio ita rapi et elevari usque ad regionem ignis per hanc aquilam, ut in textu dicitur, tangit comparative de raptu Ganimedis, filii Troii, Troyani regis, circa cuius ystoriam et poeticam fictionem, Servius super illis verbis Virgilii in primo dicentis: Et rapti Ganimedis honores, scribit quod Hebes, filia Iunonis, diu fuit in officio propinandi vinum sive potum Iovi in celo, tandem visum extitit ipsi Iovi non fore decens quod talia per feminam fierent, unde disposuit se ad illud officium habere hunc Ganimedem, tanquam nobiliorem et pulcriorem iuvenem de mundo, unde, cum una die dictus Ganimedes venatum ivisset cum suis multis comitibus super montem Yde iuxta Troyam, Iupiter, in forma aquile, illum rapuit in celum et eum ad dictum officium constituit; unde Virgilius in VI° de hoc sic ait: Intextusque puer frondosa regius Ida / veloces iaculo cervos cursusque fatigat, / acer, anelanti similis, quem prepes ab Ida, / sublimem pedibus rapuit Iovis armiger uncis, item et Ovidius in persona Paridis scribentis Helene, in sua Epistola iactando se, inquit: Frix erat et nostro genitus de sanguine, qui nunc / cum diis potando nectare miscet aquas. Item tangit etiam comparative auctor hic quomodo obstupuit non minus sic excitatus ut stupuit Achilles delatus per Chironem centaurum de nocte ad insulam Schiri a Theti matre eius missum illuc, et quare et quomodo Greci illum inde habuerunt, ut scripsi plene supra in Inferno in capitulo XXVI° ubi vide; de quo admirativo causa dicti Achillis, Statius in primo sui Achilleidos ait: Cum pueri tremefacta quies oculisque patentes / infusum sensere diem. Stupet aere primo, que loca, qui fluctus, ubi Pelion? omnia versat / atque ignota videt dubitatque agnoscere matrem etc. Modo resumamus quid auctor allegorice hic pro ista aquila et Lucia sentiat, et certe pro ea hic et in capitulo II° supra in Inferno eam accipit pro Gratia Cooperante que subsequitur Gratie Operanti, ut plene scripsi in dicto capitulo secundo, et que ibi scripsi de hoc hic videantur; de qua sic ait Augustinus: Cooperando Deus in nobis perficit quod operando incepit, quia ipse ut velimus operatur incipiens et volentibus cooperatur perfici, unde, visis conditionibus illorum qui per contrictionem extremam salvati sunt, de quibus hucusque dixit in hoc secundo libro, volens auctor nunc contemplative ascendere ad tractatum illorum qui ad veram confessionem in hoc mundo viventes veniunt ad se purgandum ut ad verum Purgatorium quoddam, fingit dormiendo, idest contemplando, ita se nunc elevari hic per hanc talem figuratam aquilam, ut dicit textus, ut per Gratiam predictam Cooperantem; et hec pro ista prima parte sint. -Fingit etiam hic auctor per talem scientiam speculativam se primo cognovisse virtutem karitatis et amoris proximi fore oppositum et contrarium huius vitii invidie, quod etiam tangit hic in eo quod fingit sibi obviam has tres voces spirituales volitando occurrisse et protulisse verba ita facienda ad karitatem proximi. +Veniamus igitur ad secundam, in principio cuius auctor fingit se devenisse ad hanc portam Purgatorii et ad eius tres gradus, ut dicit textus, quam quidem portam auctor hic allegorice ponit pro introitu status confessionis et penitentie, ad quem in hoc mundo viventes actu et proposito primo dirigimur a gratia Dei supradicta figurata in predicta aquila et Lucia, de qua tali figurata porta ait forte Psalmista dicens: Introite portas eius in confessione, et alibi dicit: Aperite michi portas iustitie: / ingressus in eas confitebor Domino. Hec porta Domini, iusti intrabunt in eam. Et quia ad portam hanc talem itur per gradus, cum Nemo repente fit summus, ut ait Iuvenalis, fingit auctor hos tres gradus pro scala eius porte, sentiens allegorice de hiis gradibus quod ait Augustinus de sermone habito in monte, dicens: Sicut tribus gradibus ad peccatum prevenitur, scilicet suggestione, delectatione et consensione, ita peccati ipsius tres sunt differentie, scilicet in corde, in facto et consuetudine, et per consequens tribus gradibus oportet nos venire ad ipsius peccati confessionem: debet enim peccator primo reminisci omnium que peccando commisit et introspicere ante confessionem, unde in quodam Decreto sic dicitur: Magnum est, ut quis peccata sua agnoscat, et memoriam eorum retineat, ut possit dicere ut ait idem Psalmista dicens: Confitebor tibi, Domine, in toto corde meo, et alibi: Delictum meum cognitum tibi feci etc. Et ex hoc auctor allegorice hunc primum gradum sic lucidum fingit adeo ut se in eo ut in speculo quodam videbat ut erat, ut dicit hic textus; secundus vero gradus ita lividus et niger et crepitus accipitur: hic pro compunctione scindente cor nostrum in tali casu, ad quod Ioel propheta: Scindite corda vestra et non vestimenta vestra; tertius rubeus, iste alius gradus accipitur per erubescentiam quam habere debet peccator in confessione, unde Luce XVII° capitulo, dicitur per Dominum peccatoribus: *Ora mostrate sacerdotibus omnes*, non unus pro omnibus, nec alium statuatis nuntium, sed qui per vos peccastis per vos erubescatis; vel forte hii tres gradus sunt illi de quibus in Decretis, De Penitentiis, ita scribitur: Sicut tribus modis Deum offendimus, corde, ore et opere, ita per cordis contritionem et oris confessionem et operis satisfactionem, ut per tres gradus venire debemus ad veram penitentiam. Iste autem angelus pro sacerdote ponitur hic per auctorem alludentem in hoc Divine Scripture: nam dicitur Malachie II° capitulo: Labia sacerdotis custodiunt scientiam et legem requirunt de ore eius, quia angelus Domini est, et per Apostolum, Ad Corinthios VI° dicitur: Nescitis quoniam angelos iudicatis, (Idest sacerdotes, dicit ibi Glosa), quibus solis data est potestas confitendi et absolvendi, unde et in quodam Decreto dicitur: Mediator Dei et hominum Christus hanc prepositis Ecclesie tradidit potestatem, ut penitentibus et confessis satisfactionem penitentie darent, qua purgatos ad comunionem sacramentorum per ianuam reconciliationis admicterent. Spata vero huius angeli pro iudicio sacerdotali hic ponitur, in quo debet ferire sacerdos peccatorem reprehendendo eum cum iustitia et misericordia; nam dicit Dominus Mathei XVI° capitulo: Confirmo quos ligatis et solvitis super terram cum misericordia et iustitia, alia vero vestra opera in peccatores non agnosco, et ecce quod ait Salamon dicens: De ore sedentis in throno procedit gladius bis acutus; cum qua spata, idest cum qua iustitia reprehensibili, signavit sibi in frontem dictus angelus, dicit auctor, septem P, hoc est quod examinando ipsum memorem fecit septem peccatorum mortalium, quod totidem tangit ad doctrinam confessantium alios, dicendo quomodo indutus erat humili veste dictus angelus, ut ex hoc etiam instruat hic auctor sacerdotes quomodo mediocri veste utantur, non colorata viridi vel rubea, unde in quodam Decreto ita dicitur: Priscis omnium temporibus omnis sacratus vir cum mediocri aut vili veste conversabatur; audierat enim Matheum XI° capitulo dicentem: Qui mollibus vestibus vestuntur, in domibus regum sunt, et Psalmista etiam dicentem: Sacerdotes tui induantur iustitiam, / et sancti tui exultent; indutus est enim iustitia qui medio utitur. Due enim claves sunt ille quas dedit Dominus Petro, dicens: Et dabo tibi claves regni celorum etc., quas Magister in IIII° Sententiarum dicit non fore corporales sed spirituales, unde sub anagogico sensu, idest spirituali, auctor hic et alibi de eis loquitur, et sic accipit pro aurea hac clave auctoritatem sacerdotalem sine qua non potest in hoc mundo quis penitentialiter iudicari, nec absolvi; nam remictentibus sacerdotibus peccata Deus remictit, ut Mathei XXVI° capitulo habetur et in Iohanne capitulo IX° dicitur quod Christus Lazarum suscitatum obtulit discipulis solvendum, ut denotaret potestatem et auctoritatem talem solum esse sacerdotum; quam clavem auream dicit his auctor esse validiorem alia argentea, licet hanc argenteam dicat esse magis artificiosam, nam et spiritualiter hic argentea clavis pro prudentia et discretione et scientia sacerdotali ponitur, de qua dicitur Malachie sacerdoti, ut habetur Osee IIII° capitulo: Tu scientiam repulisti et ego repellam te ne sacerdotio fungaris, dicit Dominus, et etiam de hoc in quodam Decreto, in titulo De Penitentiis, ita dicitur: Caveat spiritualis iudex, sicut non commisit crimen, ita non careat munere scientie; nam oportet ut sciat cognoscere quicquid debet iudicare, sit diligens inquisitor, sapienter interroget a peccatore quod forsan ignorat vel verecundia tacet et locum et tempus; quibus cognitis adsit benivolus, habeat dulcedinem in affectione, in varietate adiuvet confitentem increpando etiam et doceat perseverantiam, ut docet hic auctor dicendo in personam dicti angeli quod extra redit qui retro respicit, et Luce IX° capitulo dicens: Nemo mictens manum ad aratrum et respiciens retro actus est ad regnum Dei, hoc est ut ait ibi Gregorius quod Post exordium boni operis debemus ad malum non reverti, de quibus talibus ait Propheta dicens: Non revertebantur cum incederent, ut fecit uxor Loth, ut dicitur Genesis capitulo XVIIII°. Ultimo dicit hic auctor quomodo dictus angelus aperuit dictam portam, eo modo quo etiam Virgilius in simili ait, dicens in VI°: Tum demum horrisono stridentes cardine sacre / panduntur porte etc., tangendo etiam comparative quod scribit Lucanus in III° de porta Tarpeia, erario populi romani, aperta per Cesarem contra voluntatem Metelli tribuni dicens: Protinus abducto patuerunt templa Metello, et sequitur: Tum rupes Tarpeia sonat magnoque reclusas / testatur stridore fores etc. + +{Poi fummo dentro al soglio de la porta.} In hoc X° capitulo adhuc auctor, se continuando ad proxime precedentia, dicit quomodo non fuisset excusandus, sic monitus a dicto angelo, si ita ingressus se volvisset ad sonum dicte porte, in quo vult allegorice tangere quod homo confessus et ingressus statum penitentie, non debet propter aliquam attractionem se volvere retro, idest iterum ad peccata eadem, vel alia venire, ut et per consequens ad dictam figuratam portam, idest quod ad dictam confessionem iterum redire non oporteat ipsum. Nam, dicit Ambrosius, penitentia est preterita peccata plangere, et iterum plangenda non commictere; facit ad hoc etiam quod in quodam Decreto, De Penitentiis, ita dicitur: Is qui post penitentiam delinquit, ita privabitur gratia propter sequens delictum, ac si nulla peccata ei dimissa fuissent; at sic facit quod dicit aliud Decretum, scilicet quod Melius est viam Domini non agnoscere quam, post agnitam, retro ire. Et sicut hec spiritualiter procedunt ut dictum est, ita et moraliter, ad quod quidem facit quod fingunt poete de Orfeo et de Euridice eius uxor, qua, venenata a quodam serpente et mortua et ducta ad Inferos, ipse Orfeus dulciter sonando apud demones eam habuit ab illis cum ista conditione, ne reducendo ipsam extra Infernum, respiceret ipsam retro, quod minime servans illam iterum amissit, quod totum moraliter, ut modo supra dixi circa vitia, importat quod spiritualiter circa peccata dictum est. Inde auctor dicit quomodo illa petra scissa per quam suum cepit ascensum, hinc inde movebatur ibi, et quomodo cedentem partem dicti loci sequabetur, in quo allegorice sentit quomodo diversis motibus temptationum in principio status penitentie homo in hoc mundo diversimode fluctuatus debet eis cedere, unde ait Cassianus: Nunquam orat quis, etiam flexis genibus, quin evagatione distrahatur, quasi ut in hoc auctor sequatur Gregorium dicentem in quadam eius Omelia, exponendo Ezechielem, dicentem: Potest discursus atque mobilitas Spiritus etc. In sanctorum cordibus iuxta quasdam virtutes spiritus bonus semper manet, iuxta quasdam vero recessurus venit, et venturus recedit. Ac in hiis per quos sanctitatis virtutis ostenditur, aliquando presto est misericorditer, aliquando misericorditer recedit. + +Prohemialiter hiis ita premissis, auctor incipit hic tractare de primo circulo Purgatorii, in quo fingit et ponit purgari animas superborum, et ab ipso peccato superbie in pena ita ponderosa et honerosa horum saxorum, ut patet in hoc capitulo et in sequenti, describendo latitudinem dicti huius primi circuli et parietem eius sculptum memorandis ystoriis importantibus bonum virtutis et humilitatis effectum - ut spirituales et morales viri in hoc mundo retracti a peccato et vitio superbie, anagogice et tropologice loquendo, hec videntes hic, idest hec sibi ad memoriam reducendo, ut ibi dicte anime magis afficiantur et doleant se non fuisse secutos in hoc mundo talem virtutem - sed potius ea que sculpta sunt in pavimento huius primi dicti circuli, importantia malum effectum dicti vitii superbie, ut inferius dicitur in XII° capitulo, ubi huiusdem scuplta hic et ibi allegorizabo. Dicit enim et fingit se hic vidisse inter alia sculpta, primo humilitatem Domine Nostre quam ostendit in annunciatione angelica sibi facta dum dixit: Ecce ancilla Domini etc., ut Luce I° habetur; item humilitatem David regis illam, scilicet de qua scribitur in secundo Regum VI° capitulo videt quod dum semel arca sancta reduceretur de civitate Gabaa ad Yerusalem cum thure et septem choris sacerdotum (ac sinistrasset in via currus ducens eam, et substentata fuisset a quodam nomine Oza dicta arca, mortuo statim dicto Oza, ex eo quod non erat sibi tale officium commissum, ut tangit auctor hic etiam incidenter), ipse David succinctus tripudians precedebat dictam arcam, quo viso de palatio suo Micol, uxor ipsius David et filia Saul regis, despexit ut superba ipsum valde, tunc dicens dicto suo uno: O quam gloriosus fuit hodie rex Ysrael discoperiens se ante ancillas eius, cui tunc David ita respondit: Ludam ante eum qui elegit me, et vilior fiam plusquam factus sum et ero humilis in occulis meis; item humilitatem Traiani imperatoris, illam de qua sic ait Elinandus ystoricus: Cum Traianus cum suo exercitu ad bellum pergeret, viduam quendam illi occurrit plorando dicens: *Obsecro ut sanguinem filii mei innocenter occisi vindices*, cumque ipse imperator si incolumis reverteretur se ei vindictam facturus sponderet, vidua respondit: *Et quis mihi hoc prestabit, si tu in prelio moriaris?* Traianus dixit: *Ille qui post me imperabit*. Cui inquit vidua: *Et tibi quid proderit, si alter michi iustitiam fecerit?*. Traianus: *Utique nichil*; et vidua: *Non tibi melius est ut michi iustitiam facias et in hoc mercedem accipias quam alii transmittas?*. Tunc Traiano, pietate motus et iustitia, de equo descendit et ibi innocentem sanguinem vindicavit, que verba auctor hic vulgarizat ad licteram, ut patet in textu. Quomodo autem anima huius Traiani de Inferno reversa est ad corpus precibus sancti Gregorii ut hic tangitur, dicam infra in Paradiso in capitulo XX°. Inde in reprehensionem superborum auctor exclamando dicit quomodo sumus vermes etiam informes, remota anima, sicut vermes sirici, remoto papilione qui dicitur Florentie farfalla, qui et nascitur ex eis, de quo Ovidius in XV° sic ait: Agrestes tinee, res observata colonis, / ferali mutant cum papilione figuram, item quomodo sic etiam remanemus quasi attoma illa, scilicet corpuscula informia que agitantur per radium solis transeuntem per aliquam umbram, in defectu, idest deficiente in nobis spiritu, sive ut illi vermes quos Phylosophus, in libro De Somnio et Vigilia, vocat emthoma, ad quod respiciens inquit Psalmista: Ego sum vermis et non homo; et secundo Macchabeorum dicitur: Gloria peccatoris stercus et vermis. Ultimo auctor hic reducit has animas ita ponderatas, et cum natas comparative se ostendere ut se habebat, et ostendebat Cinyra, dum mutatus fuit in gradus templi cum eis filiabus, Ovidio dicente in VI°: Qui super est solus, Cinyra habet angulus orbum, / isque gradus templi, natarum membra suarum, / amplectes saxo quod iacens lacrimare videtur. + +{O Padre nostro che nei cieli stai.} In hoc XI° capitulo auctor, adhuc prohemialiter se continuando ad proxime dicta, fingit ibi in hoc primo predicto circulo dictas animas orando ivisse sub dicto eorum penali pondere, simili illi quod interdum per homines somniatur, de quo Virgilius in XII° de eo comparative loquens, sic ait: Ac velut in somnis, occulos ubi languida pressit / nocte quies, nec quicunque avidos extendere cursus / velle videtur, et in mediis conatibus egri / succidimus; non lingua valet, non corpore note / sufficiunt vires nec vox aut verba sequuntur, dicentes orationem illam quam Dominus docuit nos facere, dicens Mathei VI° capitulo: Cum oraveritis, nolite multum loqui, sed dicite: *Pater noster, qui es in celis*: in qua prima particula dicte orationis ostenditur non debere nos orare deos fictos terrenos et simulacra gentium, sed Deum verum qui in celis potissime est amore priorum effectuum, scilicet celorum et angelorum, ut dicit hic auctor, non tamen ut circumscriptus sit ibi ipse Deus, ut dicit etiam hic auctor, sed ut omnia circumscribens, ut dicit infra in Paradiso in capitulo XIIII° et supra in Inferno in capitulo primo, ibi dum dicit quod Deus in toto mundo imperat sed in celo regit, ac ibi habet suam civitatem et sedem, iuxta Ysaia dicentem in LXVI° capitulo in persona Dei: Sedes mea celum, et terra scabellum pedum meorum, et ex hoc, quamvis erronice, dicit Macrobius quod quidam phylosophi senserunt Deum nichil aliud esse quam celum ipsum; dicitur aliquid circumscriptum tunc quando potest definitione assignari in loco, ut sic fit in illo quod non alibi, circa quod frater Albertus sic ait: Locus duplex est intelligibilis ut angelorum et animarum que, licet sint in corporali loco, non tamen corporaliter sunt ibi, sed intelligibiliter, et sic dicuntur esse in loco circumscriptive, cum potest assignari principium medium et finis diffinitive, autem dicitur esse in loco quod sic est hoc quod non alibi. Et sic angeli sunt in loco; nam locum replent, et sic Deus dicitur esse in omni loco cum repleat omnem locum, ut Magister Sententiarum inquit: Angelus circumscriptus est localiter, Deus incurcumscriptus; ad quod ait Augustinus in libro De Diffinitione Ortodoxe Fidei: Nichil incorporeum et invisibile nisi Deus. Nam incorporeus est quia ubique est, non loco, sed actionibus, aut etiam longinqui aut propinqui sumus, cum dicat ore prophetico ipse Deus: Celum et terram ego implebo, cum omnia sint sibi presentia, et Thomas in prima parte questio VIIIa inquit: Deus est ubique. Nam sic est in omnibus rebus, ut dans ei esse et virtutem et operationem, sic enim est in omni loco, ut dans ei virtutem locativam. Nam omnem locum replet. Non sicut corpus: nam corpus dicitur replere locum in quem non compatitur secum aliquod aliud corpus, at per hoc quod Deus sit in aliquo loco, non excluditur quin alia sint ibi, ymo per hoc implet omnia loca, quod dat esse omnibus locatis replentibus ipsa loca; ex quo Anselmus ait, exponens Psalmistam dicentem Si ascendero in celum tu illic es, si descendero in Infernum ades: Quo fugis Euclides? Quascunque ascenderis horas sub Iovem semper eris; inde sequitur in dicta oratione: Sanctificetur nomen tuum, super qua secunda particula inquit Augustinus: Hoc non dicitur ut non sit sanctum nomen Dei, sed ut sanctum habeatur; tertio sequitur: Adveniat regnum tuum, dicit Cyprianus hoc nichil aliud importare, nisi quod nos ut eius filii petimus regnum et hereditatem paternam nobis promissam per ipsum ut per patrem et acquisitam per filium, ubi addit Yeronimus: Hec est magna audacia, regnum Dei postulare et futurum iudicium non timere, quod non nisi ad puram conscientiam pertinet, auctor vero hic hec verba videtur aliter exponere, Et sic adveniat regnum tuum, idest veniat versus nos pax, idest gratia regni tui Domine: nam, ait Apostolus Ad Romanos VI° capitulo: Gratia Dei vita ecterna, ubi sic ait Glosa: Confitendum est gratiam Dei vitam eternam vocari, quia hiis meritis redditur que gratia contulit homini, eo quod nos, inquit auctor ad ipsam, non possumus, subaudi venire ex nobis cum toto nostro ingenio, ut subdit transpositis verbis hic etiam ipse auctor, nisi ipsa predicta gratia ex se veniat, iuxta illud Ad Corinthios secundo, capitulo III°, Pauli dicentis in hoc: Non quod sufficientes simus cogitare aliquid a nobis quasi ex nobis, sed sufficientia nostra a Deo est, et sequitur: Fiat voluntas tua sicut in celo et in terra, quam particulam quartam Augustinus in libro De Sermone Dei volens exponere, ait: Per celum hic angeli intelliguntur et per terram sancti homines, et est dicere: sicut in angelis voluntas Dei fit ut eo perfruantur, ita fiat hic in terra a sanctis hominibus, ex quo auctor hic ait: sicut angeli de suo velle tibi Deo faciunt sacrificium, idest tibi conferunt et immolant illud ut sacrificium, ita faciant homines etc.; inde sequitur: Panem nostrum quotidianum da nobis hodie, super qua quinta particula varie opiniones sunt: nam Ciprianus hunc quotidianum panem accipit pro Christo qui, ut dicitur Iohannis VI° capitulo ait: Ego sum panis vivus qui de celo descendi, quod prefiguratum fuit Exodi XVI° capitulo ubi dicitur: Ego pluam vobis panes de celo; et in quodam Decreto ex verbis Ambrosii dicitur: Non iste panis est qui vadit in corpus, sed panis vite ecterne qui animam fulcit, scilicet corpus Christi; Augustinus videtur hunc panem accipere pro corporali pane substantiante cotidiane nos, in quo omnia necessaria comprehenduntur. Nam licet nobis orare quod licet nobis desiderare, unde orando petere possumus et temporalia, non ut finem constituamus in illis, sed ut sint aminicula beatitudinis requirende substentantia nos ad actus virtuosos exercendos; quidam alii theologi videntur hunc panem accipere pro Sacra Scriptura, cum cotidie eam meditari debemus, cui opinioni iste auctor adherere videtur, dum dicit in secundo capitulo infra in Paradiso: Voialtri pochi che drizaste il collo / per tempo al pan degli angioli, del quale / vivesi qui ma non sen vien satollo. Tamen videtur ipse auctor hic ipsum panem accipere pro Gratia Divina, sine qua in hoc mundo, ut in deserto, non possumus antecedere sed retrocedere, ut Hebrei faciebant in deserto, que Gratia Dei in manna pluente eis, ut dicitur Exodi XV° capitulo et Deuteronomii VIII° capitulo figuratur; et ex hoc dictum est ibi: Panem angelorum homo manducavit, et ecce cur sic auctor dicit hic de manna et deserto, ut dicit hic textus. Inde sequitur: Et dimicte nobis debita nostra etc., in qua sexta particula inquit Cyprianus: Filius Dei, qui docuit nos orare, paternam misericordiam promisit, sed addidit legem nos certa conditione astringentem, unde et Chrysostomus ad hoc etiam ait: Quemadmodum veraciter dicitur: *Dimicte nobis debita nostra* quoniam non desunt peccata que dimictuntur, ita veraciter dicatur: *Sicut et nos dimictimus debitoribus nostris*, idest quod dicitur fiat. Ultimo sequitur: Et ne nos inducas in temptationem etc.: in hac septima et ultima particula notandum est quod Deus non inducit in hoc mundo in temptationem nos homines, sed patitur nos temptari, ut ait Iacobus in eius Epistula, tamen hoc hic petitur: ne deserti divino auxilio alicui temptationi vel consentiamus decepti vel sibi cedamus afflicti; quam ultimam precem dicit auctor has animas non facere pro se, cum non possint amodo temptari, ut scripsi supra in capitulo VIII°, ubi plene de temptatione dixi, sed pro nobis viventibus in hoc mundo adhuc, et sic merito et nos pro eis orare debemus hic, iuxta id quod habetur in secundo Macchabeorum in XII° capitulo ibi: Sancta et salubris est cogitatio pro defunctis orare, ut a peccatis solvantur, etiam eadem oratione dominica: nam ait de ea sic Chrysostomus in Decreto quodam: De quotidianis levibusque peccatis, sine quibus hec vita non ducitur, hec quotidiana oratio dominica satisfacit. Delet omnino hec oratio minima quotidiana peccata, delet et illa a quibus vita fidelium, etiam scelerate gesta, sed penitendo in melius mutata, discedit. + +Post hec auctor, volens ostendere quomodo vitium superbie, ut genus, in tres species partitur, scilicet in arrogantiam, in appetitum excellentie, et in presumptionem, fingit inter alios spiritus hic se reperisse hos tres spiritus de quibus hic specialiter facit mentionem; primo scilicet umbram domini Umberti comitis de Sancta Flore de Marictima, quam inducit sibi dicere quomodo fuit in dicta prima specie superbie, scilicet in arrogantia, maculatus propter antiquum eius sanguinem et nobilem prosapiam, et propter egregia facta suorum maiorum, ut dicit textus. Dicitur enim superbum proprie ille qui appetit esse super alios, sed dum hoc facit attribuendo sibi aliquid falso, ut iste comes fecit in hoc mundo de sua putativa nobilitate non considerando comunem nostram matrem, ut idem spiritus hic testatur, scilicet Evam, a qua omnes pares descendimus - iuxta Malachiam prophetam dicentem II° capitulo: Nunquid non Pater unus omnium nostrum, nunquid non Deus unus creavit nos; quare despicit fratrem suum unuisquisque nostrum? - sive terram, ut nostram quasi comunem matrem, unde Gregorius in hoc ait: Omnes secundum rationem humilitatis equales sumus, idest secundum primos parentes qui de humo facti sunt. Dici debet arrogans item et dum attribuit sibi gloriam de factis egregiis suorum maiorum dictus comes in hoc mundo, ut dicit hic textus, et falso iuxta Ovidium dicentem in XIII° in persona Ulixis arguentis contra Aiacem iactantem se de factis egregiis etiam suorum maiorum: Nam genus et proavos et, que non fecimus ipsi, / vix ea nostra voco - dicendo dictus spiritus quomodo ex tali vitio mortuus fuit in terra Campagnatici districtus Senarum, ut dicit textus, dicendo quomodo etiam omnes de domo sua superbire facit eorum predicta opinata nobilitas, iuxta Sallustium dicentem: Comune malum nobilitatis est superbia, inde ut tangat de dicta secunda specie superbie, scilicet de appetitu proprie excellentie. + +Auctor hic secundario inducit hunc spiritum magistri Oderisii de Eugubio, olim summi miniatoris librorum, ad dicendum sibi quomodo voluit excedere alios in dicto suo magisterio superbe et despective, in cuius persona auctor exclamat hic contra vanagloriam talem humanam, allegando quomodo in brevi dictus magister Oderisius in sua fama miniature cessit magistro Franco Bononiensi, et in fama picture Cimabovis Iocto, et in fama loquendi in materna lingua rimando dominus Guido Guinizelli de Bononia Guidoni de Cavalcantibus de Florentia, et iste ipsi auctori, subdendo quomodo fama nostra talis modicum durat si non iungatur etatibus grossis, que etates temporum habent gentem facere ex dispositione superiori subtilem et non subtilem, cum dicat Albumasar in suo libro: Continuum hunc mundum regi per etates naturaliter, in quibus singulares planete singulariter regit. Item in reprimitionem dicti appetitus fame etiam infert ipse auctor sic arguendo et dicendo: quam famam habebis tu homo, licet moriaris senex in aliqua fama et non infans ante transitum mille annorum, quod tempus minus spatium est respectu ecterni quam unus motus ciliorum respectu motus octave spere tardioris omnibus aliis motibus celestibus? (nam movetur in XXXVI milibus annis). Ad quod ait Psalmista: Mille anni ante occulos tuos tanquam dies externa que preteriit, et Boetius in II°: Quid, o superbi, mortalis aura nominis est? Vos vero immortalitatem vobis propagare videmini, cum futuri temporis famam cogitatis. Quod, si ad ecternitatis infinita spatia pertractes, quid habes, quod nomine tui diuturnitate leteris? et sic, ut ait Gregorius concludendo: Vilescunt temporalia cum considerantur ecterna, inducendo tamen auctor sibi ostendi umbram domini Provenzani de Salvanis de Senis, olim dominatoris dicte civitatis eius tempore quo Florentini debellati sunt in campo per Senenses iuxta Montem Apertum, anno domini MCCLX, de quo scripsi supra in Inferno in capitulo X°, de quo dicit quomodo nunc de eo vix in Senis pispiliatur, idest sussuratur, et sic adhuc redit ad dicendum de labili nostra fama extincta in persona eiusdem domini Provenzani in XL annis, in cuius persona etiam tangit hic auctor de dicta tertia specie superbie, scilicet de presumptione in qua fuit, ut dicit hic textus, interferendo de hoc suo memorando facto, videlicet quomodo dictus dominus Provenzanus, dum eius quidam nobilis amicus captus esset in carcerem Karuli de Apulia propter conflictum Corradini, redemit eum denudatus querens in campo Senarum, ac sedens, ut dicit hic textus, et quia taliter queritare grave est, prenuntiat dictus spiritus auctori quomodo in brevi eius vicini, idest Florentini, expellent eum, et quomodo ita exul experietur quomodo grave est sic alienum postulare, dicente Innocentio in suo opere De Contemptu Mundi: O quam perfida est conditio mendicantis, quia si petit necessitate compellitur, et dum petit rubore compescitur, et si non petit egestate consumitur: unde dictus dominus Provenzanus - secutus Apostolum dicentem Ad Hebreos XIII° capitulo: Mementote vinctorum, et Psalmistam dicentem: Egenum de manu peccatoris liberate - meruit, ut hic dicitur. + +{Di pari, come buoi che vanno a giogo.} In hoc XII° capitulo auctor, continuato sermone et vocato Virgilio suo pedagogo - qui dicitur a pedes, quod est puer, et gogos ducere, et sic quasi ductor puerorum (nam ipse Virgilius, sub representatione rationis, ipsum ducebat ut puerum), alludendo auctor in hoc forte verbis illis Phylosophi dicentis ita in III° Ethicorum: Quemadmodum puerum oportet secundum preceptum pedagogi vivere, sic et concupiscibile consonare rationi - tangit, ad complementum huius tractatus superbie, quomodo vidit in solo et pavimento huius primi circuli sculptum, ad quem exitum venit superbia nostra ut plurimum in hoc mundo infimum et depressum, ut sub allegorico sensu moveat homines ad removendum se ab ipso vitio et adherere virtuti humilitatis sibi in bono contrarie ut supra premisit, et primo per exemplum Luciferi qui, dum esset angelus, factus est dyabolus, et de celo precipitatus in abissum, et de primo ordine creaturarum positus est in novissimo, de quo Ysaie XIIII° dicitur: Quomodo cecidisti Lucifer qui mane oriebaris? et Luce X°: Videbam Satan sicut fulgur de celo cadentem; secundo per exemplum Briarei gigantis fulminati a Iove dum in Grecia in contrata Flegre bellare voluit contra Deos cum aliis gigantibus ibi occisis a dicto Iove et a Timbreo, idest Apolline, ita dicto a Timbrea herba nascente iuxta eius templum, item cum Pallade et Marte omnibus tribus filiis dicti Iovis, ut dicit hic auctor et supra in Inferno in capitulo XIIII° et ibi scripsi, et Statius in II° dicens: Non aliter, Getice si fas est credere Flegre / armatum immensus Briareus stetit Ethera contra, / hic Phebi pharetras, hic torve Palladis angues, / inde Pelethroniam premissa cuspide pinum / Martis etc. Item per exemplum Nembroth gigantis, cuius ystoria hic tacta talis est, ut legitur Genesis capitulo X° et XI° quod Noe habuit tres filios, scilicet Cham et Sem et Iaphet, de quo Cham descendit iste Nembroth qui, ut recitat Magister Ystoriarum, Sua superbia cepit esse potens in terra et robustus venator hominum coram Domino, idest oppressor hominum affectu dominandi, ita quod dominator fuit super omnibus descendentibus dicti sui patris, et idem fecit Iethan, filius dicti Sem super eius descendentibus, et etiam Suphen, filius dicti Iaphet: qui descendentes Noe, etiam adhuc eo vivente, erant numero XXIIIIor milium; qui dicti tres fratres ut duces eorum convenerunt hanc gentem in quadam contrata dicta Sanar, et ibi dictus Nembroth cepit facere turrim quandam ascensuram usque ad celum ne iterum diluvium eos offenderet; ex quo Deus descendit ibi confundens linguam eorum ita quod nullus alium intelligebat; item per exemplum Nyobe filie Tantali et uxoris olim Amphyonis regis Thebarum, que, dum semel fieret festum quoddam Latone, sua superbia egit, ut scribit Ovidius in VI°, de ea dicens sic: Constitit; utque occulos circumtulit alta superbos, et: Querite nunc, habeat quam nostra superbia causam, / quoque modo audetis genitam Titanida Ceo / Latonam preferre michi etc., ex quo Apollo et Diana missi a dicta Latona, eorum matre, suis sagiptis occiderunt omnes septem filios masculos dicte Nyobe ludentes equester una die in quodam campo et septem eius filias etiam: dolore tali dictus Amphyon se occidit et dicta Nyobe effecta est saxum, unde subdit ibi idem Ovidius quod dicta Nyobe Orba resedit / exanimes inter natos natasque virumque, et in libro De Ponto etiam idem poeta inquit: Felicem Nyobem, quamvis tot funera vidit, / que posuit sensum saxea facta malis. Item per exemplum Saul qui, ut habetur in primo Regum in capitulo XV°, dictum est ei: Nonne, cum parvulus esses in occulis tuis, caput in tribu Ysrael factus es? superbus autem factus, a regno deiectus est; nam, ut legitur in primo Regum capitulo ultimo dictus Saul victus a Philisthin, et occisis in bello ab eis Ionathan et Aminadab et Melchisue suis filiis, dolore dictus Saul irruit in proprium ensem super montem Gelboe, et ibi mortuus est, quem montem ex hoc idem David postea, ut dicitur hic, maledixit ne unquam ibi caderet pluvia vel ros: et ita evenit, et fuit ut legitur in secundo Regum in capitulo primo. Item per exemplum Aracnis mulieris que conversa fuit in araneam per dictam Palladem cum qua certare voluit texendo, cuius ystoriam ponit idem Ovidius in dicto VI° libro et de eius tela laniata. Item per exemplum Roboan filii Salamonis, de cuius superbia legitur in III° Regum in XII° capitulo; nam, cum creatus esset rex Ysrael, mortuo dicto suo patre, populo roganti eum ut exoneraret eum, respondit: *Minimus digitus meus grossior est dorso patris mei. Pater meus aggravavit iugum vestrum, ego vero addam*: post quam talem responsionem suam misit Uriam, tributorum exactorem suum, ad exigendum a dicto populo collectas, et lapidatus est ab ipso populo; quo viso, dictus Roboan rex ascendit festinus quendam currum et fugit in Yerusalem et recessit Ysrael a domo David. Item per exemplum Heriphilis, uxor Amphyarai, que quadam superbia pro quodam ornamento infausto recepto ab Argia uxore Polinicis, indicavit dictum eius virum latitantem ne iret ad exercitum illum Thebanum cum aliis regibus Grecis, de quo scripsi supra in Inferno in capitulo XIIII°: nam presciverat se ibi moriturum, ut ibi mortuus est, ut dicitur in capitulo XX° etiam, et ibi dixi supra in Inferno, ex quo Almeon, eorum coniugalium filius, dictam eius matrem occidit de precepto dicti sui patris, de qua ystoria scribit Ovidius in VIIII° et Statius in IIII° Thebais; et in II° de infortunato tali iocali sive ornamento dicit, scilicet quomodo Venus, existens uxor Vulcani iacuit cum Marte, et ex eo genuit quendam puellam nomine Hermionem que maritata est Cadmo primo regi Thebarum, et dum pararetur ire ad nuptias, dicta Venus eius mater rogavit dictum Vulcanum ut ei fabricaret aliquod ornamentum, qui Vulcanus memor dicti adulterii fabricavit hoc monile ita infaustum quod dicta Hermione et quecunque alia que illud habuit de domo dicti Cadmen infortunata fuit, ut dicitur hic. Item per exemplum Senacherib regis Assyriorum, de cuius superbia dicitur Ysaie XXXVI° et XXXVII° capitulo, cui dictum est ipso obsidenti Yerusalem, capta alia Yudea terra: Superbia tua ascendit in aures meas; ponam circulum in naribus tuis et reducam te per viam qua venisti, et: Percussit inde angelus domini eius castra et LXXXV milia Assyriorum mortui sunt ibi, et ipse rex Senacherib reversus est, et dum in civitate Ninive adoraret in templo ydola sua, filii eius ipsum ibi occiderunt. Item per exemplum Cyri regis, a quo victo in bello a Thamiri, regina Scitharum - ut scribit Solinus in I° et Valerius in VIIII° in titulo De Ultione et ego scripsi supra in Inferno in capitulo XVII° - dicta Thamiris fecit truncari sibi caput et poni in utre sanguinis humani, dicendo verba hic posita per auctorem, scilicet: sanguinem sitisti et sanguinem bibe. Item per exemplum Olofernis, ducis Nabuchodonosoris regis Assyriorum, qui, ut legitur in libro Iudith VI° capitulo, dum civitatem Bettulie obsideret et ad extremum deduxisset eam, decapitatus est astute a dicta Iudith, probissima muliere, sub proprio temptorio sub simulatione concubitus, et cum eius capite super hasta posito, ipsa cum aliis civibus dicte terre Bettulie egressa, in conflictu posuit exercitum dictorum Assyriorum; quod autem fuerit superbum dictus Olofernes ibi etiam scribitur, nam contra Achirorem prophetam hec verba protulit dicens: *Quoniam prophetasti nobis quod gens Ysrael defensabitur a Deo summo, ut ostendam tibi quia non est Deus nisi Nabuchodonosor cum percusserimus eos quasi hominem unum*. Item per exemplum Troye deducte cum arce sua Ylion dicta de tanta superba altitudine ad infimam desolationem, ut ait Virgilius in illis suis versibus quos scripsi supra in Inferno in capitulo primo. Hiis ad licteram premissis, tangamus quid allegorice auctor sentit pro supradicta forma pene purgatorie huius vitii superbie que in isto primo circulo purgatur sub dicto pondere saxorum nostra submissa et curvata cervice, et decet hoc tali reum dicere quod, sicut homo in hoc mundo levata cervice in superbia hucusque fuit, ita nunc, volens a tali vitio expiari, debet illam etiam sui penitudinem infimare cum honere et dolore conscientie, considerando quod illos quibus preesse cupit sibi supponit, unde Gregorius, Super Iob capitulo XXVI° respiciens ad hoc etiam, ait: Tantorum pondera unusquisque ferre compellitur, quantis in hoc mundo principatur, et etiam quod ait Psalmista dicens: Occulos superborum humiliabis, et alibi dicens: Dominus iustus concidet cervices peccatorum, et Ysaia: Incurvabitur homo et humiliabitur et occuli sublimes deprimentur, dicens potius cervices quam manus vel pedes, quia in cervice perpenditur specialiter superbia, unde Augustinus: Nichil ita displicet Deo quam cervix erecta, et Apostolus, VI° Ad Romanos, dicens: Sicut exhibuistis membra vestra servire immunditie et iniquitati, ita nunc exhibete membra vestra servire iustitie et sanctificationem, quasi dicat: scilicet manibus peccavimus, extendamus eas ad bona opera, si lingua loquamur bonum, et ita de aliis membris, ut in quibus plus Deum offendimus plus in illis peniteamus. Item quia homo volens emendari a dicto vitio superbie in hoc mundo et a quolibet alio non tantum debet se emendare sed debet etiam se componere, ut docet Seneca in VIa Epistula ad Lucilium, idest debet se conformare illi virtuti que opponitur illi vitio a quo purgari vult et emendari, et sic per considerationem melioris; unde Gregorius: Sicut incentivum electionis est respectus deterioris, ita cautela humilitatis est consideratio melioris, unde etiam vide quia finxit auctor se in hoc primo circulo primitus vidisse in pariete predicta sculpta circa virtutem humilitatis, et in solo earum contraria, circa quod etiam ita dicitur in quodam Decreto, De Penitentiis: Oportet superbum per contraria et adversa curari, scilicet per humilitatis exercitium, quod est si se melioribus offitiis subdat et ministeriis dignoribus tradat, et ita arrogantie et vanaglorie vitium curari poterit etc. + +Post hec auctor, incipiens tractare in hoc capitulo in versiculo Già era più per noi del monte volto de secundo circulo Purgatorii, in quo dicit purgari animas invidorum, fingit se audisse in egressu huius primi circuli canere quasdam angelicas voces: Beati pauperes spiritu, quoniam ipsi celum possidebunt, que verba scripta sunt Mathei capitulo V° ubi Glosa exponit: Pauperes spiritu fore homines humiles, quasi velit auctor in hoc allegorice includere congratulationem quam homo sibi ipsi facit et sentit et sentire debet, mundato animo ab existentia alicuius vitii per virtutem contrariam illi vitio in hoc mundo quia beatus. Ad quod respiciens Seneca in IIIIa Epistula ait Lucilio: Tenes memoria quantum senseris gaudium cum pretexta posita virilem sumpsisti togam, sed maius expecta cum in viros virtuosos, subaudi phylosophia, te transcripserit procedendo, ut ait Psalmista dicens: Et enim benedictionem dabit legis lator, et ibunt de virtute in virtutem, et videbitur Deus deorum in Syon. Et sic in proposito nostro premisso allegorico, legis lator erit iste angelus et quilibet alius in quolibet circulo infrascripto existens, idest motus angelicus dirigens nos de uno circulo ad alium, idest de una virtute ad aliam, purgato uno vitio post aliud quadam vicissitudine correlativa, iuxta Ambrosium dicentem in quodam Decreto: Cum renuntiatur improbitati, statim virtus asciscitur; egressus enim malitie virtutis operatur ingressum, eodemque studio, quo crimen excluditur, innocentia copulatur. Et ecce quod dicit hic auctor de uno P extincto sibi in vultu in exitu huius primi circuli. Ultimo reducit auctor, ad comparationem repentis ascensus huius secundi circuli Purgatorii et eius graduum, gradus lapideos per intervalla positos in costa cuiusdam collis positi iuxta civitatem Florentie ac ibi imminentis cuidam ponti fluminis Arni qui dicitur Rubaconte, super quo colle posita est ecclesia Sancti Miniati, quos dictos tales gradus Florentini vocant scaleas, quos dicit etiam auctor hic fore securos tempore bono antiquo, quo libri comunis dicte civitatis et mensure dogate canipe salis eius secure erant, ubi abinde citra vitiate sunt, ut tangit iste auctor et infra in Paradiso in capitulo XVI°. + +{Noi eravamo al sommo de la scala.} In principio huius XIII° capituli auctor prohemialiter tangit sub allegoria quadam in sua persona quomodo homo ignarus nature et qualitatis alicuius vitii eo quod illud actualiter nunquam sive vix commiserit, ut de se auctor nunc hic dicit circa hoc vitium invidie in fine huius presentis capituli, non potest solum per Virgilium, idest per rationem, hoc intimare, sed expedit quod volvat sinistram partem sui, idest cor suum, ad solem, idest ad scientiam speculativam que talia naturaliter nobis habet indicare, quod totum auctor tangit hic in eo quod fingit ita Virgilium solem respexisse et eum ita allocutum fuisse, ut dicit textus, modo quod unaqueque res melius apprehenditur per respectum eius oppositi contrarii, iuxta illud Phylosophi: Contraria iuxta se posita clarius elucescunt. Fingit etiam hic auctor per talem scientiam speculativam se primo cognovisse virtutem karitatis et amoris proximi fore oppositum et contrarium huius vitii invidie, quod etiam tangit hic in eo quod fingit sibi obviam has tres voces spirituales volitando occurrisse et protulisse verba ita facienda ad karitatem proximi. + +Primo per exemplum Domine Nostre, que, ut legitur Iohannis capitulo II°, in nuptiis deficiente vino non dixit *Filio, vinum non habeo*, sed dixit *Vinum non habent*, quod ad dilectionem proximi fuit. Secundo per exemplum Horestis, filii Agamenonis regis et Clitemestre, qua eius matre occisa per eum propter adulterium commissum per eam cum quodam nomine Egisto, dictus Horestis multum per mundum erravit eundo, nunquam tamen derelictus a quodam suo comite nomine Pillade, tandem hiis ambobus applicantibus contrate cuiusdam regis habentis ex presagio quodam se mori debere manibus dicti Horestis, et habentis etiam quod unus ipsorum erat Horestes, licet nesciret quis, interrogantis etiam sepe ipsos duos quis eorum esset Horestes dictus Pillades dicebat: *Ego sum*, ne moriretur Horestes, et Horestes idem dicebat: *Ego sum*, ne moriretur ipse Pillades, ita se amicabiliter ardenter amabant, de quo scribens Tullius in libro suo De Amicitia inquit ex dictis Pacuvii poete: Cum ignorante rege, alter eorum Horestem se diceret, ut pro illo moriretur, Horestes vero ut erat perseverasse etc., de quo etiam tangendo Ovidius, De Ponto, ait: Occidit et Theseus et qui comitavit Horestem / et tamen in laudes vivit uterque suas. Tertio per exemplum Domini nostri qui, ut scribitur Mathei VI° capitulo, dixit: Diligite inimicos vestros et benefacite hiis qui oderunt vos, cuius hanc doctrinam secutus Apostolus, Ad Romanos XII° capitulo, inquit: Si esurierit inimicus tuus, ciba illum etc., et sic corrigitur quod dicitur Levitici XVIIII° capitulo, dum scribitur ibi: Diliges amicum et odio habebis inimicum tuum. Que quidem premissa debent nos impellere ad talem virtutem karitativam amplexandam ut ferula, sicut illa que dixerunt eodem modo ille alie voces de quibus dicitur in sequenti capitulo in fine debent esse frenum ne incurramus dictum vitium invidie ut contrarium dicte virtutis karitatis proximi, ut habetur hic in textu. Nam, diffiniendo invidiam, inquit Augustinus: Invidia est dolor aliene felicitatis, licet alii dicant quod est exultatio in adversis proximi et tristitia in prosperis; ita virtus karitatis e contra in nobis operatur. Nam, ut ait Thomas, Sicut karitas est virtus optima, ita invidia vitium pessimum, unde vocatur fera pessima, ut Genesis capitulo XXXVII° dicitur ibi: Fera pessima devoravit filium meum Iosep; nam per ipsam virtutem karitativam, ut ait Apostolus, Ad Romanos capitulo XII°: Gaudemus cum gaudentibus et flemus cum flentibus, quod totum per invidiam agimus in oppositum. + +Post hec auctor, volens allegorice ostendere quomodo homines in hoc mundo viventes ac volentes se in statu penitentie ab hoc vitio invidie purgare et in dicta virtute karitativa persistere debent plorare in corde suo se iam ita fuisse in tali vitio propter eius circumstantias pessimas quas modo cognoscunt alludendo etiam infrascriptis auctoritatibus ut Ovidio describenti domum invidie ac ita dicenti in II°: Protinus Invidie nigro squalentia tabo / tecta petit: domus est ymis in vallibus huius / abdita, sole carens etc., subdens: Concusse patuere fores: videt intus edentem, / vipereas carnes, vitiorum alimenta suorum, / invidiam etc., et subdit, adhuc describendo ipsam invidiam: Pallor in ore sedet, macies in corpore toto / nusquam recta acies, livent rubigine dentes, necnon subdens de Aglauro invida sic ibi conversa in saxum: Nec lapis albus erat, sua mens infecerat illud - fingit has animas in hoc circulo ita plorare in loco saxoso livore colorato, in quo denotat statum invidorum in hoc mundo livore plenum, unde Cyprianus, describens invidum etiam ait: Hinc vultus minax, torvus aspectus, pallor in facie, in labiis tremor et stridor in dentibus ac verba rabida et non videntes ibi solem sutis occulis dictas animas, in quo denotat auctor cecitatem invidorum, unde dicti sunt invidi, quasi non videntes; nam non sunt et dici possunt esse vere ceci mente qui dolorem preponunt gaudio ecterno ac dolore et cruciatu cottidiano merentur ecternum dolorem. Ad hoc respiciens Iob capitulo V° ait de invidis predictis: Per diem incurrent tenebras et quasi in nocte sic palpabunt in meridie, ubi Gregorius: Mens invidi cum de alieno bono affligitur, de radio lucis obscuratur, nam, cum invidi livore cerni aliqua que reprehendant invenire satagunt, quasi in nocte palpant, ad quod etiam Gregorius idem inquit: Invidi deberent perpendere quante cecitatis sunt, qui alieno provectu deficiunt et aliena letitia contabescunt, et potius volunt carere bono quam habere in eo socium secum in malo et miseria, unde legitur quod quidam rex concessit cuidam avaro et cuidam invido munus quod ipsi eligerent ita tamen quod munus ei qui posterior peteret duplicaretur, et cum uterque differret petere, precepit rex invido ut peteret prius, qui petiit ut erueretur ei unus occulus, volens quod socio sive proximo suo erueretur ambo, et sic bene ait Ugo de Sancto Victore dicens: Superbia aufert michi Deum, invidia proximum. In eo vero quod fingit eas dictas animas hic cilicio coopertas, denotare vult auctor quod, sicut cilicium carnem habet macerare ferentis eum intus, ita invidia afficit intus invidum et macrefacit, ut Oratius: Invidia Siculi non invenere tirampni / maius supplitium, et alibi: Invidus alterius rebus macrescit opimis, et sic venenant quasi se ipsos, quod tangit dictus Ovidius in eo quod fingit invidiam comedere carnes vipereas, ut supra dixi, et Matheus in III° capitulo dicens: Genimina viperarum quis ostendit vobis etc., et Basilius: Sicut rubigo ferrum, sic invidia animam in qua nascitur corrumpit, item Yeronimus: Invidia est sui ipsius mordax, unde rogabat Socrates deos ut invidi in omnibus civitatibus occulos vel aures haberent ut de omnibus perfectionbus et defectibus torquerentur, nam, ut idem, dicit, quanta sunt felicium hominum gaudia, tanti sunt invidorum gemitus, vel forte habuit auctor de hoc cilicio hic respectum ad id quod etiam ait Salamon in XIIII° capitulo Proverbiorum, dicens: Putredo ossium invidia: sicut vestis putrefacta non recipit ablutionem, sic invidia non de facili abluitur. Ultimo fingit se videre ibi auctor umbram domine Sapie, uxor olim domini Cini militis de Pigozo de Senis, que in hac vita existens egit, ut dicit textus, dum Senenses victi fuerunt in campo a Florentinis prope terram Collis de Valdelsa, tangendo ultimo de abusiva credulitate illa dictorum Senensum, qui sperant adhuc scaturiri Senis quendam lacticem, cuius aquam vocant Dianam, et quod per eam ibunt cum navibus ad portum Thalamonis, terre districtus Senarum in marictima, et sic habebunt habilitatem navigandi mare, et per consequens habendi amiraglios et galeas in mari ut alie terre portuales marine. -Item petiit adhuc unde veniebat, cui auctori respondet adhuc etiam reticendo nomen civitatis Florentie et eius fluminis Arni, ut dicit textus, de quo admirante dicto domino Ranerio, spiritus predictus alter arguit merito hoc fecisse, considerata bestiali gente quantum ad mores habitante super dictus flumen Arni a principio sui usque ad finem. +{Chi è costui che l nostro monte cerchia.} Continuato hoc capitulo XIIII° cum proxime superiori, in hoc principio prenotandum est quod, prout ait Ysiderus in II° Etymologiarum: Omnis oratio componitur verbis, scilicet comma, colo et periodo. Comma particula est sententie, colus membrum, periodus ambitus seu circuitus. Fit autem ex coniunctione verborum comma, ex commate colus, ex colo periodus. Comma est iuncture finitio, colus membrum quod intellectum et sensum prestat, sed adhuc pendet oratio; periodus est extrema sententie clausula, quod quidam ita exemplificant et putant ut sequitur: Disponens Deus humamum genus de manibus eripere inimici (et ecce comma), per angelum magni consilii filium de Virgine statuit incarnari (et ecce colus), qui sui sanguinis effusione nos ad gloriam revocavit (et ecce periodus), ita quod nichil aliud voluit dicere iste spiritus, dicendo alteri ut ita dulciter interrogaret auctorem ut responderet ei ad colum, nisi quod eis loqueretur in tantum ut animus eorum posset esse contentus et non remaneret in suspenso (licet ulterius proposito plura alia verba dici possent), dicendo et fingendo auctor hos duos spiritus esse umbras, scilicet domini Guidonis del Duca de Bretinorio et domini Ranerii de Calbulo de Romandiola, amborum probissimorum virorum iam in dicta provincia, qui dominus Guido inde petiit ab auctore quis ipse esset, quod reticuit ratione hic assignata in textu. Item petiit adhuc unde veniebat, cui auctori respondet adhuc etiam reticendo nomen civitatis Florentie et eius fluminis Arni, ut dicit textus, de quo admirante dicto domino Ranerio, spiritus predictus alter arguit merito hoc fecisse, considerata bestiali gente quantum ad mores habitante super dictus flumen Arni a principio sui usque ad finem. + +Nam primo reperit comites Guidones de Casentino qui, ratione libidinose et immonde eorum vite, porci quasi possunt dici; inde, procedendo ulterius, dictum flumen Arni reperiit etiam Aretinos, qui, ratione procacitatis et rabide eorum audacie sine magno posse, dici possunt botoli, qui sunt illi canes perutili latrantes vicinales, quos gramatica vocat grippos; inde Florentinos, qui, ratione eorum insatiabilis cupiditatis, lupi quasi dici possunt; inde Pisanos ultimo, qui, ratione eorum astutie et sagacitatis, dici possunt quasi vulpes, ut dicit auctor hic in persona huius spiritus, in hoc alludendo Boetio, dicenti in IIII° etiam ita contra immorigeratos huiusmodi homines: Immundisque libidinibus si quis immergitur sordide suis voluptate detinetur. Ferox atque inquietus linguam litigiis exercet: cani comparabis. Avaritia fervet alienarum opum violentus ereptor: lupo similem dixeris. Insidiator occultus surripuisse fraudibus gaudet: vulpibus exequetur. Et sic subdit ibi ut quos tenentur formatos vitiis videas, homines extimare non possis, et hoc est quod etiam hic auctor tangit de Cyrce maga muliere in suis incantatis poculis convertente homines in bestias, et qualiter et quomodo plene dixi supra in Inferno in capitulo XXVI°; et reassumendo adhuc premissa dicit auctor quomodo dictum flumen Arni nascitur in alpe quadam dicta Falterona supra Casentinum, territorium dictorum comitum Guidonum in monte Appennino qui protrahitur inter Lombardiam et Tusciam, ut de eo scripsi supra in Inferno in capitulo XVI°, et inherendo verbis poetarum, dicit auctor hic quomodo a dicto Appennino detruncatus est mons Pelorus Siculus per illud brachium maris quod dicitur Fare Missine largum per decem miliaria dirimens Calabriam et Apuliam ab insula Sicilie: nam ait Virgilius in III°: Disiluisse ferunt, cum protinus utraque tellus / una foret: venit medio vi pontus et undis / Hesperium Siculo latus abscidit, arvaque et urbes / litore deductas angusto interluit extu, et Lucanus in II°: Umbrosis mediam qua collibus Appenninus / erigit Ytaliam, donec confinia pontus / solveret incumbens terrasque repelleret equor. / At postquam gemino tellus elisa profundo est / extremi colles Siculo cessere Peloro; et quia in dicta Falterona dictus Appenninus multis aliis montibus compaginatur, dicit etiam auctor hic quomodo est ultra quam alibi quasi pregnans. Inde inducit dictam umbram domini Guidonis incidenter auctor ad prenuntiandum quomodo Fulcerius de Calbulo, nepos dicti domini Ranerii, electus erit potestas Florentie, et quomodo ibi trucidabit multos sub pretextu partis Blancorum expulsorum tunc de dicta civitate, ut fecit quasi belva, idest bestia. Item incidenter tangit generaliter de fatuitate invidorum ponentium cor ad res mundanas, in quibus expedit quod sit divietum, idest minoratio, propter consortem, idest propter consotium et participem habendum, de quo apertius dicam in sequenti capitulo. Inde lamentatur dictus spiritus de Romandiola provincia sua, confinata a Marina Adriatica et a monte predicto Appennini et a flumine Reni Bononiensis et a flumine Folie et a flumine Padi, propter eius presentem vitiosam gentem ubi olim erant isti virtuosi viri hic nominati, scilicet dominus Lycius de Valbona de Cesena, dominus Arrigus de Manardis de Bretinorio, dominus Petrus de Traversariis de Ravenna, comes Guido de Carpigna, dominus Faber de Lambertatiis de Bononia, dominus Bernardinus de Fusco de Saventia, nobilissimo animo licet non sanguine, Guido de Prata, Ugolinus de Azone et Federicus Tignosus de Acharisiis de dicta terra Saventie, dicendo etiam quomodo dicti Traversarii et Anastasii de Ravenna hodie extincti sunt, dicendo de Castro Brentinorii et de Castro Bagnacavalli, cuius comites iam defecerunt, et de Castro Caro et Conio et de eorum comitibus, ut dicit textus, tangendo, ut dicit textus hic, etiam de comite Maghinardo de Susinana de Paganis, ultimo de domo sua, quem vocat demonem ratione eius astutie, et de domino Ugolino de Fantolino de Saventia pro Bissino viro, ut hic per se patet. -Et sic ad propositum dicit auctor quod in illo monte erat hora vespertina et hic, in Ytalia subaudi, media nox, et in Yerusalem hora matutinorum si bene inspiciatur, unde bene sequitur quod dicit hic auctor quod tunc in illo monte Purgatorii respiciens versus occidentem in dicta hora vespertina percutiebatur a radiis solis in naso, idest in facie, et per consequens reflexio solis radiantis ibi in vultum lucidum vel speculum quoddam illius alterius angeli quem fingit ibi auctor se reperisse, debebat ipsum auctorem repercutere in faciem, et hoc affirmat tali ratione naturali: sol cum directo iacit deorsum lumen suum et sic cadit directo, ut cadit lapis si proiciatur de suprorso equali iactu, ut comparative dicit hic textus. +Post hec auctor, volens tangere que debent homines in hoc mundo refrenare ne in hoc vitium invidie incidant et, qui in eo sunt, mundentur ab eo viso pernicioso eius effectu, - primo per exemplum Cayni qui, postquam invidia occidit Abel fratrem eius, ibat dicendo, ut legitur Genesis, capitulo IIII°: Quicunque invenerit me occidat me, ut tangit etiam hic auctor, ad significandum quod bona et mala proximi occidunt invidum, bona affligendo, mala vero dando ei causam letandi et occasionem peccandi, secundum per exemplum Aglauros conversa in saxum, ut scribit Ovidius in II° - videlicet quod Ceclop rex Athenarum tres habuit filias, scilicet hanc Aglaurum, Hersen et Pandrasen, que tres sorores tres cameras habebant contiguas, et media erat dicte Herse, unde ait ipse poeta: Tres habuit thalamos, quorum tu, Pandrase, dextrum, / Aglauros levum, medium possederat Herse, ad quam Hersen volens semel Mercurius ire ut eius procus ad iacendum secum, dicta Aglauros, invida dicte eius sororis, opposuit se in limine dicte eius camere per quam ibatur ad cameram dicte Herses dicto Mercurio, unde ibi conversa est in saxum ab eo, ubi Mercurius allegorice pro facundia accipitur que facit invidum quasi insensibilem ut saxum tali virtute eloquentie invidendo - fingit has duas voces protulisse verba hic in textu tacta, que dicit auctor debere nobis esse circa tale vitium camum, idest frenum, ad quod respiciens Psalmista ait: In camo et freno maxillas eorum constringe qui non approximant ad te, idest ad celestia, propter hec infima bona terrena ad que potius occulos flectimus, nec advertimus ad superna, contra doctrinam traditam a Petro in sua Epistola dicente: Sperate in eam que vobis offertur gratiam; extenta habet Deus dexteram manum ad largiendum spiritualia, sed non est qui aspiciat: omnes enim ad sinistram aspiciunt, unde in temporalia recipiant, et hoc est quod tangit hic auctor in fine. -Ob hoc cum a sacerdotibus Ytalie redargueretur, agnovit delictum, culpamque cum lacrimis professus, penitentiam egit, et in hoc sibi tempus ascriptum absque regali fastigio patienter implevit; sic igitur merito auctor statum irancundorum in hoc mundo ut fumum describit ab incensione cordis cum suo furore in nobis rationem offuscantem, cum dicat Phylosophus in II° De Anima quod Ira est accensio sanguinis circa cor. +{Quanto tra lultimar de lora terza.} In principio XV° huius capituli auctor, volens ostendere quomodo in illo alio emisperio in quo se fingit fuisse, sol distabat ab eius occasu per tres horas, in quo spatio temporis dicta spera solis semper aparet in terra sive in pariete moveri et tremula, quasi ut est puer ludens, ut dicit hic textus, quod etiam tangit iste auctor infra in capitulo XXVII°, dum ibi describit primam partem hanc diei incipiendo: Si come quando i primi raggi vibra, idest tremulat ipse sol. Et etiam Fulgentius, dum dicit de quadriga solis, allegorice scribit ita dicens: Attribuitur soli quadriga eo quod quadruplici limite diei metiatur spatium in septem eius equus: primus dicitur Eous, idest rubeus, cum sol rubicundus oriatur; secundo dicitur Acteon, quod interpretatur splendens, eo quod tertie hore momentis insistens lucidior fulgeat; tertius Lampas eo quod in meridie magis flagrat; quartus Phylogeus, quod grece terram amans dicitur, quod hore none proclivior urgens occasibus pronus incumbit. Et sic ad propositum dicit auctor quod in illo monte erat hora vespertina et hic, in Ytalia subaudi, media nox, et in Yerusalem hora matutinorum si bene inspiciatur, unde bene sequitur quod dicit hic auctor quod tunc in illo monte Purgatorii respiciens versus occidentem in dicta hora vespertina percutiebatur a radiis solis in naso, idest in facie, et per consequens reflexio solis radiantis ibi in vultum lucidum vel speculum quoddam illius alterius angeli quem fingit ibi auctor se reperisse, debebat ipsum auctorem repercutere in faciem, et hoc affirmat tali ratione naturali: sol cum directo iacit deorsum lumen suum et sic cadit directo, ut cadit lapis si proiciatur de suprorso equali iactu, ut comparative dicit hic textus. Quod punctum dicitur zenit, quod nullam umbram recipit, - de qua Lucanus in VIIII° tangens, sic ait hic: Quomodo nichil obstat Phebo, cum cardine summo / stat librata dies; truncum vix protegit arbor / tam brevis in medium radiis compellitur umbra - et per consequens nulla reflexio tunc ab eo procedit, sed cum a dicto puncto zenitico meridiano universali recedit ex parte occidentali, vel distat a parte orientali percutiens in aliquod corpus lucidum, puta in speculum vel aquam, ut hic dicitur, facit suam reflexionem, qui radius secundus ita reflexus tantum ascendit potentialiter quantum primus descendit, ut patet etiam in aqua aliqua descendente per aliquod conductum vel meatum que tantum ascendit quantum descendit, ex quibus satis intelligi possunt que tangit hic auctor de tali materia. + +Inde fingit auctor quomodo ille angelus in exitu huius dicti circuli secundi cecinit quod scribitur Mathei V° capitulo ibi: Beati misericordes, quoniam ipsi misericordiam consequentur, et quod retro ad dicta verba subiunxit quod scribit Apostolus, Ad Romanos XII° capitulo ibi: Noli vinci a malo, sed vince in bono malum; Vincitur a malo, dicit ibi Glosa, qui malus efficitur et malitie se subiectus, et quod etiam ait Iohannes in capitulo II° Apocalipsis ibi: Vincenti dabo edere de ligno vite quod est in Paradiso et de manna abscodito, per que verba ita prolata auctor nichil aliud vult tangere nisi quod homo mundatus a premisso vitio invidie et deductus ad virtutem karitatis proximi, et factus misericors eius, potest vere dicere hec verba in mente sua. Inde auctor, revertens ad declarandum quod obscure et succinte finxit dixisse umbram prenominati domini Guidonis del Duca, dum in precedenti capitulo de divieto et consorte, fingit Virgilium nunc hic dicere et illud exponere sic invidos homines reprehendendo et quos ponunt affectum suum ad res mundanas que minuuntur consorte secus, contingit in celestibus que augentur consorte, idest participante alio. Ad primam solutionem quam facit hic Virgilius facit quod ait Gregorius in Moralibus dicens: Qui facibus invidie carere vult, illam hereditatem appetat quam numerus possidentium non angustat, et Augustinus in XV° De Civitate Dei ad idem dicens: Nullo modo fit minor, accedente consorte, possessio bonitatis quam habet tanto latius quanto concordius individua sociorum possidet karitas, nec habebit eam possessionem qui eam noluerit habere comunem, et tanto eam reperiet ampliorem, quanto amplius potuerit amare consortem; nam vir iustus per hoc quod in terris nichil appetit alienis profectibus invidere nescit. Ad secundam hanc sequentem aliam responsionem Virgilii, referentis se hic ad virtuosam naturam karitatis, et bonum, quod est ut ipsa karitas, ut ait Augustinus, faciat sine labore nostro aliena bona nostra, facit quod ait Thomas in prima, questione XIIa, dicens: In Paradiso per essentiam unus perfectius alio Deum videbit. Nam unus intellectus magis alio illum comprehendet. Facultas enim videndi Deum non competit intellectui creato secundum suam naturam, sed per lumen Gratie de quo magis participat qui plus habet de karitate; quia ubi est maior karitas est maius desiderium, et desiderium facit quasi desiderantem apertum ad susceptionem desiderati. Inde auctor transumptive tangit quomodo sicut plage mortales interimunt corpus, ita peccata mortalia animam, nisi consolidentur cum medicina penitentie et dolore conscientie, iuxta diffinitionem illam Augustini dicentis: Penitentia est quedam dolentis vindicta puniens in se quod comisisse dolet, et iterum dolendum non commictere, aliter potest unusquisque dicere quod dixit Psalmista dicens taliter dum inquit: Putruerunt et corrupte sunt cicatrices mee a facie insipientie mee, et hoc vult hic tangere auctor dicendo de suis residuis peccatis mortalibus ut de plagis in facie sua, idest in mente eius, adhuc non dolore solidatis. + +Hiis taliter expeditis auctor incipit tractare de tertio circulo Purgatorii in quo fingit purgari iracundorum animas; et volendo se referre sub sensu anagogico, idest spirituali, et tropologico, idest mortali, ad iracundos in hoc mundo viventes dispositos ad se purgandum a tali vitio, quomodo primo debent se dare ad contemplationem boni illius virtutis que contrariatur vitio ire premisse, que est mansuetudo, secundum Phylosophum dicentem in IIII° Ethicorum: Mansuetudo autem est medietas contra iras, fingit se in extatica visione - in qua est ille qui contemplando a statu quo abstrahitur, (nam dicitur extasis ab ex quod est extra et status, status), ut erat Democritus in ortulo suo semel, qui capras depascentes ante se eius caulos non videbat - sibi apparuisse in introitu huius tertii circuli ymago Domine Nostre in actu illo mansueto dum reperiit filium puerum exeuntem de templo et ei dicentis: Filii, quid fecisti nobis? Ecce, pater tuus et ego dolentes querebamus te, ut legitur Luce capitulo II°. + +Item ymago Ephysistrati, olim ducis civitatis Athenarum qui, ut scribit Valerius in titulo De Patientia, dum dicit eius uxor coram eo fecisset duci quendam iuvenem qui amplexatus fuerat quandam eorum filiam puellam amore provocativo, ut confessus et professus fuerat dictus iuvenis credens mori, absolutus est ab ipso Ephysistrato dicente contra dictam eius uxorem: Si eos qui nos amant occidamus, quid illis faciemus quibus odio sumus? tangendo incidenter hic auctor de contentione et lite habita inter Neptunum et Palladem de nomine imponendo dicte civitati fundate a Cycrope, rege quodam greco: nam volebat Neptunus eam nominari a se et Pallas a se, unde Ovidius in V°, de hoc volens tangere fingendo dictam Palladem etiam hoc texuisse in quadam sua tela, ait: Cecropia Pallas scopulum Mavortis in arce / pingit et antiquam de terre nomine litem; tandem sancitum fuit quod dicta terra nominari deberet ab illo istorum duorum deorum qui felicius prodigium ibi monstraret: ex quo Neptunus ibi cum suo tridente terram percussit et emicuit equus, ut ait Virgilius in primo Georgicorum dicens: Munera vestra cano. Tuque o, cui prima trementem / fudit equum magno tellus percussa tridenti, / Neptune etc.; Pallas inde percussit ibi terram etiam et emicuit oliva, quo prodigio magis fausto censito, vocata fuit dicta terra Athena ab ipsa Pallade, que etiam Athena nominabatur, quod sonat scientia, et ex hoc dicit hic auctor quod inde emanavit omnis scientia et doctrina, ut etiam ait Priscianus. + +Item ymago Stephani protomartiris Christi sancti tertio aparuit ibi, qui, dum lapidaretur a Paulo et aliis Iudeis moriens, positis genibus, suspiciens clamavit voce magna dicens: *Domine, ne statuas illis hoc peccatum*, et cum hoc dixisset obdormivit in Domino, ut habetur in Actibus Apostolorum in capitulo VII°, dicendo auctor inde se resipuisse et animam eius cognovisse suos errores non falsos sed veros, quasi dicat quod usque tunc non cognoverat, ita per effectum bonitatem dicte virtutis mansuetudinis, sicut nunc, subdendo in textu hic de larvis (que sunt ille cohoperture seu transfigurationes quas Tusci vocant mascheras et lumbardi barbancenas), dicendo auctori Virgilius, qui talia vidit, ne cesset amplius aperire mentem ad aquas fontis pacis, idest Christi, qui tantum pacem dilexit ut omnis eius salutatio de ipsa foret in hoc mundo, et ipsam pacem docuit discipulos suos continue servare, ut ecce Mathei V° capitulo ubi ait: Beati pacifici etc., et in capitulo X° ait discipulis suis: Intrantes autem domum salutate eam dicentes: *Pax huic domui*, et Iohannis XIV° capitulo: Pacem relinquo vobis, pacem meam do vobis; et post resurrectionem dicebat apparendo eis semper: *Pax vobis*, ut habetur Iohannis XX° capitulo, in duobus locis. Item et ipse Christus pacem misit inter Deum et homines, unde Apostolus, Ad Epheseos II°, ait: Ipse est pax nostra qui fecit utraque unum, que omnia habet valde respicere unusquisque volens se purgare a dicto vitio ire inimicante paci. + +{Buio dinferno e di nocte privata.} Continuato hoc XVI° capitulo cum fine proximi superioris, ac premisso de virtute mansuetudinis, ut nunc superius dixi, subicit hic auctor de vitiosa ira, fingendo eam ut fumum nos obscuraret occulis mentis, ut patet in textu. Et dixi de vitiosa, quia illa ira nequaquam vitiosa est qua irascimur circa facta nostra ubi, quando et quibus irasci debemus, ut ait Phylosophus in IIII° Ethicorum, de qua dicitur Ecclesiastes VII° capitulo sic: Melior est ira risu, et Psalmista de ea ait: Irascimini, et nolite peccare. Est et alia ira etiam non vitiosa, que odium proprie dicitur, scilicet illa qua irascimur sine facto nostro alicui, puta homini male agenti, videlicet alicui homicido seu furi, licet nos et nostra hoc non tangat, ut ait idem Phylosophus in sua Rethorica; illa vero ira vitiosa est et mortale peccatum, scilicet cum irascimur proximo nostro ad vindictam; quam iram diffiniendo idem Phylosophus in dicta eius Rethorica ait: Ira est tristitia et dolor cum vehementi appetitu vindicte, de qua ait Dominus, Mathei V°, dicens, Omnis qui irascitur fratre suo reus erit iuditio, et Apostolus, Ad Romanos, XII° capitulo, etiam dicens: Non vos vindicantes carissimi, sed date locum ire, hoc est declinate eam ne nos illa corripiat. Vult enim auctor per hunc fumum passionantem hic taliter has animas iracundorum purgantes se in eo et per ipsas animas allegorice seu anagogice, idest spiritualiter, ostendere quomodo homines iracundi in hoc mundo viventes redacti ad mansuetudinem per penitentiam recognoscunt se, et recognoscere debent, quasi fuisse in fumica caligine et obscuritate, dum hactenus in furore iracundie fuere, ut recognovit se fuisse Theodosius imperator: iam nam ita de eo scribitur in Ystoria Ecclesiastica, cuius verba posita sunt in quodam Decreto, ita incipiente: Cum apud Thessalonicam, seditione exorta, quidam ex militantibus suis vir impetu fuisset furentis populi extinctus, Theodosius, repente nuntii voce atrocitate succensus, ad ludos Circencenses invitari populum fecit, eique ex improviso circumfundi milites, atque obtruncari passim, prout quisque occurrisset, gladio iubet et vindictam dare non crimini sed furori. Ob hoc cum a sacerdotibus Ytalie redargueretur, agnovit delictum, culpamque cum lacrimis professus, penitentiam egit, et in hoc sibi tempus ascriptum absque regali fastigio patienter implevit; sic igitur merito auctor statum irancundorum in hoc mundo ut fumum describit ab incensione cordis cum suo furore in nobis rationem offuscantem, cum dicat Phylosophus in II° De Anima quod Ira est accensio sanguinis circa cor. Ad tale fumum respexit credo Psalmista dicens: Ascendit fumus in ira sua et ignis a facie sua exarsit, et alibi ait: Super cecidit ignis et non viderunt solem, et Apostolus, Ad Epheseos IIII°: Sol non occidit super iracundiam vestram; et Ugo de Sancto Victore ad hoc inquit: Auferenda est ira a corde quemadmodum trabis occulos mentis etiam petit, et Iob XVII°: Caligavit ad indignationem occulus meus. Post hec auctor, ut digressive eius ampliet materiam, inducit umbram Marchi Lumbardi, olim probissimi hominis de curia quam fingit hic se reperisse ad dicendum sibi per modum solutionis causam quare gens in hoc presenti nostro seculo magis solito a virtuosa et recta vita destituta fit et magis vitiis implicata, precipue in cupiditate et avaritia. Et ante tamen tanquam ad hoc veniat, redarguit illos qui talia ascribunt celo, idest celestibus corporibus, et ab eis talia quasi de necessitate evenire putant, et sic liberum arbitrium vestrum removent et iustitiam illam quam meremur bene operando bonum et male operando malum, ut dicit hic textus. +Et firmat hoc dicta umbra taliter, arguendo: concedatur quod omnes vestri primi motus a celo, idest ab eius corporibus causentur et dependent - quod falsum est in parte cum anima nostra immediate subsit a Deo, ut subicit hic inferius textus, dum dicitur quod meliori rei quam sit celum, idest Deo, liberi subiacemus qui creat in nobis, idest ipsam animam, quam celum non habet in eius cura sed ipse Deus, et per consequens eius anime voluntas et motus, dicente Phylosopho in libro De Bona Fortuna: Impetus naturales quos habemus in anima esse in nobis a Deo tanquam a movente naturam totam dicimus, et in VII° Physicorum ait: Intellectus, idest anima, immobilis est a dicto motu sidereo, et in III° De Anima dicit quod Voluntas in parte intellectiva anime est, unde soli primi dicti nostri motus corporei a celo moventur, et ideo dicit idem Phylosophus in dicto libro Physicorum: Que non sunt in nostra potestate, ideoque in eis nec meremur nec demeremur, ut dicit iste auctor infra in capitulo XVIII° ubi de istis primis motibus plenius scribit - tamen habent, dicit hic dicta umbra, homines lumen rationis quo valent elective adherere bono et non malo, addendo quomodo liberum nostrum tale velle, licet fatigetur in dictis primis motibus, durat tamen, idest prevalet celo si bene nutriatur, idest si rationabiliter evitet malos motus et bonos complectatur. Ad quod primum ait Tholomeus sic in suo Almagesto: Sapiens donabitur astris, et ad secundum in Centiloquio dicit: Anima sapientis adiuvat opus stellarum. Restat igitur concludendo quod ab ipsa gente moderna ut a materia corrupta non a celo dicta vitiositas procedat, ad quod facit quod ait iste auctor in secundo sue Monarchie ita dicens: Sic ars in triplici gradu invenitur, scilicet in mente artificis et in organo et in materia formata per artem ita; natura primo in mente Dei est, inde in celo ut in eius organo, quo mediante similitudo bonitatis Dei in fluitantem materiam explicatur. Et quemadmodum, profecto existente artifice atque se optime organo habente, si contingat peccatum in forma, materie tantum imputandum est, sic cum Deus perfectum quid sit et per consequens celum ut eius instrumentum, nullum defectum patiatur. Restat quod in hiis inferioribus si defectus est ex parte materie est et preter intentionem Dei et celi. Nam operatio celi et motus est ipsa voluntas Dei ab eterno provisa ad bonum effectum, unde Augustinus in V° De Civitate Dei inquit: Illi qui sine Dei voluntate decernere opinantur sidera quid agamus vel quid boni vel mali patiamur, repellendi sunt ab auribus omnium. + +Inde, volens probare per rationem que premisit sic a remotis, arguit dicta umbra, scilicet quomodo anima nostra ut creatura Dei leti sui factoris et ab eo mota naturaliter reddit libenter et volvitur ad omne letificans eam, ex quo, cum noviter ut puella quasi in nobis simplex et pura (ut tabula rasa, ut ait Phylosophus) incipit concupiscere: incohat primo attrahi, ut dicit hic textus, a parvo bono, scilicet a temporali, cum nondum cognoscat spirituale bonum ut maius et summum defectu electionis, et ut decepta post talia temporalia currit, nisi frenetur et volvatur a legali ratione et spirituali doctrina, ut a pedagogo quodam, ad quod respiciens, idem Phylosophus ait in VIII° Physicorum: Homo in prima vita variabilis et mobilis est, et in III° Ethicorum ait: Intendere autem oportet ad que ipsi faciles mobiles sumus, et subdit inferius: Pueri secundum concupiscentiam vivunt: si igitur non erit unde bene ratione suadeantur ad quoddam dominium venient et multum augumentum, ideo oportet eos secundum preceptum pedagogi vivere; et in X° ad idem ait: Quedam delectant nova initia, posterius vero non similiter propter hoc: quidem primum per desideria inclinata est mens, et sic expediunt leges ad esse, ut subdit hic textus, que, ut ait Ysiderus, Facte sunt ut earum metu, humana refrenetur audacia, tutaque sit inter improbos innocentia, ad quod etiam Phylosophus in I° Ethicorum ait: Amplius lege proponente quid oportet operari, et a quibus abstinere, et per consequens expedivit habere Monarchiam, idest imperatorem, qui leges exequi faceret; nam dicitur in quadam lege: Parum est iura esse in civitate nisi sint qui iura regere possint. Item etiam oportuit mundum ad bene sui esse regem spiritualem habere, idest pastorem et presulem in hoc mundo ostendentem nobis turrim, idest summitatem Sancte Civitatis, idest spiritualis triumphantis vite, ut dicit hic textus, unde Iustinianus, scribens Epifano archiepiscopo Constantinopolitano in quadam eius constitutione, sic ait: Magna sunt dona Dei a superna collata clementia sacerdotium, et imperium illud quidem divinis ministrans. Hoc autem humanus presidens ad hoc idem dicit etiam iste auctor in fine sue Monarchie probando quod in pium immediate, sic est a Deo, Opus fuit homini duplici directivo secundum duplicem finem: scilicet summo Pontifice, qui secundum revelata humanum genus procederet ad vitam ecternam, et Imperatore, qui secundum phylosophica documenta genus humanum ad temporalem felicitatem dirigeret, unde dicitur in quodam Decreto: Due sunt persone quibus mundus iste regitur: regalis videlicet et sacerdotalis: sicut reges presunt in causis seculi, ita sacerdotes in causis Dei; regum est irrogare penam corporalem, sacerdotum spiritualem. + +Ex quibus iterum infert dicta umbra sic: concedatur quod leges adsint, quis tamen Imperator in presenti eas regit et servari facit? nullus certe, cum Papa imperiale regimen usurpaverat, non contentus in discreto et diviso termino suo et iurisdictione cupiditate temporalium bonorum. Et hoc est quod subdit hic, scilicet quod dictus pastor potest ruminare, idest potest esse scientia fretus, sed non habet ungulas fixas, idest non habet discretionem, nec facit inter spiritualia et temporalia delectum seu differentiam, ut fecit Deus inter filios Iude, filii Iacob, quibus ut regibus temporalibus regna et bona temporalia assignavit et filios Levi, alterius filii Iacob, quibus, ut sacerdotalibus talia denegavit, ut habetur Deuteronomii capitulo XVIII° ubi dicitur predictis Leviticis: In terra nichil possidebitis, nec habebitis partes inter alios: ego pars et hereditas vestra, inducendo totum hoc fore prefiguratum quod legitur Levitici, XI° capitulo, ubi dicit: Omne animal habens divisam ungulam et ruminans comedetis, que verba moralizando et allegorizando Ysiderus ait: Presules hii ruminant qui in ore semper portant precepta divina ut cibum. Item fissam ungulam habent quando duo Testamenta sequuntur: Vetus ut non mittatur falcem in messem alienam, ut Deuteronomii, capitulo XXIII°: Mandatur novuum ut que sunt Cesaris reddantur Cesari que sunt Dei Deo, ut mandavit Dominus Mathei capitulo XXII°, unde illi imitati sunt pastores qui divini verbi mediatione quid agere et quid non edocti sunt. Item et Yeronimus super premissis verbis ait: Si quis vult pontifex, non tam vocabulo quam merito esse, imitetur Moysen et Aaron non discendentes de tabernaculo Dei, ut scirent quid populum haberet docere. Hec duo sunt pontificis: ut divinas discat scripturas et populum instruat et ad bella ut Moyses non vadat, et ita findit ungulas dividendo se a temporalibus rebus, ad quod etiam facit quod dicitur in quodam alio Decreto sic videlicet: Cum ad verum ventum est ultra, non sibi Imperator iura pontificatus arripiat, nec Pontifex nomen Imperatoris, quoniam Christus mediator Dei et hominum actibus propriis et dignitatibus distinctis offitia potestatis utriusque discrevit ut Christiani imperatores pro ecterna vita Pontificibus indigerent et pontifices pro cursu temporalium imperialibus uterentur legibus et sic, ut ait quedam Lex: Tunc promiscuis actibus non turbarentur offitia rerum, unde concludit dicta umbra quomodo contrarium facientibus dictis pastoribus hodie maxime intendentibus tantum ad cupiditatem bonorum terrenorum gens deviat eandem cupiditatem sequendo eorum exemplo, ad quod respiciendo Leo papa quartus in Decreto quodam scribens Lodoyco imperatori ait: Nos, si incompetenter aliquid egimus, et in subditis iuste legis tramitem non servando, vestro volumus commendare iuditio, quoniam si nos, qui aliena corrigere debemus peccata, peiora commictimus, certe non veritatis discipuli sed (quod dolentes dicimus) erimus pre ceteris erroris magistri. Et alibi in Decretis dicitur: Quod agitur a prelatis facile trahitur a subditis in exemplum, unde in Levitico IIII° capitulo habetur et ita scribitur: Si sacerdos qui est unctus peccaverit, faciet delinquere populum; dicit ibi Glosa, scilicet per exemplum, et ex hoc conclusioni abdendo dicit quomodo merito dicti filii Levi ab hereditatibus et a bonis mundanis fuerunt exclusi ne eorum exemplo in cupiditate alii peccarent ut hodie contingit. + Ultimo dicit dicta umbra quomodo Lumbardia, rigata a flumine Padi, et marchia Trivisana, rigata a flumine Adice, bonis viris deserte sunt postquam prelati, confuso per Ecclesiam Federico imperatore secundo, imperium occuparunt, faciendo exceptionem, ut dicit textus hic, de his tribus virtuosis viris, scilicet de domino Corrado de Palazzo de Brixia et de Domino Gherardo de Camino de Triviso qui valde gaius miles fuit, idest ilaris et iocundus, et ex hoc dicta umbra prenotat eum a domina Gaia eius filia, ut dicit hic textus inferius; item de domino Guidone de Castello de Rubertis de Regio qui valde fuit purus miles, et sic vulgari gallico in Francia vocatus fuisset simplex, quasi sine plica. -Ad quod ita rendere facit auctor adhuc ipsum Virgilium sub representatione rationis nostre naturalis phylosophice dicendo: omnis forma substantialis separata a materia et cum ea unita specificam virtutem habet in se etc. Forma substantialis, dicit Frater Albertus, est illa que adiunctione sui ad materiam facit quoddam esse essentiale, ut ignitas. Forma vero accidentalis est illa que adiunctione sui ad materiam non facit quid, sed quale, ut albedo. Alii dicunt formam substantialem esse que dat esse simpliciter et per eius adventum dicitur aliquid generari et per eius recessum corrumpi; accidentalis autem forma non dat esse simpliciter sed esse tale ut in calore qui non dat esse simpliciter, sed esse tale ut sic. Si autem procedit ad actum mortaliter, et e contra si in bona quis procedit et ad oblectamentum venit, incipit merere, et ecce principium merendi huius secunde nostre voluntatis de quo subditur hic in textu, et de qua Phylosophus in libro Perihermeneias tangit dum ibi dicit quod dicte prime nostre notitie primi nostri simplices intellectus qui fiunt in anima et dicuntur primi ad dirictam compositorum, qui secundi dicuntur eo quod ex primis simplicibus componuntur, ut ecce dum primo aprehendo hominem simpliciter, secundo componendo ipsum esse animal. Et concludendo dicit inde Virgilius quod, licet ad dictam istam secundam naturam oblectatoriam voluntatem quelibet alia, subaudi voluntas bona, vel non aggregetur, non tamen necessitamur appetitive ad sequendum eas, cum innata sit nobis consiliativa virtus, idest ratio humana, que habet nostram voluntatem si bona est suadere et si mala fugare. +{Recorditi lector, se mai ne lalpe.} In hoc XVII° capitulo auctor duo facit: primo continuando se perficit tractatum tertii circuli Purgatorii premissi usque ibi: {Noi eravamo ove più non saliva}. Ibi incipit tractatum quarti circuli, ut illic patebit, et exordiendo dicit primo quomodo exivit de premisso fumo, idest de contemplatione status et vite iracundorum in hoc mundo, allegorice subaudi, et quomodo inde venit ad ymaginandum pravum exitum iracundie et effectum, ut frenum debens nos a tali vitio compescere et raffrenare, apostrophando ad virtutem ymaginativam nostram, dicendo quomodo eripit interdum nos, subdendo quod si non venit a viso nostro vel auditu vel ab alio nostro corporali sensu, ut non venit, unde ergo manat, et subdit quod a lumine, idest a corpore aliquo celesti informante se ipsum ad hoc per se vel per inspirationem divinam porrigentem eam, ut dicit hic textus, de qua ymaginativa virtute Yeronimus, in Prologo Apocalipsis tangendo, sic ait: Visionum alia corporalis, que per se patet ad sensum, alia ymaginativa et spiritualis, ut cum dormientes vel vigilantes ymagines rerum cernimus, quibus aliquid aliud significamus, sicut vidit pharao spicas et Moyses Rubeum ardere, vigilans iste, et pharao dormiens. Et quod abominabile sit vitium hoc iracundie ab eius exitum et effectum, exemplum dat hic auctor de Progne conversa in yrundinem sua iracundia, cuius ystoria iam scripsi supra in hoc libro Purgatorii in capitulo VIIII°, et ibi de hoc videndum est. Secundo dat exemplum de Aman qui, ut scribitur in libro Hester, existens summus mariscalcus Assueri regis Syrie iratus quod dictus rex, spreta Guaschi regina eius prima uxore in uxorem accepisset Hester, hebream quandam mulierem, ac neptem Mardocei probissimi viri hebraici, fecit capi omnes Iudeos existentes in regno dicti regis una cum dicto Mardoceo, et cum dictum Mardoceum parasset poni in cruce super quadam iam erecta antenna, in eadem antenna crucifigi fecit eum postea dictus rex prece dicte Hester, et dictum Mardoceum cum dictis aliis Iudeis liberari fecit. Tertio dat exemplum de Amata regina, uxor regis Latini, que in tantam iracundiam incurrit propter Laviniam eius filiam et dicti regis traditam in uxorem contra eius voluntatem Enee et non Turno suo nepoti quod egit, ut ait Virgilius in XII° Eneidos de ea dicens: Et nondum informis leti trabe nectit ab alta, idest suspendio et laqueo se necavit, fingendo auctor hic ultimo se reperisse alium angelum dirigentem ipsum de circulo tertio ad quartum ut purgatum a vitio ire, et ex hoc finxit eum dicere illa verba evangelica Mathei V° repugnantia tali vitio, scilicet Beati pacifici etc. sub illa allegoria quam scripsi supra in exitu primi circuli veri Purgatorii, ubi de superbia dicitur. -Post hec auctor primo querit ab hoc spiritu referente quis fuit, secundo quare ipse solus ibi illa recitat: ad primum respondendo dicit quomodo fuit Ugo Ciapetta, Parisiensis civis, filius cuiusdam becarii et radix, idest principium, male plante, idest presentis tertie genologie regum Francorum, que adugiat, idest adumbrat, partem Christianorum, ut dicit textus hic. Circa quod prenotandum est quod regnum Francie primo cepit in persona Faramundi comitis, a quo descenderunt XXVII reges, et dicta est prima genologia Francorum regum predictorum, qua deficiente, venit secunda, que cepit in persona Pipini, patris Karuli Magni, in qua fuerunt XV reges, quorum ultimus fuit Ludovicus, filius Loctarii; quo Ludovico mortuo, Franchi volentes eligere in regem quendam fratrem dicti Lotarii deditum in vita religiosa et solitaria, ut tangit hic textus dum dicit de pannis bigis eius quia differebant. Et distulit astutia inde et potentia eius Ugonis Ciapette, iam existentis mariscalchi Parisiensis in anno domini VIIIIcLXXXX, eligerunt in eorum regem Robertum filum maiorem dicti Ugonis Ciapette, et sic in eo orta est tertia genologia dictorum regum, quorum prava opera in processu facta recitando maxime post magnam dotem provincialem, de qua dicam infra in Paradiso in capitulo VI in fine, ut dicit hic textus, dicit dicta umbra quomodo dicti eius descendentes usurpaverunt territorium Punti et Normandie et Guasconie; inde quomodo Karolus, rex Sicilie creatus ab Urbano papa, venit in Ytaliam et decapitari fecit Corradinum, ut de hoc plene scripsi in capitulo XXVIII Inferni; inde venenari fecit sanctum Thomam de Aquino in abbatia Fosse Nove in Campanea, ubi hodie eius corpus iacet, et hoc fecit timendo ne ad papatum veniret. +Post hec veniamus ad tractatum quarti circuli purgantis animas accidiosorum premictentes quod, licet vitium accidie ut genus dividatur in plures species, scilicet in tepiditatem, in mollitiem, in somnolentiam, in otiositatem, in dilationem, in tarditatem, in negligentiam, in ignaviam, in tristitiam et tedium vite, tamen dicta tepiditas prima species radix dicitur accidie, et ex ea nascuntur omnia premissa vitia, et ex hoc auctor in hoc principio, in persona Virgilii diffiniendo, vocat accidiam amorem scemum, idest diminutum in suo debere amare, subaudi Deum, ut summum bonum, unde diffinitur: Tepiditas est amor parvus boni magni, de qua dicitur Apocalipsis, capitulo III°: Utinam frigidus esses aut calidus, sed quia tepidus es et non frigidus nec calidus incipiam te evomere ex ore meo; est enim calidus qui fervens est ad bonum, frigidus est qui simpliciter desistit a bono, tepidus vero qui medio modo se habet, et dicit ibi inter linearia quod maior spes est de frigidis quam de tepidis, eo quia tepidi quendam fiduciam accipiunt de hoc quod aliquid boni agunt, et ideo se non corrigunt. Hiis ita premissis auctor, ut latius ostendat quomodo a dicto vestro amor defectivo causatur vitium accidie predictum, inducit Virgilium ad dicendum a remotis quod nunquam creator, scilicet Deus, fuit sine amore, cum semper fuerit sibi cumsubstantialis Spiritus Sanctus qui in Trinitate divina Amor est, et naturaliter naturans omnes alios amores bonos. Item dicit quod nulla creatura etiam fuit unquam sine amore naturali vel animi: de naturali patet in angelica creatura que naturali illo amore diligit Deum quo naturaliter quisque dilectus diligit se diligentem; item eodem naturali amore creatura etiam humana diligit Deum eadem ratione, et diligere debet tanquam bonum nostri intellectus - unde Dionisius in libro De Divinis Nominibus ait: Omnibus amabile et diligibile est primum bonum, quod est ipse Deus - et sic per consequens illum odire non possumus, ut hic inferius dicitur in textu; item et se ipsum, item eius parentes et filios et benefactores eius, et talis amor semper est sine errore, ut dicitur hic: nam non potest quis errare sequendo quod naturale est; item et cetere alie creature brute et insensate tali naturali amativo moto diligunt; de brutis patet in filiis suis et in specie eadem sibi coniunctis, unde in Ecclesiastico capitulo XIII° dicitur: Omnis caro ad similem sui coniungetur, et in Iure dicitur: Ius naturale est quod natura docuit animalia omnia que in celo que in terra que in mari nascuntur, et ea videmus huius Iuris peritia censeri in procreando et educando filios; de insensatis patet in particularitatibus elementorum quodam quasi affectu nitentibus ad earum totalitatem instinctu nature. De amore vero animi patet in nobis dum preter naturam solum animi motu de aliqua amanda movemur de quo sensit quedam Lex, dicendo: Maiores nostri intus virum et uxor donationes prohibuerunt amorem honestum solis animis extimantes etc.; et hic amor extraneus interdum est propter malum obiectum et iuditium rei amate, vel propter nimium vel parvum vigorem, ut dicit hic auctor, subdens igitur: cum in primo, scilicet naturali amore Deo, bene dirigimur, et in hoc secundo bene mensuramur non sequendo quod malum est, sed bonum cum intensa cura, non potest esse nostra delectatio mala, concludendo ex hiis quod dictus amor animi potest dici semen in nobis omnis bone actionis et male: male cum amamus malum proximi nostri, quod triplici modo fit, ut dicitur hic. Ad quod et ad ea que sequuntur hic usque ad finem huius capituli ita ait Augustinus, quem auctor ad licteram hic sequitur: Sicut virtus est amor ordinatus, ita vitium est amor inordinatus. Amor vero dupliciter potest esse inordinatus: si sit minum vel nimis parvus, et hoc secundum duas species bonorum: quedam enim bona sunt parva, ut sunt temporalia et corporalia, quedam magna ut sunt bona gratie et glorie intelligendo: bona gratie ipsam gratiam et opera meritoria. Amor ergo boni magni inordinatus est si sit parvus, et talis amor videtur esse radix in vitio accidie et tepiditatis. Amor vero parvi boni inordinatus est si sit nimius, et et iste amor videtur esse radix gule, luxurie et avaritie, et diversificatur iste amor quia parva bona amari possunt, quoad divinum et possessionem, et quoad usum delectabilem. Primo modo amat ea avarus; secundo modo gulosus et luxuriosus. Amor mali distinguitur in amorem proprii mali et alieni: sed quia nullus proprium malum amat in quantum talem, sed tantum in eo quod extimat eo bonum esse corpori, cum homo naturaliter habeat appetitum ad bonum, et sic velle malum esset contra voluntatem eius. Ad quod etiam Apostolus, Ad Epheseos, ait: Nemo unquam carnem suam odio habuit. Ideo tantum amor alieni mali radix erit superbie, invidie et ire, diversimode tamen, quia in superbia est amor proprii boni cum alieno malo: amat enim superbum sui exaltationem et proximi deiectionem; in invidia et in ira est amor alieni mali proprie, differenter tamen: nam in invidia amor alieni mali ortum habet a propria malitia, invidus ideo vult malum alterius, ne ille sibi parificetur; in ira vero amor alieni mali ortum habet a malo alterius: nam qui irascitur alicui, ideo vult ei malum quia malum ab eo recipit, cum ira dicatur appetitus vindicte, et sic hec tria vitia amorem nostrum inordinatum reddunt ad proximum, alia quattuor supradicta ad nos ipsos. Et sic, concludendo, vitium accidie facit peccare ut lentos et tepidos ad sequendum et acquirendum verum bonum, scilicet Deum, quod bonum omnis appetunt, sed confuse, ut dicit hic auctor. Et Boetius in III° ibi: Omnis mortalium cura quam multiplicium studiorum labor exercet diverso calle procedit, sed ad unum beatitudinis finem nititur pervenire, dicendo inde auctor quod aliud bonum, scilicet temporale et corporale, non est felix, etiam verum licet habeat umbram boni ad quod respicit noster inordinatus amor avaritie gule et luxurie; ad quod tres istos ultimos amores respiciens Augustinus ait in libro Confessionum: Ab uno adversus te, Domine, in multa evanui; exarsi enim in bone satiari inferius in adoloscentia, et silvester visus sum variis et umbrosis amoribus. -Sic itaque fingit hic auctor umbram Statii poete Tolosani apparuisse eis ibi et dixisse ut habetur in textu. Post hec notandum est quod, secundum quod scribit Fulgentius, greci vates antiqui, sicut finxerunt tres sorores ut tres furias infernales deservire Plutoni regi infernali, scilicet Megeram, Tesifonem et Alecto, de quibus plene dixi supra in Inferno in capitulo VIIII, ita attribuerunt ei tres alias sorores ut tria fata, quarum prima dicitur Cloto, de qua hic auctor facit mentionem, secunda dicitur Lachesis, de qua mentionem facit auctor etiam infra in XXV capitulo, tertia dicitur Antropos, de qua mentionem fecit etiam supra in Inferno in capitulo penultimo; Cloto enim dicitur evocatio, Lachesis sors, Antropos sine ordine, hoc sentire volentes quod prima sit nativitatis nostre, secunda vite sors quemadmodum quis iuvere possit, tertia mortis conditio que sine lege venit, et ex hoc attribuitur in officium dicte Cloto collum deferre et in eo ponere debitam quantitatem lini, que Florentie dicitur conocchia, ut hic in textu dicitur Lachesis filare, idest producere vitam nostram, Antropos rumpere quod filatum est, idest finem imponere vite, unde dicitur Cloto collum baiulat, net Lachesis, Antropos occat, quasi includantur forte tres dispositiones nostri animati corporis ut prima ducat nos de non esse ad esse, secunda ut per illud esse temporaliter nos trahat, tertia ut nos ducat de tali esse ad non esse. Et secundum hoc loquitur hic textus dicendo quomodo illa que die et nocte filat, scilicet dicta Lachesis, nundum traxerat in auctore totum sibi impositum linum a dicta Cloto, idest nondum dispositio fatalis temporis et vite corporalis eius finierat illud, et sic adhuc ibi corporaliter vivus erat. +{Posto avea fine al suo ragionamento.} Continuando se auctor ad proxime precedentia adhuc in hoc XVIII° capitulo, premisso suo exordio, querit a Virgilio primo quid sit iste noster amor animi a quo omnis nostra operatio bona et mala procedit, ut supra dictum est. Et respondendo dicit sic a remotis ipse Virgilius: primo videlicet quod animus noster creatus est promptus ad amandum et sic inclinabilis et mobilis est ad omne placibile, nam, ut ait Phylosophus in libro De Natura Animalium: Omnia naturaliter appetunt delectationem, et in IV° Ethicorum ait: Intendere oportet ad que facile mobiles sumus, et in X° dicit quod Primum per desideria inclinata est mens nostra statim veniens de potentia ad actum, ut subditur hic in textu dictus talis noster amor; item etiam quomodo nostra virtus apprehensiva intentionaliter ad id quod extimat bonum, subito animum volvere facit, et si inclinatur ad illud talis inclinatio prima est, et dicitur talis noster amor animi, ut dicit hic Virgilius, qui amor ut motus spiritualis semper ascendit in altum, idest augumentum deitatis cum desiderio donec res amata contentet eum, unde ex hoc diffiniendo Cassiodorus talem amorem, ait: Amor noster est quedam vis appetitiva rerum, quos desiderio eligimus, et amplectimur et, ut ait Thomas etiam in suo Contra Gentiles, in hoc passu dicens quod dictus noster amor Ut concupiscentia procedit ex quadam apprehensione unitatis amantis ad amatum. Nam, cum quis amat aliquid quasi illud concupiscens, apprehendit ut quid boni, licet interdum non sit. Dicit hic auctor in persona Virgilii ac per consequens fallere illos qui verificant omnem nostrum amorem laudabilem: ex quibus auctor adhuc sic infert: ergo si talis noster amor de foris evenit in nobis et anima nostra non ambulat cum alio pede quam cum pede dicti amoris, alludendo in hoc Augustino dicente: Amor pes anime est, qui, si rectus est, dicitur karitas, si curvus dicitur cupiditas, non debet merere vel demerere bene vel male agendo. -Inde auctor inducit dictam umbram ad respondendum Virgilio unde processit premissus tremor illius montis Purgatorii, et antequam dicat unde processerit, arguere volendo quod illud non ex naturali terremotu fuerit, tangit de natura illius loci, ut dicit textus, circa quod apertius scire volendo evidentialiter prenotandum est quod aspera lune infra in mundo hoc sive in intermedio tali prima materia rudis et confusa a divina virtute partita est in quattuor elementa gradatim per quattuor stationes, prima quarum superior que ether vocatur et igitur attributa est purus aer. +Ad quod ita rendere facit auctor adhuc ipsum Virgilium sub representatione rationis nostre naturalis phylosophice dicendo: omnis forma substantialis separata a materia et cum ea unita specificam virtutem habet in se etc. Forma substantialis, dicit Frater Albertus, est illa que adiunctione sui ad materiam facit quoddam esse essentiale, ut ignitas. Forma vero accidentalis est illa que adiunctione sui ad materiam non facit quid, sed quale, ut albedo. Alii dicunt formam substantialem esse que dat esse simpliciter et per eius adventum dicitur aliquid generari et per eius recessum corrumpi; accidentalis autem forma non dat esse simpliciter sed esse tale ut in calore qui non dat esse simpliciter, sed esse tale ut sic. Sub ipsa forma substantiali septa, idest circumclusa a materia, ut a sepe, Virgilius hic comprehendit non solum nos homines corporaliter viventes, sed etiam cetera alia animata et inanimata corporalia et elementata elementa tam habentia virtutem specificam, idest propriam et singularem in se collectam, idest innatam, ad quod Boetius in libro De Duabus Naturis ait: Natura est unamquamque rem informans specifica differentia, et sic comprehendit tam singula generum quam genera singulorum ac individua sperarum; que specifica virtus, dicit adhuc Virgilius hic, non sentitur in nobis nisi in actu operationis, nec etiam demonstratur nisi per effectum, ut per frondem viridem in arbore veietabilis vita. Nam, sicut primeva magnes sive calamitas nunquam specificam eius virtutem attrahendi ferrum ostendisset nisi appropinquatum fuisset sibi ferrum, ita tales specifica virtus in nobis non panditur, nisi adveniat obiectum aliquod movens habitus nostros et affectus ad diversa, ut diversi sumus in facie, iuxta illud Oratii: Format enim natura prius nos intus ad omnem / humanorum actum, et etiam alibi: Pectoribus mores tot sunt quot in urbe figure, et illud Persii: Mille hominum species et rerum discolor usus; / velle suum cuique est, nec voto vivitur uno. Unde nequimus merito, subdit hic Virgilius, propendere unde intellectus, idest intellectualis primus motus noster et primarum notitiarum, veniat, ymo provenit, appetibilitas, cum semper in nobis antequam advertamus que prime notitie et primi motus nostri, et amores, dicit hic Virgilius, sunt ita in nobis et resultant, deficiente nostro iuditio, ut studium mellificandi in apibus: nam nescimus dicere quare amor potius eas ad illud inducat quam muscas vel vespas, nisi quod ita innatum est eis - ipso Virgilio dicente in Georgicis sic de hiis apibus tractando: Cecropeas innatus apes amor urget habendi, / tantus amor florum et generandi gloria mellis - reassumendo auctor in persona Virgilii hic in textu, scilicet quomodo hec prima talis nostra voluntas non meretur bona nec mala, unde in Digestis ita de ea quedam Lex sic ait: Cogitationis penam nemo patiatur, sed si in dicta mala voluntate oblectatur quis venialiter peccat. Si autem procedit ad actum mortaliter, et e contra si in bona quis procedit et ad oblectamentum venit, incipit merere, et ecce principium merendi huius secunde nostre voluntatis de quo subditur hic in textu, et de qua Phylosophus in libro Perihermeneias tangit dum ibi dicit quod dicte prime nostre notitie primi nostri simplices intellectus qui fiunt in anima et dicuntur primi ad dirictam compositorum, qui secundi dicuntur eo quod ex primis simplicibus componuntur, ut ecce dum primo aprehendo hominem simpliciter, secundo componendo ipsum esse animal. Et concludendo dicit inde Virgilius quod, licet ad dictam istam secundam naturam oblectatoriam voluntatem quelibet alia, subaudi voluntas bona, vel non aggregetur, non tamen necessitamur appetitive ad sequendum eas, cum innata sit nobis consiliativa virtus, idest ratio humana, que habet nostram voluntatem si bona est suadere et si mala fugare. Ideoque liberum nostrum arbitrium dicitur arbitrium quantum ad rationem et liberum quantum ad voluntatem, ad que Phylosophus in III° De Anima sic ait reprehendens male utentem hoc libero arbitrio in qualibet dicta eius parte amplius extendente se in intellectu, et dicente: Intelligentia, idest dicta nostra ratione, fugere aliquid vel mutari non movetur, sed secundum desiderium agit, ut inabstinens voluntas enim appetitus est: nam, cum secundum voluntatem movemur, secundum etiam appetitum movemur; omnis enim intellectus rectus est; appetitus et fantasia et recta et non recta sunt, nam semper movet appetitum aut bonum aut quid bonum videtur fuerit et contrarii appetitus ad invicem, quod accidit cum ratio et desideria contraria sunt vel fiunt. Nam et ipse idem Phylosophus alibi eodem libro ait: Bonum intellectus est ultima beatitudo, idest Deus, quod bonum proprie est obiectum nostre voluntatis, unde quelibet recta voluntas ab ipso Deo movetur, et sicut color obiectum est visui et illum movet absque necessitate ulla, ita ipse Deus voluntatem nostram ut eius obiectum movet sine ulla necessitate, et sic liberum arbitrium remanet in esse suo, et sicut si visiva virtus nostra corrupta esset ratione organi vel alterius accidentis non moveretur a colore sic, et quando intellectus noster et voluntas corrupta sit aliquo accidente non movetur a Deo, cum ipse non possit esse causa perverse voluntatis. Iterum ad propositum dicit hic textus, scilicet quod prisci phylosophi, poete et alii profundi scriptores morales nisi perpendissent de tali innata nostra libertate de moralitate non scripsissent ut fecerunt; unde, posito quod omnis amor in nobis surgat de necessitate, potestatem habemus retinendi eum vel non. Quam potestatem et virtutem, subicit hic textus, Beatrix, idest theologia, accipit pro dicto nostro libero arbitrio, ore Apostoli ita scribentis Ad Galatas, VI° capitulo: Liberi arbitrii nos condidit Deus, nec ad virtutes nec ad vitia necessitate trahimur alioquin, ubi necessitas, nec corona est. -Modo igitur concludendo dicit auctor in persona Statii quod a porta Purgatorii supra premissa talia non fiunt, cum fingat illam superiorem partem dicti eius motis esse in dicta prima etherea regione aeris. +Inde dicit auctor quomodo luna in illo emisperio tardabat actingere punctum medie noctis currens versus illum Orientem per illas stratas, idest per illud signum zodiaci, scilicet Sapgitarii, quando illi de Roma vident solem occidere inter insulam Corsice et Sardinee, fingendo tunc fuisse lunam vigesimam, et sic in tertia parte minoratam tunc ibi erat et sic habebat quasi formam eree situle magne, tangendo de Pietola, villa Mantuana, unde Virgilius fuit oriundus, ut dicitur hic in textu, et ut tangat solito modo quomodo volentes se in hoc mundo viventes a vitio et peccato accidie moraliter vel spiritualiter removere, hoc primo facere debent cum actu solertie virtutis contrarie tepiditati, fingit hos duos precedentes spiritus currentes ut olim currebant Thebani de nocte, ut dicit hic textus, per aggeres suorum duorum fluminum, Ysmeni scilicet et Asopi dum egebant aliquo auxilio Bacchi, eorum Dei, in fortiam illorum sacrifitiorum que poete vocant triaterica, unde Lucanus: Delphica Thebane referunt triaterica Bacchi, et Ovidius in VI°: Tempus erat quo sacra solent triaterica Bachi / Sytonie celebrare nurus: nox conscia sacris. / Nocte sonat Rodope tinnitibus eris acuti, clamantes primo quod scribitur Luce I° capitulo de Domina Nostra quomodo cum festinatione cucurrit et abiit in montana ad visitandum Elisabectam cognatam, de quo vide quod scripsi supra in capitulo III° de eo quod posset opponi de hac festinatione hic; secundo quod scribit Lucanus in III° de Cesare qui, obtenta Roma cedentibus ei Pompeio et senatoribus, noluit ibi manere in otio sed statim in Yspaniam ivit ad civitatem Ylerde, dimisso Bruto in obsidione Marsilie civitatis provincie etiam se rebellantis sibi, quatenus ambas urbes tandem obtinuit. -Est enim advertendum quod dicta Iocasta in vita sua infortunia multa tulit: nam prima eius tristitia fuit quia vidit Layum eius virum regem Thebarum primo occidi in bello ab Edipo filio ipsius Lay et ipsius Iocaste ignorando se fore filium predictorum et quod Forbas, rex quidam, fuisse eius pater non verus, sed putativus sive adoptivus; nam dictus Forbas, carens filiis, adoptavit hunc Edipum transmissum a dicta eius matre, de preceptu dicti eius viri habito per presagia quod debebat eum occidere ad quoddam nemus ubi eum occidi facere debebat; tamen pietate materna ibi vivus remansit, qui, ut pulcerrimus infans sic repertus ibi presentatus per eius gentem fuit dicto Forbe. Secunda eius tristitia fuit dum ignoranter accepto dicto Edipo in virum, et ex eo habitis pluribus filiis, recognovit una die ipsum esse eius filium per stigmata que impressit dicta Iocasta dicto Edipo dum transmisit eum, ita ut dictum est in plantis pedum. Tertia eius tristitia fuit quando dictus Edipus eius vir et filius, cognito patricidio quod fecerat et tali nephario suo coniugio, dolore se cecavit. +Item fingit alios dictos spiritus posteros cridasse de tempore non perdendo, ut dicitur hic in textu, propter parvum et modicum amorem, idest propter tepiditatem que, ut supra dixi, dicitur parvus amor boni, ad quod Seneca, Ad Lucilium, ait: Quem michi dabis qui aliquod pretium tempori ponat? Omnia aliena sunt: tempus tamen nostrum est; et Trenorum I° capitulo dicitur: Vocavit adversum me tempus ut convertat electos meos; et in Ecclesiastico, capitulo IIII°, etiam dicitur: Fili, conserva tempus et declina a malo. Et, ut ostendat auctor quomodo religiosi viri et claustrales hoc vitio accidie multum occupantur, qui deberent non solum currere, sed volare, cum quasi aves sint spirituales, dicit Bernardus quod Ad modum testudinum incedunt lentissime, de quibus Ysaia ait: Qui sunt isti qui ut nubes volant sed velut mortui immobiles stant, ex quo habent frequenter orare exemplo David, ut in via Domini vivificentur, fingit se reperire quendam spiritum hic dicentem sibi quomodo fuit abbas in monasterio sancti Zenonis de Verona, imperante Federico I° Barbarossa de Svevia qui cepit regnare anno domini MCXL°, et qui inde, elapsis XXII annis, civitatem Mediolani funditus destruxit sibi rebellem, et quomodo dominus Albertus de la Scala, dominus olim dicti civitatis Verone, adhuc plorabit posuisse ibi pro abbate fratrem Iosephum, eius naturalem filium, et sic male, idest non legitime, natum et claudum et non multum compotem mentis. Ultimo in detestationem huius vitii etiam accidie duos alios posteriores de dictis spiritibus clamare fingit auctor in reprehensionem duodecim tribuum Ysrael, sive Hebreorum, quibus dicitur mare aperuit ut liberaret eos a pharaone de Egypto, ut habetur Exodi capitulo XIV° et XV°, ubi dicitur: Levavit Moyses virgam et separavit se aqua et inimicorum spem congelavit, et inter undas via pedestris apparuit, ob quorum murmurationem et desidiam in deserto XLa annis erraverunt, et cum deberent appropinquare terre promissionis ab ea elongabantur - unde Psalmista de eis ait: Quadraginta annis offensus fui generationi illi. Et dixi: hii semper errant corde - et ibi omnes mortui sunt preter Caleph et Iosue antequam Iordanus, fluvius currens per Yerosolimam, eorum filios videret ad se venire, ut postea venerunt, unde dixit Deus dictis eorum patribus, ut scribitur Numeri XIIII°: In solitudine iacebunt cadavera vestra, nec intrabitis terram vobis promissam. Item in reprehensionem Creuse, uxoris Enee, que in excidio Troie ut lenta incepit sequi de nocte dictum eius virum, et postea in via remansit, de qua Virgilius in persona dicti Enee conquerentis, de hoc ait in secundo: Heu misero coniunx fato ne erepta Creusa. / Substitit erravitne via seu lassa resedit / incertum, nec post occulis est reddita nostris. Quibus sic visis et auditis in hoc IIII° circulo, completo etiam tractatum vitii accidie, fingit auctor se per cogitamina ad dormitionem devenisse, sed sub quo sensu statim dicam in principio sequentis capituli. -In hoc XXIII capitulo Purgatorii, premisso prohemio suo quod per se satis patet, auctor, continuando se ad proxime supradicta, describendo penam quam dicit animas pati in Purgatorio propter peccatum gule in fame et siti, fingit se hic nunc vidisse has umbras ita macilentas et in occulis obscuras et cavas etiam, ut dicit textus, quod forte posset reduci allegorice etiam ad illos homines qui in hoc mundo viventes in satisfationem huius vitii gule cum abstinentiis et ieiuniis, quasi se purgando simili modo extenuati apparent. +{Ne lora che non può el calor diurno.} Ad evidentiam dicendorum in hac prima parte prohemiali huius XIX° capituli, premictendum est quod secundum figmenta poetarum, Achelous fluvius dicitur tres filias ex Calliope musa habuisse, que ab ea inde Acheloides vocate sunt, que, rapta Proserpina a Plutone, ut eius sotie converse sunt in monstrua marina, et dicte sunt syrenes. Dicit Fulgentius circa integumentum earum syrenes iste vere loquendo puelle fuerunt optime canentes, et ideo finguntur filie Acheloi fluminis propter eius sonoritatem, sed quia sonoritas sine artificio non valet, fingunt etiam eas dicti poete filias fuisse dicte Calliope muse, que sonat consonantiam, et quia dicte puelle sua dulcedine cantus attrahebant sibi homines, dicte sunt syrenes a syren quod est attractio, modo quia in hoc mundo quasi ut in mari quodam tales terrene et carnales delectationes nos attrahunt ut plurimum et submergunt in peccatis et vitiis, finguntur ita ut syrenes in mari canendo homines et navigia ad se trahere, ad quam allegoriam Yeronimus respiciens, ita iam scripsit ad Eustachium, ut dicitur in quodam Decreto: Non fiat, obsecro, civitas meretrix filia Syon, nec post Trinitatis hospitium ibi demones saltent, et syrenes nidificent; ubi Glosa, ita exponendo, ait: Syrenes, idest delectationes mundane que homines mergunt. Igitur ad propositum auctor, hucusque habito tractatu de quadruplici nostro amore vitioso et corrupto faciente nos nostro proprio motu et malitia cadere ut incontinentes in superbiam, iram, invidiam et accidiam ut superius scripsit, volens nunc incipere tractatum alterius triplicis nostri amoris corrupti et concupiscibilis, non ita nostro motu et malitia principaliter, sed attractione potius quadam ab extriseco veniente in nobis, que tripliciter accidit primo a bonis terrenis attrahentibus nos ad avaritiam et cupiditatem, secundo a mulieribus attrahentibus nos ad luxuriam, tertio a cibis et poculis attrahentibus nos ad vitium gule (quo respectu puto antiquum usum pingendi dictas sirenas habuisse hoc, scilicet eas pingere cum vultu virgineo, in quo attractio luxurie denotatur, item cum manibus strictis, in quo attractio avaritie figuratur, item cum caudis piscium, in quibus attractio gule figuratur) et hoc etiam sensit forte Virgilius in III° Eneidos describendo Scilla ut monstrum dicens: Prima hominis facies et pulcro pectore virgo / pubetenus, postrema immani corpore pistrix / delphinum caudis utero commissa luporum), fingit se cogitando ad id quod superius dixit sibi Virgilius dicendo quomodo dictus triplex amor superius plorabatur sed quomodo tripartitus summatus relinquebat ei id discernere obdormisse, ut dixit in fine precedentis capituli, et sompniasse, ut dicit hic textus, in alba diei in qua calor diurnus non potest tepefacere amplius frigiditatem lune, victus tunc a frigore terre et interdum a Saturno, scilicet per aspectum dicti Saturni ad solem unde Lucanus in hoc ait: Luna suis vicibus Tethyn terrenaque miscet; / frigida Saturno glacies etc., et in qua alba hora geomantes parant se ad videndum surgere in Orientem solem per viam, idest per spatium breve inter lucem et obscurum, quem solem vocant maiorem fortunam ex eo quod inter sedecim figuras geomantie duas ex eis attribuunt ipsi soli que per eos vocantur fortuna minor et fortuna maior - sic vidisse, idest contemplative percepisse, dictam triplicem attractionem in suo primo et proprio esse ut mulierem quandam ita turpem et informem, ut dicit textus; et, prout est recto iuditio rationis inspiciendo inde quomodo cum visu secundario suo effecta est pulcerrima, ut subdit auctor hic, in quo nichil aliud vult tangere nisi quod nos ipsi moti sic ab attractione predicta vitiosa et in se turpi reddimus eam pulcram, videndo eam ceco visu concupiscentie, et acceptabilem. Inde fingit eam cecinisse ita dulciter, ut dicit textus, in quo auctor denotare vult quod etiam preter dictam triplicem principalem attractionem sit attractio cantus et soni mundani, unde Boetius in primo, ex hoc improbando camenas, idest modulationes poetarum, illas maxime que infructuose sunt et vane, inducit Phylosophiam de eis dicere: Ite, o syrenes, usque in exitium etc. Inde dicit auctor quomodo ita cantando dicebat dicta talis mulier quomodo fecit in mari deviare Ulixem: hoc dicit solum ut attractio muliebris que in persona meretricis Circis eum attraxit, ut scripsi plene supra in Inferno in capitulo XXVI°; de qua hac muliebri attractione tali etiam loquens Augustinus, scribendo Super Secunda Epistula Petri ait: Pellices dicuntur meretrices a pollutione, vel a pellis formositate que incautos homines pellicit, idest allicit et attrahit, de qua etiam credo sub eodem sensu dici de ea Ecclesiastes VII° capitulo: Inveni mulierem amariorem morte, que laqueus venatorum est, et vincula sunt manus eius. Modo, quia per dictum iuditium rationis figuratum in persona Virgilii, ut sepe dictum est, respiciens ad virtutem temperantie presentim confundimus has vitiosas attractiones et refrenamus et abicimus ut putridam et fetidam rem respicientes eas Cum occulis illis, scilicet linceis, idest rationabilibus, et recto dicto iuditio considerativo et intellectu, quibus Alcidiades, pulcerrimus homo, introspectis visceribus turpissimus videretur, ut ait Boetius in III°, fingit auctor hic ita supervenisse hanc secundam aliam dominam honestam et Virgilium ita in eam respicientem et per eam ut virtutem temperantie ita aperientem hanc mulierem aliam premissam et ostendentem sibi eius ventrem putridum et abominabilem, ut dicit textus; quam secundam dominam hic summit pro dicta virtute temperantie, et merito, cum dicat Macrobius: Temperantia modificat delectactiones in cibis et venereis et cupiditatibus, et Glosa super Matheo, ubi dicit: Temperantia est refrenatio cupiditatis ab hiis que temporaliter delectant. + +Inde dicit auctor quomodo excitatus venit ad hunc alium angelum dicentem illa verba Mathei V° capitulo, scilicet: Beati qui lugent, quoniam ipsi consolabuntur: que faciunt ad consolationem premissi vitii accidie. Post hec auctor fingit ingredi quintum circulum Purgatorii, in quo ponit animas avarorum et prodigorum purgari ita iacentes resupinas et plorantes, ut dicit textus, inter quas umbras fingit se ibi reperire umbram Adriani pape V° de domo illorum de Fiesco, qui hodie dicuntur comites de Lavania, flumine currente in territorio Ianuensi inter has duas terras Chiaveri et Sestri. Qui papa Adrianus sedit solum in papatu uno mense et VIIII diebus, inde mortuus est, tangendo de pondere manti papalis quomodo respectu eius alia pondera sunt plume, in quo vult auctor ostendere quomodo regimen papale difficulter geritur sine peccato et reprehensione, ad quod facit quod ait Yeronimus scribens Eliodoro dicens: Non est facile stare in loco Petri et tenere locum regnantium cum Christo: nam non sanctorum filii sunt qui tenent loca sanctorum, sed qui exercent opera sanctorum; Debent enim, dicit Gratianus in Decretis, Pontifices habere sacrarum licterarum peritiam, unde in veteri Testamento, Exodi XXVIII° capitulo, dicitur: Inter cetera ornamenta Pontifex rationale ferebat in pectore, in quo scribebatur ratio et veritas et manifestatio, quia in pectore pontificis manifesta debet esse cognitio veritatis. Item etiam facit quod ait idem Yeronimus, Super Levitico, dicens: Si quis vult Pontifex non tam vocabulo quam merito esse imitetur Moysem et Aaron non discendentis de tabernaculo domini ut adeo aliquid discerent et eam populum docerent. Hec duo sunt Pontificis opera: ut a Deo discat legendo Scripturas divinas et eas doceat. Est et aliud quod facit Moyses: ad bella non vadit, non pugnat contra inimicos, sed orat, et donec orat vincit populus eius, ut Exodi capitulo XXII° habetur, et ex hoc Innocentius III° in quadam Decretali, De translatione, dicit quod Romanus Pontifex non puri hominis, sed veri Dei vices gerit in terris. Inde procedit dicta umbra ulterius respondendo auctori ad dicendum quia ipsa et alie dicte umbre ibi sint ita converse ad terram et cum dorsis ad celum, idest resupine plorantes et ligate, et quod nulla alia pena in Purgatorio amarior est illa, ut dicitur in textu: hic vult enim auctor per hec et alia que hic sequuntur ostendere naturam et pravitatem huius vitii avaritie ut homines in hoc mundo viventes avaros retrahant ab ipso vitio avaritie, visa pena que in alio mundo secundum iustitiam debetur eis, spiritualiter loquendo, ut ipsa pena congruat delicto, et ut particulariter ista textualia declarem, sic premictam: Avaritia, dicit Lex, Radix est omnium malorum, et idem ait Apostolus, Ad Timoteum primo, capitulo VI°, et Augustinus in Omelia IX°: Quod tamen intelligit ut in hoc comprehendat genera singulorum et non singula generorum naturam, licet septem mortalia peccata et vitia ut genera singulorum possint oriri ex avaritia, non tamen singula generorum, puta homicidium quod fit ad vindictam et de huiusmodi talibus. Item in Ecclesiastico X° capitulo dicitur: Avaro nichil est scelestius, sicut igitur nulla pena, ut dicit hic textus, alicuius dictorum septem vitiorum potest censeri et debet maior ista. Item premicto quod natura voluit terram infimam esse inter omnes creaturas et pedibus hominum conculcari, et sic pedibus mentis terrena bona calcanda et despicienda sunt et celestia suspicienda; sed quia avarus contrarium facit, solum ad terrena occulos habendo - ut habebat illa mulier infirma de qua scribitur Luce XIII° capitulo quod non poterat sursum aspicere, ubi Glosa dicit: Talis infirmitas est amor divitiarum, quod hominem bestiam reddit interius ut ad terram respiciat dum ad celum respicere debet, unde Psalmista de talibus avaris ait: Occulos suos statuerunt declinare in terram, et Apocalipsis VIII° capitulo etiam ad hoc dicitur: Ve ve ve habitantibus in terra, ac etiam Bernardus: Quid indecentius quam curvam recto corpore gerere animam? ideo auctor fingit hic sic allegorice loquendo ad terram cum facie et occulis has animas iacentes stratas ac dicentes: Adhesit pavimento anima mea; vivifica me secundum verbum tuum, que verba Psalmiste potest dicere in isto etiam mundo quisque corrigit se ab hoc vitio et debet, considerata eius Psalmi CXVIII° sententiam ad quam non dubito auctorem respexisse: nam intitulatur hic Psalmus Deleth Heberuce, quod interpretatur pauper, vel tabule, vel ianua, super quo Glosa ita inquit: Plebs fidelis, paupertate mundana constricta, ianuam Severis divitiis aperit et frequenti meditatione quasi tabulas sua precordia Dei mandantis exhibet. Item fingit eas plorantes, ut tangat quod scribit Iacobus in Va eius Epistula dicens: Agite nunc divites, plorate et ululate in miseriis que eveniunt vobis. Item dicit dicta umbra quomodo avaritia extinsit amorem earum ad omne bonum, unde earum operari perditum fuit, in quo vult tangere quod ait Psalmista dicens: Dormierunt somnum suum et nichil invenerunt / viri divitiarum in manibus suis, et Iob capitulo XXVII°: Dives cum dormierit nichil secum auferet. Item dicit quomodo sunt ligate in manibus et pedibus dicte anime, in quo tenacitatem avarorum denotat, tangens in hoc quod ait Gregorius in quodam Decreto dicens de quodam archidiacono Anconitano non promovendo ad episcopatum propter senectutem, ita subdendo in suis licteris addicentes etiam illum tenacem ita esse ut in domo eius nunquam amicus ad karitatem introivit. + +Ultimo tangit incidenter quod scribitur Mathei XXII° de Sadducei, qui negabant in futurum resurrectionem nostram ita querentibus a Christo: Moyses scripsit: Si uxor fratris alicuius vidua sine filiis remanserit, alter frater in uxorem eam accipiat, modo quedam fuit uxor septem fratrum sucessive, in resurrectione cuius erat uxor? Quibus Christus respondit: *Cum resurrexerint neque nubent neque nubentur, sed erunt sicut angeli in celo,* idest vivent angelica vita. Item facit ad hoc quod dixit hec umbra dicti Pape quod ait Iohannes, Apocalipsis XXII° capitulo, dicens: Cecidi ut adorarem ante pedes angeli, qui dixit: *Ne feceris, quia conservus tuus sum et fratrum tuorum et prophetarum*, et Seneca, De Naturalibus Questionibus, ad idem etiam sic ait: Hoc habet inter cetera iustitie precipuum Deus, quod, cum ad exitum ventum fuerit, omnes in equo sumus, dicendo de domina Alasia eius nepote et uxor olim domini Moroelli marchionis Malespine de Lunisana dicta umbra, ut per se patet in fine. + +{Contra miglor voler voler mal pugna.} In hoc XX° capitulo, premissa prohemialiter hac moralitate, scilicet ut omne velle nostrum quantumcumque bonum sit, debet cedere meliori, ac etiam premisso quod de vitio avaritie ut de lupa hic tangit et de illo veltro tacite, de quo in capitulo I° Inferni iam dixi, auctor, cotinuando se adhuc ad proxime precedentia, fingit procedendo se in hoc V° circulo inter has predictas animas quandam se audisse ex eis invocantem Dominam Nostram more parturientium congratulando sibi de suo paupere hospitio illo in quo peperit filium Dei - testante Luca in capitulo II°, dicendo: Cum impleti essent dies ut pareret, Maria peperit filium et pannis eum involvit et reclinavit eum in presepio - item et Fabritio, civi romano, qui virtutem frugalitatis semper pretulit divitiis - Est enim virtus frugalitatis qua homo vivit secundum naturam spernendo delicata et sordida medium tenendo, ut ait Seneca in Va Epistula ad Lucilium, in qua virtute etiam fuit Seranus, alius civis ille Romanus, qui ad agrum colendum rediit, functo offitio senatorie et dictature, de quibus duobus summet in eorum laudem. Ait Virgilius in VI°: Parvoque potentem / Fabritium vel te sulco, Serane, serentem? super quibus verbis Servius ait: Fabritius gloriosius paupertate fuit, quod, consul romanorum existens, respondit legatis Samnituum offerentibus ei immensum aurum: *Sic Romani malunt imperare habentibus aurum, quam aurum habere et recipere*, idemque fecit de auro sibi oblato a Pirro rege Epirotharum, unde Seneca: Fabritius aurum Pirri expulit ac monuit eum se precare a quodam medico eius promictente ipsi Fabritio dictum Pirrum ut hostem Romanum venerare, quod fuit auro non vinci et veneno non vincere, ad quod idem inquit Claudianus: Pauper erat Curius, reges cum viceret armis, / pauper Fabritius, Pirri cum sperneret aurum - item congratulando beato Nicolao de largitate quam fecit illis tribus virginibus quibus largitus est tres massas auri proiciendo secrete eas diversis vicibus de nocte in domo patris earum, qui prius ante hoc propter paupertatem intendebat ad faciendum eas prostitui questu meretricio; et sic omnes tres nubserunt, ut habetur in eius legenda. Que singula premissa, inducit auctor sic recitari hic ut pateat gloriosus effectus virtutis predicte paupertatis spiritu quam habuit dicta Domina Nostra et virtutis frugalitatis quam habuit dictus Fabritius et virtutis largitatis quam habuit dictus beatus Nicolaus contrarius dicto vitio avaritie et oppositus illis, dico in hoc mundo qui a tali vitio mundari conantur. + +Post hec auctor primo querit ab hoc spiritu referente quis fuit, secundo quare ipse solus ibi illa recitat: ad primum respondendo dicit quomodo fuit Ugo Ciapetta, Parisiensis civis, filius cuiusdam becarii et radix, idest principium, male plante, idest presentis tertie genologie regum Francorum, que adugiat, idest adumbrat, partem Christianorum, ut dicit textus hic. Circa quod prenotandum est quod regnum Francie primo cepit in persona Faramundi comitis, a quo descenderunt XXVII reges, et dicta est prima genologia Francorum regum predictorum, qua deficiente, venit secunda, que cepit in persona Pipini, patris Karuli Magni, in qua fuerunt XV reges, quorum ultimus fuit Ludovicus, filius Loctarii; quo Ludovico mortuo, Franchi volentes eligere in regem quendam fratrem dicti Lotarii deditum in vita religiosa et solitaria, ut tangit hic textus dum dicit de pannis bigis eius quia differebant. Et distulit astutia inde et potentia eius Ugonis Ciapette, iam existentis mariscalchi Parisiensis in anno domini VIIIIcLXXXX, eligerunt in eorum regem Robertum filum maiorem dicti Ugonis Ciapette, et sic in eo orta est tertia genologia dictorum regum, quorum prava opera in processu facta recitando maxime post magnam dotem provincialem, de qua dicam infra in Paradiso in capitulo VI° in fine, ut dicit hic textus, dicit dicta umbra quomodo dicti eius descendentes usurpaverunt territorium Punti et Normandie et Guasconie; inde quomodo Karolus, rex Sicilie creatus ab Urbano papa, venit in Ytaliam et decapitari fecit Corradinum, ut de hoc plene scripsi in capitulo XXVIII° Inferni; inde venenari fecit sanctum Thomam de Aquino in abbatia Fosse Nove in Campanea, ubi hodie eius corpus iacet, et hoc fecit timendo ne ad papatum veniret. + +Inde dicit de alio Karulo Sine Terra de dicta domo qui in MCCC° venit in Ytaliam et de Florentia expulit partem blancorum, inductu domini Musciati de Francesis et domini Cursii de Donatis de Florentia. Inde dicit de Karulo Zotto, olim rege Apulie, qui, iam in marictimo bello victus a domino Rogerio de Loria amiraglio regis Sicilie captus, positus fuit in civitate Missine, ut hic dicitur in textu, et qui tradidit Beatricem eius filiam in uxorem marchioni Azzoni de Este pro XXXm florenis, quos habuit paciscendo a dicto marchione. Inde tangit quomodo rex Phylippus Bellus de dicta domo Francie capi fecit in civitate Alanie papam Bonifatium VIII° per dominum Guillelmum de Nugareto et Colonnenses, putando dictum papam favisse comiti Flandrie ad ipsum vincendum in campo ut dicit: ex qua captura mortuus est dictus papa dolore; inde dicit quomodo dictus rex Phylippus dedit operam ut Ordo Templariorum deponeretur per Clementem papam V° ut eius bona occuparet ut postea occupavit et factum fuit. +vv. 97-123 + +Inde ad secundum respondendum dicit dicta umbra quomodo non sola ibi tunc recitabat talia circa laudem Domine Nostre, Fabritii et beati Nicolai predictorum, ut dicit textus, et quia dicta predictorum talia virtuosa opera vigent in lucida fama et gloria divina, dicit quomodo in die ibi talia memorant et contraria opera olim facta circa vitium avaritie in nocte quasi ut per infamiam in hoc mundo sint obscura et denigrata, et etiam in frenum nobis ut cessemus a tali vitio, inducit hic auctor has animas secundario dicere in abominationem dicti vitii avaritie: primo quomodo memorant ibi avaritiam Pigmaleonis, olim filii Beli, regis Syrie, qui, mortuo dicto eius patre, Sicheum, qui et acerbas dicebatur sacerdotem Herculis, opibus ditissimum eius cognatum (nam maritus erat Didonis sororis ipsius Pigmaleonis), in ara sacrificium facientem proditorie occidit, et eius opes rapinavit, et ex hoc vocatur hic in textu dictus Pigmaleon proditor, latro et parricida, ex eo quod sacerdotem, qui censeri pater cuiusque debet, occidit, et etiam affinem sibi, de qua Virgilius in primo, in persona Veneris loquentis Enee de Didone predicta ait: Imperium Dido Tiria regit urbe profecta, / germanum fugiens; longa est iniuria, longe / ambages, sed summa sequar fastigia rerum. / Huic coniunx Sicheus erat, ditissimus agri / cui pater intactam dederat primisque iugarat / omnibus. Sed regna Tiri Germanus habebat / Pigmalion, scelere ante alios immanior omnis. / Quos inter medius venit furor. Ille Sicheum / impius ante aras atque auri cecus amore / clam ferro incautum superat etc.; secundo dicit etiam quomodo memorant avaritiam Myde, olim regis Frigie, qui, ut scribit Ovidius in XI°, restituto per ipsum Sileno sacerdote capto per eius pastores Bacco, cuius sacerdos erat, petiit a dicto Bacco deo Thebanorum in remunerationem talis servitii ut quicquid tangeret aurum efficeretur, et ita ei concesso dictus Myda fame moriebatur, cum cibaria eius ab ipso tacta aurum statim fiebant, nisi restitutus fuisset a dicto Bacco in priorem statum. Tertio memorant avaritiam Acham qui, ut scribitur Iosue in capitulo VII°, furatus fuit, capta civitate Yerico, per Iosuem quedam spolia contra precepta Dei, unde hoc scito et reperto sorte facta lapidatus fuit a populo. Quarto memorant avaritiam Ananie et Saphire eius uxoris qui, ut legitur Actuum Apostolorum in capitulo V°, volentis ostendere se velle sequi apostolos Christi et eorum mandata et vitam, vendito quodam suo agro medietatem pretii obtulerunt ad pedes apostolorum et aliam medietatem occultaverunt, ex quo Petrus dixit eis: *Cur temptavit Satanas cor vestrum?*, et statim ibi ad pedes Petri mortui ceciderunt. Quinto memorant quod causaliter contingit avaritia mediante in templo Yerosolime, ut legitur in secundo Machabeorum in capitulo III°, videlicet quod dum inter summum sacerdotem et Simonem, quendam thesaurarium dicti templi, discordia orta esset, dictus Simon ivit ad Apollonium, ducem Syrie et Phenitie pro Seleuco tunc rege Asye, et retulit quomodo in dicto templo reposita erat infinita pecunia; quo audito, dictus Apollonius retulit dicto regi Seleuco hec, qui rex, motus avaritia et cupididate statim misit quendam suum marescalcum nomine Eliodorum spoliaturum dictum templum de dicta pecunia cum magna comitiva; qui Eliodorus miraculose in dicto templo calcibus cuiusdam equi habentis sessorem quendam terribilem lacessitus fuit adeo quod mortuus fuisset ibi nisi Oma, sacerdos dicti templi, tunc iuvisset eum suis orationibus. Sexto memorant avaritiam Polimestore, olim regis Tracie, qui, dum haberet Polidorum, puerum filium Priami, recommendationem a dicto eius patre tempore obsesse Troie cum magno thesauro, occidit eum, et eius corpus proici fecit in mari, capta Troia, ut dicto thesauro potiretur, unde Ovidius XIII° ad hoc ait: Est, ubi Troia fuit, Frigie contraria tellus / Bistoniis habitata viris: Polimestoris illic / regia dives erat, cui tu commisit alendum / clam, Polidore, pater Frigiisque removit ab armis, / consilium sapiens, sceleris nisi premia magnis / adiecisset opes, animi irritamen avari. / Ut cecidit fortuna Frigum, caput ipsius ensem / rex Tracum iugoloque sui defigit alumni, / et, tanquam tolli cum corpore crimina possent, / exanimem scopulo subiectas misit in undas. Item memorant avaritiam Crassi, consulis Romani, qui, existens in obsdione Carre, civitatis Syrie, corruptus pecunia confidens de civibus dicte civitatis ingressus est eam, et ibi, dimisso exercitu extra, fusum est aurum per os eius buliens, et dictum est ei: *Aurum sitisti, et aurum bibe*. + +Inde auctor comparative tangit de tremore olim ynsule Delos antequam ibi Latona peperisset solem et lunam, secundum fictionem Ovidii dicentis in VI° in persona Niobe luctantis se contra dictam Latonam: Quoque modo audetis genita titanida Ceo. / Latonam preferre michi, cui maxima quondam / exiguam sedem pariture terra negavit, / nec celo nec humo nec aquis Dea nostra recepta est: / exul erat mundi, donec miserata vagantem / *hospita tum terris errans, ego*, dixit, *in undis*, / instabilemque locum Delos dedit; illa duorum / facta parens etc.: nam Iuno negari fecerat ei omnem alium locum preter hanc ynsulam Delos positam in mari Egeo in medio ynsularum Cicladum secundum Ysidorum. Inde tangit etiam comparative quod legitur Luce in capitulo II° de pastoribus vigilantibus in nocte nativitatis Domini circa Bethelem et audientibus in aere canere angelos *Gloria in excelsis Deo* etc. + +{La sete natural che mai non satia.} In hoc XXI° capitulo Purgatorii, continuando se auctor adhuc ad proxime supradicta, premictit hoc eius prohemium de dicta nostra naturali siti, ut dicit textus hic, circa quod instanter debemus advertere quod quilibet homo sensatus in hoc mundo naturaliter scire desiderat, testante Phylosopho in principio eius Methaphysice, ubi sic dicere incipit: Omnes homines naturaliter scire desiderant etc., nec mirum, cum omnes descendimus ab illo qui statim plasmatus per esum ligni scientie boni et mali prevaricando divina precepta desideravit omnia scire ut Deus secundum dyabuli persuasionem; tamen talis natura sitis in hoc mundo non reperit aquam satiantem ipsam, ut dicit hic auctor, alias: quomodo precepisset se in Ethenam Empedocles tantus phylosophus, ut fecit non valendo scire causam talis eius incendii, et Aristoteles, ut quidam referunt, in illam partem maris Smirnei, que continue currit, quasi per miliare unum et retrocurrit, non valendo scire etiam causam aliter talis concursationis, sed per gratiam Dei solum talis sitis sedatur, et per eius scientiam infusam, ad quod potest adduci quod scribitur Danielis capitulo II°, scilicet quomodo Nabucodonosor non potuit eius sitim sciendi quid somniaverat satiare per se nec per eius infinitos phylosophos et sapientes, sed solum per gratiosam scientiam a Deo infusam ipsi Danieli, de qua Ystoria latius dicam infra in Paradiso in capitulo IIII°, modo quod Christus mistice, pro hac tali sua gratia eius scientie, accepit aquam illam vivam quam samaritana mulier illa ab eo petiit, de qua scribitur Iohannis IIII° capitulo, scilicet quomodo de civitate Sicar, que est in Samaria provincia, veniens auritura aquam ad puteum quendam positum extra dicta civitatem ubi Christus solus requiescens penes dictum puteum dixit ei: *Da michi bibere*, cui illa ait: *Quomodo tu, Iudeus, hoc a me petis cum Samaritana sum?*; cui Christus ait: *Si scires donum Dei, et quis est qui petit a te potum, tu petisses ab eo aquam vivam, de qua bibens non sitiet in eternum, sed bibens de aqua huius putei sitiet adhuc*; et illa: *Domine, da michi aquam illam ut non sitiam amplius*; super quibus verbis ita inquit Augustinus: Mistice hec aqua huius putei quasi mortua pro voluptate seculi ponitur et desiderabilitate nostra et scientia, que ut aqua in profunditate putei, tenebrosa est; ydria vero auriens eam pro cupiditate nostra mundana ponitur et desiderio quod nunquam tali aqua satiatur; aqua vero viva, de qua hic dicitur per gratiam Spiritus Sancti ponitur, que karitate habet nos coniungere Christo fonti salienti de quo gustans nichil ulterius desiderat. Ad quod Ambrosius, Super Epistula Pauli ad Colossenses, etiam sic inquit: Omnis ratio superne scientie et terrene creature in eo, idest ab eo est qui est caput earum et auctor, ut qui hunc novit nichil ultra queat, quia hic est perfecta virtus et sapientia, et quicquid alibi queritur hic perficere invenitur, et qui eum novit thesaurum scientie et sapientie invenit. De quibus duabus misticis aquis etiam dicitur Ieremie, capitulo II°, dum ibi ait Deus dicens: Duo mala facit populus meus: derelinquit me fontem aque vive, et fodit cisternas dissipatas que aquam non retinent. Item ad idem Baruch propheta in III° capitulo ait: Relinquisti fontem sapientie? Nam si in via Dei ambulasses, habitasses in pace super terram, idest sine alio desiderio et siti. Inde tangit auctor comparative quod scribitur Luce, capitulo ultimo, scilicet quod dum post passionem et resurrectionem Domini Cleophas et Almeon - secundum Ambrosium, licet non nominetur in Evangelio dictus Almeon, nam Gregorius dicit quod iste non nominatus fuit ipse Lucas, sed quadam humilitate noluit se nominare - irent tanquam discipuli Christi per Yerosolimam loquentes ad invicem et dolentes de ipso Iesu Apparuit enim Christus dicens eis: *Qui sunt sermones vestri?*, qui non cognoscentes eum dixerunt sibi: *Et tu peregrinus solus es in Yerusalem* etc. + +Sic itaque fingit hic auctor umbram Statii poete Tolosani apparuisse eis ibi et dixisse ut habetur in textu. Post hec notandum est quod, secundum quod scribit Fulgentius, greci vates antiqui, sicut finxerunt tres sorores ut tres furias infernales deservire Plutoni regi infernali, scilicet Megeram, Tesifonem et Alecto, de quibus plene dixi supra in Inferno in capitulo VIIII°, ita attribuerunt ei tres alias sorores ut tria fata, quarum prima dicitur Cloto, de qua hic auctor facit mentionem, secunda dicitur Lachesis, de qua mentionem facit auctor etiam infra in XXV° capitulo, tertia dicitur Antropos, de qua mentionem fecit etiam supra in Inferno in capitulo penultimo; Cloto enim dicitur evocatio, Lachesis sors, Antropos sine ordine, hoc sentire volentes quod prima sit nativitatis nostre, secunda vite sors quemadmodum quis iuvere possit, tertia mortis conditio que sine lege venit, et ex hoc attribuitur in officium dicte Cloto collum deferre et in eo ponere debitam quantitatem lini, que Florentie dicitur conocchia, ut hic in textu dicitur Lachesis filare, idest producere vitam nostram, Antropos rumpere quod filatum est, idest finem imponere vite, unde dicitur Cloto collum baiulat, net Lachesis, Antropos occat, quasi includantur forte tres dispositiones nostri animati corporis ut prima ducat nos de non esse ad esse, secunda ut per illud esse temporaliter nos trahat, tertia ut nos ducat de tali esse ad non esse. Et secundum hoc loquitur hic textus dicendo quomodo illa que die et nocte filat, scilicet dicta Lachesis, nundum traxerat in auctore totum sibi impositum linum a dicta Cloto, idest nondum dispositio fatalis temporis et vite corporalis eius finierat illud, et sic adhuc ibi corporaliter vivus erat. + +Inde auctor inducit dictam umbram ad respondendum Virgilio unde processit premissus tremor illius montis Purgatorii, et antequam dicat unde processerit, arguere volendo quod illud non ex naturali terremotu fuerit, tangit de natura illius loci, ut dicit textus, circa quod apertius scire volendo evidentialiter prenotandum est quod aspera lune infra in mundo hoc sive in intermedio tali prima materia rudis et confusa a divina virtute partita est in quattuor elementa gradatim per quattuor stationes, prima quarum superior que ether vocatur et igitur attributa est purus aer. Unde Macrobius de eo dicit: Quicquid ex omni materia, de qua facta sunt omnia, purissimum ac liquidissimum fuit, et tenuit summitatem, et ether vocatus est; pars vero cui minor puritas inerat aer dicta est; tamen, ut dicit Phylosophus in primo Methaurorum: Licet in intermediam terre et ulteriorum astrorum superius corpus sit ether, etiam adhuc aliud superius est spatium sine corpus, unde subdit quod est sursum usque ad licteram dicimus esse corpus alterum ab igne et aere purius etiam et sincerius, et in suo De Celo et Mundo libro I° ait etiam quod Alius corpus simplex sit ab illis, nec est ibi corruscabilitas vel amistio extranee nature, et dicitur magis nobile et virtuosum et formale. Item notandum est quod ista pars etherea, ut ait comentator in dicto libro Methaure: Non est ignis in quantum ignis sit excessus calidi, sed est quidam fervor et accensio; nam sicut glacies non est elementum, sed est quodam excessus frigoris ad congelandum aquam ita, et ille ignis ideo non est nominatum elementum, sed nominamus ipsum nomine ignis; si aqua non haberet nomen nominaremus elementum aque glaciem. Item dicit quod aer comune nomen est propter predicta duorum elementorum, et sic superior pars aeris predicta ignea que ether dicitur, et elementum ignis est calida et sicca et quasi divina. Nam, de ea loquens, idem Macrobius, Super Somnio Scipionis ait: Hec regio divina nichil habet sed recipit, et quia recipit remictit. Nam quia terra, aqua et aer infra lunam sunt et hiis solis corpus fieri non potuit quod idoneum esset ad vitam, sed opus fuit presidio ignis predicti etherei, qui terrenis membris vitam et animam sustinendi commodaret vigorem et qui vitalem calorem faceret. Et sic in ea prima etherea regione non congregantur nubes cum non sit solum aer, sed ignis, et etiam propter motum aeris qui est in circuitu terre, et sic etiam aliqualibus alteratione alia, ut dicitur hic in textu, et a ventis libera est, ut etiam dicit iste auctor infra in capitulo XXVIII°, et ibi scribam de hoc. Ad que premissa ait etiam Ovidius dicens in I° de partitione supradicta elementorum: Dissociata locis concordi pace ligavit: / ignea convexi vix et sine pondere celi / emicuit summaque locum sibi fecit in arce, / proximus est aer illi levitate locoque, / densior hiis tellus elementaque grandia traxit / et pressa est gravitate sua; circumfluus humor etc. In regionem quidem aeris secundam cui proprie attribuitur elementum aeris et cuius superior pars est frigida et humida et inferior calida et humida propter vaporem elevatum per solem a terra, cuius vaporis natura est calida et humida, et propter exalationem, cuius natura est calida et sicca, ex quibus aer qui naturaliter est calidus et humidus eius calorem et humiditatem conservat, unde fiunt alterationes de quibus dicitur hic in textu virtute duplicis vaporationis humide et sicce elevate a sole ab aqua et terra, et sic vapor propter humiditatem est in quasi potentiam ad aquam, et exalatio in quasi potentia, ut igitur est pluvia que, ut dicit Ysiderus, Provenit ex terre et maris anelitum, et elevata a calore solis resolvitur, vel a vi ventorum et stillatur in terram, vel a vapore infrigidato et elevato in die. Nam, si in nocte in iemali tempore congelato priusquam in aquam resolvatur fit pruina in serenitate, et hoc si non multus est dictus vapor in estate, vero si dictus vapor modicus est concretus, non tamen in tantum ut excitetur sursum ductus, nec ut infrigidetur sit ros; nix sit cum nubes congelantur; grando cum nubes in estivo trahitur a potentiori calore solis ad dictam frigidam regionem aeris ubi congelatur, cum ibi non iungeant refractiones radiorum, quam grandinem dicit dictus Ysiderus: Rigor ventorum indurat in nubem et solidat in nivem, et rupto aere cadit; nubes ille que dicuntur spisse, et sunt nimbi, ex terrestri vapore causantur, rare ab aqueo, de quibus hic dicitur, et de quibus Lucanus in IIII° sic ait: Iam rarior aer / et par Phebus aquis densas in vellera nubes / sparserat. Item et semicirculus ille aeris quem vocamus Yridem, quam poete dicunt filiam fuisse Taumantis - unde Virgilius: Ad quem sic roseo Taumantias ore locuta est - refractio est visus ad solem, que quia interdum apparet in parte meridiana, et tunc pluviam magnam significat, interdum in orientali, et tunc serenitatem, interdum in occidentali, et tunc pluviam parvam; ideo dicit textus hic quod dicta yris mutat sepe contratas; non sic etiam ibi. Item nec sunt in corruscationes que tonitrua comitantur, que exalationibus siccis, ut ait idem Phylosophus in secundo dicte eius Methaure, causantur, que tracte et elevate ad summitatem nubium fracta ipsa nube ignee videntur. Unde ut et ibi ait Aristoteles antiqui dicebant Vulcanum ridere tunc; nam si venti reperiunt in aere vapores humidos trahendo eos sua siccitate in alto frangendo eos inducunt corruscationes et tonitrua iam dicta. Item dicti venti ibi non spirant, qui ex terrestri sicco vapore subtili elevato in altum per solem a terra fuit, nam qui a grosso sicco terrestri vapore fuerit non elevantur, sed faciunt terremotus remanendo in terra, unde idem Phylosophus in dicto II° libro in hoc ait: Nos autem dicimus esse eadem naturam super terram quidem ventum, in terra terremotum, in nubibus tonitruum que omnia sunt exalatione sicca. + +Modo igitur concludendo dicit auctor in persona Statii quod a porta Purgatorii supra premissa talia non fiunt, cum fingat illam superiorem partem dicti eius motis esse in dicta prima etherea regione aeris. Sic igitur volendo ostendere quare dictus tremor contingit, dicit Statius hoc ibi fieri cum celum recipit in se animam nostram purgatam et puram ut eam dedit, tangendo quasi quod scripsi supra super rubrica huius secundi libri hoc, scilicet quod ait Plato in suo Timeo de hoc dicens: Pausam animarum malarum non fore prius quam secuta eas rota, et eadem semper volvens illa circuitio mundi cuncta earum, verbi gratia ex aqua igne et terra contracta omneque detexerit inconsultis et immoderatis erroribus expiate purificateque demum ad antiqui vultus honestatem pertinere meantur; et hoc est quod subdit dicta umbra hic dicendo quomodo etiam ille tremor fit cum anima sentit se debito modo ascensura, dicendo quomodo etiam de sua munditia eius velle facit probationem etiam in eius tali ascensu dum est totaliter liberum, subaudi tam in voluntate quam in appetitu, unde advertendum est quod, secundum Phylosophum in III° De Anima: Voluntas est appetitus cum ratione, unde etiam in VI° Ethicorum ait: Electio autem appetitus consiliarius propter hoc rationem veram esse et appetitum rectum, appetitus vero quem auctor vocat hic talentum, dicitur affectus sine ratione, ut monstrat etiam supra in Inferno in capitulo V° ibi dum dum dicit quomodo illi dampnati summiserunt rationem talento, itaque cum peccamus non voluntate sed appetitu delinquimus Ad propositum igitur dicit dicta umbra hic quod anima existens in Purgatorio ante tempus implete ibi rei satisfactionis unde vellet celum ascendere voluntate predicta absoluta, sed iustitia divina facit quod dictus appetitus sicut fuit in hoc mundo contrarius dicte voluntati in peccando, ita in Purgatorio contrarius est dicte voluntati in relevatione pene donec impletum sit tempus debite eius passionis, quod tangit hic in eo quod dicit de libero velle, quod est cum simul concurrunt voluntas et appetitus predictus. Inde inducit auctor dictam umbram Statii adhuc dicere quomodo vixit in hoc mundo, imperante Tito Vespasiano, qui imperare cepit anno Domini LXXXII°, et qui tota Iudea victa per eum cepit, ultimo Yerusalem cum cede et strage Iudeorum immensa. Nam, ut refert Iosephus, ultra centum milia Iudeorum mortui sunt ibi, et eam suppressit populo romano iudicio Dei in vindictam eius filii ab illis crucifixi ut dicit hic textus. Inde inducit dictam umbram ad dicendum quomodo fuit Statius poeta de Tolosa, et hoc est quod dicit quod habuit in hoc mundo nomen poete, subaudi magni, et sic magis durabile et honorabile quam nomen minorum et mediocrum poetarum, ut dixi supra in Inferno in capitulo IIII°, scilicet in fama, vel hoc dicit illo respectu quo Oratius in sua Poetria de talibus poetis sic ait: Nichil intemptatum nostri linquere poete / nec minimum meruere decus, subdens: Sic honor et nomen divinis vatibus atque / carminibus venit etc. Et Ovidius, ut magnus poeta, in fine etiam sui libri Metamorphoseos ait de se loquendo: Astra ferat nomenque erit indelebile nostrum. Et Lucanus in IX°, dicens: O sacer et magnus vatum labor, omnia fato / eripis et populis donas mortalibus evum. / Invidia sacre, Cesar, ne tangere fame; / nam si quid Latiis fas est promictere Musis, / quantum Smirnei durabunt vatis honores, / venturi me teque legent; Farsalia nostra / vivet et in nullo tenebris damnabitur evo. Item dicit dicta umbra Statii quomodo scripsit Thebaidos primum eius poema et Achilleides secundum, sed non perfecit morte perventus. Item dicit quomodo fuit dulciloquii, teste Iuvenale dicente: Curritur ad vocem iocundam et carmen amice / Thebaidos, letam cum fecit Statius urbem / promisit diem, tanta dulcedine captos / afficit ille animos etc. Item dicit quomodo Eneidos, poema Virgilii, fuit sibi nutrix in poesia, ex quo addit de ipso Virgilio per eum in hoc mundo utinam visato, ut ait hic in textu, et quomodo voluit auctorem ipse Virgilius silere, sed nequit, ratione hic assignata in textu, scilicet de risu et plantu quos sapientiores eo continere nequierunt, ut patet in Democrito et Demostene, phylosophis tam magnis. Nam idem Democritus exiens domum Athenis semper ridebat vilipendendo vulgus, de quo Iuvenalis loquens ait: Ridebat quotiens a limine moverat unum / protuleratque pedem, flebat contrarius alter, scilicet dictus Demostenes; illa eadem ratione ad idem Phylosophus in VII° Ethycorum ita inquit: Non enim si quis a fortibus et super excellentibus delectationibus vincitur vel tristitiis admirabile, si risum et plantum non continet, allegando Theodoctum poetam dixisse Filoctetem percussum a vipera non potuisse continere plantum, et Senophantem risum, ambos phylosophos. + +Ultimo, sequendo quod scribit dictus Statius in fine dicti sui poematis Thebaidos dicendo et loquendo dicto suo operi: Vive, precor, nec tu divinum Eneida tenta, / sed longe sequere et vestigia semper adora, auctor fingit dictam umbram Statii quasi umbram Virgilii adorasse summa reverentia, ut dicit textus. + +{Già era langiel dietro a noi rimaso.} In hoc XXII° capitulo duo principaliter agit: primo, se continuando ad proxime dicta, complet tractatum de V° circulo Purgatorii usque ibi: {Tacevansi amendui già gli poeti}; ibi incipit tractare de VI° circulo, et hec secunda pars durat usque ad XXV° capitulum, ibi dum dicitur: {E già venuto a lultima tortura}. Exordiendo igitur primo auctor fingit angelum hunc, relevantem eum ut purgatum a vitio avaritie, in persona cuiusque alterius dixisse de verbis illis Mathei, capitulo V°: Beati qui esuriunt et sitiunt iustitiam, quoniam ipsi saturabuntur, tantum medietatem, scilicet qui sitiunt iustitiam, idest qui cupiunt esse in virtute frugalitatis contraria vitio cupiditatis - de qua Apostolus ad Timoteum inquit: Habentes alimenta et quibus tegamur contenti sumus; nam qui volunt divites fieri incidunt in laqueum dyaboli, cum cupiditas sit radix omnium malorum, et Seneca ad Lucilium: Magne divitie sunt lege nature composita paupertas, que statuit nobis non esurire, non sitire et non algere - nam aliam medietatem dictorum verborum dicti Evangeliste reservavit ad dicendum sequenti angelo, ut videbis infra in capitulo XXIIII° in tractatu gule. Inde tangit auctor in persona Virgilii loquentis cum Statio quod ait Tullius in suo libro De Amicitia, dicens: Propter virtutem et probitatem etiam eos, quos nunquam vidimus, quodammodo diligimus, tangendo etiam de benivolentia que, ut ait Phylosophus in VIIII° Ethycorum, Est virtus differens ab amicitia; nam est quantum ad ignotos et presentiam concupiscit, amicitia vero est inter cognitos et conversantes simul. Item dicit dicta umbra Statii quomodo peccavit in prodigalitate adeo expendendi extra mensuram, quod, ut scribit Iuvenalis de eo; semel Rome quoddam eius opus poeticum nondum alicui propalatum, nomine et titulo Agaven, ipse Statius cuidam Paridi ut inops vendidit, unde ait in VIIa Satira sua: Esurit, intactam Paridi nisi vendat Agavem, subdendo inde quomodo multi prodigi resurgent in die iuditii cum crinibus incisis, ut plenius scribit iste auctor supra in Inferno in capitulo VII°, propter ignorantiam tollentem eis sensum et conscientiam penitendi et confitendi tale peccatum ut mortale peccatum vivendo in extremis, idest in prodigalitate, que est ita extremitas a medio virtutis liberalitatis ut est avaritia, ut dicitur in II° Ethycorum. Et hoc dicit hic pro tale vitium, cum avaritia in simili pena cruciatur, iuxta illud legale dictum, ut Quos facinus par coinquinat et equat, utrosque simul pena comitetur, dicendo etiam quomodo correxit ab ipso vitio se dictus Statius propter illa verba Virgilii dicentis in III° exclamative contra Polimestorem, de cuius avaritia et cupiditatis excessu scripsi supra in XX° capitulo: Fas omne obrumpit: Polidorum obtruncat, et auro / vi potitur. Quid non mortalia pectora cogis, / auri sacra fames! Post hoc auctor fingit Virgilium, auditu quomodo iste Statius fuerat Christianus, arguere qualiter pro ea que Clio musa tastat, idest pretentat sonatura, cum eo poetice Thebaidos eius poema in quo canit de crudis armis duplicis tristitie Iocaste, olim regine Thebane, non apparebat ipsum fuisse Christianum, cui tunc Statius respondit ut habetur hic in textu. Est enim advertendum quod dicta Iocasta in vita sua infortunia multa tulit: nam prima eius tristitia fuit quia vidit Layum eius virum regem Thebarum primo occidi in bello ab Edipo filio ipsius Lay et ipsius Iocaste ignorando se fore filium predictorum et quod Forbas, rex quidam, fuisse eius pater non verus, sed putativus sive adoptivus; nam dictus Forbas, carens filiis, adoptavit hunc Edipum transmissum a dicta eius matre, de preceptu dicti eius viri habito per presagia quod debebat eum occidere ad quoddam nemus ubi eum occidi facere debebat; tamen pietate materna ibi vivus remansit, qui, ut pulcerrimus infans sic repertus ibi presentatus per eius gentem fuit dicto Forbe. Secunda eius tristitia fuit dum ignoranter accepto dicto Edipo in virum, et ex eo habitis pluribus filiis, recognovit una die ipsum esse eius filium per stigmata que impressit dicta Iocasta dicto Edipo dum transmisit eum, ita ut dictum est in plantis pedum. Tertia eius tristitia fuit quando dictus Edipus eius vir et filius, cognito patricidio quod fecerat et tali nephario suo coniugio, dolore se cecavit. Quarta et ultima eius tristitia fuit dum vidit una die Etheoclem et Polinicem suos filios et dicti Edipi se ad invicem occidi in bello singulari, propter quam se gladio interemit dicta Iocasta eorum mater, que omnia Seneca recitat in tragedia eius Thebai, at quia Statius in eius poemate Thebaidos prosecutus est tantum hoc ultimum membrum, ideo auctor in persona Virgilii cantoris, ut dicit hic textus, Buccolicorum pastoralium carminum, de crudis armis duplicis tristitie dicte Iocaste ita loquitur, ut hic habetur in lictera. Post hec auctor inducit Statium ad dicendum Virgilio quomodo per eum fuit poeta et Christianus maxime per illa verba Virgilii: Magnus ab integro seculorum nascitur ordo, / iam reddit et virgo, reddeunt saturna regna / iam nova progenies celo demictitur alto. Nam Augustinus in quodam suo sermone De Adventu Christi dicta verba inquit: Nonne quando ille poeta facundissimus inter sua carmina dixit *Iam nova progenies* etc. de Christo testimonium perhibuit, quasi dicat certe sic tangendo dicta umbra de discipulis etiam Christi et de eorum secunda persecutione facta per Domitianum imperatorem, hic ut dicit textus. Item de Terrentio poeta Cartaginiensi, item de Cecilio et Plauto poetis comicis et de Varo illustrissimo viro phylosophico et ystorico, de quibus Oratius in sua Poetria sic ait: Cicilio Plautoque dabit romanus ademptum / Virgilio Varroque, de cuius Marci Varonis laudibus curiosus indagator legat Augustinum in VI° De Civitate Dei, capitulo II°. Item tangit de Persio, poeta satiro, et de Homero summo greco vate, item de Euripide tragico alio vate et de Antifonte interpretatore magno somniorum, et de Simonide et Agatone poetis, etiam dicendo quomodo sepe predicti in Limbo Inferni ratiocinantur de monte Parnasii, qui semper habent secum eorum nutrices, idest Musas illas, de quibus scripsi supra in I° capitulo Purgatorii, subaudi in fama. Item dicit Virgilius quomodo ibi etiam sunt aliqui de poetis de quibus ipse Statius cecinit poetando, scilicet Antigona et Ismene filie dicti Edipi et Iocaste, de qua Ismene Statius in XI°, scribens de dicta Iocaste eius matris, ait: Illius exilii stridentem pectora plagam, / Ismene collapsa super lacrimis comisque / siccabat plangens etc., quod tangit hic textus dicendo quomodo iam fuit tristis etc. Item Deiphilis et Argia, filie Adrasti regis et uxores olim Thydei et dicti Polinicis. Item Ysiphilis filia Toantis, olim regis insule Lemni, que ostendit fontem Langie dicto Adrasto et eius exercitui sitienti, ut dicitur hic in textu, de qua ystoria plene dicam infra in capitulo XXVI°, et ibi vide. Item Mantos, filia Tiresie, de qua scripsi in Inferno in capitulo XX°. Item Tetis mater Achillis, item Dardania, uxor dicti Achillis cum sororibus suis, de qua et de quibus scripsi in Inferno in capitulo XXVI°. + +Expedita sic ista prima parte, auctor, procedens ad secundam, in qua dicturus est VI° circulo Purgatorii, in quo dicit purgari animas gulosorum ut homines in hoc mundo viventes se retrahant a vitio gule propter virtuositatem oppositam et contrariam dicto vitio gule capescendam, ut superius in aliis circulis fecit, fingit se in principio eius hanc primam arborem invenire cum pomis et aspersione aque ita conversam radicitus ad celum, ut dicit textus; ad cuius allegoricum integumentum veniendum, prenotandum est quod, secundum quod colligi potest ex Scriptura Sacra, nobis hominibus duplex cibum in hoc mundo paratur: spiritualis scilicet et corporalis; ex alimento quidem primi consequitur homo in hoc mundo vivendo vitam ecternam, ex alimento vero secundi temporalem, unde Christus, qui est ipse cibum spiritualis, de se dicit, Iohannis VI°, quod Est panis de quo comedentes vivent in ecternum, sed in illis qui comedunt de corporali, ut comederunt Ysraelici de manna figurato in tali cibo corporali, et tandem in deserto omnes mortui sunt, ut Exodi capitulo XV° habetur; item dicit: Panis quem ego dabo caro mea est pro mundi vita; item Est aqua illa de qua bibens non sitiet in ecternum, ut dicitur Iohannis IIII° capitulo, quo quidem Christo ut cibo spirituali frui non possumus nisi contempnendo cibum corporalem predictum, unde Deuteronomii VIII° capitulo dicitur: Frequens sumptio cibi spiritualis inducit contemptum cibi corporalis, et Gregorius: Quanto corpus impletur tanto anima minoratur. Hic igitur auctor hanc arborem ponit pro alimento et saporatione Dei ut cibi spiritualis, verum quia ad dictam saporationem talem venire non possumus a nobis nec illam ut arborem inascensibilem ascendere, nisi gratia desuper nos elevet ad eam. Ideo fingit auctor eam arborem ita hic conversam ad celum, ad quod forte Gregorius respectum habuit in Moralibus, dum dixit Per arborem palme significatur vita iustorum que in terris debilis est et in celo fortis. Item facit ad idem quod ait Thomas super illis verbis Ad Lucilium Senece: Si vis in perpetua voluptate esse non voluptatibus adiciendum est, sed cupiditatibus detrahendum, dicens: Cupiditatibus vero non detrahitur nisi res gratie infundatur. Et per hoc docuit nos Dominus orando implorare panem cotidianum qui pro tali gratia ponitur secundum unum intellectum, ut plene scripsi supra in capitulo XI°, quam Deus promictit dicendo, Exodi XVI° capitulo: Ego pluam vobis panem de celo, item mediante talem gratia Dei per scientiam Sacre Scripture gustamus ut plurimum talem spirituale cibum, ut ait Innocentius papa exponendo illa verba Ezechielis: Venter tuus comedet et viscera tua complebuntur, dicens: Pro ventre mens intelligatur, que divinarum scripturarum notitiam ut escam recipit, coquit et digerit meditatione frequenti, viscera vero implentur cum desiderium intimo sapore in hiis satiatur. Item dum hoc ostendit etiam dicendo dyabolo volenti eum temptare in vitio gule: Non in solo pane vivit homo, sed in omni verbo quod procedit ex ore Dei, ut habetur Mathei IIII° capitulo, ut processit dicta Sacra Pagina, cum Spiritus Sanctus locutus sit per prophetas, ut dicitur in Symbolo. Ideo auctor fingit hanc vocem quam hic accipit pro auctoritate famosa Sacre Pagine, allegorice loquendo, inter frondes dicte arboris dicere quomodo Daniel sprevit cibum corporalem, ut legitur Danielis capitulo I° et capitulo X°, et acquisivit talem scientiam ut cibum spiritualem. Item, quia mediante etiam tali gratia homo venit ad hunc spiritualem cibum per virtutem temperantie et sobrietatis et ad saporationem Dei cum ieiunio et abstinentia cibi corporalis ut faciunt sancti heremite contenti pane pomis et aqua, et ut faciebant discipuli domini comedendo spicas, ut habetur Mathei capitulo XII°: ex quo motus fuit Ambrosius, scribens Super Salterio, dicendum: Contraria studiosis divine cognitioni precepta medicine sunt, a ieiunio revocate, et lucubrare non sinunt, unde Apostolus ait Ad Thesalonicenses: Vigilemus et sobrii simus, et Ad Timoteum V° capitulo etiam inquit: Noli adhuc aquam bibere, sed modico utere vino propter infirmitatem, quasi dicat *non aliter*, et Glosa super Matheo XII° capitulo exponendo illa verba: Cum immundus spiritus exierit ab homine ambulat per loca inaquosa et arida: Sunt homines temperate viventes in quibus dyabolus non invenitur requiere. Ideo fingit auctor dictam talem vocem, suasive scilicet, dicere hic quomodo Domina Nostra non petiit vinum in nuptiis, ut scripsi supra in capitulo XIII° pro eius gustu, sed pro aliis, et quomodo antiquis mulieribus romanis incognitus fuit usus vini, ut recitat Maximus Valerius in II°; item et quomodo illi de prima etate aurea egerunt, ut ait Ovidius in I° dicens: Aurea prima sata est etas etc., et subdit de eius gentibus et hominibus: Contentique cibis nullo cogente creatis / arbuteos fetus montanaque fraga legebant, / et que deciderant patula Iovis arbore, glandes. / Flumina iam lactis, iam flumina nectaris ibant, / flavaque de viridi stillabant ilice mella, - ad quam transumptivam locutionem ait Psalmista dicens: De petra melle saturavit eos, quando scilicet dicte gentes, dicit ibi Glosa, Post multam itineris fatigationem et sitim aquis frigidis ex saxo fluentibus fruebantur, easque magno desiderio auriebant et, quia dulciter talis cupiditas explebatur, aquas illas mel appellavere et nectar - item dicendo quomodo ideo Baptista in deserto pro cibo habuit mel silvestre et locustas, nec vinum novit, quo Non surrexit maior inter natos mulierum, ut dicitur Mathei III° capitulo et capitulo XI°, et Luce et Marci capitulo I°. Et hec sint pro dicta prima hac arbore ut de dicto cibo spirituali breviter dicta inferius; autem de premisso cibo corporali dicam cum erimus ad aliam arborem. + +{Mentre che gli occhi per la fronda verde.} In hoc XXIII° capitulo Purgatorii, premisso prohemio suo quod per se satis patet, auctor, continuando se ad proxime supradicta, describendo penam quam dicit animas pati in Purgatorio propter peccatum gule in fame et siti, fingit se hic nunc vidisse has umbras ita macilentas et in occulis obscuras et cavas etiam, ut dicit textus, quod forte posset reduci allegorice etiam ad illos homines qui in hoc mundo viventes in satisfationem huius vitii gule cum abstinentiis et ieiuniis, quasi se purgando simili modo extenuati apparent. Quo utroque tali duplici respectu, Trenorum capitulo IIII°, sic ait Ieremias: Denigrata est facies eorum super carbones; item Glosa super illo verbo Psalmiste: In camo et freno maxillas eorum constringe qui non approximant ad te, ait: Non approximantes sunt homines ad Deum cibo et potu se replentes, quibus Psalmista optat magis et magis constringi maxillas, idest proprius victualia dari ut sic saltem cogantur approximare, sicut accipiter famelicus ad dominum suum vel potum etiam referri. Hoc est quod dicitur in principio sequentis capituli de foveis occulorum dictarum animarum ad hoc, scilicet ut quemadmodum gulosi in hoc mundo propter tale vitium ita deturpaverunt faciem suam, ita etiam alio mundo eorum anime se purgando in reprehensionem dicti vitii et in earum consonam penam purgatoriam se afflictas ostendant, ad quod faciunt illa verba Salamonis, Proverbiorum XXIII° capitulo: Cui ve? cui patri ve? cui sine causa vulnera? cui fovee? cui suffossio occulorum nonne hiis qui morantur in vino et student in calicibus epotandis? Inde tangit hic auctor quod scribit Ovidius in VIII° de Eresitone per viam operationis et de eius macilentia harum animarum qui, dum in contemptu Cereris, dee bladi, quandam quercum illi consecratam incidisset, extenuatus est ita per famem ad instantiam dicte Cereris quod consumptus est fame, unde describendo quomodo fames eum anichilavit, inquit ipse Ovidius primo describendo ipsam famem repertam a dicta Dea, Quesitamque famem lapidoso vidit in agro / unguibus et raris vellentem dentibus erbam, / irtus erat crinis, cava lumina, pallor in ore, / dura cutis, per quam spectari viscera possent, subdens quomodo aggressa est dicta fames dictum Eresitonem dormientem ita dicendo: Seque viro inspirat faucesque et pectus et ora / afflat et in vacuis peragit ieiunia venis, qui Eresiton, consumptis omnibus opibus propter famem, ultimo vendidit filiam propriam; gens Iudaica propter famem perdidit Yerusalem per obsidionem Tyti Vespasiani, de qua dixi supra in precedenti capitulo: nam ad tantam penuriam venit ultimo quod quedam mulier nomine Maria proprium filium quem lactabat reperta fuit in dicta civitate sic obsessa assare causa ipsum comedendi, ut scribit Iosephus, tangendo etiam quomodo in vultu humano ex superciliis et naso representatur littera M, et fingendo se auctor inde ibi reperire umbram Foresii de Donatis de Florentia, consotii magni dicti auctoris, quem inducit primo ad dicendum sibi quomodo ibi divinitus accidit ipsum et alios spiritus ita famelicos effici, item quomodo canunt et plorant ibi eundo ad dictam arborem, moti illa duplici voluntate qua dominus noster letus ivit ad crucem et tristis in qua clamavit *Ely, Ely, lama zabatani?*. Nam ait Atanasius scribens contra Pollinarum: Quando Christus dixit *Pater, si possibile est transeat a me calix iste, sed tamen non mea sed tua voluntas fiat*, et dum dixit: *Spiritus promptus est, caro vero infirma*, duas voluntates ostendidit, humanam scilicet que propter infirmitatem carnis fugiebat pati, et divinam qua pati volebat et rationalem. Item et Magister Sententiarum in III° ad hoc etiam ait: Christus affectu humano, quem de Virgine traxit, volebat non mori, sed affectu rationali et divino pati voluit, Nec ex hoc propterea fuit in eo contrarietas voluntatis, ut scribit Thomas etiam in IIIa parte, questio XVIIIa, quod etiam tetigit Apostolus, Ad Romanos VII°, dicens quomodo Videbat aliam legem in membris suis repugnantem legi mentis sue, rationali subaudi. Item dicit dicta umbra quomodo domina Nella eius uxor liberavit eum Foresium, ut patet in textu, ab aliis locis Purgatorii, commendando eam de pudicitia et honestate et abominando dissolutas mulieres alias florentinas et inverecundas magis quam sint femine Barbagie, ut dicit textus hic, contrate cuiusdam insule Sardinee, que seminude vadunt, et ex hoc prenunciat evenire iuditium de proximo dictis dominabus florentinis, ut vere postea evenit, si bene consideretur. Alia que sequuntur in hoc capitulo per se satis possunt intelligi. -In hoc XXIIII capitulo auctor, se continuando ad proxime supradicta, inducit adhuc dictam umbram Foresii ad dicendum sibi de Piccarda eius sorore quomodo non habuit suo tempore in pulcritudine et bonitate parem, et quomodo ut virgo proba nunc in alto Olimpo triumphat leta cum corona, que dicitur aureola debita virginibus in celo. +{Né l dir landar, né landar lui più lento.} In hoc XXIIII° capitulo auctor, se continuando ad proxime supradicta, inducit adhuc dictam umbram Foresii ad dicendum sibi de Piccarda eius sorore quomodo non habuit suo tempore in pulcritudine et bonitate parem, et quomodo ut virgo proba nunc in alto Olimpo triumphat leta cum corona, que dicitur aureola debita virginibus in celo. Nam quanquam nupserit in hoc mundo et ducta fuerit ad virum, tamen mortua est intacta, nam dum per vim extracta fuisset de monasterio, ut scribit iste auctor infra in Paradiso in capitulo III°, a domino Curso De Donatis de Florentia eius fratre, et nupta fuisset et tradita domino Roselino de la Tosa, implorata et obtenta gratia ab eo ne illo primo sero concuberet secum, illa nocte, superveniente febre, infirmata miraculose est ad mortem, et in brevi mortua est virgo, unde merito talem coronam meruit, de qua Yeronimus ita in Epistola ad Eustachium inquit: Audenter dicam: Cum omnia possit Deus, suscitare virginem non potest post ruinam. Valet quidem liberare de penis, sed non valet coronare corruptam, idest non congruit eius potentie ut aureola coronet corruptas, cum esset contra iustitiam, ut exponit glosator Decreti, et hoc vult tangere hic auctor de tali dicta corona, fingendo auctor inde sibi ostendi ibi a dicto spiritu umbram Bonaiuncte Orbisani de Lucca, suo tempore magni inventoris in materna rima; item umbram pape Martini IV° de Turso civitati Gallie qui de anguillis lacus Bolsene coctis in vernacio vino multum gulosizavit, unde super eius sepulcro fertur quod fuerunt hii duo versus reperti: Gaudent anguille / quia mortuus hic iacet ille, / qui quasi morte reas excoriabat eas; item umbram domini Ubaldini de la Pila de Ubaldinis et domini Bonifacii eius filii olim archiepiscopi ravenatis, cuius pastorale frustum habet in summitate quoddam signum ad modum unius rocchi, et hoc est quod tangitur hic de rocco; item umbram domini marchesii de Orgoliosis de Forlivio. + +Inde auctor inducit dictam umbram Bonaiuncte murmurare in gula ubi sentiebat plagam, idest penam purgatorias sui delicti, et merito, cum in illo membro fit gulosorum excessus - unde Ecclesiastes VI°: Omnis labor hominis in ore eius, ex quo Euticius, gulosus ille phylosophus, de quo dicitur in III° Ethycorum: Non rogabat deos, nisi ut eius guttur fieret longum ut guttur gruis ut magis saporaret potum et cibum - et ita murmurando prenuntiavit ipsi auctori exilium suum et quomodo sic exul veniret luce et ibi in quandam iuvenem dominam procaretur. Subsequenter auctor, ut ostendat quomodo quilibet scribens poetice latine vel vulgariter debet primo moveri non simpliciter a se ipso sed ab illa punctali instigatione interius nos ad talia incitante, quam Yeronimus in prohemio Biblie vocat energiam, Statius vero in principio sui Thebaidos vocat eam oestrum, Gualfredum in eius Poetria eam vocat intrinsecam lineam cordis. -Exorditur enim hic auctor quomodo tunc eius iter nolebat storpium, idest imbrigamentum, cum tunc iam de XII horis in illo loco ubi erat, VIII processerant per illa verba, scilicet quod sol existens in signo Arietis transiverat in circulum meridianum dividentem dictas XII horas diurnas per medium in equinotiali tempore, ut tunc erat secundum fictionem auctoris eius, et quod etiam iam ibi processerat per unum signum comprendens duas horas, et sic bene sequitur quod signum Thauri, quod sequitur dictum signum Arietis, erat in medio celi, idest in dicto circulo meridiano in illo emisperio et in isto nostro signum Scorpionis directe oppositum dicto signo Thauri per consequens esse debebat in medio noctis, ut dicit hic etiam textus. Inde querit auctor a Virgilio quomodo anime predictarum gulosorum ibi in Purgatorio macrefieri ita possunt, ut viderat cum sint spiritus incorporei, et sic non est opus eis alimentatione, cui Virgilius respondendo implicite primo sic dicit si ipse consideret quomodo Meleager extenuatus devenit, quod durum erat sibi fieri guizzum, idest liquidum. Est enim circa hoc notandum quod, prout scribit Ovidius in VIII, Dyana dea, indignata contra Oeneum, regem Callidonie eius contemptorem, misit in dictam eius contratam aprum quendam vastantem omnia, quem demum dictus Meleager occidit, et caput eius tradidit Atalanti virgini quam diligebat ut procus eius; tamen Flexipus et Toxipus, fratres et avunculi dicti Meleagri, dictum caput apri abstulerunt per vim, inscio dicto Meleagro, dicte Atalanti invidia quadam, ex quo ipse Meleager illos ambos occidit. +Auctor vero hic pro amore quodam eius interiori eam accipit, secundum cuius suggestionem dicit hic quomodo eius ingenium extra scribendo significat et promit, modo quia dictus Bonaiuncta et frater Guitonus de Aritio et Iacobus Notarius de Tolentino, antiqui dictatores in rima vulgari, non ita scripserunt sed magis a casu et suo motu et improvise, contra doctrinam poeticam traditam per Oratium dicentem: Scribendi recte sapere est et principium et fons. / Verbaque provisam rem non invita sequentur, et per dictum Gualfredum dicentem: Si quis habet fundare domum non currat ad actum / impetuosa manus etc., ac etiam per Ennodium in quadam eius Epistula sic dicentem: Amor suggerit quod negat ingenium, et per Sidonium dicentem: Aut seria aut nulla, scilicet scribenda et loquenda sunt. Inde detrahit eis hic auctor, ut dicit textus, dicendo novum stile dicti auctoris et aliorum modernorum taliter scribentium dictus a Bonaiuncta hic dulcem et novum clavum, in hoc alludens vendentibus cartas Bononie et quaternos cum lineis habentibus certos clavos in se secundum maiorem et minorem commensurationem et formam librorum seu voluminum veterum et novorum. Ultimo dicit dicta umbra Foresii quomodo dominus Cursius eius frater de proximo tractus erit a quadam bestia ad mortem violentam corporalem et cum anima ad vallem infernalem, ut dicit hic textus, et ita fuit, nam inde non per magnum tempus aspirando una die ad dominium civitatis Florentie sua ferina arrogantia seu presumptione, que hic pro dicta bestia ponitur, occisus est in fuga prope dictam civitatem, unde potuit dici de eo quod ait Daniel in capitulo IIII° de Nabucodonosore dicens: Nabucodonosor propter superbiam a rationali mente in bestialem animum commutatus, atque regno suo profugus est, et Seneca: Ferina natura est vulneribus et sanguine letari, ut letabatur dictus dominus Cursius. -Hiis dictis, veniamus ad tertiam partem, quam ut lenius valeam et explicite exponere, et ut perspicaciter intelligatur per hunc modum, procedam primo querendo quid sit anima intellectiva et rationalis, de qua hic nunc tractatur, secundo unde in nos veniat, tertio quando in nobis infunditur, quarto quomodo se habet cum vegetativa anima et sensitiva, quinto ubi in nobis localiter residet, sexto quomodo se habet separata a corpore. Ad tertium, quando scilicet hoc faciat Deus ipse, dicit hic auctor in persona Statii cur articulatum est cerebrum in ipso feto humano, unde nostri theologi dicunt quod in instanti in conceptione Christi ipse Deus perfectus homo fuit et statim anima rationalis infusa fuit in eum tum propter infinitam virtutem agentis, scilicet Spiritus Sancti, tum quia incongruum fuisset filium Dei corpus suppressisse non formatum. In aliis autem hominibus non infunditur dicta anima nisi organato embrione et plene habilitato ad ipsam animam recipiendam, ut Augustinus, in libro Questionum recitatus in quodam Decreto inquit. +Post hec auctor fingit se devenisse ad hanc secundam arborem quam allegorice pro cibo corporali et eius attractione hic allegorice summit, a quo dependet vitium gule quod in matre Eva occasio nobis fuit omnium malorum, de qua, Genesis III°, dicitur: Videns mulier lignum quod esset pulcrum occulis et ad vescendum suave tulit de fructu illius et comedit, ubi Glosa ait: Non licet intueri quod non licet concupisci, et hic notat hic auctor dum finxit vocem illam in hac arbore monuisse ita eos ne se proximarent sibi, que arbor scientie boni et mali in esu vetita Eve et Ade, ut Genesis capitulo II° habetur, materialis fuit, ut scribit Thomas in sua prima parte, licet spiritualiter liberum nostrum arbitrium figuret; nam et materialis fuit petra percussa a Moyse in deserto fundens aquam, ut Numeri XX° capitulo habetur, et tamen prefigurata est in Christo, unde Glosa super illis verbis Ecclesiastes X° capitulo: Ve tibi, terra, cuius rex puer est et cuius principes mane comedunt: Per terram, inquit, homo accipitur, qui terra; rex vero pro libero arbitrio; principes sunt quinque sensus corporales, sic enim illi qui verum Deum colunt ab honorem divino incoare volunt diem, sic illi quorum Deus ventus est, incoare volunt, cum a cibo et potu; quod oppositive correspondet ad allegoriam supradicte prime arboris: sedem non enim habuit a natura dicta arbor Paradisi ut esset lignum scientie boni et mali, sed ex occasione quam presentit mala fuit propter inobedientiam, ut de hoc plenum scribam infra in capitulo finali. Ad propositum igitur quia paucissimi in hoc mundo ad supradictam arborem primam intendunt spiritualiter per virtutem sobrietatis, sed ad hanc secundam omnes quasi tendunt corporali vitio gule, inobedientes illis verbis Domini, Luce XXI°: Actendite ne graventur corda vestra in crapula et ebrietate, ex quo dicit secundario hec vox quomodo hec talis secunda arbor elevata fuit a dicta arbore Eve. Ideo auctor fingit sub dicta prima arbore nullas animas levare manus, sed tantum sub ista secunda quasi sint, ut ille anime gulosorum purgantes se ibi taliter, cupientes, ut dicit textus, ut iustitia divina illa puniat eas ita ut puniit animam Tantali in Inferno pro hoc peccato, Ovidio in IV° dicente: Tibi Tantale nulle / deprenduntur aque, queque imminet effugit arbor, item animas illas aliorum gulosorum de quibus sic ait etiam Psalmista: Famem patientur ut canes, et Luce XV° dicit: Filius prodigus qui tenet figuram gulosorum, ego autem hic fame pereo. -Ultimo dicit auctor quomodo ultima plaga sculpta et facta a spata angeli in introitu Purgatorii sibi et aliis animis in fronte, idest ultimum mortale peccatum, scilicet luxurie, cum tali medicinali igne purgatorio summitur et solidatur. +Inde auctor inducit etiam dictam vocem ad dicendum de pravo effectu huius vitii gule et quantum in commensationibus contingat mali per exemplum illorum centaurorum creatorum in nubibus poetice loquendo, ut scripsi plene supra in Inferno capitulo XII°, ut dicit etiam textus hic, qui semel convitati per Periteum sponsum Ypodamen ad suas nuptias egerunt, ut dicitur Yeremie V°: Saturavi eos et necati sunt, et Osee VIII° capitulo: Ceperunt principes furere a vino; nam post prandium dicti Centauri saturi et ebriosi causa luxuriandi rapere voluerunt dictam sponsam cum aliis dominabus nuptialibus, et rapuissent suis duplicibus pectoribus, humanis scilicet et equinis, insultantes, nisi Theseus et alii comites et sodales dicti Peritei sponsi eos fugassent bellando et occidissent, ut scribit Ovidius in XII°, ad quod exemplum facit etiam quod legitur Genesis VIIII° capitulo de Noe qui, bibens vinum et inebriatus, nudatus in terra iacebat; item quod legitur eodem libro, capitulo XII°, de Loth qui inebriatus etiam duplicem incestum commisit; item quod legitur secundo Regum capitulo XII°, de Absalone qui in convivio fratrem suum Amon occidit, et ex hoc rogat Apostolus Ephesinos dicens: Nolite inebriari vino in quo est luxuria. + +Tertio fingit etiam auctor hic dictam vocem clamasse et dixisse contra illos Ebreos molles de quibus legitur in libro Iudicum in capitulo VII°: nam, dum Gedeon parasset se ad pugnam contra Medianos cum decem milibus Hebreis, habuit a Deo quod ante pugnam talem duceret dictam gentem ad flumen quoddam, et omnes bibentes resupine cum ore in aqua reiceret, et bibentes cum manu duceret secum ad bellandum, et ita facto solum trecenti fuerunt bibentes cum manu, ut dicit Glossa, quod genuflexus bibit ille qui avide potat, et cum illis trecentis optinuit, subdendo inde auctor quomodo adhuc dicta vox memoravit multas alias culpas secutas iam a miseris lucris, idest a divitiis, ut de divite epulone illo qui slendide convivabatur, ut dicitur Luce capitulo XVI°, ad quod ait Yeronimus sic dicens: Tolle epularum et libidinis luxuriam, et nemo queret divitias, quarum usus vel in ventre vel sub ventre sunt, et quod dicitur Trenorum I° capitulo de gulosis: Ibi dederunt pretiosa queque pro cibo ad refocilandas animas suas; et Seneca etiam inquit ad idem: Non magno constat nobis fames sed ambitio eorum maiorem partem que expendunt superbi expendunt ad pascendum occulos hominum, contra quos exclamat Lucanus in IIII° dicens: O prodiga rerum / luxuries, nunquam parvo contenta parati / et quesitorum terra pelagoque ciborum / ambitiosa fames et laute gloria mense. + +Inde dicit auctor quomodo venit ad sextum angelum inferentem sibi cum aliis odorem quasi ambrosie herbe qua equi Solis pascuntur, de qua Virgilius: Ambrosieque come divini vertice odorem, et Ovidius in II°: Ambrosie succo saturos presepibus altis / quadrupedes ducunt etc., tangendo comparative de aura verna spirante in mense Mai, ut dicit textus, et quomodo dicta vox angelica, ultimo dixit: *Beatos illos quos gratia dei removet ab hoc vitio gule, exuriendo semper prout iustum est* in hoc mundo, ut impleantur in alio, iuxta illud Psalmisticum canticum Virginis: Exurientes implevit bonis et divites dimisit inanes, et sic complet iste angelus illam partem quam non dixit alius precedens qui tantum dixit: *Beati qui sitiunt iustitiam* etc., et non dixit *et qui exuriunt*, ut est in textu Mathei V°; est enim iustitia in cibo et potum cum sobrie et parsimoniate cibamur, unde Innocentius papa, diffinendo ieiunium ait: Ieiunium est parsimonia victus et abstinentia ciborum, quem virtus parsimonie illud medium tenet, et de quo sic ait Augustinus: Sumenda sunt alimenta ut medicamenta, sed dum ad quietem satietatis ab indigentia transitur, in ipso transitu laqueus concupiscentie insidiatur, et super illud etiam Ad Corinthios primo capitulo X°: Sive comedetis sive bibitis, omnia ad laudem Dei facite, ait: Si quid manducas et bibis ad refectionem corporis, gratias agas Deo qui tibi mortali tribuit ista. + +{Ora era unde el salir non volea storpio.} Hoc XXV° capitulum quattuor habet principales partes, in prima quarum auctor, premisso exordio, summit querendo materiam scribendi de generatione humana nostra et de natura, et qualitate nostre anime coniuncte et separate et hec durat usque ibi: Sangue perfecto etc. Ibi secunda in qua dicit de corporali nostra formatione, et hec pars durat usque ibi: {Ma come danimal devegna fante}. Ibi tertia in qua de esse nostre anime tractat, et hec usque ibi: {E già venuto a lultima tortura}. Ibi quarta et ultima pars in qua incipit tractatum septimi circuli, et illa durat usque fingit se venire ad ultimum angelum infra. + +Exorditur enim hic auctor quomodo tunc eius iter nolebat storpium, idest imbrigamentum, cum tunc iam de XII horis in illo loco ubi erat, VIII processerant per illa verba, scilicet quod sol existens in signo Arietis transiverat in circulum meridianum dividentem dictas XII horas diurnas per medium in equinotiali tempore, ut tunc erat secundum fictionem auctoris eius, et quod etiam iam ibi processerat per unum signum comprendens duas horas, et sic bene sequitur quod signum Thauri, quod sequitur dictum signum Arietis, erat in medio celi, idest in dicto circulo meridiano in illo emisperio et in isto nostro signum Scorpionis directe oppositum dicto signo Thauri per consequens esse debebat in medio noctis, ut dicit hic etiam textus. Inde querit auctor a Virgilio quomodo anime predictarum gulosorum ibi in Purgatorio macrefieri ita possunt, ut viderat cum sint spiritus incorporei, et sic non est opus eis alimentatione, cui Virgilius respondendo implicite primo sic dicit si ipse consideret quomodo Meleager extenuatus devenit, quod durum erat sibi fieri guizzum, idest liquidum. Est enim circa hoc notandum quod, prout scribit Ovidius in VIII°, Dyana dea, indignata contra Oeneum, regem Callidonie eius contemptorem, misit in dictam eius contratam aprum quendam vastantem omnia, quem demum dictus Meleager occidit, et caput eius tradidit Atalanti virgini quam diligebat ut procus eius; tamen Flexipus et Toxipus, fratres et avunculi dicti Meleagri, dictum caput apri abstulerunt per vim, inscio dicto Meleagro, dicte Atalanti invidia quadam, ex quo ipse Meleager illos ambos occidit. Quo scito Althea, mater dicti Meleagri et soror dictorum Flexipi et Toxipi, quendam stipitem fatatum ut quantum duraret duraret vita dicti Meleagri misit in ignem, et secundum quod comburebatur ita dictus Meleager consumebatur, et sic demum combusto dicto stipite mortuus est Meleager, de quo tali stipite ait sic ibi dictus Ovidius: Stipes erat, quem, cum partus enixa iaceret / Testias, in flammam triplices posuere sorores / staminaque impressio fatalia pollice nectens / *Tempora*, dixerunt, *eadem lignoque terque, / a modo nate damus*, que postquam carmine dicto excessere diem etc. Ad propositum igitur arguit Virgilius: si dicte Cloto Lachesis et Atropos sorores, de quibus dictum est supra in XXI° capitulo, demonica potentia hoc facere potuerunt, et Circes homines in bestias convertere arte magica qua etiam Apuleius asinus diu fuit, quanto magis divina potentia facere potest animas predictas in Purgatorio ita macrefieri cum tale potentiam contulit demonibus. Unde Thomas in prima parte, articulo III°, tractando de vetulis fascinantibus pueros ait: Possibile est quod Dei permissione vel aliquo occulto facto cooperetur ad hoc malignitas demonum cum quibus demonibus dicte vetule aliquod fedus habent. Item secundo arguit Virgilius, et dicit de motu nostro in speculo apparente, quod tamen in se speculum non movet vere, sed representative, in quo premictit quod inferius magnus aperit de virtute informativa et aere vicino dictarum animarum. Et hec sunt pro dicta prima parte. + +Ad secundam veniamus in qua Statius, explicite solvendo dubium auctoris de anima nostra separata, incipit primo a remotis dicere de creatione nostra corporali, et, ut coniuncta copulatione ipsius anime et eius origine melius premictere possit que expediunt ad propositam materiam - sequendo Augustinum dicentem in suo libro Questionum: Animam Ade potuit Deus admiscere limo terre qui, formato corpore primo animam accepit, ut dicitur Genesis capitulo II°, sed ratione carebat, quia prius debebat domus compaginari, inde induci habitatorem - inquit sic: Sangue perfecto etc., ad cuius principii evidentiam notandum est quod in nostro virili stomaco de cibo et potu digesto natura duplicem sanguinem elicit: rubeum, qui cruor appellatur, quem epar de stomaco surgit, et post transmictit ad venas ad augumentationem et substentationem membrorum corporalium, item alium dealbatum eo quod magis decoctum et magis per consequens perfectum, ut dicit textus hic, qui - licet vocetur talis sanguis secundum Ysiderum virus, unde ab eo viri dicuntur secundum eum, et per Phylosophum dicatur aqua viri, - comuniter tamen sperma vocatur et ad procreandum institutum est, qui quidem non bibitur, idest non attrahitur a venis ut alter primus sanguis, sed remanet post dictam digestionem quasi alimentum leve quod elevatur ultimo de mensa, ut sunt mice panis et alia fragmenta, et sic ultimo sperma levatur, idest attrahitur ab omnibus nostris principalibus membris, capiens a corde spiritualiter, ut a principaliori membro, habitum et virtutem informativam ad compositionem corporis humani producendam, licet Bernardus dixerit dictum sperma primitus a cerebro emanare, allegando Ypocratem dicentem quod si certi nervi iuxta aures incidantur alicui fit non generans taliter mutilatus, a quibus principalibus membris, dicit inde Statius, dictum spermam discendentem ad testiculos viriles inde per coitum descendit in vulvam et matricem mulieris. Unde Ysiderus dicens de ethimologia dictorum testiculorum ait: Testiculi semen calamo ministrant descendens a spine medulla et arenibus et lumbis ad procreationem, et super eius mulieris sanguinem habentem spiritualiter etiam a corde virtutem informativam ad humanum fetum producendum, passive subaudi, et ex hoc subdit Statius hic statim quomodo sperma predictum dispositum est virtualiter ad agendum propter suam maiorem perfectionem, et dictus sanguis muliebris ad patiendum. Et ex hoc Phylosophus in libro De Generatione Animalium dicit quod Vir confert fetui formam et femina parat materiam; nam semen maris non est sicut materia in conceptione, sed solum sicut agens. Circa quod latius scribendo Thomas in prima parte eius Summe CVIIIa questio sic ait: Vis illa activa que est in semine ex anima generantis derivata est quasi quedam motio ipsius anime generantis; nec est anima, nec pars eius, nisi in virtute sicut in serra et securi non est forma scampni, sed quedam motio ad talem formam. Et ideo non oportet quod ista vis activa habeat aliquod organum in actu, sed fundatur in ipso spiritu incluso in dicto semine hominis, in quo quidem eius spiritus est quidam calor etiam ex virtute celestium corporum, quorum virtute agentia inferiora agunt ad speciem. Et quia in eo concurrit virtus anime cum virtute celesti, dicitur per Phylosophum in secundo Physicorum quod homo generat hominem ex materia et sol; nam calidum elementale se habet instrumentaliter ad virtutem anime sicut etiam ad virtutem nutritivam, unde ait etiam idem Phylosophus in secundo De Anima. Inde procedendo dicit Statius quod dictum sperma ita infusum in matricem incipit primo operari se ibi coagulando infra VII horas, subaudi secundum Macrobium, usque ad quod spatium aut adheret matrici aut refunditur, et quod ita adherens vivificat se primo vita vegetali, subaudi cuius vite iste sunt potentie, scilicet potentia nutritiva augumentativa et generativa, que etiam anima nostra prima vegetabilis dicitur, que magis in nobis ut potentia quam ut anima per se, ut etiam in plantis dici potest, que quidem non incipit sic in nobis secundum actum secundum, sed secundum primum, sicut anima sensitiva est in dormientibus; sed cum incipit trahere alimentum, tunc actu operatur que materia transmutatur a virtute, que est in semine maris, quousque perducatur in actum anime sensitive, non ita quod ipsamet vis, que erat in semine, fiat sensitiva, quia sic esset generantis et geneneratum. Et ecce quod subditur in textu, scilicet quod anima vegetalis plantorum est ad rivam, et habet in se in ipsis plantis suum complementum, et nostra est in via, idest in fieri ad alium terminum, unde in primo Ethycorum inquit Phylosophus: Irrationalis hec quidem, scilicet vegetativa anima, cuius est nutriri et augeri, quam ponimus in embrionibus etc. Inde dicit Statius quod dictus embrio post ea tantum inde operatur quod incipit se movere et sentire, sicut illa informis viscositas que in certis litoribus maris rapitur, ut scribit Phylosophus in suo libro De Animalibus, et quam ibi vocat fungum marinum. Nam si incutitur ab aliquo movetur quasi ut testudo quedam, et sic secundario factus est dictus embrio anima sensitiva, et hoc, elapsis VII diebus, secundum dictum Macrobium dicentem super Somnio Scipionis: Semine informatione hominis infuso artifex natura hoc primum molitur, ut die VII° folliculum geminum circundet humori, quasi ex membrana tenui qualis in ovo ab exteriore testa intra se claudit liquorem, et ab inde in antea incipit organare potentias anime sensitive, que sunt quinque nostri sensus, et membra extendere, et hoc in quinta ebdomada secundum eundem Macrobium dicentem: Tunc fingi in ipsa substantia humoris humani figuram magnitudine apis, ut in illa brevitate membra omnia et designata totius corporis liniamenta consistant. Et hec omnia procedunt, dicit Statius hic, a virtute cordis in quo naturam intendit ad omnes partes, unde Thomas in suis Questionibus Anime in hoc ait: Cor primum instrumentum per quod anima movet ceteras partes corporis, et eo mediante anima unitur reliquis partibus corporis ut motor, licet ut forma uniatur corpori per se immediate et cuilibet parti eius. Et sic concludendo in hac secunda parte, postquam per virtutem principii activi, quod erat in semine, producta est anima insensitivam in generato quantum ad aliquem partem eius principalem, tunc incipit operari dicta anima sensitiva ad complementum proprii corporis per modum nutritionis et augumenti. + +Hiis dictis, veniamus ad tertiam partem, quam ut lenius valeam et explicite exponere, et ut perspicaciter intelligatur per hunc modum, procedam primo querendo quid sit anima intellectiva et rationalis, de qua hic nunc tractatur, secundo unde in nos veniat, tertio quando in nobis infunditur, quarto quomodo se habet cum vegetativa anima et sensitiva, quinto ubi in nobis localiter residet, sexto quomodo se habet separata a corpore. Ad primum dico quod dicta anima secundum Platonem est essentiam quedam se moventem; Zeno dixit eam esse numerum se moventem; Aristoteles dixit eam entelechiam, quod idem est quod forma; iterum in II° De Anima dicit quod est Primus actus corporis physici organici, potentia vitam habentis; Pythagoras dixit eam harmoniam, Possidous dixit eam ydeam, Asclepiades dixit eam quinque sensuum exercitium sibi consonum, Ypocrates dixit eam spiritum tenuem per corpus omne dispersum, cui Virgilius concordans de ipsa anima: Par levibus ventis volucrique simillima somno, Eraclitus dixit eam lucem quendam et scintilla stellarum essentie, Democritus dixit eam spiritum insertum athomis, Aenasimenes dixit eam aerem, Empedocles sanguinem, Parmenides dixit eam ex terra et igne substantiam, Zenofantes ex terra et aqua, Beotes ex aere et igne, Epicurus speciem ex igne et aere et spiritu mixtam, Frater Albertus dicit animam prout est spiritus esse Substantiam incorpoream et intellectuale eorum illuminationum que sunt a primo ultima revelatione perceptiva, Remigius dicit animam esse prout est rector corporis substantiam incorpoream regentem corpus, Augustinus in suo libro De Spiritu et Anima dicit quod Anima est substantia quedam rationis particeps corporis regendi causa accomodata non ex materia corporali nec spirituali, ut ipse idem Augustinus ait Super Genesi capitulo VII°, et Thomas in prima parte questio LXXVa dicit quod Anima est principium vite in hiis que apud nos vivunt non corpus sed corporis actus, sicut calor, qui est principium calefactionis, non est corpus sed quidam corporis actus ac subsistens et incorruptibile et absque materia, que omnia secundum Ysiderum: Dum vivificat, corpus dicitur anima; dum vult, animus; dum scit, mens; dum recolit, memoria; dum recte iudicat, ratio; dum spirat, spiritus; dum sentit, sensus. Ad secundum, scilicet unde veniat dicta nostra anima, dixit Plato in suo Timeo quod a stellis venit: nam posuit omnes animas in principio mundi simul creatas in comparibus stellis et ab eis corporibus infundi, quam opinionem iste auctor improbat infra in Paradiso in capitulo IIII°; quidam alii ut heretici dixerunt quod venit a semine virili dicta anima, ponentes ipsam animam creari ex preiacenti materia, idest ex anima generantis, et nasci cum corpore sicut creatur corpus ex corpore. Fides vero nostra tenet et vere quod ab ipso Deo solum veniat, et quod cottidie Deus ipse novas animas creat et infundit corporibus et infundendo creat et creando infundit. Ad quod confirmandum ait etiam Phylosophus in libro De Generatione Animalium: Relinquitur solus intellectus de foris evenire, et in libro De Proprietatibus Elementorum ait: Commiscitur aqua viri cum sanguine matris donec fit frustum, deinde formatur et fit in eo spiritus vite infundi. Item et Tullius in Tusculanis Questionibus inquit: Humanus animus decretus ex mente divina cum alio nullo nisi cum ipso Deo, si fas est, comparari potest, unde et Genesis II° capitulo, dicitur de prima anima: Formavit Deus hominem de limo terre et inspiravit in faciem eius spiraculum vite, et factus est homo in animam viventem, et hoc est quod dicit hic auctor quod Deus ut motor primus inspirat ipsam animam in nobis. Ad tertium, quando scilicet hoc faciat Deus ipse, dicit hic auctor in persona Statii cur articulatum est cerebrum in ipso feto humano, unde nostri theologi dicunt quod in instanti in conceptione Christi ipse Deus perfectus homo fuit et statim anima rationalis infusa fuit in eum tum propter infinitam virtutem agentis, scilicet Spiritus Sancti, tum quia incongruum fuisset filium Dei corpus suppressisse non formatum. In aliis autem hominibus non infunditur dicta anima nisi organato embrione et plene habilitato ad ipsam animam recipiendam, ut Augustinus, in libro Questionum recitatus in quodam Decreto inquit. Moyses tradidit, scilicet Deuteronomii XVIIII° capitulo: Si quis percusserit mulierem in utero habentem, et abortum fecerit, si formatum fuerit det animam pro anima, aliter multetur pecunia, ut probaret non esse animam ante formam. Item Yeronimus, Ad Galasium, ad idem sic ait: Sic semina paulatim formantur in utero, et tam diu non reputatur homicidium, donec elementa confecta suas ymagines et membra suscipiant, quam infusionem anime dicit Glosator Iuris Civilis, fieri in XL diebus; quidam vero alii dicunt in masculo fieri sic in XL diebus, in femina in LXXX, per ea que dicuntur Deuteronomii XII°, et Levitici XI° capitulo, et Exodi XXI°. Ad querendum scilicet quomodo nostra anima intellectiva se habeat ad vegetativam et sensitivam animam veniamus: inquit enim Phylosophus in II° De Anima: Sicut trigonum est in tetragono et tetragonum in pentagono ita nutritivum in sensitivo et sensitivum in intellectivo, sed trigonum non est in tetragono actu, sed potentia tantum, neque etiam tetragonum in pentagono, ergo nec nutritivum nec sensitivum sunt in actu in intellectiva parte anime, et ex hoc, in libro De Animalibus, idem Phylosophus ait quod Non est simul animal et homo, sed plus est animal, subaudi vegetativum et sensitivum. Inde homo animal fans et ratiocinans, quod tangit hic Statius dum dicit quomodo de animali dictus embrio efficiatur fans a fando: Non vides tu ancor etc., et, ut dixi supra in IV° capitulo, dicte tres potentie in nobis non sunt ut tres anime ut sunt in prelatis animalibus particulariter, unde comentator in libro De Anima improbat Platonem ponentem tres substantias, et commendat Aristotelem ponentem unam solam in nobis, unde concludendo circha hoc Thomas in prima parte CVIIIIa questione ait: Una eadem anima, que primo prestitit in embrione, scilicet vegetativa, per actionem virtutis, que est in semine, perducitur ad hoc ut fiat sensitiva, inde ut fiat intellectiva non per virtutem activam seminis, sed per virtutem superioris agentis, scilicet Dei, de foris illustrantis, cum generatio unius semper sit corruptio alterius, et sic tam in nobis quam in aliis animalibus; cum perfectior forma advenit, fit corruptio prioris: ita quod sequens forma habet quicquid habebat prima, exemplificando Statius hic de calore solis qui fit vinum coniunctus cum humore vitis mutante suam formam substantialem quam prius habebat. Veniamus ad quintum, scilicet ubi in nobis dicta anima intellectiva situatur, et videtur in capite locari secundum hunc auctorem dicentem hic in persona Statii quod articulato cerebro infunditur, ad quod facit quod ait Macrobius dicens Super Somnio Scipionis: Soli homini Deus rationem, idest vim mentis, infundit, cuius sedes in capite est; idem videtur sentire Claudianus dum sic etiam dicit de separatione anime a corpore: Intereunt hec sola manet bustoque superstes / evolat hanc alta capitis fundavit in arce, scilicet Deus in nobis dictam animam, et forte ex hoc mota est Lex Civilis ad dicendum quod partito cadavere nostro seu scisso per frusta solum caput facit locum religiosum et non alia pars eius, Glosator Decretalium dicit quod est in corde, super illa Decretali que dicit quod extrema unctio respicit cor, ad quod facit quod ait Phylosophus in libro De Senectute et Iuventute dicens quod plante habent principium nutritivum in medio, et sic nos in corde animam ut in medio habemus; Augustinus vero in libro Questionum videtur sentire quod fit in sanguine, dicens ibi: Anima certe, quia spiritus est, in sicco habitare non potest, ergo in sanguine fertur habitare; tamen postea in quadam Epistola quam scripsit Ad Yeronimum De Origine Anime, dixit quod anima nostra predicta intellectualis Per omnes particulas corporis tota est simul, nec minor in minoribus, nec maior in maioribus, sed in aliis intensius, in aliis remissius operatur, cum in singulis particulis corporis essentialiter sit, et ex hoc Thomas in prima parte questione LXXVI° dicit et probat dictam nostram intellectivam animam uniri humano corpori ut formam substantialem et essentialem per se, cuius opinio hodie canonizata est per Ecclesiam, et dampnata est opinio illa Phylosophi dicentis in libro De Animalibus: Intellectus tantum intrat ab extrinseco, et ipse solus est divinum, quam operatio eius non habet communicationem cum operatione corporis modo aliquo, et in III° De Anima, dicentis etiam quod Intellectus noster est separatus, et quod nullius corporis est actus, quod tangit hic auctor in persona Statii dum dicit quomodo dictus Phylosophus errando posuit intellectum possibilem ab anima separatum, non videndo sibi organum in corpore nostro attributum. Est enim et dicitur intellectus possibilis virtus quedam anime quasi ut tabula nuda ab omni pictura, sed susceptibilis omnium picturarum, nulla earum habens actu; est et alius intellectus ipsius anime qui dicitur agens, et quasi lumen quoddam, cum sit intelligibile lumen veritatis prime nobis per naturam impressum semper agens sicut lux semper irradians, de quo Psalmista: Signatum enim est super nos lumen vultus tui, Domine, et se habet ad species intelligibiles manifestas sicut lux ad colores. Est et tertius intellectus dictus speculativus cuius bonum est veritas ad quem pervenitur per doctrinam. Est etiam quartus, dictus practicus, qui arte perficitur, cuius finis est opus exterius operatum. Operatio autem dicti intellectus potentialis est convertere se per considerationem ad formas que sunt in ymaginatione, que, cum illuminantur luce intelligentie intellectus agentis et abstrahuntur denudate ab omnibus circumstantiis materie et imprimuntur in intellectu principali, deducitur in actu et formatur ipse intellectus possibilis, unde idem Thomas subdit, LXXVIIIIa questione, quod Intellectus est quedam potentia anime et non ipsa anime essentia; nam inquit Augustinus in VIIII° De Trinitate: Mens et spiritus non relative dicuntur, sed essentiam anime determinant. Veniamus ad sextum, scilicet que sint potentie anime et virtutes, et dicit Phylosophus in II° De Anima: Potentias anime dicimus vegetativam, appetitivam, sensitivam et motivam secundum locum et intellectivam; item et alie potentie eius sunt, de quibus infra statim dicam. Veniamus ad septimum et ultimum, scilicet quomodo anima separata se habeat in alio mundo, et dicit hic Statius quod cum Lachesis, idest fatalis illa nostra dispositio temporalis, de qua supra dixi in XXI° capitulo, non habet plus de lino, idest de substantia corporis elementali, dicta nostra anima intellectiva solvitur carne, idest a corpore, et virtualiter defert secum humanum et divinum, idest eius esse corporale et spirituale, ac aliis sensualibus potentiis quasi omnibus mutis, idest sopitis per mortem corporis, ducit secum virtutes animales, ut est memoria, intelligentia et voluntas acutiores solito, et quomodo circumscripta, idest collocata in Inferno, vel Purgatorio, virtus informativa irradiat circa eam sicut quando erat in corpore, et facit effigiare eam in aere ei vicine circumstante comparative, sicut quando dictus aer est bene piornus, idest plenus vaporibus a radiis solis, et sic organat omnes eius potentias, ut dicit textus hic, et quia auctor dixit hoc non tantum a se sed per auctoritatem sanctorum recitamus ergo eas ad licteram, per quas intelligi poterit auctor in hiis que hic dicit et scribit veraciter in isto passu gravi de anima predicta. Primo igitur scribit Augustinus in suo libro De Spiritu et Anima sic: Anima recedens a corpore secum trahit sensum, ymaginationem, rationem, intellectum, concupiscibilitatem et irascibilitatem, et secundum merita afficitur, et limpidius, idest acutius, hiis potentiis utitur; et subdit quod Anima se ita separata requiescit ab hiis tantum motibus, quibus corpus per tempus et locum movebat; nam si organum periit non tamen melos, nec quod organum movebat, et sic anima exuta corpore vivit, videt et audit, et sensus et ingenia vivaciter tenet ut subtilis et pura, cita et perpetua, cum principalis eius actus, scilicet intelligere, nullatenus dependeat a corpore, sed quamvis purissima sit ipsa anima contrahit tamen a carne, dum est in corpore, infectionem, et ideo separata secum ex colligatione corporis sordes differt, et sic necesse est ut purgetur, et sic anima incorporea nostra potest habere similitudinem corporis, non tamen corpoream, sed corpori similem. Et Super Genesi inquit idem etiam Augustinus: Anima similitudinem gerit corporalem et afficitur a similitudinibus corporis, ut accidit in dormientibus somniando; ad quod etiam Macrobius, Super Somnio Scipionis, ait: Sed nec post mortem facile anima corpus relinquit quia non funditus corporee excedunt, sed aut suum aberrat cadaver aut novi corporis ambit habitaculum, ad id etiam quod tangit hic auctor de sensualibus potentiis anime separate quasi mutis et de animalibus seu spiritualibus virtutibus efficaciter operantibus ait idem Augustinus in X° De Trinitate, scilicet quod Memoria, intelligentia et voluntas sunt una vita, una mens et una essentia, et sunt in anima substantialiter, et ideo recipit in eis separata anima influxum sperarum intelligibilium a natura superiori, idest divina, secundum naturalem ordinem quo experimur: nam quanto anima magis a corporeis sensibus abstrahitur, tanto magis participat superiores influxus, ut patet in dormientibus qui etiam quedam futura prevident, et ex hiis Thomas in prima parte questione LXXVIIa ait: Omnes potentie anime comparantur ad animam sicut ad principium, sed quedam potentie comparantur ad animam solam sicut ad subiectum, ut intellectus, voluntas et memoria, et hee remanent in animam distincto corpore; quedam alie potentie sunt in coniuncto, sicut in subiecto, sicut omnes potentie sensitive que, ut accidens, corrupto subiecto non remanent, et sic corrupto coniuncto, idest corpore, non remanent in anima actu sed virtute tantum, sicut in principio vel radice; quare vide cur auctor tales potentias dicat quasi unitas et alias non, unde concludendo dicunt theologi quod potentie sensitive non remanent in anima separata, cum non sint de essentia eius sedem proprietatis naturales que fluunt ab essentia eius sic., et ex hoc Phylosophus in II° De Anima dicit quod Solum intellectus in nostra morte separatum tanquam incorruptibile a corruptibili, de alligatione anime predicte separate, de que hic dicitur aerea; potest dici etiam quod statim dicam in sequenti parte de alligatione eius cum igne, subdendo quomodo anima predicta ex tali eius aparitione dicta est umbra, et quomodo organat inde omnes illas potentias eius, de quibus ait Phylosophus in secundo De Anima dicens: Dicimus autem naturam tristari, gaudere et confidere et timere, et Virgilius in VI° loquendo ibi de animabus separatis etiam sic ait de nobis hominibus: Igneus est illis vigor et celestis origo / seminibus, quantum non noxia corpora tardant / terrenique hebetant artus moribundaque membra. / Hinc metuunt cupiuntque, dolent gaudentque, neque auras / despiciunt clause tenbris et carcere ceco. / Quin et supremo cum lumine vita relinquit, / non tamen omne malum mieris nec funditus omnes / corporee excedunt pestesque modis inolescere miris. / Ergo exercentur penis vetrumque malorum / infectum eluitur scelus aut exuritur igne. + +Hiis ita dictis veniamus ad quartam et ultimam partem huius presentis capituli in qua auctor ponit purgari animas luxioriosorum in igne quodam, ut patet in textu, sed quale sit iste ignis primo queramus, et dicit Magister Sententiarum quod est corporalis; Augustinus in XI° De Civitate Dei idem sentit dicendo: Sic ardebat dives ille epulo, de quo Luce, XVI° capitulo, dicitur dum dixit *Crucior in hac flamma*, et talem fuisse dictam flammam, quales occulos quos levavit et quale lingua qua aquam poscebat, et in XXI° ait: Oportet intelligi hunc ignem esse corporeum, et quo demones et animas dampnatorum dicimus cruciari; Gregorius, in IIII° sui Dialogi ait: Ignem eo ipso patitur anima quo videt; nam cum conspicit se cremari crematur, et sic ille ignis, in quantum detinet animam alligatam virtute divina, ait, in eam ut instrumentum divine iustitie, et in quantum anima comprehendit illum igne ut sibi nocivum interiori tristitia affligitur, quod maxime est dum considerat se inferioribus rebus subdi, que nata fuit Deo per fruitionem uniri. Thomas vero in suo libro Contra Gentiles ad finem inquit: Non est extimandum quod substantie incorporee ab igne corporeo pati possint ita ut earum natura corrumpatur vel alteretur sicut corpora viva, cum non habeant substantiam corpoream nec potentiis sensitivis utuntur, sed pati debent dici ab igne corporeo per modum alligationis cuiusdam; possunt enim spiritus alligari corporibus absque hoc quod dent eis formam, sicut nigromantici, virtute demonum spiritus alligant ymaginibus, quanto magis virtute et iustitia divina dicte anime igni corporeo alligari valent, fingendo inde auctor tales animas canere ymnum illum quem Ambrosius fecit ad implorandum gratiam contram vitium carnis dicendo: Summe Deus clementie, / mundique factor machine, / quo corde puro sordibus, / lumbosque iecur morbidum / adure igne congruo / et luxu moto pessimo etc. Item fingit eas animas inde dixisse et memorasse in laudem virtutis virginitatis contrarie tali vitio luxurie verba Domine nostre ad angelum dicendo: *Quomodo fiet istud, quoniam virum non cognosco?*, ut Luce I° habetur, item etiam recitasse quomodo Dyana dea cum aliis suis nimphis perseveravit virgo in solitudine nemorosa et Elicem inde expulit ut corruptam eius nimpham a Iove; nam dum semel a venatione rediens requiesceret in quodam prato sola, dictus Iupiter transformavit se in personam dicte Dyane, et breviter cum ea concubuit et gravidam fecit; que inde cognita in lavacro corrupta, depulsa est per dictam Dyanam a consortio suarum virginum cuius ystoriam fabulose scribit Ovidius in II°. Item fingit eas etiam dixisse in laudem castitatis et virtutis et pudicitie coniugalis, ut dicit textus hic, volens tangere in hoc quod scribit Augustinus in libro De Bono Coniugali dicendo: Coniugati debent non solum ipsius sexus sui commiscendi fidem procreandorum liberorum causa, verum infirmitatis invicem excipiende ad illicitos concubitus evitandos mutua quodammodo servitute. Ultimo dicit auctor quomodo ultima plaga sculpta et facta a spata angeli in introitu Purgatorii sibi et aliis animis in fronte, idest ultimum mortale peccatum, scilicet luxurie, cum tali medicinali igne purgatorio summitur et solidatur. + +{Mentre che sì per lorlo, un inanzi altro.} Auctor in hoc XXVI° capitulo, continuando se ad ultimam partem precedentis capituli, volendo tangere de illis duabus spetiebus luxurie, de quibus plene scripsi supra in Inferno in capitulo XV° et XVI°, scilicet de sodomiticis et de luxuriantibus aliis bestialiter et contra naturalem legem, fingit has duas qualitates animarum ita diverso calle sibi obviam venisse per hunc ignem, quod totum tangit hic in eo quid dicit de Cesare audiente iam contra se in eius infamiam, dum semel triumpharet, obici sibi quomodo fuit *Regina*, idest quasi uxor Nicomedis, regis Bictinie, a quo sodomizatus fuerat in sua iuventute, unde ob hoc hii rictimi facti sunt: Galliam Cesar subegit / Nicomedes Cesarem / Ecce Cesar nunc triumphat / qui subegit Galliam, / Nicomedes non triumphat / qui subegit Cesarem, item et dum dicitur hic de regina Pasiphe que bestialiter corruit cum thauro in quadam vacca lignea, prout plene scripsi supra in Inferno in capitulo XII°, et ibi inde de hoc tangendo hic comparative de Rifeis montibus in septentrionali parte existentibus et de arenis Ethyopicis et Libicis in meridiana parte iacentibus, ut dicit hic textus. Inde fingit se ibi reperire umbram domini Guidonis Guinizelli de Bononia, olim summi inventoris in rima vulgari - reducendo ad comparationem sui quod scribit Statius in V° Thebaidos de Toante et Euneo, filiis Iasonis, et Ysiphilis, filie regis Toantis, existentibus cum Adrasto rege et aliis Grecis euntibus contra eis Thebas in obsidionem, de quibus scripsi in XIIII° capitulo Inferni; nam, dum dicta regina Ysiphilis expulsa foret de ynsula Lemni a feminis dicte insule eo quod evadere fecerat dictum eius patrem contra eius promissionem, de qua ystoria plene scripsi supra in Inferno in capitulo XVIII°, et navigasset versus insulam Schirii ubi erat dictus eius pater, capta est a piratis et vendita in Emea civitate certis ministris Ligurgi, regis Tracie, et sic inde facta est nutrix Archemoris unici filii dicti Ligurgi, ignota eius regali natione, que, manens in rure cum dicto suo alumpno et requisita a dicto Adrasto et ab eius exercitu sitiente ut doceret eos aliquem fontem, ivit eis ostensum Langiam fontem, ut scripsi supra in capitulo XXII°, et reversa reperit dictum Archemorum puerum occisum; unde breviter condempnata dicta Ysiphilis ad mortem, cognita a dictis duobus suis filiis evasit a morte eorum amore et causa, de quibus ipse poeta ait: Inierant, matremque avidis complexibus ambo / diripiunt flentes alternaque pectora mutant - quam umbram inducit auctor dicere quomodo ipsa et alii eius comites peccaverunt in parte cum masculis et in parte cum feminis coeundo contra naturam, ideo dicit quod eorum peccatum fuit hermafroditum, cum hermafroditus homo dicatur qui utrumque sexum habet, masculinum scilicet et femininum, congratulando etiam auctori presciendo suum nomen in hoc eius poemate poni et scribi per ipsum, ut patet in textu. Item fingit auctor se ibi etiam reperire umbram Raynaldi Danielis de Provincia, olim summi inventoris in rima provinciali adeo quod superavit Gherardum de Limosi et fratrem Guictonem de Aretio, ut dicit in textu, cum quo loquitur et ille secum, ut per se patet. -Hic autem ignis, etsi eternus non sit, tamen miro modo gravis est; excedit enim omnem penam quam unquam aliquis passus est in hac vita. Nunquam in carne inventa est tanta pena, licet mirabilia tormenta martires passi sint. Studeat ergo quisque ita corrigere delicta, ut post mortem non oporteat hanc penam pati. +{Sì come quando i primi raggi vibra.} Continuando adhuc se auctor in hoc XXVII° capitulo volendo dicere quomodo quasi in occasu solis in illo alio emisperio apparuit ei iste ultimus angelus Purgatorii, per quasdam circumlocutiones hic talem horam ita describit, ut dicit textus. Ad quod magis aperiendum, notandum est quod per mediam Yndiam currit contra Orientem quoddam flumen famosum et magnum, adeo quod dicit Orosius quod eius latitudo trahitur per XX miliaria, vocatum Ganges, super cuius fauce, intrando Occeanum mare, sol in equinoctiali tempore videtur oriri. Unde Lucanus in III°, de ipso loquendo, ait: Qua colitur Ganges, toto qui solus in orbe / hostia nascenti contraria solvere Phebo / audetque adversum fluctusque impellit in Eurum etc. Item et notandum est quod per mediam Yspaniam in nostro Occidente currit aliud famosum flumen versus Occeanum predictum, vocatum Yberus, super quo flumine etiam equinoctiali tempore sol nobis occidit. Unde Ovidius, in VII°, loquens de eo, ait: Ter iuga Phebus equis in Ybero flumine mersis / presserat, et quarta radiantia nocte micabant / sidera etc. Modo ad propositum, si sol, tunc in signo Arietis existens, in hoc nostro Oriente erat in suo circulo meridiano, sequitur per consequens quod signum alterius Libre sibi oppositum erat in nostro Occidente in media nocte, et sic dictus Yberus fluvius cadebat, idest fluebat, versus dictum Occeanum mare sub dicto signo alterius Libre. Hoc dicit ad differentiam Arietis, cuius signum dicitur etiam Libra, ratione eiusdem adequationis diei et noctis; item, et per consequens, principium diei esse debebat in Yerusalem, existentem in medio huius nostre terre, ut plene supra dictum est in capitulo II° et IIII° huius Purgatorii, unde etiam principium noctis, sive sero, debebat incipere in illo alio emisperio, ita illo monte opposito dicte civitati Yerusalem secundum fictionem huius auctoris tactam in dicto IIII° capitulo supra, fingendo auctor dictum angelum canere illa verba Mathei V°: Beati mundo corde, quoniam ipsi Deum videbunt, tangendo hic comparative quod scribit Ovidius in IV° de Piramo et Tisbe procis qui tandem ordinarunt exire una nocte de civitate Babilonie, unde erant, et ire ad certum locum iuxta quendam fontem, et ibi habere rem simul, et cum tempestivius dicta Tisbe illuc ivisset quam fuisset hora, timore ferarum abscondit se non longe a dicto fonte, dimisso ibi quodam suo velo, laniato inde a feris ore cruentato; unde, veniens inde dictus Piramus, et inveniens dictum velum ita laniatum et cruentatum, putans dictam Tisbem mortuam, super proprium ensem mortaliter ibi inruit, unde, excitata Tisbes, rediensque ad dictum locum, dixit hec verba dicto Piramo morienti: *Pirame*, clamavit, *Quis te michi casus ademit? / Pirame, responde! tua te carissima Tisbe / nominat: exaudi vultusque attolle iacentes. / Ad nomen Tisbe occulos iam morte gravatos / Piramus erexit, visaque recondidit illa, ex quo ipsa Tisbe etiam ibidem inde se super eundem ensem ruens occidit, et morus ibi arbor facta est ex hoc in suo fructu de alba rubea et sanguinea, ut patet in se, et hoc est quod tangit hic auctor de nomine Tisbe et de more gelso. -Post hec auctor dicitur, curso toto loco Purgatorii, idest completo eius tractatu, fingit se dirigi ad Paradisum terrestrem per illum cherubinum quem Deus collocavit post peccatum Ade olim ante introitum dicti Paradisi, de quo dicitur Genesis III capitulo, et in tali eius ascensu, facta nocte, respexisse ad stellas et in eas ruminasse et obdormisse et sompniasse in hora matutinali, qua primo tunc in illo monte stella Veneris vocata Citharea a Cithareo insula unde dicta Venus orta, dicitur se vidisse Liam hic, ut dicit textus, et exercere manus ad flores. Item notandum est quod in Decretis scriptum reperitur quod quarta pars noctis, que vicina est diei, dicitur antelucanum, quare vide cur auctor hic dicat sic de splendoribus antelucanis. -Fuit enim in iuvenctute sua virago quasi, adeo quod cum Henrico imperatore IIII bellum habuit et victoriam pro Ecclesia defensanda romana et cum Longobardis et Normannis et cum Gottofredo duce Spolentino et regnum Apulie recuperavit dicte Ecclesie; inde ut activa domina et magnificentia clara multa monasteria fecit et doctavit, et ultimo totum suum patrimonium reliquit Ecclesie Sancti Petri, unde etiam hodie dicitur patrimonium Sancti Petri. Nec non fingit se auctor hic etiam duci per ipsam Mateldam per hunc Paradisum et ipsum sibi ostendi per eam: ex qua fictione nichil aliud auctor nunc in persona sua vult ostendere tropologice, idest moraliter, nisi quod homo in hoc mundo post mundatam vitam, et purgatam a vitiis, volens virtuosa operando procedere ad activam vitam hoc facere debet, scilicet referre se ad vitam et mores alicuius persone nunc vel olim nobilis et famose in dicta activa vita, ut fuit hec Matelda, et mores et vitam talis persone sic electe sequendo, ut nunc auctor se fingit fecisse hic de hac predicta Matelda, videbit et cognoscet amenitatem huius Paradisi terrestris, hoc est videbit et cognoscet felicitatem et beatitudinem terrenam, idest humanam nostram in hoc mundo, que in hoc Paradiso figuratur, qui pro statu perfecto virtuoso nostro in hac vita ponitur secundum unum significatum, ut inferius dicam; quam operationem virtuosam dicte active vite figurat hic auctor in collectione florum facta hic per hanc umbram dicte Matelde. +Inde auctor dicit quomodo incendium illius ignis intollerabiliter passus fuit in persona eius, in quo nichil aliud sub allegoria vult sentire, nisi quod ipse et quilibet alius in luxurie vitio maculatus, veniendo in hoc mundo virtualiter vivendo ad penitudinem et purgationem huius vitii, recognoscendo quomodo iam turpiter exarserunt ipse et alii in tali vitio - unde Osee VII° capitulo dicitur: Omnes adulterantes quasi clibanus succensus a coquente, et Danielis in XIII° capitulo dicitur de illis senibus luxuriosis qui exarserunt in Susannam - non possunt hoc facere sine adustione quadam conscientie et verecundie, quod satis patet experientia; nam nemo turpiter fornicatus iam cum aliqua persona raro videbit illam quin non succendatur quodam quasi igne in verecundia et erubescentia, si correptus fuerit a tali vitio de eo dolendo et se purgando, unde taliter emendatus David a dicto vitio, rogabat Deum ut ureretur ita spiritualiter, dum dixit: Ure renes meos et cor meum, et forte alludit auctor Apostolo dicenti primo Ad Corinthios VI° capitulo: Omne peccatum quicunque fecerit, homo extra corpus est, qui vero fornicatur, in corpus suum peccat, ubi dicit Glosa: Cetera peccata tamen animam maculant, fornicatio non tamen animam sed etiam corpus, ibi enim non solum est verecundia spiritualis, sed etiam corporalis. Ideo ipse auctor fingit in hoc circulo ultimo Purgatorii tantum et non in aliis corporaliter passionatum se fuisse, vel potest auctor in hoc passu intelligi loqui tropologice, scilicet ut ad moralitatem viventium in hoc mundo in dicto vitio ut ab eo divertant incutiat hunc tamen timorem eius pene, ut incutitur per Gratianum etiam moraliter loquendo in Decretis De Penitentiis ita ad hec scribendo: Si peccator conversus vitam vivat non tamen evadet omnem penam: nam prius purgandus est igne purgationis qui in aliud seculum distulit fructum conversionis. Hic autem ignis, etsi eternus non sit, tamen miro modo gravis est; excedit enim omnem penam quam unquam aliquis passus est in hac vita. Nunquam in carne inventa est tanta pena, licet mirabilia tormenta martires passi sint. Studeat ergo quisque ita corrigere delicta, ut post mortem non oporteat hanc penam pati. -Inde adhuc auctor prosequitur ad ostendendum qui fuerunt alii preter dictos Evangelistas scribe Novi Testamenti, in eo quod fingit se vidisse hos duos senes hic subsequenter; unum cum una spata, alium in habitu medici: senex cum spata figuratur pro Paulo, Qui scripsit, ut dicit idem Yeronimus in preallegato libro Prologo Bibie, ad septem Ecclesias per suas Epistulas septem et octavam ad Hebreos. Nam talem visionem habuit dictus Iohannes dormiendo in cena super pectore Domini, unde, ut ait Ysiderus, Apocalipsim scripsit, quam dedit illi Deus eo tempore quo Evangelii predicatione in insula Pathomos traditur alligatus, et revelatio interpretatur eorum que abscondita erant modo quia prefati Veteres et Novi scriptores Veteris et Novi Testamenti triumpharunt et victoriosi fuerunt et optinuerunt contra hereticorum scripta prophana in fide que sub coloratione alba hic accipitur et spe que sub viridi et in karitate que sub rubea. Ideo auctor primum ordinem, idest dictos seniores, finxit sub mistico sensu coronatos floribus, idest liliis albis, secundum scilicet dictos Evangelistas frondibus viridentibus, et hos alios septem ultimos rosis et aliis floribus rubeis. Alia per se patent. +Post hec auctor dicitur, curso toto loco Purgatorii, idest completo eius tractatu, fingit se dirigi ad Paradisum terrestrem per illum cherubinum quem Deus collocavit post peccatum Ade olim ante introitum dicti Paradisi, de quo dicitur Genesis III° capitulo, et in tali eius ascensu, facta nocte, respexisse ad stellas et in eas ruminasse et obdormisse et sompniasse in hora matutinali, qua primo tunc in illo monte stella Veneris vocata Citharea a Cithareo insula unde dicta Venus orta, dicitur se vidisse Liam hic, ut dicit textus, et exercere manus ad flores. Vult enim auctor sub quodam allegorico sensu ostendere in sua persona quid homo purgatus in hac vita a vitiis ulterius procedendo facere habeat, cum dicat Augustinus: Ad perfectionem duo pertinent, scilicet nos purgari prius a noxiis, inde impleri bonis: nam non sufficit abstinere a malis nisi faciamus quod bonum sit, unde et Iacobus in Epistula sua, secundo capitulo, inquit: Videte quoniam ex operibus iustificatur homo, et non ex fide tantum, et dicit quod habet elevare occulos ad stellas, ut fecit ipse auctor hic, et ruminare in eis, idest debet mentis occulos dirigere ad virtutes que ut stelle in nobis de celo lucent, idest a divina gratia veniunt, et dirigere earum fructum in nutrimentum, idest in effectum, ut per eas ad vitam activam venire possit et idem ad contemplativam, in quibus duabus vitiis tota nostra humana felicitas et beatitudo consistit, que activa vita in veteri Testamento prefigurata est in persona Lie predicte, filie Labani, et uxor primi Iacobi; est enim vite active, reiectis vitiosis operibus, virtuosa per nos exerceri, unde Augustinus in hoc ait: In vita activa homo existere debet virtutibus serviendo, ut per iustitiam subveniat miseris, per prudentiam precaveat sibi ab insidiis, per fortitudinem sciat ferre molestia, et per temperantiam sciat fugare delectationes. Item eius active etiam vite est ut operando homo velit suo proximo prodesse, unde dum Deus destinaret ad predicandum Yeremiam, ut ipse propheta scribit in capitulo I°, inquit: Ha, Domine, nescio loqui, quia puer ego sum, Tunc Ysaia dixit: Ecce ego micte me, unde Gregorius ita scribit: Per activam vitam cupiens prodere proximis Ysaias officium predicandi voluit; per contemplativam vero Yeremias amori conditoris sedule inherere desiderans, id recusavit, et ad idem similem scribitur Luce capitulo X° de Marta et Maria eius sorores; nam, licet contemplativa vita nobilior, videatur quod notatur in eo quod Dominus dixit: Maria autem optimam partem elegit que non auferetur ab ea, tamen necesse est sibi activa coniungi; legitur enim in Vitis Patrum quod Quidam peregrinus venit ad abbatem silvanum in monte Synai, et cum videret fratres operantes dixit: *Quare operamini cibum qui perit? Maria optimam partem elegit*. Cui abbas dedit librum ut legeret, includens illum in cellam, et cum transisset hora nona respiciebat si quis vocaret eum ad cibum, tandem, cum nemo veniret venit ad abbatem et petiit an fratres comedissent. Cui abbas ait: *Tu homo spirituali es et non habes necesse hanc escam; nos autem, ut carnales, comedimus, et ideo operamur*, quod cum audisset peregrinus cepit penitere, cui abbas: *Ergo necesse est Marta Marie*. Et si vis clarius circa hanc allegoriam Lie predicte intimare quid auctor sensit hic, vide quod scripsit circa finem eius libri Monarchie, inter alia dicens iste idem auctor: Duos fines Deus homini proposuit intendendos: beatitudinem scilicet huius vite, que in operatione proprie virtutis consistit, que pro terrestri Paradiso figuratur, et beatitudinem vite ecterne. Ad primam venitur per phylosophorum documenta, dummodo illa sequamur secundum virtutes morales et intellectuales operando; - unde Phylosphus in I° Ethycorum inquit: Hanc autem anime operationem et actum cum ratione studiosi secundum propria virtutem perficiunt et humanum bonum operatio anime secundum virtutem. Et in VII° Politicorum ait: Dubitatur autem ab ipsis qui confitentur vitam cum virtute esse eligibilissimam utrum politica et activa vita eligibilis, vel magis absoluta ab omnibus exterioribus velut contemplativa; fere enim has duas vitas hominum honoratissimi ad virtutem videntur pereligentes - ad secundam venitur per documenta spiritualia, que humanam rationem transcendunt, dummodo illa sequamur secundum virtutes theologicas, fidem, spem et karitatem operando. Item notandum est quod in Decretis scriptum reperitur quod quarta pars noctis, que vicina est diei, dicitur antelucanum, quare vide cur auctor hic dicat sic de splendoribus antelucanis. -Igitur ad propositum volens auctor, continuando se ad proxime precedentia, ulterius procedendo hic ostendere quomodo theologica Sancta Scriptura mediantibus institutis dictorum conciliorum et scriptis prefatorum sanctorum instituta, et firmata dicta nova Ecclesia Christi in eam venit et descendit et cum ea instituta est, fingit hanc Beatricem, figurantem in toto hac poemate dictam theologiam, in dictum misticum currum ita descendisse de celo reportantem dictam Ecclesiam in nube quadam floribus, ut dicit textus, stipata, accipiendo hos flores pro scriptis et voluminibus dictorum sanctorum, et dictos angelos proicientes eos flores pro cherubinorum angelorum virtutibus qui precellunt alios in sapientiam et scientiam. Hiis ita premissis, videamus quid auctor sub velame allegorico voluerit hic dicere et in sequenti capitulo de se et de ista Beatrice ita ipsum reprehendente; et puto ipsum in hoc presuponere voluisse, videlicet quod iam in sua pueritia, idest in sua prima etate et impubescentia, de facto se dedisse studio illius partis theologie que respicit vetus Testamentum, quo studio dicte prime partis peracto simul cum dicta eius prima etate, et adveniente secunda, scilicet adolescentia seu pubertate incipiente, incohato XV anno, dum debuisset procedere ulterius ad secundam partem dicte theologie, verum ad ea que sunt novi Testamenti, ut ad nobiliora et salubriora, destitit, et dedit se studio poesie et camenis et oblectamentis vanis poetarum et aliis mundanis et infructuosis scientiis, Transferendo se in aliena castra non tanquam explorator, ut dicit Seneca in IIa Epistula ad Lucilium se fecisse, sed ut transfuga: quod tangit hic auctor dum dicit primo quomodo in ista apparitione Beatricis occulte cognovit eam sine amminiculo sui visus, licet eius spiritus iam tanto stetisset, quod ad presentiam eius Beatricis non foret stupore affrantus, idest attritus, et dum subdit de alta virtute ipsius Beatricis, a qua dicit quod transfixus fuit antequam foret extra pueritiam, item dum subdit inferius ipsam Beatricem dicere quomodo cum suis occulis iuvenibus sustinuit eum longo tempore, tamen dum fuit in solio, idest in introitu sue secunde etatis, dicta Beatrix accipiendo eius secundam etatem pro sua secunda dicta parte novi Testamenti, in qua virtuosior et carior in pulcritudine facta erat, minus fuit sibi grata, elevata de carne ad spiritum. Ad propositum igitur, premisso quod superius iam scripsi per Macrobium, scilicet quod quattuor sunt generea virtutum nam sunt politice, sunt purgatorie, de quibus potest dici sermo fuisse hucusque in hoc libro Purgatorii - sunt tertie que dicuntur animi iam purgati et ab omne aspergine vitii iam detersi, quarum est cupiditates non reprimere, sed penitus oblivisci, ex quo patet per se cur auctor hoc flumen Letheum hic fingat; sunt et quarte exemplarie, de quibus statim dicam in capitulo sequenti - auctor in sua persona ut in prima etiam cuiuslibet alterius iam purgati a vitiis et peccatis in hoc mundo mediantibus dictis virtutibus purgatoriis, volens ad dictas tertias virtutes ulterius modo devenire, non sufficiendo sibi hucusque deplorasse eius male acta commissa per eum in faciendo, sed etiam ea que commisit in omictendo. +Inde fingit auctor Virgilium sibi dicere debenti procedere ad dictum locum terrestris Paradisi et nuntiare sibi sua verba ut strennas (dicitur enim strenna, ut habetur in Decretis, primum donum quod datur in principio Kalendarum), quomodo non potest ulterius ipsum, ut ratio humana, sub cuius typo et figura ut sepe supra dictum est in hoc opere per ipsum auctorem hucusque ipse Virgilius positus est, instruere et ducere cum hiis que ad fidem tendunt, ut sunt hec que amodo videbit, hic ratio nostra deficiat, cum dicatur fides non habet meritum cuius ratio prebet experimentum, subdendo Virgilius quod ipse auctor potest ire et sedere in illo ingressu dicti Paradisi donec adveniat sancta Beatrix, idest Teologia, sicut placet sibi, cum in ipso auctore liberum arbitrium sit liberum, sanum et rectum, factum mediante ipso Virgilio, idest dicta ratione; nam dicitur liberum quantum ad nostram voluntatem, et arbitrium quantum ad rationem, ita quod dicit etiam Virgilius hic sibi quod fallum foret in ipso auctore si amodo non sequeretur illud, et sic ut perfectum amodo hominem coronavit et mitriavit verbis ipse Virgilius ipsum auctorem supra ipsum eundem, ut dicit textus hic, quasi amodo ut felicem in hac vita humana, iuxta illud Senece dicentis: Ratio recta et consummata felicitatem hominis implevit. -In manus tuas commendo spiritum meum, redimisti me, Domine Deus veritatis, odisti servantes vanitates supervacue; ego autem in Domino speravi, exultabor et letabor in misericordia tua quoniam respexisti humilitatem meam, salvasti de necessitatibus animam meam, nec conclusisti me in manibus inimici; statuisti in loco spatioso pedes meos, que verba hucusque si David finisset in hoc ficto cantu auctoris non proprie protulissent ad mitigationem impetrandam si bene inspiciantur. +{Vago già di cerchar dentro e dintorno.} In hoc XXVIII° capitulo auctor fingit se ingredi locum terrestris Paradisi, Qui hebraice Ortus dicitur et Eden, quod delitie interpretatur secundum Ysiderum, et primo describendo eum dicit ipsum esse supra locum Purgatorii in summitate dicti eius montis in medio alterius partis mundi et emisperii, ut superius pluries dictum est, licet Magister in secundo Sententiarum ponat ipsum esse in Oriente nostro, et idem videntur sentire Ysiderus, Ugo de Sancto Victore et Damascenus, tanquam in nobiliori parte mundi, cum dicat Phylosophus in libro De Celo et Mundo quod Oriens ex dextra celi; Beda vero et Strabus dicunt quod est sub equinotiali plaga; Thomas in prima questione CIIa quasi dubitando dicit quod Quicquid sit de situ huius Paradisi, credendum est ipsum esse in loco temperatissimo constitutum; Augustinus Super Genesi dicit: Credendum esse locum huius Paradisi a cognitione hominum fore remotissimum, et seclusum a nostra habitatione aliquibus impendimentis montium vel marium, ideoque scriptores locorum de eo minime scripserunt, unde etiam scripsi supra in rubrica huius secundi libri, que opynio non modicum consonat opynioni auctoris premisse alterius describendo dictum locum Paradisi: enim dicit auctor quod est floridus, erbiferus, arbusteus ac undique odoriferus, et cum aura quadam mitissima et dulci movente ibi folia, simili modo ut Virgilius fingit in VI° Eneam invenisse dum ivit ad arborem auream dicendo: Illice sic leni crepitabant bratea vento (bratea, idest folia), dicendo dictam auram ibi etiam tenere bordonum, idest cantum firmum, avibus ibi canentibus in sonoritatem quandam similes illi que audiuntur in pineta civitatis Ravenne iuxta litus maris, vicinum monasterio de Classi, quando Eolus, Deus ventorum, facit spirare illum ventum meridianum, quem dicimus Scilocum. Inde fingit se auctor ibi invenire Letheum fluvium rigantem dictum locum de quo statim inferius dicam. Item fingit ibi etiam se reperire umbram comitisse Matelde que in Ytalia viguit in M C anno Domini, de cuius natione multi multa narrant, sed veritas hec fuit quod quidam baro de domo marchionum de Lunisana, qui Malespine dicuntur, et olim dominator civitatis Lune, dicta civitate destructa et deserta, dicto baro nomine Syghisfredus venit ad territorium Regium et ibi multa castra fecit et aquisivit; ex hoc Syghisfredo descendit Octo, et ex hoc Octone quidam Thedaldus, qui olim dominatus est civitati Ferrarie, in qua civitate fecit castrum quod adhuc hodie ab eo vocatur castrum Thedaldum; ex quo Thedaldo marchione descendit Bonifatius cui nupsit quedam Beatrix de stirpe regali Francie, a qua in dotem habuit quendam comitatum vocatum Mateldum, ex quibus coniugalibus postea nata est ista Matelda, et quia successit in dicto comitatu dicta est comitissa Matelda. Fuit enim in iuvenctute sua virago quasi, adeo quod cum Henrico imperatore IIII° bellum habuit et victoriam pro Ecclesia defensanda romana et cum Longobardis et Normannis et cum Gottofredo duce Spolentino et regnum Apulie recuperavit dicte Ecclesie; inde ut activa domina et magnificentia clara multa monasteria fecit et doctavit, et ultimo totum suum patrimonium reliquit Ecclesie Sancti Petri, unde etiam hodie dicitur patrimonium Sancti Petri. Nec non fingit se auctor hic etiam duci per ipsam Mateldam per hunc Paradisum et ipsum sibi ostendi per eam: ex qua fictione nichil aliud auctor nunc in persona sua vult ostendere tropologice, idest moraliter, nisi quod homo in hoc mundo post mundatam vitam, et purgatam a vitiis, volens virtuosa operando procedere ad activam vitam hoc facere debet, scilicet referre se ad vitam et mores alicuius persone nunc vel olim nobilis et famose in dicta activa vita, ut fuit hec Matelda, et mores et vitam talis persone sic electe sequendo, ut nunc auctor se fingit fecisse hic de hac predicta Matelda, videbit et cognoscet amenitatem huius Paradisi terrestris, hoc est videbit et cognoscet felicitatem et beatitudinem terrenam, idest humanam nostram in hoc mundo, que in hoc Paradiso figuratur, qui pro statu perfecto virtuoso nostro in hac vita ponitur secundum unum significatum, ut inferius dicam; quam operationem virtuosam dicte active vite figurat hic auctor in collectione florum facta hic per hanc umbram dicte Matelde. -Hee sunt que infructuosis spinis uberem fructicibus rationis segentem necant hominum que mentes assuefaciunt morbo, non liberant. Igitur ite, o syrene, usque in exitium; per que verba satis potest fieri concludendo in fine isto huius capituli. +Inde ad comparationem quam facit hic auctor de Proserpina et de loco sui raptus sciendum est quod, secundum quod scribunt poete, in insula Sycilie est quidam lacus non longe ab Ethena vocatus Pergusa in cuius locis circumstantibus semper est ver, et sic ibi perpetuo sunt flores, et sic bene conformatur loco huius Paradisi ubi semper est etiam ver, ut habetur in fine huius capituli, de quo Pergusa lacu sic ait Claudianus: Haud procul inde lacus Pergum dixere Sicani, et Ovidius in VI°: Haud procul Etheneis lacus est a menibus altus / nomine Pergusa, et subdit: Silva coronat aquas cingens latus omne suisque / frondibus ut velo Phebeos summovet ignes. / Frigora dant rami, varios humus habenda flores: / perpetuum ver est. Quo dum Proserpina luco / ludit et aut violas aut candida lilia carpit, in quo actu rapta fuit ibi dicta Proserpina a Platone deo infernali et sic Ceres eius mater tunc eam amisit et ipsa Proserpina primaveram, idest flores collectos, ut dicit hic textus, de cuius fabule poetice integumento plene scripsi supra in Inferno in capitulo X°; item comparat hic auctor etiam pulcritudinem ipsius Matelde pulcritudini Veneris dum philocapta est Adonis iuvenis cuiusdam pulcerrimi, traficta a sagitta Cupidinis eius filii recumbentis sibi in gremio cum arcu et pharetra sua, ut scribit Ovidius in X°, vel forte et verius sensit auctor hic de Venere traficta idest compuncta dolore illo de quo Virgilius in I°, in persona Enee loquentis dicte Veneri eius matri sibi occurrenti post eius naufragium, ait: O quam te memorem virgo? nam non tibi vultus / mortalis, nec vox homines sonat; o, dea certe / an Phebi soror? an Nimpharum sanguinis una? et subdit Virgilius ibi: Nec plura querentem, idest conquerentem Eneam, passa Venus medio sic interfata dolore est; iterum subdit ibi ipse poeta: Dixit, et advertens rosea cervice refulsit / ambrosieque come divinum vertice odorem / spiravere; pedes defluxit vestis ad ymos, / et vera incessu patuit Dea etc. -Et sic ad propositum, ubi dicit hic dicta Beatrix, ut dicta theologia, de eius carne sepulta, intelligere debemus de dicta prima eius parte dicti veteris Testamenti quasi defecta hodie, in quantum carnalia tractabat et promictebat et temporalia, at nunc in novo testamento spiritualia promictuntur. Item tangit de vento Affrico spirante de terra et contrata Getulie in occidentali parte Africe ubi iam Iarba rex regnavit, ut dicit hic textus. +Item sciendum est quod in confinio Asie et Europe est quoddam brachium maris quod dicitur Elespontum largum V miliaribus in certo loco, et ibi Serses, filius Darii regis Persarum, transivit, ut scribit Iustinus, contra Grecos navali ponte; tandem victus fuit a dictis Grecis et a Leonide, eorum duce, et vix aufugere potuit in navicula una dictus Serses, et sic, ut dicit hic auctor, deberet esse frenum semper, idest correptio, aliis arrogantibus et superbis, de quo etiam Lucanus in II° ait: Tales fama canit tumidum super equora Sersen / construxisse vias, multum cum pontibus ausus / Europamque Asie Sexto amovit Abido / incessitque fretum rapidi super Elesponti etc.; quod brachium maris quidam iuvenis nomine Leander de dicta terra Abido asiana pluries olim natavit de nocte iam causa veniendi ad dictam terram Sexton posita in alio latere dicti maris in Europa et causa iacendi carnaliter cum quadam eius amasia ibi nomine Hero, ut scribit Ovidius in eorum Epistulis, et hoc est quod tangit hic auctor textualiter de dicto Elesponto et dicto Serse et dicto Leandro, comparative tangendo inde auctor quomodo active persone est cum alacritate exercere se virtuose circa terrena dona Dei, quod notatur in eo quod dicit hic quomodo dicta Matelda ridebat et flores manibus concernebat et allegabat per se, ad hoc Psalmistam dicentem: Bonum est confiteri Domino, et psallere nomini tuo, Altissime, quia delectasti me in factura tua, et in operibus manuum tuarum exultabo. -Igitur ad propositum: in quantum hee virtutes considerentur in suo abstracto, et a mente et gratia divina mediantibus corporibus celestibus infundi in nobis possunt, quia ut stelle dici fore in celo, et ex hoc Ovidius, in I, virtutem dicte iustitie vocat Astream, ac iste auctor, etiam dum finxit eas ut stellas supra in capitulo I huius Purgatorii et in capitulo VIII; in quantum vero considerentur pro effectibus suis hic inferius possunt quasi dici nimphe, idest virgines, in virtute ita superantes humanitatem, ut quasi dee quedam in hoc mundo reputate sint. Ex quo duplici respectu Dyana virgo talis in celo stella luna dicta est, et hic in terra nimpha, licet poete olim ut plurimum nimphas acceperint pro limphis, idest pro aquis fluvialibus et fontanis. +Post hec auctor inducit dictam umbram Matelde ad ipsum clarificandum de aura iam dicta ibi spirante et de aqua illa quam ibi videbat contra illa que superius audivit a Statio in capitulo XXI°, incipiendo sic: Deus ut summum bonum, qui solum sibi placet, hoc est dicere quod non eget ut aliis placeat ut gloriosior fit, cum ipsum, ut ait Boetius, Non externe pepulerunt fingere cause, idest creavit hominem, idest protoplasma nostrum, Adam in orto damasceno bonum, idest purum, idem ipsum transtulit et posuit in hoc Paradiso ut dicit Magister in secundo Sententiarum, unde et Genesis II° capitulo dicitur: Plantavit Dominus paradisum voluptatis a principio, in quo posuit hominem quem formaverat, et bonum ipsius Paradisi dedit ei pro arra eterne pacis dicentis: Ecce dedi vobis omnem herbam ferentem semen super terram et universa ligna que habent in semetipsis sementem sui generis, ut legitur Genesis capitulo I°; ad hoc idem ait Ugo De Sancto Victore: Dedit Deus homini bonam voluntatem in qua eum fecerat rectum, incorruptibilem et immortalem, non ut corpus eius incorruptibilitatis dispositionem haberet, sed quia inerat anime vis quedam ad preservandum corpus a corruptione. -Ultimo dicit quomodo, gratia dictarum trium virtutum theologicarum, vidit risum in ore Beatricis ut secundum eius pulcritudinem adeo splendidum et venustum ut nullus poeta in parnaso bibens de eius citerna, idest de eius fonte Elicona, vix posset enarrare. +Item dicit dicta umbra quomodo etiam Deus elevavit dictum locum Paradisi ne ibi ipse homo turbaretur ab exalatione aque inducente sua humiditate pluvias, et ab exalatione terre que sua siccitate inducit ventos, ut de hoc plene dixi supra in dicto XXI° capitulo, unde Damascenus ait: Paradisus terrester est temperato, tenuissimo et purissimo aere circumfulgens, plantis floridis comatus, et ideo dicit quod Est divina regio, digna eius qui secundum Dei ymaginem in eo conservari debebant; et elevatus, dicit Beda, Ut quasi lunarem regionem attingat ita quod aqua diluvii ad eam non ascenderunt, aliter Enoc et Elia necati forent, qui adhuc ibi vigent; et quod dictus locus Paradisi sit liber a ventis probat, sicut hic dicit textus, et rationibus assignatis per commentatorem in I° Methaurorum dicentem quod Necesse est ut totus aer quod in circuitu terre fluat circulariter, salvo quod ille aer qui continetur infra partes terre non sic sed oblique, et sic illum aerem qui excedit omnem altitudinem montium, ut aer huius loci Paradisi, oportet quando circuitu fluat, aer vero qui continetur intra montium altitudinem impeditur ab hoc fluxu ex partibus immobilibus terre: nam si aer in quo generantur venti circulariter moverentur etiam quod venti circulariter moverentur, quod non est, cum videamus eos flare ex diversis partibus et sic non generantur in aere fluenti sed in quieto, et propter hoc non excedunt montes altos, unde dictum est quod in Olimpo monte in fine anni in summitate eius repertus est cinis sacrificii, et sic concludendo dicit quod aer excedens montes ideo fluit in circuitu quia simul trahitur circulariter cum celi motus, et sic vide cur auctor in persona Matelde dicat hic de aere volvente se cum prima volta, idest cum motu celi universali, et sic ille motus Paradisi dicit quod non procedit a ventis sed a motu aeris circumducto a dicto motu celi, dicendo quomodo inde gignunt ille arbores, ut patet in textu, et quomodo fluvius ille Letheus, inducens oblivionem peccatorum, et Eunoe, alius flumen inducens memoriam sanctorum bonorum operum, manant non a venis terre que restaurant vapores humidos in frigore, idest a frigida regione aeris conversos in pluvias mari, sed a fonte illo divino, de quo dicitur Genesis II° capitulo sic ad litteram: Produxit Deus de humo omne lignum et lignum vite et lignum scientie boni et mali, et fluvius egrediebatur de loco voluptatis ad irrigandum Paradisum, et Ysiderus in suo libro Ethymologiarum ad hoc etiam inquit: Est enim Paradisus terrestris omni genere ligni et pomiferarum arborum consitus; non ibi frigus, nec estus, sed temperies perpetua in cuius medio fons prorumpens totum illum irrigat per quattuor flumina, quorum primum dicitur Phison (quod alio nomine Rulus dicitur), nascens apud montem Atalatain, inde currens absorbetur a terra et scaturit in litore maris Rubri, circuitque Ethiopiam inde labitur per Egiptum, et apud Alexandriam intrat mare; secundum dicitur Gion (quod alio nomine dicitur Ganges), et oritur in monte Ortabares per Yndiam fluens versus orientem; tertium et quartum dicuntur Eufrates et Tigris, de quibus dicam infra in capitulo finali, qui per Erminiam et mediam Patamiam perfluunt, et licet dicta quattuor flumina in dictis locis oriri videantur, principalem suum ortum habent vere in hoc Paradiso, unde Augustinus super Genesi VIII° capitulo inquit: Credendum est, quoniam locus Paradisi a cognitione hominum remotissimus, sub terras alicubi pertractus prolixarum regionum locis aliis erupisse cum dictis eius fluminibus. Nam hoc solere facere nonnullas aquas quis ignorat? ut de Aretusa flumine greco dicunt poete, ut scripsi supra in Inferno in capitulo XXV°. -Inde facit aliam comparationem de renovatione nostrarum plantarum que fit in medio Martii dum sol est in signo Arietis, quod signum sequitur secundum cursum novi celi signum Piscium, quod auctor sub nomine illius piscis qui dicitur lasca hic designat, et hoc antequam sol iungat suos cursores equos sub alia stella, idest sub alio signo Zodiaci. Attribuunt enim poete ipsi soli et eius quadrige quattuor equos, quorum primus dicitur Eous, idest rubicundus, cum tali colore sol primo surgat, secundus Acreon, idest splendens, ut enim tertia hora lucidior suis momentis, tertius Lampas, eo quod ardentior in meridie ferveat, quartus Phylogeus, idest amans terram, quod in ultima parte diei contingit. Item et comparative tangit quod scribit Ovidius in I hic auctor, quomodo scilicet Iupiter iacuit cum quadam nimpha nomine Io, ex quo Iuno eam transmutavit in vaccam, et eam dedit in custodiam Argo habenti centum occulos, quam volens ab eo liberare de mandato ipsius Iovis, Mercurius adivit dictum Argum et coram eo cepit sonare dulcissime cum sua quadam fistula, et querente dicto Argo unde illam habuerat, dictus Mercurius cepit dicere quomodo quedam nimpha alia de Ortigia, nomine Siringa, iam adamata fuit a quodam Deo vocato Pan, quem fugiens dicta Siringa, veniens ad flumen Ladonis, non valens illud transire, conversa est in arundinem, de cuius calamis dixit Mercurius se habuisse dictam fistulam, in qua tali recitatione dictus Argus incepit soporare et claudere occulos in sompnum, tuncque Mercurius occidit eum et dictam Io liberavit. +Ultimo dicit dicta umbra per modum corollarii (quod est cum quis ultra procedit ad dicendum quam promisit), quomodo antiqui poete intellexerunt forte de hoc Paradiso et pro Parnaso monte signaverunt (alibi sompniaverunt) eum dum de etate prima aurea scripserunt et de eius statu felici; modo, si auctor iste in hoc capitulo et in quinque sequentibus tractaret solummodo de hoc Paradiso prout est corporalis locus, satis habundanter sufficerent que in hoc capitulo superius scripsi, verum quia mistice de eo sensit ut interdum anagogice, idest spiritualiter, interdum tropologice et moraliter etiam de eo pertractat ut inferius videbis, ideo adhuc premicto et addo hiis que in hoc capitulo ad licteram exposui: sic scribit enim Augustinus super Genesi VIII° preallegato capitulo, adhuc circa hoc sic dicens: De Paradiso terrestri tres sunt opiniones: una est illorum qui tantum eum corporalem esse dicunt, alia illorum qui tantum eum spiritualem putant, alia illorum qui utroque dictorum modorum eum accipiunt, et hanc ultimam ipse Augustinus sequitur, dicens ita in XIII° De Civitate Dei: Que commode dici possunt, de intelligendo spiritualiter de hoc Paradiso, nemine prohibente dicantur, dum tamen illius ystorie veritas fidelissima rerum gestarum, narratione commendata credatur, et idem etiam sequitur Magister in II° Sententiarum dicendo dictum Paradisum fore typum future nostre presentis ecclesie militantis; ad licteram tamen intelligi debet ut sit locus amenus, arboribus et aquis fecundus, quem omnis translatio antiqua ponit esse ad orientem et in orientali parte, longo interiacente spatio vel maris vel terre a regionibus quas incolunt homines, secretum et in alto positum usque ad lunarem circulum pertingentem; potest etiam tropologice intelligi ut summatur per statu et vita illorum qui in hoc mundo a vitiis remoti virtutibus active instant per gratiam, unde Ecclesiastici XL° capitulo dicitur: Gratia Dei sicut Paradisus in benedictionibus, ubi dicit Glosa: Cor ubi gratia et virtus est, Paradiso terrestri simulatur in quo quattuor virtutes ut quattuor flumina irrigant, et super illud Genesis II° capitulo: Fluvius egrediebatur de loco voluptatis ad irrigandum Paradisum, ait etiam Glosa: Quattuor flumina Paradisum irrigant quia dum cor quattuor vertutibus infunditur ab omni carnalium extu temperatur, et sicut in alto situs est dictus Paradisus, ut superius iam dixi, ita cor ubi gratia et virtus est; item etiam Glosa Strabi super Genesi II° capitulo: Ibi plantavit deus Paradisum voluptatis, ait: Sic cor ubi gratia est situm est in altum, et Seneca: Talis est sapientis animus qualis mundus supra lunam: semper ibi serenum est. Secundum hos sensus facile auctor in hiis que sequuntur hic et infra intelligi poterit. -Ex quibus verbis propheticis satis potest colligi dicta intentio auctoris in hac ultima parte huius capituli. +{Cantando come donna innamorata} Quamvis homo peccator in hoc mundo penitens efficiatur et contritus Gratia mediante, ante tamen perfectam satisfactionem et expiationem commissorum malorum et habituationem virtutum consecutam semper sibi detecta sunt eius iam, tamen commissa peccata et contra eum sunt semper conscientialiter presentia - unde potest dicere in se talis peccator quod cecinit Psalmista de se ut de tali premisso peccatore dicendo: Quoniam iniquitatem meam ego cognosco et peccatum meum contra me est semper - at cum perfecte satisfecit et purgatus in hac vita est ab omni macula et rubigine peccati et in totum habituatus est ad opera virtuosa, ut est homo in totum ad vitam activam deventus, vere potest dicere hec alia verba contraria Psalmo predicto, que nunc auctor in principio huius XXVIIII° capituli exordiendo inducit hanc umbram Matelde predicte canere cum aliis suis verbis, dicendo: Beati quorum remisse sunt iniquitates, et quorum tecta sunt peccata, hoc est dicere quod sua peccata extincta sunt in conscientia sua, scilicet activa vita mediante, sub cuius tipo hec Matelda ponitur hic. Post quod eius presens exordium, ita ad intelligentiam exponendo redactum, auctor tangit incidenter de nimphis, de quibus dicam in sequenti capitulo, et de Eva, merito reprehendenda, perdendo, sua culpa, tam ineffabiles delitias quas videbat modo in hoc Paradiso terrestri ut habetur hic in textu, dicendo ammirative inde auctor quod ubi celum, idest angeli, et terra, idest tota elementalis creatura, obediebant Deo, hec Eva sola, femina, ita mox formata, inobediens fuit, non tollerando esse sub aliquo velo in illo Paradiso, idest sub precepto sibi facto aliquo a Deo velante occulos eius a visione miserie peccati ut velum quoddam. Nam, ut legitur Genesis capitulo II° et III°, formata hac Eva de costa Ade, et facto sibi et a Deo precepto ut de quolibet ligno Paradisi comederent, excepto quod de ligno scientie boni et mali aliter moriretur - de quo etiam Leviticus, in capitulo XV°, ait: Deus ab initio constituit hominem et reliquit illum in manu consilii sui et adiecit precepta sua; et apposuit ante eum bonum et malum et vitam et mortem et quod placuerit et dabitur illi - at Satan, qui adversator interpretatur, videns quod per obedientiam homo illuc ascenderet unde ipse ceciderat per superbiam, invidit ei, et in forma serpentis tentavit hanc Evam, in qua minus quam in viro ratione vigere sciebat, dicendo ad mulierem: *Cur non comeditis de ligno boni et mali?*. Cui mulier: *Ne forte moriamur*, in quo verbo dedit locum temptandi cum dixit: *Ne forte*, et dixit serpens ad mulierem: *Nequaquam morte moriemini. Scit enim Deus quod in quacunque die comederitis, ex eo aperientur occuli vestri et eritis sicut Dii, scientes bonum et malum*. Que tunc tulit de fructu eius et comedit, deditque viro suo, qui comedit, et aperti sunt occuli amborum, et cum cognovissent se esse nudos consuerunt folia ficus et cooperierunt femora sua. Et ecce unde auctor dictum preceptum Dei transumptive hic pro velo ponat, subdens hic auctor quod si dicta Eva perseveravisset in dicto precepto, ut sub velo quodam, quod ipse prius et maiori tempore ibi in illo Paradiso habuisset delitias illas. Et sic tangit tacite de statu hominis et eius filiorum, qui fuisset si non peccasset; de quo sic ait Augustinus super Genesi: *Potuerunt primi parentes in Paradiso gignere filios non ut morientibus patribus succederent filii, sed in aliquo forme statu manentibus, et de ligno vite vigorem sumentibus, et filii ad eundem producerentur statum, donec, impleto numero, sine morte animalia corpora qualitatem transirent, in qua omnis regenti spiritu deserviret, et solo spiritu vivificante sine corporis alimentis viverent, et hoc donec filii ad eundem statum provenirent, et sic impleto numero, simul ad meliora transferrentur et essent sicut angeli in celis, non potuissent ibi sine omni peccato et macula commisceri ante peccatum, et fuisset ibi coitus immaculatus et commistio sine concupiscentia atque genitalibus membris sicut ceteris imperassent, nec in hoc ullum illicitum motum sensissent, immo illud fuisset sine libidine et pruritu carnis et sine ardore seminassent et sine dolore peperissent, secundum quod etiam scribit Magister in II° Sententiarum. Post hec prenotandum est ad notitiam veram eas que hic sequuntur, quod Ecclesia militans Christi, que collectio fidelium et catholicorum dicitur, tam olim credentium in Christum venturum quam hodie credentium in iam ventum, typum et figuram spiritualiter tenet huius Paradisi terrestris ut supra in precedenti capitulo dixi. Et facit ad hoc quod ait Yeronimus in Decreto quodam ita dicens: Omnibus consideratis, puto me non temere dicere alios ita esse in domo Dei, ut ipsi etiam sint eadem domus Dei, idest dicta Ecclesia militans, ut dicta collectio fidelium, que Ecclesia dicitur hedificari supra petram, ut Mathei XVIII° capitulo dicitur, et que unica columba appellatur; et subdit Yeronimus: Que sponsa pulcra sine macula et ruga et ortus conclusus et Paradisus cum fructu pomorum est, cuius talem Ecclesie misticam intelligentiam et cognitionem per vitam activam purgatus homo in hoc mundo capere potest et debet ad sui perfectionem et felicitatem humanam exercitando se circa studium Sacre Pagine Veteris et Novi Testamenti, in qua fundata est dicta Ecclesia militans nostra. -Tamen, concludit Beatrix, quod quisque de hoc culpabilis sciat quod vindicta Dei non timet suppas, in hoc tangens auctor de quadam superstitiosa re que fit in non modicis locis, et precipue Florentie, videlicet ut actinentes et propinqui alicuius occisi custodiant novem diebus eius sepulcrum ne aliquis suppa comedatur super eo per partem adversam infra illud tempus, aliter creditur nunquam vindictam de tali homicidio fieri debere, et quod dicta aquila de qua dictum est in precedenti capitulo, idest monarchia mundi, non erit ita semper sine herede, idest sine principe, ymo pronosticando dicit quod quidam dux, quod vocabulum tres lictere important hee, scilicet monosillaba, D, que pro numero quingenteno ponitur, et V, que pro quinque, et X, que pro decem. +Volens igitur nunc auctor in persona sui ut in persona cuiuslibet alterius purgati hominis poetice scribere hoc et ostendere, premissa invocatione per eum facta ad fontem Elicone, qui pro scientia poesie ponitur et ad Uraniam musam et ad eius corum, idest ad alias etiam Musas, de quibus plene dixi supra in capitulo I°, fingit modo hic per hanc Mateldam figurantem dictam nostram vitam activam sibi ostendi que sequuntur, hoc est quantum scilicet ad integumentum, quod activo suo studio circa talia operante cepit ipse auctor comprendere prius de origine dicte Ecclesie, et secundario de eius processu, que statim hic inferius gradatim scribendo monstrabit, ipse auctor legendo prophetas et alios sanctos scribentes de origine et processu primitive veteris et secunde nove Ecclesie, et maxime Iohannem in sua Apocalipsi capitulo XXI° prophetice dicentem circa hoc: Et vidi celum novum et terram novam: primum enim celum et prima terra abiit, et vidi civitatem sanctam Yerusalem novam descendentem de celo, adeo paratam sicut sponsam ornatam viro suo, et ecce tabernaculum Dei cum hominibus etc., iterum subdentem in dicto capitulo: Et ecce angelus et dixit: *Veni et ostendam tibi sponsam et uxorem agni*, et substulit me in spiritu in monte magnum et altum, et ostendit michi civitatem sanctam Yerusalem descendentem de celo, habentem claritatem et lumen eius simile lapidi pretioso tanquam lapidis iaspidis et sicut cristallum, modo quia primitus Deus per Spiritum Sanctum, cuius dona sunt septem, scilicet donum timoris, amoris, scientie, fortitudinis, consilii, sapientie et intellectus, spiraculum dedit prophetis et aliis sanctis in scribendo de incarnatione filii sui, et sic de institutione dicte eius Ecclesie primitive et secundarie, auctor primo fingit se vidisse hic ante omnia alia que hic vidit proire hec septem candelabra figurantia dicta septem dona spiritus sancti, trahendo hoc a Iohanne dicente Apocalipsis IIII° capitulo: Et septem lampades ardebant ante tronis, que sunt septem dona spiritus Domini, et adeo dicente Moisi: Sacras lucernas septem et pones eas super candelabrum in Archa sancta, que dicta Ecclesiam prefiguravit; unde idem Iohannes, in fine primi capituli Apocalipsis ait: Septem candelabra aurea septem Ecclesie sunt. Nam sicut sponsus mictit primo dicte sponse sue antequam coniungatur ei, ita Christus antequam coniungeretur Ecclesie ut eius sponse premisit hec dona sua, et, - ut tangat incidenter hic auctor etiam quod ait Phylosophus in II° De Anima, dicens quod Species visibiles prius multiplicantur in sensu corporeo nostre pupille, inde transit ad sensum comunem ita dictum quia per plures sensus discernit, inde transit in fantasiam, inde in memoriam, et ibi intellectus considerat et inde remictit cognoscibilitatem extra, dicit quomodo prius propter distantiam medii dicta septem candelabra videbantur sibi septem arbores auree, sed cum eis propinquasset se virtus, idest dicta fantasia que discursum dat rationi per exterius interius, cognovit etc. Et, ut tangat quod supra dictum est per Iohannem de lumine et coloribus precedentibus eius dictam prefigurationem Ecclesie predicte, dicit inde auctor quomodo dicta mistica septem candelabra lucidabant cum septem listis, idest radiis, ibi aerem in colore viridi rubeo et albo, quos colores resultare videmus ex arco iridis quem facit sol sua reflexione, et ex halo qui est illa vaporositas albescens que interdum cingit Deliam, idest lunam, ita dictam a Delos insula, unde, poetice loquendo, orta est - de quo halo scribit Phylosophus in II° Methaurorum - in quibus tribus coloribus vult auctor allegorice tangere quomodo tres virtutes theologicas resultarunt ex dictis septem donis Spiritus Sancti: Fides scilicet ut alba, Caritas ut rubea, Spes ut viridis, ut infra auctor in hoc capitulo colorat eas, ut statim videbis. -In quo appetitu comodi mensuram posuit Deus ut que appetenda essent et quando et quomodo homo appeteret, sed quia primus homo comodum appetiit ultra mensura, scilicet esse sicut Deus, iusti appetitum deseruit, et in hoc peccavit, quia iustitiam deseruit, non quia comodum appetit, sed quia appetivit comodum ultra mensura, cum iustitia sit mensura in appetitu comodi, et sic fuit peccatum primi hominis desertio iustitie quam Apostolus vocat inobedientiam. +Inde fingit auctor se vidisse secundario venire hos XXIIIIor seniores de albo indutos et coronatis liliis albis in oppositum sibi, quod notatur in eo quod dicit quod aqua illius rivi Lethei prendebat eos sive eorum ydola a flanco et latere sinistro, et etiam reddebat ipsi auctori suam sinistram costam, cum inter ipsius auctoris esset contra Orientem iuxta dictum flumen et iter illorum contra Occidentem; de quibus XXIIIIor senioribus, ut veniamus ad eorum allegoriam, ita scribit Iohannes, Apocalipsis capitulo IIII°, dicens: Et vidi XXIIII seniores circumamictos stolis albis, et in capitibus eorum coronas albas aureas, ubi Glosa sub allegoria hec exponendo ait: Per hoc signatur quod Ecclesiam ornat perfectio prophetarum duodecim, scilicet Osee, Iohel, Amos, Abdias, Ionas, Micheas, Naum, Abacuc, Sophonias, Ageus, Zacharie et Malachie - de quibus ita ait Yeronimus in Prologo Bibie: Duodecim prophete in angustias coartati unius voluminis multo aliud quam sonant in licteram prefigurant: Ysayam non prophetiam sed Evangelium michi videtur texuisse, Ieremia, Ezechiel, Danielque inexponibiles sunt - et Apostolorum duodecim, scilicet Petri, Andree, Iohannis, Iacobi maioris et Iacobi minoris, Phylippi, Bartholomei, Mathei, Thome, Mathie, Simonis et Thadei, que tangitur per auctoritatem eis commissam singulis singularem, et sic per hos seniores prophetas et apostolos ostendit per quos Deus iuditia sua ordinat et disponit, in quorum stolis albis signatur puritas et munditia, in coronis victoria quam optinuerunt per karitatem et fidem contra scripturas hereticorum. Ad hanc oppositionem facit quod ait idem Iohannes in preallegato capitulo XXI° Apocalipsis, dicens: Et murus civitatis habens fundamenta duodecim idest dictos XII prophetas qui fuerunt fundamenta Ecclesie. Unde Ugo de Sancto Victore inquit ad hoc: Semper et ante longe et in tempore legis faciunt aliqui quibus fides incarnationis revelata fuit, qui velut columpne Ecclesie essent, et in ipsis XIIcim XIIcim nomina Apostolorum et agni. Unde Apostolus Ad Ephesios, II° capitulo, ad hoc idem inquit: Ergo iam non hospites estis et advene, sed domestici Dei superhedificati super fundamentum apostolorum et prophetarum in ipso summo angulari lapide Christo Iesu. Alii signant has XXIIIIor seniores pro XXIIIIor libris Bibie, inter quos est Ysiderus in suo libro Ethymologiarum ita dicens: Esdra secundum numerum licterarum sui alphabeti vetus Testamentum posuit in XXII libris, quorum primi sunt quinque Moysis, qui dicuntur Pentateucum, scilicet Genesis, Exodus, Leviticum, Numeri et Deuteronomium, item octo prophete, scilicet Iosue, Iudicum, Samuel, Malachia, Ysaias, Ieremias, Ezechiel et Thereazar, item qui dicitur duodecim prophetarum, qui libri pro brevitate sunt sibi adiuncti et pro uno accipiuntur. Tertius alius ordo est agiograforum, idest sancta scribentium, scilicet Iob, David, Proverbia Salamonis, Ecclesiastes, Canticum Canticorum, Daniel, Paralipomenon, Esdras et Ester, quidam adiderunt Ruth et Cinoth, quod dicitur Lamentatio Ieremie agiographis predictis. et sic sunt XXIIII volumina dicti Testamenti veteris, et ecce XXIIII seniores, qui ante conspectum Dei adsistunt: liber ille Sapientie, Ecclesiasticus, Tobia, Iudit et Machabeorum, licet non sint in canone hebraico et inter Apocriphos ponantur, tamen inter divinos libros Ecclesia eos et honorat et predicat, et hec Ysiderus in dicto libro Ethymologiarum dicit. -Inde textualiter auctor fingit Beatricem dicere quomodo doctrina et scole sacre theologie superant omnes alias. +Inde auctor fingit se post has seniores vidisse venire illa quattuor animalia que previsa et prenunciata fuerunt per Ezechielem prophetam dicentem in I° capitulo: Et vidi et ecce ventus turbinis veniebat ab aquilone et nubes magna et ignis involvens et in medio similitudo IIII animalium habentium singulas duas alas, item etiam que prenuntiata fuerunt per Iohannem, Apocalipsis IIII° capitulo, dicentem: Et vidi in medio sedis quattuor animalia plena occulis, et animal primum simile leoni, aliud vitulo, aliud homini et aliud aquile. Hii sunt quattuor Evangeliste, fundamenta nove Ecclesie et novi Testamenti post Testamentum vetus innovati, unde Ysiderus in VII° Ethymologiarum ad hoc ait: Vetus Testamentum dictum Vetus ideo est quia adveniente Novo cessavit, unde Apostolus: *Vetera transierunt et ecce facta sunt nova*; et dictum est Novum Testamentum quia innovat, nec illud nisi renovati homines ex vetustate per gratiam. Et Apostolus in prima Epistula ad Romanos incepit: Paulus servus Iesu Christi, vocatus apostolus, segregato in Evangelio Dei, quod autem promiserat per prophetas suos in Scripturis sanctis de Filio suo, qui factus est ei ex semine David secundum carnem, audisti quia Evangelium non exhibetur nisi per prophetas ante pronunciaretur; et in III° ad Epheseos etiam inquit: Ipse Deus dedit apostolos quosdam, et prophetas alios, evangelistas alios, pastores et doctores in conservationem sanctorum in hedificationem corporis Christi, idest dicte Ecclesie sue, circa quod idem scribens beatus Yeronimus in suo Prologo Bibie ita ait, premisso sermone de libris veteris Testamenti ut de premissis senioribus, ut auctor fecit hic. Modo tangam et Novum breviter Testamentum: Matheus, Marcus, Lucas et Iohannes quadriga Dei et Cherubin, quod interpretatur scientie plenitudo, per totum corpus occulati sunt et terga habent pennata ubique volantia, tenentque se mutuo et quasi rota in rota volvuntur, quorum flatus Sanctus Spiritus produxit. Fingitur sub misterio Matheus in forma humana, solus qui suum Evangelium, prius hebraicis licteris scriptum in Iudea, incepit ab humana maturitate Christi, dicens: Liber generationis Iesu Christi etc.; Marcus ut leo, quia in suo Evangelio scripto per ipsum primo grece in Ytalia sequendo Petrum ut eius discipulus, initium fecit a Spiritu Sanctu prophetale dicendo Vox clamantis in deserto, ut ostenderet Christum per assumptionem carnis Evangelium predicasse mundo, nam et propheta dictus est, nam scriptum est Prophetam in gentibus posui te; Lucas ut vitulus, quia suum Evangelium, grece scriptum, incepit a sacrificio in quo vituli immolabantur; incipiendo: Fuit in diebus Herodis sacerdos nomine Zacharias, ut manifestaret Christum post nativitatem carnis in predicationem hostiam fuisse effectum pro salute mundi; Iohannes ut aquila, quia incepit a verbo ut ostenderet eundem Salvatorem qui pro nobis dignatus est nasci et pati ipsum ante secula Dei cibum esse et ipsum a celo venisse et ad celum remeasse secundum Ysiderum, secundum vero Gregorium in IVa Omelia super Ezechiel ubi de hoc dicit: Iohannes ut aquila ponitur quia cepit a divinitate Christi: nam, sicut aquila cunctis avibus altius volat et reverberatis occulis solis radios intuetur, sic iste altius ascendit dicendo: In principio erat verbum, et sic dum in ipsam Deitatis substantiam occulos posuit quasi in solem more aquile eos finxit; et dicuntur animalia hii quattuor Evangeliste quia propter animam hominis predicatur Evangelium. Item pleni occulis dicuntur quia previsa et iam dicta a prophetis et que promiserunt imprimunt, faciendo auctor comparationem de hiis occulis ad occulos Argi, ut dicit textus (de quo Argo statim dicam infra in capitulo penultimo), sex eorum alarum tegentes ita eos: quem numerum alarum auctor hic sequitur secundum Iohannem, non numerum duarum singularum alarum Ezechielis, que, ut dicit textus hic, sunt illa revelata in adventum Christi que prius tegebantur; alii ponunt eas pro sex legibus, scilicet pro naturali, mosaica prophetica, evangelica, apostolica et canonica. -Super hac rubrica huius sequentis tertii libri Comedie huius auctoris, in qua premictit se dicturum de Paradiso, queramus, antequam veniamus ad textum, de quo Paradiso sentiat, et dico quod de duplici seu mistico Paradiso. Nam, interdum scribendo sentiet de vero et essentiali Paradiso celesti dum scribet de numero et ordine celorum et planetarum et fixarum stellarum et de beatitudine angelorum et sanctarum animarum, interdum de anagogico seu spirituali Paradiso sentiet dum scribet et finget se mortalem ita elevari in celum corporaliter, ut statim in sequenti I° capitulo dicet. +In medio quorum animalium fingit hic auctor esse hunc currum tractum a grifone isto representante Christum, cui inducendo Salamon in Canticis capitulo primo, Ecclesiam loqui in forma currus, inquit: Trahe me post te, unde subdit ibi: Curribus pharaonis assimilavi te amica mea, dicit ibi Christus ad Ecclesiam, et ecce cur auctor hic currus, nedum romanos triumphales, sed etiam currum solis huic currui in decore postponunt, fingendo eum cum duabus rotis et cum septem istis dominabus festantibus circa eas, ut dicit textus hic. Qui currus, quantum ad misticum intellectum pro dicta Ecclesia militante hic, ut modo supra dixi, signatur, et grifon iste pro Christo. Nam, sicut grifon quasi una eadem substantia duas naturas tenet, scilicet avis et leonis, ita Christus divinam et humanam naturam in una substantia humana, et hoc est quod dicit hic auctor quod in quantum avis erat habebat membra aurea et divinam naturam, alia alba dispersa rubore, idest humanam, que membra eius humana in cruce dispersa fuerunt suo cruore. Quod tangens Iohannis, Apocalipsis capitulo XVIIII°, loquendo de ipso Christo ait: Vestitus erat veste aspersa sanguine et vocabatur nomen eius verbum Dei. Et in hoc satis ostendit hic auctor quod notant Glosatores Iuris Canonici, dicentes quod Christus non fuit compositus ex deitate et humanitate: nam simplicitas deitatis nullam recipit compositionem, sed compositus fuit reatu sue humanitatis que fuit composita ex anima rationali et humana carne; et quod tangit hic auctor de curru solis supradicto combusto, tangit fabulam Phetontis de qua vide quod scripsi in Inferno in capitulo XVII° dicendo etiam quod Iupiter ad perimendum dictum Phetontem fuit archane iustus, quasi velit dicere quod fecit illud servato illo suo ordine, de quo scribit Seneca dicens in libro De Naturalibus Questionibus quod Nunquam dictus Iupiter mictit fulmen nisi de consilio suorum celicolarum secus solum si illud mictit ad terrendum. Dicte vero due rote duas signant sacras paginas, scilicet Veteris et Novi Testamenti, super quibus substantiata est dicta Ecclesia. Tres domine tripudiantes ad dexteram rotam tres virtutes theologicas signant, que novo Testamento adveniente infuse sunt in Ecclesiam mediante baptismo, ut dicitur in IIII° Sententiarum et in IIIa parte Summe questione LXVIIIa per Thomam. Et ideo Apostolus, I° Ad Corinthios XIII° capitulo, ait: Nunc manet fides, spes et karitas: Hiis scientia et prophetia militavit, dicit ibi Glosa Augustini, et quia hec virtutes theologice ordinant animas ad finem supremum, cardinales vero contra ea que sunt ad finem illum, ideo ut nobiliores premictit eas auctor, hic fingendo pro domina rubea karitatem, pro viridi spem, pro alba fidem: quarum maior est karitas. Nam, ait Ysiderus in VII° Ethymologiarum: Karitas grece, latine dilectio dicitur, que maior est aliis: nam qui diligit credit et sperat, unde Apostolus idem in capitulo XIIII° in preallegata Epistula ad Corinthios ait: Sectamini karitatem et emulamini spiritualia. Ideoque dicit hic auctor quod alie moventur ab ipsa: quattuor ad sinistram sunt prudentia, iustitia, temperantia et fortitudo, que cardinales virtutes appellantur, quam prudentiam alie sequuntur, ut dicit hic auctor, de qua Seneca in suo opuscolo De Formula Honestatis ait: Si prudens es, animus tuus tribus temporibus dispensetur: presentia ordina, futura previde, preterita recordare; et ecce tres eius occuli de quibus hic auctor dicit. -Hac sic prima parte presentis capitula expedita, veniamus ad secundam, in cuius principio auctor facit quoddam suum preambulum ad ea que statim hic infra sequuntur de sole oriente in puncto equinotiali, ita in illo alio Emisperio ubi se tunc fingit fuisse, dicendo scilicet quomodo lucerna mundis, idest Sol, nobis mortalibus surgit, idest oritur per diversas fauces, idest per diversa vada et plagas, seu zonas orientales. Nam in alia oritur in solstitio Capricorni yemali, et in alia in solstitio Cancri estivo, et in alia in medio eorum, scilicet in equinotiali, et idem dici posset de duodecim signis Zodiaci ut de duodecim talibus faucibus. Tamen dicit quod ab illa fauce de predicitis faucibus que quattuor circulos iungit, idest conglutinat (scilicet equinoctialem Zodiacum, Orizontem et Colurum) cum tribus crucibus, cum meliore cursu et stella, idest constellatione vel signo coniunctus, sol oritur et perfectius ceram, idest preiacentem materiam inferiorem imprimit, idest infundit suam virtutem in eius ascendente tali. Preter hos duo sunt circuli Coluri, quibus nomen dedit imperfecta concursio: ambientes septemtrionalem verticem, atque inde in diversa diffusi, et se in summo intersecant, et dictos quinque parallelos in quaternas partes equaliter dividunt, quorum unus dicitur esse Galassia, que circulus lacteus dicitur; item etiam alius circulus, dictus Zodiacus et Signifer, eo quod duodecim signa differt; item est Orizon qui dicitur designatus terminus celi, qui super terram videtur quasi quodam circulo; item est meridianus circulus quem sol, cum super hominum verticem venit, ipsum diem medium efficiendo designat. Nunc igitur ad propositum: sole oriente et occidente in principio Arietis et Libre, dicti quattuor circuli, scilicet equinoctiales, Orizon, Zodiacus et Colurus tres cruces faciunt; nam in eo puncto dictus circulus Colurus intersecat dictum circulum equinoctialem et Zodiacum, ex quibus tribus circulis restant tres cruces; sed cum idem Colurus distinguens equinoctia cedit et idem cum Orizonte, ut est tamen temporis, tunc ex dictis quattuor circulis non proveniunt nisi tres cruces tantum, eo quod dictus circulus Colurus et dictus circulus Orizontis funguntur tunc vice unius circuli tamen. +Inde adhuc auctor prosequitur ad ostendendum qui fuerunt alii preter dictos Evangelistas scribe Novi Testamenti, in eo quod fingit se vidisse hos duos senes hic subsequenter; unum cum una spata, alium in habitu medici: senex cum spata figuratur pro Paulo, Qui scripsit, ut dicit idem Yeronimus in preallegato libro Prologo Bibie, ad septem Ecclesias per suas Epistulas septem et octavam ad Hebreos. Thimoteum instruit ac Titum Philomenem pro fugitivo servo deprecatur, super quo tacere melius puto quam pauca scribere; et subdit: Actuum Apostolorum dicimus fuisse Lucam medicum, cuius laus est in Evangelio, advertimusque pariter omnia verba illius anime languentis esse medicinam; iterum subdit ibidem idem Yeronimus, dicens Iacobum, Petrum, Iohannem et Iudam, idest Taddeus, septem Epistolas ediderunt tam misticas quam succintas et breves pariter ac longas: breves in verbis, longas in sententiis, ut rarus sit quod earum letione non cecutiat, et ecce hii quattuor quos auctor dicit se vidisse hic in humili aspectu; ultimo ait idem Yeronimus ibi: Apocalipsis Iohannis tot habet sacramenta quot verba; pauca dixi pro merito voluminis; laus omnis inferior est: in verbis singulis multiplices latent intelligentie, et ecce senes solus quem auctor hic dicit se vidisse ultimo venire dormiendo cum facie arguta. Nam talem visionem habuit dictus Iohannes dormiendo in cena super pectore Domini, unde, ut ait Ysiderus, Apocalipsim scripsit, quam dedit illi Deus eo tempore quo Evangelii predicatione in insula Pathomos traditur alligatus, et revelatio interpretatur eorum que abscondita erant modo quia prefati Veteres et Novi scriptores Veteris et Novi Testamenti triumpharunt et victoriosi fuerunt et optinuerunt contra hereticorum scripta prophana in fide que sub coloratione alba hic accipitur et spe que sub viridi et in karitate que sub rubea. Ideo auctor primum ordinem, idest dictos seniores, finxit sub mistico sensu coronatos floribus, idest liliis albis, secundum scilicet dictos Evangelistas frondibus viridentibus, et hos alios septem ultimos rosis et aliis floribus rubeis. Alia per se patent. -Modo post hec auctor, continuando se ad finem precedentis ultimi capituli Purgatorii, ubi finxit se remansisse cum Beatrice ita in vita activa perfectum quod ad stellas et ad celum, idest ad vitam contemplativam, amodo ascendere poterat, fingit nunc, hic procedendo, quod ita stando in dicta summitate et cacumen dicti montis Purgatorii et Paradisi terrestri, orto ibi in alio illo emisperio iam sole in dicto orientali puncto equinoctiali, de quo modo hic supra dictum est, ipsa Beatris se volvit ad solem, illum intuendo fixe ut aquila in eius radios, ut dicitur hic in textu. +{Quando il septentrion del primo cielo.} Hoc trigesimum capitulum apertum est in cortice sic quod in ea modica indiget expositione, at in medulla et integumento occultum valde est et clausum, quapropter advertendum est primo quod inter prophetas priscos et sanctos scriptores Salamon fuit ille qui magis prenuntiavit Christum suam Ecclesiam militantem per eius passionem et mortem in hoc mundo instituturus in Canticis, maxime in capitulo IIII°, dum ibi dicit loquendo in persona Christi ad Ecclesiam: Tota pulcra es amica mea et macula non est in te, veni de Libano sponsa mea, veni de Libano, veni, unde Yeronimus in Prologo Bibie ad hoc inquit: Salamon pacificus dicitur et amabilis Domini, mores corrigit, naturam docet, Ecclesiam iungit et Christum; et hoc tangit hic auctor ut de adventu dicte Ecclesie et stabilitate eius, dum fingit quomodo, firmatis dictis septem donis Spiritus Sancti, hic volvit septem candelabris, et velut illis septem stellis septentrionalibus, ut dicit autor in principio huius capituli, quibus naute sua navigia dirigunt ad cupitos portus, dicti seniores volverunt se ad dictum currum, hoc est quod prophetias suas retulerunt ad Christum et ad dictam eius Ecclesiam militantem illam iam prefigurantes, et unus de eis clamavit: *Veni, sponsa, de Libano*, monte scilicet Iudee seu Fenicie, qui candor seu candidatio interpretatur ut ostendat Ecclesiam Christi per eius mortem habitam in Iudea venisse in mundum ut candidam columbam sine ruga et macula, unde Psalmista ad hanc prophetiam respiciens ait: Facta est Iudea sanctificatio eius, Israel potestas eius, ad cuius Salamonis tanti senis vocem etc. auctor hoc dicit ut tangat quod legitur in III° Regum in capitulo XI°, ibi: Cum iam essent senex Salomon etc. -Inde sequitur Beatrix quomodo in hoc alte creature, idest phylosophantes, vident orma, idest vestigia Dei finis nostri, ad quem finem facta est talis norma pertacta, idest dictus instinctus, subdendo inde Beatrix quomodo in dicto instinctu, ut in quodam ordine rerum, sunt acclines, idest inclinabiles, cuncte nature, naturate subaudi. Est enim natura naturans ipse Deus, et de hac nichil hic; est et natura naturata que dicitur quedam vis insita rebus similia de similibus procreans. Item dicitur etiam natura dictus instinctus ex sensualitate proveniens ad appetendum vel procreandum et educandum, qui etiam dum provenit ex ratione dicitur naturalis equitas seu fas. +Post que dicit hic auctor quod vidit super basternam illam, idest super currum illum decoratum (nam basterna dicitur quilibet currus pannis ornatus secundum Uguccionem), angelos tot et spiritus beatos dicentes *Benedictus qui venis* et flores spargendo, ut dicit textus, alludendo in hoc auctor illis verbis Psalmiste prenunciantis hanc eandem Ecclesiam Christi venturam in forma currus in gaudium sanctorum, qui scripsit dicendo: Currus Dei decem milibus multiplex, milia letantium, Dominus in eis in Sinai, item alludendo verbis illis Virgilii dicentis in VI°: Tu Marcellus eris. Manibus date lilia plenis. Modo ad ea que hic sequuntur prenotandum est quod, secundum quod scribit iste auctor in III° libro eius Monarchie: Quedam Sacra Scriptura fuit orta ante Ecclesiam sepe dictam militantem, quedam cum ipsa Ecclesia, quedam post. Ante quidem Ecclesiam sunt vetus et novum Testamentum, quod *In ecternum mandatum est*, ut ait Propheta; cum Ecclesia sunt veneranda illa concilia principalia et generalia celebrata quattuor, scilicet primum Nicenum, secundum Constantinopolitanum, tertium Ephesinum, quartum Calcedonense, quibus Christum interfuisse nemo fidelis dubitat, cum habeamus ipsum dixisse adscensurum in celis discipulis suis, ut testatur Matheus in fine sui Evangelii: *Ecce ego vobiscum sum omnibus diebus usque ad consumationem seculi*. Sunt et scripta quattuor doctorum Ecclesie, scilicet Gregorii, Augustini, Ieronimi et Ambroxii ac aliorum sanctorum multorum, quibus est studendum homini usque ad ultimum iotam. Post Ecclesiam vero sunt traditiones Ecclesie, scilicet Decretales Epistule, unde Gelasius papa in quodam Decreto ita inquit circa hec: Sancta romana Ecclesia post novi et veteri Testamenti scripturas, quas regulariter suscipimus, etiam has suscipi non prohibet, scilicet dicta quattuor concilia et sinodus; item opuscola sanctorum primorum que in sancta Ecclesia reperiuntur, scilicet beatorum Cypriani, Gregorii, Iohanni Os Auri, Ilari, Ambrosii, Augustini, Yeronimi, Prosperi et Leonis, ac omnium patrum ortodoxorum qui in nullo ab Ecclesia deviarunt; item Decretales Epistule, quas beatissimi pape ediderunt. -Et ut tales vulgares ita moniti desistant ab ulterius procedendo, hic arguit auctor quod nunquam talis aqua, idest talis materia decursa fuit poetando de Paradiso celesti nisi per ipsum nunc hic, ad quod ut ventus spirat sibi Minerva, dea artis et rationis, et ita ethimologizat eam Ysiderus dicendo quod Dicitur Minerva quasi munus artium et inventrix multorum ingeniorum, et ideo dicitur de capite Iovis manasse, eo quod sensus sapientis et ingeniosi, qui omnia invenit, in capite est. Item dicit quod Appollo eum ut nauta ducit, idest virtus intellectiva et speculativa eum elevat. Item quod etiam novem Muse, idest novem virtutes et scientie modulandi poetice, dirigunt eum ad polum et sibi eum demostrant, ut magnes, seu calamita cum acu, monstrat eum nautis; in quo polo est quedam stella fixa dicta Tramontana pro capite steli; et circa eum sunt, ut dicit Ptolomeus in suo Almagesto, due constellationes, quarum una vocatur Ursa Maior, altera Ursa Minor, eo quod poete finxerunt Callistonem mutatam per Iunonem in ursam propter adulterium comissum per eam cum Iove eius viro, et Archadem eius filium in aliam Ursam natum ex dicto adulterio, quam matrem et filium Iuppiter traslatavit in dictas duas constellationes. +Igitur ad propositum volens auctor, continuando se ad proxime precedentia, ulterius procedendo hic ostendere quomodo theologica Sancta Scriptura mediantibus institutis dictorum conciliorum et scriptis prefatorum sanctorum instituta, et firmata dicta nova Ecclesia Christi in eam venit et descendit et cum ea instituta est, fingit hanc Beatricem, figurantem in toto hac poemate dictam theologiam, in dictum misticum currum ita descendisse de celo reportantem dictam Ecclesiam in nube quadam floribus, ut dicit textus, stipata, accipiendo hos flores pro scriptis et voluminibus dictorum sanctorum, et dictos angelos proicientes eos flores pro cherubinorum angelorum virtutibus qui precellunt alios in sapientiam et scientiam. Nam cherubim plenitudo scientie interpretatur, iuxta prefigurationem Salamonis loquentis in persona dicte Ecclesie dicentis in Canticis II° capitulo: Fulcite me floribus, stipate me malis, et subdit: Iam hiems transiit, imber abiit et flores apparuerunt in terra nostra, et Ecclesiastici XXIV° capitulo, incipientis: Sapientia laudabit animam suam et in Deo honorabitur, scilicet ipsa theologia, et in Ecclesia Altissimi aperiet os suum et in conspectu illius gloriabitur, et in multitudine electorum habebit laudem, dicendo *Ego de ore Altissimi prodivi, primogenita ante omnem creaturam, ego feci in celis ut oriretur lumen indeficiens, et sicut nebula texi omnem carnem, ego in altissimis habitavi, et tronus meus in columpna nubis; ego quasi vitis fructificavi suavitatem odoris, et flores mei fructus honoris et honestatis; ego sapientia effudi flumina, ego quasi fluvius Dorix, et sicut aqueductus exivi de Paradiso. Dixi: *Rigabo ortum meum*, quoniam doctrinam quasi antelucanum illumino omnibus, et non solum michi laboravi, sed omnibus querentibus veritatem. Vel potest iste descensus Beatricis in tali allegorica nube referri ad id quod determinat Thomas in principio prime, scilicet quod theologia, que ad Sacram Scripturam pertinet, sit scientia inspirata et revelata a Deo, et que sic differat ab illa theologia que pars phylosophie dicitur, de qua Phylosopho in VI° Methaphysice dicit, et sic etiam a physica scientia, que sequitur naturalem rationem, solummodo differt; describendo inde auctor ipsam talem Beatricem supra velum candidum cintam fronde olive, que arbor consecrata fuit olim Minerve, dee sapientie, item sub viridi clamide indutam de rubeo ut in hoc ostendat theologiam in fide alba in spe viridi in caritate rubea, ut descripte sunt in precedenti capitulo, decorari: nam et Alanus, describens eam theologiam, etiam inquit: Clauditur eam vestis aura perfusa refulgens / quam divina manus et solers dextra Minerve / texuit etc.; fingendo inde auctor in dicta tali apparitione Beatricis umbram Virgilii ibi evanuisse, de quo auctorem lacrimantem, non valentem sibi amenitate dicti Paradisi quam perdidit antiqua mater nostra Eva, ut dicit textus hic, et ipsam Beatricem incutere verbis ita ipsum auctorem eum proprio nomine vocando, ut dicit textus, addendo quod expressio dicti sui nominis hic facta fuerat de necessitate. Hiis ita premissis, videamus quid auctor sub velame allegorico voluerit hic dicere et in sequenti capitulo de se et de ista Beatrice ita ipsum reprehendente; et puto ipsum in hoc presuponere voluisse, videlicet quod iam in sua pueritia, idest in sua prima etate et impubescentia, de facto se dedisse studio illius partis theologie que respicit vetus Testamentum, quo studio dicte prime partis peracto simul cum dicta eius prima etate, et adveniente secunda, scilicet adolescentia seu pubertate incipiente, incohato XV° anno, dum debuisset procedere ulterius ad secundam partem dicte theologie, verum ad ea que sunt novi Testamenti, ut ad nobiliora et salubriora, destitit, et dedit se studio poesie et camenis et oblectamentis vanis poetarum et aliis mundanis et infructuosis scientiis, Transferendo se in aliena castra non tanquam explorator, ut dicit Seneca in IIa Epistula ad Lucilium se fecisse, sed ut transfuga: quod tangit hic auctor dum dicit primo quomodo in ista apparitione Beatricis occulte cognovit eam sine amminiculo sui visus, licet eius spiritus iam tanto stetisset, quod ad presentiam eius Beatricis non foret stupore affrantus, idest attritus, et dum subdit de alta virtute ipsius Beatricis, a qua dicit quod transfixus fuit antequam foret extra pueritiam, item dum subdit inferius ipsam Beatricem dicere quomodo cum suis occulis iuvenibus sustinuit eum longo tempore, tamen dum fuit in solio, idest in introitu sue secunde etatis, dicta Beatrix accipiendo eius secundam etatem pro sua secunda dicta parte novi Testamenti, in qua virtuosior et carior in pulcritudine facta erat, minus fuit sibi grata, elevata de carne ad spiritum. Hoc dicit ut tangat quod ait Apostolus, Ad Romanos VIII° capitulo, dicens: Nichil ergo nunc damnationis est hiis in Christo Iesu, qui non secundum carnem ambulat; lex enim spiritus vite in Christo liberari nos a lege peccati et mortis, qui non secundum carnem ambulamus, sed secundum spiritum; qui secundum carnem sunt, que carnis sunt sapiunt, qui secundum spiritum que sunt spiritus; nam prudentia carnis mors est, prudentia vero spiritus vita et pax; preterea lex veteris Testamenti promictebat suis observatoribus benedictionem temporalis prosperitatis et transgressoribus temporalis adversitatis maledictionem, ut in Deuteronomio XXVIII° capitulo legitur, sed lex nova novi Testamenti observatoribus suis vitam ecternam promictit et transgressoribus Gehennam. Ad propositum igitur, premisso quod superius iam scripsi per Macrobium, scilicet quod quattuor sunt generea virtutum nam sunt politice, sunt purgatorie, de quibus potest dici sermo fuisse hucusque in hoc libro Purgatorii - sunt tertie que dicuntur animi iam purgati et ab omne aspergine vitii iam detersi, quarum est cupiditates non reprimere, sed penitus oblivisci, ex quo patet per se cur auctor hoc flumen Letheum hic fingat; sunt et quarte exemplarie, de quibus statim dicam in capitulo sequenti - auctor in sua persona ut in prima etiam cuiuslibet alterius iam purgati a vitiis et peccatis in hoc mundo mediantibus dictis virtutibus purgatoriis, volens ad dictas tertias virtutes ulterius modo devenire, non sufficiendo sibi hucusque deplorasse eius male acta commissa per eum in faciendo, sed etiam ea que commisit in omictendo. -Nam, sicut vomer aperit terram, et prora navis aquam, ita intelligentia nostra aperit licteram ad id quod includit; et sic de una allegoria habita clauditur ad aliam, nisi iterum aperiatur ut aqua in puppa navis, addendo quod illi gloriosi Greci qui associaverunt Iasonem ad terram Colchi ad vellum aureum acquirendum, scilicet Hercules, Thelamon, Castor, Pollux, Nestor et alii, non magis fuerunt mirati videndo dictum Iasonem arare et seminare dentes draconis custodientis dictum vellum: de qua ystoria vide quod scripsi supra in Inferno in capitulo XVIII°, ut stupidi erunt dicti theologi; et hec pro dicta prima parte premissa huius capituli. +Fingit se hic nunc ita reprehendi auctor de eius omissione studii dicte theologie sub proprio nomine ipsius auctoris a Beatrice: quod quidem duplici modo potest attendi, primo quod auctor in hoc tangat quod naturaliter contingit nobis; nam raro est quin homo, reprehendens se de aliquo defectu ardenter, se ipsum in se ipso non nominet nomine proprio, recognoscendo et videndo se turpiter fefelisse, quod quidem etiam hic tangit dum fingit se in hac aqua ita deformem vidisse, alludendo in hoc auctor verbis Gregorii dicentis in Moralibus: Sacra Scriptura tanquam speculum mentibus nostris apponitur, ut si quid fedum in eis fuerit, videatur ut contingit hic sibi per Beatricem; vel secundo modo hic auctor finxit Beatricem hoc dixisse ut consonaret et conformaret hoc nomen Dantes et referret eius ethicam ad vitium ipsius auctoris, quod fuit modo dando se huic scientie, modo illi relinquendo ipsam theologiam ut instabilis et inconstans ceteram doctrinam moralem, secutus verba Senece dicentis in dicta IIa Epistula ad Lucilium: Distrahit librorum multitudo animum; *Sed modo*, inquis, *hunc librum evolvere volo, modo illum*. Fastidientis stomaci est multa degustare, que, ubi varia sunt, coinquinant et non alunt. Probatos itaque semper lege, et si quando diverti libuerit, ad priores redi, eodem sensu fingit etiam Boetius in I° Phylosophiam ipsum reprehendere de simili dicentem: Tu ne ille es qui nostro quondam lacte nutritus, in virilis robur animi evaseras? At quod talia contuleramus arma que nisi prior abiecisses invicta firmitate tuerentur; agnoscis ne me? quid taces? pudore an stupore? - fingendo se primo reprehendi auctor sub dicto colore a Beatrice tanquam nondum vere perfectus deplorando Virgilium recedentem ita ab ipso, quasi non adhuc explicitus ab amore mundane scientie rationalis, pro qua in hoc passu ipsum Virgilium accipit et ipsam Beatricem pro sapientia divina, unde Augustinus in suo libro De Doctrina Christiana inquit: Hec est recta distinctio sapientie et scientie, et ad sapientiam pertineat intellectualis cognitio ecternarum rerum, ad scientiam vero temporalium rerum cognitio rationalis. In eo vero quod dicit in hec Beatricem in actibus protervam notat quod protervitas non est in verbis sed in actibus - unde in Grecismo dicitur: Inprobus est aliquis verbis factisque protervus - interponendo comparationem ad colorationem eorum que dixerat auctor hic supra de hiis premissis angelis quos fingit hic canere nunc illum Psalmum David: In te Domine speravi, non confundar in eternum, in iustitia tua libera me, inclina ad me aurem tuam, accelera ut eruas me; esto michi in Deum protectorem et in domum refugii ut salvum me facias, quoniam fortitudo mea et refugium meum es tu, et propter nomen tuum deduces me ut nutries me; educes me de laqueo hoc quem absconderunt michi, quoniam tu es protector meus. In manus tuas commendo spiritum meum, redimisti me, Domine Deus veritatis, odisti servantes vanitates supervacue; ego autem in Domino speravi, exultabor et letabor in misericordia tua quoniam respexisti humilitatem meam, salvasti de necessitatibus animam meam, nec conclusisti me in manibus inimici; statuisti in loco spatioso pedes meos, que verba hucusque si David finisset in hoc ficto cantu auctoris non proprie protulissent ad mitigationem impetrandam si bene inspiciantur. -Post hec auctor fingit se elevari cum Beatrice, ut dicit hic textus, ad celum et speram lunarem et ingredi corpus ipsius planete lune, unde ammirative arguit quod si corporaliter ita ingressus est illud corpus, contra naturam fuit, secundum Phylosophum in IIII Physicorum dicentem quod duo corpora non possunt esse in eodem loco simul. Nam granum frumenti non potest repere, idest subintrare, aliud granum illo solido remanente, et hoc tangit hic auctor dicendo quod una dimensio in tali suo ingressu passa fuit alteram. +Inde ex dicta comparatione elicit aliam hic subsequenter auctor de trabibus vivis et de arboribus Appennini, montis Ytalie, et de nive in eis congelata et inde liquefacta dum spirat meridiana terra suos tepidos ventos, in qua regione est quedam terra vocata Cyena ita sub tropico cancri et sub sole ibi eminente, quod nullam umbram facit ibi ad solem aliquod corpus vel arbor, de qua Lucanus in secundo ait: Egypto atque umbras nusquam flectente Cyene. + +Inde fingit Beatricem ad hoc respondere dictis angelis, non quod sit opus eis dicendo sua tali responsione cum semper notent, idest cum semper aprehendant in divino aspectu cuncta preterita presentia et futura girando se et rotando circa essentiam divinam, ut dicit iste auctor in capitulo XXVIII° infra in Paradiso; et hoc tangit etiam hic fingendo Beatricem dicere ex hoc eis quod ideo eius talis responsio est cum maiori cura, subaudi quam deberet, sed hoc narrat non propter eos sed propter personam auctoris, ut doleat de reprensione tali per eam sic per indirectum contra ipsum obiecta: dicendo quomodo ipse auctor, non tantem propter opus magnarum rotarum, idest septem sperarum seu colorum septem planetarum stellarum vagarum, que dant nobis nostra ascendentia cum signis duodecim stellarum fixarum octave spere secundum quod associantur, ut dicitur hic, simul ut patet in ascendente eius auctoris ut ipse testatur infra in Paradiso in capitulo XXII°, quod fuit cum planeta Mercurii associata cum signo Geminorum, quarum stellarum ita associatarum effectus est reddere hominem ingeniosum et licteratum, et hoc est quod tangit hic auctor de sotietate stellarum - sed etiam propter infusam gratiam divinam excedentem omnem effectum constellationum predictarum tanquam melior res - ut tangit etiam iste auctor supra in Inferno in capitulo XXVI°, ibi dum dicit: Sì che, se stella bona o miglior cosa etc., quod exemplificari potest in Esau et Iacob simul nascentibus sub eodem ascendente et constellatione, et tamen gratia favente Dei Iacob gratus fuit Deo, Esau non, ut scribet iste auctor infra in Paradiso in capitulo penultimo, ubi de hoc vide, concludendo hic Beatrix quomodo hoc contingit auctori dimictendo divinam scripturam propter mundanam, contra doctrinam Phylosophi dicentis in X° Ethycorum contra Simonidem poetam forte in eodem defectu cum isto auctore culpandum quod Homo se debet trahere ad divina in quantum potest aliter ad interitum nostra potentia tendit, et contra illa que obicit phylosophia Boetio in I° in simili etiam reprehensione dicendo de oblectamentibus vanis poetarum: Quis has scenicas meretriculas, idest camenas poeticas, ad hunc egrum permictit accedere? Hee sunt que infructuosis spinis uberem fructicibus rationis segentem necant hominum que mentes assuefaciunt morbo, non liberant. Igitur ite, o syrene, usque in exitium; per que verba satis potest fieri concludendo in fine isto huius capituli. + +{O tu che sei de là dal fiume sacro.} In hoc XXXI° capitulo auctor fingit Beatricem de obliqua eius reprensione redire ad directam, continuando se adhuc ad proxime dicta contra ipsum auctorem, monendo eum ut confiteatur vera esse que iam dixit sine cuncta, idest sine dubia mora; que auctor plorando fingit se confirmasse, et Beatricem arguendo sibi dicere cur destitit a desideriis eius theologie beatificantis nos in hoc mundo per alias affectiones; quo respondente sibi, ut patet hic in textu, scilicet quomodo presentes res, subaudi mundane, volverunt cum sua falsa placibilitate eum post extinctam ipsam Beatricem, adhuc instat Beatrix dicens contra auctorem, quod bene est notum ei id quod querit, sed cum proprio ore quis confitetur, rota voluntatis volvit se ad contrarium, ut contingit beato Gregorio confitenti se ab Alexandro episcopo, de quo alias, ei in quadam Epistula scribendo, inquit: Omne in tuis auribus quod michi de me displicebat exposui, quoniam diu longeque conversionis gratiam distuli etc., tangendo de sirenis hic, idest de attractionibus mundanis, ut plene de eis scripsi supra capitulo XVIIII°. Modo si hec alia que hic sequuntur, scilicet de morte ipsius Beatricis et de eius carne sepulta et membris, ut dicit textus, allegorizare volumus, premictenda sunt hec que scribit Apostolus dicendo Ad Galatas IIII° capitulo, et que etiam tetigi supra in rubrica libri Inferni: Dicite michi, qui sub lege vultis esse, legem non legistis? Scriptum est enim quoniam Abraam duos filios habuit: unum de ancilla, unum de libera; sed qui de ancilla secundum carnem natus est, qui autem de libera, per repromissionem; que sunt per allegoriam dicta; hec enim sunt duo Testamenta, unum quidem in montem Synai, in servitute generans, que est Agar. Synay mons est in Arabia, qui coniuctus est ei qui nunc est in Yerusalem et servit cum filiis suis. Illa autem que sursum est Yerusalem, libera est, que est mater nostra. Nos ergo, fratres, secundum Isaac promissionis filii sumus, sed quomodo tunc is qui secundum carnem natus fuerat, persequebatur eum qui secundum spiritum, ita et nunc. Sed quid dicit Scriptura? *Ecce ancilla et filium eius, non enim heres erit filius ancille cum filio libere*; itaque, fratres, iam non sumus ancille filii, sed libere:. qua libertate Christus nos liberavit benedictus. State et nolite iterum iugo servitutis contineri; et sequitur in capitulo sequenti: Si circumcidamini, Christus nobis nichil proderit; evacuati estis a Christo. Nos autem spiritum ex fide, spem iustitie expectamus. Nam in Christo circumcisio nec aliquid valet, sed fides que per karitatem operatur. Item prenotanda sunt que etiam tangit circa hoc textum Ecclesiastici, capitulo XLIIII° dicens: Abraam magnus pater conservavit legem Excelsi et fuit in testamento cum illo, et in carne eius stare fecit testamentum, et in XXIIII° capitulo etiam dicens in persona ipsius theologie: Et sicut nebula texi omnem carnem: ex quibus verbis et auctoritatibus satis possumus invenire in hoc passu ad velatam intentionem auctoris loquentis hic in persona Beatricis ita de se, ut de muliere olim corporali et carnali, prout fuit in hac vita, et inde mortua et sepulta, ut res mortalis; que eius auctoris intentio fuit hic, mistice loquendo, ut quemadmodum mortua dicta Beatrice ut femina quadam corporali et carnali, eius anima viguit spiritualiter, trahens ad se virtualiter potentias et virtutes corporeas, ut dictum est supra in XXV° capitulo, ita ipsa sacra theologia, figurata in persona eiusdem Beatricis, mortua, idest finita in dicta sua parte prima et vita quodammodo carnali et corporali temporis legis et veteris testamenti, cepit vigere et viget in presenti tempore gratie et novi Testamenti, quasi ut anima spirituali, immortalis et pulcrior et nobilior, ut est anima suo corpore, ac trahens ad se omnes virtutes et potentias dicti veteris Testamenti ad unionem nostre fidei. Et sic ad propositum, ubi dicit hic dicta Beatrix, ut dicta theologia, de eius carne sepulta, intelligere debemus de dicta prima eius parte dicti veteris Testamenti quasi defecta hodie, in quantum carnalia tractabat et promictebat et temporalia, at nunc in novo testamento spiritualia promictuntur. Hoc etiam intelligi debet simili modo dum dicit ipsa Beatrix auctori hic subsequenter quomodo nunquam natura vel ars, idest pictura, sibi presentavit quicquam placibilius suis membris dispersis in terra, referendo hec membra ad volumina dictorum veteris et novi Testamenti, et ad scripta sanctorum super eis edita. Ex quo arguit statim ipsa Beatrix, si tantum bonum defuit ipsi auctori propter eius mortem, idest propter eius talem transmutationem usque ad eius terminum, studendo venit ipse auctor ac destitit in ingressu novi Testamenti, secundum fictionem superius sepe tactam; quomodo quidem dicta sacra theologia superet ceteras alias scientias, mundanas scilicet et humanas, audi Phylosophum dicentem in I° Metaphysice quod ipsa Theologia est sola libera scientiarum et sola suimet causa et possessio divina, non humana, cuius solus Deus habet honorem, virum autem non dignum, secundum Simonidem poetam; et audi Ambrosium, Super Epistulam Colossensium etiam dicentem: Omnis ratio superne scientie vel terrene creature in eo est qui est caput earum et auctor, ut, qui hunc novit, nichil ultra querat, quia hic est perfecta virtus et sapientia, et quicquid alibi queritur hic perfecte invenitur; unde Cassiodorus, Super Salterio, inquit: Omnis splendor rethorice eloquentie, omnes modi poetice locutionis, quelibet varietas decore pronunciationis a divinis scriptoribus sumpsit exordium, quos auctor hic pro dictis membris Beatricis accipit, ut supra dictum est. Et sic detrahendo poesie improperat hic Beatrix auctorem de pargoletta, ut dicit textus; nam, mortua ipsa Beatrice, vult dicere auctor quomodo procus effectus fuit alterius domine sub nomine pargolette, pro qua moraliter sensit de poesia, dicendo in quadam cantilena sua: Io mi son pargoletta bella e nova etc. Que reprehensio Beatricis, ut figurate theologie, potest dici obiecta auctori allegorice merito per ipsam theologiam in persona multorum theologorum dissuadentium ipsam poesiam et alias mundanas scientias, obmissa dicta Sacra Scriptura; inter quos est beatus Augustinus in II° De Civitate Dei dicens Platonem dixisse poetas fore expellendas de civitatibus, subaudi qui scenica figmenta componunt, ac etiam Yeronimus, Ad Damasium scribens de prodigo filio dicens: Sacerdotes, omissis Evangeliis et Prophetis, videmus comedias legere, amatoria buccolicorum versuum verba cantare, tenere Virgilium; nonne vobis videtur in vanitate sensus et obscuritate mentis ingredi qui iambum fervet, qui tantam metrorum silvam in suo studio vel corde distinguit et congerit? et In Epistula ad Ephesios ait: Legant episcopi, qui filios suos secularibus licteris erudiunt, et faciunt illos comedias legere et mimorum turpia scripta cantare. Et ex hoc Ysiderus in libro Sententiarum ait: Ideo prohibetur Christianus legere figmenta poetarum, quia per oblectamenta fabularum nimium mentem excitant ad inventiva libidinum. Hanc tamen improbationem poesie reducas ad illos qui Ad voluptatem, non ad eruditionem, ut errores gentilium detestentur legunt poetas, ut scribit Gratianus in Decretis. Unde Augustinus in libro Contra Manicheos ait: Si quid veri de Deo Sybilla vel Orpheus aliive gentium vates aut phylosophi predixisse perhibentur, valet quidem ad paganorum vanitatem revincendam, non tamen ad istorum auctoritatem complectendam; item et Beda, Super libro Regum, inquit etiam: Si que utilia in poeticis libris et aliis secularibus inveniuntur, sumere licet. Alioquin Moyses et Daniel sapientia et licteris Egiptiorum et Caldeorum non paterentur erudiri, et cum hac distinctione intelligatur etiam Phylosophus sic dicens in primo Metaphysice secundum proverbium: Multa mentuiuntur poete, et Rabanus etiam dicens Yeronimum ab angelo verberatum sive correptum cum legeret libros Ciceronis, interferendo hic auctor in persona Beatricis illi Salamonis: Frustra iacitur rete ante occulos pennatorum, et sic homines barbati possunt dici in hoc pennati, et hoc est quod tangit Beatrix, contra auctorem ut completum hominem, hic de barba; ad quam sententiam facit quod ait Iuvenalis dicens: Quedam cum primo resecantur crimina barba. Item tangit de vento Affrico spirante de terra et contrata Getulie in occidentali parte Africe ubi iam Iarba rex regnavit, ut dicit hic textus. + +Inde auctor, volens ostendere in sua persona quomodo in hoc mundo homo perfecte purgatus et correctus ita mediante vita activa, ut possit dicere cum Psalmista hec verba eius tacta hic: Asperges me Domine isopo et mundabor; lavabis me, et super nive dealbabor, ac etiam, ut oblitus omnium dolendorum, dicat ultra quod Apostolus, III° capitulo Ad Phylippenses dicens: Non ut iam perfectus sim me arbitror comprehendisse, aut que retro sunt obliviscens moraliter, coniungitur virtutibus cardinalibus supradictis et subsequenter teologicis virtutibus et per eas amori sacre theologie datur, fingit hic nunc se post dictam correctionem trahi ad hoc flumen oblivionis Letheum et offerri dictis virtutibus moralibus prius dicentibus ei quomodo in illo Paradiso terrestri sunt nimphe et in celo stelle, et quomodo preordinate famule fuerunt dicte Beatrice, idest theologie, antequam vigeret in mundo. In quo passu ad intelligentiam veram auctoris prius hec premictamus que scribit Macrobius Super Sompno Scipionis dicens: Quattuor esse genera virtutum quaternarum harum cardinalium: nam prime sunt politice, que ad regimen rei publice respiciunt in hoc mundo, de quibus dixit Yeronimus dum ait: Virtutibus Romani promeruerunt imperium; secundae sunt purgatorie, que in hominibus resident qui decreverunt se a corporis contagione purgari, de quorum statu, ut de Purgatorio quodam, auctor allegorice a principio huius libri presentis Purgatorii usque ad hunc transitum Lethei fluminis tractavit; tertie sunt purgati iam animi et ab omni huius mundi aspergine detersi, de cuius talis animi hominis statu de Paradiso terrestri quodam nunc sermo hic est; quarte sunt et dicuntur exemplares, que in ipsa divina mente consistunt, a quarum exemplo relique omnes per ordinem defluunt; nam si rerum aliarum, multo magis virtutum ideas esse in mente divina credendum est, quod tangit hic auctor dum inducit dictas virtutes dicere quomodo antequam ipsa Beatrix, idest ipsa theologia, descenderet in mundum, ordinate, idest predestinate fuerunt ancille sibi, ad quod ait Apostolus, Ad Corinthios, capitulo II°, ita dicens: Loquimur Dei sapientiam in ministerio absconditam quam predestinavit dominus ante secula in gloriam nostram. Ad quam premissam evidentiam facit etiam quod ait Thomas in sua Summa de Vitiis et Virtutibus dicens: Virtus duplicem habet comparationem: unam ad id a quo est, scilicet ad Dei liberalitatem, cuius donus est, et sic dicitur gratia, quasi bonum a Deo gratis datum. Et ex hoc alibi idem Thomas tenet quod nedum virtutes theologice, fides, spes et karitas infundantur parvulis et adultis in baptismo, sed etiam iste morales, prudentia scilicet, iustitia, temperantia et fortitudo. Aliam comparationem habet virtus ad id quod ad ea, scilicet opus suum, et sic vocatur virtus ad quod etiam ait Augustinus: Actus virtutum sunt in via, sed in patria idem erit virtus et premium, et sic hic virtus in actu, ibi in effectu, hic in officio, ibi in fine. Igitur ad propositum: in quantum hee virtutes considerentur in suo abstracto, et a mente et gratia divina mediantibus corporibus celestibus infundi in nobis possunt, quia ut stelle dici fore in celo, et ex hoc Ovidius, in I°, virtutem dicte iustitie vocat Astream, ac iste auctor, etiam dum finxit eas ut stellas supra in capitulo I° huius Purgatorii et in capitulo VIII°; in quantum vero considerentur pro effectibus suis hic inferius possunt quasi dici nimphe, idest virgines, in virtute ita superantes humanitatem, ut quasi dee quedam in hoc mundo reputate sint. Ex quo duplici respectu Dyana virgo talis in celo stella luna dicta est, et hic in terra nimpha, licet poete olim ut plurimum nimphas acceperint pro limphis, idest pro aquis fluvialibus et fontanis. Nam dicit Papia quod hoc nomen nimphe a nube derivatur, que aquam habet producere, unde Virgilius in persona Iunonis, que pro elemento aeris poetice ponitur, creante nubes ait: Sunt michi bis septem prestanti corpore nimphe. Item et Ysiderus in X° Ethymologiarum dicit quod Nimphe, dee aquarum, dicte sunt a nubibus quasi numina limpharum, prout Naiades fontium, Nereides maris, et Driades silvarum; cum quibus videtur concordare Gregorius, allegorice scribens super illo verbo Genesis: Primo fluvius egrediebatur de loco voluptatis ad irrigandum Paradisum, dicendo: Quattuor flumina Paradisum irrigant, quia dum hiis quattuor virtutibus cor infunditur, ab omni carnalium estu temperatur. Sub qua etiam allegoria auctor potest vocare eas hic Nimphas etiam Limphas, lavantes nos ab omni sorde mundana in hoc mundo in statu perfecto virtuoso; unde Phylosophus, ad hoc respiciens in II° Ethycorum inquit: Virtutes perficiunt habentes eas et opus eorum bonum reddunt. Quas virtutes morales post hec fingit hic auctor ipsum ducere ad occulos Beatricis ut ad eius pulcritudinem, idest ad licteralem intellectum Sacre Scripture allegorice loquendo, ut ad eius theoricam, sed ad eius anagogicum intellectum, idest ad spiritualem inclusum in ipsa lictera, dicunt sibi quod alie tres virtutes theologice acuent eius occulos cum suis Evangeliis et Epistolis Apostolicis tanquam profundius discernentes; in quo intellectu, ut in occulis ipsius Beatricis, dicit se auctor vidisse dictum grifonem, idest Christum, Deum verum et hominem, ut viderunt Apostoli eum in transfiguratione in monte, de qua statim dicam in capitulo sequenti, ut sol videtur in speculo; in quo vult tangere auctor quod ait Apostolus, Ad Corinthios XIII° capitulo, dicens: Videmus enim nunc per speculum in enigmate ipsum Christum ut ipsum Deum nobis loquentem per ipsam sanctam evangelicam theologiam, unde idem Apostolus, Ad Ebreos in Epistula Ia ait: Multifariam multisque modis olim Deus loquens patribus in prophetis novissime diebus istis locutus est nobis in filio, qui cum sit splendor glorie et figura substantie eius etc. + +Ultimo dicit quomodo, gratia dictarum trium virtutum theologicarum, vidit risum in ore Beatricis ut secundum eius pulcritudinem adeo splendidum et venustum ut nullus poeta in parnaso bibens de eius citerna, idest de eius fonte Elicona, vix posset enarrare. Quantum ad allegoriam, hec secunda pulcritudo Beatricis existens in ore eius ut risus, debet allegorice accipi pro illa secunda lictera P quam Boetius vidit in extremo vestis Phylosophie, que lictera *Pratica* sonat, sicut superior lictera T *Theorica*, ut ipse scribit in I° Consolationis, que pratica theologie per lectiones, sermones, disputationes et predicationes viva voce a doctoribus theologie tota die precipitur oretenus ut risus ab ore, ut fingit hic auctor, ex qua dicta theorica magis elucescit, unde Yeronimus in Prologo Bibie in hoc ait: Habet nescio quid latentis energie vive vocis actus, et in aure discipuli de auctoris ore transfusa fortius sonat. + +{Tant eran gli occhi mei fissi et attenti.} In hoc XXXII° capitulo, premisso de decenni siti, de qua sub allegoria vult ostendere se tantum tempus perdidisse vacando a pratico studio theologie, ac etiam premisso quod ait Phylosophus in II° De Anima dicens: Excellentia sensibilium corrumpit sensum, auctor, continuando se adhuc ad proxime precedentia, ad propositum volens se referre adhuc in sua persona ad ea que perfectus homo purgatus a vitiis in hoc mundo in statu virtuoso mediante vita activa debet agere et meditari ut prudens, temperatus et iustus, vere tangit quomodo debet suam mentem adhuc dirigere, visa origine nostre Ecclesie militantis prenumptiata, ut superius dictum est, per prophetas, ad videndum et contemplandum qualiter iam existens per Christum auctorem eius disposita fuit ante et post eius passionem, in eo quod hic nunc fingit auctor ipse dictam beatam gentem ita se revolvisse, quasi de veteri ad novam Ecclesiam provisam a Iohanne, Apocalipsis III° capitulo, dicente: Et scribam civitatis nove Ierusalem que descendit a Deo meo de celo, et dictam Beatricem, idest sacram theologiam, ita etiam descendisse de dicto curru, idest de dicta Ecclesia nova in mundum, et dictum grifonem dictum currum ligasse dicte arbori sicce, et mox facte frondifere, ut dicit hic textus, in quo allegorice auctor tangit quomodo Christus, renovata sua dicta Ecclesia militante per eius redemptionem ad statum restitute virtutis obedientie, eam reparavit sua nova lege evangelica. Ad quod ait Apostolus, Ad Ebreos, VIII° capitulo, inter alia dicens: Omnia facito secundum exemplar tibi ostensum in monte; nunc autem melius sortitus est ministerium quanto melioris Testamenti meditator est, quod in melioribus promissionibus sancitum est. Nam si illud prius culpa vacasset, non utique secundi locus fuisse hoc testamentum quod disponam post dies; dicit Dominus: Dabo leges meas in mentes eorum, nam novum veteravit prius etc.; et Ad Ephesios, capitulo V°, ait: Viri, diligite uxores vestras sicut Christus dilexit Ecclesiam et semetipsum tradidit pro ea, ut illam sanctificaret, mundans eam lavacro aque in verbo vite ut exhiberet sibi eam gloriosam non habentem maculam neque rugam. Quam arborem auctor accipit hic etiam pro ligno moraliter scientie boni et mali, in qua arbore sicut prevaricatio primorum parentum fuit inobedientia et superbia ex qua deificata potuit dici fuisse ita obedientia Christi et humilitas reparavit in nostram vitam et salutem - unde idem Apostolus, Ad Phylippenses, II° capitulo, inquit: Christus, cum Deus esset, se exinanivit in formam servi et factus est obediens usque ad mortem, mortem autem crucis, et Ad Ebreos, V° capitulo, etiam ait: Christus, cum filius Dei esset, didicit ex hiis que passus est obedientiam - quod tangit auctor dum fingit dictam gentem circa dictam arborem sic cridare beatum illum grifonem in eo quod non scindit de illo ligno excedendo in appetitu iusti et comodi, ut dicti primi parentes fecere; de quo duplici appetitu, et cur talis arbor ita fit excelsa, statim dicam in sequenti capitulo comparando ipsam arborem in altitudine illis de Yndia, de quibus Virgilius in Georgicis ait: Aut quos Occeano propior gerit Yndia lucos, / extremi sinus orbis, ubi aera vincere summum / arboris aut ulle iactu potuere sagipte? et Lucanus in IV°: Ethera tangentes silvas liquere Coatre, populi scilicet extremi Yndie, ad cuius arboris allegoriam facit quod ait Tullius dicens: Omnia alia caduca sunt; virtus una est altissimis defixa radicibus; nam hoc demum sapientie est, ut omnia tua in te posita esse ducas, humanos casus virtute inferiores putes. + +Inde facit aliam comparationem de renovatione nostrarum plantarum que fit in medio Martii dum sol est in signo Arietis, quod signum sequitur secundum cursum novi celi signum Piscium, quod auctor sub nomine illius piscis qui dicitur lasca hic designat, et hoc antequam sol iungat suos cursores equos sub alia stella, idest sub alio signo Zodiaci. Attribuunt enim poete ipsi soli et eius quadrige quattuor equos, quorum primus dicitur Eous, idest rubicundus, cum tali colore sol primo surgat, secundus Acreon, idest splendens, ut enim tertia hora lucidior suis momentis, tertius Lampas, eo quod ardentior in meridie ferveat, quartus Phylogeus, idest amans terram, quod in ultima parte diei contingit. Item et comparative tangit quod scribit Ovidius in I° hic auctor, quomodo scilicet Iupiter iacuit cum quadam nimpha nomine Io, ex quo Iuno eam transmutavit in vaccam, et eam dedit in custodiam Argo habenti centum occulos, quam volens ab eo liberare de mandato ipsius Iovis, Mercurius adivit dictum Argum et coram eo cepit sonare dulcissime cum sua quadam fistula, et querente dicto Argo unde illam habuerat, dictus Mercurius cepit dicere quomodo quedam nimpha alia de Ortigia, nomine Siringa, iam adamata fuit a quodam Deo vocato Pan, quem fugiens dicta Siringa, veniens ad flumen Ladonis, non valens illud transire, conversa est in arundinem, de cuius calamis dixit Mercurius se habuisse dictam fistulam, in qua tali recitatione dictus Argus incepit soporare et claudere occulos in sompnum, tuncque Mercurius occidit eum et dictam Io liberavit. + +Iterum subsequenter auctor facit aliam comparationem de se excitato a dicta Matelda ut a vita activa, ut fuerunt a voce Christi excitati Petrus, Iacopus et Iohannes, quos, ut scribitur Mathei XVIII° capitulo: Ipse Dominus duxit eos in montem excelsum et transfiguratus est ante eos, et resplenduit facies eius sicut sol, et vestimenta eius sicut nix facta sunt, et apparuerunt ibi Moyses et Elia, et nubes obumbravit dictos discipulos, de qua vox quedam exivit dicens: *Hic est filius meus dilectus in quo michi bene complacui*, quam discipuli ita audientes ceciderunt in faciem eius, quibus inde Christus dixit: *Surgite*, ut dixit Lazero, *in morte dormienti*, quod tangit hic auctor dicendo quod dicta vox Christi maiores sompnos excitavit, et levantes occulos non viderunt nisi Iesum, quod totum fuit ostendere flores meli, idest arboris mali pomiferi celi, idest signa deitatis que erant in ipso Christo, ut dicit hic textus, tangendo inde auctor, in eo quod dicit quomodo ille grifon ascendit in celum cum sua comitiva, quomodo post ascensum Christi in celum cum sanctis patribus, (de quo Psalmista ait: Psallite Domino qui ascendit in celum ad Orientem) Beatrix, idest sacra theologia, remansit in mundo in custodia dicti currus representantis dictam Ecclesiam militantem, sedens super radicem dicte arboris, idest super fundamento virtutibus obedientie, circumdata a dictis septem nimphis, idest a dictis septem virtutibus cum dictis septem candelabris accensis, idest cum septem supradictis donis Spiritus Sancti, quod tetigit prophetia, ideo dicentis Apocalipsis II° capitulo: Et angelus Ecclesie Ephesi, qui tenet septem stellas in dextera sua et qui ambulat in medio septem candelebrorum etc., inducit auctor Beatricem dicere sibi quomodo ibi in illo loco Paradisi Terrestri, tropologice sumpto pro statu virtuoso huius vite, ut supra sepe dictum est, erit modico tempore silvanus cum ea, quasi includat in sua persona hominem virtuosum perfecte in hoc mundo esse, ut erat ille Deus Silvanus, quem invocat cum aliis diis Virgilius, dicens in principio Georgice: Et teneram ab radice ferens, Silvane, cupressum, sed erit cum ea civis illius comunis patrie celestis, ut est Roma hic, et ideo vocat eam Romam, et Christum romanum, et ideo dicit ei quod antequam inde discedat advertat quid ibi videbit, faciens eum in virtute fortitudinis perfectum videndo, et intimando quod Ecclesia predicta militans, idest collectio fidelium, passa est in persecutionibus et tribulationibus suis olim et passura est, firma tamen et constans continue manens, unde dicitur quod navicula Petri potest vexari, non periclitari, idest ipsa Ecclesia. Ideo incipit primo sibi ostendere ut ipse et quisque alius perfectus taliter inhereat fortitudo magis quomodo persecuta fuit dicta Ecclesia, idest collectio predicta catholicorum Christianorum a quondam decem imperatoribus, ut scribit Augustinus in XVIII° De Civitate Dei plene de hoc, primo scilicet a Nerone, secundo a Domitiano, tertio a Traiano, quarto a Marco Antonio, quinto a Severo, sexto a Maximiano, septimo a Detio, octavo a Valeriano, nono ab Aureliano, decimo a Deuclitiano. Unde Yeronimus ad hoc respiciens sic in Prologo Apocalipsis ait: Videns Deus Pater tribulationes quas passura erat Ecclesia ab Apostolis fundata super petram Christum, ut minus timeantur disposuit una cum Filio et Spiritum eius revelare: revelavit ei tota Trinitas Christi secundum humanitatem Christi, vero Iohanni per angelum, Iohannes vero Ecclesie quinta scilicet passa sit tempore primitivo et patietur tempore novissimo Antichristi. + +Quod totum auctor sequens, fingit hic hanc aquilam quam accipit pro imperiali potentia ita hanc arborem et currum representantem Ecclesiam predictam militantem sub significatu collectionis Christianorum incutere, alludendo verbis Exechielis prophete prenunciantis etiam hec in XVII° capitulo dicendo: Aquila grandis magnarum alarum, longo membrorum ductu, plena plumis et varietate, venit ad Libanum et tulit medullam cedri, summitatem frondium eius avulsit et transportavit eam. Secundo tangit de alia incussione hic auctor dicte talis nostre Ecclesie facta ab illo pseudo propheta Macometto, qui sua astutia et malitia ut vulpis infinitas nationes traxit sub eius lege, de quo plenius scripsi supra in Inferno in capitulo XXVIII°. Et hoc tangit hic auctor dum fingit hanc vulpem ita se tulisse in dictum vehiculum, et inde fugatam a Beatrice, idest abiectam a nostra Sacra Scriptura, ut quid inefficax, de quo forte etiam predixit Iohannes, Apocalipsis XVIIII° capitulo scribendo: Et apprehensa est bestia et cum illa pseudopropheta qui fecit signa his quos seduxit. Tertio tangit de alia successiva peste dicte Ecclesie que fuit donatio Constantini facta Ecclesie, in quantum pro prelatura dicta Ecclesia hic accipiatur ut in specie, secundum quod Glosatores Iuris Canonici interdum accipiunt quarta die sui baptismi de mundanis et temporalibus terrenis bonis, qua die intonuit vox de celo et audita est in urbe dicens: *infusum est hodie venenum in Ecclesia Dei*, et tangitur etiam hic in textu quod tangit hic auctor dicendo dictam aquilam iterum descendisse et dimisisse in dicto curru suas plumas, alludendo etiam in hoc verbis dicti Ezechielis hoc prophetantis et dicentis in preallegato libro eius capitulo sic: Et facta est alia aquila grandis magnis alis multisque plumis etc. Quarto tangit auctor hic quomodo, habita dicta donatione temporalium bonorum a Constantino, diabolicus motus invaluit magis et invalet quam olim in Sinagoga in dicta Ecclesia sumpta in hac parte pro dicta prelatura ad bona terrena acquirenda, in eo quod dicit quod vidit terram scindi hic et inde exire istum draconem qui pro dicto motu cupiditatis hic ponitur, et mictere acculeum suum in dictum currum et eum retrahere, ut facit vespis et ex dicta partiri pluma. Unde, impletum totum dictum currum, subaudi facultatibus temporalibus venenantibus pastores et prelatos in illa maledictione que contra talem Sacra Scriptura fulminat, dicens Ecclesiastici II° capitulo: Ve peccatori ingredienti terram duabus viis ingreditur, qui in Ecclesia vult servire Deo et Mamone, qui demon dicitur cupiditatis et avaritie, de quo Dominus, Mathei VI° capitulo, ait: Non potestis etc., ad quam etiam maledictionem sic dicitur Ezechielis XVIII° capitulo: Ve pastoribus Israel qui pascebant semetipsos; item quod legitur de Uadab et Abin, sacerdotibus Aron, in Levitico, capitulo X°, addentibus ignem alienum divino, et mortui sunt, ubi exponit Glosa: Ignem alienum, idest ambitionis et cupiditatis ardore, et Malachie capitulo primo: Quis est in vobis qui claudat hostia et incedat altare meum gratuito? Ex quibus prophetis satis ad propositum provisa patet esse temporalia ista putrefactura ymo submersura multos in Ecclesia Dei, propter quod aqua vocantur. Unde Apocalipsis XII° capitulo legitur: Et misit serpens ex ore suo post mulierem aquam tanquam flumen, ut eam faceret ab eo trahi, ubi dicit Glosa: Mulier ista Ecclesia est quam serpens antiquus temporalium habundantia querit submergere, et iam submersit ut plurimum, ut subditur eodem capitulo dum dicitur ibi quod dictus draco Cum cauda sua trahebat tertiam partem stellarum celi; O vesani prelati legentes tota die Christum eiecisse vendentes et ementes de templo et mensas nummulariorum evertisse, et Glosa ibi etiam dicente: Altaria Dei ita vocat propter avaritiam sacerdotum ac etiam non timentes dispensatores esse terrenorum bonorum in Ecclesia, cum legant etiam Iudam, primum dispensatorem temporalium in Ecclesia, fuisse furem proditorem et homicidam sui, ac etiam legentes Christum amatorem paupertatis, in tantum ut pauperes spiritu vocet beatos, ut Mathei V° legitur. + +Quinto auctor, sequendo visionem Iohannis sic scribentis in sua Apocalipsi de confusione dicte nostre Ecclesie militantis in quantum pro prelatura sumitur, ut supra tetigi: Veni et ostendam tibi dampnationem meretricis magne que sedet super aquas multas cum qua fornicati sunt reges terre, ut in capitulo XVII° dicte Apocalipsis legitur, sedentem super bestiam plenam nominibus blasfemie, habentem capita septem et cornua decem, fingit hic hunc misticum currum ita se vidisse transformari, habentem dictam meretricem supra se ac tot capita et cornua, super quibus verbis dicit quedam Glosa quod dicta Meretrix significat Antichristum sive congregationem malorum que erit tempore suo, et quod dicta septem capita septem vitia significant principalia que tali tempore potissime vigebunt; decem vero cornua predicta significant decem regna que dicto tempore surgent. Cum qua expositione videtur concurrere textus in preallegato capitulo ubi ipse Iohannes, exponendo se ipsum, sic ait: Septem capita septem montes sunt super quos mulier sedet, et decem cornua decem reges sunt qui regnum mundi acceperunt etc., vel aliter, ne iste auctor videatur sibi ipsi contrarius hic, ubi in prima parte sumit et vitiosam hanc meretricem et hec septem capita et decem cornua, et in capitulo XVIIII° Inferni, ubi dicit de hac mistica muliere que modo nata est cum hiis septem capitibus, et a decem cornibus habuit argumentum, donec virtus placuit viro eius, post pastores Ecclesie dicte, premictendo dicamus quod auctor ipse in hoc habuit duplicem respectum, ut habuit etiam dictus Iohannes in dicta eius visione: nam primo respectu auctor consideravit originem dicte Ecclesie nascentis et descendenti de celo cum Christo cum septem capitibus, idest cum septem virtutibus moralibus et theologicis et cum decem cornibus, idest cum decem preceptis decalogi numeratis Exodi XX° capitulo, scilicet: Non occides, non mecaberis, non furtum facies, non loqueris contra proximum tuum falsum testimonium, non concupisces rem proximi tui, non desiderabis uxor eius, non servum, non ancillam, non bovem, non asinum, nec omnia que illius sunt; non habebis deos alienos et non facies tibi sculptile, non assumes nomen Domini invanum, Sabbatum serva, honora patrem tuum et matrem tuam, de qua sancta natione Ecclesie et origine ait dictus Iohannes in XII° capitulo dicte eius Apocalipsis, dicens: Et apertum est templum Dei in celo, et visa est Arca Testamenti eius in templo eius, et apparuit mulier de celo, amicta sole, et luna sub pedibus eius, et draco habens capita septem et cornua decem. Et in XXI° capitulo ad idem ait: Et vidi celum novum et terram novam, et vidi civitatem sanctam Yerusalem novam descendentem de celo a Deo, paratam sicut sponsam ornatam viro suo, et ecce tabernaculum Dei etc., et sic, secundum hunc primum respectum predictum, intelligatur loqui auctor in dicto XVIIII° capitulo Inferni. Hic vero intelligatur loqui secundum alium respectum, scilicet ut loquatur de ipsa dicta Ecclesia ut de iam sepe dicta prelatura de virtuosa et bona facta nunc in processo ita vitiosa et mala, ita quod ubi olim erant sua septem capita predicta septem virtutes principales iam supradicte hodie sint septem vitia principalia subrogata illis et decem precepta Dei ut decem cornua eius olim, sint hodie decem precepta diaboli et prevaricationes dictorum preceptoris Dei, et sicut tres virtutes theologice ut prestantiores super temo dicti talis currus olim preerant et quattuor cardinales in singulis angulis, ita in loco dictarum trium sunt superbia, invidia et ira ut vitia altiora aliis vitiis subrogata, et singula bona eorum cornua singule bine prevaricationes sex dictorum preceptorum Dei respicientium spiritualiter olim dictas tres virtutes theologicas. Nam fidem respiciunt illa duo: Non habebis deos alienos et Non facies tibi sculptile; spem respiciunt illa alia duo: Non assumes nomen Domini invanum et sabbatum santifices, et ad karitatem: Non loquaris contra proximum tuum falsum testimonium et Non concupiscas rem proximi tui. Alia autem quattuor respiciunt singula quattuor cornua aliarum quattuor virtutum cardinalium olim et hodie per contrarium: prudentiam scilicet Honora patrem tuum et matrem tuam, iustitiam Non occides, temperantiam Non mecaberis, fortitudinem Non furtum facies. Hec vero meretrix eminens huic currui figurat dissolutam vitam modernorum pastorum predictorum Ecclesie, et quia propter habundantiam bonorum terrenorum elata est in non modicam superbiam, ideo auctor comparat eam arci existenti in alto monte hic, de qua prenunciavit Ysaias, XL° capitulo, ita dicens de tali prelatura futura: Ponam te in superbiam seculorum gaudium in generatione et generatione, et sugges lac gentium et mammilla regum lactaberis, quod tangit in hoc regem Francie quem auctor summit hic pro isto gigante, amasio vere dicte talis mistice meretricis, qui si dicta prelatura alibi respicit quam ad eum flagellat ipsam, ut fingit hic auctor in sua persona, quod patuit in Bonifatio papa VIII° qui, recusando sibi subesse, ita flagellatus est et turbatus ut inde mortuus sit, de quo scripsi supra in XX° capitulo, ex quo dictus rex inde citra nunquam quievit donec curiam dicte ecclesie non traxit de Roma, propria sede dicte Ecclesie, ultra montes ut melius haberet pastores sub manibus suis, a quo tempore citra multa nefaria commicti fecit a pastoribus, inter que fuit destructio ordinis templariorum et occupatio eius bonorum facta per ipsum regem Francie quod quidem ut valde detestabile fuerit, fingit hic nunc auctor solem suum lumen denegasse et sibi de se ipso fecisse scutum, ut dicitur hic textus. Aliter in fine, in quo alludit auctor verbis Virgilii in I° et Ovidii in Epistula Paridis et Senece in VIII° tragedia fingentium in scelere Tiestis et Atrei fratrum solem lucem denegasse et similiter etiam lunam in scelere nefario Mirre dum carnaliter cum Cinara eius patre iacuit, unde Ovidius idem in X° ait: Ad facinus venit illa suum; fugit aurea celo, / luna, tegunt nigre latitantia sidera nubes. Quod totum superius dictum, secundario tangit auctor hic dum dicit se vidisse ita transformari hedificium sanctum, idest dictam Ecclesiam, de suo virtuoso esse ad eius oppositum, alludendo adhuc verbis Iohannis de tali transformatione in eius visione predictam, dicentis Apocalipsis capitulo XVII°: Veni et ostendam tibi dampnationem meretricis magne que sedet super aquas multas, cum qua fornicati sunt reges terre, et abstulit me angelus in desertum spiritum, et vidi mulierem sedentem super bestiam coccineam plenam nominibus blasphemie, habentem capita septem et cornua decem, et fronte eius nomen scriptum, misterium Babilonis magne. Et vidi mulierem ebriam de sanguine sanctorum et martirum Iesu, et dixit sacramenta mulieris et bestie que portat eam que habet capita septem et cornua decem. Bestia quam vidisti fuit et non est et ascensura est de abisso et in interitum ibit, et mirabuntur habitantes terram quorum nomina non sunt scripta in libro vite. De qua etiam mutata Ecclesia ut prelatura, in XIII° capitulo etiam dicit idem Iohannes: Et vidi de mari bestiam ascendentem habentem capita septem et cornua decem, et super cornua eius decem diademata et super capita eius nomina blasfemie, et Ezechielis V° capitulo, dicitur etiam de dicta prelatura: Et dabo te in desertum et in obprobrium gentibus, et eris blasphemia exemplum et stupor gentibus in circuitu tuo. Ex quibus verbis propheticis satis potest colligi dicta intentio auctoris in hac ultima parte huius capituli. + +{Deus, venerunt gentes, alternando.} In hoc XXXIII° capitulo auctor, continuando se ad precedentia, volens ostendere quod nedum Iohannes prefatus Evangelista in dicta sua Apocalipsi previdit de futuro presenti malo statu Ecclesie Dei culpa eius prelatorum, sed etiam Psalmista David, dicendo contra prelatos premissos sacerdotes et pastores futuros quasi dolendo sic in hoc eius Psalmo: Deus, venerunt gentes in hereditatem tuam, / polluerunt templum sanctum tuum, / posuerunt Yerusalem in pomorum custodiam; / posuerunt morticinia servorum tuorum escam volatilibus celi, / carnes sanctorum bestiis terre, / effunderunt sanguinem ipsarum tanquam aquam in circuitu Yerusalem, et non erat qui sepeliret. / Facti sumus obprobrium vicinis nostris, / subsannatio et illusio hiis qui in circuitu nostro sunt. / Usquequo, Domine, irasceris in finem? / accendetur velut ignis zelus tuus? / Effunde iram tuam in gentes que te non noverunt, / et in regna que nomen tuum non invocaverunt, / quia comederunt Iacob et locum eius desolaverunt etc., fingit nunc hic has virtutes tres theologicas ita lacrimantes partem canere de hoc Psalmo et partem alias quattuor morales, ut faciunt alternative religiosi in coro, silentium imponendo inter se vicissim, qui modus canendi dicitur secundum Ysiderum psalmodia, ut hic in textu dicitur. + +Inde volens auctor pronosticari quomodo in brevi dicta Ecclesia redibit ad eius veros terminos, ac quomodo dicti prelati dictis bonis temporalibus privabuntur, fingit ita hic Beatricem consolari dictas virtutes cum illis verbis quibus Christus, iuxta passionem eius, discipulos eius confortavit dicens, Iohannis XVI° capitulo, scilicet: Modicum, et iam non videbitis me; et iterum modicum, et videbitis me, quod exponens ipse idem Dominus subdit ibidem: Amen dico vobis, quia plorabitis et flebitis vos, mundus autem gaudebit, vos autem contristabimini, sed tristitia vestra vertetur in gaudium. + +Inde adhuc sequendo dictam suam pronosticationem, inducit auctor dictam Beatricem cum tranquillo aspectu sibi dicere quomodo Vas, idest dicta Ecclesia, sumpta hic pro prelatura ecclesiastica, fuit et non est, in eo quod ponit eam ita ruptam ab hunc serpentem et scissam, idest a cupiditate diabolica prelatorum circa bona temporalia, ut supra in precedenti proximo capitulo dictum est, et ut ait etiam Yeronimus, in quodam Decreto recitatus, dicens: Veteres scrutans ystorias invenire non possum scindisse Ecclesiam, et de domo Domini seduxisse populos, preter omnes eos, qui sacerdotes a Deo positi fuerant, nam et ipso Yeronimus, relicto cardinalatu, ex hoc fugit a prelatura Ecclesie iam tali effecta, ac forte etiam tali timore beatus Marcus sibi pollicem abscidit ne fieret sacerdos: facit ad hoc quod ait Iohannes dicens in XVII° capitulo Apocalipsis: Bestiam quam vidisti fuit et non est. Et ex hoc in quodam Decreto ita scribitur: Ex quo in Ecclesia, sicut in imperio Romano, crevit avaritia, periit lex: de sacerdotibus unus electus est episcopus in remedium scismatis, ne ususquisque, trahens ad se, Ecclesiam Christi rumperet. + +Tamen, concludit Beatrix, quod quisque de hoc culpabilis sciat quod vindicta Dei non timet suppas, in hoc tangens auctor de quadam superstitiosa re que fit in non modicis locis, et precipue Florentie, videlicet ut actinentes et propinqui alicuius occisi custodiant novem diebus eius sepulcrum ne aliquis suppa comedatur super eo per partem adversam infra illud tempus, aliter creditur nunquam vindictam de tali homicidio fieri debere, et quod dicta aquila de qua dictum est in precedenti capitulo, idest monarchia mundi, non erit ita semper sine herede, idest sine principe, ymo pronosticando dicit quod quidam dux, quod vocabulum tres lictere important hee, scilicet monosillaba, D, que pro numero quingenteno ponitur, et V, que pro quinque, et X, que pro decem. Et hoc est quod tangit hic auctor sub enigmate (quia enigma dicitur quelibet obscura locutio), qui talis dux interminetur, dicit hic textus, dictam fuiam, idest dicta meretricem, scilicet dictam prelaturam confundat, et dictum gigantem, idest dictum regem Francie, de quo hoc eodem duce sic venturo dicit etiam iste auctor supra in Inferno in capitulo primo, appellando ipsum ibi veltrum, unde ea que ibi plenius scripsi videantur hic; de cuius eventu de proximo adhuc etiam volens dicere, ait hic auctor quod facte cito erunt ille Naiades, que dicta seu vaticinia Themis exponebat olim Thebanis. Unde in hoc sciendum est quod olim quedam fatidica mulier in Parnaso monte responsa ambigua et carmina obscurissima dabat, nomine Themis, de qua Ovidius in IIII° ait: Memor ille vetuste / sortis erat, Themis hanc dederat Parnasia sortem; cuius dicta et obscura carmina, ut fuerunt ea que dedit Deucalioni et Pirre, eius uxori, ipsa Themis ipsis solis duobus hominibus post diluvium superstitibus, dicendo Ossaque post tergum magne iactare parentis, ut ait idem Ovidius in I°, intelligendo dicta ossa pro lapidibus et dictam parentem pro terra, cuius interpres longo tempore fuit quedam alia vaticinatrix mulier, nomine Sphinges, quam demum ita reprobaverunt in sua tali interpretatione quedam virgines morantes in silvis quibusdam iuxta Thebas, dicte Naiades nimphe, quod thebani dictam Sphingem precipitio occiderunt, de quo irata dicta Themis quandam belvam misit contra ipsos Thebanos diu vastantem eis omnia eorum blada et pecora comedentem, de qua Ovidius idem scribendo sic ait in VII°: Carmina Naiades non intellecta priorum / solvunt ingeniis, et precipitata iacebat / immemor ambiguum vates obscura suorum, / scilicet alma Themis, nec talia linquit inulta / protinus Aoniis, immissa est bellua Thebis / cessit, et exitio multis pecorique suoque / rurigene pavere feram etc. + +Post hec auctor, volens adhuc instare circa tractatum huius supradicte arboris scientie boni et mali, ut ostendat quod nedum ad licteram intelligenda est, sed etiam ad moralitatem et allegoriam, inducit Beatricem hic ad dicendum, scilicet quomodo est altissima, ut dicit etiam in precedenti capitulo, de qua eius proceritate et excelsitudine ita scribitur Ezechielis XXXI° capitulo: Elevata est altitudo eius super omnia ligna regionis; cedri non fuerunt altiores illo in Paradiso Dei, nec abietes adequaverunt summitati eius. Omne lignum paradisi Dei non est assimilatum illi et pulcritudini eius, et emulata sunt eum omnia ligna voluptatis que erant in Paradiso eius. Item dicit eam ita in summitate transvolutam et obliquatam, ut dicit textus hic: circa quod premictendum est quod hec arbor corporalis fuit ut lictera prima facie sonat, ut scribit Thomas in eius prima parte quam dicit Magister in II° Sententiarum, Non habuisse hoc nomen scientie boni et mali a natura, sed ab occasione rei postea secute. Arbor illa, subdendo inquit, non erat mala, sed scientie boni et mali ideo dicta est, quia post prohibitionem erat in illa transgressio futura, qua homo experiendo disceret quid esset inter obedientie bonum et inobedientie malum. Non ergo a fructu eius positum est tale nomen, sed a re transgressionem secutam. A ligno enim homo prohibitus est quod malum non erat, sed ut ipsa precepti conservatio bonum illi esset et transgressio malum. et subdit ibidem: Sicut primus homo, a re bona prohibitus, penam incurrit, ut non ex re mala, sed ex inobedientia pena esset monstraretur, sic ex obedientia palma, ad quod Augustinus super Genesi ait: Oportebat enim ut homo sub Deo positus ab aliquo prohiberetur, ut virtus merendi ei esset obedientia. Nam, ut aliquis intendit facere voluntatem propriam non videtur mereri, nisi apud semet ipsum - quod voluit etiam auctor iste tangere infra in Paradiso in capitulo VII°, ibi dum dicit: Per non sofrir a la virtù che vole / fren a suo prode, quel huom che non nacque, / dampnando sé, dampnò tutta sua prole, intelligendo talem virtutem predictam obedientiam - modo auctor volens ostendere hic, scilicet quod, licet non theologus, possit apprehendere hanc talem arborem in dicto sensu licterali, non tamen in sensu morali et spirituali, de facili inducit Beatricem adhuc ad dicendum quod, si ipse auctor studuisset ita in theologicis sicut in figmentis poetarum (puta de Pirramo et Tisbe et de moro gelse, de quo alibi scripsi supra in capitulo XXVII°), eius cogitamina non fuissent aqua Else, fluminis in comitatu florentino currentis, que talis est nature quod si in ea ponatur lignum lapis per cursum temporis efficitur, ut contingit de quadam alia aqua et fluvio currente iuxta Poloniam, ut scribit Frater Albertus, et in lacu illo insule Yberne ubi si figitur lignum fit ferrum quatenus latet sub terra, quatenus est sub aqua fit lapis, secundum Ysiderum; et cognovisset per excelsitudinem et obliquitatem dicte arboris ut per duas circumstantias solum iustitiam Dei in interdicto facto primis parentibus nostris, illo videlicet de ligno scientie boni et mali ne comederitis etc., ac etiam dictam arborem moraliter cognovisset primum quidem per theologica scripta et documenta precipue Ugonis de Sancto Victore, ita ad hoc scribentis: Deus in primo homine duos appetitus posuit, scilicet appetitum iusti et appetitum comodi: apetitum iusti secundum voluntatem, ut in eo homo promereri posset sive bene retinendo cum posset deserere, sive male deserendo cum posset retinere, appetitum vero comodi secundum necessitatem: non enim non potest homo non appetere comodum suum, et ideo istum cum necessitate posuit Deus in homine ut in eo remuneraretur, unde hec erit maxima impiorum pena in Inferno quia semper appetent comodum et nunquam adsequi poterunt. In quo appetitu comodi mensuram posuit Deus ut que appetenda essent et quando et quomodo homo appeteret, sed quia primus homo comodum appetiit ultra mensura, scilicet esse sicut Deus, iusti appetitum deseruit, et in hoc peccavit, quia iustitiam deseruit, non quia comodum appetit, sed quia appetivit comodum ultra mensura, cum iustitia sit mensura in appetitu comodi, et sic fuit peccatum primi hominis desertio iustitie quam Apostolus vocat inobedientiam. Ad hoc Augustinus in suo libro De Civitate Dei ait: Maiore iniustitia violatum est, quanto faciliore potuit observantia custodiri. Nam nondum voluntati cupiditas resistebat, quod de pena trasgressionis postea secutum est. Item etiam et secundario cognovisset ipse auctor moraliter hanc arborem per dicta theologica documenta alia; nam legendo quod scribit Thomas in prima parte sub morali sensu, accepisset eam pro nostra arbitrii libera voluntate ut ipse accipit et Augustinus etiam accipere videtur dicendo in suo Speculo: Liberum arbitrium vitiatum est per offensionem prevaricationis Ade, et ideo infirmatum ut nequiret reparari nisi per Gratiam Christi, et in alio suo libro, dicto Hencheridon, inquit: Etiam homo male utens libero arbitrio et se perdidit et ipsum; et veniendo ad dictas circumstantias, quia dictum liberum arbitrium maius donum, et per consequens altius fuit quod dedit Deus rationabili creature, ut dicit iste auctor infra in Paradiso in capitulo V°, congruit merito altitudini dicte arboris ad dictam moralitatem respiciendo. Ulterius circa propositum procedendo scribit etiam dictus Ugo de Sancto Victore sic: Liberum arbitrium est habilitas rationalis voluntatis, quia bonum eligitur gratia cooperante, vel malum ea deserente: consistit enim in voluntate et ratione; nam quantum ad voluntatem dicitur liberum, arbitrium quantum ad rationem, sic ergo in maleficiendo non proprie dicitur arbitrium, quia ratio discordat a voluntate, in bono concordat. Unde Augustinus in dicto libro suo Henchiridion ait: Vera libertas est recte propter faciendi letitiam, et in libro De Gratia et Libero Arbitrio ait: Semper in nobis voluntas est libera, sed non semper bona: aut enim a iustitia libera est quando servit peccato, et tunc est mala; aut a peccato libera est, quando servit iustitie, et tunc bona. Et hec ultra obliquitati dicte arboris in summitate etiam merito moraliter congruunt, licet quidam alii moraliter hanc dictam arborem pro virtute obedientie tollant prefiguratam, que tante excelsitudinis est ut etiam sacrifitia excedat, unde scribitur in Sacra Pagina: Melius est obedire quam sacrificare, et sic congruit dicte altitudini dicte arboris, qua virtute violata a primo homine per transgressionem divini precepti, unde Apostolus: Per unius inobedientiam multi peccatores constituti sunt; Christus, qui pro nobis factus est obediens usque ad mortem, ut ait idem Apostolus, sua morte illam reparavit et Ecclesiam suam, idest prelaturam colligavit ad illam, ut dicit iste auctor in precedenti proximo capitulo, cum actibus et preceptis per eum factis ipsi prelatis et clericis de non habendo et cupiendo temporalia sed spiritualia in persona sui et suorum discipulorum actibus: dico in persona sui hoc mandavit cum intravit templum et eiecit omnes vendentes et ementes de ipso templo et mensas nummulariorum dicens: Scriptum est: domus mea, domus orationis vocabitur, vos autem fecistis eam speluncam latronum, ut habetur Mathei XXI° capitulo, cum dicitur in Decretis: Omnis Christi actio nobis est instructio preceptis in persona discipulorum, dum dixit eis Matei, X° capitulo: Gratis accepistis, gratis date: nolite possidere aurum neque argentum nec pecuniam in zonis vestris, non peram in via nec duas tunicas et nec duo calciamenta etc., sed quomodo hoc servet clerus homine per se patet. Et patet etiam in prophetia Ezechielis, capitulo VII°, contra presentem statum prelatorum, ubi ad licteram prenuntiatur quasi quicquid auctor predicit hic cito evenire, inter alia predicendo ibi sic Deus: Argentum eorum foras eiciam et aurum eorum in sterquilinum erit; animam suam non saturabunt, et venter eorum non implebitur, quia scandalum iniquitatis eorum factum est et ornamenta monilium suorum in superbiam posuerunt, et lex peribit a sacerdote, et rex lugebit etc. Et in prophetia etiam Psalmiste dicentis ad hoc: A fructu frumenti vini et olei sui multiplicati. Et ecce secundum hunc sensum obliquitas dicte arboris, ad quod facit quod subdit Yeronimus in preallegato Decreto superius, dicens contra sacerdotes: Isti ergo vertuntur in laqueum tortuosum, in omnibus locis ponentes scandalum. Et ecce etiam bina derobatio dicte mistice prelature de qua hic in textu dicitur: prima scilicet per esum sui pomi facta per primos parentes, - propter quem in pena et desiderio fuit, ut dicit hic in textu, per quinque milia annos et plus, nam dicit Orosius: Quinque milia centum et nonaginta annos cucurrisse a dicto esu usque ad mortem Christi pati volentis pro dicto morsu, ut dicit hic auctor, - secunda per dissolutionem prelatorum modernorum facta de Ecclesia Christi per ipsum ligata ad dictam plantam, idest ad dictam virtutem obedientie; vel tertio modo potest hec arbor moralizari ut per institutionem legis divine sive iuris naturalis et Evangeli ponatur. Nam, ut exorditur Gratianus in principio Decreti ex verbis Ysideri: Ius nature in lege et in Evangelio continetur, et se habent ut adimplens et impletum, cum dicat Dominus: Non veni tollere legem sed adimplere, et subdit Gratianus inferius: Non tamen quecunque in lege et in Evangelio inveniuntur, naturali Iuri coherere probantur: sunt enim in Lege quedam moralia ut *Non occides*, *Non mecaberis*, quedam mistica, puta sacramentorum precepta, ut de agno etc. Moralia mandata ad naturale Ius pertinent, et ideo mutabilitatem non recipiunt. Mistica vero recipiunt quantum ad superficiem, non quantum ad moralem sensus, ubi Glosa ita ait: Que continentur in lege alia sunt moralia, alia mistica: moralia intelligenda sunt ut littera sonat ut *Diliges Deum*, *Non occides* etc. Mistica sunt figuralia que alia significant quam lictera sonet: horum alia sunt sacramentaria, de quibus ratio reddi potest ut in preceptis de circumcisione et observatione sabbati, alia cerimonalia, de quibus ratio reddi non potest quamvis ad licteram sint mandata ut non arabis in bove et asino. Lex ergo quantum ad moralia non recipit mutationem, et ecce in proposito modo altitudo dicte arboris; sed quantum ad sacramentaria mutatur quantum ad superficiem lictere, mistico intellectu in suo inmutabili statu manente, et ecce obliquitaas dicte plante moraliter. Ad hoc etiam facit quod ait Yeronimus super Epistulam ad Galatas dicens: Non putemus in verbis scripturarum esse Evangelium, sed in sensu; non in superficie, sed in medulla, non in sermonum foliis, sed in radice rationis. Iterum inducit auctor Beatricem sibi dicere ut rudi quomodo postquam non potest capere medulliter iustitiam Dei in interdicto prelibato et dictam arborem ita moraliter, iuxta illud Apostoli: O quam incomprehensibilia sunt iuditia Dei et investigabiles vie eius, et sic per consequens referre nequeat talia in scriptis ut picta illa intra se retineat per id quod reducitur bordonum per peregrinos reddeuntes de partibus ultramarinis cinctum palma, in quo nichil aliud tangere vult nisi quod, sicut talis peregrinus non potest tantam arborem palme in signum sue terminate peregrinationis localis secum deferre de Oriente, sed tantum eius folia annexa eius bordono, ita ipse auctor, non valens dictam arborem scientie boni et mali totam secum ducere cum radice, trunco et summitate sua ita revoluta, hoc est non valens cum integumentis eius illam totam referre, ferat saltem eius ymaginem picta intra se, et sic per eius folia, idest per eius superficiales sensus ad corticem, non ad medullam illam referat. + +Inde textualiter auctor fingit Beatricem dicere quomodo doctrina et scole sacre theologie superant omnes alias. Item quomodo meridianus circulus secundum aspectus nostros inferiores diversificatur, unde Macrobius in hoc sic ait: Orizon et meridianus circulus non ascribitur in spera, quia certum locum habere non potest uterque ipsorum, sed pro diversitate circumspicientium habitantiumve variatur: nam globositas terre habitationes hominum equales sibi esse non patitur, et ideo unus meridianus omnibus esse non potest, sed singulis singulus. Item dicit se inde vidisse Eufratem et Tigrim flumina oriri ex unico fonte, que ad licteram dicit Sallustius ita oriri in Armenia et ambire Mesopotamiam; Honorius vero Solitarius dicit quod oriuntur in monte Partoatra, et contra meridiem in Mediterraneum mare vadunt, de quibus Boethius in V° etiam ait: Tigris et Eufrates uno se fonte resolvunt, / et mox adiunctis dissociantur aquis. Et Lucanus in III°: Quaque caput rapido tollit cum Tigride magnus / Eufrates, quos non diversis fontibus edit / Persis, et incertum est tellus si misceat amnes, / quo potius sit nomen aquis etc. Inde ultimo auctor, ut ostendat quomodo homo qui vult in virtute esse perfectus in hoc mundo non solum per vitam activam debet ad Letheum flumen duci, ut per oblivionem careat quaque in sua mente reprehensione hactenus aliquorum suorum defectuum, ut superius iam in sua finxit persona, sed etiam debet trahi ad flumen Eunoe fontis Parnasi, inducens memoriam homini bonarum omnium eius actionum preteritarum, fingit nunc hic sic se duci per dictam Mateldam ad illud, ut dicit textus, tanquam in totum perfectum ut ille homo est qui, ut scribitur in Decretis, In totum pumpis mundanis renuntiavit, adeo quod non restat nisi ad celum evolare; de quo Luce XVIII° dicitur: Si vis perfectus esse vade et vende omnia que habes et da pauperibus, et hoc spiritualiter loquendo moraliter vero potest intelligi de illo loqui qui quasi sine ullo vitio virtutibus servit, ut Beatrix in hoc mundo, de qua tali horatione Oratius in Sermonibus ait: Nam vitiis nemo sine nascitur, optimus ille est, / qui minimis urgetur etc. Et alibi: Sed quod magis ad nos / pertinet et nescire malum est agitamus: utrumne / divitiis homines an sint virtute beati. Et Macrobius: Est enim politici virtuosi hominis prudentia ad rationis normam universa dirigere, ac nichil preter rectum velle vel facere, et de quo etiam Phylosophus in primo Ethycorum inquit: Unumquodque autem bene secundum propriam virtutem perficitur si hoc humanum bonum sit anime operatio secundum virtutem. Si autem plures virtutes secundum perfectissimum et optimum, amplius autem in vita perfecta una eam irundo ver non facit, nec una dies ita nec beatum una dies nec paucum tempus. Pro quorum talium in hoc mundo sic virtutibus beatorum vita et statu nunc auctor ponit hic hunc fontem Eunoe allegorice et pro recta ratione et consumata, que felicitatem hominis implet secundum Seneca,. ad quam allegoriam etiam facit quod ait Augustinus super Epistulam ad Corinthios IIa, XII° capitulo, dicens: In regione illa intelligibilium beata vita in fonte suo bibitur, quod aliquid aspergitur huic humane vite, ut intentionibus huius seculi temperanter, fortiter, iuste prudenterque vivatur. Ad id vero quod tangit secundario quod reddit memoriam bonorum iam peractorum dictus, talis fons allegorice respicit perfectionem gaudii talium perfectorum et iocunditatem eorum boni operis, ad quod ait Psalmista: In custodiendis illis retribuitio multa, ubi Glosa sic ait: Non tantum pro eis in futuro reddetur primum, sed etiam hic in eorum custodia est magnum gaudium, cuius gaudii ratio est et quia opus virtutis est in medietate et natura in mediis delectatur et in extremis tristatur ut visus quod delectatur in viridi colore quod medius est inter album et nigrum, et sic anima gaudet quando bonum opus facit tanquam de fructu sibi competenti, et tristatur de malo opere tanquam de fructu inconvenienti, sicut mulier gaudet naturaliter cum filium peperit non buffonem. Hinc est quod auctor hic in fine subdit quomodo sic perfectus in activa vita dispositus est amodo ire ad astra, idest ad contemplative vite beatitudinem capescendam, de qua admodo ut de Paradiso celesti tractabit. + +Super hac rubrica huius sequentis tertii libri Comedie huius auctoris, in qua premictit se dicturum de Paradiso, queramus, antequam veniamus ad textum, de quo Paradiso sentiat, et dico quod de duplici seu mistico Paradiso. Nam, interdum scribendo sentiet de vero et essentiali Paradiso celesti dum scribet de numero et ordine celorum et planetarum et fixarum stellarum et de beatitudine angelorum et sanctarum animarum, interdum de anagogico seu spirituali Paradiso sentiet dum scribet et finget se mortalem ita elevari in celum corporaliter, ut statim in sequenti I° capitulo dicet. Nam tunc in sua persona referret se ad statum illorum qui in hoc mundo ad visionem quasi et degustationem celestium rerum et divinarum ascendunt virtute vite contemplative, ut olim gentiles summi speculative phylosophi faciebant phylosophando, Ovidio testante in XV° de Pictagora, dicendo de ipso taliter contemplante sic: Sponte erat, isque licet celi regione remotus / visibus humanis, occulis ea pectorem hausit, et in primo De Fastis inquit, etiam ad hoc dicens: Felices anime, quibus hec cognoscere primum / inque domos superas scandere cura fuit, et inde contemplative sancti viri nostri theologizando. Nam ait Ysiderus in libro Differentiarum: Inter activam vitam, de cuius statu ut de paradiso terrestri auctor iste superius proxime dixit, et contemplativam, de cuius statu ammodo ut de Paradiso celesti dicturus est, fit hec differentia: quia activa in operibus iustitie et proximi utilitate versatur, contemplativa, vacans ab omni negotio in sola Dei dilectione defigitur; et in libro De Summo Bono sic etiam inquit: Activa vita mundanis rebus bene utitur, contemplativa vero, mundo renuntians, soli Deo vivere delectatur. Qui viri activi tales rari sunt, sed rariores taliter contemplativi; nam dicit Glosa Genesis capitulo V°, super eo quod ibi dicitur In cubito consumabis summitatem arce, que prefiguratur Ecclesiam nostram, et trecentorum cubitorum erit longitudo eius, et quinquaginta latitudo; Videmus multos in Ecclesia superbire et lascivire et terrenis rebus inhiare, irasci et proximum ledere. Sed quia Ecclesia tollerat eos ut convertantur quasi in latitudine arce ut bestie fuisse dicuntur. Videmus alios aliena non rapere, iniuriam equo animo portare, rebus propriis contentos esse humiliter et graciosos proximo vivere ut activos. Sed quia iam pauci sunt, angustatur arca. Alios etiam videmus possessa relinquere, nullum terrenis bonis studium dare, inimicos diligere et omnes motus ratione premere et per celeste desiderium contemplationis penna sublevari, sed quia valde rari sunt iam archa iuxta cubitum summitur. De quibus etiam iste auctor loquitur infra in capitulo II° dum dicit: Voi altri pochi che drizaste il collo / per tempo al pan degli angeli etc. Et ex hoc Richardus de Sancto Victore in suo libro De Contemplatione, eam diffiniendo, dicit: Contemplatio est libera mentis perspicacia in sapientie spectacula cum ammiratione suspensa, vel contemplatio est perspicax et liberi animi contuitus in res perspiciendas usquequaque diffusus. Cuius species sunt sex: ymaginatio simplex, ymaginatio secundum rationem, ratio secundum ymaginationem, ratio secundum rationem, ymaginatio supra rationem sed non preter rationem, et ymaginatio supra rationem et preter rationem, et subdit hiis sex: Alis contemplationis a terrenis suspendimur et ad celestia levamur citra; perfectum te esse non dubites, si aliquibus illarum cares adhuc fit etiam contemplatio ante et retro ut ibant illa animalia, et revertebantur ut fulgur corruscans, de quibus Ezechielis capitulo I° dicitur, et de quibus, ut de viris premissis contemplativis, ait Psalmista dicens: Ascedunt usque ad celos et descendunt usque ad abissum; ad que premissa facit quod ait Glosa super Exodo, XXXIII° capitulo, dicens: In hac carne viventibus, inextimabili virtute crescentibus, contemplationis acumine potest ecterna Dei claritas videri. Hiis ita premissis, veniamus ad divisionem huius tertii libri qui dividi potest in quinque principales partes: in prima quarum facit suum prohemium et exordium auctor ad totum tractatum dicti Paradisi, et hec durat a principio huius libri usque ad illa verba posita infra in capitulo II°: La concreata e perpetua sete; ibi secunda in qua incipit tractare, et tractat de septem speris septem planetarum, scilicet Lune, Mercurii, Veneris, Solis, Martis, Iovis, Saturni, et de beatis spiritibus sub eorum impressionibus et ascendente, et hec durat usque ad XX° capitulum; ibi incipit tertia in qua tractat de octava spera et de beatificatis spiritibus sub eius celo et constellationibus eodem modo, et hec durat usque ad XXVII° capitulum; ibi quarta in qua de nono celo et Cristallino tractat, et hec usque ad XXX° capitulum; ibi quinta et ultima in qua de celo Impirio dicit, et hec usque in finem libri huius tertii prelibat. + +{La gloria di colui che tutto move.} Auctor in hoc I° capitulo duo principaliter agit: primo namque, invocatione more poetico interposita, facit suum prohemium usque ibi: {Surge a mortali per diverse foci}; ibi incohat exordium suum ad tractatum Paradisi universale usque dum in sequenti proximo capitulo dicit: La concreata e perpetua sete. + +Prohemizat sic enim auctor hic dicens: gloria illius qui cuncta movet etc., scilicet Dei, idest glorificanda virtus et bonitas divina ab effectibus omnium rerum, per universum mundum magis in una parte quam in alia penetrat et resplendet: nam plus in celis quam in terra. Ideo magis glorificatur Deus in eis, Psalmista dicente: Celi enarrant gloriam Dei etc., et alibi: Excelsus super omnes gentes Dominus et super celos gloria eius, ex quibus celis celum Impirreum, ubi Paradisus est, quasi parans visum beatorum ad videndum deitatem, adhuc magis de luce dicte talis glorie Dei capit, ut dicit hic auctor; usque ad quod lucidius celum dicit inde se elevatum fuisse mente, subaudi per gratiam et virtutem contemplativam, ut modo superius premisi et scripsi super rubrica huius libri. Et ibi se dicit vidisse que nemo inde descendens, per gradus contemplationis subaudi, referre potest in hoc mundo; in quo auctor alludere vult verbis Apostoli inde revertentis iam et dicentis, II° Ad Corinthios, capitulo XII°, quod vidit, scilicet ea Que non licet homini loqui; ac verbis Crisostomi ita scribentis super Epistula eiusdem Apostoli Ad Hebreos: Ita multa de Deo intelligimus que loqui non valemus et multa loquimur que intelligere non valemus; ad quod facit etiam quod ait Boetius in IIII° dicens: Neque fas est homini cunctas divini operis machinas vel ingenio comprehendere vel explicare sermone. Ratione, dicit hic auctor, quod intellectus, vicinando se Deo contemplative, ita profundatur quod eum memoria sequi non potest, ut spiritualem cognitionem, cum ipsa memoria, tamquam organum, fundata sit in cerebro ut organo corporali, ut plene de hoc ait Thomas in suo Contra Gentiles, LXXIIII° capitulo. Inde invocat auctor ad hoc ultimum eius presens opus exequendum Appollinem ut faciat eum vas tale, idest tante capacitatis, ut requirit ad dandum eius dilectam laurum in coronam poesie. Scribit enim Ovidius in I°, sub fabulositate mistica quadam, quod Appollo, idest sol, vehementer iam exarsit in amorem cuiusdam nimphe nomine Daphnis, filie Penei fluminis, in tantum servantis virginitatem et colentis quod numquam assentire voluit ei vel alicui alteri se; ymo ultimo fugiendo supradictum Appollinem, conversa est in arborem lauream, ex quo ipse Appollo, non oblitus eius amore, contulit ei perpetuam viriditatem et ut inde duces triumphantes et poete in eorum approbato examine coronarentur. Unde idem Ovidius, loquens in persona dicti Appollinis congratulantis dicte Daphni ut arbori inquit: Tu ducibus letis adheris, cum leta triumphos / vox canet etc., subdens: Tu quoque perpetuos semper geris frondis honores, et Statius in I°: Graiaque, cui gemine florent vatumque ducumque / certatim laurus etc., allegando auctor pro causa dicte eius talis invocationis, scilicet quod hucusque sibi suffecit unum iugum de duobus montis Parnasi, sed modo in presenti tractatu Paradisi celestis eget altero cum illo simul. Est enim iste mons Parnasi in Asia altissimus et fertilis aquis, de quo Phylosophus testualiter sic ait in I° eius Methaure: In Asia quidem plurimi a Parnaso monte videntur fluentes maximi fluvii. Hic mons maximus dicitur esse omnium qui ad orientem yemalem sunt, qui bicollis est, ideo Persius vocat ipsum bicipitem, idest cum duobus capitibus, unde et Lucanus: Experio tantum quantum summotus Eoo, / cardine Parnasis gemino petit ethera colle; de quo etiam Ysiderus, scribens in suis Ethymologiis, dicit quod iste mons Parnasi est in Thessaliam, iuxta Beotiam, partitus in duo iuga quorum unum vocatur Citeron, alterum Elicon a duobus fratribus olim sic nominatis, super uno quorum scribitur fuisse civitas dicta Cirra olim, scilicet super dicto Elicon in cuius templo Appollo predictus sua oracula et responsa dabat, super Citero civitas vocata Nisa dicitur tunc etiam fuisse ubi Baccus sua talia oracula etiam proferebat, de quibus antiqui poete multa sub mistico et allegorico sensu olim cecinerunt. Modo ut clarius in hoc passu intelligatur premicto hoc quod Phylosophus in VI° Ethycorum sic scribendo ait: Sunt utique, quibus verum dicit anima affirmando vel negando, quinque secundum verum, scilicet ars, sapientia, scientia prudentia et intellectus: que ars dicitur habitus cum ratione vera factivus circa generationem et artificiari et speculari qualiter fiat aliquid contingentium et esse et non esse: sapientia est non solum scire que ex principiis sunt, sed etiam circa principia verum dicere. Quare utique erit, dicit ibi Phylosophus, sapientia, scientia et intellectus, et tunc dicitur sofia ipsa sapientia, sive sapida scientia, de qua in Ecclesiastico, VI° capitulo, dicitur: Sapientia doctrine secundum nomen eius, cuius cognitio quasi ut gustus dicitur, sicut visus dicitur cognitio intellectus; ad hoc ait Psalmista: Gustate et videte, quoniam suavis est Dominus; quam sapientiam, dicit Magister in III° Sententiarum: ad solius ecterne veritatis contemplationem et delectationem spectare. Scientia est de universalibus extimatio et ex necessitate entibus cum non sit de particularibus, ut idem Phylosophus ideo ait in sua Posteriora; item est Ad rectam administrationem rerum temporalium et ad bonam inter malos conversationem secundum Magistrum in III° Sententiarum libro predicto. Prudentia non ut una de mortalibus virtutibus, sed ut scientia per se quedam particularis est, ut dicit Tullius, De Officiis, scilicet bonarum rerum et malarum ac etiam appetendarum et fugiendarum rerum particularium et universalium. Unde Augustinus dicit in libro De Spiritu et Anima quod Prudentia est scire quid anima habeat facere. Intellectus dicitur interna lectio et dicitur lumen quo invisibilia cognoscuntur, unde idem Bernardus in libro De Consideratione dicit quod Intellectus est rei cuiuscumque visibilis certa est et manifesta notitia; et dicitur secundum Ysiderum Intellectus illa pars anime que superiora respicit, ratio autem que inferiora. Ad propositum igitur dicti prisci vates dictum montem in suo esse toto allegorice pro dicta prundentia ut scientia finxerunt, et dictum eius collem dexterum Eliconis pro dicta sapientia et alterum Citeron pro dicta scientia et dictum Appollinem pro dicto intellectu et dictum Baccum pro dicta arte. Quos vates volens modo auctor hic imitari circa dictum misticum sensum, dicit quod satis fuit sibi hucusque dictus collis Citeron, idest dicta scientia et ars, poetice tractando de mistico Inferno et Purgatorio ut de rebus mundanis inferioribus ut fecit, at nunc, cum tractare debeat de rebus superioribus celestialibus non sufficiunt hec sibi tantum, sed opus est ut habeat etiam amminiculum dicti collis Eliconis, idest dicte sapientie et intellectus, cum dicat Ysiderus in libro Differentiarum: Sapientia tantummodo ecterna contemplatur, et per ea non solum capimus superiora sed etiam incognitis delectamur et intellectu ecterna spiritualia universaliter, addendo inde auctor huic sue invocationi quod ipse Appollo ita acute intret eius pectus ut acute sonavit dum vicit, et victum scoriavit olim Martiam, satirum poetam de Frigia, de quo Ovidius in VI° scribit, cuius integumentum est quod Appollo, idest intellectualis et speculativa scientia, habet nos a ruditate et grossitia exuere et vestire subtilitatem, interponendo inde auctor quod divina gratia tantum sibi prestet dictum Appollinem, quod umbram, idest formam ymaginatam Paradisi in eius capite, idest in eius fantasia, possit, poetice cantando, manifestare. Quo quidem obtento, dicit loquendo auctor adhuc dicto Appollini quomodo coronabit se de dicta lauro eius dilecta arbore, et, ut hiis annuat ipse Appollo adhuc auctor sic infert continuato sermone, si raro hodie in hac etate de foliis dicti lauri colligitur causa coronandi aliquem triumphantem in militari arte et probitate vel aliquem poetam in signum perpetue laudis glorie fame et scientie, - ad quam impressio et infusio solis habet hominem inclinare - totum redundat in culpam et dedecus voluntatum hominum modernorum; nam parturire debetur, subdit auctor, super te Appolline delfica deitate, - hoc dicens quia olim ipse Appollo in Grecia in terra dicta Delphos precipue colebatur - letitiam super letam tuam essentiam, considerato tuo effectu letificante in tali coronatione populos et urbes, ut dixi supra per Ovidium. Unde et Iuvenalis de tali coronatione olim Rome Statio poete facta ait: Thebaidos letam cum fecit Statius urbem. Ipsa frons Penea, idest dicte lauri, vocata Penea a Peneo flumine Grecie eius patre secundum figmenta poetica, et forte obtento hoc etiam ultimo dicit ei auctor quod ab eius voce ut a modica favilla inflamabitur gens in maiorem flammam ad rogandam Cirram predictam civitatem ad respondendum, idest ad dandum precantibus noviter vertutem tallem tui Appollinis. + +Hac sic prima parte presentis capitula expedita, veniamus ad secundam, in cuius principio auctor facit quoddam suum preambulum ad ea que statim hic infra sequuntur de sole oriente in puncto equinotiali, ita in illo alio Emisperio ubi se tunc fingit fuisse, dicendo scilicet quomodo lucerna mundis, idest Sol, nobis mortalibus surgit, idest oritur per diversas fauces, idest per diversa vada et plagas, seu zonas orientales. Nam in alia oritur in solstitio Capricorni yemali, et in alia in solstitio Cancri estivo, et in alia in medio eorum, scilicet in equinotiali, et idem dici posset de duodecim signis Zodiaci ut de duodecim talibus faucibus. Tamen dicit quod ab illa fauce de predicitis faucibus que quattuor circulos iungit, idest conglutinat (scilicet equinoctialem Zodiacum, Orizontem et Colurum) cum tribus crucibus, cum meliore cursu et stella, idest constellatione vel signo coniunctus, sol oritur et perfectius ceram, idest preiacentem materiam inferiorem imprimit, idest infundit suam virtutem in eius ascendente tali. Sed, reassumendo quod dixit de dictis quattuor circulis et tribus crucibus, notandum est quod, prout apparere potest in spera materiali et in eius Tractatu, in orbe et spera celi non pauci et diversi circuli moventur et intersecantur ad invicem, ut sunt quinque circuli paralleli, de quibus Macrobius, scribens super Somnio Scipionis, sic ait: Quinque parareli circuli (alii ut breves vocantur), quorum unus septemtrionalis, alter australis: inter hos et medium duo sunt Tropici, duo sunt circuli maiores ultimis, medio minores, quorum medius et maximus est equinoctialis, qui Tropici eum ex utraque parte zone peruste terminum faciunt. Preter hos duo sunt circuli Coluri, quibus nomen dedit imperfecta concursio: ambientes septemtrionalem verticem, atque inde in diversa diffusi, et se in summo intersecant, et dictos quinque parallelos in quaternas partes equaliter dividunt, quorum unus dicitur esse Galassia, que circulus lacteus dicitur; item etiam alius circulus, dictus Zodiacus et Signifer, eo quod duodecim signa differt; item est Orizon qui dicitur designatus terminus celi, qui super terram videtur quasi quodam circulo; item est meridianus circulus quem sol, cum super hominum verticem venit, ipsum diem medium efficiendo designat. Nunc igitur ad propositum: sole oriente et occidente in principio Arietis et Libre, dicti quattuor circuli, scilicet equinoctiales, Orizon, Zodiacus et Colurus tres cruces faciunt; nam in eo puncto dictus circulus Colurus intersecat dictum circulum equinoctialem et Zodiacum, ex quibus tribus circulis restant tres cruces; sed cum idem Colurus distinguens equinoctia cedit et idem cum Orizonte, ut est tamen temporis, tunc ex dictis quattuor circulis non proveniunt nisi tres cruces tantum, eo quod dictus circulus Colurus et dictus circulus Orizontis funguntur tunc vice unius circuli tamen. + +Modo post hec auctor, continuando se ad finem precedentis ultimi capituli Purgatorii, ubi finxit se remansisse cum Beatrice ita in vita activa perfectum quod ad stellas et ad celum, idest ad vitam contemplativam, amodo ascendere poterat, fingit nunc, hic procedendo, quod ita stando in dicta summitate et cacumen dicti montis Purgatorii et Paradisi terrestri, orto ibi in alio illo emisperio iam sole in dicto orientali puncto equinoctiali, de quo modo hic supra dictum est, ipsa Beatris se volvit ad solem, illum intuendo fixe ut aquila in eius radios, ut dicitur hic in textu. Et sequitur comparative quod, sicut secundus radius solis, idest illa eius reflexio de qua auctor tangit supra in Purgatorio capitulo XV° dum ibi dicit: {Come quando da lacqua o da lo specchio / salta lo raggio in loposita parte, / salendo su per lo modo parecchio}, quasi velit redire naturaliter ad suum originem ut peregrinus ad patriam ut hic dicitur, ita a tali actu Beatricis actus secundarius effectus est ipsius auctoris in tali aspectu solis, unde subdit quod ultra solitum modum inspexit ibi tunc in solem ratione assignata hic in textu et quod virtute talis luminis elevatus est cum Beatrice de dicto loco Paradisi terrestris ad regiones aeris et ad etherem, ubi se fingit auctor tunc quasi vidisse diurnam lucem sibi duplicari ad occulos, ac si unus alius sol adiunctus fuisset soli illi. + +Et ita transhumanasse se dicit, idest terminos humanitatis excessisse, cum ita evolare sit avium non hominum, ut transhumanavit ille Glaucus piscator quem fingit Ovidius in XIII° deum marinum effectum, et sic consortem aliorum deorum maris, scilicet Neptuni, Thetis, Doridis, Nerei, Prothei, Occeani, Tritoni et Palemonis ut dicitur hic, gustando de quadam erba de qua gustando quidam eius pisces capti reversi sunt in mare; dirigendo inde sermonem ad Deum, ut ad amorem gubernantem celum, auctor dicendo si solum anima tenus, idest si solummodo cum anima quam tu ipse Deus creasti michi absque corpore ita ascendi Tu ipse scis; in quo alludere vult verbis Pauli dicentis Ad Corinthios, XII° capitulo, de suo ascensu in celos, Si spiritu vel corpore fuit non ipse sed Deus ipse scit, ut scripsi de hoc plene in capitulo II° Inferni supra; tangendo inde auctor subsequenter de sono dulci illo aeris per ipsum audito ibi qui dicitur armonia. Que armonia dicit Servius quod in novem circulis aeris fit, preterquam in inferiori, et quod reperta primo est ab Orpheo. Phylosophus vero dicit in libro De Proprietatibus Elementorum quod dicta armonia fit in supremo aere ex ordinato motu spere et contrario motu planetarum, et idem sentit Macrobius dicendo, scribens super Somnio Scipionis, musicos sonos collectos esse de sperarum celestium concursione et procedere cum sono ex motu fieri necesse est. Modo veniamus ad allegoriam inclusam hic in presenti premisso textu, quam quidem puto esse hanc, videlicet ut auctor, in sua persona tractus ita per Virgilium, idest per iuditium rationis, per Infernum et Purgatorium, idest per cognitionem rerum mundanarum, et ductus ad Paradisum terrestrem, idest ad perfectum statum et virtuosum huius mundi, et ibi a Matelda, idest a vita activa, felicitatus sic ut ad superiora ascendere possit, idest ut ad vitam contemplativam ut ad celum ascendere valeat, ut hucusque superius finxit, velit nunc ostendere quomodo homo in hoc mundo taliter habituatus, de activa ad contemplativam beatitudinem et felicitatem altiorem humanam transcendat et transcendere debeat ut ad celum, ponitur quod hoc fiat concurrente gratia Dei cum speculativa intelligentia theologice scientie et sapientie in nobis, ponendo hic allegorice pro dicta gratia dictum solem elevantem eum ad celum mediante visu Beatricis, pro quo ponit dictam speculativam excelsam et celestem partem ipsius theologie, quod notat hic auctor dum dicit Beatricem inspexisse in dictum talem solem fixam ut aquilam. Nam super illo verbo Iob XXXVIIII°: Nunquid ad preceptum tuum levabitur aquila; ait Glosa hoc loco: Nomen aquile subtilis sanctorum intelligentia et sublimis eorum contemplatio figuratur; ad quod etiam facit quod dicitur Ysaie LVIII° capitulo, idest: Sustollam te super altitudinem nubium et cibabo te hereditate Iacob. Item ad dictum misticum solem, hic pro gratia illuminante nos, figuratum facit quod ait Thomas in summa De Vitiis et Virtutibus tangendo de virtute predicte contemplationis dicens: Aves cum volare volunt alas suas expandunt. Sic debemus et nos cordis nostri alas per desiderium extendere et divine revelationis horam semper expectare, ut quacumque hora divine spirationis aura mentis nostre nubila deterserit, verique solis radios asperserit, excussis tandem contemplationis sue alis, mens nostra se ad alta elevet et advolet et fixis obtutibus in illud ecternitatis lumen quod desuper radiat omnia mundane volubilitatis nubila transcendat, et in prima parte eius Summe ad idem inquit: Duplex est scientiarum genus; nam quoddam procedit ex lumine scientie inferioris et ex principiis notis, quoddam ex lumine scientie superioris que procedit ex lumine veritatis Dei. Et in libro De Proprietatibus Rerum dicitur: Non est nobis aliter lucere divinum radium nisi varietate sacrorum voluminum analogice circumvolantum. Ideo theologia provvide sacris et poeticis informationibus usa est ut ex rerum visibilium similitudinibus allegorice locutiones et mistici intellectus transumptiones formantur, ut sic carnalibus et visibilibus spiritualia et invisibilia coaptantur. Item etiam iste idem auctor in fine libri eius Monarchie, dicto de beatitudine huius vite active consistente in virtute: Et sic per terrestrem Paradisum figuratur, ad quam venitur per phylosophorum documenta secundum virtutes morales operando, dicendo de beatitudine contemplative vite, dicit quomodo ad eam ascendere non possumus, nisi lumine divino adiuti, non nostra propria virtute, que per Paradisum celestem figuratur, ad quam ascenditur per documenta spiritualia, que humanam rationem transcendunt, dummodo illa homo sequatur secundum virtutes teologicas operando, unde Augustinus: Bonum Dei cognoscitur per theologiam que perficit intellectum; per que duo breviter in nobis concurrentia possumus vere dici trashumanari, idest de hominibus quasi dii fieri, cum amici Dei et adherentes ei possint dici quasi dii, unde Augustinus super Epistula ad Corinthios, VI°, dicente ibi Apostolo: Qui adheret Deo unus spiritus est, ait: Talis est quisque qualis est eius dilectio si terram dilligis terra eris, si Deum diligis, quid dicam? Deus eris. Nec Deum audeo hoc dicere ex me, scilicet Psalmistam audiamus dicentem: Ego dixi: dii estis et filii excelsi omnes. Facit etiam ad contractum talis amicitie illud Sapientie VII° capitulo: Sapientia infinitus thesaurus est hominibus, quo qui usi sunt participes facti sunt amicitie Dei, et eodem libro: Neminem diligit Deus, nisi eum qui cum sapientia inhabitat; de quibus talibus sensit Virgilius, deificatus fictione poetica, dicens: Pauci, quos equus amavit / Iupiter aut ardens erexit ad etera virtus. Et hoc accidere fingit Ovidius ita supradictum Glaucum deificatum per escam supradicte erbe, accipiendo mistice talem erbam pro gratia suorum deorum per illum acquisita sua virtute et sapientia; ad quorum conclusionem veniat quod ait ipse Thomas in dicta summa De Virtutibus dicens: Humanus animus ascendit quando supra semetipsum mortis alienationem transit, quando se in ymo deserens et usque ad celum pertransiens solis divinis se totum per contemplationem emergit: huius rei formam in animalibus possimus percipere solent; namque in suis ludibus saltus quosdam dare ut pisces dum in aquis ludunt super aquas exiliunt, quod facit ad dictos pisces Glauci integumentaliter. Et subdit Thomas ibi: Solet dulcis armonia cor talium exilarare et ei gaudia sua ad memoriam revocare; quid aliud de Eliseo, prophetico viro psalienti pro prophetico spiritu habendo, ut legitur IIII° Regum III° capitulo et obtento, nisi quod exterior armonia spirituale armoniam ei ad memoriam reduxit, et audita melodia audientis animum ad assueta gaudia revocavit, atque levavit? que anagogice etiam faciunt ad id quod auctor de armonia tangit, per que satis patet. Quos occulos fixit auctor hic in occulos Beatricis respicientis ita in solem talem; nam fuerunt illi de quibus sic ait Gregorius in primo Moralium dicens: Scriptura Sacra mentis occulis quasi quoddam speculum opponitur, ut in interna nostra facies in ipsa videatur, fingendo inde auctor Beatricem sibi dicere admiranti de dicto lumine tali et sono dicte armonie, quomodo non erat in terra, ymo ad celum ut ad eius proprium situm originalem velocius currebat quam fulmen fugiendo regionem ignis ut eius situm ruendo in terram, subaudi naturali in nobis infinito motu quem dicimus instinctum naturale; de cuius virtute volens auctor hic incidenter tangere, inducit Beatricem ad dicendum sibi secundario admiranti quomodo transcendat illa corpora levia, idest duo elementa illa, scilicet aerem et etherem, que levia sunt ad differentiam aliorum duorum que gravia sunt, scilicet aqua et terra, quomodo omnia intra se quendam habent naturaliter instinctum, qui forma argumentativa subaudi est, faciens universum mundo similem Deo, idest similandum superiori eius ordini immediate a mente ipsius Dei dependenti. Ad quod facit illud Boetii: Tu cuncta superno / ducis ab exemplo, pulcrum pulcerrimus ipse / mundum mente gerens similique ymagine formans / perfectasque iubens perfectum absolvere partes, et sic vocat dictum instinctum hic auctor ordinem rerum. Lex autem vocat eum Ius naturale quod natura docuit omnia animalia, ex quo descendit maris et femine coniugatio et liberorum procreatio et educatio, que verba Ysiderus, canonizando in principio Decreti ait: Ius naturale est comune omnium nationum, eo quod usque instinctu nature, non constitutione aliqua habetur. Virgilium vocat eum spiritum seu animam mundi dicens in VI°: Principio celum ac terras camposque liquentes / lucentemque globum lune Titanaque astra / spiritus intus alit, totamque infusa per artus / mens agitat molem et magno se corpore miscet. / Inde hominum pecudumque genus viteque volantum / et que marmoreo fert monstra per equora pontus. / Igneus est illis vigor et celestis origo, scilicet nobis hominibus, quem in hoc sequens idem Boetius ait: Tu triplicis mediam nature cuncta moventem / connectens animam per consona membra resolvis. Homerus autem vocavit dictum instinctum nature catena aurea Dei, unde Macrobius, super Somnio Scipionis, ait: A summo Deo usque ad ultimam rerum fecem una mutuis se vinculis religans et nusquam interrupta connexio. Et hec est Homeri catena auri quam pendere de celo in terras Dominum iusisse commemorat, de qua Boetius sensit dicendo: Tu numeris elementa ligas ut frigora flammis, / arida conveniant etc. + +Inde sequitur Beatrix quomodo in hoc alte creature, idest phylosophantes, vident orma, idest vestigia Dei finis nostri, ad quem finem facta est talis norma pertacta, idest dictus instinctus, subdendo inde Beatrix quomodo in dicto instinctu, ut in quodam ordine rerum, sunt acclines, idest inclinabiles, cuncte nature, naturate subaudi. Est enim natura naturans ipse Deus, et de hac nichil hic; est et natura naturata que dicitur quedam vis insita rebus similia de similibus procreans. Item dicitur etiam natura dictus instinctus ex sensualitate proveniens ad appetendum vel procreandum et educandum, qui etiam dum provenit ex ratione dicitur naturalis equitas seu fas. Dico inclinabilles per diversas sortes, idest per diversas species plus et minus vicinas Deo, ut principio ipsarum, et per consequens moventur ad diversos portus, idest ad diversos exitus et effectus per mare magnum mundane essentie cum instinctu predicto ferente eas et qui fert ut dicit hic textus ignem versus lunam, idest ad eius regionem calidam super aerem et terram conglutinat in globum et pendulum substinet, de quo Phylosophus in IIII° De Celo et Mundo ait: Omnia gravia tendunt ad centrum, levia ad circumferentias, item est promotore in cordibus nostris dictus instinctus, et hoc est quod tangit hic Beatrix dicendo quod nedum talis instinctus movet insensata et bruta, sed etiam nos homines habentes intellectum et amorem illum, de quo Boetius in IIII° sic ait: Hic est cunctis communis amor / repetuntque boni finem teneri, / quia non aliter durare queant / nisi converso rursus amore / refluant cause que dedit esse, unde subdit hic Beatrix quomodo corda, idest talis naturalis dispositio et inspiratio insita nobis naturaliter mictit mentes nostras et animos ad summum celum quietum impireum, continuans: nonum celum velocius in motu omnibus aliis celis ut ad situm decretum nostrum orginalem. Unde Macrobius, super Somnio Scipionis, hoc volens tangere inquit: Hinc profecti, scilicet de celo, huc revertuntur; nam animarum originem manare de celo inter recte phylosophantes indubitate constat esse sententie, et hec est perfecta sapientia ut unde orta sit anima recognoscat. Nam et delfici vox hec fertur oraculi: consulenti ad beatitudinem quo itinere perveniret: *Si te*, inquit, *agnoveris*. Nam et ibi in fronte templi Appollinis ita scriptum erat. *Homini una est*, secundum hec scripta, *agnitio sui, si originis natalisque principii exordia prima respexerit*. Et subdit, eodem libro alibi: Hiis ergo dictis, solum hominem constat ex terrenis omnibus, mentis, idest animi, societatem cum celo et sideribus habere communem. + +Inde Beatrix ex predictis infert quod, sicut forma rei archetipa non conformatur interdum intentioni fabricantis, ita anima nostra creata ab intentione divina ad hunc redditum celi, unde descendit suo libero arbitrio, obliquat se a dicto suo naturali recursu tali ut fulmen cadendo de sua regione et terram, ut dicit hic textus: quod totum Boetius in fine tertii libri exemplificat in persona Orphei et Euridicis eius uxor quam accipit ibi pro anima ita descensa a celo et ad inferos rediente, dicendo quod talis fabula respicit illos qui in superum diem mentem ducere querunt: Nam qui Tartareum in specus / victus lumina flexerit, / quidquid precipuum trahit / perdet dum videt inferos. Ad quod ait Thomas in principio Ethycorum in eius comento super illis verbis Philosophi dicentis ibi quod Omnis actus et electio bonum quoddam appetunt: Et ideo bene nuntiatum esse bonum quod omnia appetunt, nec est instantia de quibusdam qui appetunt malum, quia non appetunt malum nisi sub specie boni in quantum id extimant esse bonum, et sic intentio eorum fertur per se ad bonum, sed per accidens cadit in malum. Et quod dicitur quod omnia appetunt bonum non est intelligendum solum de habentibus cognitionem qua apprehendunt bonum, sed etiam de rebus carentibus cognitione, que naturali appetitu tendunt in bonum, non quia cognoscant bonum sed quia ab aliquo cognoscente moventur ad bonum ex ordinatione divini intellectus ad modum quo sagipta tendit ad signum ex discretione sagiptantis. Ex quibus ultimo concludit Beatrix quod ipse auctor mirari non debuit de tali suo ascensu ad celum mente et animo tali naturali motu: sic non miraretur de rivo descendente de monte ad ima et de igne saliente de terra ad ethera, unde Phylosophia in hoc puncto ait Boetio: Parvam michi restare operam puto ut felicitatis compos patriam sospes revisas, et in principio IIII° sic etiam ad hoc idem inquit: Decursis omnibus que premictere necessarium puto in mostrando veram beatitudinem, viam que te domum revehat ostendam; dicit etiam Phylosophia: Pennas etiam tue menti quibus se in altum tollere possit affigam ut in patriam meo ductu revertaris, subdendo hec carmina: Sunt etenim penne volucres michi / que celsa conscendant poli; / quas sibi cum velox mens induit / terras perosa despicit, / aeris immensi superat globum / nubes post tergum videt / transcendit ignis verticem, / donec in astriferas surgat domos etc. + +{O voi che siete in piccioletta barcha.} In hoc II° capitulo usque ibi: {La concreata e perpetua sete}, auctor prohemialiter monet vulgares homines et alios non magni et acuti intellectus secutos ipsum hucusque in hoc suo poemate, quatenus revertentur ad sua litora, idest ad principia duorum eius librorum suprascriptorum, Inferni scilicet et Purgatorii, et illa duo volumina legendo et studendo decurrant iterato ut convenientia sibi, iuxta illud Ecclesiastes, III° capitulo, Altiora te ne quesieris; non autem ingrediantur hunc tertium librum ut profundius pelagus: nam possent in eo deviare ut cecuciati circa ardua puncta theologica et philosophica eius intelligenda. Nam in II° Metaphysice inquit Phylosophus: Non subtilissimus intellectus ita se habet ad divina sicut visus noctue ad solem et ad ea que comprehendit speculativus intellectus. Et ut tales vulgares ita moniti desistant ab ulterius procedendo, hic arguit auctor quod nunquam talis aqua, idest talis materia decursa fuit poetando de Paradiso celesti nisi per ipsum nunc hic, ad quod ut ventus spirat sibi Minerva, dea artis et rationis, et ita ethimologizat eam Ysiderus dicendo quod Dicitur Minerva quasi munus artium et inventrix multorum ingeniorum, et ideo dicitur de capite Iovis manasse, eo quod sensus sapientis et ingeniosi, qui omnia invenit, in capite est. Item dicit quod Appollo eum ut nauta ducit, idest virtus intellectiva et speculativa eum elevat. Item quod etiam novem Muse, idest novem virtutes et scientie modulandi poetice, dirigunt eum ad polum et sibi eum demostrant, ut magnes, seu calamita cum acu, monstrat eum nautis; in quo polo est quedam stella fixa dicta Tramontana pro capite steli; et circa eum sunt, ut dicit Ptolomeus in suo Almagesto, due constellationes, quarum una vocatur Ursa Maior, altera Ursa Minor, eo quod poete finxerunt Callistonem mutatam per Iunonem in ursam propter adulterium comissum per eam cum Iove eius viro, et Archadem eius filium in aliam Ursam natum ex dicto adulterio, quam matrem et filium Iuppiter traslatavit in dictas duas constellationes. + +Postea alloquendo auctor inde theologos qui tempestive gustaverunt panem angelorum, idest noverunt Sacram Scripturam in eo maxime quod ipsa tractat de filio Dei qui in trinitate divina ut sapientia numeratur, et qui, de se loquendo Iohannis, capitulo VI°, dicit: Ego sum panis vivus qui de celo descendi - de quo vide quod plenius scripsi supra in Purgatorio in capitulo XI° ubi descripta est et esposita Oratio Dominica in qua dicitur Panem nostrum quotidianum etc. - de quo pane, subdit hic auctor quod in hoc mundo vivitur sed non saturatur - ut tangit etiam iste auctor supra in Purgatorio in capitulo XXI°: La sete natural che mai non satia, et ideo inde quod scripsi, dicendo quod intrare bene dicti theologi possunt intrare talle salum, idest tale mare altum, servando eius navis sulcum post aquam revertentem sub puppa equalem, accipiendo hic allegorice tale sulcum pro anagogico intellectu quem lictera textualis includit in hoc ultimo suo poemate. Nam, sicut vomer aperit terram, et prora navis aquam, ita intelligentia nostra aperit licteram ad id quod includit; et sic de una allegoria habita clauditur ad aliam, nisi iterum aperiatur ut aqua in puppa navis, addendo quod illi gloriosi Greci qui associaverunt Iasonem ad terram Colchi ad vellum aureum acquirendum, scilicet Hercules, Thelamon, Castor, Pollux, Nestor et alii, non magis fuerunt mirati videndo dictum Iasonem arare et seminare dentes draconis custodientis dictum vellum: de qua ystoria vide quod scripsi supra in Inferno in capitulo XVIII°, ut stupidi erunt dicti theologi; et hec pro dicta prima parte premissa huius capituli. + +Inde, ad secundam veniendo, auctor premictit in eius principio hec verba: {La concreata e perpetua sete / del deiforme regno cen portava} etc., super quibus primo notandum est quod, dum nostra anima a Deo creatur, creatur et cum ea simul quedam aviditas remeandi ad eum, ut tangit auctor iste etiam supra in Purgatorio, capitulo XVI°, ibi dum dicit: {Lanima simplicetta che sa nulla / salvo che, mossa da lieto fattore, / voluntier torna a ciò che la trastulla}. Et ecce concreata, idest simul cum anima creata, dicta nostra talis sitis deiformis regni desiderati a nobis naturaliter, scilicet Impirei celi, in quo lux, stabilitas et visio Dei est, et ideo deiforme dicitur quasi uniforme Deo, considerata stabilitate dicti celi et luce, et quia primum opus fuit ab ipso Deo formatum etiam creatione mundi secundum unam opinionem tenentem quod celum Impireum fuerit illa lux de qua dicitur Genesis: In principio ibi prima dies facta est lux etc. De qua tali voluntate nostra ita naturaliter siciente et cupiente talem locum ait Ambrosius in libro De Spiritu Sancto dicens: Civitas illa Yerusalem celestis non meatu alicuius fluvii terrestris abluitur, sed ex fonte vite procedens, et Psalmo prius dicto: Sitivit anima mea ad Deum fontem vivum; subdit alibi: Satiabor cum apparuerit gloria tua, que in dicto celo est. Post hec auctor fingit se elevari cum Beatrice, ut dicit hic textus, ad celum et speram lunarem et ingredi corpus ipsius planete lune, unde ammirative arguit quod si corporaliter ita ingressus est illud corpus, contra naturam fuit, secundum Phylosophum in IIII° Physicorum dicentem quod duo corpora non possunt esse in eodem loco simul. Nam granum frumenti non potest repere, idest subintrare, aliud granum illo solido remanente, et hoc tangit hic auctor dicendo quod una dimensio in tali suo ingressu passa fuit alteram. Dicitur dimensio quelibet commensuratio corporis alicuius et determinatio per longitudinem, latitudinem et profunditatem; nam, ut ait ibidem idem Phylosophus: Omne consistens ex linea et superficie et corpore dicitur dimensio; linea est longitudo sine latitudine et profunditate, superficies est longitudo et latitudo sine profunditate, corpus vero est tota trina dimensio, ex quo concludit auctor quod si hic non concipitur humanitatis hoc, quod deberemus magis desiderare esse in dicto celo Impireo ubi videbimus quicquid credimus in fide, scilicet unitatem deitatis et humanitatis Christi et quomodo Verbum caro factum est, non circumscriptive, idest non per rationes et propositiones demonstrativas, sed per illas que sunt per se veras et patentes sine alia demostratione, ut est illa maxima Omne totum maius est suis partibus, ut distinguit Phylosophus in sua Posteriora. Et hoc tangit hic auctor dum dicit quod talis visio ibi verificabitur per se ut verificatur illud verum inter homines quod prius credimus quam demonstretur lingua. Post hec, ad id quod sequitur prenotandum est quod certa corpora dicuntur diafana, idest transparentia et sic rara, ut celi et aer; quedam opaca et sic densa ut terra; et alia solida corpora. Modo fingit auctor se petisse a Beatrice de apprehensione nigredinis illius que apparet in luna, quam fabulose simplices dicunt esse animam Cayn in hoc mundo, fingens ante responsionem deridere eum dictam Beatricem dicendo, si opinio vulgarium in hoc mundo errat, ubi clavis sensus visui, que est ratio rei vise, non certificat eos propter distantiam et remotionem, ut est in casu nostru de ipsa luna, quomodo amodo non deberet de hoc mirari ipse auctor cum nunc sit in ipso corpore lune cum sensu visivo suo et ratione valente ipsum in eum certificare. Et dubitando ita querit, unde dicit ei Beatrix quod dicat quid ipse auctor de hoc sentit; cui auctor respondet quod credit quod raritas et densitas sit causa illius nigredinis et aliarum diversitatum apparentium in aliis corporibus celestis; quam oppinionem ut eroneam improbando Beatrix, sic arguit contra ipsum auctorem, dicendo primo quomodo octava spera seu celum stelliferum, quod Scriptura Sacra vocat firmamentum demonstrat, ut scribitur in Alchibicio et per Ptolomeum in suo Quadripartito, nobis hic inferius in se habere stellas diversas et varias, tam in maioritate et minoritate quam in colore et luciditate, ut patet ad sensum. Et idem est in septem planetis erraticis: nam videmus stellam Mercuri parvam, lunam et solem magnas stellas, Venerem lucidissimam, Martem rubeum, Iovem albentem; modo, si hanc talem varietatem et discrepantiam raritatis et densitas inducerent, sequeretur quod unica tamen, idest tantummodo operativa et effectiva virtus foret in dictis omnibus superioribus corporibus distributa plus et minus singulariter in eis, et sic per consequens virtutes et influentie dictarum stellarum, que esse debent fructus specifici principiorum formalium, non essent diverse, ut expediunt esse ad formam et ordinem universi, sed essent solum unice operationis et effectus, et sic omnia dicta principia formalia, preter unum, destructa remanerent, ut dicitur hic in textu. -Adhuc etiam sic arguit ipsa Beatrix si non in totum sed in partem dicta raritas perforaret dictum corpus lunare, a termino et meta densitatis resplenderet et refundaretur lumen solis ut a plumbo celanti vitrum color in speculo; et si vis tu, auctor subdit Beatricem replicare, quod ibi radius tetrus, idest umbratus, se reddat propter distantiam loci, inducit in hoc solucionem ab experientia fonte artis trium speculorum, que per se patet hic in textu. +Dicuntur enim principia formalia iste substantiales forme, ut sunt anime intellective seu rationales in nobis hominibus, sensitive in brutis, vegetative in plantis, lapidibus, metallis et aliis huiusmodi productis et formatis, ut patet in Genesi in opera Dei sex dierum, et in VIII° Methaphysice per Phylosophum dicentem ibi quod Differentia rei a forma summitur, et in II° Physicorum etiam ait: Forma est principium operandi; quod etiam tangit iste auctor supra in Purgatorio in capitulo XVIII°, ibi dum ait: {Ogni forma substantial, che septa / è da materia et è cum lei unita, / specifica virtute a in sé collecta} etc. Que dicuntur formalia principia eo quod cum materia integrant composita, ut sunt genera singulorum et singula generum ac individua specierum, arguendo idem Beatrix tali secunda ratione dicendo: si dicta raritas foret causa dicte nigredinis, aut dicta nigredo pertransisset totum globum lune aut in partem, interserendo quod dictus planeta quasi ut quodlibet corpus carnale diversificatur per maciem et pinguedinem seu adipem diversificaretur in suo toto volumine, idest in tota sua revolutione circumcirca, quod falsum est, ut iste idem auctor dicit infra in XXII° capitulo, dum dicit ibi: {Vidi la figla di Latona incensa / senza quelumbra che mi fu cagione / per che già la credetti rara e densa}. Et rediens ad propositum dicit si dicta raritas penetraret dictum globum lune totaliter, ut dictum et propositum est, in eclipsis solis radius eius a lumine per illam partem penetraret ingestum, idest intrusum, sicut in alio quolibet raro; sed, cum hoc minime pateat, concludit falsa talis inductio et propositio. -Unde, concludendo contra predictam talem opinionem auctoris et contra opinionem Marciani, tenentis quod talis nigredo lune causaretur ab umbra terre, et Michaelis Scotti, tenentis quod causaretur a supradicta constellatione que dicitur Ursa Maior, Beatrix dicit quomodo celum divine pacis, idest quietis, cum in eo non sit aliquis motus, continet in se nonum celum, primum mobile in quo esse totius eius contenti dependet virtute motiva. +Adhuc etiam sic arguit ipsa Beatrix si non in totum sed in partem dicta raritas perforaret dictum corpus lunare, a termino et meta densitatis resplenderet et refundaretur lumen solis ut a plumbo celanti vitrum color in speculo; et si vis tu, auctor subdit Beatricem replicare, quod ibi radius tetrus, idest umbratus, se reddat propter distantiam loci, inducit in hoc solucionem ab experientia fonte artis trium speculorum, que per se patet hic in textu. Ad quem recursum experientie commendandum, ait Phylosophus in I° Methaphysicorum dicens: Artem magis experimento sciendam esse extimamus, et in I° Physicorum ad idem ait: Cognitio nostra a sensibilibus habet exordium. -In hoc III capitulo, continuando se auctor ad premissa proxime dicta ac premisso suo exordio satis per se patente, fingit sibi apparuisse in corpore huius planete lune has umbras, ut dicit textus hic, mediante virtute influentie presentis planete, beatas in celo. Nam virtuosa dicta eius influentia habet maximas mulieres sub eius ascendente natas reddere amatrices castitatis et virginitatis et, per consequens, vite religiose. +Unde, concludendo contra predictam talem opinionem auctoris et contra opinionem Marciani, tenentis quod talis nigredo lune causaretur ab umbra terre, et Michaelis Scotti, tenentis quod causaretur a supradicta constellatione que dicitur Ursa Maior, Beatrix dicit quomodo celum divine pacis, idest quietis, cum in eo non sit aliquis motus, continet in se nonum celum, primum mobile in quo esse totius eius contenti dependet virtute motiva. Qui tali esse sequens celum stelliferum, scilicet octava spera, ut instrumentum divine mentis et sigillum partitur per diversas essentias, idest per diversa predicta principia formalia seu formas substantiales ab eo distinctas et contentas. Ad quod ait sic Phylosophus in VIII° Physicorum: Diversitas specierum seu formarum est in rebus per diversitatem agentis, idest Dei, mediante dicto celo. Et hoc est quod tangere vult Boetius dicendo: Mundum mente gerens simul quam ymagine formans etc. -Unde subdit quomodo prius coto puerili, idest pensamento vano, ut dicit hic Beatrix, cogitavit dictas umbras fore ydola sive ymagines speculatas aliquarum umbrarum seu reflexas, ut putavit Narcissus de suo ydolo speculando se in quendam fontem, ut ait Ovidius in III, et sic errando philocaptus est de se ipso putando umbram suam pulcerrimam fore alterius persone; et sic mortuus est procus sui ipsius et translatus in florem sui nominis, quod tangit hic auctor, ut patet in textu, dicendo etiam comparative quod eius debiles palpebre occulorum et aperturas, quas vocat hic postillas ut diminutivum postium - dicuntur enim hii postes, postium hostia et introitus portarum, et sic aperture occulorum postille possunt dici idest parvule porte - ita redibant a conspectu aque illarum umbrarum ut reddeunt in respicientibus fundos seu alveos alicuius aque seu rivi non ita profundos ut persi sint, idest umbrati, vel dicit persi, idest perditi, et ut margerita seu perla in candida carne alicuius domine, fingendo ibi se reperire umbram Piccarde, filie domini Simoni de Donatis de Florentia, quam inducit ad dicendum inter alia qualiter, suo spirituali motu, dedicavit se in monasterio Sancte Clare Florentie quod dicitur Monticellus, et quomodo inde extracta fuit per vim per donimum Cursum, eius fratrem, et nupta, ut scripsi de hoc, et ibi vide supra in Purgatorio in XXIIII capitulo in principio. +Inde alii giri, idest septem spere planetarum, per varias differentias disponunt ad finem et semen dictarum essentiarum seu dictorum formalium principiorum cum suis motoribus angelicis ut mallei artis divine; ad quod respiciens Psalmista inquit: Verbo Domini celi firmati sunt et spiritu oris eius omnis virtus eorum. Et sic dicta organa celestia, dicit hic textus, adeo et ab eius dispositione et voluntate capiunt quod inferius hic operantur, unde ait Alpharabius: Celum movetur ut deserviat voluntati altissimi. Et repilogando adhuc Beatris, subdit hic in effectu quomodo elementa continentur dispositive a dictis planetis, et ipsi planete a dicta octava spera et dicta octava spera a nono celo predicto, et ipsum nonum celum ab ipsa divina mente; que mens et intelligentia divina, concludendo iterum subdit hic Beatrix, sicut anima in nobis per differentia membra ad diversas potentias resolvitur et operatur quod vult, - ut etiam ait Apostolus, Ad Romanos, XII° capitulo, dicens: Sicut in uno corpore multa membra habemus, non tamen omnia eundem actum habent etc., et Boetius in III°: Connectens animam per consona membra resolvit, ita suam bonitatem multiplicatam per stellas aperit et exequitur ac explicat, et ita agendo, subaudi, dicit Beatrix, quomodo virtus diversa constitutiva ipsius intelligentie divine, que est illa providentia de qua Sapientie XIIII° capitulo, ait Salamon sic loquens Deo: Tu pater omnia gubernas: providentia facit diversa ligam cum pretioso corpore stelle, que virtus, ut vita, idest ut anima corpori copulatur ipsi stelle; que verba congruentius posite fuissent hic in plurali numero quam in singulari, hoc modo: virtutes productive diverse dicte intelligentie et providentie Dei faciunt diversas ligas, idest commistiones cum corporibus stellarum, proportionando se eis in maiori et minori valore ad formalia principia effective supradicta, sicut metalla proportionata diversa in moneta cariori et viliori, que proportionando metallica liga dicitur et vocatur. Que talis predicta virtus ita mixta, ut subditur hic, cum dicto stelle pretioso corpore, per illud lucet, idest operatur, hic deorsum resplendendo letanter in suis effectibus ut letitia in occulo veniens a corde; et hoc quia dicta virtus venit a leta natura, naturante subaude, idest ab ipso Deo qui est ipsa summa leticia, et qui ut principium formale, productum subaudi, producit dictas varietates stellarum conformes sue bonitati, idest sue dicte prudentie. Nam raritas et densitas, ut opinabatur auctor hic de premissa nigredine lune ac de diversitate ceterarum stellarum, ultimo notandum est hic quod prout scribit Thomas in principio suo Contra Gentiles, capitulo XXIII° et XXIIII°: Deus non potest dici forma a qua resultat principium aliquid formale et ut sit pars alicuius compositi cum hoc imperfectionis esset, scilicet dependere ab aliquo composito, ut cadere in aliquam compositionem. Unde Magister Bernardus in prima Decretali, De Summa Trinitate, super verbo Pater, Filius et Spiritus Sanctus tres sunt persone, sed una essentia simplex omnino, sic glosavit: Compositio multiplex est: nam est compositio partis ad partes ut in rebus corporalibus. Item est compositio proprietatis ad subiectum ut rationabilitas in anima; item est compositio forme ad substantiam et substantie ad formam; et nulla istarum compositionum cadit in Deum, et ideo dicitur simplex omni, idest in quolibet sensu compositionum, et super illo alio textu dicte Decretalis ibi subiecto dicente: Christus verum homo factus ex anima rationali et humana carne compositus, dicit Iohannes Andree: Considera verba: non enim Christus compositus ex deitate et humanitate, nam simplicitas deitas nullam recipit compositionem, sed compositus dicitur realiter sue humanitatis, que fuit composita ex rationali anima et humana carne, unde auctor hic vocat Deum principium formale. Et Augustinus in suo libro De Libero Arbitrio dicendo quod Deus est forma omnium; et Boetius, dicendo: Forma boni livore carens etc., intelligendi sunt sensisse Deum fore formam conservativam et ydealem omnium rerum. Et sic non est nec potest dici principium formale informativum et refectum materie, sed principium formale ydeale et conservatum sicut forma sigilli conservat similitudinem sigilli; et hoc tangit etiam superius hic auctor dicendo quomodo octava spera a mente Dei volventis illud capit suam formam et fit eius sigillum. -Item fingit ibi se vidisse umbram Constantie imperatricis, que deducta etiam est de monasterio et tradita fuit nuctu. Unde in hoc sciendum est quod olim Robertus Guiscardus, de quo scripsi supra in Inferno in capitulo XXVIII, sua probitate acquisivit regnum Sicilie et Apulie; quo mortuo, Rogerius eius filius subcessit in dicto regno, inde dicto Rogerio subcessit in dicto regno Guillielmus, eius filius, rex probus et virtuosus, ut ostendit iste auctor infra in capitulo XX. Qui rex Guillielmus mortuus est unica filia relicta puella, scilicet supradicta Constantia, que temporis in processu, vellet seu nollet, a quodam magnate siculo nomine Tancredo intrusa fuit in quoddam monasterium in civitate Palermi, et dominator Sicilie effectus est dictus Tancredus, et tirannice se gerente, Archiepiscopus palermitanus sua industria ita fecit cum Papa Celestino tertio quod dicta Constantia tracta fuit de dicto monasterio et tradita est in uxorem Henrico imperatori V, et filio Federici primi imperatoris de Svevia, cuius cognomen erat Barbarossa. Qui Henricus, imperare incipiens anno domini MCLXXVII, intravit potenti exercitu insulam Sicilie et eam habuit et Apuliam, et dictum Tancredum occidit et Tancertum eius filium cum matre sua Margherita in Alamanniam secum duxit. +{Quel sol che pria damor mi scaldò el pecto.} In hoc III° capitulo, continuando se auctor ad premissa proxime dicta ac premisso suo exordio satis per se patente, fingit sibi apparuisse in corpore huius planete lune has umbras, ut dicit textus hic, mediante virtute influentie presentis planete, beatas in celo. Nam virtuosa dicta eius influentia habet maximas mulieres sub eius ascendente natas reddere amatrices castitatis et virginitatis et, per consequens, vite religiose. Quod totum poete senserunt fingendo Latonam peperisse Dianam et Appollinem, idest lunam et solem, accipiendo dictam Latonam pro religione, et dictam Dianam, idest lunam, pro castitate et dictum Appollinem pro sapientia, ut scribit Fulgentius, de qua tali virtute lune sub nomine Proserpine et Echate, quarum quelibet pro luna poetice ponitur, tangit Virgilius dicens in VI°: Casta licet patrui servet Proserpina limen etc., et alibi in Buccolicis: Casta fave Lucina: tuus iam regnat Appollo etc. Item habet reddere dicta impressio et influentia lune personam tepidam et mollem aliqualiter in animo, quod notat hic auctor inducendo hanc umbram Picarde inferius dicere quomodo eorum vota fuerunt neglecta et in parte vacua. Et hoc est quare auctor in hoc celo solummodo fingit beatas umbras sibi sic apparere in aspectu et colore aqueo et nubeo. -Continuando se auctor adhuc ad proxime precedentia in presenti IIII capitulo ita procedit; nam ex hiis que dixit se vidisse et audisse in proximo precedenti capitulo fingit nunc inde duo dubia sibi occurrisse. Secundum dubium erat audito quod dicta Constancia, perseverans in bono et religioso animo et proposito, propter violentiam alienam minus meruit, et dicta Piccarda. Nam electio nunquam esse potest de inpossibilibus, voluntas vero potest esse de impossibili, puta de immortalitate; unde subdit ibidem idem Phylosophus quod Voluntas non est electio sed propinqua electioni. Circa quem presentem passum scribendo Thomas in prima secunde, questio XIIIa, dicit quod homo liber dicitur ille qui secundum iuditium rationis potest eligere agere et non agere omnia que sunt ad finem, nam summum bonum et ultimum finem, scilicet Deum, non potest non eligere. Unde respectu illius non dicitur liber quis eum iuditium rationis non potest iudicare id esse non bonum vel non eligibile; et sic dicitur homo liber respectu electionis eorum que sunt ad finem, non respectu finis. Nam homo non potest non velle esse beatus vel esse miser, ymo de necessitate vult beatitudinem et non miseriam; restat igitur quod si talis liber homo moveatur pariter a dictis duobus cibis, quod in eo iuditium rationis non poterit pereligere aliquem de dictis cibis. Circa quod etiam idem Thomas in dicto suo libro et questione inter alia dicit quod talis homo eligit libere et non necessarie, cum electio sit de agendis vel non agendis ad finem, sed ratio potest iudicare quod sit ita bonum agere sicut non agere et istud sicut illud; unde electio non est de necessitate absoluta sed condictionali, scilicet secundum quod iudicabit ratio; et supposito quod tali famelico obiciantur dicti duo cibi eque boni, potest tamen unum eligere et alium refutare quia sua ratio poterit apprehendere unum sub aliqua meliori condictione quam alium. +Unde subdit quomodo prius coto puerili, idest pensamento vano, ut dicit hic Beatrix, cogitavit dictas umbras fore ydola sive ymagines speculatas aliquarum umbrarum seu reflexas, ut putavit Narcissus de suo ydolo speculando se in quendam fontem, ut ait Ovidius in III°, et sic errando philocaptus est de se ipso putando umbram suam pulcerrimam fore alterius persone; et sic mortuus est procus sui ipsius et translatus in florem sui nominis, quod tangit hic auctor, ut patet in textu, dicendo etiam comparative quod eius debiles palpebre occulorum et aperturas, quas vocat hic postillas ut diminutivum postium - dicuntur enim hii postes, postium hostia et introitus portarum, et sic aperture occulorum postille possunt dici idest parvule porte - ita redibant a conspectu aque illarum umbrarum ut reddeunt in respicientibus fundos seu alveos alicuius aque seu rivi non ita profundos ut persi sint, idest umbrati, vel dicit persi, idest perditi, et ut margerita seu perla in candida carne alicuius domine, fingendo ibi se reperire umbram Piccarde, filie domini Simoni de Donatis de Florentia, quam inducit ad dicendum inter alia qualiter, suo spirituali motu, dedicavit se in monasterio Sancte Clare Florentie quod dicitur Monticellus, et quomodo inde extracta fuit per vim per donimum Cursum, eius fratrem, et nupta, ut scripsi de hoc, et ibi vide supra in Purgatorio in XXIIII° capitulo in principio. -Inde, facta comparatione de Beatrice ad Danielem certificantem Nabucodonosorem regem in oblivionem eius somnii quod fecerat de statua humana, ut scribitur in Daniele, capitulo II, et de quo plene dixi supra in Inferno, capitulo XIIII, quo somnio revelato relevavit dictum regem ab ira qua morti volebat tradi omnes eius sapientes eo quod nesciebant divinari dictum somnium quale fuerat, auctor inducit Beatricem ad ipsum clarificandum de dictis duobus dubiis eius. Et primo de illo quod viderat ibi ita illas animas quasi ut verificaretur opinio predicta Platonis, dicendo quod dicte anime ibi vise, et quas in aliis celis videbit, ita locate sunt in Impireo celo et loco Paradisi sicut angeli et sancti quicunque maiores, licet differenter. Unde subdit auctor hic in persona Beatricis quod si posuit se vidisse in hoc celo lune has animas, ac etiam ponet se videre in aliis celis alias spirituales umbras, hoc dicit sub sensu anagogico, idest sub spirituali et intellectu, tali videlicet quod sicut ierarchie angelorum per novem ordines partite sunt, ita quod beatitudo eorum sit per gradus maior et minor ita et in motoribus novem celorum ratione eiusdem angelice nature, et sic eodem ordine beatitudo animarum beatarum mediante influentia dictorum celorum gradatim in Paradiso maior et minor est. +Item fingit ibi se vidisse umbram Constantie imperatricis, que deducta etiam est de monasterio et tradita fuit nuctu. Unde in hoc sciendum est quod olim Robertus Guiscardus, de quo scripsi supra in Inferno in capitulo XXVIII°, sua probitate acquisivit regnum Sicilie et Apulie; quo mortuo, Rogerius eius filius subcessit in dicto regno, inde dicto Rogerio subcessit in dicto regno Guillielmus, eius filius, rex probus et virtuosus, ut ostendit iste auctor infra in capitulo XX°. Qui rex Guillielmus mortuus est unica filia relicta puella, scilicet supradicta Constantia, que temporis in processu, vellet seu nollet, a quodam magnate siculo nomine Tancredo intrusa fuit in quoddam monasterium in civitate Palermi, et dominator Sicilie effectus est dictus Tancredus, et tirannice se gerente, Archiepiscopus palermitanus sua industria ita fecit cum Papa Celestino tertio quod dicta Constantia tracta fuit de dicto monasterio et tradita est in uxorem Henrico imperatori V°, et filio Federici primi imperatoris de Svevia, cuius cognomen erat Barbarossa. Qui Henricus, imperare incipiens anno domini M°CLXXVII, intravit potenti exercitu insulam Sicilie et eam habuit et Apuliam, et dictum Tancredum occidit et Tancertum eius filium cum matre sua Margherita in Alamanniam secum duxit. Ex qua Constantia dictus Henricus postea genuit Federicum secundum, qui tertius et ultimus imperator fuit de domo Svevie. Et hoc est quod tangit hic auctor de secundo vento Svevie, idest de dicto Henrico quem vocat ventum hic auctor, ratione transitorie glorie et dignitatis imperialis et aliarum istius mundi, etiam ut alludat verbis Yeronimi dicentis: Brevis est huius vite felicitas, modica huius seculi gloria, ventus tenuis est potentia temporalis; dic ubi sunt imperatores et reges qui quasi ut umbra transierunt? Ad quod idem dicitur Osee XII° capitulo, ibi: Efram pascit ventum, idest dicta vanagloria potentatuum huius mundi; alia per se patent. -Quod tangit hic auctor dicendo in persona Beatricis quomodo dicte umbre se ostenderunt ibi, non ut sortite sint et posite in tali celo circumscriptive, sed ut facerent signum de spirituali spera, idest de situatione animarum beatarum infimiore a conspectu divino et remotiore, addens quod ita loquendo ingenium legentis in hec ut sensibilia melius apprehendit intellectualiter, quod anagogice includunt. Item Ecclesia nostra Catholica pingit in forma humana Gabrielem, Michaelem et Raphaelem angelos, intelligendo tamen ipsos angelos spirituales substantias, qui Raphael, ut legitur Tobie capitulo XI, sanavit de mandato Dei ipsum Tobiam cecatum a stercore yrundinis, ut dicitur hic in textu. +{Intra due cibi distanti e moventi.} Continuando se auctor adhuc ad proxime precedentia in presenti IIII° capitulo ita procedit; nam ex hiis que dixit se vidisse et audisse in proximo precedenti capitulo fingit nunc inde duo dubia sibi occurrisse. Primum erat quia videndo in hac spera lune animas illorum qui in hac vita virtuose egerunt sub influentia eius, dubitabat ne opinio Platonis vera foret, tenentis animas nostras a stellis nobis infundi, et ad easdem stellas in morte redire, unde in suo Timeo libro quodam, quem scripsit Timeo eius discipulo, ita inquit: Coagumentataque mox universe rei machina delegit de animas stellarum numero pares singulasque singulis comparavit eademque vehiculis competentibus suppositas universe rei naturam spectare iussit, et subdit: Vincentibus quidem animabus in hac vita, contra vitia subaudi, in morte ad corporis stelle contubernium sedemque reditum pater acturis deinceps vitam veram et beatam. Secundum dubium erat audito quod dicta Constancia, perseverans in bono et religioso animo et proposito, propter violentiam alienam minus meruit, et dicta Piccarda. Que duo dubia ita pari affectu, dicit hic auctor, movebant eum ad volendum querere a Beatrice rationem de utroque, quod necesse erat, ipsum ut perplexum silere, non valendo eligere de quo primo quereret, quod quidem probat tali inductione philosophica, ponendo hic in terminis ipse auctor sic dicendo: Si quis liber homo famelicus sit intra duos cibos pariter sibi distantes et moventes, idest attrahentes equaliter eius voluntatem, prius fame peribit quam de aliquo dictorum ciborum summat elective; et intellige in proposito casu illum hominem liberum qui a iuditio rationis penitus regulatur in sua voluntate in eligendo aliquid vel non, non autem a concupiscentia vel ab aliqua alia passione appetitiva motus, cum dicat Phylosophus in III° Ethycorum quod Electio est quedam voluntas per rationem et intellectum determinata, contraria concupiscentie et ire, ideoque non est convertibilis cum voluntate absoluta. Nam electio nunquam esse potest de inpossibilibus, voluntas vero potest esse de impossibili, puta de immortalitate; unde subdit ibidem idem Phylosophus quod Voluntas non est electio sed propinqua electioni. Circa quem presentem passum scribendo Thomas in prima secunde, questio XIIIa, dicit quod homo liber dicitur ille qui secundum iuditium rationis potest eligere agere et non agere omnia que sunt ad finem, nam summum bonum et ultimum finem, scilicet Deum, non potest non eligere. Unde respectu illius non dicitur liber quis eum iuditium rationis non potest iudicare id esse non bonum vel non eligibile; et sic dicitur homo liber respectu electionis eorum que sunt ad finem, non respectu finis. Nam homo non potest non velle esse beatus vel esse miser, ymo de necessitate vult beatitudinem et non miseriam; restat igitur quod si talis liber homo moveatur pariter a dictis duobus cibis, quod in eo iuditium rationis non poterit pereligere aliquem de dictis cibis. Circa quod etiam idem Thomas in dicto suo libro et questione inter alia dicit quod talis homo eligit libere et non necessarie, cum electio sit de agendis vel non agendis ad finem, sed ratio potest iudicare quod sit ita bonum agere sicut non agere et istud sicut illud; unde electio non est de necessitate absoluta sed condictionali, scilicet secundum quod iudicabit ratio; et supposito quod tali famelico obiciantur dicti duo cibi eque boni, potest tamen unum eligere et alium refutare quia sua ratio poterit apprehendere unum sub aliqua meliori condictione quam alium. Et sic concluditur quod si apprehenderit eos pariter in bonitate et affectione, quod nunquam eliget ut in proposito nostro, addendo hic auctor quod nedum hoc contingit in nobis rationalibus, sed etiam in brutis in suo apprehensivo instinctu appetibili et electivo, exemplificando de agno quodam existente in medio duorum luporum equaliter timente quomodo immobilis efficietur, item et de cane quodam existente inter duos damas equaliter cupiente aggredi utrumque quomodo de necessitate desistet ire ad aliquem eorum; dicuntur enim dame quedam animalia de genere cervorum, de quibus Virgilius in sua Buccolica inquit: Cum canibus timidi veniunt ad pocula dame. Ymo quod plus est in rebus insensatis hoc accidere, videtur secundum Fratrem Albertum dicentem in suo Lapidario quod: Si duo magnetes subtus et supra equatis virtutibus ordinentur et ferrum in medio disponatur, quod dictum ferrum necessario pendebit in aere. + +Inde, facta comparatione de Beatrice ad Danielem certificantem Nabucodonosorem regem in oblivionem eius somnii quod fecerat de statua humana, ut scribitur in Daniele, capitulo II°, et de quo plene dixi supra in Inferno, capitulo XIIII, quo somnio revelato relevavit dictum regem ab ira qua morti volebat tradi omnes eius sapientes eo quod nesciebant divinari dictum somnium quale fuerat, auctor inducit Beatricem ad ipsum clarificandum de dictis duobus dubiis eius. Et primo de illo quod viderat ibi ita illas animas quasi ut verificaretur opinio predicta Platonis, dicendo quod dicte anime ibi vise, et quas in aliis celis videbit, ita locate sunt in Impireo celo et loco Paradisi sicut angeli et sancti quicunque maiores, licet differenter. Nam in beatitudine visionis Dei prestanciores sunt summi sancti quam alie anime, sicut in ordinibus angelorum; nam seraphini presunt cherubinis, cherubini tronis, et sic de singulis descensive. Ad hoc Augustinus in suo Speculo ita ait: Dico premia pro labore diversa, quia alii plus, alii minus Deum videbunt. Unusquisque enim Deum videbit quanto purius hic vixerit vel amplius certaverit, sed per karitatem, que ibi erit perfecta, omnes beati cuncta possidebunt simul. Unde subdit auctor hic in persona Beatricis quod si posuit se vidisse in hoc celo lune has animas, ac etiam ponet se videre in aliis celis alias spirituales umbras, hoc dicit sub sensu anagogico, idest sub spirituali et intellectu, tali videlicet quod sicut ierarchie angelorum per novem ordines partite sunt, ita quod beatitudo eorum sit per gradus maior et minor ita et in motoribus novem celorum ratione eiusdem angelice nature, et sic eodem ordine beatitudo animarum beatarum mediante influentia dictorum celorum gradatim in Paradiso maior et minor est. + +Quod tangit hic auctor dicendo in persona Beatricis quomodo dicte umbre se ostenderunt ibi, non ut sortite sint et posite in tali celo circumscriptive, sed ut facerent signum de spirituali spera, idest de situatione animarum beatarum infimiore a conspectu divino et remotiore, addens quod ita loquendo ingenium legentis in hec ut sensibilia melius apprehendit intellectualiter, quod anagogice includunt. Unde Phylosophus in I° Physicorum ait: Cognitio nostra a sensibilibus habet exordium, et in I° Methaphysice inquit: Principia scientiarum speculativarum sunt per sensum accepta. Et Thomas in prima questione II° ait: Naturale est homini ut per sensibilia ad intelligibilia veniat, et omnis nostra cognitio a sensu initium habet, et dicit hic auctor quomodo tali dicta Sacra Scriptura attribuit Deo pedes et manus, aures et occulos et alia nostra sensibilia organa quantum ad litteram, sed anagogice, idest spiritualiter, aliud intelligit. Nam in eius brachio datur intelligi ipsa potentia divina spiritualiter, unde illud in Psalmo: Virtutis fecit potentiam in brachio suo, et in eius pedibus designatur illa pars iustitie Dei que conculcat superbos, unde sequitur in dicto versiculo, Dispersit superbos mente cordis sui; et in alio Psalmo dicitur: Donec ponam inimicos tuos scabellum pedum tuorum, et sic de aliis dictis membris. Item Ecclesia nostra Catholica pingit in forma humana Gabrielem, Michaelem et Raphaelem angelos, intelligendo tamen ipsos angelos spirituales substantias, qui Raphael, ut legitur Tobie capitulo XI°, sanavit de mandato Dei ipsum Tobiam cecatum a stercore yrundinis, ut dicitur hic in textu. Et per hec dicitur in quodam Decreto: Quod legentibus prestat scriptura, hoc idiotis prestat pictura. Inde auctor in persona Beatricis reassumendo quod dixit, dicit quod simile est dictum Timei, idest Platonis, huic fictioni ipsius auctoris, dividendo ita has animas, ut supra tactum est, cum ipse Plato, scribendo animas ita ad stellas reddire sentiat ad licteram ut dicit, non sub aliquo extrinseco sensu, ut sentit hic auctor. Nam si dictus Plato intellexisset in tali eius opinione quod laus vel reprehensio influentiarum dictorum planetarum rediret ad eos, forte non errasset, unde fuit, dicit hic textus, hoc dictum Platonis causa quare antiqui Gentiles nominaverunt planetas a nomine Iovis, Mercurii et Martis et aliorum ceterorum virorum ab ipsis impressis, quasi crederent animas talium ad dictas stellas reddisse. -Et ecce quod dicit hic auctor de non commutando votum arbitrio vestro sed cum auctoritate superioris, scilicet diocesani: hoc tamen fallit si vovens votum suum, quod in temporali obsequio consistit, in perpetuam religionis observantiam propria auctoritate commutat, item propter defectum conditionis alicuius voti, item propter defectum cause voti, item si non processit ad actum licet propositum habuit quis vovendi, quod tangit hic auctor dum dicit quod votum fit statim ipso actu promissivo, item si vovens non habet liberam facultatem vovendi, item si votum illicitum est, a quo non tamen potest, sed etiam debet sua auctoritate discedere. +Post hec auctor, continuando se, inducit Beatricem solvere volendo secundum eius dubium, scilicet cur demeruerunt dicte anime si violentia aliena non perseveraverunt in suis monasteriis, dicere et arguere quomodo violentia est et dicitur quando patiens nichil confert vi patiendi sibi; at iste anime contulerunt vi eis facte voluntarie saltem in non revertendo ad sua monasteria ergo etc. Unde circa hec Philosophus in III° Ethycorum ait: Violentum est cuius principium extra tale existens, in quo nichil confert operans secundum proprium appetitum vel patiens quod violentum fit per violentiam et ignorantiam. Et Thomas in prima secunde ad idem sic etiam ait: Cum aliquis vult pati ab alio, manente in eo qui patitur voluntate patiendi, non est simpliciter violentum; quia, licet ille qui patitur non conferat agendo, confert tamen volendo pati, unde non potest dici involuntarium. Ad hoc Gregorius recitatus in quodam Decreto: Adversitas que bonis votis obiicitur, probatio virtutis est, non iuditium reprobationis; quis enim nesciat quam prosperum fuit quod Paulus Apostolus predicaturus ad Ytaliam veniebat, et naufragium veniens pertulit? Tamen navis cordis in maris fluctibus integra stetit, ut etiam in beato Laurentio in ignea grada martirii et in Scevola Mutio, ut dicit hic textus. Scribit enim Titus Livius et Seneca in XXIIIIa Epistula ad Lucilium quod, dum olim Porsenna Clausinus rex Etruscorum venisset in obsidionem circa Romam, et multum stringeret eam, iste Mutius civis romanus et iuvenis animosus solus et occulte exivit urbem et ad castra Porsenne predicti perrexit, et breviter factus propinquus dicto regi, evaginato gladio, quendam scribam dicti regis subito occidit, putando se occidisse regem. Qui captus, in adductum ignem, quod loqui nolebat dicto regi petenti ab eo cur hoc egisset, propter tale eius errorem, dexteram misit, qua ardente cepit loqui dicto Porsenne ita dicens: *Romanus sum civis, hostis hostem occidere volui, nec ad mortem minus animi est quam fuit ad cedem; nam facere, inquit, et pati fortia Romanorum est*, addendo fore Rome tunc quingentos alios iuvenes coniuratos ad idem faciendum contra ipsum Porsenam. Quo audito, dictus rex statim composuit cum ipsis Romanis et de dicta eorum obsidione recessit, et ipsum Mutium liberavit. Et ut tangat auctor de voluntate absoluta et mixta, inducit Beatricem adhuc ad repetendum verba Piccarde que dixit superius, scilicet quomodo dicta Constantia retinuit velum cordis in voluntate absoluta sed velum professionis amissit in mixta voluntate. Nam, licet voluisset remansisse in monasterio absolute, noluit tamen interpretative, cedendo vi vel metu sibi facto, cum talia magis sint voluntaria quam involuntaria. Unde Philosophus in preallegato libro III° Ethycorum ait: Quecumque propter timorem maiorum malorum operata sunt, vel propter bonum aliquod magis voluntariis similantur et mixte sunt tales operationes, idest habentes aliquid de utroque. Ideo in eis quis laudatur quando turpe aliquid vel triste substinet pro magnis bonis, exemplificando de iactu rerum facto de nave in mare in tempestate; quando vero pro parvo bono, vituperatur, exemplificando de Almeona occidente propriam infrascriptam eius matrem rogamine patris eius, scilicet Amphiarai, de quo vide quod scripsi supra in Inferno, capitulo XX°, et in Purgatorio, capitulo XII°. De quo etiam casu Ovidius in VIIII° ait: Natus erit pius et sceleratus eodem: quod tangit auctor hic dicendo quomodo ipse Almeona ut non proderet pietatem dicti sui patris coegit se ad occidendum Eurifilem predictam eius matrem, unde subdit idem Phylosophus in dicto eius libro: Quedam autem fortassis non est cogi, sed magis moriendum patientem durissima, et enim Euripedis Almeona derisoria videtur cogentia matrem occidere, concludendo auctor in persona Beatricis circa hec, quomodo voluntas absoluta non consentit directe alicui dans sed obliqua, puta ut evitet aliqua periculosa. Nam dicit dictus Phylosophus quod Voluntabile est quod recte volumus, et Thomas in prima secunda dicit etiam quod Voluntas absoluta non consentit alicui non bono cum procedat ab intellectu rationali ut quedam inclinatio procedens ab interiori principio cognitivo, unde et Augustinus, scribens contra Petulianum ait: Benefacere nemo potest nisi elegerit, et nisi amaverit, quod est in libera voluntate, et sic per coactam voluntatem seu mixtam possumus male agere. Sed non bene Canoniste vero circa premissa distinguunt: quando scilicet per coactionem aliquid fiat, aut coactio est absoluta aut conditionalis; absoluta, scilicet cum quis violentis trahitur ad aliquid faciendum, quo casu quis excusatur allegantes Agustinum dicentem in primo De Civitate Dei: Lucretiam ita coactam a Sexto non comisisse adulterium per coytum illius violentum, quam ystoriam scribam infra in VI° capitulo; conditialis autem que metum vel cruciatum seu aliquid aliud grave minatur, et si excuset a tanto non tamen excuset a toto, ut in casu nostro potest dici; et ex hoc dicitur in Iure Civili quod Coacta voluntas, voluntas est. Ultimo congratulatur auctor Beatrici ut sacre theologie, ut per se satis patet. + +{Sio ti fiammeggio nel caldo damore.} In hoc presente V° capitulo, continuato cum fine proxime precedentis, adhuc premisso quomodo maius donum quod fecerit Deus creando angelos et hominem, fuit collatio liberi arbitrii, facta solum in eos ut in creaturas intellectuales et rationales - nam dicitur liberum quantum ad voluntatem, et arbitrium quantum ad rationem, unde dicitur liberum arbitrium abilitas rationalis voluntatis, qua bonum eligitur gratia cooperante vel malum ea deserente; nam, licet voluntatis sit appetere, rationis est videre quid agendum vel eligendum sit vel non, unde ab eo nostra merita et demerita dependent, unde Augustinus in Enchiridion ait: Homo male utens libero arbitrio et se perdidit ipsum, ad quod etiam scribitur in Ecclesiastico, XV° capitulo: Sic Deus ab initio constituit hominem et reliquit eum in manu consilii sui, idest in libertate arbitrii, exponit ibi Glosa: Et ideo soli rationali creature datum est, que sola inter creaturas habet voluntatem et rationem; bruta enim habent solum sensum et appetitum sensualitatis, non autem voluntatem et rationem, et sic carent libero arbitrio premisso - auctor inducit Beatricem sibi respondere querenti an votum non impletum quis possit aliter redimere vel supplere, hoc modo dicendo: Si tu auctor argumentaberis si votum taliter et tale a dicta libera nostra voluntate manaverit, quod Deus sicut tu consentiat, idest consentire debeat dicto voto voluntario tam ratione honeste etc. et persone vote et voventis, quomodo potes a tali contractu et pacto votivo postea resilire a te ipso solo, cum Iure regula dicat quod Unumquodque debet dissolvi eo genere cognoscere quo ligatur. Item et cum alia Lex dicat: Sicut in initio unicuique libera potestas est contrahendi, ita renuntiare semel constitute obligationi non potest. Nam, sicut quis rem traditam Deo in victimam et sacrificium, dicit adhuc hic Beatrix, non potest illa amplius retrahere a victima nisi aliter efficeretur male ablatum, unde in Levitico, capitulo finali, dicitur quod semel Deo sanctificatum est, non potest in alios usus commutari nisi aliter appareret de voluntate Dei, ut in victima incoacta per Habraam volente victimare Ysaac Deo, quam victimam angelus Domini impedivit, ita pari ratione in rem erit semel ore nota. Unde in Deuteronomio, capitulo XXIII°, dicitur: Quod semel egressum est de labiis tuis observabis et facies quod promisisti Domino tuo etc. Et ut magis explicite intelligantur que dicit hic auctor de voto et eius redemptione, premictendum est quod duplex est votum, scilicet votum necessitatis quod quis promictit in baptismo, ut est abrenuntiare Sathane et pompis eius, tenere Fidem et servare Decalogum, idest decem precepta Legis, et de hoc nichil dicit hic auctor; aliud votum dicitur voluntatis, quando scilicet quis votum voluntarie emictit et ad quod quis ante non tenebatur, sed postea astringitur sicut est votum continentie, abstinentie et peregrinationis, unde Psalmista: Vovete et reddite Deo; Idest si vovetis reddite, dicit ibi Glosa. Item hoc votum voluntarium quandoque dicitur simplex, quando scilicet emictitur sine ulla solempnitate, de quo in hoc capitulo dicitur, quandoque vocatur solempne, ut votum monachorum et monacharum; tamen quantum ad Deum simplex votum non minus obligat quam solempne predictum et utriusque violatio peccatum mortale inducit. Item voluntarium votum aliud purum aliud conditionale: purum, ut dictum est, quando simpliciter emictitur, conditionale quando aliqua conditio expressa in eo infertur, puta cum voveo ieiunare vel limina Sancti Petri visitare, si Deus michi prestiterit sanitatem vel dederit mihi filium, vel tacita, puta si potero, si vixero vel Deus aliter revelaverit, et tale votum si conditio deficit non tenemur servare. Unde Augustinus in libro De Adulterinis Coniugiis ait: Nulla ratione vel conditione rumpenda sunt que sine ulla conditione aliqui voverunt. Ex quibus premissis, licet Magister in IIII° Sententiarum dicat quod votum sit quedam testificatio promissionis spontanee de hiis que Deo et sub Deo fieri debent et Thomas in secunda secunde LXXXVIIIa questione ubi de hac materia diffusius tractat, etiam ibi diffiniat, sunt Canoniste ad diffiniendum taliter illud votum eius dicunt: Est alicuius rei licite faciende vel non faciende cum deliberatione animi Deo facta pollicitatio; dicit autem fieri debere pretextu rei licite, quia si mala vel illicita esset promissio, non esset servanda sed rescindenda. Unde Ysiderus in Sinonimis, libro II°, ait: In malis promissis rescinde fidem, in turpi voto muta decretum. Que incaute vovisti ne facias; impia enim promissio que scelere adimpletur, et Ecclesiastes, V°, dicitur: Displicet Deo infidelis et stulta promissio, et Ambrosius: Nichil promictat homo inhonestum, aut si promictat non servet. Ex quibus reprehendit hic auctor Ieptre filium Galadres naturalem de sacrificio quod fecit de unica filia sua; nam, ut legitur Iudicum, capitulo XI°, cum bellum ut dux Israel semel parasset contra filios Amonis, ita vovit si victor esset, Quicumque fuerit egressus de foribus domus mee occurrens michi revertenti, illum domino sacrificabo, unde occurrentem primo sibi victorioso dictam eius filiam, mactavit et victimavit Deo, quod stultum fuit et non acceptabile Deo. Unde idem Ambrosius ita in suo libro De Officiis ait de hoc Iepte: Miserabilis necessitas que solvitur parricidio; melius est non vovere id quod sibi is cui promictitur nolet exolvi. Nam non omnia promissa servanda sunt, cum et ipse Dominus (sic dicitur Mathei XII°), frequenter suam mutat sententiam. Item Yeronimus ad hoc inquit: In vovendo fuit stultus Iepte quia distintionem non adhibuit in reddendo. Nam si occurrisset sibi agnus vel vitulus, bene debuisset illum victimasse, non autem filiam. Eodem modo reprehendit etiam auctor hic regem Agamenonem Grecorum, olim exercitus contra Troianos ducem, qui victimavit Ephigeniam eius filiam suis diis ut prospere navigaret cum dicto exercitu, ut plenius scripsi supra in Inferno in capitulo XX°, ubi vide de hoc. Post hec auctor secundario inducit Beatricem dicere quomodo Ecclesia dispensat in votis, tangendo, licet non isdem verbis, in effectu quod scribit Alexander papa tertius cuidam episcopo querenti ab eo quod quesivit hic auctor a Beatrice, ita dicendo in quadam eius Decretali: An vota peregrinationis elemosinis redimi possint, vel pro necessitate in aliud commutari: respondimus quod ab eius qui presidet pendet arbitrio ut consideret diligentius qualitatem persone et causam commutationis, an scilicet ex infirmitate seu affluentia divitiarum aut alia causa probabili, peregrinatio aut recompensatio melior fuerit et Deo magis accepta, et exinde secundum hoc debet dispensare; et in hiis consistit clavis aurea, idest auctoritas, et clavis argentea, idest scientia, et discretio prelati. De quibus duabus clavibus tangit hic auctor, et ego plene scripsi supra in Purgatorio in capitulo VIIII°, ubi de eis vide. Et ut hec procedant de iure divino ita arguit Innocentius papa in sua quadam alia Decretali dicens: Cum igitur in lege veteri in qua non minus preceptum Domini obligabat quam votum hodie obliget in Ecclesia primogenita, que Domino mandabatur offerri quedam Domino redderentur ut primogenita levitarum, quedam redimerentur ut aliarum tribunum, quedam commutarentur in aliud sicut primogenitum asini qui ove commutabatur, ut habetur Exodi capitulo XXXII°, et Numeri XXVIII° capitulo. Et hoc etiam tangit hic auctor dicendo quomodo necessitatum fuit Hebreis etc., unde Numeri, capitulo XXX°, dicitur: Si quis votum Domino vovit, non faciat irritum verbum suum, sed omne quod promisit impleat; et in capitulo XXVIII° dicitur: Moyse precipe filiis Israel, et dic eis: *Dicit Dominus oblationes offerre meas* etc. Sic ergo volens votum commutare potest in aliud pium opus, et hoc auctoritate pape et aliorum episcoporum dispensatione, salvo quod solus papa dispensare in voto ultramarino in subsidium terre sancte facto potest et non alius. Et ecce quod dicit hic auctor de non commutando votum arbitrio vestro sed cum auctoritate superioris, scilicet diocesani: hoc tamen fallit si vovens votum suum, quod in temporali obsequio consistit, in perpetuam religionis observantiam propria auctoritate commutat, item propter defectum conditionis alicuius voti, item propter defectum cause voti, item si non processit ad actum licet propositum habuit quis vovendi, quod tangit hic auctor dum dicit quod votum fit statim ipso actu promissivo, item si vovens non habet liberam facultatem vovendi, item si votum illicitum est, a quo non tamen potest, sed etiam debet sua auctoritate discedere. Aliter a voto realiter nullattenus possimus discedere, sed a re vota sic cum auctore et discretione domini pape vel aliorum episcoporum, dummodo sit tales res que non preponderet omnibus aliis, ut dicit hic auctor in textu, puta continentia, in cuius voto etiam papa non potest dispensare nec debet, non fratruum a campanellis et ab aliis multis questoribus absolventibus homines a votis de facto mediante pecunia, quod etiam tangit hic auctor dum dicit: Se mala cupidigia altro vi grida etc., et hoc de voto dicta sufficiant. Post que auctor fingit se cum Beatrice, idest cum theologica scientia, subito de celo lune ad celum et speram Mercurii ascendisse, ut patet hic in textu. Qui planeta ita comitatur solem ut nunquam nobis pateat ut alii planete, et hoc tangit hic auctor dicendo quomodo se velat cum radiis alterius, scilicet solis, fingendo etiam ibi se reperisse beatas animas illorum qui virtute et influentia talis planete mediante, meruerunt in hoc mundo celestem beatitudinem, inter quas nominat solum duas, scilicet animam Iustiniani imperatoris, et Romei provincialis, de quibus statim dicam in sequenti capitulo. -In hoc VI capitulo, ad precedentia se continuando, auctor digressive, ut materiam sui poematis ampliet, inducit umbram Iustiniani imperatoris, de se dicendo incohare a signo aquile imperialis ut summat causam recitandi memoranda facta sub tali vexillo olim exacta. Circa cuius prima hec verba premissa notandum est quod, secundum quod scripsit Anacreon poeta grecus, expulso Saturno de regno insule Cretensis per Iovem eius filium - de quo plene scripsi supra in Inferno, capitulo XIIII - quidam Titanides, idest quidam filii Titani fratris dicti Saturni, propter talem expulsionem paraverunt bellum contra dictum Iovem; qui Iuppiter, orans superos ut sibi prodigium darent ut signum haberet sub quo ipse cum eius gente dimicaret, statim de montibus dicte insule Yde prodiit quedam aquila circumvolando supra caput dicti Iovis, quam incontinenti pro eius signo accepit et habuit, et cum eo vicit contra dictos Titanides, et vocata est inde aquila ales Iovis semper. Quod signum acquile Dardanus Troianus, ut filius dicti Iovis et Electre, inde postea et successores eius detulerunt, et sic Eneas de dicta gente dardanea de Troia post eius excidium veniens in Ytaliam cum Ascanio filio suo et Anchise eius patre, dictum signum secum duxit, quod excidium Troie fuit anno CCCCLIIII ante urbem conditam secundum Orosium, et sic de Oriente in Occidentem, sicut currit motus celi, cum ipso Enea profectum est dictum signum aquile. Quem Eneam vocat hic antiquum auctor ratione sui nobilis sanguinis, vel vocat ita eum ad differentiam aliorum sibi subcedentium imperatorum qui olim, ut dicit quidam Textus Legalis, omnes ab eo Eneide vocati sunt; et qui Eneas, ut sequitur hic in textu, Laviniam, filiam regis Latini, inde bello obtitnuit contra Turnum regem Rutilorum. Et quod dixi quod nomine et re dictum imperium fuit sic apud Grecos, subaudi scilicet usque ad dictum Constantinum quintum et Leonem eius filium qui cepit imperare anno domini VIIcXLV. Nam eo tempore, dum Astulfus, rex Lungobardorum, inductu certorum malorum romanorum Tusciam occupasset et Romam adgressus esset ecclesias omnes et alia vastando, Stephanus papa secundus auxilium petiit a dicto Constantino et Leone eius filio, quibus recusantibus patrocinari Ecclesie contra dictum Astulfum, petiit subsidium a Pipino secundo rege Francorum, et habuit et obtinuit contra dictum Astulfum mediante pugna Francorum. Ex quo dictus Stefanus papa, anno VIIcLVI, dictum romanum imperium de Grecis transtulit in Germanos, et factus est Karolus Magnus filius dicti Pipini imperator. Inter quos dictos principales constantinopolitanos dicit dicta umbra Iustiniani quomodo imperator unus de eis fuit, et quomodo reformavit Corpus Iuris Civilis; nam tres codices ad unum reduxit et veterum prudentum Iura, que ad duorum milium librorum numerum attingebant, ad quinquaginta libros redegit. Item dicit quomodo Agapitus papa ipsum retraxit Iustinianum ab errore Euticetis. Nam tempore ipsius Iustiniani fuit quidam abbas Constantinopolitanus, nomine Eutices, hereticus, qui tenuit quod verbi Dei et carnis in Christo una tamen natura erat, scilicet divina, unde dicebat quod post resurrectionem Christus solum remansit in divina natura, qui dampnatus inde fuit in Calcedoniensi Concilio, et cum eo Dioscorus episcopus Alexandrinus in eadem heresi involutus. Et diffinitum fuit predicari duas naturas in Christo fuisse et unam personam in dicto concilio. Inde dicit dicta umbra, vel dicere vult, quomodo dedito se in totum dicto laborerio legum, quod quasi divina auxiliante manu Belisarius patritius vices gerendo circa arma dicti Iustiniani olim mirabiliter de Persis triumphavit, inde in Affricam transivit et Vandalos romano imperio subiugavit et Gelismerum eorum regem, et idem fecit de Gottis et de Odoacro et Attila eorum regibus hostibus romanorum. Post hec auctor, volens ostendere in quantum venerari debet dictum signum aquile representans imperium romanum et monarchiam mundi in reprehensionem multorum ipsum hodie deprimentium, in persona dicte umbre Iustiniani digressive ad narrandum hic nunc procedit quamplurima memoranda facta et gesta sub dicto signo, et sub brevitate incipit sequendo Titum Livium, scribam Romanorum gestorum, incipiente primam partem sui voluminis a capta Troia, et sic, ut dicitur hic in textu, a morte Pallantis, filii regis Evandri, secuta propter regnum Ytalie Enee querendum sub dicto signo. Scribit Titus Livius in prima decada et Valerius in VI, in titulo De Severitate, scilicet quod quelibet dictorum partium eligeret tres pugnatores et victores illud signum haberent in solidum et sic deventum est ad singulare bellum ter geminorum: nam pro parte Romanorum in campo fuerunt tres fratres vocati Oratii, et pro parte Albanorum fuerunt alii tres fratres vocati Curiatii, quos omnes tres Curiatios, mortuis duobus prius de dictis Oratiis, tertius occidit solus, et sic ab inde citra dicti Albani privati sunt dicto signo et illud Romani in totum habuerunt. Nam, quamvis vicerit dictus Anibal Romanos, primo apud Trebiam flumen labens non longe a civitate Bobii et Placentie, et secundo apud Tragimenum lacum perusinum, et tercio aput Cannas in Campanea, dictus Scipio, etatis XXVI annorum, cum gente romanorum ivit in Yspaniam et ibi per vim habuit Cartaginem novam, et ibi Asdrubal, frater dicti Anibalis, se submisit Romanis. Inde dictus Scipio transfretavit in Affricam et ducem Penorum vicit et Cartaginem obsedit, ad quam Anibal, dimissa obsidione et levata circa Romam, venit Cartaginem et ibi superatus est in bello a Scipione predicto. Item dicit hic auctor quomodo etiam Pompeius in iuvenili etate cum dicto signo triumphavit contra piratas. Item Antandrum civitatem Tracie, ubi Eneas primo paravit suum navigium ad veniendum in Ytaliam cum dicto signo aquile etiam revisit, item et flumen Simeontis iuxta Troyam fluens. Inde dictus Cesar ivit in Egyptum et Ptolomeum eius regem occidit et Cleopatram eius sororem a carcere liberavit, cum qua fornicatus diu fuit. Inde ivit in Affricam et regem Iubam et Mauritanum regnum subiugat, iterum inde tendit ad Yspaniam ubi apud Mundam civitatem Gneum et Sextum filios Pompei vicit. Inde dicit quod fecit cum baiulo, idest cum eius delatore sequenti, scilicet cum Octaviano imperatore, primo filio Octavie sororis Cesaris secundum Ysiderum. Svetonius dicit quod nominata fuit acia dictum signum; nam, occiso Iulio Cesare, eius avunculo, per Brutum et Cassium, factus est, officio triumvirorum extincto, dictus Octavianus imperator a Romanis in iuvenili etate. Nam, anno XVIII et ultimo sui imperii, sub Pontio Pilato eius consule seu vicario in Iudea, Deus voluit facere et habere vindictam in humanitate Christi sui filii a dicto Pilato instantibus Iudeis crucifixi de humana natura eius inimica propter prevaricationem primi hominis, et satisfaciendo eius ire quam habebat contra eam. Ex qua, ut dicit Apostolus, omnes Eramus filii ire, et In condempnatione propter delictum unius, ut ait Ad Romanos, V capitulo. Ac inde per LVIIII annos, scilicet anno II imperii Vespasiani, cum dicto signum in manu Titi, filii dicti Vespasiani, Deus fecit fieri vindictam supradicte vindicte, in quantum caro et natura humana Christi unita erat cum divinitate, contra Iudeos. Nam, ut refert Iosephus, victa Ierusalem per dictum Titum, numerus Iudeorum captivorum fuit LXXXXVIIm, de quibus in carcere mortui sunt XIIcim sine infinitis occisis tempore obsidionis, quem passum auctor in sequenti capitulo latius explicabit et ego. Item dicit quid fecit dictum signum in manu Karuli magni imperatoris primi Germanorum contra Longobardos olim opprimentes Ecclesiam. Nam, requisitus a papa Adriano, primo eos obsedit in Papia et demum eos vicit et Desiderium eorum regem captum cum uxore et filiis duxit in Galliam. +{Poscia che Costantin lacquila volse.} In hoc VI° capitulo, ad precedentia se continuando, auctor digressive, ut materiam sui poematis ampliet, inducit umbram Iustiniani imperatoris, de se dicendo incohare a signo aquile imperialis ut summat causam recitandi memoranda facta sub tali vexillo olim exacta. Circa cuius prima hec verba premissa notandum est quod, secundum quod scripsit Anacreon poeta grecus, expulso Saturno de regno insule Cretensis per Iovem eius filium - de quo plene scripsi supra in Inferno, capitulo XIIII° - quidam Titanides, idest quidam filii Titani fratris dicti Saturni, propter talem expulsionem paraverunt bellum contra dictum Iovem; qui Iuppiter, orans superos ut sibi prodigium darent ut signum haberet sub quo ipse cum eius gente dimicaret, statim de montibus dicte insule Yde prodiit quedam aquila circumvolando supra caput dicti Iovis, quam incontinenti pro eius signo accepit et habuit, et cum eo vicit contra dictos Titanides, et vocata est inde aquila ales Iovis semper. Quod signum acquile Dardanus Troianus, ut filius dicti Iovis et Electre, inde postea et successores eius detulerunt, et sic Eneas de dicta gente dardanea de Troia post eius excidium veniens in Ytaliam cum Ascanio filio suo et Anchise eius patre, dictum signum secum duxit, quod excidium Troie fuit anno CCCCLIIII° ante urbem conditam secundum Orosium, et sic de Oriente in Occidentem, sicut currit motus celi, cum ipso Enea profectum est dictum signum aquile. Quem Eneam vocat hic antiquum auctor ratione sui nobilis sanguinis, vel vocat ita eum ad differentiam aliorum sibi subcedentium imperatorum qui olim, ut dicit quidam Textus Legalis, omnes ab eo Eneide vocati sunt; et qui Eneas, ut sequitur hic in textu, Laviniam, filiam regis Latini, inde bello obtitnuit contra Turnum regem Rutilorum. Inde a dicto adventu Enee in Ytaliam aquila, idest monarchia mundi, fuit in Alba civitate fundata olim per Ascanium supradictum ante urbem conditam per CCC annos et plus, et in civitate Romana, que a Romulo inde instituta fuit, ante adventum Christi per VIIc annos. Inde Constantinus, primus imperator Christianus, qui imperare cepit anno domini CCCX°, liberatus a lepra per Beatum Silvestrum, et ab ipso baptizatus, quarta die dicti sui baptisimi, facta donatione ipsi Silvestro de qua dixi in Inferno, capitulo XVIIII°, et sibi urbe relicta cum dicta aquila, idest cum sede et curia imperiali, recessit de Roma et ivit in Greciam, et apud Bisantium, quod hodie dicitur civitas Constantinopolitana, dictam sedem imperialem constituit; et sic volvit dictam aquilam contra dictum cursum celi, idest de Occidente in Orientem. In qua civitate Constantinopolitana, sita in confino Asie et Europe, ut dicit hic textus (unde Lucanus in IX°: Non Asiam brevioris aque diterminat usquam / fluctus ab Europa, quanvis Bisantion arto / Pontus et ostiferam dirrimat Calcedona cursu), ac vicina etiam dictis montibus cretensibus, unde dicta aquila, ut dicit hic dicta umbra, exivit, sederunt titulo et re XXXVII imperatores, scilicet Constantinus predictus, Constantinus secundus et Constantius, Iulianus, Iovinianus, Valentinianus, Valens, Gratianus, Theodosius, Archadius et Honorius, Theodosius secundus, Martianus, Leo primus, Zeno, Anastasius, Iustinus, Iustinianus, de quo hic dicitur, Iustinus secundus, Tiberius secundus, Mauritius, Phocas, Eradius, Constantinus tertius, Constantinus quartus, Iustinianus secundus, Leo secundus, Tiberius tertius, Phylippus, Anastasius secundus, Teodosius tertius, Leo tertius, Constantinus quintus, Leo quartus, Constantinus sextus, Nicecorus et Michael. Et quod dixi quod nomine et re dictum imperium fuit sic apud Grecos, subaudi scilicet usque ad dictum Constantinum quintum et Leonem eius filium qui cepit imperare anno domini VIIcXLV°. Nam eo tempore, dum Astulfus, rex Lungobardorum, inductu certorum malorum romanorum Tusciam occupasset et Romam adgressus esset ecclesias omnes et alia vastando, Stephanus papa secundus auxilium petiit a dicto Constantino et Leone eius filio, quibus recusantibus patrocinari Ecclesie contra dictum Astulfum, petiit subsidium a Pipino secundo rege Francorum, et habuit et obtinuit contra dictum Astulfum mediante pugna Francorum. Ex quo dictus Stefanus papa, anno VIIcLVI°, dictum romanum imperium de Grecis transtulit in Germanos, et factus est Karolus Magnus filius dicti Pipini imperator. Inter quos dictos principales constantinopolitanos dicit dicta umbra Iustiniani quomodo imperator unus de eis fuit, et quomodo reformavit Corpus Iuris Civilis; nam tres codices ad unum reduxit et veterum prudentum Iura, que ad duorum milium librorum numerum attingebant, ad quinquaginta libros redegit. Item dicit quomodo Agapitus papa ipsum retraxit Iustinianum ab errore Euticetis. Nam tempore ipsius Iustiniani fuit quidam abbas Constantinopolitanus, nomine Eutices, hereticus, qui tenuit quod verbi Dei et carnis in Christo una tamen natura erat, scilicet divina, unde dicebat quod post resurrectionem Christus solum remansit in divina natura, qui dampnatus inde fuit in Calcedoniensi Concilio, et cum eo Dioscorus episcopus Alexandrinus in eadem heresi involutus. Et diffinitum fuit predicari duas naturas in Christo fuisse et unam personam in dicto concilio. Inde dicit dicta umbra, vel dicere vult, quomodo dedito se in totum dicto laborerio legum, quod quasi divina auxiliante manu Belisarius patritius vices gerendo circa arma dicti Iustiniani olim mirabiliter de Persis triumphavit, inde in Affricam transivit et Vandalos romano imperio subiugavit et Gelismerum eorum regem, et idem fecit de Gottis et de Odoacro et Attila eorum regibus hostibus romanorum. Post hec auctor, volens ostendere in quantum venerari debet dictum signum aquile representans imperium romanum et monarchiam mundi in reprehensionem multorum ipsum hodie deprimentium, in persona dicte umbre Iustiniani digressive ad narrandum hic nunc procedit quamplurima memoranda facta et gesta sub dicto signo, et sub brevitate incipit sequendo Titum Livium, scribam Romanorum gestorum, incipiente primam partem sui voluminis a capta Troia, et sic, ut dicitur hic in textu, a morte Pallantis, filii regis Evandri, secuta propter regnum Ytalie Enee querendum sub dicto signo. Unde prenotandum est quod dictum signum Eneas, capta Troia, diu fatigatus in mari fato in ordinatione divina in Ytaliam venit et applicuit cum suo navigio litoribus Lavinii, civitatis regis Latini prope fauces Tiberis, unde Virgilius, de ipso Enea loquendo, incipit: Arma virumque cano, Troye qui primus ab oris / Ytaliam fato profugus Lavinaque venit / litora etc. Et ibi prope se vallo fortificavit, et nitendo habere in uxorem Laviniam, unicam filiam dicti Latini, sponsam iam promissam Turno regi predicto, incohata guerra inter ipsum Eneam et eius Troianos et dictum Latinum et Laurentos eius subditos et Turnum predictum, dictus Eneas petiit auxilium a dicto rege Evandro, regente tunc in loco ubi est hodie Roma, qui breviter contulit ei dictum Pallantem eius filium eum magna comitiva. Qui Pallas in prima pugna dictarum partium occisus est a dicto Turno, tamen in processu demum dictus Eneas superavit dictum Turnum et occidit et dictam Laviniam in uxorem habuit. Inde, mortuo Enea, dictus Ascanius eius filius successit ei in regno et civitatem Albanam fundavit et ibi regnavit per XXVIII annos; de quo Virgilius in I° ait: At puer Ascanius cui nunc cognomine Iulo / imperio explebit, regnumque a sede Lavini / transferet, et Longam umbram vi muniet Albam / hic iam ter centum totos regnabitur annos / gente sub Hectoria, donec regina sacerdos / Marte gravis geminam partu dabit Ilia prolem, scilicet Romulum et Remum, de quibus statim dicam. In qua civitate Albana dictum signum aquile et monarchie mundi solum fuit et non alibi per dictos CCC annos, regnantibus infrascriptis regibus ibi successive tanquam descendentibus dicti Enee primo videlicet Ascanio, inde Silvio, - eius fratre et filio Enee et dicte Lavinie, et a quo omnes reges Albani dicti sunt Silvii (de quo Virgilius in persona Anchises ad Eneam predictum suum filium iam mortuum loquendo in VI° sic ait: Silvius, Albanum nomen, tua postuma proles, / quem tibi longevo serum Lavinia coniunx / educet silvis regem regumque parentem / unde genus Longa nostrum dominabitur Alba, fuit enim in silvis nutritus a matre timore dicti sui fratris, et sequitur: Proximus ille Procas, Troiane gloria gentis / et Capis et Numitor et qui te nomine reddet / Silvius Aneas etc.), - inde Enea Silvio filio dicti Silvi, inde Cape, inde Latino, inde Alba, inde Egypto, inde Carpento, inde Tiberio, inde Agrippa, inde Silvio Aremulo, inde Aventino, inde Procace eius filio, inde Amulio qui fratrem suum Numitorem de regno expulit et filiam eius Iliam predictam in templo Veste dedicavit, que ibi, licet Virgilius et Livius ex Marte dicant quod gravida facta est, ex sacerdote dicte Veste re vera fuit facta pregnans. Et sic peperit duos gemellos, scilicet Romulum et Remum; quo Remo decapitato per dictum Romulum, iam per eos condita civitate romana et occiso dicto Amulio et restituto dicto Numitore in regno Albano eorum avo, dictus Romulus ut primum rex romanorum cepit solus regnare. De quo Virgilius, in persona dicti Anchises, ad Eneam subdit: Quin et avo comitem sese Mavortius addet / Romulus, Asaraci quem sanguinis Ilia mater / educet etc. Cuius Romuli tempore factus est raptus mulierum Sabinarum quem auctor vocat hic malum, idest maleficium; nam, cum populus romanus noviter institutus mulieribus careret, dictus Romulus quadam die certa quoddam festum statuit fieri in qua breviter dum quasi omnes mulieres civitatis Sabine illuc confluissent, rapte sunt a Romanis et detente in eorum uxores, ex quo longa et magna guerra postea orta est inter dictas duas civitates. Tandem dicti Sabini ab ipso Romulo superati sunt; inde, mortuo isto Romulo, Numa Pompilius ut secundus rex sibi in regno romano successit et regnavit XLIII annis, de quo Virgilio loquendo ait: Regis Romani primam qui legibus urbem / fundabit, curribus parvis et paupere terra / missus in imperium magnum etc.; nam de Sabina terra sua probitate tractus est ad dictum regnum romanum. Inde tertius romanus rex fuit Tullius Hostilius qui, regnante in Alba civitate predicta Civilio rege, multa bella gessit cum Albanis occasione dicti signi aquile, quod signum populus romanus solus volebat habere, et idem volebat Albanus allegando uterque se successorem Enee; demum ad hanc concordiam venerunt. Scribit Titus Livius in prima decada et Valerius in VI°, in titulo De Severitate, scilicet quod quelibet dictorum partium eligeret tres pugnatores et victores illud signum haberent in solidum et sic deventum est ad singulare bellum ter geminorum: nam pro parte Romanorum in campo fuerunt tres fratres vocati Oratii, et pro parte Albanorum fuerunt alii tres fratres vocati Curiatii, quos omnes tres Curiatios, mortuis duobus prius de dictis Oratiis, tertius occidit solus, et sic ab inde citra dicti Albani privati sunt dicto signo et illud Romani in totum habuerunt. Cum quo signo sic facto proprio Romanorum sepe bellando dictus Tullius subegit et subiugavit romano populo dictos Albanos et Veientes qui per XVIII miliaria distabant a Roma, et Fedenatos distantes per XIIcim, et terras omnes Tiberinas vicit vicinas Rome, quod tangit hic auctor dicendo de vicinis gentibus per hos reges subiugatis et victis; de cuius Tullii probitate Virgilius in persona Anchise ad Eneam etiam inquit: Cui deinde subibit, scilicet dicto Nume, Otia qui rumpet patrie residesque movebit / Tullius in arma viros et desueta triumphis / agmina etc. Regnavitque XXXII anni iste Tullius, post quem successit quartus rex romanorum, scilicet Anchus, qui Hostiam civitatem condidit iuxta mare vicinam Rome per XVIcim miliaria - de quo subdit Virgilius: Quem iuxta sequitur iactantior Anchus / nunc quoque iam nimium gaudens popolaribus auris - regnavitque annis XIII. Post hunc regnavit Priscus Tarquinius quintus rex Romanorum XXXVII annos; post hunc regnavit Servius Tullius, rex sextus Romanorum; post quem regnavit Tarquinius Superbus septimus Romanorum rex et ultimus XXXV annis, in quo XXXV° anno eius regni, ut scribit Titus Livius in prima decada, libro I° , capitulo XXXVI°, et Valerius, libro VI°, in titulo De Pudicitia, capitulo I°, existente dicto Tarquino in obsidione circa civitatem Ardeam, Sextus, filius dicti Tarquini, occulte de dicto exercitu discessit et venit de sero ad Collatium oppidum prope Romam et petiit hospitari a Lucretia nobilissima et pudicissima domina romana et uxore Collatini, nobilis civis romani et soci dicti Sexti in domo eius habitationis in dicto oppido posita, dicto eius viro existente in dicto exercitu; que, cum puro animo illum suscepisset in domo eius, in nocte per violentiam carnaliter habuit eam et in mane discessit et ad dictum exercitum remeavit. Lucretia vero misit statim pro dicto eius viro Collatino et pro Lucretio eius patre et pro Bruto eius patruo, qui secum covenientes in talamo suo sic ait: *Quid salvum est mulieri amissa pudicitia? Vestigia viri alieni in lecto tuo Collatine sunt. Ceterum corpus tantum violatum est, animus insons; mors testis erit. Videbitis quid Sexto debeatur: ego me si a peccato absolvo a supplicio non libero*, et ne ulla impudica amodo exemplo Lucretie vivat, cultrum quem sub veste habebat in corde defigit. Propter quod scelus romanus populus abstulit regnum dicto Tarquinio superbo et ab inde usque ad Iulium Cesarem sub consulibus romanum regimen fuit. Et hoc est quod tangit hic auctor in persona Iustiniani dicendo quod fecit signum predictum in VII dictis regibus, idest in tempore quo regnaverunt, quod fuit CCXXXX annorum usque ad dictum facinus Lucretie per quod finierunt; de quo, si commendata fuit dicta Lucretia, vide in I° De Civitate Dei per Augustinum, XX° capitulo. Inde dicit quod etiam egit dictum signum aquile cum egregiis aliis romanis: scilicet cum Quinto Fabio consule romano bellando cum Brenno duce Senonum et Gallorum apud Alliam fluvium vicinum Rome, ubi dum forent victi romani a dicto Brenno, capta est a dictis Gallis tota Roma preter Capitolium in nocte sequenti, et illud perditum etiam fuisse nisi pervigil anser Romanos ex lassitudine pugne dormientes clamore valido excitasset; quod tangens Virgilius in VIII° ait: In summo custos Tarpeie Mallius arcis / stabat pro templo et Capitolia celsa tenebat, / Romuleoque recens horrebat regia culmo. / Atque hic auratis volitans argenteus anser / porticibus Gallos in limine adesse canebat. Quos gallos spoliantes Romam pecunia et rebus per quinque dies, Camillus civis romanus, relegatus tunc aput Ardeam civitatem longe a Roma per XVIII miliaria, amore patrie cum magna coadunata gente aggressus est dictos Gallos in urbe sub signo dicte aquile, et posuit eos in conflictu, et eos fugavit et restituta sunt omnia ablata romanis. De qua probitate Camilli Virgilius in VI° tangendo ait: Aspice Torquatum et referentem signa Camillum. Post hoc tangit quomodo per Lavinium Curium et Fabritium consules romanos cum dicto signo aquile victus fuit Pirrus rex Epirotarum qui de Grecia in Ytaliam venit cum infinita gente contra Romanos ad instantiam Tarentinorum qui tunc erant hostes populi romani. Inde dicit quomodo cum dicto signo acquisierunt famam quam, ut dicit textus hic, ipse auctor libenter mirrat (idest conservare nititur, ut conservat mirra corpora mortua), Manlius Torquatus probus romanus, ita vocato a torque quam in singulari bello contra quendam Galum optinuit; item Quintius Cincinnatus, ita dictus a capillatura sua inculta (dicitur cincinnus et cyrrus capillorum), qui, ut ait Cicero contra Epicurum, a Romanis tractus est ab aratro et dictator factus est, et victis per eum Curulis et Volscis, adhuc ad agriculturam redivit. Item Deci illi duo romani pater et filius, quorum unus in Gallico, alter in Samnitico bello pro re punica suas animas voverunt. Unde Lucanus: Devotum hostiles Decium presere caterve, et Virgilius: Quin Decios Drusosque procul etc. Item Fabii, qui CCC fuerunt, de una domo romana et qui una die minus caute dimicando cum Veientibus hostibus romanorum, mortui sunt omnes preter unum qui remansit domi propter iuvenilem etatem. Qui unus postea crescendo factus est consul romanus qui propter imparitatem potentie non valendo certare contra Anibalem cum multa cautela illum pluries decepit mostrando se velle bellare, et non bellando. De quibus et de quo uno ait Virgilius sic in VI°: Quo fessum rapitis Fabi? Tu Maximus ille es, / unus qui nobis cunctando constituis rem. Et Ovidius: Quamvis cecidere trecenti, / non omnes Fabios abstulit una dies; Valerius in VIIII°, de hoc scribens, videtur dicere quod mortui sunt isti trecenti Fabii a Gallis in bello apud Alliam facto. Item dicit quomodo demum dictum signum in manu Scipionis domuit et superavit Anibalem et Arabes qui cum eo de Cartagine in Yspaniam et de Yspania in Ytaliam transeundo Alpes, unde Padus oritur, venerunt contra Romanos. Nam, quamvis vicerit dictus Anibal Romanos, primo apud Trebiam flumen labens non longe a civitate Bobii et Placentie, et secundo apud Tragimenum lacum perusinum, et tercio aput Cannas in Campanea, dictus Scipio, etatis XXVI annorum, cum gente romanorum ivit in Yspaniam et ibi per vim habuit Cartaginem novam, et ibi Asdrubal, frater dicti Anibalis, se submisit Romanis. Inde dictus Scipio transfretavit in Affricam et ducem Penorum vicit et Cartaginem obsedit, ad quam Anibal, dimissa obsidione et levata circa Romam, venit Cartaginem et ibi superatus est in bello a Scipione predicto. Item dicit hic auctor quomodo etiam Pompeius in iuvenili etate cum dicto signo triumphavit contra piratas. Item tangit hic auctor quomodo Florinus, consul romanus, devicit Fesulanos cum dicto signo. Inde dicit auctor quomodo dum Deus voluit hunc inferiorem mundum regi per monarcham, idest per unicum principem, ut est imperator, ut celum regitur, unde Boetius in II°, comendans tale regimen, ait: Felix hominum genus, / si vestros animos amor, / quo celum regitur, regat. Iulius Cesar, initiator imperii, de voluntate romanorum cum dicto signo aquile et septem legionibus equitum in Galliam vadit confinatam a Varro flumine provinciali dirrimente Ytaliam ab ipsa Gallia et a Reno flumine alio dirrimente ipsam Galliam a Germania sive ab Alemania (per quam Galliam fluunt hec alia flumina hic in textu nominata, scilicet Ysera, currens per Dalfinatum, et Erre, currens per Aquitaniam, et Secana, currens per Parisium, et Rodanus), et ipsam Galliam vicit et submisit populo romano, verum quia ultra quinquennium, terminum sibi prefixum sui consulatus, Pompeius et complices sui et senatus eum ut rebellem habuerunt et sibi triumphos debitos denegarunt. Unde Cesar venit in Ytaliam et applicuit Ravenne, ut dicit hic auctor sequentem Claudianum dicentem de eo: Dixit, et antique muris egressa Ravenne / signa movet; iamque ora Padi portusque relinquit, et transiens Rubiconem fluvium Ariminum invadit. Inde versus Romam procedit, tanquam hostis Pompei; cuius timore Pompeius et senatores illum non expectantes de Roma ad Brundisium tendunt. Quo scito Cesar, dimissa urbe in Yspaniam vadit, et debellata Massilia et victa civitate Illerde et Petreio et Afranio ducibus pompeianis et tota Yspania rediit Romam et herarium aperit. Inde, insequendo Pompeium, pergit versus Durachium, inde bellum habet in Farsalia cum ipso Pompeio, et ibi illum vicit cum immensa strage adeo quod, dicit hic auctor, eius dolor ivit usque ad Nilum calidum, idest usque ad Arabes et Seres, populos existentes in ultimo meridiei ubi sub axe calido primo emicat Nilus, licet eius caput ignotum sit (et hoc dicit quia interdum spargitur dictum flumen Nili ad occidentem quando currit versus Boream et septentrionem et Orientem, unde Lucanus in persona Achorce ait ad Cesarem in X°: Ut Nilo sit leta suo. Tua flumina prodam, / qua deus undarum celator, Nile, tuarum / te michi nosce dedit. Medio cumsurgis ab axe; / ausus in ardentem ripas attollere Cancrum / in Boreas is rectus aquis mediumque Boeten; / rursus in occasis flexus torquetur et ortus / nunc Arabum populis, Libicis nunc equas arenis, / teque querunt primi, vident tamen hii quoque, Seres. / Archanum natura caput non prodidit ulli), et in III° dicit quomodo ad dictum bellum fuerunt predicti et Mauritii et Quicquid ab occiduis Libie patet arida Mauris / usque saratronias Eoa ad litora Sirtes. Item post hoc dictum signum revisit, dicit hic auctor, cum Cesare Iulio, ut scribit etiam Lucanus in VIIII°, locum ubi iam fuit Troya et ubi Hector tumulatus est. Item Antandrum civitatem Tracie, ubi Eneas primo paravit suum navigium ad veniendum in Ytaliam cum dicto signo aquile etiam revisit, item et flumen Simeontis iuxta Troyam fluens. Inde dictus Cesar ivit in Egyptum et Ptolomeum eius regem occidit et Cleopatram eius sororem a carcere liberavit, cum qua fornicatus diu fuit. Inde ivit in Affricam et regem Iubam et Mauritanum regnum subiugat, iterum inde tendit ad Yspaniam ubi apud Mundam civitatem Gneum et Sextum filios Pompei vicit. Inde dicit quod fecit cum baiulo, idest cum eius delatore sequenti, scilicet cum Octaviano imperatore, primo filio Octavie sororis Cesaris secundum Ysiderum. Svetonius dicit quod nominata fuit acia dictum signum; nam, occiso Iulio Cesare, eius avunculo, per Brutum et Cassium, factus est, officio triumvirorum extincto, dictus Octavianus imperator a Romanis in iuvenili etate. Inde, provectus in tempore, sua probitate valde aucta est res publica romanorum; nam, victo et superato ab eo Lucio Anthonio, nepote dicti Iulii apud civitatem Perusinam, et victo aput Mutinam civitatem et superato ab eo etiam Marco Anthonio alio nepote Cesaris primo, et secundario (cum quo imperaverat XII annis et inde XLIIII annis imperavit solus), in Grecia navali bello in mari Actio, et occiso a se ipso ibi dicto Anthonio, et Cleopatra predicta eius uxore ob dolorem exincta, adpositis sibi ad mammas duobus colubris, qui dicuntur Cispani, suggentibus sanguinem suaviter ut per eos homo in sopore moriatur - de quibus tribus triumphis et mare rubro, de quibus hic in textu dicitur, ait Virgilius in VIII loquendo de dicto Octaviano sic: Victor ab Aurore populis et litore rubro, / Egyptum virique Orientis et ultima secum, et subdit: At Cesar, triplici invectus romana triumpho / menia etc. Ac victis et mortuis ab eo etiam predictis Bruto et Cassio, occisoribus Iulii Cesaris apud Phylippos et Lepido et Sexto Pompei predicto in bello siculo, rediit Romam, et totus mundus sibi parendo in universale pace positus est et suppositus populo romano in VIIc annis cum in Vc Ytaliam et in CC residuum mundi Roma sibi quesierit, ita quod ianue templi Iani, in quo omnia bellica paramenta romanorum recondebantur, clause sunt tunc. Quo tempore, scilicet anno sui imperii XLII°, et VIIcLII° ab urbe condita natus est Iesus Christus filius Dei, et duravit ista universalis pax XIIcim annis. Et tunc impletum est illud Ysaie II°: Conflabunt gladios suos in vomeres et lanceas suas in falces,. et Psalmista, etiam in hoc prophetando, ait: In pace factus est locus eius. Inde dicit auctor in persona dicte umbre quod quicquid dictum signum unquam egit vel acturus est in futurum modicum et obscurum, dico quam ad claritatem fame, fuit respectu eius quod egit in manu Tiberii, tertii Cesaris, successoris in imperio dicti Octaviani ac eius privigni et generi. Nam, anno XVIII et ultimo sui imperii, sub Pontio Pilato eius consule seu vicario in Iudea, Deus voluit facere et habere vindictam in humanitate Christi sui filii a dicto Pilato instantibus Iudeis crucifixi de humana natura eius inimica propter prevaricationem primi hominis, et satisfaciendo eius ire quam habebat contra eam. Ex qua, ut dicit Apostolus, omnes Eramus filii ire, et In condempnatione propter delictum unius, ut ait Ad Romanos, V° capitulo. Ac inde per LVIIII annos, scilicet anno II° imperii Vespasiani, cum dicto signum in manu Titi, filii dicti Vespasiani, Deus fecit fieri vindictam supradicte vindicte, in quantum caro et natura humana Christi unita erat cum divinitate, contra Iudeos. Nam, ut refert Iosephus, victa Ierusalem per dictum Titum, numerus Iudeorum captivorum fuit LXXXXVIIm, de quibus in carcere mortui sunt XIIcim sine infinitis occisis tempore obsidionis, quem passum auctor in sequenti capitulo latius explicabit et ego. Item dicit quid fecit dictum signum in manu Karuli magni imperatoris primi Germanorum contra Longobardos olim opprimentes Ecclesiam. Nam, requisitus a papa Adriano, primo eos obsedit in Papia et demum eos vicit et Desiderium eorum regem captum cum uxore et filiis duxit in Galliam. -Ultimo tangit de natura dicti planete Mercurii, stelle parvule, et influentie eius, qui est secundum Michaelem Scotum ut reddat hominem delectabilem in qualibet scientia ad finem acquirende fame et honorem, ut dicit etiam textus hic. Item si ipsi Mercurio Iupiter similatur reddet hominem assiduum in lectionibus librorum et versificatorem et humilem et boni consilii et laudabilem in moribus secundum Ptolomeum in suo Quadripartito. Unde merito hic auctor fingit esse animam dicti Iustiniani et infrascripti Romei, arguendo auctor quod dum homo ponit sua desideria ad hec, minus vacat circa amorem divinum et sic minorem gloriam meretur. +Ultimo tangit de natura dicti planete Mercurii, stelle parvule, et influentie eius, qui est secundum Michaelem Scotum ut reddat hominem delectabilem in qualibet scientia ad finem acquirende fame et honorem, ut dicit etiam textus hic. Item si ipsi Mercurio Iupiter similatur reddet hominem assiduum in lectionibus librorum et versificatorem et humilem et boni consilii et laudabilem in moribus secundum Ptolomeum in suo Quadripartito. Unde merito hic auctor fingit esse animam dicti Iustiniani et infrascripti Romei, arguendo auctor quod dum homo ponit sua desideria ad hec, minus vacat circa amorem divinum et sic minorem gloriam meretur. Et de hoc dicit contentas esse ibi dictas animas mercuriales, sicut contentus est fenerator recipere meritum feneratitium secundum qualitatem gaggi, idest pignoris, et quantitatem maiorem et minorem mutuate pecunie - unde Sapientie XI° capitulo, dicitur: Omnia pondere numero et mensura posuisti Domine - dicendo ibi fore etiam umbram dicti Romei de Villanova, districtus civitatis Ventie de Provincia, olim ministratoris Ramundi Bellingerii comitis Provincie, qui sua activa virtute mercuriali maritavit quattuor filias dicti comitis quattuor regibus, scilicet regi Francie, regi Karulo de Apulia, regi Anglie et regi Maiolice; et, invidia curialium dicti comitis provincialium accusatus, reddita ratione sue administrationis maiore et ultra debitum rationis, recessit et peregrinavit contemplativus ad Deum, ut dicitur hic in textu. -Ad quas dotes sic perditas creatura humana nunquam revertitur nisi repleat quantum culpa vacuavit iustis penis. Et sic natura humana tota in suo esse, primo subaudi in primis parentibus, peccavit, sicut amisit Paradisum ita etiam dictas dotes, nec ad eas reddire potuit nisi Deus per suam gratiam remississet talem excessum vel homo, scilicet Adam, satisfecisset. Nam omnes alii debitores erant et vix unicuique sua virtus sufficiebat et humilitas; nullus ergo poterat hostiam offerre sufficientem nostre reconciliationi; sed Christus homo sufficiens perfecta fuit hostia, qui multo plus humiliatus est, amaritudinem mortis gustando, quam Adam superbivit per esum ligni vetiti noxiam delectationem perfruendo; et quamvis Deus alio modo procedere potuisset, tamen iste modus magis congruus fuit eius iustitie divine. Sic voluit fieri scelus incola celi. Et sic, ut supra dixi, filius Dei quasi remota causa fuit ruine hominis, unde vicina seu proxima causa debuit esse eius salutis; interserendo hic Beatrix quomodo ab ultima nocte, scilicet novissimi diei iuditii et finis seculi, ad primam diem in qua creavit Deus celum et terram nullus processus, idest nullum misterium ita magnificum fuit a Deo actum ut fuit incarnatio filii eius primo et passio et mors eius in cruce secundo. +{Osanna, sanctus Deus sabaoth.} In hoc VII° capitulo, continuato sermone, auctor exordiendo fingit sibi dictos beatos spiritus mercuriales disparuisse ibi, canente dicta umbra Iustiniani hec verba, scilicet Salvifica popolum tuum, nam hoc importat latine hoc verbum hebraycum Osanna secundum Ysiderum, O Deus exercicium virtutis, nam et hoc importat latine hoc nomen aliud hebraycum Sabaoth, et est unum de decem nominibus Dei, Superillustrans ... / felices ignes, idest spiritus beatos et ignitos in karitate horum regnorum, idest horum celorum: nam Malacoth latine sonat hunc genitivum pluralem, scilicet regnorum. -In hoc VIII capitulo auctor fingit se de celo Mercurii ad celum et planetam Veneris ascendisse, de quo nunc tractaturus in hoc capitulo et sequenti incipit, et exorditur sic primo dicens cur dictus planeta iste Venus nuncupetur. Et ecce quod tangit hic auctor de gremio dicte Didonis et de dicto Cupidine, et quia iste planeta coniunctus cum Iove habet infundere hunc dictum talem amorem carnalem modestum et rationabilem, ut patet in multis qui tali amore matrimonialiter copulantur, qui sine ipso hoc non fecissent aliter, et qui, lapsa iuventute sua, talem corporalem et carnalem amorem revolvunt et convertunt in amorem spiritualem Dei, ut fecerunt isti beati venerei, de quibus statim dicam in capitulo sequenti, at coniunctus cum Saturno et Marte infundit talem amorem immundum turpem et lascivum, ut fuit in supradictis Pasiphe et Mirra. Ideo poete allegorizando, finxerunt hanc primam Venerem pulcram filiam Iovis, ponentes dictum Cupidinem in eius filium, quia dicta placibilitas, pro qua allegorice ponitur ipse Cupido, sapgitat corda amantium modo cum aurea sagipta, idest cum virtuoso motu, modo cum plumbea, idest cum vitioso. Et sic, cum iste planeta Veneris et in parte superiori dicti sui epicicli, est orientalis, et oritur ante solem per modicum nobis, at cum est in inferiori est occidentalis et oritur in sero. Et hoc tangere vult hic auctor de aspectu solis ad hunc planetam modo ante modo retro. +Post hoc auctor inducit Beatricem hic ad exemplificandum sibi quod dictum est in precedenti capitulo sub brevitate de iusta vindicta ire Dei contra naturam humanam vindicata postea iuste, incipiendo sic: primus homo Adam qui non fuit natus ex semine virili et ex utero muliebri sed plasmatus a Deo, unde et protoplasma dicitur, non ferendo frenum quod virtus rationis et obedientie vult ad sui proficuum, scilicet merendi, (in quantum virtus hic accipiatur, secundum quod diffinit eam Phylosophus in libro De Spiritu et Anima dicendo: Virtus est habitus mentis bene institute ad similitudinem alicuius regni, quod bene institutum est si recte consulatur in eo et recte imperetur et recte obediatur; sic mens bene instituta est, et dicitur cum ratio recte consulit, voluntas recte imperat et vires subiecte voluntati recte obediunt), dapnavit se et tota eius prolem venturam, et sic naturam humanam deduxit in iram Dei. Unde Apostolus: Per unius inobedientiam peccatores constituuntur multi, quia per legem peccati ab eo descendunt, et Gualfredus in sua Poetria, de hoc tangendo sic ait de ipso Adam et Eva, prevaricatione facta contra mandata Dei per eos: De solio, Paradise, tuo dampnatur uterque; / sic genus humanum periit, nec profuit illi / vel ius nature, vel ius legale, vel ulla / virtus, quin animas glutiret Tartarus omnes; / tanta, tot excursis annorum milibus, ira / infremuit etc. Et hoc tangit etiam hic Beatrix dicendo quomodo humana species iacuit infirma per multa secula usque dum placuit filio Dei descendere, iam scilicet elapsis VmCLXXXXVIIII annis a dicto peccato Ade secundum Orosium. Ad quod intervallum arguunt theologi quod statim post peccatum non fuit conveniens filium Dei incarnari, cum enim ex superbia peccatum provenisset, sic liberandus erat homo ut humiliatus recognosceret se liberatore indigere. Quod quidem magno consilio fuit dilatum in mente et predestinatione Dei patris, dum dixit ore prophete loquendo Filio: Sede a dextris meis donec ponam inimicos tuos scabellum pedum tuorum, et licet in Symbolo dicatur: Qui propter nos homines et propter nostram salutem descendit de celis et incarnatus est de Spiritu Sancto ex Maria Virgine et homo factus est: quod tangit hic subsequenter dicendo Beatrix quomodo naturam humanam, rectam a Deo eius factore, ipse Deus univit sibi cum actu solum sui ecterni amoris, idest Spiriti Sancti, dicente angelo capitulo I° Luce ad Mariam: Spiritus Sanctus superveniet in te, et virtus Altissimi obumbrabit tibi etc. Et Gualfredus predictus etiam ad hoc inquit: Filius hec: secum fuit ergo paraclitus auctor, / conceptus, propriaque manu contexuit illi / humanos habitus, qui clam descendit in aulam / virginis et foribus clausis agressis ab aula; tamen idem Gualfredus hanc aliam inducit rationem dicte incarnationis ita dicendo iterum: Filius ergo Dei secum quia Lucifer in me / presumpsit ruit et periit. Fuit illa ruina / istius radix; sic sum quasi causa remota / huius pestis: ero vicine causa salutis. Nam Lucifer, diabolus factus, videndo creatum hominem possidere debere regnum quod perdiderat invidia, ipsum peccare fecit. Inde arguit Beatrix quod, quamvis hec natura humana ita coniuncta cum Deo ita sincera et bona fuerit in sua particularitate cum fuerit in Christo sine ulla aspersione et contagio originalis et actualis peccati, tamen in sua totalitate primordiali depulsa et relegata est de Paradiso in persona primorum dictorum nostrorum parentum, ad quod ait Apostolus: Misit Deus filium suum in similitudine carnis peccati, et in III° Sententiarum sic ait Magister: Christus non carnem peccati sed similitudinem carnis peccati accepit; et Augustinus: Omnes defectus nostros assumpsit filius Dei preter ignorantiam et peccatum, et quamvis in asumptione sui ipsius caro fuerit a Spiritu Sanctu ab omnibus reliquis peccati mundata, tamen si in cruce mortuus non fuisset, ad ultimum in senio defecisset, frigus ergo, calorem, famem, sitim et alias humanas penalitates pati potuit, et sic habuit corpus passibile, et merito, cum nostros defectus assumeret propter iustitiam satisfationis quam pro nobis assumpserat faciendam ut pro nobis perfecte satisfaceret per penalitatem nostre carnis, et ideo subdit hic Beatrix quod per eam crucem iusta fuit quantum in humanitate Christi, in qua ipsa natura humana tota punita est et passionata. Unde Gualfredus predictus de ipso Christo in cruce posito ait et de ipsa natura humana sic: Cum morte pateretur, ait Natura: *Necesse / est patiar: Dominus patitur. Complangite mecum / omne genus rerum. et subdit: Passus erat Dominus nature. Vim simul istam / passa fuit natura suo compulsa dolore; / sic homini pugnavit homo, sed homo Deus ipse / tunc certans modo sceptra tenens sic sola redemit / gratia propter quem cepit sic destitit ira, scilicet Dei subaudi. Et ecce quod fecit hic in textu de persona divina Christi et eius natura humana, et quomodo diversis respectibus Deo patri placuit mors filii sui et Iudeis. Unde Magister in I° Sententiarum in hoc ait: Dei voluntas bona per malam voluntatem hominis quandoque impletur, ut in crucifixione Christi: quem Deus bona voluntate mori voluit, Iudei vero impia. Unde tangens hoc Psalmista ait: Tu cognovisti sensionem meam et resurrectionem meam, hoc est dicere voluisti et approbasti passionem meam; tibi enim sic placuit rationabiliter et Iudeis prave. Unde idem Gualfredus in hoc ait: Sola Deum risit morientem natio prava, / cuius in obprobrium sunt posteriora: propago / perfida, gens dure cervicis etc. Per quam morte, dicit textus hic, quod tremuit terra et celum apertum est, animabus nostris subaudi, quod ante clausum erat, conclucendo ex premissis dicta Beatrix quomodo auctor amodo non debet mirari si iusta vindicta ulta fuit a iusta curia, scilicet per Pilatum primo locum tenentem dicti Tiberii imperatoris, et secundario per Titum predictum et Vespasianum imperatorem, tanquam per iudices competentes, ut scribit iste auctor in sua Monarchia dicendo sic in fine secundi libri: Et si de iure romanum Imperium non fuit, peccatum Ade in Christo punitum non fuit; hoc est falsum: ergo contradictorium eius ex quo sequitur est verum. Falsitas consequentis apparet sic: cum per peccatum Ade omnes peccatores essemus, dicente Apostolo *Sic ut per unum hominem in mundum hunc peccatum intravit et per peccatum mors, ita in omnes homines*, si de illo peccato non fuisset satisfactum per mortem Christi adhuc essemus filii ire natura depravata. Sed hoc non est, cum dicat idem Apostolus ad Ephesios loquens de Patre sic: *Qui predestinavit nos in adoptionem filiorum per Iesum Christum in ipsum, secundum propositum voluntatis sue in gloriam gratie sue, in qua gratificavit nos in Filio suo*, sciendum est quod punitio non est simpliciter pena iniuriam inferenti, sed pena inflicta iniuriam inferenti ab habente iurisdictio puniendi, unde, nisi ab ordinario iudice pena inflicta sit, non est punitio sed potius iniuria, unde dicebat ille Moysi: Quis constituit te iudicem super nos? Si ergo sub ordinario iudice Christus passus non fuisset, illa pena punitio non fuisset, et iudex ordinarius esse non poterat nisi supra totum humanum genus iurisdictionem habens, cum totum humanum genus carne illa Christi portantis dolores nostros, ut ait propheta, puniretur; et supra totum humanum genus Tiberius Cesar, cuius vicarius erat Pilatus, iurisdictionem non habuisset nisi romanum imperium de iure fuisset. Hinc est quod Herodes, quamvis ignorans quid faceret, Christum ad Pillatum remissit iudicandum; nam non gerebat vices Tiberii predicti sicut ipse Pilatus, licet esset rex in suo singulari regno: propterea coram eo Christus nunquam loqui voluit quicquam, tanquam coram non suo iudice; secus fecit coram Pilato ut coram suo iudice, unde inter alia sibi: Non haberes in me potestatem aliquam nisi datum esset tibi desuper. Istis sic decursis adhuc auctor inducit Beatricem ad dicendum sibi quare Deus pater tamen voluit per mortem filii sui nos relevare, valendo alio modo hoc facere; et incipiendo a remotis dicit quomodo ea que immediate procedunt a Deo carente omni livore in aperiendo suam bonitatem, unde et Plato in Timeo inquit: Deus est optimus et ab optimo longe invidia relegata est; perpetua sunt et absque fine et libera, cum non subsint virtutibus novarum rerum, idest motibus et costellationibus novem celorum. Et si hoc nomen nove debet accipi hic in textu numeraliter ut sunt angeli et anime nostre, ut scripsit iste auctor etiam supra in Purgatorio in capitulo XVI° ibi: {A miglor forza e a miglor natura / liberi subiacete, e quella cria / la mente in voi, che l ciel non a in sua cura}, scilicet dictam nostram animam que solum regitur a Deo, non autem a celis. Et ideo talia sunt sibi magis conformiora et similiora, ideo talia magis diligit ipse Deus, de quibus omnibus dotata est anima nostra; nam sempiterna est, item est similis Deo. Unde Augustinus in XI° De Civitate Dei, ait: Credatur homo factus ad ymaginem Dei, et in ea sui parte propinquior ei est, et in libro De Trinitate dicit quod Ratio nostra ymago Dei est, et ipse Deus etiam hoc fatetur dicens in Genesi: Faciamus hominem ad ymaginem et similitudinem nostram, unde Psalmista: Signatum est super nos lumen vultus tui. Item dicit Beatrix quod dicta nostra anima libera est, unde Ad Corinthios III° ait Apostolus: Ubi spiritus Dei est ibi libertas, et subdit Beatrix quomodo peccatum solum est illud quod reddit ipsam nostram animam dissimilem Deo; unde Ambrosius in suo Exameron ait: Illa anima bene picta est in qua splendor est glorie et paterne substantie ymago, / secundum hanc ymaginem ante peccatum pictus fuit Adam, sed cum lapsus est eam deposuit, item reddidit eam servam, unde Iohannis VIII° capitulo dicitur: Omnis qui facit peccatum servus est peccati, cum, secundum dictum Augustinum: Nichil aliud peccatum sit quam privatio boni, et scribens ad Petrum etiam ait: Naturam servi in sua accepit Deus. Ad quas dotes sic perditas creatura humana nunquam revertitur nisi repleat quantum culpa vacuavit iustis penis. Et sic natura humana tota in suo esse, primo subaudi in primis parentibus, peccavit, sicut amisit Paradisum ita etiam dictas dotes, nec ad eas reddire potuit nisi Deus per suam gratiam remississet talem excessum vel homo, scilicet Adam, satisfecisset. At hoc facere nequibat non valendo se tantum infimare ipse Adam quantum ascendere voluit, scilicet esse ut Deus, ut dicit hic textus; ergo Deum hoc facere oportebat, vel cum eius gratia absoluta vel cum gratia et iustitia. Et hoc magis sibi congruum fuit, unde Thomas in tertia parte questione XXXXVIa, ait in hoc: Tanto aliquis modus convenientior est ad exequendum finem, quanto per ipsum plura concurrunt que sunt expedienda fini. Et hoc est quod dicit hic Beatrix quomodo in hoc Deus voluit procedere omnibus congruentibus suis viis; aliter omnes alii modi, concludendo subdit hic, ad iustitiam insufficientes nisi filii Dei humiliatus fuisset ad se incarnandum et paciendum. Nam, sicut dicit Apostolus Ad Hebraeos, capitulo II°: Omnis prevaricatio et inobedientia Ade accepit iustam retributionem mercedis, et hoc sic ostendit Magister in preallegato III° suo libro Sententiarum dicendo: Decrevit Deus in misterio propter peccatum primum non intromitti hominem in Paradisum, nisi in uno homine tanta existeret humilitas que omnibus suis proficere posset, sicut in primo homine tanta fuit superbia que omnibus suis nocuit. Non est inventus inter homines aliquis quo id posset impleri nisi Leo de tribu Iuda, scilicet Christus, de quo Apocalipsis V° dicitur: Implendo in se omnem iustitiam et inconsumatissimam humilitatem qua maior esse non potest. Nam omnes alii debitores erant et vix unicuique sua virtus sufficiebat et humilitas; nullus ergo poterat hostiam offerre sufficientem nostre reconciliationi; sed Christus homo sufficiens perfecta fuit hostia, qui multo plus humiliatus est, amaritudinem mortis gustando, quam Adam superbivit per esum ligni vetiti noxiam delectationem perfruendo; et quamvis Deus alio modo procedere potuisset, tamen iste modus magis congruus fuit eius iustitie divine. Nam isto modo diabolus superatus est iustitia non potentia: diabolus enim sua perversitate amator est potentie et desertor iustitie. Iustitia ergo humilitatis hominem liberavit quem sola potentia liberare potuit, unde Augustinus in libro De Trinitate sic etiam ait: In hoc ita fieri debuit ut diabolus iustitia hominis et Dei Iesu Christi superaretur, et Gregorius sic dicit: Ut rationalis esset hostia, homo fuerat offerendus ut a peccato mundaret hominem qui esset sine peccato; sed quis esset homo sine peccato, si ex peccati commistione descenderet? Unde venit propter nos in uterum Virginis Filius Dei ubi, factus pro nobis homo, sumpta est ab illo humana natura, non culpa; faciens inde pro nobis sacrificium, corpus suum exhibuit pro peccatoribus victimam sine peccato, que et humanitate mori, et iustitia mundare potui. Et dictus Gualfredus, in persona Christi loquendo, sic in hoc etiam ait: Si certare velim propria vi, corruet hostis / ex facili; sed, sic si vicero, viribus utar, / et non iuditio. Quare, tunc si vicerit hostis / calliditas hominem, ductu rationis oportet / quod sit homo qui vincat eum, lapsusque resurgat / qui cecidit, seseque potens evellat ab eius / unguibus, et liber incedat vertice recto, / qui servile iugum subiit, vivatque beatus / qui misere periit. Sed oportet ut ille Deus sit: / non aliter virtus hominis prosterneret hostem / nisi Deus indueret carnem. Quia sic erit una / cum virtute Dei virtus humana, necesse / est igitur, sicut hominem prostravit, ab ipso / sternatur etc. Item addit iste idem poeta aliam rationem quare persona Filii, non Patris vel Spiritus Sanctus potius debuit incarnari et pati ad servandam divinam iustitiam, ita dicendo: Quod Deus et nullus alius, quod Filius ipse, / non persona Patris vel Sacri Flaminis, esse / debuit ipsa salus hominis, sic collige paucis. / Civibus angelicis celo nascente creatis, / Lucifer, egregie lucis, de luce creantis, / plus aliis sumpsit, ideo presumpsit. Et inde / turgidus in lucem summam presumere cepit. / Vidit enim gigni lumen de lumine, verbum / de Patre; vidit item sacrum procedere flumen / ex utroque; trium naturam vidit eandem, / personas varias tres illas vidit. Et uni / invidit soli Verbo, voluitque creatus / Patris adequari genito: *Dispono sedere / ad partes aquilonis, ait, similisque videri / summo*. Sic voluit fieri scelus incola celi. Et sic, ut supra dixi, filius Dei quasi remota causa fuit ruine hominis, unde vicina seu proxima causa debuit esse eius salutis; interserendo hic Beatrix quomodo ab ultima nocte, scilicet novissimi diei iuditii et finis seculi, ad primam diem in qua creavit Deus celum et terram nullus processus, idest nullum misterium ita magnificum fuit a Deo actum ut fuit incarnatio filii eius primo et passio et mors eius in cruce secundo. -Inde dicit dicta umbra quomodo ut primogenitus dicti sui patris, et ipso suo patre adhuc vivente, ex successione materna coronatus fuit in regem Ungarie, que Ungaria rigatur per flumen Danubii et confinatur cum Austria, ut tangitur hic in textu. Item dicit quomodo post mortem dicti sui patris spectare et pertinere debebat ad ipsum illa pars comitatus Provincie que confinata est a sinistra ripa fluminis Rodani et a flumine Sorge, dividente dictam partem dicti comitatus a territorio Venesis, et a mari Mediterraneo et a Riparia Ianuensi tanquam patrimonium avitum, si vixisse post dictum suum patrem sicut non vixit; et eodem modo expectabat et expectasset ipsum in dominium illa pars regni Ytalie que in forma cuiusdam cornu apparet in mappa, que confinatur per ista duo flumina hic in textu nominata, scilicet per Trontum flumen currens inter eam et marchiam Ancone et mictens in mare Adriaticum et Viride flumen currens per Campaniam et mictens in mare Leonis, et etiam per hec duo maria secundario confinatur, in qua et inter que confinia est Apulia, Calabria et Abrutium, et ecce cornu Ausonie, idest Ytalie, ita dicte ab Ausonio filio Ulixis de quo hic auctor tangit, in quo sunt iste civitates Bari, Caeta et Catona et alie plures. Item dicit dicta umbra quomodo Trinacria, idest Sicilia, ita dicta a tribus eius promontoriis acribus, scilicet Peloro, Pachino et Lilibeo, inter quos Pelorum et Pachinum montes est mons Ethene sulfureus et fumicans ibi super gulfum quod dicitur Fare Messine; quod particulare mare longum fere est per XXXVI miliaria, dividensque modica latitudine Calabriam ab insula Sicilie predicte, et quod brachium maris maiorem brigam, ut dicit hic textus, recipit ab Euro, scilicet uno de tribus ventis orientalibus, subaudi quam ab Affrico, uno de tribus ventis meridionalibus. Ex quo summit materiam arguendi dicta umbra contra regem Robertum eius fratrem, nedum in se avarum, sed conducente sub stipendio suo catalanos communiter pauperes et avaros, et sic aptos ad faciendum eodem modo sibi Apuliam rebellari. Et mirum, dicit dicta umbra, quomodo hoc, cum dictus rex Robertus predictus descenderit a dicto rege Karulo Zotto in largitate et liberalitate famosissimo et commendato, de cuius causa auctori querenti, dicta umbra respondendo dicit hic quod virtus planetarum et aliarum stellarum et celorum et eorum motorum, quam vocat circularem naturam imprimentem ut sigillum ceram inferiorem, idest materiam corporalem, nichil aliud est quam ipsa providentia divina. Aliter dicit dicta umbra quod effectus celi essent ruine et non artes, et hoc esse non potest ubi intelligentie angelice moventes celos essent defective et defectivus primus intellectus, scilicet ipse Deus, non habendo illas perfectas, quod est falsum. Quo quidem auxilio indiget ad duo, videlicet primo ad ea que sunt vite necessaria, sine quibus vita duci non potest, ad hoc auxiliatur domestica multitudo homini cuius ipse pars; alio modo iuvatur homo a multitudine, cuius est pars, ad vite sufficientiam perfectam, scilicet ut non solum vivat, sed bene vivat, habens omnia que sibi sufficiant ad vitam. Sic homini auxiliatur multitudo civilis, cuius ipse est pars, non solum quantum ad corporalia, sed etiam ad moralia, ad que una domus non sufficit; ergo concludendo circa hanc particulam, dicit dicta umbra quod oportet ad vitam civilem esse diversa officia et artes et ingenia collata ab influentiis celorum hic deorsum. +Ultimo Beatrix referendo se ad ea que dicta sunt hic supra, scilicet quomodo que Deus creat immediate perpetua sunt, arguit sic in contrarium, videlicet quod elementa et alia ab eis procedentia corrumpuntur et deficiunt, et tamen creata sunt a Deo. Et solvit quod talia non immediate a Deo processerunt, ut celum Impireum et angeli et anime nostre, sed predicta elementa et anime sensitive brutorum et vegetative arborum producte sunt et complexionate a creata virtute ab ipso Deo, scilicet planetarum, unde Thomas in prima parte, questio LXXVa, in hoc sic ait: Anima brutorum producitur ex virtute aliqua corporea, anima vero hominis a Deo immediate, unde Genesis, I° dicitur: Producat terra animam viventem, brutorum scilicet et planctarum subaudi, sed de anima nostra ibidem subdit quod Deus Spiravit in faciem hominis spiraculum vite, scilicet animam intellectivam immediate. In hoc Frater Albertus ait: Virtus ingenerabilis et incorruptibilis est in celis et in corporibus super celestibus, in quibus est virtus activa respectu inferiorem que est generabilis et corruptibilis, ut in elementis et elementatis in quibus est virtus activa et passiva. Nam Deus de nichilo creavit ylem, que dicitur primordialis materia, inde ex ipsa ille elementa et ex elementis omnia alia; et argumentatur etiam Beatrix ex istis premissis quod nostra resurrectio corporalis vere erit cum vero primorum parentum nostrorum immediate plasmata fuerit a Deo. Quod prophetando confirmat Iob dicens: Scio quod redemptor mens vivit, et in novissimo die de terra surrecturus sum, et rursum circumdabor pelle mea et in carne videbo Deum, quem visurus sum ego ipse et occuli mei conspecturi sunt et non alius reposita est hec spes mea in sinu meo, et Psalmista: Emicte spiritum tuum et creabuntur, et renovabis faciem terre, et Ecclesiaste, capitulo ultimo, etiam in hoc dicitur: Revertatur pulvis in terra suam unde erat, et spiritus reddeat ad eum qui dedit illum. -Unde concluendo dicit dicta umbra quod natura circularis et generata bene facit eius artem in creatione nostra ut faciat de homine hominem, de asino asinum, sed non distinguit unum ab alio hostellum quasi ut magister qui, licet faciat domum, non tamen distinguit eius hostella, idest habitacula domus, sed Dominus domus qui eam formavit antequam fieret, similiter et providentia predicta divina ad bene esse universi creaturas dicte nature distinguit et disponit ad diversa mediante celo ut eius organo et instrumento. +{Solea creder lo mondo in suo periclo.} In hoc VIII° capitulo auctor fingit se de celo Mercurii ad celum et planetam Veneris ascendisse, de quo nunc tractaturus in hoc capitulo et sequenti incipit, et exorditur sic primo dicens cur dictus planeta iste Venus nuncupetur. Et dicit quod antiqui, et precipue platonici, in antiquo errore illo de quo plene scripsi supra in IIII° capitulo, putantes videlicet animas ad suas stellas, defunctis corporibus, reverti, percipientesque effectum et influentiam huius planete fore reddere personam sub eius ascendente natam pulcram et placibilem, et per consequens inclinatam ad amandum illo carnali amore diffinito a Gualterio ita: Amor est quedam passio innata procedens ex visione et immoderata cogitatione forme alterius sexus, ob quam aliquis super omnia cupit alterius potiri amplexibus. Nam vir vel mulier pulcra naturaliter est placibilis, et sic sua placibilitate philocapit animum venereum et ille illam de se ex natura talis amoris, ut tangit iste auctor supra in Inferno, in capitulo V°, dicendo ibi: {Amor che nullo amato amar perdona}. Ideo dixerunt hanc Ciprignam Venerem Dioneam, olim reginam insule Cipri, fore translatam in hunc tertium planetam tanquam ut verissime a dicta stella descendisset eius anima. Nam pulcerrima et placibilis fuit ultra alias ac exarsit et exardescere fecit alios in dicto amore de se plus quam alia aliqua mulier suo tempore, et quia opinabantur dicti antiqui quod dicta Venus radiaret follem, idest vesanum, amorem, libidinosum et nepharium, moventem olim et incendentem Pasiphem ad habendum rem cum thauro et Mirram ad iacendum carnaliter cum Cinera suo patre et Didonem ad occidendum se amore Enee; etiam ex hoc errore nedum dicte Veneri sacrificabant illi de Cipro in Idalio nemore et illi de insula Paphos et de insula Citheron timore talis periculosi amoris, ut dicitur hic, sed etiam honorabant cum sacrificio Dionem, matrem dicti Veneris, unde Virgilius: Sacra Dionee matri ecc. et Cupidinem ut eius filium, recordantes quomodo in persona Ascanii, filii Enee, dicta Venus misit dictum Cupidinem ad incendendum dictam Didonem in amorem ipsius Enee, ut scribit Virgilius in fine I°, inter alia sic dicendo: *Ille ubi complexu Enee colloque pependit / et magnum falsi implevit genitoris amore, / reginam petit*. Hec occulis, hec pectore toto / heret et interdum gremio fovet inscia Dido. Et ecce quod tangit hic auctor de gremio dicte Didonis et de dicto Cupidine, et quia iste planeta coniunctus cum Iove habet infundere hunc dictum talem amorem carnalem modestum et rationabilem, ut patet in multis qui tali amore matrimonialiter copulantur, qui sine ipso hoc non fecissent aliter, et qui, lapsa iuventute sua, talem corporalem et carnalem amorem revolvunt et convertunt in amorem spiritualem Dei, ut fecerunt isti beati venerei, de quibus statim dicam in capitulo sequenti, at coniunctus cum Saturno et Marte infundit talem amorem immundum turpem et lascivum, ut fuit in supradictis Pasiphe et Mirra. Ideo poete allegorizando, finxerunt hanc primam Venerem pulcram filiam Iovis, ponentes dictum Cupidinem in eius filium, quia dicta placibilitas, pro qua allegorice ponitur ipse Cupido, sapgitat corda amantium modo cum aurea sagipta, idest cum virtuoso motu, modo cum plumbea, idest cum vitioso. Item dixerunt eam matrem Enee ratione placibilitatis eius que habet talem amorem suadere, unde et iste auctor, de hac dicta pulcra Venere sentiendo, sic ait in I° capitulo Purgatorii: {Lo bel pianeto che damar conforta} etc. Et aliam secundam Venerem turpem predictam ex testiculis Saturni falce exectis et in mare proiectis natam dixerunt et ex spuma marina et uxor fuisse Vulcani. Sub hac allegoria Saturnus hic pro tempore tollatur, et eius virilia pro fructibus quos tempus producit, spuma vero maris pro spermate quod ex cibo et potu ut fructibus temporis provenit, unde Terrentius: Sine Cerere et Libero, idest Bacco, Venus friget, sed cum eis calet calore libidinoso, pro quo Vulcanus accipitur hic, qui calor facit homines ut plurimum submictere ratione talento, idest appetitui, ut dicit iste auctor in dicto capitulo V° Inferni, tanquam venenum cum dicatur sperma retentum, idest multiplicatum, unde ac sit interdum quasi venenum, subaudi corporis et anime, nisi limem cum coitu uxorio vacuetur. Et de tali Venere accidentali et venenosa sensit iste auctor supra in Purgatorio in capitulo XXV° dum ibi dicit loquendo de Diana et de Elice nimpha ab ea repulsa de suo consortio: {Al bosco / si tenne Diana, et Elice caccionne, / che di Venere havea sentito il tosco}, idest tossicum spermatis Iovis cum quo fornicata erat. Item dicit auctor hic quomodo iste planeta volvitur in tertio epiciclo: circha hoc notandum est quod, secundum quod legitur in Tractatu Spere: Epiciclus est quidam parvulus circulus per cuius circumferentiam defertur corpus plenus et eius epicicli centrum semper defertur in circumferentia deferentis, qui est alius circulus in quo planete sunt et volvuntur in dictis epiciclis omnes planete predicti, preter solem et lunam qui non habent dictum epiciclum. Et sic, cum iste planeta Veneris et in parte superiori dicti sui epicicli, est orientalis, et oritur ante solem per modicum nobis, at cum est in inferiori est occidentalis et oritur in sero. Et hoc tangere vult hic auctor de aspectu solis ad hunc planetam modo ante modo retro. -Continuato hoc VIIII capitulo cum precedenti, auctor apostrophando alloquitur istam Clementiam filiam dicti Karuli Martelli, dicendo quomodo dictus Karolus narravit sibi deceptiones quas ipsa et alii sui filii post eius mortem recepturi erant a dicto rege Roberto eius fratre secundogenito et ab aliis de domo sua, et quomodo dixit auctori quod hec in se retineret et nemini diceret, ex quo auctor excusat se si talia non dicit hic et propalat, non tacendo tamen quod iustus plantus sequetur talem eorum dampnum et vere. Nam, usurpato dicto regno Apulie, et dicta parte comitatus provincie, que dicebant esse dictorum filiorum dicti Karuli primogeniti per dictum regem Robertum, dictus rex Robertus, iam senescens, vidit mori in bello Montis Catini dominum Petrum eius fratrem et Karlottum eius nepotem, et ultimo vidit mori Neapoli dominum Karolum ducem Calabrie, unicum eius filium, relicta ex se quadam Iohanna, eius filia, quam tradidit nuptui domino Andree, nepoti dicti Karuli Martelli ad hoc ut post eius mortem succederet in dicto regno ei usurpato remorsus a conscientia. Et ita, mortuo dicto rege Roberto, et habita dicta eius nepte in uxorem, et apprehenso dicto regno dictus rex Andreas, occisus et precipitatus est in civitate Aversie a neptibus regis Roberti predicti proditorie. Ex quo inde Loysius, rex presens Ungarie, frater dicti regis Andree, invasit Apuliam, et habita ea post multam stragem, ibidem fecit occidi dominum Karolum ducem Durachii nepotem dicti regis Roberti, et ecce dampnum et iustus plantus pronunciatus hic per auctorem quasi prohetice diu antequam hec forent. +Hiis ita exorditis, auctor fingit de celo Impireo, qui est illa spera et girus qui fuit prius inceptus a Deo cum angelico ordine primo Seraphinorum, ut tangitur hic in textu, descensisse hos beatos spiritus venereos ad hoc celum Veneris, velociores ventis, idest fulminibus descendentibus de frigida nube. Inter quos fingit venisse umbram Karuli Marteli, filii olim regis Karuli Zotti de Apulia, et loqui sibi, primo dicendo scilicet quomodo ipse et alii beati venerei ita sunt in gradu tertio beatitudinis Paradisi sicut sunt Principatus in tertio ordine et beatitudine angelorum. Et sic, ut intelligentias et motores istius tertii celi Veneris iam invocavit eos iste auctor in quadam eius cantilena que incipit: Voi che ntendendo il terzo celo movete, ut tangitur hic in textu. -Ex quo dicta umbra prenunciando, dicit primo contra Paduanos dominatores olim civitatis Vincencie tempore quo iste auctor fingit se hoc vidisse et audisse, scilicet anno domini M°CCC, quomodo dominus Canis de la Scala auferret eis dictam civitatem Vincencie tractatu eius civium propter crudam et molestam eorum dominationem, ut dicit hic textus et ita factum est. Unde temporis in processu dictus dominus Canis, obsidens civitatem Paduanam, aquam fluminis Bachilioni et Reronis currens predictam civitatem Vincencie separatam, et extra dictam civitatem coniunctum que tunc ibat directo in dictam civitatem Padue apud terram Longarie et Bascianelum, abstulit dictis Paduanis et direxit eam ad paludes Valbone et locii. Et hoc est quod dicit et tangit hic auctor, scilicet quomodo talis aqua mutabit Paduam in dictas paludes cito etc. Inde prenuntiat etiam mortem domini Rezardi de Camino, occisi proditorie tractatu domini Altinerii de Calzonis de Trivisio, dum dictus dominus Rezardus esset dominator civitatis Tarvisi, in qua civitate currunt hec duo flumina hic in textu nominata, scilicet Sile et Cagnanus separatim et in exitu uniuntur et vocatur talis aqua coniuncta Sile tantum, et hoc est etiam quod dictur hic in textu de societate eorum. Item prenuntiat quomodo presbiter Gorza de domo illorum de Lusia, Feltrini districtus, episcopus olim feltrinus, proditorie cepit Antoniolum et Lancialottum de la Fontana de Ferraria, et captos misit eos ad dominum Pinum tunc rectorem civitatis Ferrarie pro ecclesia tanquam rebelles eius, ubi decapitati fuerunt, et cum eis etiam prior Sancti Lazari dicte terre et certi alii, tangendo de mala carcere clericorum Rome propter papam dampnatorum ad perpetuum carcerem. Et talia dicit dicta umbra quod ipsa et alii ibi beati prenoscunt in speculis celestibus que tronos vocamus, scilicet illos angelos in quibus iudicia Dei preconcipiuntur ad quod et ad id quod auctor tangit in hoc capitulo et alibi in hoc Paradiso, dum fingit hos et alios beatos spiritus per reflexionem divini luminis prenoscere et intimare intima cordis eius in sua voluntate et desiderio lingua non expressates. Dicunt theologi quod sancti orationes nostras cognoscunt et quod unusquisque beatus tantum in essentia Dei videt quantum perfectio beatitudinis requirit; hoc autem requiritur ad perfectionem beatitudinis ut homo habeat quicquid velit, nec velit aliquid inordinatum, sed recta voluntate quilibet cognoscere vult que ad eum pertinent, et sic dicti sancti et beati spiritus, cum nulla rectitudo desit eis, hoc volunt. Oportet igitur quod vota hominum in verbo cognoscant, idest in sapientia divina; nam ad eorum gloriam pertinet quod auxilium egentibus prebeant ad salutem, et sic Dei cooperatores efficiuntur. +Inde dicit dicta umbra quomodo ut primogenitus dicti sui patris, et ipso suo patre adhuc vivente, ex successione materna coronatus fuit in regem Ungarie, que Ungaria rigatur per flumen Danubii et confinatur cum Austria, ut tangitur hic in textu. Item dicit quomodo post mortem dicti sui patris spectare et pertinere debebat ad ipsum illa pars comitatus Provincie que confinata est a sinistra ripa fluminis Rodani et a flumine Sorge, dividente dictam partem dicti comitatus a territorio Venesis, et a mari Mediterraneo et a Riparia Ianuensi tanquam patrimonium avitum, si vixisse post dictum suum patrem sicut non vixit; et eodem modo expectabat et expectasset ipsum in dominium illa pars regni Ytalie que in forma cuiusdam cornu apparet in mappa, que confinatur per ista duo flumina hic in textu nominata, scilicet per Trontum flumen currens inter eam et marchiam Ancone et mictens in mare Adriaticum et Viride flumen currens per Campaniam et mictens in mare Leonis, et etiam per hec duo maria secundario confinatur, in qua et inter que confinia est Apulia, Calabria et Abrutium, et ecce cornu Ausonie, idest Ytalie, ita dicte ab Ausonio filio Ulixis de quo hic auctor tangit, in quo sunt iste civitates Bari, Caeta et Catona et alie plures. Item dicit dicta umbra quomodo Trinacria, idest Sicilia, ita dicta a tribus eius promontoriis acribus, scilicet Peloro, Pachino et Lilibeo, inter quos Pelorum et Pachinum montes est mons Ethene sulfureus et fumicans ibi super gulfum quod dicitur Fare Messine; quod particulare mare longum fere est per XXXVI miliaria, dividensque modica latitudine Calabriam ab insula Sicilie predicte, et quod brachium maris maiorem brigam, ut dicit hic textus, recipit ab Euro, scilicet uno de tribus ventis orientalibus, subaudi quam ab Affrico, uno de tribus ventis meridionalibus. Nam nusquam alicubi unde maris franguntur velut ibi, ut Seneca in XIVa Epistula ad Lucilum ait: Cum peteres a dicto Euro et etiam a dicto Austro, unde describendo Ysiderus causam extuationis dicte Ethene sic ait: Constat quod Ethena ab ea parte qua Eurus vel Affricus flat habere speluncas plenas sulfure usque ad mare deductas. Que spelunce recipientes in se fluctus ventum creant, qui, agitatus, ignem gignit ex sulfure, in tantum olim quod urbes et agros circumstantes vastabat, licet hodie solummodo tali sulfure fumat, secundum Orosium. Servius in III° Eneidos etiam circa hoc inquit: Constat Ethenam concavas terras habere ab ea parte qua Eurus et Affricus flant usque ad mare deductas. Quorum opinionem sequitur auctor hic in persona dicte umbre, non autem opinionem poetarum fingentium Tipheum gigantem iacentem stratum ibi in dicta ynsula pressum in manibus et pedibus a dictis tribus promontoriis et resupinum emictere per os talem ignem in dicta Ethna et eius colle, unde Ovidius, hoc describens, ait in V°: Trinacris et magnis subiectum molibus urget / ethereas ausum spectare Tiphea sedes. / Nititur ille quidem pugnatque resurgere sepe, / dextra sed Ausonio manus est subiecta Peloro, / leva, Pachine, tibi, Lilibeo crura premuntur; / degravat Ethna caput; sub qua resupinus arenas / eructat flammamque ferro movet ore Tipheus etc., attendidisset et hunisset in reges eius successive, mortuo dicto Karulo Zotto suo patre, filios dicti Karuli Martelli natos per ipsum, idest mediante ipso de Karulo eius avo paterno primo rege Sicilie de domo Francie et de Redulfo imperatore, socero ipsius Karuli Martelli, ut dicit hic textus, nisi propter malum regimen dicti regis Karuli veteris et oppressionem eius gentis Francigene rebellata una die civitate Palermitana tota dicta ynsula sicula rebellasset contra dictum Karolum. Ex quo summit materiam arguendi dicta umbra contra regem Robertum eius fratrem, nedum in se avarum, sed conducente sub stipendio suo catalanos communiter pauperes et avaros, et sic aptos ad faciendum eodem modo sibi Apuliam rebellari. Et mirum, dicit dicta umbra, quomodo hoc, cum dictus rex Robertus predictus descenderit a dicto rege Karulo Zotto in largitate et liberalitate famosissimo et commendato, de cuius causa auctori querenti, dicta umbra respondendo dicit hic quod virtus planetarum et aliarum stellarum et celorum et eorum motorum, quam vocat circularem naturam imprimentem ut sigillum ceram inferiorem, idest materiam corporalem, nichil aliud est quam ipsa providentia divina. Unde Moises in Deuteronomio ait: Deus corpora celestia in ministerium fecit cunctis gentibus, unde quicquid a constellationibus procedit ad provisum finem tendit. Aliter dicit dicta umbra quod effectus celi essent ruine et non artes, et hoc esse non potest ubi intelligentie angelice moventes celos essent defective et defectivus primus intellectus, scilicet ipse Deus, non habendo illas perfectas, quod est falsum. Pro totum auctor respondendo dicte umbre, fatens dicit quomodo ex predictis cernit impossibile esse naturam deficere in oportunis, ut ait Phylosophus in III° De Anima dicens quod Natura generata nichil facit frustra neque deficit in necessariis. Iterum, ut concludat melius in suo proposito et premisso principio, querit dicta umbra utinam peius esset pro homine si non foret in hoc mundo et in policia etiam civis; et respondet auctor quod, sic cum dicat Phylosophus in I° Politicorum: Civitas facta est gratia bene vivendi, et Thomas etiam ita scribat in suo Comento super libro Ethycorum: Homo indiget ad suam vitam multis que sibi ipse solus preparare non potest. Ideo consequens est quod ipse sit pars cuiusdam multitudinis per quam prestetur sibi auxilium ad bene vivendum. Quo quidem auxilio indiget ad duo, videlicet primo ad ea que sunt vite necessaria, sine quibus vita duci non potest, ad hoc auxiliatur domestica multitudo homini cuius ipse pars; alio modo iuvatur homo a multitudine, cuius est pars, ad vite sufficientiam perfectam, scilicet ut non solum vivat, sed bene vivat, habens omnia que sibi sufficiant ad vitam. Sic homini auxiliatur multitudo civilis, cuius ipse est pars, non solum quantum ad corporalia, sed etiam ad moralia, ad que una domus non sufficit; ergo concludendo circa hanc particulam, dicit dicta umbra quod oportet ad vitam civilem esse diversa officia et artes et ingenia collata ab influentiis celorum hic deorsum. Unde Phylosophus in VIII° Ethycorum ait: Politicus enim homo et convenire actus natus debet regi ratione et arte, et Seneca etiam, De Beneficiis, ait: Insita sunt nobis omnium etatum omniumque artium scientia, magisterque ex occulto Deus producit ingenia. + +Et sic diverse debent esse et expediunt radices nostre, idest inclinationes ad diversus actus, ex quo nascitur unus pulcer ut Absalon filius David, ut dicit hic textus, alter bellicosus ut Serses rex Persarum, de cuius tali conditione scripsi in Purgatorio in capitulo XXVIII°, alius nascitur ad sacerdotium inclinatus ut Melchisedec rex Salem (de cuius tali complexione scribit Apostolus, Ad Hebreos, VII° capitulo), alter ingeniosus ut Dedalus, cuius filius Ycarus volando periit, ut dicitur hic in textu, de quo casu scripsi in Inferno in capitulo XVII°. Item dicit quod propter talem productivam diversitatem nature, ad civile nostrum esse predictum necessariam, ex eodem semine et conceptu et partu Ysaac et Rebecce diversi gemelli nati sunt: Esau videlicet et Iacob. Nam, ut scribit Yeronimus ad Ruffinum, dictus Esau ispidus fuit tam corpore quam mente, Iacob vero totaliter virtuosus, dicendo quod Non in semine, sed in voluntate nascentis causa vitiorum atque virtutum est. Item Augustinus in V° De Civitate Dei, articulo IIII°, de hoc etiam scribit, scilicet quomodo non a constellationibus hoc procedit sed a providentia. Item Quirinus, idest Romulus, ita dictus a quiris quod est asta, quam exercuit valde ut probum Mavortius seu martialis homo ex vili patre natus, scilicet ex quodam sacerdote Veste dee, ut dixi latius supra in VI° capitulo, in morte redditus est Marti, idest quod reputatus est in stella Martis et in eius celo deificatus. Unde concluendo dicit dicta umbra quod natura circularis et generata bene facit eius artem in creatione nostra ut faciat de homine hominem, de asino asinum, sed non distinguit unum ab alio hostellum quasi ut magister qui, licet faciat domum, non tamen distinguit eius hostella, idest habitacula domus, sed Dominus domus qui eam formavit antequam fieret, similiter et providentia predicta divina ad bene esse universi creaturas dicte nature distinguit et disponit ad diversa mediante celo ut eius organo et instrumento. Aliter natura, ut dicit textus hic, semper genita faceret similia generantibus, ad quod facit quod ait Thomas in prima secunde dicens: Naturaliter pater habet generare filium sibi similem in specie, hoc est quod homo habet generare hominem et non asinum, sed non habet generare eum sibi similem individuo et accidentalibus differentiis, cum pater gramaticus non habet naturaliter generare filium gramaticum et largus largum et avarus avarum, cum hoc sint accidentia et actus personales procedentes a constellationibus, et ad hoc respexit Phylosophus dicens: Homo generat hominem et sol, accipiendo solem pro celo et eius constellationibus; ex quibus auctor habet ante occulos solutionem, dicit dicta umbra, quam prius habebat post tergum et dorsum dicti sui dubii, et quamvis dicta umbra satisfecerit auctori in eo quod petiit ab ea dubitando adhuc ultra promissione, vult ex gratia sibi loqui circa assumptam materiam, qui modus loquendi et describendi dicitur corollarium, ut dicit hic textus in fine, dicendo quomodo natura si formam invenit sibi in habitudine contraria male fructificat sicut semen extra regionem suam, et ideo gens deberet respicere ad hoc et videre, ad quod magis puer inclinatur, iuxta Salamonem dicentem in Parabolis, capitulo XX°: Ex studiis suis intelligitur puer, si munda si recta sunt opera eius, et Phylosophum dicentem in II° Ethycorum: Signum generati habitus est delectatio in opere, ut delectatus fuit dictus rex Robertus in studendo et sermocinando, et sic magis religiosus fructificasse quam in regnum tenendo, ut dicitur hic in fine. + +{Da poi che Carlo tuo bella Clemenza.} Continuato hoc VIIII° capitulo cum precedenti, auctor apostrophando alloquitur istam Clementiam filiam dicti Karuli Martelli, dicendo quomodo dictus Karolus narravit sibi deceptiones quas ipsa et alii sui filii post eius mortem recepturi erant a dicto rege Roberto eius fratre secundogenito et ab aliis de domo sua, et quomodo dixit auctori quod hec in se retineret et nemini diceret, ex quo auctor excusat se si talia non dicit hic et propalat, non tacendo tamen quod iustus plantus sequetur talem eorum dampnum et vere. Nam, usurpato dicto regno Apulie, et dicta parte comitatus provincie, que dicebant esse dictorum filiorum dicti Karuli primogeniti per dictum regem Robertum, dictus rex Robertus, iam senescens, vidit mori in bello Montis Catini dominum Petrum eius fratrem et Karlottum eius nepotem, et ultimo vidit mori Neapoli dominum Karolum ducem Calabrie, unicum eius filium, relicta ex se quadam Iohanna, eius filia, quam tradidit nuptui domino Andree, nepoti dicti Karuli Martelli ad hoc ut post eius mortem succederet in dicto regno ei usurpato remorsus a conscientia. Et ita, mortuo dicto rege Roberto, et habita dicta eius nepte in uxorem, et apprehenso dicto regno dictus rex Andreas, occisus et precipitatus est in civitate Aversie a neptibus regis Roberti predicti proditorie. Ex quo inde Loysius, rex presens Ungarie, frater dicti regis Andree, invasit Apuliam, et habita ea post multam stragem, ibidem fecit occidi dominum Karolum ducem Durachii nepotem dicti regis Roberti, et ecce dampnum et iustus plantus pronunciatus hic per auctorem quasi prohetice diu antequam hec forent. + +Inde auctor fingit se ibi videre umbram domine Cunize de domo illorum de Romano castro in Trivisino territorio, et sic inter aquas fontanas horum duorum fluviorum, scilicet Brente et Plane, et Rialtum canalem per medium civitatem Venetiarum dividentem, de quibus dicitur hic in textu, et sibi loqui et dicere quomodo de dicta sua domo descendit Azolinus, facella vere marchie Trivisine in comburendo eam et tirampnice subiugando, inducendo etiam dictam umbram dicere quare non est sortita in altiori gradu beatitudinis, scilicet quia victa fuit a lumine, idest a motu huius stelle Veneris, subaudi illa pugna et victoria, de qua tangit iste auctor in Purgatorio in capitulo XVI°, ibi dum dicit: {Lo cielo i vostri movimenti initia; / non dico tutti, ma, posto chio l dica, / lume vè dato a bene e a malitia, / e libero voler; che, se faticha / ne le prime battaglie col ciel dura / poi vince tutto, se ben si nutrica}, licet maturata etate resipuerit a tali motu, et amorem talem suum ferventem prius diu circa mundana, accensius revolvit in Deum exemplo Madalene, que prius tam venerea fuit in pulcritudine, placibilitate et lascivia, ut testatus fuit Simon Christo de ipsa, et tandem talem suum amorem convertit in ipsum Christum, dicentem inde dicto Simoni: Quia multum dilexit multa sibi remictuntur peccata, ac etiam inde dicte Magdalene dicentem Vade in pacem, ut scribit Lucas in Evangelio suo. Inde dicta umbra loquendo in laudem Folcheti de Massilla, olim summi inventoris in rima provinciali ibi in anima existentis, et de eius longa fama, ut dicit textus, summit materiam infamandi illos de marchia Trevisana confinata per hec duo flumina, scilicet Atesim et Tagliamentum, hic in textu nominata, non curantes de fama acquirenda tali. Ex quo dicta umbra prenunciando, dicit primo contra Paduanos dominatores olim civitatis Vincencie tempore quo iste auctor fingit se hoc vidisse et audisse, scilicet anno domini M°CCC, quomodo dominus Canis de la Scala auferret eis dictam civitatem Vincencie tractatu eius civium propter crudam et molestam eorum dominationem, ut dicit hic textus et ita factum est. Unde temporis in processu dictus dominus Canis, obsidens civitatem Paduanam, aquam fluminis Bachilioni et Reronis currens predictam civitatem Vincencie separatam, et extra dictam civitatem coniunctum que tunc ibat directo in dictam civitatem Padue apud terram Longarie et Bascianelum, abstulit dictis Paduanis et direxit eam ad paludes Valbone et locii. Et hoc est quod dicit et tangit hic auctor, scilicet quomodo talis aqua mutabit Paduam in dictas paludes cito etc. Inde prenuntiat etiam mortem domini Rezardi de Camino, occisi proditorie tractatu domini Altinerii de Calzonis de Trivisio, dum dictus dominus Rezardus esset dominator civitatis Tarvisi, in qua civitate currunt hec duo flumina hic in textu nominata, scilicet Sile et Cagnanus separatim et in exitu uniuntur et vocatur talis aqua coniuncta Sile tantum, et hoc est etiam quod dictur hic in textu de societate eorum. Item prenuntiat quomodo presbiter Gorza de domo illorum de Lusia, Feltrini districtus, episcopus olim feltrinus, proditorie cepit Antoniolum et Lancialottum de la Fontana de Ferraria, et captos misit eos ad dominum Pinum tunc rectorem civitatis Ferrarie pro ecclesia tanquam rebelles eius, ubi decapitati fuerunt, et cum eis etiam prior Sancti Lazari dicte terre et certi alii, tangendo de mala carcere clericorum Rome propter papam dampnatorum ad perpetuum carcerem. Et talia dicit dicta umbra quod ipsa et alii ibi beati prenoscunt in speculis celestibus que tronos vocamus, scilicet illos angelos in quibus iudicia Dei preconcipiuntur ad quod et ad id quod auctor tangit in hoc capitulo et alibi in hoc Paradiso, dum fingit hos et alios beatos spiritus per reflexionem divini luminis prenoscere et intimare intima cordis eius in sua voluntate et desiderio lingua non expressates. Dicunt theologi quod sancti orationes nostras cognoscunt et quod unusquisque beatus tantum in essentia Dei videt quantum perfectio beatitudinis requirit; hoc autem requiritur ad perfectionem beatitudinis ut homo habeat quicquid velit, nec velit aliquid inordinatum, sed recta voluntate quilibet cognoscere vult que ad eum pertinent, et sic dicti sancti et beati spiritus, cum nulla rectitudo desit eis, hoc volunt. Oportet igitur quod vota hominum in verbo cognoscant, idest in sapientia divina; nam ad eorum gloriam pertinet quod auxilium egentibus prebeant ad salutem, et sic Dei cooperatores efficiuntur. + +Et reddeundo ad dictam umbram Folcheti cum qua incipiendo loqui nunc auctor dicit quomodo eius vox iocundat celum cum cantum illo seraphinorum qui de sex aliis faciebant cuculla, idest operimentum subaudi (quando Ysaias vidit eos ita canendo, ut ipse propheta testatur in VI° capitulo sui voluminis dicendo: Vidi Dominum sedentem super solium excelsum et seraphini stabant super illud, sex ale uni et sex ale alii; duabus velabant faciem eius, et duabus pedes, et clamabant Sanctus, Sanctus, Sanctus Domine Deus exercituum: plena est omnis terra gloria eius), dicuntur enim significare dicte sex ale fabricam mundi factam in sex diebus, cooperitura eorum in faciem et pedibus Dei preterita ante dictam fabricam, et futura que videre et scire non possumus, sed media tantum eorum cantus misterium trinitatis in divinitate ostendit in sic canendo: Sanctus, Sanctus, Sanctus, inducendo auctor dictam umbram Folcheti ad dicendum sibi quomodo fuit oriundus Massilie civitatis Provincie site in litore sinistro maris Leonis inter Ebrum flumen Yspanum et Macram flumen dirrimens Tusciam a territorio Ianuensi per breve cursum, nam fere per XXV miliaria currit, in cuius portum Massilie eius populus iam pro Brutum cum gente Cesaris bellando victus fuit et positus in magna strage, ut scribit Lucanus in fine IIIi. Et hoc est quod tangit hic auctor de eo calefacto iam cruore, item quomodo dicta civitas Massilie se respicit ad unum ortum et occasum solis cum Bugea civitate Africe lineariter, ut dicitur hic. Inde, describendo dictum mare Leonis, dicit hic auctor in persona dicte umbre quomodo maius mare est quod sit in mundo foris, idest preter mare Occeanum, cingens circulariter totam terram detectam a mari, quod Greci vocant Ydeum, eo quod in modum circuli ambit mundum, ut scribit Ysiderus. Et ecce cur dicat hic textus quod ingrilandat terram et quod procedit idem mare Leonis a dicto mari Occeano versus solem, idest de Occidente versus Orientem inter discordantia litora. In hoc sic ait Papias hoc Mare magnum, fluens ab Occeano in meridiem vergit deinde in septentrionem, et vocat eum magnum comparative ad alia maria particularia omnia minora eo. Item vocant eum Mediterraneum, quia per mediam terram habitabilem vadit, disterminans Affricam ab Europa et Asiam mediam partem mundi a dictis duabus partibus alterius medietatis in parte. Nam Europam ab Asia dirrimit etiam flumen Tanai et Meotides palus, et hoc est quod dicit dicta umbra quod in tantum procedit quod ibi in suo principio aput Sibiliam et Settam facit orizontem, in fine facit meridianum, hoc est quod extenditur usque ad medium terre. De quo orizonte et meridiano videatur quod scripsi in capitulo II° Purgatorii, et quod etiam de hoc mari in capitulo XXVI° Inferni. + +Inde auctor inducit dictam umbram dicere quomodo in iuventute sua, in hoc mundo vivendo, extuavit in tali amore carnali in tantum quod neque Dido, filia Beli regis, plus non iam exarsit in Eneam dum iniuriata quasi est ab ea in hoc, Creusa uxor olim dicti Enee iam mortua et Sicheus vir ipsius Didonis etiam tunc iam mortuus, neque Rodopea Filis, filia Ligurgi regis Tracie, que delusa a Demofonte, filio Tesei ducis Athenarum, remeante ab exercitu Troie, hospitante cum ea et iacente, facta sibi prius promissione de ducendum ipsam in uxorem, et recusante id postea facere, laqueo se suspendit, neque Alcides, idest Hercules, ita cognominatus ab Alce eius avo, dum amavit Iolem, ut scribam in capitulo XII° inferius ubi vide; sed dum ipse Folchetus cepit canescere dicit quomodo desistit a tali amore et in Deum illum posuit, ut eius dicta umbra dicit hic sequendo Salamonem dicentem Sapientie IIII° capitulo: Canities hominum prudentia est, idest esse debet in dimittendo carnalia et sequendo spiritualia, unde Gregorius ad Ianuarium episcopum, in vitio carnis involutum, scribens ait: Canis tuis parcimus; ortamur: tamen aliquando resipiscere miser senex, atque a tanta levitate morum operum perversitatem compescere, et quanto morti vicinior efficiaris, tanto sollicitior et timidior esse debes. Nam, ut ait Ovidius: Non bene conveniunt nec in una sede morantur / maiestas et amor; nam de sene non corrigente se in talibus credo sentire Ysaiam, LXV° capitulo, dicentem: Maledictus puer centum annorum, et sic si canities, ut dictum est, facit hominem prudentem, facit etiam eum per consequens dominatorem huius stelle et aliarum influentie, iuxta illud Ptolomei: Sapiens dominabitur astris. Et ecce quod tangit hic auctor inducendo dictam umbram dicere quomodo dicti venerei beati non memores alicuius eorum culpe et peccati carnis in celo sunt letitiantes de valore ordinato et proviso a Deo, idest de virtute talis planete faciente in processu temporis et moventis hominem prudentem ad removendum suum amorem carnalem ab isto mundo inferiore et ad superiorem spiritualem mundum celestem porrigere, et ecce mutatio duplicis mundi de qua hic dicitur. Item letitiant videndo ibi artem divinam ornatem tantum effectum, idest effectivam operationem dicti tertii celi ad bonum, idest ad meritum beatitudinis decretum, idest commensuratum secundum maiorem et minorem virtutem vite militaris in hoc mundo. -Ultimo dicit dicta umbra quomodo spiritus Raab sic ibi apparens coniunctus est ordini idest beatitudini eorum beatorum venereorum in summo gradu, idest in celo Impireo, et quomodo eius anima plus de triumpho Christi assumpta fuit in celum de Limbo virtute dicti tertii planete usque ad cuius celum et speram appuntatur, idest ascendit piramidaliter, umbra idest nox quam facit globus terre et aque huius nostri mundi, ut dicitur hic in textu. Que Raab meretrix existens in dicto carnali amore etiam revolvit eum in processu temporis in Deum, ut supra dictum est, in tantum quod, dum Iosue vicarius Moysi et substitutus obsideret civitatem Ierico, unde erat ipsa Raab cum populo Dei, misit secreto duos exploratores suos in dictam civitatem ad domum huius Raab; quo scito, rex Ierico misit precipiendo dicte Raab quod statim sibi illos presentaret, at illa eos abscondit, negans ipsos se habere, et in nocte cum quadam fune ex fenestra sue domus herentis muro dicte civitatis misit extra et liberavit dictos exploratores, per quorum exploratum Iosue predictus obtinuit dictam urbem, et sic una et altera palma manuali hoc egit, ut dicit hic textus, et latius de hoc scribit Iosue, capitulo II, tangendo incidenter hic infine dicta umbra quomodo Bonifatius papa octavus, qui sedebat in papatu in MCCC anno Domini (quo anno ut iam dixi supra iste auctor se fingit hec vidisse), intentus erat magis ad faciendum componi Sextum Librum Decretalium quam ad recuperandum sanctam terram Ierosolimana, et hoc aviditate et desiderio floris lilii sculpti in moneta aurea civitatis Florentie, que ratione superbie et invidie eius civium potest quasi dici planta et germine Luciferi prime creature superbe et invide mundi, subdendo quomodo Vaticanus, locus sepulcrorum olim sanctorum pastorum, et alia eorum cimiteria Rome de proximo libera erunt, idest Ecclesia Romana (accipiendo hic partem pro toto ut utatur figura sinedoce), ab adulterio, idest a papatu adulterino dicti Bonifatii et ita fuit. +Ultimo dicit dicta umbra quomodo spiritus Raab sic ibi apparens coniunctus est ordini idest beatitudini eorum beatorum venereorum in summo gradu, idest in celo Impireo, et quomodo eius anima plus de triumpho Christi assumpta fuit in celum de Limbo virtute dicti tertii planete usque ad cuius celum et speram appuntatur, idest ascendit piramidaliter, umbra idest nox quam facit globus terre et aque huius nostri mundi, ut dicitur hic in textu. Que Raab meretrix existens in dicto carnali amore etiam revolvit eum in processu temporis in Deum, ut supra dictum est, in tantum quod, dum Iosue vicarius Moysi et substitutus obsideret civitatem Ierico, unde erat ipsa Raab cum populo Dei, misit secreto duos exploratores suos in dictam civitatem ad domum huius Raab; quo scito, rex Ierico misit precipiendo dicte Raab quod statim sibi illos presentaret, at illa eos abscondit, negans ipsos se habere, et in nocte cum quadam fune ex fenestra sue domus herentis muro dicte civitatis misit extra et liberavit dictos exploratores, per quorum exploratum Iosue predictus obtinuit dictam urbem, et sic una et altera palma manuali hoc egit, ut dicit hic textus, et latius de hoc scribit Iosue, capitulo II°, tangendo incidenter hic infine dicta umbra quomodo Bonifatius papa octavus, qui sedebat in papatu in M°CCC anno Domini (quo anno ut iam dixi supra iste auctor se fingit hec vidisse), intentus erat magis ad faciendum componi Sextum Librum Decretalium quam ad recuperandum sanctam terram Ierosolimana, et hoc aviditate et desiderio floris lilii sculpti in moneta aurea civitatis Florentie, que ratione superbie et invidie eius civium potest quasi dici planta et germine Luciferi prime creature superbe et invide mundi, subdendo quomodo Vaticanus, locus sepulcrorum olim sanctorum pastorum, et alia eorum cimiteria Rome de proximo libera erunt, idest Ecclesia Romana (accipiendo hic partem pro toto ut utatur figura sinedoce), ab adulterio, idest a papatu adulterino dicti Bonifatii et ita fuit. Nam, inde ad paucum tempus, quasi violenta morte et quasi desperato dolore Rome migravit, ut scripsi supra in Inferno capitulo XVIIII°, ubi iste auctor vocat simoniacos adulteros Ecclesie sponse Christi et alios usurpantes eam, ut fecit iste Bonifatius de papatu ecclesie per eum habito fraude et deceptione, de qua scripsi in Inferno in capitulo III°, de quo etiam Bonifatio inducet iste auctor infra in capitulo XXVII° sanctum Petrum dicere: Quello che usurpa in terra il loco mio, / il loco mio, il loco mio che vacha / nella presenza del figliuol di Dio, / fatto ha del cimiterio mio cloaca etc. Nam, sicut in Iure diffinitur adulterium: Adulterium est et dicitur ad alterius thorum accessus ita accessus ad papatum Ecclesie, sponse Christi, dicti Bonifatii, vivente Celestino papa decepto ab eo, abusive potuit dici quasi adulterium: nam et pecuniam fallaciam in se habentem, seu monetam, Lex vocat etiam adulterinam, et ita puto sensisse hic auctorem metaphorice loqui volendo. -Si vero quod neque cogitari aut mente fas est concipi aut ad elaboratum, cum sit rationis alienum liquet opificem Deum venerabilis exempli normam in constituendo mundum secutum, subdens Quare fit ut comprehendant se invicem et a se rursus comprehendantur hec stelle ceterumque siderum ortus et progressiones divine rationis ductus digessit in ordinem cuius exornationis causam exemplificare, si quis velit plus erit opere ipso quod operis gratia summit? +{Guardando nel suo Figlio collAmore.} In hoc X° capitulo usque ad XIIIIm infra proximum sequens et illum eius versiculum Quindi represer gli occhi miei virtute, auctor tractaturus de celo et spera solis et de animabus beatificatis sub eius impressione et influentia, exordiendo facit presens tale preambulum, scilicet quod Deus Pater in Filium cum amore Spiritus Sancti procedente ab utroque ita ordinabiliter celum et alium mundum fecit: quod non sine ipsius Dei degustatione transit animus talia intuendo ulterius, enim primo hic ostendere vult in priore dicto suo quomodo Trinitas divinarum personarum coeterna et sempiterna fuit semper in ipsa unica substantia divinitatis ac etiam creavit omnia, iuxta Iohannem dicentem: In principium erat Verbum et Verbum erat aput Deum et Deus erat verbum; hoc erat in principio aput Deum, omnia per ipsum facta sunt etc. Et sic potentia divina, que in dicta Trinitate attribuitur Patri, respiciens in sapientiam increatam, que filio ascribitur, hoc egit. Ad quod respiciens Psalmista inquit: Omnia in sapientia fecisti, et alibi: Incerta et occulta sapientie tue manifestasti mihi, et Salamon, Proverbiorum capitulo III°: Dominus sapientia fundavit terram, et Thomas in prima parte ad idem ait: Deus Pater operatus est creaturam per suum Verbum, quod est Filius, et per suum Amorem, qui est Spiritus Sanctus, necnon forte et Plato in suo Timeo dicens: Quibus in istum modum digestis omnibus cui proposito rerum creator maneret intelligentes iussionem Patris Filii iuxta informationem in mortali sumpto initio mortalis animantum ex mundi materiis igne terra aqua et spiritus sanctus genus elementarium quod rederent corpus foret etc. Ad secundum premissum facit quod ait Salamon, Sapientie XI° capitulo, dicens: Omnia pondere, numero et mensura posuisti Domine, et Augustinus in libro De Utilitate Credendi inquiens: Non frustra intueri oportet pulcritudinem celi, ordinem siderum, in quorum consideratione Deus cognoscitur, et in XI° De Civitate Dei, etiam in hoc dicens: Exceptis propheticis vocibus, mundus ipse sua mobilitate et mutabilitate et pulcritudine quoddammodo tacite et factum se esse, et non nisi a Deo ineffabiliter se fieri potuisse proclamat. Item idem Plato in dicto Timeo suo libro ita scribens: Certe dubium non est ad cuiusmodi exemplum animadverterit operis mundum fundamentum constituens utrum admirabilem perpetuamque optinens proprietatem an ad factum et laboratum. Nam si est ut est in corporali pulcritudine mundus opifex et fabricator eius optimus. Si vero quod neque cogitari aut mente fas est concipi aut ad elaboratum, cum sit rationis alienum liquet opificem Deum venerabilis exempli normam in constituendo mundum secutum, subdens Quare fit ut comprehendant se invicem et a se rursus comprehendantur hec stelle ceterumque siderum ortus et progressiones divine rationis ductus digessit in ordinem cuius exornationis causam exemplificare, si quis velit plus erit opere ipso quod operis gratia summit? -Et sic bene sequitur cum a dicto principio Arietis et equinoctii veris quilibet dies plus gradatim crescat usque ad Tropicum et solstitium Cancri, quod sol omni tali die citius appareat nobis, idest oriatur, et omni hora, quod tangit hic infra auctor dicendo quomodo tunc sol volvebatur per speras, idest per suas revolutiones anni, in quibus omni hora sol citius nobis oritur, quod in nulla alia parte anni contingit. Et ex hoc dicit hic auctor quod cum toto eius ingenio et arte non posset referre quantum erat lucens id quod erat in ipso planeta solis a se ipso et suo proprio lumine apparenter et non colorate, scilicet cursus et consortium dictarum animarum beatarum sub influentia ipsius planete solis, ita quod ymaginari posset. +Et hinc est quod auctor hic inferius movet lectorem ut remaneat super banco suo, idest super terminis suis humanis non capacibus talia penitus intuendi, iterum monendo auctor lectorem ut contemplet et intueatur artem, idest ordinem celestem mirabiliter institutum a Deo precipue ubi motus noni celi cum motu planetarum percutitur, idest in oppositum, et sibi congreditur cum motis dicti celi de Oriente in Occidentem sit et motus planetarum fiat e converso, quod est proprie et directe cum sol est sub equinoctiali circulo in principio Arietis et Libre, ut ait Phylosophus in II° Methaphysice, et Macrobius secundum textum Ciceronis in persona avi Scipionis in Sompnio sic sibi in celo loquentis ait: Novem tibi orbibus vel potius globis connexa sunt omnia, quorum summior est dictum celum nonum omnes reliquos complectens, in quo sunt infixi sempiterni cursus stellarum, cui celo subiecti sunt septem planete qui versantur retro contrario motu a dicto celo. Unde et Alfagranus ait: Orbes planetarum sunt sub spera celi se mutuo intersecantes lustrantium Zodiacum circulum in summo celo existente. Item dicit adhuc auctor quod ipse lector respiciat quomodo a dicto circulo equinoctiali existente per medium nostri emisperii de Oriente in Occidentem, linealiter et equaliter distante a polis mundi, dictus circulus Zodiaci, qui et signifer dicitur ex eo quod sub duodecim signis celi defert septem planetas oblique, separatur per XXIIII gradus usque ad Tropicum Cancri ubi habetur solstitium estivum. Et sic bene sequitur cum a dicto principio Arietis et equinoctii veris quilibet dies plus gradatim crescat usque ad Tropicum et solstitium Cancri, quod sol omni tali die citius appareat nobis, idest oriatur, et omni hora, quod tangit hic infra auctor dicendo quomodo tunc sol volvebatur per speras, idest per suas revolutiones anni, in quibus omni hora sol citius nobis oritur, quod in nulla alia parte anni contingit. Item dicit quod nisi dictus Zodiacus oblique rotaret, vel si plus vel minus elongaret se a directo, idest a dicto circulo recto equinoctiali, generatio et corruptio hic deficietur in terra, et in celis ordo infusionis. Inde auctor, tangendo de preexcellentia huius quarti planete solis, vocat eum hic primo maiorem ministrum nature imprimentem mundum de valore celi et virtute, cum per eius lucem omnes alie stelle illuminate operientur de suis celis et speris deorsum. Unde Phylosophus in libro De Natura Elementorum ait: Sol maior est et lumen habet tantum a se ipso, et alie stelle ab eo. Et Macrobius super Somnio Scipionis inquit in hoc: Etiam subtus mediam fere regionem sol optime dux et princeps et moderator luminum reliquorum mens mundi et temperatio tanta magnitudine ut cuncta sue luce lustret et compleat. Et ex hoc dicit Albumasar quod Sol est in medio aliorum planetarum ut rex; item etiam auctor Spere inquit: Omnes virtutes naturales operaciones suas agunt per calorem solis, ideo ipse debuit poni in medio planetarum tanquam fons et origo luminis omnibus, sicut cor positum est in medio animalis, ut omnibus partibus influat sensum et motum. Ad id autem quod dicit quod tempus ipse sol mensurat ait Lucanus: Mundi lege data. Sol tempora dividit evi, / mutat nocte diem radiisque potentibus astra / ire vetat etc. Hiis exordialiter expositis, ad hec que sequuntur hic prenotandum est quod, licet, prout scribit Yeronimus in suo Prologo Bibie, metaphorice loquendo, Anime illorum qui in hoc mundo ad eruditionem et illuminationem aliorum in diversis scientiis propter eorum claritatem fame perhemnem libros ediderunt, alie stellis alie celo comparantur, quanquam secundum hebraicam veritatem, utrumque de eruditis possit intelligi, qui fulgebunt quasi splendor firmamenti; et in Daniele, capitulo XII°, dicitur: Qui ad iustitiam erudiunt multos, fulgebunt sicut stelle in perpetuas ecternitates, tamen agiografi, idest sancti scriptores in superna theologia, sacra scientia, in lumine intellectuali excedentes alios possunt dici quasi soles et vocari sicut vocat eos hic auctor tam ab influentia solis eorum quam etiam ratione maioritatis scientie. Unde Thomas in prima parte in hoc ait: Theologia procedit ex principiis notis lumine superioris scientie sicut alie scientie procedunt a lumine naturalis intellectus: nam Deus subiectum est Theologie, ergo nobilius; unde Phylosophus in primo Methaphysice ait: Illa scientia nobilior est que a nobiliori subiecto procedit. Et ex hoc Macrobius, super Somnio Scipionis, dicendo quod forte in hoc celo vidit ipse Scipio, ponit Ciceronem ita scripsisse ibi: Docti homines in cantibus ei apparuerunt qui prestantibus ingeniis in vita humana divina studia coluerunt, ut fecerunt infrascripti nominati quos auctor fingit etiam sibi apparuisse in hoc celo solis canentes in correis ita lucidos et luminosos, ut eorum splendor superaret lumen solis. Et ex hoc dicit hic auctor quod cum toto eius ingenio et arte non posset referre quantum erat lucens id quod erat in ipso planeta solis a se ipso et suo proprio lumine apparenter et non colorate, scilicet cursus et consortium dictarum animarum beatarum sub influentia ipsius planete solis, ita quod ymaginari posset. Ideo subdit quod credatur sine demonstratione simpliciter et cupiatur videri per legentes hic eum, adducendo etiam talem conclusivam rationem arguendo sic: Nunquam fuit occulus qui iret supra solem, hoc est et dicere vult alludens in hoc Anticlaudiano dicenti: Sol occulus mundi, fons vite cereus orbis: / quod sensualiter nullus oculus et visus humanus / in hoc mundo vidit et videre potuit unquam / maius lumen quam sit lumen solis primo in luce. Unde in principio Genesis dicitur, scilicet in capitulo I°: Fecit Deus duo luminaria magna in firmamento celi: luminare maius, scilicet solem, et luminare minus, scilicet lunam, item in corpore et quantitate, unde dicitur quod terra est septies maior luna, sol autem octies maior terra. Item non est mirum, subdit auctor hic, si phantasie nostre sunt basse, idest non valent ascendere ymaginative ad tantam altitudinem luminis que transcendat lumen solis, cum nunquam fantasia procedat sine preambulo aliquo nostri sensus visivi, unde Phylosophus in III° De Anima ait: Fantasia est motus a sensu factus secundum actum, nam ita se habet intellectus ad fantasmata sicut visus ad colores, at visus non potest videre sine coloribus, ergo nec intellectus sine fantasmatibus intuere. -Ex quibus etiam transumptive et methaphysice auctor merito concludit quod dicti summi theologi non solum ab infusione huius planete illustrati, sed etiam a gratia Dei, qui subiectum est theologie ut supra tactum est, et qui est solis factor et sic maior in lumine etiam ipso mediante, lucidiores sint dicto planeta solis, fingendo ibi in forma crucis duodecim de dictis beatis illustribus theologis ita festantes sibi apparere et ipsum cingere sicut cingit lunam (que poetice dicitur filia Latone), illa vaporositas aeris - quam Phylosophus in sua Methaura vocat alo - scilicet umbram beati Thome de Aquino et fratris Alberti, olim fratrum Sancti Dominici, in quo bene inpinguatur quisquis eius frater scientia theologica et santitate, si non dederit se vanitati aliarum scientiarum ut dicit hic textus. Item umbra beati Dionisii Ariopagite qui discipulus fuit beati Pauli et martirizatus sub Domitiano et qui profundius de gerarchiis angelorum scripsit. Item umbra beati Ambrosii qui post Ilarium Ymnos composuit, et qui, semel Mediolani predicans in die pascalis de corpore Christi glorificato, convertit ad fidem beatum Augustinum putantem ante corpus Christi fantasmata fuisse ut Maniceus hereticus, unde fertur quod tunc ambo fecerunt et cecinerunt alternatim illum Psalmum Te Deum laudamus; et hoc est quod tangitur hic dum dicitur quomodo ipse Augustinus providit sibi de latino, idest de predicatione ipsius Ambrosii; et item et quomodo fuit iam maximus advocatus in urbe, et quia inter quattuor doctores Ecclesie remissius et minus scripsit quam Augustinus, Gregorius et Yeronimus vocatur hic parva lux. Item umbram Boetii, que in catalogo sanctorum Sanctus Severinus vocatur, qui, ut dicitur hic, exul martirizatus est in civitate Papie; nam, regnante Theodorico rege Gotorum in Ytalia, Ariane heresis maculato, Trigilla et Ciprianus, curiales dicti regis, accusaverunt ipsum Boetium et Albinum, romanos egregios ei, ita quod exules facti sunt et relegati in Papia ubi temporis in processu applicans ibi dictus rex eos ambos fecit decapitari, cuius corpus dicti Boetii iacet sepultum in abbatia Sancti Petri Celi Auri in Papia civitate predicta ut tangitur hic, et etiam quomodo bene intelligendo eius librum Consolationis demonstrat quomodo fallax est iste mundus in sua fortuna. Item umbram Ysideri, olim episcopi yspanensis, Bede et Richardi de sancto Victore. Item umbram Sigerii, olim legentis Parisiis in vico Straminum ubi sunt scole phylosophantium sillogizavit invidiosas veritates phylosophicas. Inde ultimo facit comparationem de oriolis in matutinis excitantibus monialem secrestanam sponsam Christi ad excitandum alias ad canendum sibi matutinum, alludendo auctor Ovidio hic in eo quod scribit. +Ex quibus etiam transumptive et methaphysice auctor merito concludit quod dicti summi theologi non solum ab infusione huius planete illustrati, sed etiam a gratia Dei, qui subiectum est theologie ut supra tactum est, et qui est solis factor et sic maior in lumine etiam ipso mediante, lucidiores sint dicto planeta solis, fingendo ibi in forma crucis duodecim de dictis beatis illustribus theologis ita festantes sibi apparere et ipsum cingere sicut cingit lunam (que poetice dicitur filia Latone), illa vaporositas aeris - quam Phylosophus in sua Methaura vocat alo - scilicet umbram beati Thome de Aquino et fratris Alberti, olim fratrum Sancti Dominici, in quo bene inpinguatur quisquis eius frater scientia theologica et santitate, si non dederit se vanitati aliarum scientiarum ut dicit hic textus. Item umbra Gratiani, olim monaci Classensis monasterii Ravennatis diocesis, olim episcopi Clusini, compositoris libri Decreti continentis inter suos canones quamplures civiles leges; et hoc tangit hic textus dum dicit quod iuvavit utrumque forum, ecclesiasticum scilicet et civilem. Item umbram Magistri Petri Lumbardi, compositoris libri Sententiarum, quem librum obtulit Ecclesie cum paupercula illa que in gazofilacio offerendo posuit solum duo minuta, de qua Christus loquendo ait, Marci XII° capitulo: Hec plus misit; nam alii de eo quod habundabat miserunt, hec de penuria sua omnia que habebat misit, ut tangit hic textus, que verba pro exordio dicti sui libri dictus Magister posuit in principio. Item umbra Salamonis, de quo dicit textus hic, quod totus mundus cupit scire utrum sit salvatus vel dampnatus. Nam legitur in III° Regum sic: Cum esset senex Salamon, depravatum est cor eius per mulieres alienigenas, ita quod templum Homolos et Sciloc ydolis earum fecit, unde in quodam Decreto ait Gregorius: Salamon quippe immoderato usu mulierum et assiduitate perductus est ut templum ydolis fabricaret, et qui prius Deo templum construxerat libidine et perfidia stratus, ydola adorare non timuit; unde dicitur: Si Loth Sansonem, si David si Salamonem femina decepit, quis modo tutus erit?; tamen Yeronimus, scribens super Ezechielem, ait: Quamvis Salamon ita peccaverit, penitentiam egit, ut patet in suis Proverbiis, ubi dicit ipse Salamon: *Novissime egi penitentiam*, de qua Augustinus in fine sui Speculi ita scribit: Hebrei libri Salamonem quinquies tractum per plateam Yerusalem et cessum virgis publice et se ipsum causa penitentie a regno deposuisse tradunt, et ex hoc Ambrosius in Apologia David ipsum sanctum Salamonem vocat, quod pium est credere, licet Innocentius papa quartus scribat super Decretali: Ne imiteris extra de constitutionibus ita, si inter sanctos diverse opiniones sint, ut de corpore beate Marie assumpto vel de Salamone dampnato, licitum est cuique quod vult dicere secus, si nulla diversitas sit inter eos sanctos. Item umbra beati Dionisii Ariopagite qui discipulus fuit beati Pauli et martirizatus sub Domitiano et qui profundius de gerarchiis angelorum scripsit. Item umbra beati Ambrosii qui post Ilarium Ymnos composuit, et qui, semel Mediolani predicans in die pascalis de corpore Christi glorificato, convertit ad fidem beatum Augustinum putantem ante corpus Christi fantasmata fuisse ut Maniceus hereticus, unde fertur quod tunc ambo fecerunt et cecinerunt alternatim illum Psalmum Te Deum laudamus; et hoc est quod tangitur hic dum dicitur quomodo ipse Augustinus providit sibi de latino, idest de predicatione ipsius Ambrosii; et item et quomodo fuit iam maximus advocatus in urbe, et quia inter quattuor doctores Ecclesie remissius et minus scripsit quam Augustinus, Gregorius et Yeronimus vocatur hic parva lux. Item umbram Boetii, que in catalogo sanctorum Sanctus Severinus vocatur, qui, ut dicitur hic, exul martirizatus est in civitate Papie; nam, regnante Theodorico rege Gotorum in Ytalia, Ariane heresis maculato, Trigilla et Ciprianus, curiales dicti regis, accusaverunt ipsum Boetium et Albinum, romanos egregios ei, ita quod exules facti sunt et relegati in Papia ubi temporis in processu applicans ibi dictus rex eos ambos fecit decapitari, cuius corpus dicti Boetii iacet sepultum in abbatia Sancti Petri Celi Auri in Papia civitate predicta ut tangitur hic, et etiam quomodo bene intelligendo eius librum Consolationis demonstrat quomodo fallax est iste mundus in sua fortuna. Item umbram Ysideri, olim episcopi yspanensis, Bede et Richardi de sancto Victore. Item umbram Sigerii, olim legentis Parisiis in vico Straminum ubi sunt scole phylosophantium sillogizavit invidiosas veritates phylosophicas. Inde ultimo facit comparationem de oriolis in matutinis excitantibus monialem secrestanam sponsam Christi ad excitandum alias ad canendum sibi matutinum, alludendo auctor Ovidio hic in eo quod scribit: Nocte sonat Redope tinnitibus eris acuti. + +Super illis metris: {Così cigner la figla di Latona / vedon talvolta quando laere è pregno, / sì che ritengha il fil chi fa la zona}, quidam Philosophus quem credo fuisse Albertum de Saxonia, in sua Methaura, libro III° capitulo primo, de hiis que occurrunt ad halum generationem sic dicit: *Ad intellectum primum etiam declarare opportet primo que occurrunt ad halis generationem, secundo quomodo generetur, tercio de figura ipsius. Primum sic patet: ad quamlibet refractionem tria concurrunt, scilicet corpus obiectum quod refrangitur, speculum quod refrangit et visus ad quem fit refractio. Speculum dupliciter se potest habere, aut enim est determinatum et tunc refrangit in oppositum ad corpus subiectum, aut non est determinatum sed inspissatum aliqualiter, et tunc in oppositum non refrangit, sed apparet color mistus ex colore albo et speculi propter quod transit, sicut apparet de radio transeunte per fialam plenam vino rubeo; sic igitur ad hali generacionis ista tria concurrunt: nam sol et luna et stelle splendidum lumen hebentes habent rationem obiecti vapor humidus aliqualiter inspisatus nundum conversus in nubem, ut possit lumen obiecti aliqualiter terminare, non in oppositum reflectere, suppositos directe habet rationem speculi existentis inter visum et obiectum, visus vero nostrum habet rationem eius ad quod fit refractio. Secundum sic declaratur: quicumque videtur aliquid corpus remotum per aliquid corpus medium distans a visu videtur esse simul cum eo quia visus propter distanciam non indycat remocionem unius ab altero, propter quod contingit quod corpus sperici visum a remotis videtur plane superficiei quia visus propter distanciam non indicat inter connexum et maximum circulum eiusdem. Secundo sciendum est quod inter visum et solem in apericione hali opportet ponere vaporem aliquem aliqualiter inspiratum, ita quod sit quasi nubes tenuis a qua fit refractio ita quod astrum videatur per ipsum, et ideo videtur in eadem superficie cum ipsa et plane non sperice figure. Tercium sic declaratur: linee pertracte a corpore luminoso secundum angulos spirales e rectos a lumine alterant fortiter vaporem directe suppositum et penetrant, nec reflectuntur in opositum, et in puncto refractionis circularem figuram imprimunt vapori si sit taliter dispositus. Alie vero linee pertracte secundum angulos obtusos propter debilitatem non penetrant vaporem suppositum, sed in oppositum reflectuntur, sed halo est lumen scindens et penetrans vaporem qui lumen reddit visui nostro, ergo halo in puncto refractionis apparet circularis figure*. Idem Philosophus libro et tractatu ut ante quorum de eius coloribus dicit, *Circha quod sciendum est quod ubi est plus de lumine et minus de perspicuo, terminato est color clarus tendens ad album, ubi vero plus de perspicuo et minus de lumine est collor tendens ad nigrum. Sed in centro hali sive illius circuli est plus de lumine et minus de perspicuo terminato propter radios perpendiculariter incidentes qui habuit maius lumine carere et vapore in aliqualiter rarefacere. Inde circunferencia vero est plus de perspicuo terminato et minus de lumine propter radios non perpendiculariter incidentes: ergo in centro debet esse color albi in circumferentia, vero niger vel tendens ad nigrum, ut est color nubis*. Idem Philosophus, libro et tractatu ut supra, capitulo tercio, de significatione halis sic dicit: *Ubi notandum est quod halo potest temporaliter se habere, aut enim ingrossatur, et tunc est signum pluvie, aut destruitur et disgregatur, et tunc est signum venti, aut evanescit, et tunc est signum serenitatis. Eodem modo fit halo circha lucernas de nocte ita quod lumen lucerne habet, ratione obiecti aer circumstans aliqualiter inspisatus; tempore iemali habet rationem speculi: apparet etiam tempore magni caloris propter humiditatem existentem in occulo, precipue quando homo surgit a sompno, sicut quilibet in se ipso experiri potest*, hec ille de hallo. Venerabilis doctor frater Tomas de Aquino super tercio libro Methaurorum Aristotilis, capitulo de halo et yride in aliquo loco sic dicit ad litteram: *Consequenter cum dicit: *Quod quidem igitur visus* determinat de causa in principio ipsorum magis, et primo premittit quasdam, supponens quibus utetur ad manifestacionem propositorum. Secundo cum dicit: *Principium quidem de figura halo*, manifestat causas et principia horum de trinitate: prima dividitur in partes tres secundum tres supponens quas premittatis, secunda incipit cum dicit: *Et quia speculorum*. Tercia cum dicit: *Color autem* in prima parte dicit quod ex hiis que determinata sunt circha modum videndi a perspectivis et mathematicis oportet acipere fidem quod radii visuales procedentes ab oculo refranguntur ab aqua prohibente directam eorum alteracionem propter grossiciem, et ab aere ingrosato a frigido et universaliter ab omnibus corporibus grossis planam habentibus superficiem, propter quod uniformiter et unite recipiunt et refrangunt ad aliquod corporum fulgidorum. Utitur autem hic Aristotiles communi oppinione mathematicorum sui temporis tamquam vera existente, quod scilicet radii visuales ex corpore obiecto refrangantur ad corpus fulgidum, cum tamen magis e contrario sit verum, quod scilicet lumen a corpore luminoso procedens a corpore obiceto refrangatur ad visum sicut magis videbitur consequenter, quoniam ad propositum non reffert quodcumque istorum dicere. Eadem enim et eodem modo accidunt omnia circa halo et yridem, quocumque istorum posito. Secundo cum dicit: *Et quia speculorum*, ponit secundam supponere dicens quod cum hodie supponendum est quod corporum specularium, a quibus fit refractio, in quibus apparet species visibilis, quedam sunt in quibus apparet figura et collor corporis obiecti determinate. Quedam autem sunt in quibus apparent collores non figura determinata. Talia autem sunt illa que parva sunt valde, et non possunt dividi in partes que comprehenduntur. A visu est enim vesibile determinatum secundum quantitatem ad minus quod si divideretur non comprehenderentur partes eius, sicut minimus ignis et minima terra naturaliter terminata sunt. In talibus ante speculis impossibile est apparere figuram corporis olim determinate, que scilicet sit divisibilis secundum sensum, quoniam omnis figura secundum se divisibilis est, quonim per se quantitas et omnis figura simul cum videtur esse figure, videtur esse divisibilis secundum sensum, sed huius specula sunt indivisibilia secundum sensum. Ergo impossibile est in eis apparere figura corporis obiecti determinate, cum igitur secessarium sit aliquid apparere in eis, quoniam alterantur a sensibilibus, figura autem non potest, ut probatum est. Relinquitur quod apparebit solus collor; consequenter cum dicit: *Color autem aliquando*, ponit est supposicionem dicens quod color clarus appares in huiusmodi coloribus spectantibus. ALiquando apparet qualis est in corporeo obiecto, puta cum speculum fuerit purum et mundum, non habens aliquem colorem extraneum. Similiter autem et medium, et cum fuerit visus fortis et bene dispositus. Aliquando autem color communis clari videtur minus clarus aut etiam obscurus aut etiam propter hoc quod speculum impurum est et habet aliquem proprium colorem sub quo paciens ab obiecto et factus in actu alterat ipsum visum, et videtur color mixtus ex colore obiecti et ipsius speculi, aut quia medium habet aliquid naturale ad mixtum, puta exalaciorem terrestrem propter quam color clarus videtur puniceus aut rubicundus sicut sol cum videtur per caliginem aut visus cum fuerit debilis. Et tunc propter debilitatem eius videbitur color clarus obscurior propter debitam alteracionem, aut si fuerit respersus humore aliquo innaturali, tunc enim apparebit collor mixtus ex colore corporis obiecti et colore ipsius speculi, quoniam natus est facere humor ille sicut gustui resperso aliquo humore amaro, dulcia aparent aliqualiter amara* etc. Idem frater Thomas, libro et capitulo eodem in fine sic inquit: *contm cum dicit: *Oportet autem indendere*, assignat causam colorum in halo, et primo premittit quandam suppositionem. Secundo cum dicit: *Apparet autem ex illa*, assignat rationem colorum. Circha primum est intelligendum quod halo causatur ex refractione a nube subtili secundum quod incipit converti in aquam, ipsa autem ut sic sunt parve guttule indivisibilles secundum sensum, que sunt sicut specula parva, in quibus non apparet figura obiecti corporis, sed color tantum sicut dictum est prius. Sunt autem huius specula propinqua sibi invicem ita ut ad sensum appareant esse continua. Et hoc est quod intendit dicere dicens quod opportet intelligere specula, idest parvas partes exalacionis, a quibus fit refractio. Sunt enim secundum sensum continua propter parvitatem enim unumquodque eorum secundum sensum iiiiiile est quod secundum se acceptum seorsum non movetur visum propter parvitatem. Quod autem agregatur ex omnibus, unum aliquod et continuum esse videtur, propter hoc quod ponuntur deinceps, quod idest unum consequenter se habet ad aliud. Demum cum dicit: *Apparet autem*, assignat enim collorum, et primo colloris inter medii centri et circumferencie; secundo cum dicit: *Immo autem*, assignat causam coloris circumferentie. Circha primum est intelligendum quod in hiis que apparent per refractionem apparet color mixtus ex lumine stelle et colore nubis a qua fit refractio; nubes enim recipiens lumen solis refrangunt ipsum aliqualiter alterando, et ubi magis obtinitur, stella appparet collor propinquior collori stelle, scilicet clarus, ubi autem minus color propinquior colori nubis, scilicet niger. Stella autem magis obtinet circa perpendicularem propter propinquitatem in parte vero remociori minus obtinet propter remocionem. Quibus suppositis dicit quod sol, idest lumen solis apparens circulo, idest secundum circulum in unoquoque speculorum in nube concavitatem habencium secundum sensum et nullam sensibilem distanciam, facit apericionem coloris albi, qui est propinquior lumini. Albedo autem causatur ex multo lumine et modico opaco in perspicuo, lumen autem solis a nube a qua refrangitur accipit virtutem alicuius opaci et facit colorem puniceum et determinat ipsum secundum aperiendam ? ad halo, propter quod intermedio ubi magis obtinet sol apparet halo, et prope perpendicularem, ubi adhuc magis obtinet sol, apparet autem halo magis versus terram quia tranquilior est aer propinqus terre quam remocior. Spiritus autem propter flatum disolvit consistenciam in qua deberet apparere. Demum cum dicit: *Iuxta autem hoc*, assignat causam coloris circumferentie, dicens quod color apparens circha hunc in circumferentia est niger, quia ibi minus obtinet sol, propter quod apparet color propinquior colori nubis quem dicimus nigrum, et propter albedinem propinquam ei videtur esse nigrior, quia opposita iuxta se posita magis elucescunt. Consequenter cum dicit: *Sepius autem*, assignat causam propter quam frequencius circha lunam quam circha solem, dicens quod halo frequentius fit circha lunam quam circha solem, quia sol propter virtutem caliditatis maiorem cicius disgregat consistenciam nubis quam luna, minorem habens virtutem caleficiendi. Circha autem alia astra apparet idem halo propter easdem causas aut proporcionales, propter quas circha lunam et solem, sed non eodem modo, figurate circha lunam enim et solem apparens est signum venti vel pluvie vel serenitatis. Circha autem alia astra non sic, quia lumen illorum debille existens non potest apparere nisi per debillem et tenuem caliginem, propter quod signum sunt tenues caligines non habentes fecunditatem pluvie aut venti propter causis disponere possint esse signum ipsorum. Apparet etiam quandoque hallo circha lucernas de nocte propter causas proporcionales, scilicet propter refractionem habens lucerne ab aere ingrossato ad visum, et magis habentibus multam humiditatem etiam occulos* hec ille, et hec de halo dicta sufficiant. + +{O insensata cura de mortali.} Coniuncta materia huius XI° capituli cum proxima precedente, auctor primo exordialiter invehit contra nos mortales et nostram curam insensatam, idest cecatam a defectivis sillogismis in forma et in materia, idest ab argumentis concludentibus nobis falsis demonstrationibus felicitatem esse in infimis bonis temporalibus, per quod superiora eterna bona non suspicimus contemplando ut contemplabatur auctor hic. Et, ut Psalmista dum dixit: A fructu frumenti et vini et olei sui multiplicati sunt, subdens de se: In pace et in id ipsum dormio et requiesco, contemplative subaudi. Quasi dicat, dicit Glosa ibi, alii multitudinem temporalium querunt, sed mihi adherere Deo bonum est, unde Apostolus eadem reprehensione nos monet, Ad Galathas III° capitulo, dicens: O insensati Galate, quis vos fascinavit veritati non obedire?, idest Deo, cui, ut idem Apostolus ait Timoteum, capitulo II°, volens militare, idest contemplative adherere, non implicat se negotiis secularibus eorum labores sequendo, ut faciunt iudices sequendo sua iura, ut dicit hic auctor, et medici sequendo amphorismos, idest regulas phisicas Ypocratis, item et sequentes sacerdotium propter beneficia et bona temporalia, ac regentes per vim et sophismata, idest per fallacias et caliditates falsa pro veris concludentes et alie qualitates hominum hic nominate. + +Inde inducit auctor iterum sibi loqui dictam umbram beati Thome dicendo quomodo in ecterna divina luce videbat unde cogitaminis ipsius auctoris causa erat, idest unde causabatur, scilicet primo ut audiret ab ea explicari quid ipsa dicere voluit supra, dum dixit: {U ben simpingua se non si vaneggia}, et dum dixit de Salamone {Che ... / a veder tanto non surse l secondo}. Et ad primum eius talle dictum premissum veniendo, dicit quomodo Providentia divina gubernans mundum cum illo eius conscilio in quo omnis creatus intellectivus aspectus tam angelicus quam humanus vinctus est et deficit antequam vadat ad eius fundum, idest ad eius intimam cognitionem - unde Apostolus, Ad Romanos, capitulo XI°, in hoc ait: O altitudo divitiarum sapientie et scientie Dei, quam incomprensibilia sunt iuditia eius et investigabiles vie eius; quis enim cognoscit sensum Domini aut quis consiliarius eius fuit?. item et Thomas, in prima parte, questione XIIa, ait: Intellectus creatus videndo divinam essentiam non videt in ipsam omnia que Deus facit vel facere potest nec angeli - etiam ad hoc ut Ecclesia, scilicet universitas fidelium desponsata Christo, ad altos cridatus Iudeorum in passione sua clamantium: Crucifige, crucifige!, iret rectius versus eis dilectum Christum, scilicet filium eius, obliquata tunc a multis hereticis, disposuit quasi uno tempore nasci in mundo duos pugiles dicte Ecclesie, videlicet beatum Francischum, totum seraphicum in ardore karitatis, et beatum Dominicum totum cherubicum, idest plenum scientia. Qui duo, tempore Innocentii tertii, ceperunt facere duos ordines solempnes fratrum, scilicet predicatorum et minorum. Nam dictus beatus Dominicus cepit facere dictum suum ordinem predicatorum in Tolosanis partibus, ubi contra hereticos verbo et exemplo predicabat anno domini M°CCIIII°. Alium ordinem minorum cepit facere dictus beatus Franciscus apud Assisium in Ecclesia Sancte Marie de Portiuncula anno domini M°CCXI°. Et prosequendo circa vitam et facta dicti sancti Francisci, dicit dicta umbra quomodo ortus est in dicta civitate Assisii, quasi ut sol oritur quandoque, idest in equinoctiali tempore, super Gange flumine orientali, posita in ducato Spoletano in dextera costa fertili illius montis qui protrahitur ab aqua cadente de colle Beati Ubaldi, et currente per medium cuiusdam torrentis per civitatem Eugubii positam etiam in dicta costa sub dicto colle, scilicet Ubaldi, olim eius Episcopi, usque ad flumen Tupini versus marchiam Anchone, in tantum etiam ambiendo ille mons quod civitas Perusina, distans a civitate Eugubii pro XX miliaria, se respicit a porta Sancti Angeli cum ea ad tramontanam, et sic ad partem frigidam septemtrionis, et ab illa parte sua ubi est quedam alia eius ianua que vocatur Porta Solis, eam aspicit versus dictam civitatem Assisii distantem ab ea per X miliaria ad orientem, et sic inde habet calidum, et sicut dicta costa dextera frugifera est, ita sinistra e contra est silvestris propter grave iugum dicti montis oppositum directe dicto septemtrioni. In qua costa sunt ille due terre hic nominate, scilicet Noceria et Gualdum, plorantes, methaphorice loquendo, idest dolentes, quod ita sunt in sterili et frigido loco, et non in fertili ut est altera costa. -Has necessitates Psalmista cupit evadere, sciens plerumque voluptatis culpas exactione necessitatis prorumpere; sed si voluntarie talis infima paupertas et spiritualiter appetatur, laudabilissimum est, et sic facit hominem pauperem spiritu, scilicet in humilitate, secundum vim rationalem et indifferentia propriarum virium quantum ad vim irascibilem, item in contemptu et parvo amore temporalium rerum secundum vim concupiscibilem. +Item dicit quomodo dictus beatus Franciscus in sua iuvenili etate recessit a patre suo, Petro Bernardono Mulione quodam, et quodam eius diocesano se exuit, et vestes dedit illi suo patri ut deserviret paupertati spiritus amore Christi; pro qua paupertate ponitur ista domina que ita placet gentibus ut mors, ut dicit hic textus. Et est hic advertendum quod quedam paupertas dicitur mediocris - idest media inter divitias et mendicitatem, in qua voluit esse Diogenes phylosophus, ut scripsi in capitulo IIII° Inferni, et Salamon dum petiit a Deo: Domine, ne dederis mihi divitias nec paupertatem, idest mendicitatem, cuius mediocris paupertatis est ut habeat homo Primo quod necesse est sibi ad vivendum, secundo quod satis sit, ut dicit in IIa Epistula Seneca Ad Lucilium, quam etiam comendat, Ad Timoteum, Apostolus ita scribendo: Habentes alimenta et quibus tegamur contenti sumus, et Thomas in III° Contra Gentiles, dicendo: Divitie exteriores sunt necessarie ad bonum virtutis, paupertas laudabilis est in quantum hominem liberat ab illis vitiis quibus aliqui propter divitias implicantur, et Phylosophus in X° Ethycorum dicens: Quare erit felicitas speculativa ad quam opus erit exteriori prosperitate homini non enim sufficiens natura speculari, sed oportet corpus sanum esse et cibum, et reliqui famulatum adsistere - quedam alia paupertas infima est dicta mendicitas, ita vocata quia facit suos mendicos, idest manu indicando queritare hostiatum, et hanc fugere non reprehensibile, sed laudabile si voluntarie tolleratur, unde beatus Bernardus in Sermonibus suis inquit: Diligenter attende, quod Dominus in Evangelio dicit: *Beati pauperes spiritu*; non enim dixit beati pauperes simpliciter, propter plebeos pauperes necessitate miserabili, non voluntate laudabili, et sic si evitatur non est reprehensibile, ut dictum est, nam et Psalmista eam videtur voluisse evitare dicendo et ita rogando: Deum de necessitatibus erue me, ubi Glosa ait: Necessitates corporales hec habent periculum quod in eis sepe non dignoscitur quid contra eas vitii vel utilitatis studio agatur. Has necessitates Psalmista cupit evadere, sciens plerumque voluptatis culpas exactione necessitatis prorumpere; sed si voluntarie talis infima paupertas et spiritualiter appetatur, laudabilissimum est, et sic facit hominem pauperem spiritu, scilicet in humilitate, secundum vim rationalem et indifferentia propriarum virium quantum ad vim irascibilem, item in contemptu et parvo amore temporalium rerum secundum vim concupiscibilem. Nam paupertas quantum in se non reputatur virtus, sed amor ipsius paupertatis, ut in isto beato Francisco, cui ut aliis pauperibus spiritu idem Bernardus dicit quod Sicut martiribus facta est promissio, cum talis paupertas voluntaria sit genus martirii; de qua hac ultima specie paupertatis Seneca predictus in XVIIa Epistula ad Lucilium inquit: Si vis vacare animo, ut pauper sis oportet, aut pauperi similis: Non potest studium salutare fieri sine frugalitatis cura; frugalitas autem est voluntaria paupertas spiritu. -Ita tangit quomodo ipse beatus Francischus predicavit Christum coram soldano sitiens martirizari. Item quomodo mortuus est in crudo saxo, idest in aspero monte qui dicitur Vernia, qui est prope Casentinum in Diocesi aretina inter flumen Arni et Tiberis et in gremio paupertatis, hoc est quia ibi non fuerunt alie exequie nec bara, idest feretrum ad defferendum eius corpus; in quo etiam monte dicit quomodo stigmata a quinque plagis Christi suscepit ut dicit hic textus. +Dicit dicta umbra quod a Christo primo eius marito usque ad hunc beatum Francischum a nullo fuit requisita, et miror, visa virtute sua faciente hominum securum, iuxta illud Iuvenalis: Cantabit vacuus coram latrone viator, et ut fuit ille pauper iuvenis navita Amiclas contra Cesarem inferentem tunc timorem toti mundo, ut dicitur hic. Nam, scribit Lucanus in V°, quod dum dictus Cesar obsideret Pompeium in terra Durachii, expectando Anthonium eius nepotem tardantem venire de Brunducio ad eum, de nocte solus ivit ad litus maris Adriatici causa se transfretandi ad ipsum Anthonium, et invenit in dicto litore textam cannis dumunculam huius Amiclatis tunc dormientis in ea: Quam Cesar bis terque manu quassantia tectum / lumina commovit. Molli consurgit Amiclas, / quem dabat alga, thoro: *quisnam mea naufragus*, inquit / *tecta petit? Aut quem nostre fortuna coegit / auxilium sperare case?*. Sic fatus ab alto / securus belli; predam civilibus armis / scit non esse casas. O vite tuta facultas / pauperis angustique lares! o munera nondum / intellecta Deum! Quibus hec contingere templis / aut potuit muris nullo trepidante tumultu / Cesarea pulsante manu? etc. Item non valuit, dicit dicta umbra, gentibus ita abominantibus dictam paupertatem vidisse eam in Christo ita constantem, ut ubi mater eius Maria in terra iuxta crucem vivam remansit, ipsa paupertas simul cum Christo denudato in cruce elevata est et passa et morta cum ipso. Unde beatus Bernardus, ad hoc respiciens inquit: Quantum revolve vitam salvatoris ab utero virginis usque ad patibulum crucis non inveniens in eo nisi stigmata paupertatis. Item tangit de primitivis fratribus dicti beati Francisci et quomodo eius ordo primo approbatus est per dictum Innocentium papam quartum, inde etiam per Honorium papam tertium, viso in somnio inspiratione divina dictum beatum Franciscum cum humero Ecclesiam sancti Iohannis Laterani cadentem substinere, et hoc est quod dicitur hic de Sancto Spirito vocandum eum archimandritam ab arcos quod est princeps et mandros quod est grex sive mandria, et sic quisque abbas principatum habens in monachos archimandritam dicitur. Ita tangit quomodo ipse beatus Francischus predicavit Christum coram soldano sitiens martirizari. Item quomodo mortuus est in crudo saxo, idest in aspero monte qui dicitur Vernia, qui est prope Casentinum in Diocesi aretina inter flumen Arni et Tiberis et in gremio paupertatis, hoc est quia ibi non fuerunt alie exequie nec bara, idest feretrum ad defferendum eius corpus; in quo etiam monte dicit quomodo stigmata a quinque plagis Christi suscepit ut dicit hic textus. -Inde dicta umbra sancti Thome, commendato ita dicto beato Francischo, dicit quod correlative potest intelligi qualis fuit eius collega et sotius ad sustinendum naviculam Petri, idest Ecclesiam, scilicet beatus Dominicus. Item dicit quomodo eius fratres predicatores hodie ut plurimum delirant a dicto suo capite, scilicet ab ipso Dominico et a regula eius, inter alia in ipsa sua regula dictante quod dicti eius fratres predicando non ponat os in celum, idest quod non ita alta predicent ut auditores vacui abeant et scandalum generetur, et etiam dictante quod dicti sui fratres non legant scripta gentilium sed theologica tantum; quod ut plurimum male servant. +Inde dicta umbra sancti Thome, commendato ita dicto beato Francischo, dicit quod correlative potest intelligi qualis fuit eius collega et sotius ad sustinendum naviculam Petri, idest Ecclesiam, scilicet beatus Dominicus. Item dicit quomodo eius fratres predicatores hodie ut plurimum delirant a dicto suo capite, scilicet ab ipso Dominico et a regula eius, inter alia in ipsa sua regula dictante quod dicti eius fratres predicando non ponat os in celum, idest quod non ita alta predicent ut auditores vacui abeant et scandalum generetur, et etiam dictante quod dicti sui fratres non legant scripta gentilium sed theologica tantum; quod ut plurimum male servant. Contra quos posset dicere dictus Dominicus illa verba Ysaie: Pastoris vocem oves que mee non erant audire noluerunt. Tamen dicit dicta umbra et fatetur esse in dicto ordine adhuc fratres sequentes beatum Dominicum et eius regulam et precepta, sed pauci; per que ultimo concludendo circa premissum primum dictum declarandum, dicit dicta umbra quomodo auctor potest videre planctam, idest ipsum beatum Dominicum, unde a quo se schegiat, idest se scindit, quisque eius frater non sequendo ipsum moribus et sanctitate, item potest videre quomodo correctio dicte eius regule argumentatur, quod si dicti fratres eam sequantur, et in theologicis libris alentur et impinguantur, secus si diversis aliis scientiis ut appareant et vanagloriose se confundant, ut ait Innocentius papa predictus exponens in principio sui libri illud verbum Ezechielis *Venter tuus comedet et viscera tua complebuntur*; Venter, inquit, est mens quod coquit et digerit Scripturas, viscera sunt voluntas et desiderium que intimo sapore Scripture satiatur. Nam multi legunt et vacui recedunt, de quibus Yeremias ait: Venerunt ad auriendum aquam sed vasa sua vacua reportaverunt. -Inde dicta umbra percutiendo reprehensive modernos suos fratres minores, ut percussit Thomas superius suos fratres predicatores, dicit quomodo orbita, idest vestigium rote idest regule dicti beati Francisci a sua circunferentia, idest a rectitudine dicte sue regule, derelicta est, inter alia precipientis et mandantis quod fratres sui ordinis nichil sibi approprient nec domum nec locum, sed tanquam peregrini et advene Deo famulentur vivendo elemosinis cum vilibus vestibus, pedibus nudatis et corda cinti, et quod penitus paupertatem sequantur et a pecunia accipienda per se vel per alium protinus abstineant, sequentes Evangelium domini nostri Iesu Christi cum obedientia et castitate et humilitate, item, ut non habeant plures tunicas nisi unam cum capucio et aliam sine, item, ut non equitent extra causa necessitatis. +{Sì tosto come lultima parola.} In hoc XII° capitulo, volens auctor glorificare dictum beatum Dominicum et eius ordinem, et reprehendere fratres minores non sequentes vestigia beati Francisci in persona fratris Bonaventure infrascripti eo modo quo supra de ipso beato Francischo fecit et de fratribus predicatoribus in persona sancti Thome, fingit hic modo umbram fratris Bonaventure de Bagnoreto, predicti ordinis sancti Francisci olim cardinalis et licterati viri, cum undecim aliis beatis spiritibus supervenisse ibi et coreizando egisse, ut dicit textus, dicendo quomodo eorum cantus vincebat ita nostras musas et sirenas et nostras artes canendi sicut sol primus splendor a Deo factus vincit splendorem quem in alias stellas cum fuit ita creatus refudit et ingessit. Inde comparative tangit quod ait Phylosophus ita dicens in sua Methaura: Dicamus de iride et parallelis iris, que poetice dicitur nuntia et ancilla Iunonis, idest elementi aeris, nunquam fit circulus neque maior semicirculo, et fit ex refractione visus ad solem et in die tantum, licet iris lune in nocte fiat. Item fit duplex et non ultra paralleli; vero sunt duo arcus qui apparent in aere tempore quo iris predicta fit si nubes est tenera, idest non grossa, et dicuntur paralleli quia pariter distant, et sunt portiones dicte nubis tenere a latere solis existentis et prope eum ad septentrionem vel ad meridiem, in quibus reflexio solis apparet alba, et fiunt illa de causa qua iris, scilicet et refractione visus ad solem, et fiunt in die tamen non in nocte, et sic, ut dicit hic textus, sunt concolores, idest unius coloris; et causatur exterior ab interiore ut irides et ut nox et locutio que auditur in muris interdum et in rupibus ex voce hominis loquentis, quam vocem talem et locutionem secundam fingunt poete fore illius nimphe que vocata fuit Ecco, cuius lingua Iuno alteravit eo quod dum Iuppiter iacebat cum certis aliis nimphis, dicta Eco tenebat in verbis tantum dictam Iunonem investigantem dictum Iovem eius virum, qui talle negotium finiebatur. Unde Ovidius in persona dicte Iunonis ait: *Huius*, ait, *lingue, qua sum delusa, potestas / parva tibi dabitur vocisque brevissimus usus*; que inde ita exarsit in Narcissum pulcerrimum iuvenem illam recusantem et fugientem ut consumpta fit, et mortua et conversa in saxum taliter reloquens. Unde subdit dictus poeta: Vox manet, ossa ferunt lapidis traxisse figuram; / inde latet silvis nulloque in monte videtur, / omnibus auditur: sonus est qui vivit in illa, et in Epistola Adriane ad Teseum ait: Interea toto clamanti litore *Teseu*: / reddebant nomen concava saxa tuum. Inde incidenter tangit quod legitur Genesis VIIII° capitulo, ubi dicitur quod, remoto diluvio, Deus dixit Noe: Statuam pactum meum vobiscum, nec interficietur omnis caro aquis: arcum meum ponam in nubibus et erit signum federis inter me et terram, et sic igne finietur mundus. Unde Ovidius in I°: Esse quoque in fatis reminiscitur affore tempus, / quo mare, quo tellus correpta regia celi / ardeat et mundi moles operosa laboret. Et Lucanus in VII°: Hos, Cesar, populos si nunc non usserit ignis / uret cum terris, uret cum gurgite ponti. -Erat enim ante peccatum immortalis, scilicet poterat non mori, non immortalis pro non posset mori, sed si non peccasset, ut angelus in Paradiso fuisset totus immaculatus, conceptus sine libidine et partus sine dolore. Ecce volo ymaginem tuam facere: exemplar picture tue habeo, ex quo capit aliquem habitum mens mea, que operi suo imponat, ita illa que me docet facies et instruit, a qua petitur imitatio, ydea est. Talia ergo exemplaria infinita habet rerum natura, hominum, piscium, arborum. Nam cum quis voluisset Virgilium coloribus reddere, ipsum intuebatur. Ydea Virgilii erat facies futuri operis exemplar. Nam alterum exemplar est, altera forma ab exemplari sumpta et operi imposita, alteram artifex imitatur, alteram facit. Habet aliquam faciem statua: hec est ydea. Habet aliquam faciem ipsum exemplar, quod intuens opifex faciem figuravit: hec ydea est, et sic ydos in opere est ydea extra, sed nec tantum extra opus sed etiam ante opus; et sic Deus erit causa efficiens omnium, ydea causa formalis, bonitas Dei causa finalis, yle causa materialis et sic splendor ydee, de quo dicitur hic in textu, nichil aliud erit quam representatio productiva in formam eius quod ab ecterno ymaginaliter erat in ipsa mente divina. +Inde fingit auctor intra illum corum et intra consortium dictorum aliorum duodecim beatorum spirituum novorum, idest supervenientium, ibi movere vocem dicti fratris Bonaventure ita ipsum ad se trahentem ut trahit magnes, sive calamita, acum ad stellam tramontanam in pisside navitarum, et incipientem dicere quomodo dictus beatus Dominicus oriundus fuit cuiusdam oppidi quod dicitur Calaroga in fine Yspanie et vicinum litoribus maris Occeani, post cuius undarum fogam, idest post cuius longum tractum, sol non videtur ab aliquibus hominibus huius nostre habitabilis terre interdum, idest in equinotiali tempore; quod oppidum est in regno regis Castelli, cuius signum scuti est ad quarteria: in duobus sunt sunt duo castella, in aliis duobus duo leones, quorum unum subiugat unum de dictis castellis, scilicet superior, et alter inferior subiacet alteri castello superiori, ut dicit hic auctor. In qua parte Europe spirat ventus Zephirus occidentalis inter Circium et Favonium alios occidentales ventos, unde versus sunt: Subsolanus, Vulturnus et Eurus Eoy, / atque die medio Notus, heret et Affricus Austro; / Circius, Occasum, Zefirus, Favonius afflant, / et veniunt Aquilo, Boreas et Chorus ab Artoo. Inde tangit quod scribitur in legenda dicti beati Dominici, scilicet quod eius mater, pregnans de eo semel sompniavit se gestare in utero quendam catulum habentem in ore facellam urentem mundum, que Iohanna vocata fuit, quod nomen gratia Dei interpretatur, et pater eius Felix, ut dicit hic textus. Item dicit quomodo illa matrona obstitrix, que tenuit eum in ulnis in cathecismo baptismi respondendo baptizanti eum *abrenuntio*, ut moris est, sompniavit dictum Dominicum stellam in fronte habuisse. Item dicit quomodo primus eius amor fuit ad illud primum consilium Christi, quod dedit sic diviti adolescenti, de quo legitur Mathei XVIIII° capitulo: Si vis perfectus esse, vade et vende omnia que habes et da pauperibus, et habebis thesaurum in celo, et veni et sequere me. Qui Dominicus, factus iam adultus, non in mundanas scentiis lucrativis proficiendo ut dominus Henricus olim Cardinalis Hostiensis in Iure fecit, nec ut Magister Tadeus in Fisica, sed in Divinis, in civitate Pallentie parvo tempore studendo, maximus theologus factus est et doctor adeo quod vineam, idest Ecclesiam in quantum pro collectione fidelium tollatur, circuire ausus est cum suis predicationibus quasi ut sepibus tuentibus fidem Christi contra hereticos, que nostra fides, ut dicitur hic, vallata est XXIIIIor plantis, idest XXIIIIor libris Bibie, de quibus dixi in Purgatorio in capitulo XXVIII°. Inde, ab Innocentio tertio papa predicto confirmato, eius ordine egit, ut patet hic in textu. -Est enim natura in mente primi motoris, scilicet Dei, deinde in celo, tanquam in organo quo mediante similitudo bonitatis ecterne in fluitantem materiam explicatur. Et quemadmodum, perfecto existente artifice et optime organo se habente, si contingat peccatum in forma artis, materie imputandum est. Sic, cum Deus ultimum perfectionis attingat, et celum ut organum eius defectum non patiatur, restat quod ex parte materie est, scilicet quod peccatum erit in rebus inferioribus. Uterque enim, scilicet predicti Melisius et Parmenides, dicit dictus Phylosophus, sophistice sillogizabant falsa summentes, nec distinguentes et non recte concludentes, et dictus Briso tenens non esse circulo demonstrare; et idem fecerunt, dicit dicta umbra, Sabellius et Arrius heretici, quos Augustinus improbat in suo libro De Heresibus, et Thomas in IIII Contra Gentiles, capitulo V, qui sua erronea doctrina fuerunt ut spate reddentes speculantes in eas cum vultu torto, idest obliquo. Nam dictus Sabellius tenuit Patrem et Filium et Spiritum Sanctum unam personam fuisse, et sic Trinitatem in officiorum nominibus non personis accepit, unde et Patripassianus dictus est quia patrem passum dicebat. Ultimo reddendo adhuc ad Salamonem salvatum dicta umbra monet nos homines ne ad iudicandum de aliis nimis curramus, ut hic in fine per se patet in textu. +Inde dicta umbra percutiendo reprehensive modernos suos fratres minores, ut percussit Thomas superius suos fratres predicatores, dicit quomodo orbita, idest vestigium rote idest regule dicti beati Francisci a sua circunferentia, idest a rectitudine dicte sue regule, derelicta est, inter alia precipientis et mandantis quod fratres sui ordinis nichil sibi approprient nec domum nec locum, sed tanquam peregrini et advene Deo famulentur vivendo elemosinis cum vilibus vestibus, pedibus nudatis et corda cinti, et quod penitus paupertatem sequantur et a pecunia accipienda per se vel per alium protinus abstineant, sequentes Evangelium domini nostri Iesu Christi cum obedientia et castitate et humilitate, item, ut non habeant plures tunicas nisi unam cum capucio et aliam sine, item, ut non equitent extra causa necessitatis. A cuius regule rectitudine eius Francisci familia, idest universitas suorum fratrum, ut a via recta incepta a primitivis eius fratribus ita se hodie obliquavit, quasi ut per iactum lapidis distet anterior a posteriore, dicit dicta umbra, quasi dicat quod sic alterata est ut esset quedam linea recta ultra semicirculum obliquata, volens includere solum per hec verba quod, licet modicum restet, nondum tamen dicta tota universitas dictorum fratrum ita retrocessit ab observatione dicte regule quin inter eos sint de bonis solitis fratribus ad hunc retro sequentibus, idest in totum servantibus dictam regulam; quod tangitur hic, dum dicit dicta umbra: Ben dicho chi cercasse a foglio a foglio etc., et potest reduci ad hec premissa quod ait Bernardus contra claustrales hedificantes magna hedificia ut faciunt etiam dicti fratres dicendo: Video, quod non sine magno dolore videri debet, quosdam post aggressam Christi militiam rursum secularibus negotiis implicari, rursusque terrenis cupiditatibus immergi et cum magna cura erigere muros et negligere mores. Et ecce quod dicit hic textus de obliquatione, dicendo quod inter tales premissos fratres bonos et rectos non posset numerari frater Matheus de Aqua Sparta, olim cardinalis, qui scripsit super libro Sententiarum tamen elongando se ab intellectu eius, et frater Ubertinus de Casali, qui olim scripsit in suo Pentiloquio de potentia pape, tamen prenuntiant quod cito dictus ordo in melius reformabitur, ita quod lolium in eius cultura cessabit et cedet solito frumento et grumma sive grepius rediet in eorum vegete, idest in dicto ordine eorum, ubi hodie muffa reperitur; dicendo post hec dicta umbra quomodo ibi secum erant umbre istorum, scilicet Illuminati et Augustini, fratrum primitivorum dicti ordinis sancti Francisci, item Ugonis de sancto Victore parisiensis diocesis, item Petris Comestoris qui scripsit Ystorias Scolasticas Veteris et Novi Testamenti, item Petri Yspani qui composuit Tractatus Loyce partitos in XIIcim libellos, item Natam prophete - de quo in Ecclesiastico, XLVII° capitulo sic dicitur: Post hec surrexit Natam propheta etc., item Iohannis Crisostomi qui os aureum dictus est et qui fuit olim metropolitanus, item Anselmi de Anglia olim Canturiensis episcopi, item Donati, gramatici olim magistri et preceptoris beati Yeronimi, item Rabani olim abbatis Vuldensis poete magni et theologi, item Ioachini olim Asternensis abbatis de Calabria prophetici viri: nam multa de Antichristo prenumptiavit inter alia dicendo hec carmina: Cum decies seni fuerint et mille ducenti anni qui nato summunt exordia Christo, tunc Antichristus nequissimus est oriturus etc. Ultimo dicit dicta umbra dicti fratris Bonaventure quomodo umbra dicti Thome exaltantis ita vitam beati Francisci movit eam ad invegiare, idest ad valde excitare et vigilem reddere vitam beati Dominici in gloria et fama et dictam eius societatem animarum beatarum. -Nam martiales, idest bellatores in hoc mundo pro Christo et eius fide, aliqui, ut dicit quedam Glosa in Decretis, sunt habentes voluntatem substinendi omnia pro Christo, tamen si imineret ei periculum revera non susbtinerent; hii enim karitatem habent sed modicam; alii qui, non obstante aliquo periculo tali hoc facerent et substinerent, sunt in karitate perfecta, et isti sunt qui abnegant semetipsos et tollunt crucem suam et sequuntur Christum, et digni sunt eo, ut precepit sive suadit ipse Christus Mathei capitulo V et capitulo XV. +{Imagini chi bene intender cupe.} In hoc XIII° capitulo, continuando adhuc se auctor ad supra proxime dicta, taliter primo exorditur, scilicet comparando predictos XXIIIIor spiritus beatos partitos in dictas duas correas XXIIIIor stellis lucidioribus et maioris apparentie totius firmamenti, primo scilicet XV illis stellis quas Ptolomeus dicit esse maioris magnitudinis sparsas per diversas plagas, idest per diversas partes octave spere, item septem illis aliis stellis que reddunt figuram illius plaustri quod circa polum nostrum articum volvitur ut prima rota ut dicitur hic; item illis duabus aliis stellis que representant os illius cornus quod incipit a stella tramontana in tali cornus forma si dicte stelle fecissent de se duo signa in dicto celo quale est illa constellatio que in dicto celo apparet nobis in forma corone in qua Adriana filia Minois, olim regis Crete, dicitur in morte poetice fore translata contemplatione Bacchi eius viri cui, repudiata a Theseo in Yschio insula, nupsit, ut scripsi in Inferno in capitulo XII° et dicam infra in XVII° capitulo, et hoc quia coronam Bacchi sibi ab eo largitam mortua secum tulit, de qua tali stellifera composita corona forsan a XII stellis, ut congruat huic comparationi auctoris de XIIcim et XIIcim dictis spiritibus, sic ait Ovidius in Epistula Isiphilis descendentis dicti Bacchi iactantis se de nobilitate contra Iasonem: Bacchus avus: Bacchi coniunx redimita corona / preradiat stellis signa minora suis, et in libro suo De Fastis ait: Protinus aspicias venienti nocte corona. -Quam exalationem Phylosophus in sua Methaura dicit causari a terra calefacta a sole et igniri; Item causatur interdum, ut dicit ibi Comentator, in spissato aere propter frigus, et quod est ibi calidum, separando se a frigido, et ignitur illud spissatum et videtur stella cadens cum non sit, et vocatur a grecis asub. +Inde auctor dicit quomodo dicti beati spiritus cantabant de essentia divina unica in substantia et trina in personis, ut dicit textus. Non autem canebant dictum Baccum erroneum Deum, idest eius carmina que in eius festo et sacrificiis, que Triaterica dicebantur, cantabantur, item nec Peam canebant alium Deum gentilium, qui in eius accusativo casu peana dicitur, unde Virgilius in VI°: Vescentes letumque coro peana canentes, tangendo inde per viam similitudinis per contrarium de illa aqua pigre ita fluente per Tusciam que Chiana dicitur quod fere potest apparere eius motus, et de celo novo velociori omnibus aliis, ut dicit textus. Inde dicit quomodo predicta umbra secundario posuit silentium in illis numinibus, idest in illis spiritibus quasi deificatis ita canentibus, et incipiendo clarificare auctorem putantem fuisse sapientiores Salamone Adam et Christum inquantum homo fuit, et ostendere in hoc ipsum bene sentire, licet dicta umbra superius dixerit dictum Salamonem non habuisse in sapientia parem, ita a remotis inquit: Quicquid non moritur et quicquid potest mori non est nisi quidam splendor idee divine mentis, que parturit Deo zelante in nobis. Per hec verba et sequentia subtilissima perspicaciter intuendo auctor dicturus de productione dicti Salamonis in mundum et eius humanitate ac etiam de humanitate Christi et Ade, hic non vult se solum referre spiritualiter et singulariter ad creaturas humanas ab ecterno idealiter, idest formaliter in mente divina positas productas et producendas in mundum materialiter, licet cuncte alie species rerum eodem modo sint et fuerint ab ecterno in ea. Unde Augustinus super Iohanne in hoc ait: Sicut archa antequam fiat intellective est in mente artificis, ita omnia in Deo ab ecterno fuerunt ydealiter et formaliter, et Boetius in IIII° ad idem inquit: Omnium generatio rerum, cunctumque mutabilium rerum progressus, et quicquid aliquo modo movetur, causas, ordinem et formas ex divine mentis stabilitate sortitur; hec in sue simplicitatis arce composita. Unde ad premissa verba veniendo, homo, compositus ex anima intellectiva et corpore, quantum ad ipsam animam non moritur, quantum vero ad ipsum corpus potest mori, ut moritur post peccatum primi hominis. Nam ante dictum peccatum immortalis erat humanitas, et sic dictus primus homo et eius descendentes ante dictum peccatum mori poterant et non poterant sicut postea possumus mori et morimur. Ad quod Ugo de Sancto Victore allegato Apostolo dicente: Primus Adam factus est in animam viventem, ait: Idest corpus sensificantem, quod erat adhuc animale egebat eius alimonia ciborum mortale habebat corpus, inde poterat enim mori, poterat non mori, poterat peccare, poterat non peccare, sed impleto numero tranfereretur ad alium statum in quo nec mori posset nec peccare. Erat enim ante peccatum immortalis, scilicet poterat non mori, non immortalis pro non posset mori, sed si non peccasset, ut angelus in Paradiso fuisset totus immaculatus, conceptus sine libidine et partus sine dolore. Quid autem sit idea predicta dicit Augustinus in libro Questionum quod Sunt quedam principales forme rerum stabiles et incommutabiles in divina mente ab ecterno habite, non tamen repugnantes divine puritati et simplicitati. Nam, cum mundus non fuerit factus a casu, ut dixit Democritus phylosophus, sed ab ipso Deo per intellectum agentem, necesse est quod in mente divina sit forma ad cuius similitudinem mundus sit factus, et in hoc consistit ratio ydee, ut scribit Thomas in prima parte, questio XVa, ad quod sic ait Plato in suo Timeo: Simul ut ecternitatis exemplo similis esset uterque mundus, archetipus quidem omni evo existens semper est, hic sensibilis ymago eius qui per omne tempus fuerit quippe et futurus hoc igitur quod deerat addidit opifex Deus, atque ut mens cuius visus intellectus est idearum genera inintelligibili mundo. Que ydee sunt illic animalia et noctiones divine mentis, sic Deus in hoc opere suo sensibili diversa animalium genera statuit, figuram porro eius figure mundi intelligibillis accomodans totum id posuit in gremio prudentie celi, et ab hiis verbis tulit Boetius illa sua verba dum dixit: Tu cuncta superno / ducis ab exemplo, pulcrum pulcerrimus ipse / mundum mente gerens, similique ymagine formans, et Seneca illa Ad Lucilium dicens: Plato ydeas vocat, ex quibus omnia que sunt, et quecumque videmus fiunt, et a quibus cuncta formantur. Hee immutabiles et immortales sunt, et subdit Seneca: Ydea est eorum que naturaliter fiunt et exemplar ecternum. Ecce volo ymaginem tuam facere: exemplar picture tue habeo, ex quo capit aliquem habitum mens mea, que operi suo imponat, ita illa que me docet facies et instruit, a qua petitur imitatio, ydea est. Talia ergo exemplaria infinita habet rerum natura, hominum, piscium, arborum. Nam cum quis voluisset Virgilium coloribus reddere, ipsum intuebatur. Ydea Virgilii erat facies futuri operis exemplar. Nam alterum exemplar est, altera forma ab exemplari sumpta et operi imposita, alteram artifex imitatur, alteram facit. Habet aliquam faciem statua: hec est ydea. Habet aliquam faciem ipsum exemplar, quod intuens opifex faciem figuravit: hec ydea est, et sic ydos in opere est ydea extra, sed nec tantum extra opus sed etiam ante opus; et sic Deus erit causa efficiens omnium, ydea causa formalis, bonitas Dei causa finalis, yle causa materialis et sic splendor ydee, de quo dicitur hic in textu, nichil aliud erit quam representatio productiva in formam eius quod ab ecterno ymaginaliter erat in ipsa mente divina. + +Inde auctor ut tangat quomodo hec omnia sapientia divina increata agit in Trinitate deifica, iuxta illud verbum Psalmiste loquentis Deo: Omnia in sapientia fecisti, dicit in persona predicte umbre quod illa viva lux vera que illuminat hominem omnem viventem in hunc mundum, ut Iohannis I° dicitur, que sic meat, idest que sic procedit a suo lucente, idest a Patre, a quo ipse Filius ut sapientia a potentia procedit, quod non disunit se ab eo nec ab amore, idest a Spiritu Sancto, tertia persona in Trinitate predicta, in substantiam et naturam unicam divina sua bonitate eius radiare, idest eius aggregare, idealiter in ipsa mente divina formas quasi speculatas; alia lictera dicit conflatas in novas subsistentias, que videtur verior, attentis verbis Platonis in Timeo docentis circa creationem universi: Preterea ut perfectum animal esset, scilicet mundus ex integris corporibus perfectisque conflatum etc.; (dicitur conflatum id quidem quod de massa ad formas flatu hominis fit ex vitro vel ex flantibus alie forme metallorum, ipsa tamen divina essentia sive subsistentia remanente ecternaliter in sua unitate). Ad quod inducit magister Girardus, glosando Decretalem quendam de summa Trinitate, exemplum de anima nostra, cuius substantia simplex est, et tamen tria reperiuntur in ea, scilicet intellectus qui concipit, ratio que discernit et memoria que conservat: intellectus preconcipiens Patri comparatur primo operanti, qui potencia divina dicitur, ratio discernens Filio, qui sapientia increata disponens omnia in celo et terra dicitur, memoria conservans Spiritui Sancto qui omnia bona conservat, et sicut ista tria idem sunt in substantia cum anima. Sic et dicte tres persone divine idem sunt in substantia, Pater a nullo procedens, Filius a Patre solo, Spiritus Sanctus ab utroque; Pater generans, Filius nascens, Spiritus Sanctus procedens. Subsistentia, dicit Boetius in libro De Duabus Naturis, est que in nullo subiecto est, sive subest accidentibus sicut homo, sive non ut Deus, modo ad id quod hic subsequenter prenotandum est quod, prout dictum est supra in capitulo VII° huius Paradisi, Deus quedam per se immediate operatur sine aliquo celi misterio et aminiculo, puta creationem et inspirationem anime nostre intellectualis. Et ideo dicit iste auctor supra in Purgatorio, capitulo XVI°, quod celum ipsam nostram animam non habet in sua cura sed Deus quedam operatur mediantibus organis celi et elementis, puta corporalia et cetera entia formalia et materialia, ut in ipsa mente divina ydealiter prius erant, unde Boetius in suo libro De Trinitate ad hoc ait: Forme omnes que sunt in materia venerunt a formis que sunt materia, unde et Thomas in III° Contra Gentiles, capitulo XXII°, improbando Platonem dicentem formas separatas fore principia formarum que sunt in materia per se subsistentes et causantes immediate formas sensibilium inquit: Nos autem ponimus eas formas immateriales et separatas in intellectu divino causantes formas inferiores per motum celi quod est organum divine artis quam naturam vocamus. Inde subdit dicta umbra dicendo quomodo dicta irradiacio ydealis a mente divina descendit ad ultimas potentias de actu in actum huc deorsum, idest descendit ad terrenas et corporales generationes potentiatas ad actus productivos et formas rerum novas et diversas, materiales et concretas consimiles dictis formis abstractis et ydealibus ut breves contingentias, idest ut subitas productiones motu celi cum semine et fine, ut tetigit iste auctor supra in Purgatorio in capitulo XXVIII°, dum dicit ibi: {E lalta terra, secondo chè degna / per sé e per suo ciel, conciepe e figlia / de diverse virtù diverse legna}. Item et de productione et generatione spirituali nostra humana corporali ait Phylosophus in II° Physicorum: Homo generat hominem ex materia et sol, idest ipsum celum et eius constellatio, et subdit referendo se etiam ad nos homines dicta umbra, quod cera, idest materia conceptiva humana, non stat uno modo per continuum motum celi, et ipsum celum, adducens illam ad formam, etiam non stat uno modo, ideo plus et minus perfecta in nobis nostra representatur forma, aliter appareret totaliter perfecta ut lucet in mente divina sigillante eam; et sic natura reddit semper eam cum aliqua ademptione et non ita perfectam, ut fuit in mente Dei, exemplificando de citarista qui nunquam ita perfectam cum manu reddit suam stampitam ut est in eius mente. Unde Oratius in eius Poetria ait: Nam neque corda sonum reddit quem vult manus et mens, / poscentique gravem persepe remictit acutum. Et concludendo circa hec adduco quod scribit iste auctor in sua Monarchia ita dicens: Sic ars triplici gradu invenitur, scilicet in mente artificis, in organo et in materia formata per artem, sic naturam in triplici gradu possumus intueri. Est enim natura in mente primi motoris, scilicet Dei, deinde in celo, tanquam in organo quo mediante similitudo bonitatis ecterne in fluitantem materiam explicatur. Et quemadmodum, perfecto existente artifice et optime organo se habente, si contingat peccatum in forma artis, materie imputandum est. Sic, cum Deus ultimum perfectionis attingat, et celum ut organum eius defectum non patiatur, restat quod ex parte materie est, scilicet quod peccatum erit in rebus inferioribus. Igitur cum humanitas Salamonis producta fuerit a Deo cooperante celo, et humanitas Christi et Ade, immediate ab ipso Deo, sequitur quod ipse filius Dei in quantum homo fuit, et ipse Adam perfectiores fuerunt homines in sapientia et in omnibus aliis quam ipse Salamon, et quod dictum est quod non habuit parem in scientia intelligi debet, scilicet inter reges seculares, quod patet, dicit dicta umbra per eius responsum quod fecit Deo dicenti sibi in somnio: *Postula quod vis ut dem tibi*, et ait Salomon: *Tu me in regem creasti, dabis mihi cor docile ut valeam iudicare populum tuum*, secutus verba Psalmiste, eius predecessoris, dicentis: Et nunc reges intelligite et erudimini qui iudicatis terram, cui Deus: *Quia postulasti verbum hoc, et non dies multos, nec divitias nec mortem inimicorum tuorum, do tibi cor sapiens, in tantum ut nullus ante te similis tui fuerit, nec post te surrecturus tibi sit in regibus cunctis*, ut scribitur in III° Regum in capitulo III°, non enim dicit dicta umbra illum petisse quot essent numero motores celi in quo summi sapientes discordant: nam Plato posuit fore eos tot quot sunt species rerum, Aristoteles vero dicit eos esse quot sunt celi, Rabi Moises quot sunt motus celestes, theologi nostri dicunt quasi eos infinitos esse, sequentes Dionisium ita scribente: Multi sunt beati exercitus supernarum mentium, et Danielem: Milia milium ministrabant ei, et decies milies centena milia assistebant ei. Item non petiit dictus Salamon si contingens cum necesse etc., hoc est utrum omnia eveniant de necessitate, ut tenuit dictus Plato, reprobatus per Phylosophum in I° Peri Erminias: Nam esse quod est, et non esse quod non est necesse est esse; quod non est quando est necesse est esse, et non esse quod est necesse est esse. Item non petiit si de medio circulo etc.; dicitur in Geometria quod omnis triangulus qui comprendit medium circulum impedit ut habeat unum de angulis rectum propter appositos angulos, et Phylosophus in I° De Anima ait: Matematicus considerat quid sit rectum et quid obliquum et quid linea et quid planum, ad cognoscendum quot recti trianguli sint equales, et confirmat dicta umbra hanc suam solutionem per ethimologiam premissi participi surrecturus venientis ab hoc verbo rego cumposito cum sub, a quo verbo dicitur rex. Inde commendat distinguentes, ut dicit textus, quod male servaverunt isti tres phylosophi hic nominati et reprobati per Aristotelem in I° Physicorum et in I° Posterioris, sillogizantes falsa forma sillogistica, ponendo falsum simpliciter quod per interiectionem solvendum erat vel secundum quid, et sic solvendum erat per distinctionem; dicebant enim primi duo ens esse infinitum, cuius ratio quantitati congruit non substantie et qualitati. Uterque enim, scilicet predicti Melisius et Parmenides, dicit dictus Phylosophus, sophistice sillogizabant falsa summentes, nec distinguentes et non recte concludentes, et dictus Briso tenens non esse circulo demonstrare; et idem fecerunt, dicit dicta umbra, Sabellius et Arrius heretici, quos Augustinus improbat in suo libro De Heresibus, et Thomas in IIII° Contra Gentiles, capitulo V°, qui sua erronea doctrina fuerunt ut spate reddentes speculantes in eas cum vultu torto, idest obliquo. Nam dictus Sabellius tenuit Patrem et Filium et Spiritum Sanctum unam personam fuisse, et sic Trinitatem in officiorum nominibus non personis accepit, unde et Patripassianus dictus est quia patrem passum dicebat. Arrius vero Alexandrinus presbiter hereticus Patri coeternum Filium, non agnoscens diversas in Trinitate substantias, posuit, contra illud quod Dominus ait: Ego et Pater unum sumus. Ultimo reddendo adhuc ad Salamonem salvatum dicta umbra monet nos homines ne ad iudicandum de aliis nimis curramus, ut hic in fine per se patet in textu. + +{Dal centro al cerchio e sì dal cerchio al centro.} In hoc XIIII° capitulo - premisso quod prohemialiter auctor tangit hic de vase rotundo pleno aqua, quod si tangatur in eius centro, idest in medio sui, aqua cum digito currit circumferenter ad extrema, et e contra si percutiatur extremam eius spondam, ut per experientiam patet ad occulum; item, premisso quomodo umbra Salamonis cum aliis ibi fulgens quasi ut sol, iuxta illud Mathei, XIII° capitulo: Fulgebunt iusti sicut sol in regno patris eorum, satisfecit auctori de hoc dubitanti ut patet hic, scilicet dicendo quod eorum amor, idest eorum accensa karitas, facit quod ipsi beati semper et post resurrectionem habebunt talem fulgorem circa se et maiorem cum erunt cum carne, iuxta Magistrum Sententiarum dicentem: Sic peracto iuditio, ampliorem gloriam sue karitatis Deus monstrabit electis, cum illa proportionalitate quam dicit hic textus, et vide de hoc quod dicitur de circumscripto quod scripsi supra in Purgatorio, XI° capitulo; item, premisso quomodo vidit in dicto celo solis supervenire illis duabus correis iam supradictis tertiam in formam enim XIIcim stellarum, tangens hoc in eo quod comparative dicit quod apparuerunt dicti XIIcim ultimi beati, ut apparent nove apparitiones incipiente sero in celo, scilicet stellarum nondum rutilantium nobis in vera sua luce et aspectu, ut apparent postea procedente sero et serenitate crescente - fingit se ascendisse nunc hic auctor ad celum Martis, ubi primo dicit se fecisse holocaustum Deo cum locutione illa que est unica omnibus, idest cum mentali locutione que procedit ex intellectibus que sunt similitudines rerum que omnibus sunt eedem, ut scribit Phylosophus in I° Peri Erminias, ex quo Porfirius ponit tres fore orationes: unam que licteris, aliam que nominibus et verbis personat, tertia que mentis volvit intellectum, unde ait etiam Boetius: Ibi triplex est oratio: una in licteris, alia in voce, alia in intellectibus consistens, et magister Ocham etiam in hoc ait: Oratio alia scripta alia prolata alia concepta. Dicebatur olim in Veteri Testamento, holocaustum illud sacrificium in quo res tota que litabatur comburebatur, arguendo auctor quod eius tale sacrificium mortale acceptum fuit et faustum, idest gratum fuit. + +Nam statim apparuerunt ei illi beati spiritus martiales, ita lucidi et rutilantes quod admiranter dixit auctor O Elyon, idest o Deus quod ita eos adobbis et decoras in forma et signo crucis, quod signum crucis si fiat in aliquo rotundo, puta in incisorio, reddit IIIIor iuncturas, idest figuras quadrantis, ut dicit textus hic, et ita in profundo illius planete in eius rotundo corpore per duas lineas cruciatas, ut stella in linea galassie apparuerunt sibi constellati, idest fulgentes (dicitur galassia illa lineata albedo que apparet nobis in octava spera extensa inter duos polos mundi, de qua et unde causetur varie inter antiquos phylosophos fuerunt opiniones, ut tangit auctor hic: nam Pictagoras et eius sequaces, ut ait Macrobius, voluerunt dicere quod sit illa pars celi, seu etheris, per quam errando Pheton currum solis conburentem omnia inferiora duxit, de quo plene scripsi in Inferno, capitulo XVII°; Theofrastus dixit quod erat quedam compago duorum emisperiorum celi et spera solidata; Anaxagoram et Democritus dixerunt quod erat luminositas multarum parvarum stellarum. Aristotiles vero in I° eius Methaure dicit quod est Quidam vapor elevatus a calore solis, sive exalatio, et apparet ibi et non alibi, quia locus dicti talis circuli plenus est stellis magnis et spissis ita adunatur ibi talis exalatio quia efficacior est ibi virtus stellarum ad trahendum ipsam). + +Item reducit ad comparationem diversorum motuum illarum animarum ad motum illarum minutiarum et corpusculorum seu attomorum que moventur per radium solis listantem umbram alicuius domus per aliquam fenestram, quam domum gens cum arte et ingenio sibi facit ad defensionem caloris et frigoris, dicit auctor hic secutus Phylosophum ita dicentem in I° De Anima: Domus est cooperimentum prohibens ventos et imbres. Que corpuscola dictus Democritus, in hoc improbatus ab ipso Phylosopho in dicto I° suo libro De Anima, tenuit fore animata, ita dicens: Infinitis existentibus figuris et attomis que sunt species rotunde ignem et animam habentes ut in aere, que decisiones vocantur; de qua comparatione maiorum et minorum stellarum dicte galassie et motu velociori et tardiori horum corpuscolorum non sine tali allegorico respectu auctor hic dicit. + +Nam martiales, idest bellatores in hoc mundo pro Christo et eius fide, aliqui, ut dicit quedam Glosa in Decretis, sunt habentes voluntatem substinendi omnia pro Christo, tamen si imineret ei periculum revera non susbtinerent; hii enim karitatem habent sed modicam; alii qui, non obstante aliquo periculo tali hoc facerent et substinerent, sunt in karitate perfecta, et isti sunt qui abnegant semetipsos et tollunt crucem suam et sequuntur Christum, et digni sunt eo, ut precepit sive suadit ipse Christus Mathei capitulo V° et capitulo XV°. Et hoc est quod tangit hic auctor de tali cruce et de Christo ita corruscante in ea mirabiliter quod exemplo caret. Item isti talles ultimi dicunt, ut dicit Augustinus in persona cuiusque existentis in dicta perfecta karitate: Michi vivere Christus est, idest causa est quare velim vivere ut magnifico ipsum, et mori lucrum, quia liberor a miseria huius vite et transeo ad felicitatem et depono mortale corpus et res vero immortale, et quia talis perfecta karitas valde debet in nobis accendi per illa verba Iohannis, Apocalipsis V°, prenunciantis mortem suam, scilicet Christi, pro nobis et eius resurrectionem et victoriam contra diabolum dicentis: Et vidi in dextera sedentis in trono librum scriptum intus et extra, signatum septem sigillis, et angelum dicentem: *Quis est dignus aperire eum?*, et nemo poterat. Et ego flebam. Et unus de senioribus dixit mihi: *Ne fleveris, ecce vicit leo de tribu Iuda, radix David, aperire librum. Et vidi in medio seniorum agnum stantem tanquam occisum, et cantabant seniores canticum novum dicentes: *Dignus es, Dominus Deus, aperire librum, quoniam occisus es et redimisti nos in sanguine tuo*, fingit auctor nunc hic dictos spiritus cecinisse hec premissa verba, et quia difficillima sunt, ut etiam alia verba Apocalipsis, fingit ea se non potuisse concipere nisi hec verba resurge et vince, scilicet tu Christe. Unde Psalmista, tangens de hac victoria, inquit loquendo Deo: Tibi soli peccavi et malum coram te feci ut iustificeris in sermonibus tuis et vincas cum iudicaris, subaudi per Iudeos et Pilatum ad mortem. Et quia sacra teologia quanto magis ascendit, idest quanto magis in suo intellectu elevatur, pulcrior apparet, ideo ultimo hic de Beatrice et de vivis sigillis, idest de celis imprimentibus ut sigilla, auctor loquitur complendo capitulum suum, ut dicit textus. + +{Benigna voluntate in che si liqua.} In hoc exordiali principio huius XVi capituli, auctor vult tangere de duabus voluntatibus illis, de quibus sic ait Augustinus in quadam eius Omelia dicens: Sicut omnium malorum radix est cupiditas, ita omnium bonorum karitas, et Prosper in suo libro De Contemplativa Vita dicens: Karitas est recta voluntas iuncta Deo et ignita igne Spiritus Sancti a quo spirat, ut dicit textus hic, ubi Glosa ait: Dicitur ergo karitas voluntas vel motus, idest causa bonorum meritorum, sicut iniquitas, cum sit habitudo mentis iniuste dicitur peccatum. Inde auctor fingit umbra domini Cacciaguide eius abavi discurrisse et venisse, ut dicit textus, ad eum ut astrum quoddam, idest ut stella, non tamen discedens a nastro, idest ab extremitate dicte crucis (dicitur nastrum illa corda frisea que in fimbriis vestium suitur), comparando eius motum illi exalationi ignee que transcurrit per aerem infra celum lune secundum Michaelem Scottum, que videtur stella mutans locum et non est, sed ignis. Quam exalationem Phylosophus in sua Methaura dicit causari a terra calefacta a sole et igniri; Item causatur interdum, ut dicit ibi Comentator, in spissato aere propter frigus, et quod est ibi calidum, separando se a frigido, et ignitur illud spissatum et videtur stella cadens cum non sit, et vocatur a grecis asub. + +Inde dicit auctor quod dicta umbra non minus pia obtulit se sibi ut filio ibi quam umbram Anchise Enee filio suo dum vidit eum ire cum Sibilla per Elisium campum, ubi Virgilium fingit morari animas virtuosorum, dicente ipso Virgilio, nostra scilicet maiore musa, idest nostro maiore latino poeta, ut maior apud Grecos Omerus dicitur, ut tangit textus hic in VI° Eneidos: *Isque ubi tendentem adversum per gramina vidit / Eneam, alacris palmas utrasque tetendit, / efuseque genis lacrime et vox excidit ore: / Venisti tandem, tuaque spectata parenti / vicit iter durum pietas? datur ora tueri, / nate, tua et notas audire et reddere voces? dicendo inde ammirative dicta umbra auctori: O sanguis meus o superinfusa / gratia Dei, sicut tibi cui / bis unquam celi ianua reclusa?* quasi dicat nunquam alicui alteri quam tibi hec gratia fuit, ut bis tibi ianua celi reclusa, idest aperta foret, in hoc includens quod ipse auctor, vivens, primo ascendit in celum, intellectualiter subaudi, sua speculativa scientia et ingenio, hoc est ad cognitionem celestium, secundario etiam cum morietur eius anima ad ipsum celum itura est. Loquendo postea dicta umbra verba excedentia intellectum humanum, non tamen ellectione, ut dicit textus, idest non eligit ita loqui alte dicta umbra ne auctor illa comprehenderet, sed necessitate, volendo exprimere eius conceptum superans intelligentiam auctoris. Inde arguit dicta umbra pro auctore non querente cuius ipsa umbra sit: nam scit quod eius cogitamen secundum vel tertium meat, idest transcurrit de se ad illam statim, sicut radiat, idest insurgit, in mente auctoris ab eo quod est eius primum cogitamen circa aliquam rem, ut ab uno dependent naturaliter duo et tria si volumus venire ad quinque et sex cognoscendum, idest numerandum. Inde reddit auctor ratione quia solum cum corde regratiatur dicte umbre, scilicet cum nostra voluntas nunquam equaliter sic concurrat cum argumento, idest cum modo et actu promendi eam, quoniam se habeat ut excedentia et excessa secus in anima beata, ratione hic in textu assignata. -Et ut comendet antiquos florentinos in virtute frugalitatis, que consistit in modestis vestibus et zonis - unde Seneca in preallegata Epistula de ea loquens dicit quod requirit ut Non splendeat toga nec sordescat - auctor in persona dicte umbre loquitur hic de domino Bellincione Berti de Ravignanis, milite nobilissimo florentino, et de illis de Nerlis et de Vecchietis ut dicit textus. Item etiam, ut comendet in pudicitia antiquas dominas florentinas, dicit quomodo tunc temporis non veniebant a speculo cum vultu picto, idest fucato, ut faciunt hodie moderne domine florentine, et sic tacite includit honestum esse viris et pudicum mulieribus se speculari, non autem se fucare. +Ultimo auctor inducit dictam umbram antequam dicat sibi nomen suum, ad dicendum quomodo in M°CVI, quo anno ut colligitur in proximo sequenti capitulo fuit eius nativitas, civitas originalis eius florentina, non cincta ut est hodie, sed vallata suis primis muris, infra quos sita fuit et est quedam abbatia ubi solum pulsatur tertia hora toti dicte civitati, item et ecclesia maior episcopalis, ubi eodem modo pulsatur ad horam nonam, in pace, sobria et pudica in eius dominabus erat, ut hodie est ibi discordia et dissidentia et dissolutio et lascivia, ut dicit hic textus. Item non erant domus tunc vacue habitantibus, idest superflue, ut sunt hodie ibi et palatia ad pompam et superbiam, contra quam superbiam, ut Isaias, V° capitulo: Ve qui coniungitis domum ad domum, et Yeremias, XXII° capitulo: Ve qui dicit *Hedificabo mihi domum latam et cenacula spatiosa*. Item dicit quomodo nondum ibi erant mores Sardanapali, olim regis Sirie, qui propter vilitatem eius mollis et luxuriose eius vite per Arbacem regem Medorum occisus est, et eius regnum ad Medos venit. De cuius voluptuosa vita ita ait Iuvenalis: Et Venere et cenis et pluma Sardanapali, et idem tangit de eo Phylosophus in I° Ethycorum; nam dicitur fuisse ille primus qui cepit dormire in plumis et ornasse cameras rebus pomposis et mirandis. Contra que talia et similia Seneca in Va Epistula ait: Qui domum intraverit nos potius miretur quam supellectilem nostram, et Amos propheta dicens: Ve vobis qui dormitis in lectis eburneis et lascivitis in stratis vestris; de cuius Sardanapali lascivia volens tangere Augustinus dicit in II° De Civitate Dei quod dictus Sardanapalus scribi in sepulcro suo fecit ea sola se habere mortuum que libido eius cum viveret hauriendo consumpserat. Item dicit quomodo tunc Mons Malus imminens Rome non erat victus, in mirabili apparentia subaudi, a quodam colle dicto Ucelatorio eodem modo imminente Florentie, unde Sallustius in Catelinario, volens tangere de magnificentia Rome et de suburbiis eius olim inquit: Opere pretium est, cum domos atque villas cognoveris in urbium modum hedificatas, visere templa deorum que nostri maiores fecere etc. Et ut comendet antiquos florentinos in virtute frugalitatis, que consistit in modestis vestibus et zonis - unde Seneca in preallegata Epistula de ea loquens dicit quod requirit ut Non splendeat toga nec sordescat - auctor in persona dicte umbre loquitur hic de domino Bellincione Berti de Ravignanis, milite nobilissimo florentino, et de illis de Nerlis et de Vecchietis ut dicit textus. Item etiam, ut comendet in pudicitia antiquas dominas florentinas, dicit quomodo tunc temporis non veniebant a speculo cum vultu picto, idest fucato, ut faciunt hodie moderne domine florentine, et sic tacite includit honestum esse viris et pudicum mulieribus se speculari, non autem se fucare. Ad primum facit quod ait Seneca in suo libro De Naturalibus Questionibus dicens: Specula inventa sunt ut homo se noscat; multi ex hoc habent sui notitiam et consilium: ut formosus vitaret infamiam, informis ut sciat quod virtutibus in eo scit redimendum quicquid corpori deesset, et ut senes de morte cogitent, non autem ad vanitatem debet speculum videri ut faciebat ille Octo, quem Iuvenalis reprehendens ait: Speculum gestamen Octonis; ad secundum ait Augustinus, Ad Presilium scribens: Fucare figmentis quo vel rubicundior vel candidior appareat adulterina fallacia est. Item nec tunc habebant catenellas argenteas ad clamides nec zonas maioris valoris seu visionis quam prima, ut habent dicte moderne florentine, ut dicit textus hic; non tamen intelligas hoc ita stricte ut non serventur circa hec que scribit Valerius in II° in titulo I° dicens de antiquis dominabus romanis: Ceterum ne tristis et orrida pudicitia eas esset, indulgentibus maritis et auro et purpura use sunt; quo formam suam concinniore facerent, et summa diligentia capillos cinere rutilabant. Nulli enim tunc successores alienorum matrimoniorum occuli metuebantur, sed pariter et videre sancte et aspici mutuo pudore custodiebantur. Item dicit quomodo dicte antique domine florentine ut pudice filabant in nocte vigilando et lactando et consolando suos infantes per se, non per extraneas nutrices, ut faciunt hodie. Primum comendat Salamon in fine Proverbiorum volendo ostendere quod hoc virtuosum est in mulieribus et morale dicendo: Mulierem fortem, idest virtuosam, quis inveniet? illa scilicet que quesivit lanam et linum et operata est consilio manuum suarum. Et de nocte surrexit, nec extinguetur de nocte lucerna eius; manum suam misit ad fortia et digiti eius apprehenderunt susum, et panem otiosum non comedit et strangulatam vestem sibi fecit, idest artam circa gulam; ad secundum etiam laudandum Gregorius in quodam Decreto, distinctione Va ait: Vir suus ad concubitum accedere non debet donec qui gignitur ablactetur; si autem filios suos ex prava consuetudine aliis ad nutriendum trahunt non prius etc., tangendo de domina Cianghella de Tusinghis de Florentia, olim dissolutissima valde, et de domino Lapo iudice de Saltarellis, qui, ut Cincinantius Quintus, de quo dixi supra in capitulo VI°, contemptor fuit sue capillature, ita iste nutriebat comam. Inde tangit de Cornelia, filia Affricani prioris, et Emilie, adeo virtuose domine, ut scribit Valerius in VI° in titulo De Fide Uxoris erga viros, et uxore Tiberii Gracci, et de qua nate fuerunt G. et T. Gracci, et de qua idem Valerius in IIII° etiam ait, et de eius modestia: Sic Cornelia, mater Graccorum, cum Campana matrona aput eam hospita ornamenta sua pulcerrima illius temporis sibi ostenderet, traxit eam sermone quousque ex scola venirent liberi eius; et tunc inquit: *Et hii sunt ornamenta mea*. -Inde dicit dictus spiritus quomodo in baptismo vocatus est Cacciaguida, et quomodo eius fratres fuerunt Morontus Eliseus, a quibus ille due domus florentine Moronti et Elisei dicte sunt. Item dicit quomodo habuit uxorem Lumbardam ex qua habuit filium vocatum Alagherium, a quo domus auctoris dicta est Alagheriorum. Item et quomodo inde secutus fuit Corradum imperatorem secundum, qui creatus fuit imperator anno domini MCXXV imperavitque annis XV, versus terram sanctam contra Sarracenos, et miles ab eo factus in bello a Sarracenis occisus est. +Inde dicit dictus spiritus quomodo in baptismo vocatus est Cacciaguida, et quomodo eius fratres fuerunt Morontus Eliseus, a quibus ille due domus florentine Moronti et Elisei dicte sunt. Item dicit quomodo habuit uxorem Lumbardam ex qua habuit filium vocatum Alagherium, a quo domus auctoris dicta est Alagheriorum. Item et quomodo inde secutus fuit Corradum imperatorem secundum, qui creatus fuit imperator anno domini M°C°XXV° imperavitque annis XV, versus terram sanctam contra Sarracenos, et miles ab eo factus in bello a Sarracenis occisus est. + +{O poca nostra nobiltà di sangue.} Quasi dicat: sed magna illa debet dici que ab animo virtuoso descendit, que vera nobillitas est maxima si cum divitiis associata sit, unde Phylosophus in IV° Politicorum inquit nobiles esse videntur quibus existunt progenitorum virtus et divitie, ad quod hoc ultimum Seneca ait: Nobilitas nichil aliud est quam cum antiquitate divitie, at Boetius in III° ait: Quam sit inane et futille nomen nobilitatis, quis non videat? que si ad claritudinem refferatur aliena est; videtur enim nobilitas esse quedam de meritis veniens laus parentum. Quod si quid est in nobilitate bonum, id esse arbitror solum, ut imposita nobilibus necessitudo videatur, ne a maiorum virtute degenerent, ut degenerabat Sallustius Crispus, si in sua invectiva contra eum Cicero verum dixit, et Aiax etiam, si Ulixes verum locutus fuit de eo, iactante se de memorandis factis suorum maiorum, in cuius Ulixis persona ait Ovidius in XIII°: Bona nec sua quisque recuset, / nam genus et proavos et, que non fecimus ipsi, / vix ea nostra voco. Et sic parva nobilitas nostra est in sanguine, idest in genere nobilitato ita a maioribus, nisi successores apponant ex se de novo, ut dicit hic auctor, virtuosa opera: aliter tempus cum suis forcibus, idest cum suis etatibus, amputat nomen nobilitatis. Unde Ambrosius: Non generis nobilitate, sed virtute unusquisque gratiam sibi comparat, et Iuvenalis: Nobilitas animi sola est ac unica virtus, et illa nobilitas animum sola est que moribus ornat, et idem Seneca: Nemo altero nobilior nisi cui rectum est ingenium et bonis artibus aptius. + +Hiis prohemialiter premissis, in hoc XVI° capitulo auctor, continuando se, audito quomodo dictus spiritus fuerat milles, incepit vocare eum vos et non tu, ut moris est loquentium militibus, quem modum loquendi prius, dicit auctor hic, tolleravit Roma in persona Iulii dum omnia officia et dignitates romanas in se suscepit, de quo Lucanus in V° ait: Summum dictator honorem / contingit, et lethos fecit se consule fastos. / Namque omnes voces, per quas iam tempore tanto / mentimur dominis, hec primo reperit etas. Et quia romani indistincte omnibus dicunt tu, ideo de eis ita dicitur hic in textu, comparando auctor hic Beatricem Dame De Malohaut dum nutu tuxivit videndo reginam Gienevram osculari a Lancialoto inductu Galeoti, ut scripsi in Inferno, capitulo V°. Post hec auctor querit quattuor a dicta umbra: primum qui fuerunt eius antiqui, secundum in quo millesimo nativitas eius fuit, tertium quantus suo tempore erat populus florentinum, quartum qui erant eius digniores homines. -Ad primum reticendo quomodo fuerunt romani sui maiores, ut affirmare videtur auctor in persona ser Burnetti Latini supra in Inferno capitulo XV, dicit quod eorum mansio fuit Florentie in illo angulo mercati veteris ubi ille qui currit ad bravium die festi Iohannis Baptiste invenit ultimum sesterium, scilicet Sancti Petri maioris dicte civitatis. Ad secundum dicit dictus spiritus quomodo natus est anno MCVI incarnationis domini nostri per hec verba quod a die annunciationis Virginis usque ad eius nativitatem ille planeta Martis, qui complet cursum suum in duobus annis, quingentis et quinquaginta tribus vicibus venerat ad suum stelliferum signum Leonis. Et dicit suum ratione eiusdem complexionis: nam, sicut dictus planeta Martis est complexionis calide et sicce, ita dictum signum Leonis. Ad tertium dicit quod omnes illi qui tunc erant ibi valentes arma portare a tempore Martis, ydolatrici Dei florentinorum ante fidem Christi usque ad tempus eius, cum loco dicti Martis Iohannes Baptista successit ibi et patronum, erant quinta pars eorum qui hodie sunt ibi, et hoc est propter villicos factos florentinos cives, venientes de Campi, de Certaldo et de Figino, villis districtus Florentie, et hoc est quod dicit dicta umbra hic quod suo tempore populus et universitas Florentie de puris civibus erat usque ad ultimos artistas, qui sunt fabriles. Nam ponit Ysiderus in suos Ethymologiis tria genera artium: primum cantantium et saltantium, secundum est liberalium artium, tertium et ultimum fabrilium artium et aliarum mechanicarum. Yppodamus vero phylosophus, ut dicitur in II Politicorum, dixit civitatem distingui in pugnatores, in agricolas et artifices. Trespianus et Gallutius, de quibus hic tangitur, duo loca sunt vicina Florentie. Item dicit de domino Baldo iudice de villa Aguglone et de domino Facio iudice de villa Signe, comitatis Florentie, ut dicit textus. +Ad primum reticendo quomodo fuerunt romani sui maiores, ut affirmare videtur auctor in persona ser Burnetti Latini supra in Inferno capitulo XV°, dicit quod eorum mansio fuit Florentie in illo angulo mercati veteris ubi ille qui currit ad bravium die festi Iohannis Baptiste invenit ultimum sesterium, scilicet Sancti Petri maioris dicte civitatis. Ad secundum dicit dictus spiritus quomodo natus est anno M°C°VI° incarnationis domini nostri per hec verba quod a die annunciationis Virginis usque ad eius nativitatem ille planeta Martis, qui complet cursum suum in duobus annis, quingentis et quinquaginta tribus vicibus venerat ad suum stelliferum signum Leonis. Et dicit suum ratione eiusdem complexionis: nam, sicut dictus planeta Martis est complexionis calide et sicce, ita dictum signum Leonis. Ad tertium dicit quod omnes illi qui tunc erant ibi valentes arma portare a tempore Martis, ydolatrici Dei florentinorum ante fidem Christi usque ad tempus eius, cum loco dicti Martis Iohannes Baptista successit ibi et patronum, erant quinta pars eorum qui hodie sunt ibi, et hoc est propter villicos factos florentinos cives, venientes de Campi, de Certaldo et de Figino, villis districtus Florentie, et hoc est quod dicit dicta umbra hic quod suo tempore populus et universitas Florentie de puris civibus erat usque ad ultimos artistas, qui sunt fabriles. Nam ponit Ysiderus in suos Ethymologiis tria genera artium: primum cantantium et saltantium, secundum est liberalium artium, tertium et ultimum fabrilium artium et aliarum mechanicarum, unde ait Papias: Mechanica est quedam doctrina ad quam subtiliter fabricam omnium rerum concurrere dicunt. Yppodamus vero phylosophus, ut dicitur in II° Politicorum, dixit civitatem distingui in pugnatores, in agricolas et artifices. Trespianus et Gallutius, de quibus hic tangitur, duo loca sunt vicina Florentie. Item dicit de domino Baldo iudice de villa Aguglone et de domino Facio iudice de villa Signe, comitatis Florentie, ut dicit textus. -Item dicit quod, si clericalis gens plus aliqua alia tralignans, idest degenerans, non fuisset contraria Cesari, idest imperio, ex quo inde guerre pullularunt adeo quod olim homines de castro Simifontis, districtus Florentie, rebellarunt se comuni Florentie, nec a tali rebellione destiterunt donec florentini illos non fecerunt cives Florentie, et sic, ubi avi eorum olim in cerca armatorum volvebant se ad Simifontem, idest ad nomen illius castris ut alii villici ad nomen aliorum suorum castrorum et villarum hodie cernuntur cum civibus Florentie, ut dicitur hic in textu. +Item dicit quod, si clericalis gens plus aliqua alia tralignans, idest degenerans, non fuisset contraria Cesari, idest imperio, ex quo inde guerre pullularunt adeo quod olim homines de castro Simifontis, districtus Florentie, rebellarunt se comuni Florentie, nec a tali rebellione destiterunt donec florentini illos non fecerunt cives Florentie, et sic, ubi avi eorum olim in cerca armatorum volvebant se ad Simifontem, idest ad nomen illius castris ut alii villici ad nomen aliorum suorum castrorum et villarum hodie cernuntur cum civibus Florentie, ut dicitur hic in textu. Et de castro Montemurli olim comitum Albertorum et Cerchi essent in eorum villa de Acone ut eius originarii, et forte etiam Bondelmontes in valle Greve, dicendo de confusione personarum, quomodo scilicet ita obest civitati sicut superappositus cibi stomaco nostro. Unde Thomas, De Regimine Principum, adhuc ait: Extraneorum conversatio corrupit civium mores, et Seneca: Compositio dissimilum bene composita disturbat, subdendo dicta umbra quod parvus populus melius procedit quam immensus, unde Phylosophus in III° Ethycorum inquit: Quanto maior est populus remotior est intellectus. -Ad quartum et ultimum dicta umbra nominat infrascriptos florentinos qui suo tempore magnates erant in civitate Florentie et nobiles, vel fieri incohabant, scilicet Ugones Catelini, Philippi, Greci, Ormani, Alberici, illi de la Sanela et de L'Archa, Soldanerii, Ardinghi et Bustichi. Item Ravignani, tunc morantes Florentie iuxta portam dicti sancti Petri, ubi in MCCC morabantur supradicti Cerchi, et inde expulsi sunt anno sequenti, ut prenuntiant hec verba hic, a quibus Ravignanis mediante persona dicti domini Bellincioni, de quo dixi in precedenti capitulo, descenderunt comes Guido de Casentino ex Guadrada, illa filia dicti Bellinzoni de qua dicitur in Inferno per hunc auctorem in capitulo XVI, et illi qui nominati sunt ab eius nomine, ut dicit hic textus, subaudi in domo de Donatis et de Adimaribus et de Alagheriis, in quibus tribus domibus nupte fuerunt tres alie filie dicti domini Bellincioni. Item illi de la Pressa et Galligarii, item Pilli, cuius signum est una columpna vari, item Sacheti, Thiochi, Fifantes et Barucci et Galli et Claramontenses, quorum iam unus deufradavit starium dogane salis comunis Florentie existens ibi superstes, et hoc est quod dicit hic textus, scilicet quod adhuc erubescunt hodie illi de illa domo dum eis hoc improperatur. item Gualterotti et Importuni morantes olim in illa contrata que dicitur Burgus Florentie, ubi Bondelmontes ut novi vicini ad standum supervenerunt, ut tangitur hic in textu; item Amidei et Gherardini eorum consortes, quorum Amideorum desponsata olim quodam iuvene per dictum dominum Bondelmontem per verba de futuro, dum dictus sponsus deberet annullare eam per verba de presenti et ducere quadam die destinata ad illud, et iam congregata gente, desponsavit quadam de Donatis eadem die suasione matris sponse. Ex quo dictus dominus Bondelmontis occisus fuit a dictis Amideis cum amicis Ghibellinis eorum de consilio domini Musce de dictis Lambertis, ut dicit hic auctor in Inferno in capitulo XXVIII apud Pontem Veterem, ubi tunc erat quedam statua lapidea Martis sine capite. Et hoc tangit hic textus de petra scema, idest diminuta, et de victima et de Ema, fluvio currente in contrata illorum de Bondelmontibus predictis; et hinc inceperunt civilia bella Florentie et divisiones et expulsiones civium eius, et lilium album, primitivum signum civitatis Florentie, pars guelfa florentina mutavit in rubeum, et si victoriam habebat contra Ghibellinos lilium album ponebat ad astam retreorsum, ut fit in banderiis defunctorum, et e contrario faciebant Ghibellini. Et ecce quod dicitur hic in textu in fine et quod auctor tangere vult. +Ad quartum et ultimum dicta umbra nominat infrascriptos florentinos qui suo tempore magnates erant in civitate Florentie et nobiles, vel fieri incohabant, scilicet Ugones Catelini, Philippi, Greci, Ormani, Alberici, illi de la Sanela et de LArcha, Soldanerii, Ardinghi et Bustichi. Item Ravignani, tunc morantes Florentie iuxta portam dicti sancti Petri, ubi in M°CCC° morabantur supradicti Cerchi, et inde expulsi sunt anno sequenti, ut prenuntiant hec verba hic, a quibus Ravignanis mediante persona dicti domini Bellincioni, de quo dixi in precedenti capitulo, descenderunt comes Guido de Casentino ex Guadrada, illa filia dicti Bellinzoni de qua dicitur in Inferno per hunc auctorem in capitulo XVI°, et illi qui nominati sunt ab eius nomine, ut dicit hic textus, subaudi in domo de Donatis et de Adimaribus et de Alagheriis, in quibus tribus domibus nupte fuerunt tres alie filie dicti domini Bellincioni. Item illi de la Pressa et Galligarii, item Pilli, cuius signum est una columpna vari, item Sacheti, Thiochi, Fifantes et Barucci et Galli et Claramontenses, quorum iam unus deufradavit starium dogane salis comunis Florentie existens ibi superstes, et hoc est quod dicit hic textus, scilicet quod adhuc erubescunt hodie illi de illa domo dum eis hoc improperatur. Item Donati, Calfucci et Uccelini, omnes de uno cippo et stirpe; item Sitii et Arrighucci iam erant tracti ad curules, idest ad magna officia Florentie et sedes pretorias, unde in Grecismo dicitur: Rex solium, doctor catedram iudexque tribunal possidet atque sedet, presul pretorque curules. Item Uberti, item Liberti, quorum signum sunt palle auree, item Tusinghi, Bisdomini et Alioti, patroni Ecclesie episcopalis Florentie, item Adimares oltracotati, idest ultra quam debeant se elevantes, item Caponsachi, Iudi et Infangati, item Peruzzi, item Pulci, Nerli comites de Gangallado et illi de la Bella, que quattuor domus habuerunt militiam a quodam comite Ugone, sepulto in abbatia predicta florentina, et ibi semper in festo sancti Thomasii fit eius anniversale, cuius insigna sunt liste albe et rubee per longum, in cuius tali signo predicti De La Bella habent unum frisium aureum seu bandam, ut dicit textus hic; item Gualterotti et Importuni morantes olim in illa contrata que dicitur Burgus Florentie, ubi Bondelmontes ut novi vicini ad standum supervenerunt, ut tangitur hic in textu; item Amidei et Gherardini eorum consortes, quorum Amideorum desponsata olim quodam iuvene per dictum dominum Bondelmontem per verba de futuro, dum dictus sponsus deberet annullare eam per verba de presenti et ducere quadam die destinata ad illud, et iam congregata gente, desponsavit quadam de Donatis eadem die suasione matris sponse. Ex quo dictus dominus Bondelmontis occisus fuit a dictis Amideis cum amicis Ghibellinis eorum de consilio domini Musce de dictis Lambertis, ut dicit hic auctor in Inferno in capitulo XXVIII° apud Pontem Veterem, ubi tunc erat quedam statua lapidea Martis sine capite. Et hoc tangit hic textus de petra scema, idest diminuta, et de victima et de Ema, fluvio currente in contrata illorum de Bondelmontibus predictis; et hinc inceperunt civilia bella Florentie et divisiones et expulsiones civium eius, et lilium album, primitivum signum civitatis Florentie, pars guelfa florentina mutavit in rubeum, et si victoriam habebat contra Ghibellinos lilium album ponebat ad astam retreorsum, ut fit in banderiis defunctorum, et e contrario faciebant Ghibellini. Et ecce quod dicitur hic in textu in fine et quod auctor tangere vult. -Manet etiam spectator desuper cunctorum prescius Deus visionisque eius presens semper eternitas cum nostrorum actuum futura qualitate concurrit bonis premia malis supplicia dispensans. Nec frustra sunt in Deo posite species et preces, que, cum recte sunt, inefficaces esse non possunt. Nulla enim necessitas cogit incedere voluntate gradientem, quamvis eum tum, cum graditur, necesse est eum incedere. Eodem igitur modo, si quid providencia divina presens vidit, id esse necesse est; at ea futura, que ex arbitrij libertate proveniunt, prescientia contuetur. Tales enim locutiones, dicit ibi Glosa, sunt duplices hoc modo, scilicet Deus providit aliquid necessario illud evenire, quia si hec dictio necessario determinat totalem consequentiam, locutio est vera, et tunc talis est sensus. Hec consequentia si Deus prescivit aliquid illud evenire est necessarium, si vero determinat, tantum consequens est falsum. +{Qual venne a Climenè per aciertarsi.} In hoc XVII° capitulo, continuando se, auctor dicit comparative quod - sicut Pheton adivit cum filiali audacia et fiducia iam dictam Climenem eius matrem ad certificandum se utrum sol esset eius pater, improperato sibi per Epaphum quod non erat, ut plene scripsi in Inferno, capitulo XVII°, qui Feton adhuc facit, ut dicitur hic in textu, patres parcos filijs in voluntatibus iuvenilibus suis exemplo casus dicti Phetontis mortui propter assensum paternum, unde Lex monet patres in hoc dicens: Melius est coartare iuveniles calores filiorum quam, cupidini dediti, tristem exitum sentiant, - ita ipse auctor filiali fiducia venit ad dictam umbram ad se certificandum de sua fortuna et, per similitudinem contrariam arguendo, dicit quomodo dicta umbra ita videt omnia contingentia in cospectu divino sicut homo non potest videre duos obtusos angulos cadere in triangulo; in quo notandum est quod tres sunt anguli: scilicet rectus, quando scilicet una linea recta cadit perpendiculariter super unam aliam rectam; item alius acutus dicitur, scilicet quando una linea recta cadit super aliam rectam non perpendiculariter, sed declinat ad partem linee superius cadentis; alius dicitur obtusus quando una linea recta non perpendiculariter nec declinat ad partem linee superius cadentis, sed declinat ad oppositam partem; amodo, quia omnis triangulus consistit ex tribus lineis, si faciamus quod una se habeat ad angulum rectum, statim sequitur quod duo anguli sunt acuti, et sic triangulus habens solum tres angulos non potest in se capere nisi unum angulum obtusum, sine quo potest etiam esse, sed duos habere non potest, tangendo quod ait Phylosophus in I° Ethycorum dicens: Virtuosus fortunas prosperas et adversas fert ubique prudenter tanquam bonus tetragonus: dicitur tetragonus id quod, proiectum, semper erectum remanet ut remanet taxillus. Ultimum enim auctor in hoc quod dicit se tetragonum fore ad ictus fortune, sentire videtur quod ut virtuosus id patietur, secundum Senecam dicentem in libro quomodo in sapientem non cadit iniuria, vel contumelia, nichil erripit fortuna, nisi quod dedit virtutem, aut non dat, et ut fecit Stilbon phylosophus, ut subdit ibi ipse Seneca, quod, capta sua proprietate et amisso toto suo patrimonio, interrogatus a Demetrio rege, qui ceperat dicta eius patrimonia, num aliquid perdidisset *Nichil*, inquit, *omnia enim mea mecum sunt*. + +Post hec dicta, umbra, satisfaciendo auctor de eo quod pecijt scire ab ea de statu suo futuro sic ait: contingentia, idest rerum eventus futurus, quod non extenditur extra quaternum nostre materie, idest terminum humane nostre scientie et cognitionis, que, licet presens videre possit, futura autem non quidem, sed conspectu divino tota patet, non tamen cum necessitudine taliter contingendi, sicut navis dicta exemplificando per flumen non capit necessitatem a visu alicuius videntis eam ita ire, nec etiam in quadrigis moderandis et flectendis ea que facere spectantur aurige necessitatem inferunt, ut exemplificat Boetius in V° sic subdendo ibi: Divinam te prescientiam non posse evitare, sicuti presentis occuli effugere non possis intuitum, quamvis te in varias actiones libera voluntate cumvertaris, et sic nostro libero arbitrio cum divina prescientia concurrente talia contingunt. Unde idem Boetius ibidem subdit: Que cum ita sint, manet intemerata mortalibus arbitrii libertas nec inique leges solutis omni necessitate voluntatibus premia penasque proponunt. Manet etiam spectator desuper cunctorum prescius Deus visionisque eius presens semper eternitas cum nostrorum actuum futura qualitate concurrit bonis premia malis supplicia dispensans. Nec frustra sunt in Deo posite species et preces, que, cum recte sunt, inefficaces esse non possunt. Adversamini igitur vitia, colite virtutes etc.; circa hunc passum non levem Thomas in sua prima parte, questione XXIIa, ait: Divina providentia quibusdam rebus necessitatem imponit, non omnibus. Nam, quibusdam effectibus preparavit causas necessarias, ut necessario evenirent, ut solem oriri, quibusdam ut contigenter secundum quod ratio divine providentie habet ut contingenter eveniant; Gratianus in Decretis ad hoc sic ait: Quamvis convenienter dicatur, si hec prescita sunt a Deo, necessario evenient, non tamen absolute hoc verum est, quia hic necessitas refertur ad rerum eventum, ibi ad intuitum divine prescientie. Unde Augustinus ait: *Due sunt necessitates, una simplex, veluti necesse est omnes homines esse mortales, altera conditionalis, ut si ambulare aliquem quis scit, eum ambulare necesse est. Quod enim quisque novit, id esse aliter quam notum sit nequit. Hanc necessitatem non propria facit natura, sed conditionis adiectio. Nulla enim necessitas cogit incedere voluntate gradientem, quamvis eum tum, cum graditur, necesse est eum incedere. Eodem igitur modo, si quid providencia divina presens vidit, id esse necesse est; at ea futura, que ex arbitrij libertate proveniunt, prescientia contuetur. Hec igitur, ad intuitum divinum relata, necessario fiunt per dispositionem divine notionis; per se considerata, absolutam nature sue libertatem non amictunt. Fient igitur cuncta que futura Deus prenoscit omnino, sed quedam eorum libero proficiscuntur arbitrio, que, quamvis eveniant, existendo tamen naturam propriam non deserunt, que prius quam fieret etiam non evenire potuissent*. Tales enim locutiones, dicit ibi Glosa, sunt duplices hoc modo, scilicet Deus providit aliquid necessario illud evenire, quia si hec dictio necessario determinat totalem consequentiam, locutio est vera, et tunc talis est sensus. Hec consequentia si Deus prescivit aliquid illud evenire est necessarium, si vero determinat, tantum consequens est falsum. Et sic, si Deus prescivit Petrum cenaturum necessario Petrus cenabit, hec verum si hec dictio necesario determinat totam illam propositionem condictionalem, et non tantum alteram partem. Unde Magister Sententiarum in hoc etiam sic ait: Hec debent intelligi cum conditione implicita seu disiunctiva, ut sic dicatur *non potest aliter fieri quam Deus prescivit*, hoc est ut non esse possit utrumque simul esse, scilicet quod Deus prescivit ita fieri et aliter fiat, verum erit. Si vero disiunctive dicendo *hoc aliter non posse evenire quam evenerit, quoniam futurum hoc Deus prescivit*, falsum est: hoc enim aliter potest evenire quam evenit, et tamen hoc modo prescivit, et si dicatur Deum non potuisse non prescire omne quod fit, falsum est; potuit enim facere ut non fieret et ita non est prescitum. + +Inde prenuntiat dicta umbra auctori quomodo de proximo exulabit ita de sua civitate Florentie insons: sic Yppolitus, filius Thesei, olim ducis Athenarum, de dicta eius civitate exulavit, expulsus a dicto suo patre propter accusam contra eum factam per Phedram, uxor dicti Thesei et novercam ipsius Yppoliti, de attentatione carnali contra veritatem. De quo Ovidius in XV°, scribendo inter alia, inquit: Fando aliquem Ippolitum vestras si contingit aures / crudelitate patris, scelerate et fraude noverce. Item prenuntiat quomodo ipse auctor cum parte Blancorum de Florentia, tractatu Bonifatii pape octavi in Curia Romana, ubi Christus sepe simoniace mercatur intollerabiliter, expulsus fieret, tangendo quod ait Boetius dum dicit: Cum miseris aliquod crimen affigitur que perferunt meruisse creduntur. Item tangit quod ait Seneca, De Consolatione ad Matrem, dicens: Primo illud intueri volo, quid acerbi afferat ipsa loci commutatio: per exilium etiam carere patria intollerabile est. + +Item prenunciat quomodo auctor in dicto suo exilio primo applicabit Verone ad dominum Bartolomeum De La Scala, tunc ibi dominatorem, et quomodo ibi videbit dominum Canem eius fratrem in etatem novem annorum, acturus in armis, ut patet in textu. Inde auctor, ut sit de illis viventibus in fama de quibus Virgilius in VI° sic ait: Hiisque sui memores alios fecere merendo, ut mereat detestando vitia et vitiosa opera manifeste et vere perpetrata iam per diversas personas, fingit hic de consilio dicte umbre se debere notitiam in hoc suo sacro poemate propalare tales, nec debere de hoc timere, dummodo verum dicat multis sepe odiosum, iuxta illud Terrentii: Obsequium amicos, veritas odium parit. Quod consilium dicte umbre respicit Salamonem dicentem Proverbiorum VIII° capitulo: Veritatem meditabitur guttur meum, et labia mea detestabuntur impios. Item et Crisostomum, ita scribente: Nolite timere eos quod corpus occidunt ne forte propter timorem mortis non libere dicatis quod audistis, nam proditor est qui non libere pronuntiat veritatem. Item Yeronimum dicentem: Peccantem coram hominibus argue, ut ceteri metum habeant, et Augustinum: Peccata manifesta manifestare ad utilitatem universi debemus. Unde Lex: Peccata nocentum nota esse et oportere et expedire. Item Iuvenalem dicentem: Summum crede nefas animam preferre pudori, / et propter vitam vivendi perdere causas. Item movetur dicta umbra ad tale consilium hac etiam ratione, quia auris auditoris non sedatur nec fidem firmat super aliqua dicta seu scripta per exemplum habens eius radicem et fundamentum suum occultum et incognitum, sicut esset si iste auctor et alii poete non expressarent nominatim illos, per quorum exempla bona vel mala homines adversentur vitia, ut supra per Boetium, alantur et colant virtutes, et secundum hoc ait Seneca, Ad Lucilium dicens: Longum iter est per precepta, breve et efficax per exempla. Item etiam Cassiodorus in hoc inquit: Non potest auctoritatem habere sermo qui non iuvatur exemplo. + +{Già si godea solo del suo verbo.} In hoc XVIII° capitulo auctor complet tractatum huius planete Martis usque ibi: {Io mi rivolsi dal mio dextro lato}. Ibi incohat tractare de celo Iovis usque ad XXIm capitulum inferius sequens in qua prima parte nominat, inter alios, beatos martiales quos ibi per illam crucem fingit se vidisse: Iosue successorem Moysis, qui multa bella pro populo Dei peregit, item Iudam Machabeum qui ab Antiocho rege liberavit bellando israeliticum populum amore Dei, comparando eius motum per dictam crucem paleo (vocatur paleus Florentie ille trochus qui agitatur cum ferza, idest cum ferula per pueros); unde Virgilius, hoc tangens in VII°, in forma etiam comparationis, ait: Ceu quondam torto volitans sub verbere turbo, / quem pueri in giro magno vacua atria circum / intenti ludo exercent ille actus habena / curvatis spatiis fertur, stupet inscia turba / impubesque manus, mirata volubile bussum. Item nominat ibi Karolum Magnum et Rolandum, item Guillelmum de Oringa, Rinoardum eius cognatum, ducem Gottifredum de Buliono et Robertum Guiscardum, omnes olim egregios bellatores pro fide Christi. + +Post hec auctor fingit se ascendere celum Iovis, quem planetam vocat auctor temperatum: hoc dicit quia, medium inter Martem eius filium et Saturnum eius patrem poetice loquendo, temperat caliditatem Martis predicti et frigiditatem ipsius Saturni - unde ait Alanus: Progreditur fronesis flammata palatia Martis / tunc Iovis innocuos ignes, lucisque serene / leticiam, risumque poli pretentat eundo, / hic regio stelle Iovialis lampade tota / splendet, et ecterno letatur vere beato, / hic sidus ioviale micat, mundoque salutem / nuntiat, et Martis iram Martisque furorem / sistit, et occurrit tranquilla pace furenti, et Lucanus in ultimo: Frigida Saturno glacies et zona nivalis / sub Iove temperies, et nunquam turbidus aer - modo ut auctor tangat, sub quodam allegorico colore, de influentia et impressione huius planete Iovis - quem Albumasar in suo Introductorio dicit: significatorem esse regum iustorum, unde Virgilius in I°, in persona Didonis ait, invocando Iuppiter hospitibus: Nam te dare iura loquuntur, scilicet homines, et Valerius Soranus de eo loquens ait: Iuppiter omnipotens rerum regumque reperto - dicit quomodo dicti spiritus ioviales de se faciebant, volitando in dicto planeta, licteras vocales (ita dictas secundum Ysiderum, Quia per se vocem implent et sillaba faciunt, nulla adherente consonante et directo yatu faucium sine ulla collisione varie emittuntur, scilicet A, E, I, O, U), item et consonantes (ita dictas Que diverso motu lingue aut impressione labiorum efficiuntur et quia per se non sonant, sed iunctis vocalibus consonant, ut D, L, M et alie cetere), in numero scilicet XXXV, in quo numero comprehenduntur hec verba Salamonis, Sapientie capitulo I°, scilicet Diligite Iustitiam qui iudicatis terram; ad que describenda auctor invocat hic virtutem fontis Pegasei, quem fontem auctor accipere videtur hic pro illa secunda parte moralis phylosophie quam vocamus politicam, que respicit regimen civitatum et regnorum, ut tangitur hic in textu, de qua Tullius in suis Tusculanis Questionibus sic ait: O vite philosophia dux, o virtutum indagatrix expultrix vitiorum! quid non modo nos, sed etiam omnino vita hominum sine te esse potuisset? Tu urbes peperisti, tu dissipatos homines in societate vite collocasti, tu inter se primo domiciliis, inde coniugiis, tum licterarum et vocum communione iunxisti, tu inventrix legum magistra morum, a te opem petimus etc. Item et Salamon, Proverbiorum VIII°, in persona talis partis phylosophie inquit: Per me reges regnant et legum conditores iusta decernunt, per me princepes imperant et potentes decernunt iustitiam. Et Thomas in hoc etiam ait: Politice virtutes sunt hominis cum animal sociale est: his boni viri rei publice consuluunt, urbes tuentur, parentes venerantur, liberos amant et proximos diligunt, salutem civium gubernant. Inde dicit quomodo dicti tales spiritus in dicta hac ultima lictera M conglutinarunt se in forma cuiusdam aquile, addito collo et capite, ut dicit textus, in quo auctor vult tangere allegorice quod elicitur de Politica Phylosophi dicentis ibi quod Quando aliqua plura ordinantur ad unum oportet illud unum regulare seu regere, alia vero regulari et regi, et sic omnia particularia regimina et regna ordinari in iustitia debent et respicere ad unum principem seu principatum, qui est ipse monarcha seu imperator, et ideo dicit quedam Lex quod Totum Ius est in scrineis pectoris imperatoris, quod exponitur idest in curia sua, que debet egregiis habundare legum doctoribus, per quorum ora loquetur ut publica et totalis iustitia ex universis regnis particularibus resultans, pro qua hec talis aquila figuratur signum romane monarchie et imperii, cuius iustitie humane dicta stella Iovis seu planeta effector est, ut dicit hic auctor. -Inde dicit dictum signum quod, licet vestra mens et intellectus ut radius quidam divine mentis superficialiter intueatur in levibus passionibus ratione divine iustitie, non tamen ita in profundis passibus, ut in presenti nostro casu. Et tamen ita est hic ibi sicut est in mari fundus quem iuxta litus videmus, non autem in pelago, et tamen ita est ibi in uno loco sicut in alio ut dicitur hic in textu, contingendo hoc ex defectu nostri visivi sensus non rei. Ex quibus subdit quod, nisi illuminetur a Deo intellectus humanus ad iustificandum opera Dei, iudicium nostrum per se ambulat in tenebra et umbra carnis idest in noctem sensuum corporalium, que venenum est in suis argumentis nobis. +Ideo rogat divinam mentem auctor hic, in qua dicta iustitia initiatur, ut respiciat fumum unde vitiatur, scilicet cupiditatem prelatorum et ut irascatur iterum, ut fecit cum reppulit de templo vendentes et ementes, ut dicitur Mathei XXI°, qui hac dictam iustitiam imperialem suffocarunt, ad quod ita ait Origenes: Nunc arbitror templum Dei ex lapidibus vivis constructum Ecclesiam Christi. Sunt autem multi in ea, non, sicut decet, spiritualiter viventes, sed secundum carnem militantes, qui domum orationis faciunt speluncam latronum; qui, cum deberent de Evangelio vivere, hoc non faciunt, sed divitias et possessiones acquirunt ut possit dicere Christus: Que utilitas in sanguine meo, dum descendo in corruptionem? Nam convenit verbum de vendentibus columbas eis qui tradunt Ecclesias avaris et tyrampnis et indisciplinatis, unde et Cassiodorus: Negotiatores abominabiles sunt qui iustitiam Dei non considerantes per inordinatum ambitum pecuniarum polluuntur, et Yeronimus: Veteres scrutans ystorias invenire non possum scindisse Ecclesiam Dei, et de domo Domini seduxisse populos, propter eos qui sacerdotes positi fuerunt a Deo, isti ergo vertuntur in laqueum tortuosum, in omnibus locis ponentes scandalum, per quorum exempla laici deviant, ut dicit textus hic. Unde Gregorius: Scire prelati debent, quia si perversa perpetrant, tot mortibus digni sunt quot ad subditos suos perdictionis exempla transmictunt. + +Ultimo auctor, loquendo romano Pastori, dicit quomodo scribi facit in curia sua processus interdictorum et excomunicationum ad finem ut cancellentur pecunia, auferendo missas et per consequens corpus Christi modo hic modo ibi, habendo solum animum ad florenos sculptos ymagine Baptiste qui vixit solus in deserto, et qui per saltus, idest per tripudium filie Herodis, mortuus est et sic devastat vineam, idest Ecclesiam, unde Ysaia, III° capitulo: Vos enim depastis estis vineam meam et rapinas pauperis in domo vestra. + +{Parea denanzi a me cum lali aperte.} Continuato hoc XIX° capitulo cum proximo precedente, auctor tangit hic primo de significatu huius verbi fruor, proprie sumpto (dicit enim Augustinus in libro De Doctrina Christiana quod Uti et frui differunt; nam res quibus frui debemus nos beant, sed ille quibus utimur coadiuvant; res igitur quibus fruendum est sunt Pater, Filius et Spiritus Sanctus, et sic frui est cum gaudio non adhuc spei, sed iam rei, unde magistraliter dicitur Utimur utilibus, fruimur celestibus escis, vescimur optatis potior sed fungor honore, et ecce quod dicit hic de dulci frui textus), secundario, in eo quod fingit dictum glutinum dictorum Iovialium in forma aquile loqui ut singularis persona cum voce universali tot animarum, vult tangere auctor virtutis iustitie naturam secundum diffinitionem Senece dicentis in libro De Quattuor Virtutibus: Iustitia est divina lex et vinculum sotietatis humane, et in Epistulis ad Lucilium idem sic ait: Hec sotietas diligenter et sancte nobis observanda est que nos omnes omnibus miscet et iudicat aliquid esse commune ius humani generis, adeo quod de ipsa Tullius, De Officiis, ita ait: Tanta est vis iustitie, ut ne illi qui maleficio et scelere pascuntur, sine ulla particula iustitie vivere possint; inde in eo quod fingit dictum signum talis aquile dixisse se gloriosum esse ita in celo eo quod fuit hic iustum et pium, tangit auctor aliam qualitatem iustitie, que est si adheret misericordie et pietati et non rigori, de quo ille Salamon, Ecclesiastes, VII° ait: Noli esse nimis iustus, unde Gregorius in Moralibus inquit: Omnis qui iuste iudicat stateram gestat in manu, et in utroque penso iustitiam et misericordiam portat, sed per iustitiam reddet peccati sententiam, per misericordiam peccati temperat penam, ut fecit Moyses qui in regimine suo utrumque miscuit ut nec discipline deesset misericordia, nec misericordie disciplina, et ex hoc ait Lex quedam Codici: Ita placuit in omnibus principium esse iustitie equitatisque stricti iuris rationem. Inde dum dicit auctor hic, iuxta illud Mathei XIII°: Fulgebunt iusti sicut sol in regno Patris eorum, quod dicti Ioviales ut luces et radii solis faciendo et componendo de se dictam aquilam, aliqui plus aliqui minus ascendebant, vult denotare id quod ait Augustinus in suo dicto libro De Doctrina Christiana dicens sic: Ratio rotunditatis eadem est in magno disco et in nummulo exiguo, ut a puncto medio omnes linee equales ad extrema ducantur; ita ubi quis parva iuste gerit non minoratur iustitie magnitudo. + +Post hec autem facit se clarificari a dicto signo in hoc suo tali dubio: Ecce quidam in extremo Orientis iuxta Indum fluminem (a quo Yndia dicitur, nascentem in Caucaso monte et fluentem ad meridiem et ingredientem Mare Rubrum) nascitur, ubi vivendo nemo sibi quicquam loquitur de Christo, perfectissimus tamen existens in virtutibus et moribus et sine ullo peccato moritur, tandem non baptizatus, et sic perdita est eius anima, sed qua iustitia hoc fiat certe dicit hic auctor non videre se, incipiendo sic dictum signum, ille scilicet Deus qui volvit sextum, idest compassum in extremo mundi, scilicet cum circumferentia maris Occeani ambientis totam hanc nostram terram detectam habitabilem, non potuit, idest non voluit, seu non decuit eum ita suum valorem inprimere per totum universum quin eius verbum, idest eius increata sapientia non remaneret in infinito excessu, idest quin non excederet in infinitum nedum nostros humanos intellectus, sed etiam angelicos, quod patet, dicit hic textus, in Lucifero excedente in sapientia omnes alias creaturas - unde Ezechielis XXVIII° capitulo dicitur: Tu Lucifer signaculum similitudinis, plenus scientia, tu cherub in monte sancto Dei, (cherub idem est quam plenitudo scientie) - quantum cecidit, non discernens quomodo equiparari non potuit Deo, cum ratio divinitatis hoc non patiatur, cum sic plures Dei fuissent et sic non esset dare primam causam. Inde dicit dictum signum quod, licet vestra mens et intellectus ut radius quidam divine mentis superficialiter intueatur in levibus passionibus ratione divine iustitie, non tamen ita in profundis passibus, ut in presenti nostro casu. Et tamen ita est hic ibi sicut est in mari fundus quem iuxta litus videmus, non autem in pelago, et tamen ita est ibi in uno loco sicut in alio ut dicitur hic in textu, contingendo hoc ex defectu nostri visivi sensus non rei. Ad hoc Augustinus in quodam Decreto recitatus ita ait: De Tiriis et Sidoniis quid aliud dicere possumus, quam non esse datum eis ut crederent, quos credituros esse ipsa veritas docet, Mathei capitulo XI°, si talia qualia apud non credentes facta sunt virtutum signa vidissent, quare eis hoc negatum fuerit dicant si possunt calumpnitates et ostendant cur aput eos Deus mirabilia, quibus profutura non erant, fecerat, et apud eos, quibus profutura erant, non fecerit. Nos etenim, si ratione facti profunditatem iuditii eius penetrare non possimus, manifestissime tamen scimus et verum esse quod dixit et iustum esse quod fecit, et non solum Tirios et Sidonios, sed etiam Corozaim et Bethsaida potuisse converti, et fideles ex infidelibus fieri, si hoc in eis Dominus voluisset operari. Neque enim ulli falsum videri potest quod Dominus ait Iohannis VI° capitulo, scilicet *Nemo potest venire ad me, nisi fuerit ei datum a patre meo*; facit etiam in proposito quod ita scribitur Ecclesiastes, VIII° capitulo: Omnium operum Dei homo rationem reperire non potest, et Apostolus, Ad Romanos: O altitudo divitiarum sapientie et scientie Dei, quam incomprensibilia sunt iuditia eius et investigabiles vie eius; et Baruch propheta: Quis ascendit in celum et accipit sapientiam? Non est qui sciat viam eius, sed qui scit universa novit illa et invenit eam prudentia sua, et ecce quod tangit hic in textu, dum dicit quod si scripture et auctoritates premisse non essent, si dubitaremus hunc passum non esset ita mirandum. Ex quibus subdit quod, nisi illuminetur a Deo intellectus humanus ad iustificandum opera Dei, iudicium nostrum per se ambulat in tenebra et umbra carnis idest in noctem sensuum corporalium, que venenum est in suis argumentis nobis. Ad quod respiciens Iacobum in sua Epistula, III° capitulo, sic ait: Nolite gloriari et mendaces esse adversum veritatem, non est enim sapientia, humana subaudi, desursum descendens, sed terrena, animalis, diabolica, et concludendo breviter dicit talem dampnatum esse per illa verba quod nemo ad celum vadi qui non crediderit in Christum ante eius passionem et post, et per consequens fuerit baptizatus, iuxta illud Iohannis III° capitulo: Nisi quis renatus fuerit ex aqua et Spiritu Sancto non potest introire regnum Dei. + +Tamen dicit dictum signum quod multi dicunt Christe, Christe qui in die iuditii erunt non ita prope eum sicut dictus Indus. Et hoc intelligendo, ut ait Yeronimus super illis verbis Mathei XI° et XII° capitulo que Christus protulit contra Iudeos ita dicendo: Dico vobis quod Tyro et Sidoni remissius erit in die iudicii quam vobis, et viri Ninivite surgent in iudicio contra generationem istam et condempnabunt eam et etiam regina Austri eam condempnabit dicens: Hoc fiet non potestate sententie sed comparationis exemplo, hoc est quod in comparatione Ninivitarum Iudei magis dampnabiles videbuntur, quod totum tangere vult hec in persona dicte acquile dum dicit quomodo malos Christianos dampnabit Ethiopus etc. + +Et eodem modo reges Persarum pagani et gentiles redarguent in tali iuditio infrascriptos reges Christianos vitiosos, aperto illo libro de quo dicitur ita, Apocalipsis capitulo XXI°: Apertus est alius liber qui est vite, et iudicati sunt mortui ex hiis que scripta erant ibi, secundum opera eorum; quem librum Augustinus, De Civitate Dei, dicit esse quendam vim divinam qua fiet ut cuique opera sua bona vel mala in memoriam reducantur, de quo etiam Psalmista inquit: Imperfectum meum viderunt occuli mei et in libro tuo omnes scribentur. Ad idem Iob, XXXI° capitulo, ait: Quid faciam cum surrexerit ad iudicandum Deum? et cum quesierit quid respondebo ei? et Apostolus, Ad Corinthios II° capitulo V°: Omnes enim nos manifestari oportet ante tribunal Christi ut referat unusquisque propria prout gessit sive bonum sive malum; in quo libro dicit hic dictum signum quomodo patebit tunc ibi perditio Alberti, olim regis Alamanie, in occidendo Vincislaum, regem Boemie et eius regnum occupando, cuius regni principalior civitas dicitur Praga nominata hic; item fabricatio false monete olim facta per Filippum Bellum regem Francie Parisii ubi Secana fluvius currit (qui vulgariter dicitur Senna), qui mortuus est in venatione tandem a quodam apro percussus ut dicitur in textu hic de ictu cutis; item superbia regis Scotti et Anglie, item mollities venerea regis Yspanie et Boemie; item patebit illa largitas Karoli Ciotti, olim regis Ierusalem et Apulie, ut unica virtus, sed mille eius vitia in contrarium sibi aderunt, in quo patet quod in uno et eodem homine virtutes et vitia se compatiantur, iuxta illud verbum Titii Livi loquentis de vitiis et virtutibus Annibalis ita dicentis: Has enim viri virtutes ingentia vitia coequabatur. Item avaritia ibi patebit Federici regis Sicilie, in qua ynsula in civitate Trapani Anchises pater Enee mortuus est et sepultus in Senio, ut tangitur hic in textu, addendo quod eius bonitas et virtus erat ita modica quod in licteris truncis a suis dictionibus modicum occupabunt in predicto libro, exemplo Boetii in describendo phylosophiam et ponendo pro hac dictione theorica solum hanc licteram T et pro pratica P, inde dicit de rege Iacobo Aragone eius fratre et de eius patruo Iacobo etiam rege olim Maiolice ut patet in textu; inde dicit de rege Portugalli et Norvesie et rege Rascie, qui olim sub signo et conio Venetorum fabricavit adulterinam monetam ut dicit textus; item dicit de Ungaria et Navarra a monte Pirraneo divisa a Gallia ut hic dicitur. Ultimo dicit quomodo iam Nicosia et Famagosta civitates principales insule Cipri conqueruntur quod leo rubeus, armatura seu signum regni ipsius Cipri ynsule, non discedit in clipeo pictus a latere alterius leonis rubei super bandis, signi modernorum regum Cipri existentium de domo Lucimburge, quorum comitum est tale signum leonis. -Secundo fingit auctor sibi ostendi ibi umbram Traiani imperatoris qui, ut scribit Elinandus, et hic dicitur, dum semel filius eius currens eques in urbe, casu suppeditasset et occidisset quendam puerum cuiusdam muliercule vidue, ita pietate et iustitia consolatus fuit eam, ut dictum eius filium tradiderit adoptivum dicte vidue, que ut mater eius inde semper venerata est, de cuius altera pia iustitia dicti Traiani scripsi in Purgatorio in capitulo X, et quia anima huius Traiani experta est modo, propter eius credere in Christum, vitam beatam, et ante experta fuerat infernalem; ideo subditur hic in textu quomodo nunc cognoscit etc. +{Quando colui che tucto l mondo aluma.} In hoc XX° capitulo auctor se continuando exorditur de celo octave spere quomodo adveniente sero fit stellis splendidum, vocando illos beatos ioviales flaillos, idest ardentes et ignitos splendores, ita dictos a flagro, flagras, quod idem est quod ardeo est. Item vocat eos lapillos pretiosos, parum differentes a gemmis qui in litoribus maris reperiuntur. Item vocat cantus eorum squillos, idest acutas sonoritates; (nam quelibet campana stridula et cum sono subtili et acuto dicitur in Tuscia squilla), tangendo comparative de murmure rivi per saxa cadentis, alludens hiis versibus Virgilii: Ecce supercilio clivosi tramitis undam / elicit illa cadens raucum per levia murmur / saxa ciet, scatebrisque arentia temperat arva. -Et ex hoc Macrobius dicit quod tripliciter Deos loqui contingit, et secundum hanc distinctionem intelligatur hic auctor. +Inde inducit auctor dictum signum talis aquile ad dicendum sibi ut respiciat eius occulos, qui sunt illa pars in aquilis mortalibus que valet directo inspicere in solem - unde Lucanus in VIIII° ad hoc inquit: Atque Iovis volucer, calido dum protulit ovo / implumes natos, solis convertit ad ortus, / qui potuere pati radios et lumine recto / substinuere diem, celi servantur in usu - dicendo quod loco pupille occuli dicti signi fulgebat David, cantor Spiritus Sancti: hoc dicit quod nullus alius propheta scripsit versibus nisi ipse, incipiendo: Beatus vir qui non abiit in consilio impiorum / et in via peccatorum non stetit / et in catedra pestilentie non sedit / sed in lege Domini voluntas eius / et in lege eius meditabitur die ac nocte. / Ideo non resurgunt impii in iudicio / nec peccatores in consilio iustorum, / quoniam novit Dominus viam iustorum etc., et ecce consilium quod cecinit regentibus hunc mundum et de quo hic dicitur. + +Secundo fingit auctor sibi ostendi ibi umbram Traiani imperatoris qui, ut scribit Elinandus, et hic dicitur, dum semel filius eius currens eques in urbe, casu suppeditasset et occidisset quendam puerum cuiusdam muliercule vidue, ita pietate et iustitia consolatus fuit eam, ut dictum eius filium tradiderit adoptivum dicte vidue, que ut mater eius inde semper venerata est, de cuius altera pia iustitia dicti Traiani scripsi in Purgatorio in capitulo X°, et quia anima huius Traiani experta est modo, propter eius credere in Christum, vitam beatam, et ante experta fuerat infernalem; ideo subditur hic in textu quomodo nunc cognoscit etc. + +Tertio ostensa est ibi umbra Ezechie, olim regis Yerusalem, de quo ita scribit Ysaye XXXVIII° capitulo: In diebus illis egrotavit Ezechias ad mortem, et intravit ad eum Ysaias et dixit ei: *Hec dicit Dominus: Dispone domui tue, quia morieris*. Tunc Ezechias faciem convertit ad parietem et orando dixit: *Obsecro, Domine, memento, queso quomodo ambulaverim coram te in veritate et corde perfecto et quod bonum est in occulis tuis fecerim. Et flevit, et factum est verbum Domini ad Ysaiam dicens: *Vade, et dic Ezechie: Dominus audivit orationem tuam et fletum, ecce adicientur diebus tuis XV anni*, quod dicitur hic, quod mortem distulit propter veram penitentiam, subaudi peragendam, quasi dicat non tantum causa vivendi, adhuc addendo quomodo propter hoc iudicium Dei non transmutatur, ut dicit textus hic. Unde in quodam Decreto ita scribitur: Incommutabilis Dei natura sua sepe legitur mutasse promissa (ut Ione III° capitulo), et pro misericordia temperasse sententiam (ut Mathei XII° capitulo et Yeremie XVIII°), unde, licet sit incommutabilis, crebro tamen leguntur eius iuramenta adoperta penitentia. Iurare Dei est a se ipso nullatenus ordinata convellere; penitere vero est eadem ordinata, cum voluerit, immutare, ubi Glosa ait super verbo finalem exponendo in comminationem: Nam ea que Deus dicit commonendo vel comminando bene revocat, sed ea que asserendo dicit non revocat. Et ex hoc Macrobius dicit quod tripliciter Deos loqui contingit, et secundum hanc distinctionem intelligatur hic auctor. Tertio vidit ibi umbram Constantini imperatoris qui cum ipso signo aquile et cum legibus transtulit suam curiam in Greciam apud Constantinopolim, et sic cessit beato Silvestro, tunc pastori Ecclesie, sub bona intentione etc. Quarto vidit ibi Guillelmum olim regem Sicilie et Apulie, que Sicilia, ut hic dicitur, Federicum eius regem vivum plorat et Apulia Karolum. -O beata violentia que vim patienti bonitatem elicit et utilitatem tribuit: ex quo vult auctor in persona dicte acquile ostendere hic ut possibile fuerit propter eorum virtutes dictos Traianum et Ripheum ita esse salvatos, ut dicitur hic Traianum, scilicet baptismo aque et credulitate Christi iam venti. Nam ipsa quoque perempnis regni predestinatio ita est a Deo disposita, ut ad hoc electi ex labore perveniant, quatenus postulando mereantur accipere quod eis Deus ante secula disposuit donare. +Item vidit ibi Ripheum, olim regem Troie iustissimum, de quo Virgilius loquendo quomodo mortuus est a Grecis in excidio Troie, sic ait in secundo: *Procumbit, cadit et Ripheus, iustissimus unus / qui fuit in Teucris et servantissimus equi*, addendo quomodo nunc ibi cognoscit de divina gratia etc., tangendo quomodo ad desiderium illius signi universalis iustitie quelibet res qualis est et qualis esse debet efficitur, et apparet ratione dominii et possessionis. Unde Ysiderus dicit quod Iusticia est ordo et equitas qua homo cum unaquaque re bene ordinatur, cum dicatur ordo conveniens rei collatio. -Et sic predestinatio multis est causa standi, nemini cadendi, unde predestinati non possunt non salvari, presciti licet ab ecterno ubi sint dampnandi et reprobi, tamen possunt salvari, ut scribit Magister in I Sententiarum. Nam et angeli cum vident per essentiam et non tamen omnia sciunt, facit quod dicitur Marci XIII capitulo de nescientia diei iudicii qui quando erit Nemo scit neque angeli neque Filius nisi Pater; Filius dico in quantum homo non in quantum Deus est, nam, ut ipse dicit, qui videt Eum videt et Patrem eius. +Post hec dictum signum, volens satisfacere auctori esitanti quomodo anime predictorum Traiani et Riphei sint ibi, incipit sic ab illis evangelicis verbis Mathei XI° capitulo dicentis: Regnum celorum vim patitur et violenti rapiunt illud, idest virtuosi, nam virtus a vi dicitur; virtuosi enim vim faciunt: sibi primo ardua aggrediendo que sunt supra hominem, secundo adversa patiendo, unde Actuum Apostolorum capitulo XIIII° dicitur: Per multas tribulationes oportet nos intrare in regnum celorum, tertio a placidis abstinendo iuxta illud Ovidii: Est virtus placidis abstinuisse bonis, unde dicit ibi Glosa: Grandis violentia est de terra nasci et celum rapere et habere per virtutem quod per naturam habere non possumus. Et Ambrosius etiam ibi ait: Vim patitur regnum celorum, idest Christus, cui vim facimus non compellendo sed flendo, non provocando iniuriis sed lacrimis exorando, non aggrediendo cum fuste, non saxo, sed mansuetudine et operibus virtuosis. O beata violentia que vim patienti bonitatem elicit et utilitatem tribuit: ex quo vult auctor in persona dicte acquile ostendere hic ut possibile fuerit propter eorum virtutes dictos Traianum et Ripheum ita esse salvatos, ut dicitur hic Traianum, scilicet baptismo aque et credulitate Christi iam venti. Nam, ut scribit Damascenus beatus Gregorius: Ita ardenter precatus est Deum pro ipso quod anima dampnata in Inferno dicti Traiani redivit ad corpus per illam sua gratiam, de qua Psalmista sic ait: Dominus mortificat et vivificat, deducit ad Inferos et reducit, in quo corpore habito baptismo per modicum iterum separata est et salvata, et quia, ut scribit Thomas in IIII° Contra Gentiles: Sicut beata anima immutabiliter perdurat in sua bona voluntate et dispositione, ita anima in Inferno dampnata in sua mala; nam aliter si posset mutare suam voluntatem de malo in bonum, iam non esset eius pena ecternalis; et hoc tangit hic auctor dum dicit quod nunquam in Inferno redditur ad bonum velle (Ripheum iam dictum baptismo flammis idest Spiritus Sancti), cum aspiratione et gratia Dei invisibiliter contingat et eveniat ut in latrone crucifixo cum Christo, de quo baptismo et aliis duobus, scilicet aque et sanguinis plene dicam in capitulo penultimo ubi vide, et sic per gratiam divina credidit in Christum filium Dei venturum; quod tangit hic auctor dicendo quomodo dicti Traianus et Ripheus decesserunt de hoc mundo non ut gentiles, qui gentiles dicuntur illi qui nec baptizati sunt nec circumcisi, ut Saraceni et alii pagani; sed in firma fide credendo dictus Traianus in Christum iam ventum et sic in eius pedibus passis, idest perforatis in cruce, et Ripheus in venturum, et sic in eius pedibus passuris ut dicit textus hic sub illa figura que dicitur sinedoce, que fit scilicet quando pars accipitur pro toto, et intellige auctorem de dicto Ripheo hoc sentire, non assentire, sed ut ostendat quod possibile fuerit quod dictus Ripheus, olim gentilis, salvatus fuerit si dicta gratia divina aspiravit ei adventum Christi, ut hic dicitur. Nam et Dionisius in suo libro de Ierarchiis dicit quod multi gentiles reducti sunt ad Deum per angelos; item Ugo de Sancto Victore ad hoc etiam inquit: Semper et ante legem et tempore legis fuerunt aliqui quibus fides incarnationis revelata fuit, facit quod ait Dominus, Mathei VIII°, dicens: Multi ab Oriente et Occidente venient et recumbent cum Abraam, Isaac et Iacob in regno celorum, dicendo quod ille tres domine fuerunt pro dicto baptismo flaminis dicti Riphei, quas auctor ipse vidit ad dexteram rotam illius currus de quo scripsit in Purgatorio in capitulo XXVIIII°, scilicet Fides, Spes et Karitas, tres virtutes theologice, sequendo in hoc Augustinum dicentem in suo libro De Doctrina Christiana: Multi per has tres virtutes et in solitudine sine codicibus vivunt; ad salvationem autem dicti Traiani veraciter ita assertam hic per auctorem precibus Gregorii, ut supra tetigi, facit quod idem Gregorius ita in suo Dialogo inquit ita dicendo: Optineri nequaquam possunt que predestinata non fuerunt, sed ea que sancti viri orando efficiunt, ita predestinata sunt, ut precibus optineantur. Nam ipsa quoque perempnis regni predestinatio ita est a Deo disposita, ut ad hoc electi ex labore perveniant, quatenus postulando mereantur accipere quod eis Deus ante secula disposuit donare. -Que verba proprie concludunt ad dictas duas species Saturninorum contrariorum sibi, et ad id quod allegorice auctor vult tangere hic dum fingit se non audire ibi sonum vel cantum et splendorem Beatricis et risum, attenta obscuritate unius dictarum specierum et claritate intrinseca alterius et iocunditate, licet exterius tristes tales Saturnini appareant et sine alacritate et cantu. +Ex quibus verbis et aliis premissis tangit de gratia divina et de predestinatione et per consequens de prescientia auctor in hoc capitulo, et quomodo nulla creatura hec attingere potest. Ymo nec ipse anime beate videntes Deum cognoscere possunt ut subditur hic in textu; omnes electos ideo monet nos auctor hic ut refrenemur in iudicando de aliquo salvando vel non salvando vel salvato vel non salvato. Nam ad primum Augustinus in quodam Decreto de dicta gratia ignota nobis ait: Nabucodonosor penitentiam meruit fructuosa (ut Daniel III° capitulo dicitur et Numeri XXV°) nonne post innumeras impietantes flagellatus penituit, et regnum, quod perdiderat, rursus accepit? Pharao autem ipsis flagellis durior effectus et periit (ut dicitur Exodi capitulo VII°) cum pluribus sequentibus hic miror non reddat qui dignum auxilium nimium alto et sapienti cordis diiudicat. Nam, quantum ad naturam, ambo homines erant ambo reges, ambo captivi populum Dei possederant, ambo flagellis admoniti. Quid enim fines eorum fecit diversos nisi quod unus Dei manum sentiens, in recordatione proprie iniquitatis ingemuit, ut Danielis II° et IIII° capitulo dicitur? Alter libero contra misercordiam pugnavit arbitrio et periit, ut dicitur Exodus XIIII° capitulo, Vasis ire, idest malis hominibus, ut ait Apostolus, Ad Romanos VIIII° capitulo; Nunquam Deus reddet interitum nisi spontaneum habere inveniretur homo peccatum quia nec Deus peccatori iuste inferret iram si ex predestinatione Dei cecidisset in culpam ad secundum, scilicet ad id quod de predestinatione sequitur, ut ait Thomas in prima, questio XXII°: Est quedam ratio ordinis aliquorum in salutem ecternam in mente divina existens, iuxta illud Apostuli, Ad Romanos, VIII° capitulo, Quos predestinavit Deus hos vocavit, et quos vocavit hos et magnificavit. Augustinus verum, libro De Predestinatione, ait: Quid est predestinatio nisi destinatio alicuius que semper est in bono et que peccatum sola voluntate hominis comissum aut remictendum novit misericorditer aut plectendum cum iustitia quia sicut prescivit et predestinavit que ipse fecit et ut faceremus dedit, ita quod in malis operationibus numerus sola prescientia Dei intelligenda est. Et sic prescivit tantum mala et non predestinavit que nec ipse fecit nec ut faceremus exegit, unde Iohannes, II° capitulo, dicit de discipulis Christi recedentibus ab eo: Ex nobis exierunt, sed non fuerunt ex nobis; nam si fuissent ex nobis mansissent nobiscum voluntatem exierunt et voluntate ceciderunt, quia insipientes sunt, casuri fuissent ei predestinati si reddissent. Et sic predestinatio multis est causa standi, nemini cadendi, unde predestinati non possunt non salvari, presciti licet ab ecterno ubi sint dampnandi et reprobi, tamen possunt salvari, ut scribit Magister in I° Sententiarum. Et Thomas predictus in prima questio XXIII° ad hoc ait: Reprobatio Dei non subtrahit de potestate reprobati: nam cum dicitur quod reprobatus non potest gratiam adipisci, non est hoc intelligendum secundum impossibilitatem absolutam, sed secundum conditionatam sicut necesse est quod predestinatus salventur necessitate conditionata que non tollit libertatem arbitrii. Unde dicitur Osee capitulo XIII°: Ex te perditio tua, ex me auxilium tuum; unde et Gratianus in suo Decreto concludit ex dictis premissis Augustini sic dicendo: Non ergo necessitatem facit correctionis vel obdurationis divina predestinatio seu prescientia, cum boni per gratiam corrigantur, et libero arbitrio mali pereant, cum vitia nostra humane ascribuntur mentis arbitrio quod divina clementia in electis misericorditer vertitur ad bonum, in dampnandis iuste relinquit ad malum. Ad tertium et ultimum quod hic tangitur, scilicet de incertitudine humana nostra, ait Thomas in Summa De Vitiis et Virtutibus, allegando Ecclesiastes, capitulo VIIII°: Ibi sunt iusti et sapientes, quorum opera sunt in manu Dei, et tamen nescit homo utrum amore vel odio dignus sit, et licet homo presentialiter certus esset de bonitate sua vel malitia aliena, finaliter tamen incertus est. Nam, licet proximus tuus in presenti fit homicida vel Iudeus vel Sarracenus, forte in Dei providentia est de ordine cherubinorum vel seraphinorum, licet etiam tu modo sis bonus, forte in presentia Dei eris Inferno afixus. Unde in dicto Ecclesiastes, capitulo VIII° dicitur: Vidi impios sepultos, qui cum viverent in loco sancto erant et laudabantur in civitate quasi iustorum operum, vidit Salamon spiritu prophetico in Inferno sepultos qui in mundo sancti credebantur. Ad id adde quod tangit hic textus quomodo etiam sancti et anime beate videntes Dominum non agnoscunt omnes electos. Ait Thomas in prima, questio XIIa: Intellectus creatus videndo divinam essentiam non videt in ipsa omnia que Deus facit vel facere potest, cum nullus intellectus totaliter Deum comprehendat, que est ipsa prima causa, et ecce quod ait auctor hic dum dixit: Che la prima cagion non veggon tota, scilicet aspectus intellectualis creati predicti. Nam et angeli cum vident per essentiam et non tamen omnia sciunt, facit quod dicitur Marci XIII° capitulo de nescientia diei iudicii qui quando erit Nemo scit neque angeli neque Filius nisi Pater; Filius dico in quantum homo non in quantum Deus est, nam, ut ipse dicit, qui videt Eum videt et Patrem eius. -Post hec auctor fingit se ibi reperire umbram Petri Damiani, viri venerabilis olim in scriptura et sancta et contemplativa vita, et sibi dicere de karitate ardente dispariter inter dictis spiritis secundum diversitatem eorum splendoris, ita quod non maior amor movit enim solam ad sibi ibi congratulandum. +{Già eran gli occhi miei refissi al volto.} In hoc XXI° capitulo et in sequenti auctor, tractando de planeta et celo Saturni et de beatificatis sub eius influentia, fingit primo se cum Beatrice ascendisse dictum celum, nec ibi cantum et sonum se audisse, nec ipsam Beatricem etiam ridere vidisse, ratione assignata hic in textu, tangens etiam quod scribit Ovidius in III° de Semele combusta propter se videre velle Iovem in essentia divina cum visu mortali, de qua ystoria fabulosa plene scripsi in Inferno in capitulo XXX°; dicendo inde auctor quomodo tunc dictus planeta radiabat sub signo Leonis deorsum hic mestus (alibi mistus) de suo valore, idest de sua virtute infusiva. In quibus verbis sic premissis vult ipse auctor tangere de natura et complexione et influentia dicti Saturni; nam, in quantum textus et lictera dicant, mistus tangit de misto idest de duplici effectu ipsius stelle, de quo sic dicitur in Alchibitio: Sub infusione Saturni due species hominum cadunt, una quarum grossa est et inculta, puta illorum qui grosse, nigre et inculte capillature sunt, decentes vestes spernentes; alia est illorum qui in heremis et in solitudine religiose ad contemplativam vitam in totum se dant, monastice et heremitice abominantes omnia secularia ac in silentio et castitate vigentes. Ad quam hanc secundam speciem respiciens, Iuvenalis ait: Credo pudicitiam Saturno rege moratam / in terris visamque diu etc.; in quantum vero textus dicat hic mestus, vult tangere auctor quod ait Albericus in suo Poetario dicens: Saturnum mestum fore puta bello victum, et de regno expulsum vel quia eius stella mestitiam in suo ortu semper denuntiat; nam et in signo Capricorni graves pluvies inducit, in signo Scorpionis grandines et fulmina et ventos: ex quo dicitur stella frigida et nociva et per consequens inconformis dicto signo Leonis calidissimo, unde ni mirum si ibi tristatur, unde Lucanus in primo: *Summo si frigida celo / stella nocens nigros Saturni accenderet ignis, et Anticlaudianus: Morbida Saturno quid mundo stella minetur, et subdit, describendo ita hunc celum et dictam naturam huius planeti, Saturnique domos tractu maiore iacentes / intrat et algores yemis brumeque pruinas / horret et ignavum frigus miratur in extu. / Illic fervet yems, estas algescit et extus / friget, delirat splendor, dum flamma tepescit. / Hic tenebre lucent, hic lux tenebrescit et illic / nox cum luce viget et lux cum nocte diescit. / Nec tamen a cantu sonus eius degener errat, et comitum voces vox provenit huius adulto / concentu quem non cantus obtusio reddit / insipidum, cui dat vocis dulcedo saporem.* Que verba proprie concludunt ad dictas duas species Saturninorum contrariorum sibi, et ad id quod allegorice auctor vult tangere hic dum fingit se non audire ibi sonum vel cantum et splendorem Beatricis et risum, attenta obscuritate unius dictarum specierum et claritate intrinseca alterius et iocunditate, licet exterius tristes tales Saturnini appareant et sine alacritate et cantu. Et ecce quod tangit hic auctor sub tropologico, idest morali sensu, ut doceat claustrales et solitarios contemplativos heremitas quomodo vivant in silentio et mestitia in hoc mundo contemplando supernam vitam, unde Eugenius papa in quodam Decreto, hoc docendo, etiam sic ait: Sedeat monacus et religiosus solitarius et taceat: mundo enim mortuus est, Deo autem vivit: agnoscat nomen suum (nam dicitur monacus a monos, quod est unus, et acos tristis). Et quia talis dulcedo contemplativa non potest percipi per doctrinam, sed solum per experientiam, fingit auctor ita Beatricem, idest Sacram Theologiam, non sibi ridere hic, ut dictum est, idest non sibi promere talia ut excedentia humanos intellectus. Unde etiam Phylosophus ait: Solitarius aut bestia aut plus homine, et cum a gratia divina hoc habeat, non a natura humana vel loco talis virtuosus saturninus. Unde Gregorius in quodam Decreto ait: Quelibet occulta loca sine gratia animam salvare non possunt; nam Loth (ut legitur Genesis XVIIII°) in perversa civitate iustus fuit: in monte peccavit, et angelus in celo, ac primus homo in terresti Paradiso. Ideo loquitur auctor ita hic de karitate ardente inter hos tales saturninos virtuosos, ut dicit hic textus et in sequenti capitulo, per quam karitatem et gratiam supradictam predicti solitarii contemplantes saturnini constantes manent contra versutiam diaboli temptantis magis eos tales quam alios. Unde in quodam Decreto dicitur: Conatur nanque diabolus a principio sue ruine karitatem vulnerare, sanctorum operum, dulcedinem invidie felle inficere: dolet enim karitatem, quam in celo nequit habere, homines constantes ex lutea materia in terra tenere, unde Yeronimus, scribens ad Rusticum monacum, monet eum: Vel vacet contemplationi vel aliquid operis faciat ut diabolus spem inveniat occupatam. De allegoria vero huius scalini, de quo hic dicitur, dicam in sequenti capitulo. -Ultimo dicit dicta umbra quomodo fuit professa in heremo et monasterio Sante Crucis de la Vilana, posito in monte Catrie in comitatu Eugubii in ducatu Spoletano, qui mons Catrie ut gibbus tumuit in illis saxis, idest in illis montibus altis, adeo quod interdum tronitua inferius personant in aere. Si ergo, subdit dictus Leo papa, animal mutum insipientiam prophete reprehendit, multo magis subditi prelatos suos delinquentes reprehendere possunt et accusare licite etc. +Post hec auctor fingit se ibi reperire umbram Petri Damiani, viri venerabilis olim in scriptura et sancta et contemplativa vita, et sibi dicere de karitate ardente dispariter inter dictis spiritis secundum diversitatem eorum splendoris, ita quod non maior amor movit enim solam ad sibi ibi congratulandum. Ex quo vertit se auctor ad querendum cur predestinata ipsa umbra fuit, que respondet in effectu sibi, ut Augustinus super Iohannem ita dicens: Non est dare per nos rationem cur hoc magis quam illud fiat, nisi quia ita Deus voluit et quia hoc sit; noli velle iudicare si non vis errare, sicut ex simplici voluntate artificis dependet, ut iste lapis sit in ista parte muri et ille in illa, et, ut auctor retrahat homines a querendo de talibus, inducit dictam umbram ita arguere circa hoc per locum a maiori, dicendo quod mens, idest anima nostra que in celo lucet separata in visione deitatis, hic in terra coniuncta corpori fumat, idest tenebrescit et cecutiat illius respectu, unde concludendo dicit quomodo ergo videre et apprehendere potest hic in terra id quod videre non potest esto quod celum assummat, idest assumpserit eam, quasi dicat multo longe minus. -Ibi incipit tractare de octava spera et eius celo; tangit enim primo hic prohemialiter de spata, idest de vindicta divina, quomodo non percutit cito ad voluntatem cupientis vicere et ferire, nec tarde ad iudicium percussi. +Ultimo dicit dicta umbra quomodo fuit professa in heremo et monasterio Sante Crucis de la Vilana, posito in monte Catrie in comitatu Eugubii in ducatu Spoletano, qui mons Catrie ut gibbus tumuit in illis saxis, idest in illis montibus altis, adeo quod interdum tronitua inferius personant in aere. Qui montes sunt intra duo litora Ytalie, scilicet maris Leonis ibi in dicto ducatu, et maris Adriatici, ita ut aque cadentes a dextera costa dictorum montium currant ad dictum mare Leonis, et cadentes a sinistra currant ad dictum mare Adrianum, tangendo de latria, ut patet in textu (dicitur enim latria cultus debitus soli creatori Deo, sicut dulia dicitur cultus factus alicui creature, puta soli vel lune, et superstitio cultus factus ydolis, ulterius dicendo dictus spiritus quomodo fuit ibi contamplativus, et Petrus Peccator eius contemporaneus eodem modo tunc erat in monasterio Sancte Marie in portu prope Ravennam; item quomodo etiam in eius senectute factus est cardinalis, reprehendendo cardinales modernos auctor in eius persona, ut patet in textu, delirantes a Cephas, idest a beato Petro, suo nomine ita vocato secundum Ysiderum et sonat caput Apostolorum, et a magno vase Spiritus Sancti, idest a Paulo, illos scilicet lascivos in suo gestu et equitatura, contra quos sic ait Bernardus: Quomodo in itinere procedunt nitidi et ornati circumamicti varietatibus tanquam sponsa procedens de talamo. Item et Amos propheta, de talibus lascivis prelatis, VI° capitulo, ait: Ve qui opulenti estis in Syon et confidentes in monte Samarie; optimates, capita populorum, ingredientes pompatice domum Israel. Et qui comeditis agnum de grege. Ad idem Thomas: Christus non legitur equitasse, sed tantum semel asinasse, unde Zacharie VIIII°: Ecce rex tuus venit tibi iustus, et salvator ipse pauper, et ascendens super asinam et pullum eius, unde Bernardus: Intollerabilis impudentia est, ubi se exinanivit maiestas, infletur vermiculus et tumescat. Nam cardinales custodes sunt Ecclesie, ita dicti quia sicut a cardine regitur hostium, ita per eos Ecclesia, ideo nec in eis debet esse lascivia, de qua hic tangit et propter quam beatus Yeronimus recessit a cardinalatu et peregrinando aput Bethlem vitam suam finivit. Et ut excusem auctorem ita reprehendentem hic et alibi dictos cardinales et alios prelatos adduco Leonem papam in quodam Decreto sic dicentem: Si nos qui aliena debemus peccata corrigere peiora comittimus, certe non veritatis discipuli, sed, quod dolentes dicimus, erimus pre ceteris erroris magistri; nam cum Balaam ariolus iret ad maledicendum populum Dei (ut legitur Numeri XXII° capitulo), angelus Domini asine, cui insidebat, in via se opposuit, et, evaginato gladio, eam ab itinere conpescuit, et dum Balaam illam confligeret verberibus, in vocem ipsam asina prorupit et vesanial ipsius prophete redarguit. Si ergo, subdit dictus Leo papa, animal mutum insipientiam prophete reprehendit, multo magis subditi prelatos suos delinquentes reprehendere possunt et accusare licite etc. -Nam dicit Phylosophus in sua Metaura quod Fulmen generatur in nube spissa de spissitudine ipsius nubis, qui per impetum motum a vaporibus siccis et calidis non valentibus exalari propter dictam spissitudinem nubis frigide descendit in terram et corruscat in aere propter siccitatem, fingendo in turba dictorum beatorum auctor sibi hic apparuisse Dominam Nostram ac Apostolos ut dapes, idest comestiones, eum ita spiritualiter letitia reficientes, quod excessit se ipsum, ut dicitur hic in textu. Inde fingit dictam Dominam Nostram elevari postea a dicto choro angelorum aput eius sementiam, idest aput Christum eius filium ita descendentem et ascendentem ibi, ut visus auctoris, idest intellectus, posset pertangere talia quasi comparative ad solem, qui interdum solo calore frangit nubem radiando per partem fractam alia umbram facientem, ut dicit hic auctor se iam vidisse in prato florido cooperto umbra nubis in parte et in parte inradiato a sole, ut etiam patet nobis sepe per experientiam, dicendo inde quod reale mantum, idest celum nonum omnium voluminum, idest omnium aliorum celorum continens distabat ita sibi ibi, ut dicit textus. +{Oppresso di stupore a la mia guida.} In hoc XXIII° capitulo auctor continuat se ad precedentem materiam usque ibi: {La bella donna dietro a lor mi pinse}. Ibi incipit tractare de octava spera et eius celo; tangit enim primo hic prohemialiter de spata, idest de vindicta divina, quomodo non percutit cito ad voluntatem cupientis vicere et ferire, nec tarde ad iudicium percussi. Ad idem Valerius ita inquit in I° in titulo De Neglecta Religione: Lento enim gradu ad vindictam sui divina ira procedit tarditatemque supplicii gravitate compensat, et Seneca in libro De Providentia ad hoc etiam ait: Eos quibus Deus indulgere videtur, et quibus parcere, mollis apparet, venturis malis eos servat. -Inde iterum respondet auctor quomodo habet certam fidem sine ullo forsan, et quomodo illam habet et percipit a Scripturis Veteris et Novi Testamenti et a sillogismo concludente sibi eam hoc modo: si Deus communicat sua bona ut communicat et iustus remunator est ut est, dabit ergo bonis bona et malis mala +Deinde fingit auctor ibi etiam se reperire umbram Sancti Benedicti dicentis sibi de Cassino monte, ut patet in textu hic; unde sciendum est quod in Apulia, in contrata Sancti Iermani, est quidam mons altissimus vocatus mons Calvus cum quo unitur quidam alius mons vocatus Cassinus minor eo, in cuius Cassini culmine est monasterium ipsius Sancti Benedicti. Et ecce quod vult hic tangere auctor dicendo ille mons, scilicet dictus mons Calvus cui Cassinus predictus mons est in eius costa etc. Gregorius vero de hoc in suo dialogo ita dicit: Castrum quoque quod Cassinum dicitur in excelsi montis latere situm est, qui mons Calvus predictus, distenso sinu hoc idem castrum recipit et per tria miliaria in altum se subrigens, et velud ad aera tendens cacumen ubi vetustissimum fanum fuit, in quo ex antiquorum more gentilium a stulto rusticorum popolo Appollo colebatur, circumquaque etiam in culto demonum luci subcreverant in eodem tempore infidelium insana multitudo sacrificiis sacrilegis insudabat; ibi itaque vir Dei, scilicet ipse beatus Benedictus, perveniens contrivit ydolum, subvertit aram, succidit lucos, atque in ipso templo Appollinis, in quo dicta ara erat, ecclesiam sancti Iohannis Baptiste construxit et circumstantes gentes ad fidem Christi reduxit, qui Christus evangelicam veritatem in terram idest in hunc mundum adduxit, ut dicitur hic in textu, unde Iohannis I° capitulo dicitur: Lux per Moysem data est, gratia et veritas per Christum; et subdit in VIII° capitulo: Ita etiam veritatem locutus sum quam audivi a domino; in medio cuius montis Beatus predictus Benedictus instituit monasterium sub titulo Beati Martini quod dicitur Casinense, et ibi mortuus est et sepultus, licet postea Floracenses monaci inde eius corpus furati sunt; dicendo inde dicta umbra quomodo ibi cum ea sunt Macharius et Romoaldus et alii sui fratres, qui contemplando contenti fuerunt suis claustris in quibus habent vitam ut pisces in aquis, ut dicitur in Decreto quodam. -Ultimo querit Petrus quid ipse auctor credit, et unde eius credulitas processit, cui respondendo dicit primo auctor quomodo fervore fidei ipse Petrus vicit currendo versus sepulcrum Domini, audito a Magdalena quod corpus Domini ablatum foret, pedes iuniores, scilicet Iohannis Evangeliste: nam, licet ambo currerint illic et Iohannes preierit, tamen solus Petrus intravit sepulcrum, ut scriptum est Iohannis ultimo capitulo. Alia per se patent. +Inde inducit auctor eam sibi dicere volenti eam videre apte quomodo hoc videbit in celo Impireo, ubi omne desiderium est impletum et ubi omnis eius pars est ut semper fuit, subdendo quomodo non est in loco spera dicti celi Impirei, in quo tangere vult quod ait commentator in IIII° Physicorum dicendo: Omne corpus determinatur per longitudinem, latitudinem et profunditatem. Locus igitur est terminus continentis immobile primum, et ideo medium celi, hoc est centrum terre et ultimum ad nos circularis loci mutationis; celum enim non est alicubi totum, nec in aliquo loco est et propter hoc terra est in aqua, aqua in aere, aer in ethere, ether in celo, celum vero amplius in alio. -Inducit inde Beatricem dicere beato Iacobo quomodo ipse auctor spem immensam habebat, ne se iactaret, et id subdit quod sibi conceditur ut veniat de Egypto, idest de servitute huius mundi, in Yerusalem, idest ad civitatem celestem, que est visio pacis, idest finis nostrorum bonorum, ut Augustinus interpretatur in XVIIII De Civitate Dei, antequam militare ipsius auctoris, idest eius vivere corporale, sit prescriptum idest completum. +Item dicit quod non impolat se, idest non habet polos super quibus volvatur ut alii celi, tanquam quoddam immobile, usque ad quod celum Impireum ascendit scala de qua hic in textu dicitur, et quam Iacob vidit in somnio, ut legitur Genesis capitulo XXVIII°, plena angelis, que allegorice figurat altitudinem religiose contemplative vite que facit hominem attingere contemplative Deum. Nam dormire in itinere, ut fecit Iacob dum talia vidit, dicit Augustinus, quod est in via huius seculi ab impedimento secularium actionum quiescere, unde Canticorum V°: Ego dormio et cor meum vigilat, et Genesi XXXII° capitulo ad hoc etiam dicitur: Amor presenti seculi deficere debet in viris contemplativis; et Tullius in hoc etiam sic inquit: Religio est, que superioris cuiusdam nature quam divinam vocant, cerimoniam affert, conquerens dicta umbra de suis monacis modernis minime ascendentibus tale scala ut hic patet in textu, tangendo etiam incidenter contra dictos monacos, quod sic ait beatus Bernardus dicens: Facultates ecclesiarum patrocinia sunt pauperum, et sacrilega mente subripitur quicquid ministerii et dispensatores, non autem domini vel possessores, ultra victum et vestitum accipiant, arguendo contra pravos religiosos per hanc talem conclusionem: si Deus iam fecit Iordanum flumen regredi ad eius ortum et fontem, et mare rubrum divisit - ut libro Exodi capitulo VIII° et VIIII° et in Psalmo ubi dicitur: Quid est tibi, mare quia fugisti, / et tu Iordanus quia conversus es retrorsum? quanto magis miraculose poterit adhibere succursum in predictis. -Post hoc, premissum talem examen Spei, fingit auctor ibi apparuisse umbram dicti Iohannis Evangeliste claram ut solem, quod volens transumptive ostendere dicit quod si in signo Cancri foret unum tale cristallum, idest lumen, eo quod oppositum est signo Capricorni a medio decembris, ubi incipit sol ingredi dictum Capricornum, in quo manet usque ad medium Ianuarii, esset solum unus dies in uno mense in yeme, cum occidente sole in dicto Cancro oriretur in dicto Capricorno vicissim, vocando auctor hic in persona Beatrici Christum pellicanum. In eo quod hic dicitur, videlicet quomodo per aspectum beati Iohannis ipse auctor cecutiatus erat quod non videbat Beatricem contra aliquid aliud, nichil aliud vult allegorice tangere nisi quod volendo profunditatem scripture ipsius Iohannis intimare, homo deficit in intellectuali visu et theologico, et maxime in eius Apocalipsi. +Et hoc pro dicta prima parte: ad secundam fingit se auctor fore elevatum ad celum stellatum octave spere et ad signum Geminorum quod sequitur signum Thauri secundum cursum planetarum, congratulando stellis eius ut dicit textus, ac dicendo quomodo ipse auctor natus fuit sub ascendente Solis tunc existentis in eis, quod signum Geminorum dicitur domus Mercurii, qui significator est scientie et scripturarum et ingeniositatis, ideo auctor ita hic loquitur. Inde, vilipendendo hunc globum terre qui Respectu celi, ut ait Ptolomeus in suo Almagesto, est sicut punctus in circulo, loquitur despiciens eum, ut dicit textus, sequendo Senecam dicentem in suo I° libro De Naturalibus Questionibus: Non potest quis ante contempnere ista mundana quam totum circumit mundum et terrarum orbem superne despiciens; ipse quilibet sapiens, dicet: Hoc est illud punctum quod inter tot gentes ferro et igne dirimitur? Quantum enim est quod ab ultimis litoribus Yspanie usque ad Yndiam iacet? Paucorum dierum spatium si navem suus ventus implevit. Item et Boetium in II° dicentem: Omne terre ambitum ad celi spatium puncti constat tenere rationem, ut, si ad celestis globi magnitudinem conferatur, nichil spatii habere prorsus iudicetur. Nam si quantum maria et paludes premunt subtraveris, vix angustissima area relinquetur, unde Macrobius: Omnis terra que colitur parva ynsula est circumfusa occeani mari; et ecce quod subicit hic auctor de areola in diminutivo nomine dicendo quomodo ita despiciendo vidit filiam Latone, idest luna, sine umbra illa de qua dixi supra in capitulo II°, item quomodo substinuit aspectum solis, quem poete dicunt filium Yperionis, unde Ovidius in IIII°: Dissipat hunc radiis Yperione natus uterque, item vidit Mercurium filium Maie, et Venerem filiam Dionis vicinantes solo, ut dicit hic textus; item vidit Iovem temperantem frigiditatem Saturni sui patris et caliditatem Martis eius filii, ut hic in fine dicitur. -Ad id quod dicitur de gonna, idest tunica, dicit Galienus quod Nostrum videre est in humore cristallino, inter quem et tunicam corneam interponitur alia quedam tunica post quam est alius humor dictus albugineus, inter quem et dictum cristallinum est tela aranea, cuius foramen est pupilla per quam spiritus visivus procedit. Inde vult auctor allegorice concludere ut, completo tractatu dicti Iohannis scribentis ita excelse quod eius visus intellectualis cum teologica scientia sua scripta attingere non potuit, cepit per Beatricem, idest per teologicam scientiam circa alia celestia prosequendo videre. +{Come laugiello tra lamate fronde.} In hoc XXIII° capitulo auctor, continuando se cum secunda et ultima parte precedentis capituli, exordialiter inter alia tangit hoc quod ait Glosa super quadam lege ita dicente: Cuiusque diei maior pars est horarum septem primarum ratio, quia difficilius ascendit sol in mane quam descendat post meridiem, allegando Ovidium dicentem in personam solis Phetonti eius filio volenti regere currum eius: Ardua prima via est etc. Que ratio est falsa considerata natura solis, sed vera considerata exercitatione hominis: et ecce quod dicit hic auctor de plaga orientali in qua sol monstrat minorem festinationem etc.; post hec, premictit quod hoc celum stellatum octave spere universale esse totius mundi contentum a nono celo primo mobili partitur per diversas essentias sicut diversas habet in se et infinitas stellas et constellationes sicut particulariter partiuntur celi septem planetarum, ut dicit iste auctor supra in II° capitulo circa finem huius Paradisi subdendo ibi: {El ciel cui tanti lumi fanno bello, / dalla mente divina che·llo volve / prende lymage e fassene suggiello}. Et ecce quod anagogice tangit hic auctor dum fingit Christum et sapientiam divinam hic desuper accendere ut solem de sua karitate ita hos beatos spiritus, quasi ostendat quod dictum celum non fructificavit et breviter aliquos nisi ipsum Christum et eius fidem, qui, de se loquendo, ait Iohannis X° capitulo: Ego sum hostium ovium; et ecce quod ait hic auctor, quomodo scilicet apparuit, stratus inter celum et terram, ipse Christus, accipiendo hic comparative Triviam pro luna, ita vocata a poetis eo quod in triviis lucet, et Nimphas pro aliis stellis, tangendo post hec comparative hic de natura fulminis, sicut ait Lucanus in I° sic dicens: *Qualiter expressum ventis per nubila fulmen / etheris impulsi sonitu mundique fragore / emicuit rupitque diem populosque paventes / terruit obliqua perstringens lumina flamma / in sua templa furit nullaque exire vetante, / materiam magnamque cadens magnamque revertens / dat stragem late sparsosque recoligit ignes.* Nam dicit Phylosophus in sua Metaura quod Fulmen generatur in nube spissa de spissitudine ipsius nubis, qui per impetum motum a vaporibus siccis et calidis non valentibus exalari propter dictam spissitudinem nubis frigide descendit in terram et corruscat in aere propter siccitatem, fingendo in turba dictorum beatorum auctor sibi hic apparuisse Dominam Nostram ac Apostolos ut dapes, idest comestiones, eum ita spiritualiter letitia reficientes, quod excessit se ipsum, ut dicitur hic in textu. Inde fingit dictam Dominam Nostram elevari postea a dicto choro angelorum aput eius sementiam, idest aput Christum eius filium ita descendentem et ascendentem ibi, ut visus auctoris, idest intellectus, posset pertangere talia quasi comparative ad solem, qui interdum solo calore frangit nubem radiando per partem fractam alia umbram facientem, ut dicit hic auctor se iam vidisse in prato florido cooperto umbra nubis in parte et in parte inradiato a sole, ut etiam patet nobis sepe per experientiam, dicendo inde quod reale mantum, idest celum nonum omnium voluminum, idest omnium aliorum celorum continens distabat ita sibi ibi, ut dicit textus. -Nam tunc dies erat duodecim horarum, scilicet in medio Martii quando sol procedit per duos quadratos aspectus in die solari, quorum quilibet est nonaginta graduum, sive sex horarum, et sic cum tunc ibi in sexta die predicta sol processit per tantum spatium temporis sequitur quod mutaverit dictum aspectum quadratum ulterius procedendo, et sic eius horam sextam in alium aspectum quadratum. +Item dicendo subsequenter quomodo dicti apostoli remanserunt ibi canendo id quod cantat Ecclesia dicendo: Regina celi, letare, alleluia! / Quia quem meruisti Christum portare, alleluia. Qui apostoli, subdit hic auctor, fuerunt in hoc mundo arce ubertatis et boni satores sanctorum verborum et operum, unde de eis dicitur: In omnem terram exivit sonus eorum / et in fines orbis terre verba eorum. Item dicit inde auctor quomodo ibi vivitur de illo thesauro, idest de gratia Dei illa de qua legitur Numeri XX° capitulo, ubi scribit quod Moyses et Aron eius frater rogaverunt Deum pro populo Israel sitiente in deserto, dicentes *Aperi ei thesaurum tuum*, qui tunc ait: *Percutite virga silicem ut fons oriatur*, et, ita facto, satiatus est populus. In quo deserto dimisit, dicitur hic, dictum populum, idest non obfuit ei aurum quod Balac, rex Moabitarum, promicti fecit Balaam prophete si malediceret dictum populum in dicto deserto. Qui Balaam respondit nuntiis dicti regis sic: *Si dederat michi Balac plenam domum suam argenti et auri non potero mutare verbum Dei mei ut plus vel minus loquar, ut hec, eodem libro Numeri XXII° scribitur, et facit ad id quod de fletu hic tangit quod ait Psalmista ad hoc dicens: Super flumina Babilonis / illic sedimus et flevimus / dum recordaremus etc. -Per que fingit hic auctor erubuisse, recitando hec ita dictum beatum Petrum, et transcoloratum fuisse, sicut si Iuppiter, planeta albus, efficeretur Mars, planeta rubeus, ut dicit textus hic, obiciendo contra modernos pastores ipse Petrus hic quomodo Ecclesia militans Christi non fuit instituta de sanguine ipsius Petri martirizati per Neronem, nec de sanguine Lini pape martirizati per Saturninum consulem romanum, nec de sanguine Cleti pape martirizati per Titum Vespasianum, nec de sanguine Sisti pape martizati per Adrianum imperatorem, nec de sanguinem Pii pape martirizati per Anthoninum Pium imperatorem, nec de sanguine Calisti pape martirizati per Anthoninum Caracallam, nec de sanguine Urbani martirizati per Anthoninum sequentem imperatorem, ut esset questus auri, idest pecunie, sed aquisitio celestis glorie. Item obicit quomodo dicti pastores favent Guelfis non sic Ghibellinis, item obicit de clavibus pictis in vexillis eorum et de sigillis sculptis sub figura ipsius Petri, ut dicit hic textus. Ego scio quoniam intrabunt post discessum meum lupi rapaces in vos non parcentes gregi, precando inde dictus Petrus ut providentia divina, que defensavit gloriam, idest monarchiam mundi secularem in persona Scipionis contra Annibalem in urbe romana, ut provideat monarchie spirituali ita labenti. +{O sodalitio electo alla gran cena.} In hoc XXIIII° capitulo auctor exordialiter inducit continuando se Beatricem alloqui dictum collegium et consortium Apostolorum, vocando illud sodalitium, quod dicitur societas commensalis, iuxta illud: In bello socii, comites in calle feruntur / officium collega facit discusve sodales, similando dictas animas Apostolorum cometis illis que faciunt de se quoddam rotundum, non autem caudam. Dicit enim Phylosophus in I° Methaurorum: Cometa est exalatio calida et sicca in superiore parte aeris, ab igne condensata, non ita valde ut longo tempore duret, neque ita debiliter ut cito extinguatur, apparens interdum caudata, interdum ut corona, ut in casu nostro hic. Item similat eas carolis (dicitur carola tripudium quoddam quod fit saliendo ut Neapolitani faciunt et vocant). -Et ulterius dicit auctor quod magis sibi patefactus fuisset situs huius areole, idest huius nostre quarte partis terre habitabilis, nisi quod sol procedebat sub eius pedibus per unum signum, scilicet Thauri, et plus existente auctore tunc secundum eius fictionem in signo geminorum, et sic directo ultra medium huius emisperii versus orientem videre non poterat propter orbitantem et spericam formam globi terre. Est enim circa premissa advertendum quod ab equinoctiali circulo citra versus septemptrionem terra habitabilis partitur per septem lineas per longitudinem de Oriente in Occidentem procedentes, que climata dicuntur, idest portiones, et vocantur secundum auctorem Spere longitudo climatis linea deducta ab Oriente in Occidentem eque distans ab equinoctiali; nam longitudo dicti primi climatis maior est longitudine secundi et longitudo secundi maior est longitudine tertii, et sic de singulis gradatim, et hoc propter angustias spere, unde Phylosophus in II Methaurorum dicit quod Longitudo terre habitabilis ita se habet ad latitudinem sicut quinque ad tria, hoc est quod in triplo superat longitudo latitudinem; extenditur enim quodlibet dictorum climatum per quadringenta miliaria in latere, sub quorum primo et secundo est Affrica, sub tertio Yerusalem, sub quarto Roma, sub quinto Lumbardia, sub sexto Alamania. +Post hec auctor, ut quisquam fidelis christianus videat quicquid habeat credere et quomodo in fide nostra et sperare et amare, inducit tres de dictis Apostolis ipsum examinare super tribus virtutibus teologicis, scilicet super fide beatum Petrum, in quo Fides magis invaluit - adeo quod, ut dicitur hic in textu et scribitur Mathei XIV° capitulo: Semel vocatus a Christo exivit de navi et ambulavit super aquas maris - super spe beatum Iacobum et super karitate beatum Iohannem eius fratrem. Querit igitur hic Petrus primo ab ipso auctore quid est Fides, cui auctor respondet quod eius quidditas, idest diffinitio, videtur sibi illa quam facit Apostolus, Ad Hebreos, XI° capitulo, dicens: Fides est substantia sperandarum rerum et argumentum non apparentium. Iterum querit Petrus ut auctor explicite dicat qualiter intelligit dicta verba Apostoli, cui auctor sic ait, quod ea que ibi cernit in hoc mundo sunt solum in credulitate, super qua fundatur et substantiatur alta, idest celestis spes nostra. Ideo dicta Fides de substantia capit intenzam, idest intellectum, et quia oportet hominem in hoc mundo silogizare a dicta credulitate solummodo sine alia aliqua visione et scientia, ideo dicta Fides intenzam, idest intellectum argumenti, idest probationis, sequitur ita dicendo exponens dictam diffinitionem Fidei, et primo hec verba: Fides est substantia sperandarum rerum, idest quia per Fidem in nobis speranda subsistunt, scilicet illa bona ecterna que desideramus, scilicet immortalitas et cetera que in nobis iam per fidem subsistunt et in ultimo per experientiam, et quia sperare debemus quod dictum est a prophetis esse futurum; item dicitur Argumentum non apparentium, idest probatio, quia si quis dubitat, inde non potest ei probari humana ratione, puta de partu virginis, in quo non habemus aliud argumentum nisi quam Prophete et alii qui per Spiritum Sanctum locuti sunt, quos Deus nullo modo falleret, cum in hiis loqueretur et miracula faceret et cum ex maxima parte eorum que iam dixerunt patent completa, unde alia non sunt dubitanda compleri, reprehendendo incidenter sophistas ut dicit hic lictera. Dicitur enim sophista ille qui callidis verbis et sillogismis celeriter quicquid vult approbat falsa concludens, unde de talibus dicitur in Ecclesiastico in capitulo XXXVII°: Qui Sophistice loquitur odibile est et omni re defraudabitur, non enim data est illi gratia a domino etc. Inde iterum respondet auctor quomodo habet certam fidem sine ullo forsan, et quomodo illam habet et percipit a Scripturis Veteris et Novi Testamenti et a sillogismo concludente sibi eam hoc modo: si Deus communicat sua bona ut communicat et iustus remunator est ut est, dabit ergo bonis bona et malis mala. -Nam supra eum non potest esse naturale corpus tendens ad centrum ut terra et aqua vel tendens supra ut aer et ignis, vel circulare, ut est in superficie externa sub isto nono celo: nam si ibi esset, foret violentum corpus quod natura non patitur; et ideo dicitur hoc in textu quod solum lux et amor uno circulo comprehendit eum, scilicet celum Impireum incorporeum, sicut comprehendit dictum nonum celum alios celos; nam elementa elementata comprehenduntur et continentur a celis et a speris planetarum, et ipsi celi planetarum ab octava spera, et ipsa octava spera ab hoc nono celo, et ipsum nonum celum ab Impireo. +Instat Petrus adhuc dicendo: unde auctor habet quod pagina Veteris et Novi Testamenti, ut ipse hic dicit, fuerit locutio Spiritus Sancti? Et respondet auctor: propter miracula que non a natura sed a Deo solum procedunt, scripta in utraque dicta pagina, de quibus sic ait Thomas in III° Contra Gentiles: Miraculum est quod preter ordinem in rebus comuniter institutum divinitus fit, unde ipse probat ibi solum Deo competeret miracula operari. Adhuc Petrus replicando sic infert ibi quod dicta miracula ita fuerint ut dictum est vel scriptum et dicitur; cui auctor sillogistice sic respondet concludendo: aut dicta miracula fuerunt, ut scribitur, et habetur intentum meum, aut non fuerunt, et mundus revolvit se ad fidem Christi solum per ipsum Petrum et alios discipulos abiectos, et hoc est miraculum vincens omnia alia miracula, subdendo hic quomodo prelatura Ecclesie, que olim erat vitis, hodie est prunus, idest rubus, de qua previdendo Ysaias ait: Expectavi ut faceret uvas, fecit autem lambruscas. -Et ex hoc invehit hic auctor ultimo contra cupiditatem, idest contra concupiscentiam nostram humanam que in tempore primo, idest in nostra pueritia, pura viget, inde in processu in deterius procedit ut susina illa que propter nimiam pluviam efficitur buzachionum, idest quedam susina vacua et vana, vocando hic dictam naturam naturatam ita delirantem filiam solis. Adhuc etiam cum tota dicta provisione non potuit fieri quin omni centesimo anno non supersit una dies et est notandum adhuc quod illa dies qua dictus Numa adiunxit dictum mensem Ianuarii ut primum mensem totius anni minor dies fuit anni ut supra dixi. Igitur cum a dicto tempore Nume usque ad adventum Christi fluxerunt septingenti anni, sequitur quod Natale ipsius Domini, quod fuit die XXV mensis Decembris fuerit in minori die totius anni. Et sic XIIa dies Decembris hodie si bene advertatur debet esse minor dies totius anni, cum mille trecenti anni cucurrerint a nativitate Domini citra, et sic consequens est quod, nisi circa dictam centesimam aliter provideatur, continget quod adhuc dictus mensis Ianuarius et alii menses yemales et festivitates eorum adhuc erunt autumpnales et extive et verne. Quidam tamen e contra dicunt, scilicet quod omni centesimo anno deficit unus dies. +Ultimo querit Petrus quid ipse auctor credit, et unde eius credulitas processit, cui respondendo dicit primo auctor quomodo fervore fidei ipse Petrus vicit currendo versus sepulcrum Domini, audito a Magdalena quod corpus Domini ablatum foret, pedes iuniores, scilicet Iohannis Evangeliste: nam, licet ambo currerint illic et Iohannes preierit, tamen solus Petrus intravit sepulcrum, ut scriptum est Iohannis ultimo capitulo. Inde dicit auctor quomodo credit in unum Deum solum et ecternum, moventem omnia non motus, et hoc credit non tantum probationibus Phylosophi dicentis VIII° Physicorum et in XII° Methaphysice Deum esse primam causam et quoddam movetur penitus immobile, quam etiam Moysis et prophetarum et Psalmiste dicentis: Audi, Israel, Deus tuus unus est, et ipsorum apostolorum. Item dicit quomodo credit in tribus personis comprehensis in Trinitate divina, quam ita credit unicam essentiam et substantiam esse quod coniunctim tollerat exprimi in numero plurali, hoc scilicet sunt et in singulari, hoc scilicet est. Circa quem passim ita scribit Magister Bernardus glosator Decretalium in titulo De Summa Trinitate: Ad intelligentiam personarum in Trinitate notandum est quod nominum quedam sunt essentialia, quedam personalia, quedam notionalia. Essentialia sunt que in singulari numero dicuntur de tribus personis sigillatim, ut Deus bonus iustus ecternus omnipotens et similia; in plurali vero incongrue dicuntur, iuxta illud Anastasii: *Non tres Dei sed unus Deus*. Personalia sunt que supponunt personam tantum et in singulari numero solum ut Pater, Filius et Spiritus Sanctus. Notionalia sunt que notant distinctionem in personis, ut generans generata et procendens; ista notionalia conveniunt adiective et dicuntur tantum de personis et non de essentia, sed quando tenentur substantive, tunc dicuntur tam de essentia quam de personis, unde hec propositio est simpliciter vera. *Pater es generans*, sive hec dictio generans teneatur adiective, sive substantive. Si autem dicatur *substantia divina est generans*, cum hoc dictio generans teneatur adiective, falsa est, quia vellet notare distinctionem in divina essentia; si teneatur substantive vera est quia tunc is est sensus, substantia divina et generans, id est persona que generatur, unde nomina ista, generans, genita et procedens, adiuncta nominibus personarum, distinctionem notant personarum, iuncta vero cum nominibus istis, substantia, natura et essentia divina, tenentur substantive et notant essentiam tantum. Alia per se patent. -Et primo scribit et fingit auctor hic quomodo, existens in dicto nono celo, vidit ibi desursum, scilicet in celo Impireo, substantiam divinam ut punctum quoddam radians suum lumen acute taliter quod eius visus illud actingere nequivit et pati non potuit. Et tamen in eius quantitate simulat eum lune in apparendo nostram hic excedenti visionem parvule stelle etc. Circa cuius luminis extremitatem ponit hic auctor, describendo dictos ordines angelorum, circuiri propinquius in forma circuli ordinem Seraphinorum ut ignem in quo denotatur summus amor quem habent in Deum dicti Seraphini, quasi aliis perardentes in karitate; nam Seraphim, idem est quod ardens, quem primum ordinem ut circulum ponit circumcintum ab ordine Cherubinorum, qui pre aliis in scientia preminent; nam interpretatur Cherubin plenitudo scientie, et hunc secundum circulum ponit circumcinctum ab ordine Tronorum, qui interpretatur sedes: nam, ut ait Gregorius, Troni vocantur qui tanta divinitatis gratia replentur ut in eis sedeat Deus, et per eos sua iuditia discernat, et quia primum etiam ternarium terminarunt, eodem modo istos Tronos circumcinctos ponit esse in forma circuli ab ordine Dominationum; Dominationes vocantur qui Potestates et Principatus trascendunt, et istos a Virtutibus circumcintos ponit: dicuntur isti angeli Virtutes quia per ipsos signa et miracula frequentius fiunt, et ab istis Virtutibus Potestates cinguntur; Potestates dicuntur illi angeli qui potentius ceteris hoc in suo ordine acceperunt, et ab istis Potestatibus Principatus; dicuntur illi angeli Principatus qui sibi subiectis que sunt agenda disponunt, et ab istis Archangelos, qui sunt illi angeli qui maiora nuntiant, et ab istis Angelos, qui minora, dicendo quomodo nuntius Iunonis, idest Iris, si integer esset, non esset equalis magnitudinis circumferentialis cum circulo septimo, scilicet dictorum Principatuum, tangendo deinde hic auctor quomodo gradatim plus et minus dicti ordines angelorum in celo beantur, secundum quod plus et minus distantes sint a dicto puncto et essentia deitatis. Et dicit Ugo de Sancto Victore, scribendo circa hanc materiam, quod Maius donum est karitas quam scientia, et ideo superior ordo a dignori nomen accepit, ideoque secundum excellentiam donorum assignatur excellentia domorum dictis ordinibus. In illa summa civitate quisque ordo eius rei nomine censetur, quam in munere plenius accepit. Ex istis dubitando opponit sic auctor: nos videmus quod in sensibili mundo elementa que magis remota sunt a centro terre magis divina et nobilitata sunt, et idem est in novem celis a celo Lune usque ad nonum celum modo accipiendo auctor hic punctum et lumen deitatis supradictum quasi ut centrum dictis ordinibus novem angelorum, et subsequenter dictis novem celis, arguebat quod dictus superior mundus ut exemplar non conformabatur cum inferiori, ut cum eius exemplo. Nam dicti Seraphini propinquiores dicto puncto deitatis quasi ut centro beatiores sunt Cherubinis, et Cherubini Tronis, et sic de singulis descensive, et idem de celis novem potest dici si bene advertimus. +{Se mai continga che l poema sacro.} In hoc XXV° capitulo, premisso exordio quod per se satis patet, accipiendo cappellum, de quo hic auctor dicit, pro serto laureo quo poete coronantur, ipse auctor inducit beatum Iacobum examinare eum in spe subsequenter, sicut modo Petrus fecit in fide, et Iohannes inferius in caritate, tangendo pro hoc quomodo Christus hos tres apostolos predilexit, et quomodo figurari voluit dictas tres virtutes theologicas in eis et in tribus actibus suis, in quibus ipse Christus solum voluit habere eos secum, et non aliquem alium de discipulis suis, scilicet primo in resurrectione filie mortue archisinagogi, de quo Luce VIII° capitulo dicitur, secundo in transfiguratione eius quam fecit in montem ut Mathei XVII° capitulo dicitur, tertio in orto orando iuxta passionem ut Mathei XXVI° capitulo scribitur, tangendo quomodo ipse Iacobus scripsit largitatem nostre basilice, idest ecclesie triumphantis celestis dicendo in eius Epistula: Omne datum optimum et omne donum perfectum desursum est, procedens a patre luminum, et subdit: Nam si quis indiget sapientia, postulet ab eo qui dat omnibus affluenter et non improperat (dicitur basilica proprie regalis domus a Basilone rege qui primo hedificavit ecclesiam, vel dicitur a base, quod est fundamentum, et ideo dicitur basilica ecclesia fundata, nondum consecrata), vocando apostolos auctor hic montes, sub figura qua etiam Psalmista dixit: Fundamenta eius in montibus sanctis diligit Dominus portas Syon, et specialiter hos tres premissos, ratione dictarum trium virtutum felicitantium ecclesiam, idest collectionem Christianorum. Ideoque ait Dominus: Tu es Petrus et super hanc petram hedificabo ecclesiam meam. + +Inducit inde Beatricem dicere beato Iacobo quomodo ipse auctor spem immensam habebat, ne se iactaret, et id subdit quod sibi conceditur ut veniat de Egypto, idest de servitute huius mundi, in Yerusalem, idest ad civitatem celestem, que est visio pacis, idest finis nostrorum bonorum, ut Augustinus interpretatur in XVIIII° De Civitate Dei, antequam militare ipsius auctoris, idest eius vivere corporale, sit prescriptum idest completum. + +Inde auctor respondendo ad alia duo puncta, scilicet quod sit Spes et unde sibi advenerit, dicit primo quod Spes est certa expectatio future beatitudinis veniens ex Dei gratia et ex meritis precedentibus, secundum Magistrum III° Sententiarum; Ugo vero de Sancto Victore ait: Spes est fiducia futororum bonorum ex gratia Dei et ex bona conscientia, que oritur de fide, unde subdit: Spes et karitas de fide oriuntur, tanquam de fundamento omnium bonorum, ut dicit auctor in precedenti capitulo, quia nichil potest sperari vel, speratum, amari, nisi prius credatur per Fidem. Inde secundario dicit auctor quod dicta Spes venit in eum a multis stellis, idest a multis scripturis, et primo, idest principaliter, a Theodia, idest a psalmistica scriptura David. Dicitur enim Theodia diligens scrutatio verborum sive divina Scriptura, presentim dum dicit ipse Psalmista in VIIII° Psalmo: Et sperent in te qui noverunt nomen tuum, / quoniam non derelinquisti querentes te Domine; et in IIII° ait: Domine, in spe constituisti me, et in V° ait: Et letentur omnes qui sperant in te: / in ecternum exultabunt, et habitabis in eis. Secundo dicit quomodo ipse Iacobus etiam instillavit in eum dictam spem per verba premissa sua in eius Epistula, et dum ibi etiam dicit: Beatus vir qui suffert temptationem, quia cum probatus fuerit, accipiet coronam. Inde dicit tertio quomodo Scripture Veteris Testamenti et Novi ponunt sibi signum, idest demonstrant sibi effectum beatitudinis nostrarum animarum, ante et post resurrectionem quam credimus fieri per Fidem, unde dicit Glosa super illo verbo Spera in Domino et fac bonitatem: Per spem intratur ad videndum quod creditur. Ad quod etiam, ut dicit hic auctor, Ysaia, LXI° capitulo, inquit: Beati in terra sua duplicia possidebunt, idest in patria celesti, glorificatis eorum corporibus, et Iob ad idem: Scio quod in novissimo die de terra surrecturus sum, et rursus circundabor pelle mea, et in carne mea videbo Deum. Et Salamon, Proverbiorum, in fine ait: Omnes domestici eius duplicia possidebunt; item Iohannes, frater dicti Iacobi, ad idem ait in sua Apocalipsi, capitulo VI°: Date sunt illis singule stole albe, et dictum est illis ut requiescant adhuc modicum tempus donec compleantur conservi eorum. + +Post hoc, premissum talem examen Spei, fingit auctor ibi apparuisse umbram dicti Iohannis Evangeliste claram ut solem, quod volens transumptive ostendere dicit quod si in signo Cancri foret unum tale cristallum, idest lumen, eo quod oppositum est signo Capricorni a medio decembris, ubi incipit sol ingredi dictum Capricornum, in quo manet usque ad medium Ianuarii, esset solum unus dies in uno mense in yeme, cum occidente sole in dicto Cancro oriretur in dicto Capricorno vicissim, vocando auctor hic in persona Beatrici Christum pellicanum. Pellicanus est avis que rostro pullos suos occidit et per tres dies plorat eos, inde seipsum percutit rostro, et sanguine suo ipsos pullos aspergit et eos vivificat. Ex quo dicitur ut pellicanus matris sit sanguine sanus, sic nos sanati sumus omnes sanguine nati, scilicet Dei filii Iesu Christi. Item dicit quomodo fuit ipse Iohannes ad officium grande electus, cum Christus in cruce dedit sibi matrem eius Mariam in matrem; iterum, ut simile ipsum Iohannem soli, comparat se auctor illi qui vult videre solem eclipsari, unde visum amictit, iuxta verbum Phylosophi: Excellentia sensibilium corrumpit sensum. Dicit auctor quod corpus sancti Iohannis est terra in terra et non elevatum in celum ut multi credunt, ex eo quod scribitur quod, dum foret in senio, facta fovea quadrata, ibi se posuit et inde disparuit in quadam luce; qua remota, in dicta fovea repertum est solummodo manna. Et facit ad oppositionem auctor quod ipse Iohannes dixit in suo Evangelio, ad finem dicens quod Christus post eius resurrectionem, apparens discipulis, ait Petro: *Sequere me*, cui Petrus: *Hic autem quid?*, loquendo de dicto Iohanne, cui Christus ait: *Sic eum volo manere donec veniam, quid ad te? Tu me sequere*. Exivit igitur hic sermo inter fratres quod discipulus ille non moritur, et non dixit ei Iesus *Non moritur*, sed: *Hic volo eum manere donec veniam*. In eo quod hic dicitur, videlicet quomodo per aspectum beati Iohannis ipse auctor cecutiatus erat quod non videbat Beatricem contra aliquid aliud, nichil aliud vult allegorice tangere nisi quod volendo profunditatem scripture ipsius Iohannis intimare, homo deficit in intellectuali visu et theologico, et maxime in eius Apocalipsi. + +{Mentrio dubbiava per lo viso spento.} Auctor se continuando exordialiter tangit quod scribitur in Actibus Apostolorum capitulo VIIII° de beato Paulo, scilicet quomodo ipso eunte versus Damascum persecuturo Christianos, et in itinere lux quedam ipsum circumfulsisset, pro qua cecidit in terram; amisso visu ipse Paulus audivit vocem dicentem: *Saule, cur me persequeris? Ego sum Iesus*, at ille: *Domine, quid vis me facere?*, et dixit ei Iesus: *Vade in civitatem, et dicetur tibi*. Et ita fecit, et dum stetisset per tres dies sine visu et comestione, venit ad eum Anania, discipulus Christi, dicens: *Saule, Dominus me misit ad te*, et restituit sibi visum, et baptizatus est et factus est vas electionis. Inde examinat sanctus Iohannes auctorem in karitate, dicendo ut eius anima se appuntat, idest ubi acuitur eius finalis amor et respondit ut sequitur. + +Inde respondet auctor quomodo Deus est sibi Alpha et Omega, idest principium et finis, ut exponitur Apocalipsi capitulo I° et ultimo, de quanto amore reperit scriptum leviter et fortiter. Ita sillogizando id bonum quod superat omne aliud bonum ac movens ut bonum aliquid animum alicuius debet esse ad sui dilectionem ultra alia bona, unde Phylosophus in libro De Eligendis ait: Maius bonum eligendum est, et sic magis amandum et cupiendum, at Deus est illud, ergo etc., et Thomas in prima probat Deum esse obiectum karitatis, et ex hoc Phylosophus in XII° Metaphysicorum ait quod Deus movet omnia, scilicet Deus est illa essentia et illud bonum, ergo etc. Adhuc respondet auctor dicendo quomodo hoc ut sit in se verum sternit Phylosophus etc., idest aperit, scilicet Phylosophus dicendo in XII° Metaphysicorum: Dicimus enim Deum sempiternum et optimum quare vita et duratio continua et ecterna existit ei, et in libro De Causis ait: Prima causa regit omnes res creatas. Sustanze sempiterne, idest angelorum et animarum nostrarum, cum id dicatur sempiternum quod iam habuit principium nec habere debet finem. Lalto preconio che grida larcano, idest altissima scribit arcana que vidit in cena domini dormiens super pectus eius, incipit enim: Sic ego sum Alpha et O, principium et finis, dicit Dominus, qui est qui erat et qui venturus est. + +Inde respondet auctor quod sentit alias certas causas singulares quare movetur ad Deum amandum super alia, et prima est dicit esse mundi productum ab ipso Deo nostri amore, unde Magister Sententiarum: Deus creavit mundum propter hominem. Ad hoc dicit Bernardus: Si naturaliter diligit filius patrem a quo habet corporis partem, quanto magis Deum, a quo habet corpus et animam. E quel che spera, idest illa pars Evangelii Iohannis I° dicentis: Quotquot autem receperunt eum dedit eis potestatem filios Dei fieri, his qui credunt in nomine eius etc. + +Dicto de prima parte karitatis, qua diligitur Deus propter se, incipit auctor dicere de alia qua diligitur proximus propter Deum. Amio contanto, idest amo plus istum quam illum, secundum dotationem eius sibi factam a Deo maiorem et minorem, unde Augustinus: Sancte vivit qui ordinatam habet dilectionem ut eque diligat quiod minus vel amplius est diligendum. Ad id quod dicitur de gonna, idest tunica, dicit Galienus quod Nostrum videre est in humore cristallino, inter quem et tunicam corneam interponitur alia quedam tunica post quam est alius humor dictus albugineus, inter quem et dictum cristallinum est tela aranea, cuius foramen est pupilla per quam spiritus visivus procedit. Inde vult auctor allegorice concludere ut, completo tractatu dicti Iohannis scribentis ita excelse quod eius visus intellectualis cum teologica scientia sua scripta attingere non potuit, cepit per Beatricem, idest per teologicam scientiam circa alia celestia prosequendo videre. Ogne quisquilla: dicitur quisquilia id quod de domo scopis purgatur. Augustinus in Genesi: Adam continuo factus sine ullo membrorum progressu in etate perfecta virili, et Thomas in prima, LXXXXIIII° questione: Adam institutus est in statu perfectu quantum ad corpus, ut statim generare posset, et quantum ad animam ut alios posset instruere. + +Nel beato speglio, idest in conspectu Dei, qui parificat et comprehendit omnia et a nichil comprehenditur. Pareglio, idest parificationem omnibus rebus virtualiter, et nulla facit eum sibi parem, vel loquitur de illo rete dicto pareglio quod tenditur in montibus ad capiendum aves. Ad ista signa Arietis Tauri et Geminorum et aliorum, que signa sunt in dicta via solis et per ista duo supradicta patet solutio prime questionis, unde Papia ait: Ante constitutionem turris Babel omnium nationum una erat lingua, scilicet Hebrea, inde fuit greca, clarior inter alias, inde Latina sub Saturno, et idem scribit Ysiderus in X° Ethymologiarum, et subdit dicta umbra quomodo inter effectus, scilicet inferiores manantes a celo, idest a corporibus super celestibus, effectus nostre locutionis est et secundum motum celi variatur, et sic non est semper durabilis sed potius variabilis. Unde Oratius in Odis: Que nunc sunt in honore vocabula, si volet usus / quem penes arbitrium est et ius et forma loquendi, et alibi: Ut silve foliis pronos mutantur in annos, / prima cadunt, ita verborum vetus interit etas / et iuvenum ritu florent modo nata vigentque. Et ecce quod subdit dicta umbra hic de usu mortalium ut de fronde veniente et abeunte in ramo, ac etiam dicendo quomodo naturale est hominem loqui, unde Phylosophus in suo libro De Anima ait: Locutio inest homini propter bene esse, et ecce quod tangitur etiam hic de effectu rationali; sed quomodo hoc fiat natura dimictit ad beneplacitum cuiusque, unde idem Phylosophus in suo libro Peri Hermeneias inquit: Vox est significativa ad beneplacitum. Item et Magister Ystoriarum, in X° et XI° capitulo Genesis, ubi scribitur Deum dixisse contra dictum Nembrot et dictam eius gentem hedificantem dictam turrim: Confundamus linguas eorum ut non intelligant quisque vocem proximi sui, ait: Nichil novi in hoc fecit Deus, cum eadem voces sunt apud omnes gentes sed proferendi modos et formas diversis generibus divisit. Et ad confirmandum que dixit dicta umbra dicit quomodo tempore quo vixit in hoc mundo primo Deus vocatus est ab hominibus I, idest Ei, inde L idest El. Nam Ysiderus in VIII° Ethymologiarum, describendo decem nomina Dei, dicit quod Primum dictum est El, secundum Eloy, tertium Eloe, quartum Sabaoth, quintum Elion, sextum Ey, septimum Adonay, octavum Ia, nonum Tetragramaton, decimum Sadai. Ultimo dicit quomodo ipse Adam prevaricatus est in hora sexta sexti primi diei; dicit enim Ugo de Sancto Victore: Ita circa hoc non autem cecidit Adam statim, sed per aliquam moram in Paradiso fuit, cum Scriptura dicat soporatum eum fuisse et animalia ante eum ducta sunt, quibus nomina imposuit et cum dicit etiam quod dum ipse Adam et Eva peccassent, audierunt vocem Domini ad auram post meridiem, et asconderunt se, et hoc dicit per illa verba quando sol mutat quadram hora sexta. Nam tunc dies erat duodecim horarum, scilicet in medio Martii quando sol procedit per duos quadratos aspectus in die solari, quorum quilibet est nonaginta graduum, sive sex horarum, et sic cum tunc ibi in sexta die predicta sol processit per tantum spatium temporis sequitur quod mutaverit dictum aspectum quadratum ulterius procedendo, et sic eius horam sextam in alium aspectum quadratum. + +{Al Padre, al Figlio, alo Spirito Sancto.} In hoc XXVII° capitulo auctor continuat se ad precedentia usque ibi: {E la virtù che lo sguardo mindulse}: ibi incipit tractare de nono celo ut infra patebit. Et ad evidentiam huius prime partis presentis capituli notandum est quod tempore quo auctor hec scripsit Bonifatius octavus papa tunc vigebat in papatu, quem papatum usurpavit fraudolose de manibus Celestini pape, ut plene dixi in Inferno in capitulo III°. Et hoc tangit hic dictus Petrus dicendo: {Colui che usurpa in terra il luogo mio}, quia quasi ut mundanus dominus se gerebat in faciendo fieri guerras et sparsiones sanguinis et alia turpia. Ideo subdit hic ipse Petrus quomodo Vaticanum cimiterium ipsius Petri et aliorum sanctorum pontificum, quod est in urbe, dictus Bonifatius fecerat cloacam sanguinis et putredinis vitiorum, per quem Satan placatur, accipiendo hic dictum cimiterium ut partem pro tota Roma ut loco Ecclesie Dei, ut velit ostendere completam esse prophetiam illam quam Psalmista tangit et quam alibi scripsi supra in Purgatorio in capitulo ultimo contra pastores Ecclesie dicendo: *Deus venerunt gentes in hereditatem tuam, / polluerunt templum sanctum tuum, / posuerunt morticina servorum tuorum escam volatilibus celi, / carnes sanctorum bestiis terre, / effuderunt sanguinem ipsorum tanquam aquam / in circuitu Ierusalem et non erat qui sepeliret / qui comederunt Iacob et locum eius desolaverunt.* + +Per que fingit hic auctor erubuisse, recitando hec ita dictum beatum Petrum, et transcoloratum fuisse, sicut si Iuppiter, planeta albus, efficeretur Mars, planeta rubeus, ut dicit textus hic, obiciendo contra modernos pastores ipse Petrus hic quomodo Ecclesia militans Christi non fuit instituta de sanguine ipsius Petri martirizati per Neronem, nec de sanguine Lini pape martirizati per Saturninum consulem romanum, nec de sanguine Cleti pape martirizati per Titum Vespasianum, nec de sanguine Sisti pape martizati per Adrianum imperatorem, nec de sanguinem Pii pape martirizati per Anthoninum Pium imperatorem, nec de sanguine Calisti pape martirizati per Anthoninum Caracallam, nec de sanguine Urbani martirizati per Anthoninum sequentem imperatorem, ut esset questus auri, idest pecunie, sed aquisitio celestis glorie. Item obicit quomodo dicti pastores favent Guelfis non sic Ghibellinis, item obicit de clavibus pictis in vexillis eorum et de sigillis sculptis sub figura ipsius Petri, ut dicit hic textus. Item obicit quomodo ipsi moderni pastores apparent ibi illi lupi rapaces de quibus Lucas in Actibus Apostolorum sic ait in persona Pauli, in capitulo XX° dicens: Attendite vobis et universo gregi, in quo vos posuit Spiritus Sanctus episcopos regere Ecclesiam Dei quam acquisivit sanguine suo. Ego scio quoniam intrabunt post discessum meum lupi rapaces in vos non parcentes gregi, precando inde dictus Petrus ut providentia divina, que defensavit gloriam, idest monarchiam mundi secularem in persona Scipionis contra Annibalem in urbe romana, ut provideat monarchie spirituali ita labenti. + +Inde fingit dictos Apostolos et alios beatos qui sibi apparuerunt ibi auctor elevari ad celum Impireum sursum glomeratim ut nix deorsum hic facit; inde dicendo auctor quomodo eos ita ascendentes secutus est cum visu donec medium tolleravit, tangendo in hoc quod ait Phylosophus in II° De Anima dicens quod Medium debet esse proportionatum inter rem visam et visum, dicit quomodo vidit se revolutum a medio primi climatis usque ad eius finem, qui est in extremo nostri Occidentis, ita quod videbat ultra Gades iter Ulixis, de quo scripsi in Inferno, capitulo XXVI°, versus aliud emisperium et versus Orientem usque ad litora Tyrie, ubi Europa, filia regis Agenoris fecit se dulce pondus. Scribit enim Ovidius in fine IIi quod Iuppiter venit semel de Creta navigando ad dicta litora, ludente ibi dicta Europa cum aliis virginibus, unde ait: *Litora iussa petit, ubi magni filia regis / ludere virginibus Tyriis comitata solebat, in forma cuiusdam pulcherrimi vituli*, quem dicta Europa ibi statim ascendit, et ipsum equitando ducta est per ipsum Iovem ad eius navigium, et cum ipsa aufugit ad insulam Crete, licet Varro dicat, ut scribit Augustinus in XVIII° De Civitate Dei, quod eam rapuit rex quidam nomine Xanctus. + +Et ulterius dicit auctor quod magis sibi patefactus fuisset situs huius areole, idest huius nostre quarte partis terre habitabilis, nisi quod sol procedebat sub eius pedibus per unum signum, scilicet Thauri, et plus existente auctore tunc secundum eius fictionem in signo geminorum, et sic directo ultra medium huius emisperii versus orientem videre non poterat propter orbitantem et spericam formam globi terre. Est enim circa premissa advertendum quod ab equinoctiali circulo citra versus septemptrionem terra habitabilis partitur per septem lineas per longitudinem de Oriente in Occidentem procedentes, que climata dicuntur, idest portiones, et vocantur secundum auctorem Spere longitudo climatis linea deducta ab Oriente in Occidentem eque distans ab equinoctiali; nam longitudo dicti primi climatis maior est longitudine secundi et longitudo secundi maior est longitudine tertii, et sic de singulis gradatim, et hoc propter angustias spere, unde Phylosophus in II° Methaurorum dicit quod Longitudo terre habitabilis ita se habet ad latitudinem sicut quinque ad tria, hoc est quod in triplo superat longitudo latitudinem; extenditur enim quodlibet dictorum climatum per quadringenta miliaria in latere, sub quorum primo et secundo est Affrica, sub tertio Yerusalem, sub quarto Roma, sub quinto Lumbardia, sub sexto Alamania. + +Hiis ita decursis, fingit auctor se elevari ad nonum celum de octava spera et de signo Geminorum, quod signum vocat hic auctor transumptive nidum Lede - nam sicut pulli in nido collocantur, ita Castor et Polux, fratres gemelli filii dicte Lede et Iovis in dicto signo fictione poetica collocati, et etiam quia ex ovo quoddam nati sunt sicut pullus in nido, cuius ystoriam fabulosam scripsi supra in Purgatorio in capitulo IIII° - vocando dictum nonum celum auctor hic velocissimum, unde Phylosophus, De Celo et Mundo, de ipso ait celum hoc velocissimum esse omnium aliorum celorum, et in eo consistere principium motus. Et in XII° Methaphysice de eo inquit etiam: Ratione et numero primum movens immobile ens, unum ergo solum celum, dicendo auctor quomodo partes illius celi vicissime, idest sibi consimiles, et excelse, ita uniformes sunt, quod nescit referre in quo loco et parte eius specialiter fuerit; nam cum in eo non sint poli nec constellationes ut in octava spera, in qua dixit se positum in dicto signo Geminorum, nec aliquid sidus et stella singularis ut in septem aliis celis planetarum, in quibus planetis singulariter dixit se fuisse, non potest ita dici de isto nono celo, et hoc est quod nostra naturalis cognitio tantum usque ad dictum nonum celum se extendit. Nam supra eum non potest esse naturale corpus tendens ad centrum ut terra et aqua vel tendens supra ut aer et ignis, vel circulare, ut est in superficie externa sub isto nono celo: nam si ibi esset, foret violentum corpus quod natura non patitur; et ideo dicitur hoc in textu quod solum lux et amor uno circulo comprehendit eum, scilicet celum Impireum incorporeum, sicut comprehendit dictum nonum celum alios celos; nam elementa elementata comprehenduntur et continentur a celis et a speris planetarum, et ipsi celi planetarum ab octava spera, et ipsa octava spera ab hoc nono celo, et ipsum nonum celum ab Impireo. Et quia Natura, ut ait Phylosophus in I° Physicorum, est principium motus et quietis, ideo dicit textus hic quod natura mundi initiatur in hoc celo nono tanquam a primo movente, natura subaudi universalis naturata. Unde distinguit Frater Albertus in hoc sic dicens: Est enim natura naturans et ipse Deus et ista a nullo dependet nisi a se ipsa; est alia natura naturata predicta, et hec est duplex, scilicet universalis et particularis: universalis est virtus diffusa in substantia celorum, particularis est in rebus singularibus sive in individuis, ut illa que est in illa planeta et illa que est in hoc grano, et hec dicitur vis insita rebus et similibus ad similia, et hec ambe ab hoc nono celo dependent, principaliter prima immediate, altera mediante dicta universali natura naturata, que universalis, ut dicitur hic in textu, quietat idest firmum tenet in pendulum globum terre ut medium et contentum quoddam, et totum ad universum movet circum quam. Quod celum nonum solum lux et amor comprehendit, habendo eius intelligentiam immediate ad Deum, non mediante aliquo motore angelico, ut est in aliis celis inferioribus, dicendo adhuc quomodo eius motus non distinguitur ab alio, sed motus alii ab ipso distinguntur ut decem a medio et quinto: in quo ostendere vult quomodo tempus originatur in dicto celo nono ut in primo mobili, cum dicat Phylosophus in IIII° Physicorum: Tempus est mensura seu numerus motus secundum prius et posterius, et in libro De Quattuor Substantiis ait: Tempus est numerus in omni eo quod numeratur; nam ex quo creatura fuit tempus fuit, cum non potuit esse creatura sine mutabilitate, et ubicumque motus est ibi prius et posterius est dare, quod tangit in eo quod dicit hic de decem et de medio et quinto; ad quod ait Phylosophus in II° Ethycorum dicens: Si decem multa, duo autem pauca, sex media accipiuntur, secundum rem equaliter enim excedunt et exceduntur, hoc autem medium secundum arismetricam proportionem, et sic merito concludendo dicit hic auctor quod tempus tenet radices in isto nono celo ut in testo, idest in vase quodam retinente erbas, et in aliis celis tenet frondes. + +Et ex hoc invehit hic auctor ultimo contra cupiditatem, idest contra concupiscentiam nostram humanam que in tempore primo, idest in nostra pueritia, pura viget, inde in processu in deterius procedit ut susina illa que propter nimiam pluviam efficitur buzachionum, idest quedam susina vacua et vana, vocando hic dictam naturam naturatam ita delirantem filiam solis. Ad quod etiam Seneca, De Ira, ait: Maior cotidie peccandi cupiditas et minor verecundia, et in XXIIa Epistula ad Lucilium ad id quod hic tangit auctor optime dicens ait: *Nemo aliter quam quomodo natus est exit vitam*. Falsum est: peiores morimur quam nascimur. Nostrum est istud, non naturae vitium; illa nobis conqueri debet et dicere: *quid hoc est? sine cupiditatibus vos genui, sine perfidia et aliis pestibus: quales intrastis exite*. Et ecce quod tangit hic textus de cupiditate suffocante nos, et de natura variata facit quod dicitur Genesis etiam VIII° capitulo: Ibi sensus et cogitatio humana in malum prona sunt ab adolescentia sua, per que patent hic tacta per auctorem prenuntiando de meliori etate ventura antequam mensis ianuarius totaliter exeat vernum, idest yemem propter centesimam diem neglectam circha computationem temporis et provisionem, ut provisum est circha bisextum. Unde advertendum est circa id quod auctor vult tangere hic de dicta centesima quod tempore Romuli primi regis Rome et per ipsum Romulum fuit annus institutus decem mensium secundum Ovidium ita dicentem in suo libro De Fastis: Tempora dirigeret cum conditor Urbis, in anno / constituit menses quinque bis esse suo; erat enim tunc aliquis mensis XXXVIIem dierum, aliquis XXXVI, et sic de singulis, et dicebatur primus Imber scilicet Martius, secundus Aprilis, tertius Maius, quartus Iunius, quintus Quintilis, sextus Sextilis, septimus September quasi septimus ab Imbre, idest a Martio predictus, octavus October quasi octavus ab Imbre, nonus November, quasi nonus ab imbre, decimus December quasi decimus ab Imbre. Inde Numa Pompilius, secundus res Romanus, dies anni partitus est in XIIcim menses, addendo mensibus predictis decem menses ianuarium ita vocatum a Iano, et Februarium ita vocatum a Februa dea, unde idem Ovidius: Februa Romani dixere piacula manes, et subdit: At Numa nec Ianum nec avitas preterit umbras, / mensibus antiquis preposuitque duos; qui mensis Ianuarius institutus est primus mensis anni et institutus est sole ingrediente primum gradum Capricorni, in quo dies minor est totius anni, unde ipse Ovidius, eodem libro, ait: Bruma novi prima est veterisque novissima solis: / principium capiunt Phebus et annus idem; et contributis dictis diebus singulis mensibus predictis certis XXXI° certis XXX° et Februario XXVIII° adhuc non suffecit, ita quod omni quarto anno non superesset unus dies qui attributus est dicto Februario, et dicitur bisextus, cum illa una dicta dies stet duobus diebus in eadem lictera Kalendarii, et ideo dicitur a bis quod est duo et sexto Kalendas. Adhuc etiam cum tota dicta provisione non potuit fieri quin omni centesimo anno non supersit una dies et est notandum adhuc quod illa dies qua dictus Numa adiunxit dictum mensem Ianuarii ut primum mensem totius anni minor dies fuit anni ut supra dixi. Igitur cum a dicto tempore Nume usque ad adventum Christi fluxerunt septingenti anni, sequitur quod Natale ipsius Domini, quod fuit die XXV° mensis Decembris fuerit in minori die totius anni. Et sic XIIa dies Decembris hodie si bene advertatur debet esse minor dies totius anni, cum mille trecenti anni cucurrerint a nativitate Domini citra, et sic consequens est quod, nisi circa dictam centesimam aliter provideatur, continget quod adhuc dictus mensis Ianuarius et alii menses yemales et festivitates eorum adhuc erunt autumpnales et extive et verne. Quidam tamen e contra dicunt, scilicet quod omni centesimo anno deficit unus dies. + +{Poscia che ncontro ala vita presente.} In hoc XXVIII° capitulo, tractaturus auctor de Ierarchiis et novem ordinibus angelorum, exordialiter alludit, in eo quod dicit quomodo in occulos Beatricis cognovit que sibi retro erant, illis verbis Gregorii dicentis in primo Moralium: Scriptura sacra mentis oculis quasi quoddam speculum opponitur, ut interna nostra facies in ipsa videatur. Et primo scribit et fingit auctor hic quomodo, existens in dicto nono celo, vidit ibi desursum, scilicet in celo Impireo, substantiam divinam ut punctum quoddam radians suum lumen acute taliter quod eius visus illud actingere nequivit et pati non potuit. Et tamen in eius quantitate simulat eum lune in apparendo nostram hic excedenti visionem parvule stelle etc. Circa cuius luminis extremitatem ponit hic auctor, describendo dictos ordines angelorum, circuiri propinquius in forma circuli ordinem Seraphinorum ut ignem in quo denotatur summus amor quem habent in Deum dicti Seraphini, quasi aliis perardentes in karitate; nam Seraphim, idem est quod ardens, quem primum ordinem ut circulum ponit circumcintum ab ordine Cherubinorum, qui pre aliis in scientia preminent; nam interpretatur Cherubin plenitudo scientie, et hunc secundum circulum ponit circumcinctum ab ordine Tronorum, qui interpretatur sedes: nam, ut ait Gregorius, Troni vocantur qui tanta divinitatis gratia replentur ut in eis sedeat Deus, et per eos sua iuditia discernat, et quia primum etiam ternarium terminarunt, eodem modo istos Tronos circumcinctos ponit esse in forma circuli ab ordine Dominationum; Dominationes vocantur qui Potestates et Principatus trascendunt, et istos a Virtutibus circumcintos ponit: dicuntur isti angeli Virtutes quia per ipsos signa et miracula frequentius fiunt, et ab istis Virtutibus Potestates cinguntur; Potestates dicuntur illi angeli qui potentius ceteris hoc in suo ordine acceperunt, et ab istis Potestatibus Principatus; dicuntur illi angeli Principatus qui sibi subiectis que sunt agenda disponunt, et ab istis Archangelos, qui sunt illi angeli qui maiora nuntiant, et ab istis Angelos, qui minora, dicendo quomodo nuntius Iunonis, idest Iris, si integer esset, non esset equalis magnitudinis circumferentialis cum circulo septimo, scilicet dictorum Principatuum, tangendo deinde hic auctor quomodo gradatim plus et minus dicti ordines angelorum in celo beantur, secundum quod plus et minus distantes sint a dicto puncto et essentia deitatis. Et dicit Ugo de Sancto Victore, scribendo circa hanc materiam, quod Maius donum est karitas quam scientia, et ideo superior ordo a dignori nomen accepit, ideoque secundum excellentiam donorum assignatur excellentia domorum dictis ordinibus. Et Gregorius in hoc etiam ait: Illa dona omnibus sunt communia, omnes enim ardent karitate et scientia pleni sunt; sed quanto superiores tanto excellentius pre aliis ea possident. In illa summa civitate quisque ordo eius rei nomine censetur, quam in munere plenius accepit. Ex istis dubitando opponit sic auctor: nos videmus quod in sensibili mundo elementa que magis remota sunt a centro terre magis divina et nobilitata sunt, et idem est in novem celis a celo Lune usque ad nonum celum modo accipiendo auctor hic punctum et lumen deitatis supradictum quasi ut centrum dictis ordinibus novem angelorum, et subsequenter dictis novem celis, arguebat quod dictus superior mundus ut exemplar non conformabatur cum inferiori, ut cum eius exemplo. Et sic Boetius in III° male scripsit dicendo: Tu cuncta superno / ducis ab exemplo etc. Nam dicti Seraphini propinquiores dicto puncto deitatis quasi ut centro beatiores sunt Cherubinis, et Cherubini Tronis, et sic de singulis descensive, et idem de celis novem potest dici si bene advertimus. Ad que respondendo dicit Beatrix quod circuli corporales dictorum ordinum et celorum sunt ampli et arti secundum maiorem et minorem virtutem in eis singulis existentem, et subdit ergo dictum celum nonum beatius aliis, et quod totum aliud universum rapit correspondet circulo Seraphinorum predictorum qui magis amat et qui magis sapit in scientia. Nam dicit dictus Ugo de Sancto Victore qui dicti Seraphini non solum in karitate sed etiam in scientia preeminent aliis, et sic successive de aliis circulis angelorum gradatim descendendo et correspondendo novem celis a dicto nono celo usque ad lunare, dicendo de innumerositate dictorum angelorum de qua dicam in sequenti capitulo. Item tangit hic auctor quomodo beatitudo principaliter dictorum Angelorum consistit in visione, secundario in amore dependente ab ipsa eorum visione. -Item dicit quomodo beatus Dionisius Areopagita in suo libro Ierarchiarum hos ordines angelorum eodem modo distinxit ut ipse auctor hic distinguit, licet Gregorius aliter distinxit; cui Dionisio magis credendum est eo quod a Paulo habuit, cuius fuit discipulus qui vidit talia dum raptus fuit in celum ut scripsi in Inferno in capitulo II. +Item dicit quomodo beatus Dionisius Areopagita in suo libro Ierarchiarum hos ordines angelorum eodem modo distinxit ut ipse auctor hic distinguit, licet Gregorius aliter distinxit; cui Dionisio magis credendum est eo quod a Paulo habuit, cuius fuit discipulus qui vidit talia dum raptus fuit in celum ut scripsi in Inferno in capitulo II°. -In conversis quasi in speculo cepit relucere Dei sapientia, qua ipsi boni angeli illuminati sunt et mali excecati. Illis stantibus et istis ruentibus, discrevit Deus lucem a tenebris, et data est gratia cooperans, sine qua non potest proficere rationalis creatura, non ex merito, quia adhuc nullum meritum erat, sed quod aliis non est data, culpa eorum fuit, non que precesserit tempore, sed in causa, quia sicut in illis est gratia causa meriti, tempore tamen non precessit meritum ipsum. Ita in istis culpa fuit causa, quare ex iudicio Dei iusto gratia non daretur, et tamen tempore hoc non precessit illud. +{Quando amendue i figli di Latona.} In hoc XXVIIII° capitulo, continuando se adhuc ad materiam angelorum, auctor fingit Beatricem, idest Sacram Theologiam, respiciendo in deitatem ita subito et confestim sibi satisfecisse ad ea que scire cupiebat circa tractatum ordinum angelorum sicut subito sol in signo Arietis existens et luna in signo Libre - qui sol et luna filii Latone per poetas vocantur, et qua re scripsit supra in Purgatorio in capitulo XX° - de orizonte universali circulo dirimente hoc emisperium ab altero huic opposito sub zenitico puncto, quod est quando sol est alicui directe respiciens desuper, instantissime propter motum celi a directa oppositione divertuntur. Cupiebant enim primo scire auctor quare Deus angelos creavit, et dicit Beatrix hoc egit non quod acquireret in se magis de bonitate, quod esse non potest - cum sit ipse Deus Forma boni livore carens et Quem non externe pepulerunt fingere cause, ut ait Boetius - sed ut eius splendor, idest eius beatitudo et gratia, posset dicere *subsisto* et in aliis subsistentiis sum in aliis rebus. Ad hoc sic ait Ugo de Victore: Cum Deus summe bonus esset voluit alios participes esse etiam sue beatitudinis. Et quia non potest eius beatitudo participari nisi per intellectum, et quanto magis intelligitur tanto magis habetur, fecit rationabilem creaturam ut intelligeret et intelligendo amaret, et amando possideret, et possidendo frueretur, et distinxit ut in sui puritate pars maneret, scilicet angelica creatura, pars corpori iungeretur ut anima nostra; ad idem Magister in II° Sententiarum inquit: Etiam sic rationalis creatura facta est ad laudandum Deum et ad fruendum eo, non quod Deus, summe beatus, indigeret alterutriusque offitio, qui bonis nostris non eget; item et Plato in suo Timeo in hoc ait: Cur rerum conditor fabricatorque geniture esse hoc institute dum putaverit? Optimus erat ob optimo, porro invidia longe relegata est. Cuncta eius sui similia, prout cuiusque natura capax beatitudinis esse poterat, effici voluit; generatorem et opificem universitatis tam invenire difficile est quam inventum profari: ecce quod subdit auctor in persona Beatricis hic in textu, quomodo scilicet hec sunt extra anime nostrum comprendere. Item dicit quomodo ipse Deus hoc egit in sua ecternitate que est preter tempus et secundum tempore, idest sine mensuratione prioris et posterioris, et sic non potest dici ut prius torpuerit, ut dicit hic textus, cum tempus nichil aliud fit quam numerus prioris et posterioris, unde Augustinus in XII° Confessionum ait: Duo reperio que tu Deus fecisti carentia temporibus, scilicet materiam corporalem et naturam angelicam. Item et idem Plato in dicto suo Timeo preallegato libro ait: Dies, noctes, menses et annos qui ante exornationem celestem non erant, nascente mundo iussit existere; que omnia partes sunt temporis. Dicimus enim fuit, est, erit, et Deum solum esse contingit, itaque mundum semper fuit citra exordium temporis, et subdit: Hac igitur Dei ratione consilioque hoc more genituram temporis volentis creare sol et luna et alie stelle que vocantur erratice facte sunt quo tam partes temporis notarentur certa dimensione. -Unde, cum in passione Domini luna fuerit decimaquinta, et sic in plenilunio, sic naturaliter non potuit tunc fieri talis eclipsis, sed miraculose tamen, ut fuit et subdit hic ammirative auctor in persona Beatricis, per quod tanta stultitia in hoc mundo cernit ut omnibus pastoribus illis qui vocantur fratres a campanellis creditur sine alia probatione, et sic per hoc vulgus impinguat porcum Sancti Anthonii et dictos pastores, solvendo de pecunia sive cibo, idest de blado, vino, oleo et aliis frugibus (que large dicit Lex quod appellatione pecunie seu monete continentur, sed stricte dicitur pecunia sive moneta que habet conium idest scultura et forma publica). +Secundo cupiebat auctor scire qualiter predicti angeli creati sunt et quando, ad quod respondendo ipsa Beatrix a creatione mundi ita incipit: forma et materia coniuncte et purette exierunt a Deo e manaverunt ad triplex esse mundi sensibilis, quod esse non habebat fallum, idest non poterat falli, quod ita non eveniret ut exemplar ab exemplo, idest ab archetipo mundo, qui ab ecterno in mente et predestinatione divina fuit, ad quod idem Plato in dicto Timeo inquit: Ut exemplo simul esse uterque mundus; archetypus quippe omni evo existens semper est, hic sensibilis ymago que eius is est qui per omne tempus fuerit certe etiam futurus, et secundum hoc debet accidi, quod in dicto libro subdit, ipse Plato inquiens: Omnia que in mente divina sunt non ceperunt nec in ea aliquid extraneum est, nam est in semet locata secundum ortu secundum occasum que neque in se recipit quicumque aliunde. Ad hoc idem Honorius Solitarius ait: Ante tempora secularia universitas mundi in mente divina concipitur, que conceptio archetypus mundus dicitur; inde ad exemplar archetypi hic sensibilis in materia creatur, modo quia tria similes prius creavit Deus, ut dicitur hic in textu, de nichilo, scilicet angelicam creaturam in pura forma sine materia. Unde Ugo de Sancto Victore: Angelis attributa est essentia indivisibilis et immaterialis, et Thomas etiam ait: Angelus est incorporeus et non compositus ex materia et ylem, idest compositionem quattuor elementorum, in pura materia sine forma, unde dicta est chaos, idest confusio, et celos cum angelicis suis intelligentiis et motoribus in materia et forma coniuctim. Unde Augustinus in libro De Diffinitione Recte Fidei, accipiens principium Genesis: In principio creavit Deus celum, idest angelos, et terram, idest materiam quattuor elementorum, de nichilo, et omnes celestes virtutes ut non esset otiosa Dei bonitas, sed haberet in quibus per multa spatia bonitatem suam ostenderet, ut supra tactum est. Ideo quod dixit de pura, idest de simplici forma, referri debet ad dictam angelica creaturam, et quod dixit de purecta materia, idest de simplici, referri debet ad dictam ylem, et quod dixit de coniunctis, forma scilicet cum materia, referendum est ad materiam dictorum celorum et ad formam eorum angelicorum motorum, et hoc est quod dicitur hic in textu de triformi tali effectu procedente simul et semel a Deo subito ut a tricordi arcu tres sagipte et sine distinctione in eorum exordium, in quo hic auctor sequitur Salamonem dicentem, Ecclesiasticus, capitulo XVIII°: Qui vivit in ecternum creavit omnia simul, et Psalmista: Quoniam ipse dixit, et facta sunt; / ipse mandavit, et creata sunt. Quidam tamen, adherentes lictere Genesis, dicunt quod predicta creata sunt per distincta intervalla sex dierum; unde Ysiderus in VII° Ethymologiarum ait: Primo enim die Deus in lucis nomine condidit angelos, secundo die appellatione firmamenti, celos; tertio in discretionis vocabulo speciem aquarum et terre; quarto luminaria celi; quinto animantia ex aquis; sexto animantia et terra et hominem Adam. Ad hoc Papia ita distinguendo, circa idem ait: Mundus distantiam habet inter creationem et formationem, quia originaliter secundum materiam subiectam simul creata sunt cuncta; sed secundum distinctionem rerum per sex dies formata sunt: nam ex prima materia, que Chaos dicta est, celum et terra facta est et species et forme varie, sed materia facta est ex nichilo - et alii: Omnia condidit Deus angelos et informem materiam predictam - et sic non omnia condidit ex nichilo, sed quedam fecit ex nihilo, quedam ex aliquo; de nichilo mundum et angelos et celos; ex aliquo hominem et ceteram aliam mundi creaturam, et hoc est quod subditur hic in textu, quomodo scilicet concreatus fuit ordo substantiis angelicis que tenuerunt cimam, idest superiorem partem mundi, scilicet Impireum celum, quod puro actu a Deo productum est, hoc est non potentiatum ad alias species formales producendas; pars numero yma, idest elementorum glutinum et Chaos puram potentiam tenuit, hoc est quod ad diversas species formales producendas potentiata fuit; in medio autem, scilicet in celis Deus miscuit potentiam cum actu, potentiam videlicet in dictis celis potentiatis ad alia producenda, puta luminaria predicta, actum quantum ad angelicos motores eorum. Nam dicit frater Albertus quod in angelo et anima eadem est forma, que est actus materie et que est actus compositionis. Modo revertendo adhuc anteriora superius hic premissa dicit Thomas in prima quod Angeli tenent medium inter Deum et corporeas creaturas, et dictus Ugo de Sancto Victore ait: Angeli facti sunt non in celo firmamenti sed in celo splendido Impireo supradicto, quod Beda dicit: A volubilitate mundi secretum quod statim factum repletum est angelis simul; igitur Creati sunt angeli cum corporea materia predicta et celi sed cum Moyses loqueretur rudi populo et carnali, ut scribit dictus Ugo, oportebat eum loqui de Deo sicut de aliquo homine qui opera sua per moras temporum format et perficit, unde Augustinus ait: Quia a Deo potuerunt predicta tria fieri, ut tenet hic auctor secundum dictam auctoritatem Salamonis, hominibus tamen non potuit simul dici, tamen non nego quin Dominus aliud potuisset fecisse si ei placuisset, nec Augustinus alius asserit sed dicit potuit simul fieri. -Post hec ad secundam partem veniendo auctor, volens ostendere quomodo sacra theologia perficit suam pulcritudinem, idest suam intellectualem doctrinam, dum de nono celo transcendit ad Impyreum continens totam beatitudinem celestem et Paradisum, fingit nunc in tali passu et puncto Beatricem, in qua dicta theologia figuratur, se ita vidisse pulcerrimam, quod si esset Plautus, olim poeta grecus magnus, tam comicus quam tragedus, non posset refferre poetando eius presentem pulcritudinem talem, ut dicit hic textus, allegando causam quia, sicut sol magis tremulus, idest vibrans ut est in mane, ut dicit iste auctor supra in Purgatorio in capitulo incipiente. +Sic igitur viso qualiter, ubi et quando dicti angeli creati sunt, dicit auctor in persona Beatricis de mora Luciferi et suorum complicum qualiter brevissima fuit in celo, ut hic patet in textu, de quo sic ait dictus Ugo de Sancto Victore: Inter creationem et casum Luciferi et angelorum suorum non fuit mora, et tamen illud prius, istud posterius, sed sine intervallo; non enim semper fuerunt mali, ut quidam dicunt per illam auctoritatem, Ab initio homicida fuit et in veritate non stetit, sed non dicitur in initio ibi sed ab initio, idest statim post initium. Ad id quod de bonis angelis dicit hic textus, quomodo scilicet cum gratia cooperante et merito remanserunt, sic ait Thomas in prima: Angeli creati sunt in gratia gratum faciente et post primum actum karitatis, quo beatitudinem meruerunt, statim beati fuerunt; nam tales creati sunt ut, si vellent, in beatitudine persisterent, si autem nollent, etiam labi potuissent. At virtutes angelice, que in divino amore persisterunt fixe, lapsis superbientibus angelis, hoc in munere retributionis receperunt, ut aliud omnino nec velint nec velle possint, habentes a Deo virtutem incommunicabilitatis, unde et Ysiderus ait: Angelus natura mutabilis immutabilis factus est gratia. Item et Ugo predictus inquit: Tria videntur attributa primordialiter angelis, scilicet essentia individualis et immaterialis, intelligentia spiritualis et liberum arbitrium, per quod poterant sine violentia ad utriuslibet propria voluntate deflecti statim. Quidam post creationem conversi sunt ad creatorem suum, quidam adversi: converti ad Deum fuit diligere, abverti odio habere. In conversis quasi in speculo cepit relucere Dei sapientia, qua ipsi boni angeli illuminati sunt et mali excecati. Illis stantibus et istis ruentibus, discrevit Deus lucem a tenebris, et data est gratia cooperans, sine qua non potest proficere rationalis creatura, non ex merito, quia adhuc nullum meritum erat, sed quod aliis non est data, culpa eorum fuit, non que precesserit tempore, sed in causa, quia sicut in illis est gratia causa meriti, tempore tamen non precessit meritum ipsum. Ita in istis culpa fuit causa, quare ex iudicio Dei iusto gratia non daretur, et tamen tempore hoc non precessit illud. Nam, licet dicti mali angeli sine dicta gratia cooperante (quam nondum acceperant) ut possent proficere, tamen per id quod eis collatum erat ex gratia creatrice poterant non cadere. Nam nichil eos ad hoc compellebat, et si non declinassent propria voluntate quod datum est aliis daretur et istis, ideoque ceciderunt et turbaverunt subiectum elementorum, idest globum terre, ut dicitur hic in textu, cadendo in eius abissum; et improbata opinione Ieronimi hic in textu scribentis olim ita Ad Titum: *Sex milia necdum nostri temporis implentur anni, et quantas seculorum origines fuisse arbitrandum est, in quibus Angeli, Troni et Dominationes servierunt Deo, et absque temporum vicibus et absque mensuris, Deo iubente substiterint*, quod ex dictis Origenis, qui dubitando dixit non asserendo, cum dicit Augustinus super principio Genesis, scilicet: *In principio creavit Deus celum, idest angelos, et terram, idest materiam elementatam*, ut superius dixi. -Tamen dicit auctor quod statim sicut de mistica aqua grunda, idest extremitas palpebrarum suarum (dicitur palpebra Sinus occulorum a palpitatione dicta quia semper movetur) bibit, idest perspicaciter eius intellectus talia gustavit, apparuit sibi dicta fluvialis longitudo, beatitudo animarum situata, in forma rotunda in similitudine rose ut infra apparebit, accipiendo hic flores pro dictis animabus et favillas pro angelis; et ecce quod ait hic de mutatione dictorum florum et favillarum per quam vidit ambas curias celestes, scilicet beatarum animarum et angelorum. +Unde reprehendit auctor hic subsequenter illos qui dicunt angelos velle et recordari, ratione in textu hic assignata, ad quam facit quod ait Dionisius: Sic angeli nunquam ab intimis Dei recedunt, quoniam ea que preeminent usum exterioris officii nunquam habent. Ad idem sic etiam Thomas in prima ait: Angelus non intelligit componendo et dividendo, nam in eo non est intellectus agens nec possibilis ut in nobis, sed propter species innatas intelligit, unde illud Evangelicum: Angeli semper vident faciem Patris nostri; Gregorius in II° Moralium ad hoc idem ait: Omnes loco circumscripti angeli sunt, sed tamen eorum scientia a nostra longe dilatatur cum fontem scientie contemplentur et nunquam recedunt a facie Dei, ex quibus incidenter auctor hic in persona Beatricis reprehendit phylosophantes ita legentes in scolis non veritatem sed apparentiam sequentes, cum in hoc sint phylosophi nomine sed non re, cum dicat Seneca Ad Lucilium: Phylosophia est studium virtutum et veritatis; contra quos etiam ait sicut Magister in proemio Sententiarum dicens: O utinam veritas tot haberet inventores quot habet contradictores, et Apostolus in II° Ad Colossenses etiam sic ait contra tales: Videte ne quis vos decipiat per phylosophiam et inanem fallaciam secundum traditionem hominum, ita in scolis equivoce confundentium veritatem, ut dicit textus hic. + +Item reprehendit etiam Magister: Quam istos predictos postponentes scripturam sacram et eam obliquantes, contra quos ita ait idem Apostolus, Ad Timoteum, capitulo I°, dicens: Quidam sunt aberrantes conversi in vaniloquium volentes esse legis doctores, non intelligentes neque que loquntur, neque de quibus affirmant et sanam doctrinam non ferunt, sed ad sua desideria coacervant sibi magros ponentes auribus et a veritate audiutum obvertunt et a fabulis convertuntur. Item etiam Ieronimus in quodam Decreto: Ad idem non afferamus stateras dolosas, ubi appendamus quod volumus pro arbitrio nostro, dicentes: *Hoc grave, hoc leve est*, sed afferamus divinam stateram de Scripturis Sanctis et in illa quid sit gravius appendamus, ubi Glosa inquit: Nam sunt quidam qui subtilitate sua volunt aliter interpetrari divinas Scripturas quam debeant, et ita errant et in scisma incidunt; contra quos tales scientes falsa propter apparere arguentes, ut dicit textus hic, idem Seneca in XXIIIIa Epistula ad Lucilium ait: Turpe est aliud loqui et aliud sentire quam turpius adscribere et aliud sentire. + +Ulterius reprehenduntur hic in textu illi predicatores qui, dimisso Evangelio per novas inventiones, muliercula et vulgo applaudentur ut appareant, contra quos Ieronimus in Prohemio Bibie sic ait: Alii, supercilio adducto, grandia verba trutinantes inter mulierculas de sacris licteris phylosophantur. Taceo de meis similibus, qui si forte ad Scripturam Sanctam post seculares licteras veniunt et sermone composito aures populi mulserint, quicquid dixerint legem Dei putant: nec scire dignantur quid Prophete, quid Apostoli senserunt, sed ad sensum suum incongrua aptant testimonia. Item et Glosa super Salmo *Beati immaculati* ad idem ait: Vitium animi predicantis est indignis secreta vulgare, quod fit vel loquacitate incauta, dum sine deliberatione evolat verbum, vel adulatione ut eis placeat quibus loquitur, vel iactatione ut plura scire videatur vulgo, reducens hoc auctor hic in exemplum cuiusdam predicatoris qui suo tempore in die passionis Domini predicavit sic veniens ad illud verbum Et tenebre facte sunt super universa terra, quod si id fuit eo quod luna interposuit se inter solem et terram, ex quo sol eclipsatus est, non solum Iudeis in Yerusalem in medio terre habitabilis, sed etiam Yspanis in Occidente et Yndiis in Oriente, et sic quod miraculosum fuit, unde dictum fuit tunc Athenis per eius philosophos: *Aut Deus nature patitur aut machina mundi dissolvetur*, voluit reducere ad quasi naturalem eclipsim ignorans quod scriptum est in Tabulis Tollentanis in titulo De Diversitate Aspectus Eclipsis, ac etiam quod scribit auctor Spere dicens quod Semper Eclipsis solis debet fieri in novilunio, et quod, licet Eclipsis lune fiat universaliter per totam terram. eclipsis vero solis non; nam in uno climate fit in alio non, propter diversitatem aspectus. Unde, cum in passione Domini luna fuerit decimaquinta, et sic in plenilunio, sic naturaliter non potuit tunc fieri talis eclipsis, sed miraculose tamen, ut fuit et subdit hic ammirative auctor in persona Beatricis, per quod tanta stultitia in hoc mundo cernit ut omnibus pastoribus illis qui vocantur fratres a campanellis creditur sine alia probatione, et sic per hoc vulgus impinguat porcum Sancti Anthonii et dictos pastores, solvendo de pecunia sive cibo, idest de blado, vino, oleo et aliis frugibus (que large dicit Lex quod appellatione pecunie seu monete continentur, sed stricte dicitur pecunia sive moneta que habet conium idest scultura et forma publica). + +Ultimo dicendo de innumerositate angelorum remictit Beatrix auctorem ad Danielem dicentem in VII° capitulo: Milia milium ministrabant ei et decies milies centena milia assitebant ei. Ad hoc etiam facit quod dixit Dominus noster ad Pilatum de duodecim legionibus et plus angelorum succurrentium eum si voluisse rogare Patrem, subdendo quomodo prima lux, idest lumen deitatis, irradiat eos et facit se recipi ab utroque angulo singulariter sicut in multis speculis unicus visus, unde Dionisius in libro De Divinis Nominibus in hoc sic ait: Angelus est speculum purum et clarissimum totum, si fas est dicere, pulcritudinem Dei suscipiens, et Macrobius: Cuncta unus fulgor illuminat, scilicet Deus, et in universis apparet, scilicet angelis, ut in multis speculis per ordinem positis unum vultus; et ecce quod hic in fine dicitur de speculis: tamen dicit Beatrix hic quod quisque angelus secundum actum quo concipit, idest secundum actum quo intelligitur contemplando Deum, sequitur aspectum, idest amat, at quia unus magis altero intelligit actus amandi diversimode in eis fervet et tepet ut dicit textus hic. Nam dicit dictus Dionisius in suo libro Ierarchiarum quod superiores angeli habent scientiam magis universalem, et ideo de intelligere diversorum angelorum non est eiusdem speciei, et ex hoc ierarchia interpretatur episcopatus, quia in ea de prelatione angelorum agitur. + +{Forse semilia miglia di lontano} Continuato etiam hoc capitulo XXX° usque ibi: {Se quanto infino a qui di lei si dice}, ubi, finito tractatu angelorum, aggreditur tractatum Impirei celi, et incipiendo fingit auctor sibi ita subito et paulatim disparuisse ibi in dicto celo illam universitatem angelorum ut disparere videmus nobis occidentalibus stellas dum sol in equinoctiali tempore processit ab oriente nostro in hoc emisperio per sex horas, et sic super medio huius nostre habitabilis terre quod dicitur esse in Yerusalem; et sic sequitur quod sero tunc vicinetur in Oriente et quod umbra, idest quod nox, hic declinet ad lectum, idest ad solum planum, idest ad occidentale occeanum mare, (nam ex hoc dicitur mare equor, scilicet propter equalem eius planitiem), ut tangit hic auctor dicendo quomodo etiam tunc medium celum nobis occidentalibus profundum, scilicet a dicta Yerusalem citra profundum, dico in eius prima parte ratione remotionis, incipit velare aliquas eius stellas vicinante ancilla, idest aurora solis; sed cum ulterius venit velat omnes - quam horam eodem modo describit Lucanus in fine IIi, cuius verba scripsi supra in Purgatorio in capitulo primo, - sequendo hic auctor Phylosophum dicentem in libro De Proprietatibus Elementorum quod totum spericum corpus terre mensuratur circumferenter per XXIIIIor milia miliaria, quod corpus sol circuit in XXIIIIor horis, et sic qualibet hora currit per spatium mille miliarium, et sic in equinoctiali tempore, ad quod auctor hic se refert, in quo dies solaris est XIIcim horarum, et sic sequitur quod sol currat per XIIcim milia miliaria; tunc in die VIIa cum est in medio, scilicet super Yerusalem, distat a nobis occidentalibus dicta sexta hora fervens a sole per sex milia miliaria, licet Alfagranus dicat quod mensuretur dicta terra per XXmIIIIc. + +Post hec ad secundam partem veniendo auctor, volens ostendere quomodo sacra theologia perficit suam pulcritudinem, idest suam intellectualem doctrinam, dum de nono celo transcendit ad Impyreum continens totam beatitudinem celestem et Paradisum, fingit nunc in tali passu et puncto Beatricem, in qua dicta theologia figuratur, se ita vidisse pulcerrimam, quod si esset Plautus, olim poeta grecus magnus, tam comicus quam tragedus, non posset refferre poetando eius presentem pulcritudinem talem, ut dicit hic textus, allegando causam quia, sicut sol magis tremulus, idest vibrans ut est in mane, ut dicit iste auctor supra in Purgatorio in capitulo incipiente: Quanto tra lultimar de lora terza, adimit visum respicientis versus eum, ita rememoratio risus ipsius Beatricis eius mentem, idest eius reminiscentiam minuebat. + +Inde subdit hic auctor sicut talis, scilicet ipsa Beatrix, qualem ego dimicto - idest dimisi, et sic presens tempus hic accipias pro preterito - maiori bando, idest maiori preconio laudis alicuius alterius excellentioris poete eo, cum actu expediti ducis incepit dicere ipsi auctori quomodo exierant maius corpus, scilicet nonum celum, et venerant ad illud quod est vera lux intellectualis plena amore summi boni, idest Dei, et letitia, idest Impyreum celum predictum, subdendo inde hic auctor quod non auderet tentare referre aliquid minimum eius beatitudinis que homo sub allegoria velit dicere, quod per scripturam aliquam non bene possit haberi eius Impirei celi quidditas et essentia, unde Thomas in prima questio LXVI° scribit quod dictum Impyreum celum non invenitur positum nisi per auctoritatem Strabi, Bede et Basilii, quod subtiliter etiam iste auctor vult tangere in II° capitulo Inferni dum ibi loquendo Beatrici ut theologie inquit: {O donna di virtù sola per cui / lumana specie excede ogni contento / da quel cielo cha minori i cierchi sui}, scilicet a celo lune minori usque ad nonum maius, quasi dicat quod non superius ultra excedit, cum dictum celum Impireum et lux non sit contentum ab aliquo alio celo sed solum a mente divina dependeat; et sequitur Beatrix dicendo auctori quomodo videbat ibi in celo Impireo utramque militiam celestialem, scilicet animas beatas ad presens et separatas a corporibus, et in futurum cum corporibus, ut videbit die iudicii quando dicetur bonis: *Venite benedicti patres mei* et malis *Ite, maledicti, in ignem ecternum*, et ecce ultima iustitia de qua hic dicitur, licet posset hoc referri ad angelicam beatitudinem que in aspectu representat ultimam iustitiam, idest Trinitatem divinam, in alis aureis patrem, in alio dorso albo filium, in facie rubea Spiritum Sanctum, ut hic inferius in hoc capitulo figuratur per ipsum auctorem. + +Inde auctor procedens ad tractatum aquarum supercelestium, que celum cristallinum constituere dicuntur - de quibus Genesis I° capitulo, ita dicitur: Divisit Deus aquas que erant sub firmamento ab hiis que erant super firmamentum, et Psalmista: Aque que super celo sunt / laudent nomen Domini - dicit quomodo circumfulsus fuit a quadam luce ita quod nichil videbat, idest ignorabat circa talia speculari, ut ignorabat Ugo de Sancto Victore dum scripsit quod quales forent dicte aque nobiscum non erant, et Alanus dum in suo Anticlaudiano poetando finxit Fronesim, idest prudentiam, in forma virginis trascendisse celos et ad has aquas devenisse dicens: Iam Fronesis dictante dea superaverat arces / sidereas, et subdit: Dum transit miratur aquas quas federat igni / indivisa loci series, nec flamma liquorem / impedit, aut flamme certat liquor ille repugnans. / Altius inquirit Frenesis ferventius instans, / an liquor ille fluat, subdens: An nebule faciem gestans formamque vaporis / pendeat, et donet sitienti pocula flamme / glaciem gerat in speciem, reddatque figuram / cristalli, perdatque simul liquor ipse liquorem. / Deficit inquirens, querendo deficit illa quesitu superata suo, sed victa querelis / deffectus proprios queritur: sic ista querela / questio sit, Fronesi suspiria sola relinquens. / Nec mirum si cedit ad hec prudentia, que sic / excedunt matris nature iura, quod eius / exsuperant cursus, ad que mens deficit heret / intellectus, hebet ratio, sapientia mutat, / Tullius ipse silet, mutescit lingua Maronis, / languet Aristotiles Tolomei sensus aberrat. De quo vanant et nostri theologi: dicit enim Beda quod dicte aque consolidate sunt ad modum cristalli quidam; alii dicunt quod ignee nature sint, alii expositores super Genesi dicunt quod glaciarum soliditate sunt vaporaliter suspense ad similitudinem vaporis sive fumi; Thomas in prima questio LXVIII° dicit quod sunt aque corporales, Origenes vero dicit quod dicte aque sunt spirituales substantie; cuius opinionem videtur velle hic sequi auctor, si bene inspiciatur, dicendo quomodo restitutus in acutiori visu vidit quoddam lumen in forma rivere, idest fluminis, quasi velit anagogice includere quod ad hoc speculative venit per id quod ait Iohannes, Apocalipsis XXII°, loquens de visione Paradisi dicendo: Ostendit michi angelus flumen aque vite splendidum tanquam cristallum procedens de sede Dei, dicendo auctor inde quomodo tale flumen videbatur fulgidum splendoribus et quomodo inde exibant faville vive et refundebant se, ut dicit textus. + +Tamen auctor adhuc fingit Beatricem sibi dicere quomodo dicte faville et flores et erbe ostense ei erant sibi ibi in umbra et prefatione, nondum veritate apprensa, iuxta illud Ambrosii in libro De Spiritu Sancto dicentis: Civitas illa Yerusalem celestis non meatu alicuius fluvii terrestris abluitur sed ex vite fonte procedens; de quo Apostolus, Ad Corinthios, in XII° capitulo ait: Beata vita in fonte vivo bibit, inde aliquod aspergitur huic humane vite. Ad quod Psalmista: Gloriosa sunt de te dicta civitas Dei, et alibi: Magnus Dominus et laudabilis nimis in civitate Dei nostri, et subdit: Sicut audivimus ita vidimus in civitate Domini virtutum, in civitate Domini nostri Deus fundavit eam in ecternum. Item et alio Psalmo ait: Fluminis impetus letificat civitatem Dei etc. + +Tamen dicit auctor quod statim sicut de mistica aqua grunda, idest extremitas palpebrarum suarum (dicitur palpebra Sinus occulorum a palpitatione dicta quia semper movetur) bibit, idest perspicaciter eius intellectus talia gustavit, apparuit sibi dicta fluvialis longitudo, beatitudo animarum situata, in forma rotunda in similitudine rose ut infra apparebit, accipiendo hic flores pro dictis animabus et favillas pro angelis; et ecce quod ait hic de mutatione dictorum florum et favillarum per quam vidit ambas curias celestes, scilicet beatarum animarum et angelorum. Inde dicit auctor quomodo ibi in dicto celo Impireo imminet quoddam lumen faciens visibilem creatorem illi creature que videndo eum habet suam beatitudinem, scilicet creature rationali que comprehendit angelos et animas predictas, dicendo dictum talle lumen extendi in circulari figura in tantum quod cingeret corpus solis et ultra (qui sol octies maior corpore terre dicitur esse), quod lumen dicit hic auctor fieri ex radio in sua apparencia reflexo a summo primi mobilis, idest dicti noni celi, et accipit hic summum pro principio celi Impirei, terminante ipsum Impireum dicto nono celo capiente suam vitam et potentiam ab ipso Impireo celo, illam videlicet de qua sic ait Thomas in prima parte questio LXVIa: Dici enim potest quod celum Impireum influit in celum nonum, aliquod non transiens et adveniens per motum, sed aliquid fixum et stabile: puta virtutem continendi aliud universum et virtutem causandi, vel aliquid aliud ad dignitatem pertinens, reducendo ad comparationem dicte illuminationis aliquem cumulum seu colliculum habentem in suo ymo, idest in sua inferiore parte, aquam qui proprie dicitur clivus - unde Virgilius in Buccolicis: Certe equidem audieram qua se subducere colles / incipiunt molique iugum demictere clivo, et alibi ait: Ecce supercilio clivosi tramitis unda etc. - metaforice dicendo quod sicut speculatur in dictam eius aquam, ita illud lumen divinum in illam aquam spiritualem celestem representantem dictam situatam beatitudinem animarum ibi in forma rose, dicendo inde ammirative: si infimus gradus dicte mistice rose colligit in se tantum de lumine, quantus ergo erit ambitus et circumferentia dicte talis rose, quasi dicat cogitetur. + +Item dicit auctor quomodo eius visus non deficiebat respicendo dictam rosam in amplitudine et in altitudine, ymo eam totam videbat: nam non ostabat ei aliquid medium cum ibi Deus gubernet secundum illo medio, de quo Phylosophus in II° De Anima inquit: Medium debet esse proportionatum inter visum et rem visam, et ecce lex naturalis, idest philosophica ratio, de qua hic dicitur et quod ex hoc non est ibi dare propinquitatem et longinquitatem. + +Inde dicit quomodo ipse auctor tractus fuit per Beatricem, idest per scientiam theologicam, in punctum medium croceum, idest in centrum dicte rose, ad videndum multitudinem albarum stolarum, idest animarum beatarum quam ibi vidit et aprehendit per illam auctoritatem Iohannis, Apocalipsis, VII° capitulo, dicentis: Et vidi turbam magnam quam dinumerare nemo poterat stantem ante tronum, amicti stolis albis, de cuius magnitudine tali in forma rotunda ut rosa inquit etiam Baruc propheta dicens: O Israel, quam magna est domus Dei et ingens locus eius. Inde fingit auctor Beatricem sibi dicere quomodo numerum animorum beatarum quomodo vicinatur ad complementum, auctoritate Iohannis predicti dicentis Apocalipsis capitulo VI°: Et date sunt illis singule stole albe, et dictum est illis ut requiescant adhuc modicum tempus donec compleatur numerus conservorum eorum, circa quem passum inter nostros theologos varie sunt opiniones: nam quidam dicunt quod numerus animarum beatarum debet restaurare numerus angelorum qui ceciderunt, allegantes Apostolum dicentem: Instaurata sunt omnia in Christo que in celo sunt et in terra; Gregorius e contra videtur velle dicere quod dicte anime debent attingere numerum angelorum, qui permanserunt, iuxta illam auctoritatem dicentem: Statuit terminos gentium iuxta numerum angelorum. Augustinus autem hunc numerum electorum ad divinam predestinationem reducit, dicendo super illo evangelico verbo Iohannis, XIIII° capitulo: In domo Patris mei mansiones multe sunt: Domus Dei templum Dei, regnum celorum sunt homines iusti, in quibus sunt multe differentie; et hee sunt mansiones multe ipsius domus, que iam parate sunt in predestinatione, iuxta Apostolum dicentem Ad Ephesios, capitulo I°: Qui elegit nos ante mundi constitutionem predestinatione, quem Augustinum in hoc sequendo ait Thomas, prima questio XXIIIa: Numerorum electorum soli Deo cognitus est. Ultimo tangitur hic in textu quomodo Clemens papa quintus fuit fallax Henrico imperatori septimo de Lucimburgho, et quomodo ut symoniacus ibit in Infernum in illum locum ubi Simon Magus est cum aliis simoniacis et Bonifatius papa de Alania, quem locum descripsit iste auctor supra in Inferno, capitulo XVIIII°. + +{In forma dunque di candida rosa.} In hoc XXXI° capitulo, descripta beatitudine animarum in forma rose, quas Christus in sanguine suo sibi desponsavit, idest coniunxit, describit auctor beatitudinem angelorum ita volitantium ibi, ut dicit textus, a facie Dei in dictam rosam, idest in dicta collationem animarum rotundam, et inde ad conspectum ipsius Dei ut apes faciunt volando de floribus ad sua alvearia et e contra, de quarum tali natura apium ait Virgilius in I° dicendo: Quales apes estate nova per florea rura / exercet sub sole labor, cum gentis adultos / educunt fetus, aut cum liquentia mella / stipant et dulci distendunt nectare cellas: et ecce quod tangit hic auctor comparative de apibus. + +Et omissis aliis ut levibus, subdit hic auctor sic: si barbari extremi sub meridie, puta Arabes et Carmani qui cooperiuntur omni die, idest per totum annum, ab intervallo celi et terre a nostro polo artico, idest a tramontana stella, circa quem polum fingunt poete fore in certas stellas translatam quandam nimpham nomine Elice cum eius filio Archade, (de qua scripsi supra in Purgatorio in capitulo XXV°, et Ovidius in II°, et Lucanus in II°), etiam videndo Romam et arduum eius opus (quod erat videri eam habere XVIII portas principales et XXIII palatia insignia, item XXXVI miranda templa et mire pulcritudinis, item CCCLX turres notabiles, et eam circuire cum suis muris per XXXX miliaria), quando (idest tempore quo) lateranense palatium Neronis visum est adeo mirabile quod excedebat alias res mortalium in apparentia (et in quo dictus Nero imperator, ut dicitur, peperit quandam ranam unde nomen illud hedificium cepit) stupebant, quanto magis ipse auctor etc.; vel alio modo intellige hunc textum: Quando Laterano / ale cose mortali andò di sopra, sicut exponendo quando in illo tempore quo Roma in maiori culmo fuit, scilicet inter Octavianum et Neronem et post, usque dum Ecclesia sancti Iohannis Lateranensis, que principalior et prior Ecclesia Christianorum dicitur fuisse in urbe, instituta est ubi erat dictum palatium Neronis, et sic dicta Ecclesia Lateranenesis cum aliis pullulantibus superavit, idest superare incepit, res mortales, idest alia templa profana cum suis idolis et diis mortalibus tunc Rome vigentibus; vel tertio dicit auctorem hic accipere partem pro toto ut cum dicit quando, idest tempore quo, Lateranum, idest ipsa Roma cuius pars et contrata est dictum Lateranum, ivit supra res mortales, idest superavit totum universum, quod fuit tempore Octaviani, Ytaliam totam subiungando in Vc annis et alium mundum in CC; vel quarto dicit quod superavit res mortales, idest alios urbes mundi, alludendo auctor in hoc Virgilio describendo Romam ipsam ita in Buccolicis dicenti: Urbem quam dicunt Romam, Melibee, putavi / stultus ego huic similem, et subdit: Verum hec tantum alias inter caput extulit urbes / quantum lenta solent inter viburna cupressi. Inde dicit auctor quomodo videbat actus illarum animarum beatarum illustratos a lumine alterius, idest Dei, et suasivos karitatis. -Ad quam recolendam ut recorder eius, eam contemplor. Intueor quid sit Deus in se ipso, quid in angelis, quid in sanctis, quid in creaturis, in se ipso incomprehensibilis, quia principium et finis et principium sine principio et finis sine fine. Ex me intelligo quod incomprehensibilis est quoniam me ipsum intelligere non possum quem ipse fecit. +Ultimo, volens auctor ostendere quomodo, viso toto Paradiso et eius forma ut candida rosa per eum tam circa dictas animas beatas quam circa angelos, inductu Beatricis, idest inductu doctrine intellectualis ipsius sacre theologie volens ulterius procedere ad visionem Dei, hoc non posse fieri nec haberi sive attingi per Scripturam sacram theologicam ipsam, sed solum per virtutem contemplativam, fingit Beatricem ipsam sine se relinquisse sancto Bernardo, representantem ipsam virtutem contemplativam, eo quod dotatus fuit valde in hoc mundo vivendo in tali contemplativa vita ultra alios. Nam legitur de eo quod, dum esset XIIcim annorum, ingressus est monasterium Cistercium et ibi professus, ita se dedit in Deum contemplando continue magis, ut nullo sensu corporali uteretur; inde, factus Abbas Clarevallis, multa scripsit circa vitam contemplativam in Deum, inter alia scribendo in suo libro De Interiore Homine: Sic cognoscere Deum est vita ecterna, beatitudo perfecta; nam in cor hominis non ascendit quanta karitas, quanta suavitas manet in nobis in illa visione. Ad quam recolendam ut recorder eius, eam contemplor. Intueor quid sit Deus in se ipso, quid in angelis, quid in sanctis, quid in creaturis, in se ipso incomprehensibilis, quia principium et finis et principium sine principio et finis sine fine. Ex me intelligo quod incomprehensibilis est quoniam me ipsum intelligere non possum quem ipse fecit. Et quia ad intimandum Deum non sufficit solus ipse Bernardus, idest sola ipsa virtus contemplativa sine gratia divina, et talis gratia a Virgine matre Domini citius impetrari potest et haberi quam ab aliquo alio sancto, facta congratulatione ad Beatricem ut patet hic in textu, fingit hic auctor subsequenter dictum beatum Bernardum ipsum inducere ad acuendum visum circa visionem Paradisi, interponendo comparationem de romipeta veniente de Croatia, contrata Grecie, visente sudarium Domini Rome, quod vocat auctor hic Veronicam eo quia ab ipsa beata Veronica inventum est, et forte illud quod habuit Abagarus, Sirus regulus quidam, ab ipso Christo. Nam, ut scribit Eusebius ac Magister in Ystoriis Scolasticis, cum dictus Abagarus egrotaret, audiendo miracula Christi, scripsit sibi ut iret ad eum, et cum Christus se excusasset, misit iterum dictus Abagarus quendam pictorem ad Christum, relaturum sibi designatam eius figuram, quod quidem cognoscens Christus, extersa sua facie cum linteo, ab ipso linteo habuit eius ymaginem. -Inde inducit auctor dictum beatum Bernardum ad ostendendum sibi excelsiorem locum et sedile Domine nostre in dicta figurata rosa, idest in dicta beatitudine animarum, et ita vincere in maiore luce et lumine ibi alia loca, ut pars illa orientalis in qua currus solis oritur et venit - cuius temon, ut dicit hic textus, male conduxit Feton, filius ipsius solis, ut plene scripsi in Inferno capitulo XVII - alias partes orizontis nostri emisperii. Alia testualia per se in hoc capitulo satis clare patent. +Inde inducit auctor dictum beatum Bernardum ad ostendendum sibi excelsiorem locum et sedile Domine nostre in dicta figurata rosa, idest in dicta beatitudine animarum, et ita vincere in maiore luce et lumine ibi alia loca, ut pars illa orientalis in qua currus solis oritur et venit - cuius temon, ut dicit hic textus, male conduxit Feton, filius ipsius solis, ut plene scripsi in Inferno capitulo XVII° - alias partes orizontis nostri emisperii. Alia testualia per se in hoc capitulo satis clare patent. -Item dicit quod ibi vidit iuxta Petrum sedere illum qui vidit et previdit omnia tempora adversa Ecclesie dei militantis, scilicet Iohannem Evangelistam, in prosecutionum, ut scribit etiam eius Apocalipsis; item vidit Moisem iuxta dictum Adam sedere, sub cuius ducatu gens Israelita, ingrata, ut dicit hic textus, et pertinax, vixit de manna in deserto semper cum murmure et querela, ut in Exodo, capitulo XVII scribitur, ubi etiam dicitur quod dictum manna saporosum erat secundum appetitum uniuscuiusque; item in oppostitu dicti Petri vidit sedere Annam matrem Virginis; item vidit ibi Luciam in oppositum Adde, ut dicit textus hic, et ex hiis concludendo tangit quod ait Iohannes XIIII capitulo dicens. +{L effecto al suo piacer quel contemplante.} Continuato hoc XXXII° capitulo ad superiora - inde hic in Apocalipsim: Ex tribu Iude duodecim milia signati etc. - auctor hoc modo procedit exordiendo, sic dicens ille, scilicet beatus Bernardus, contemplans, idest contemplando videns effectum habere eius placimentum, quod erat ut ipse auctor contemplative astractus esset ad intimandum beatitudinem Paradisi animarum nostrarum a solio Domine nostre ibi preeminenti usque ad ultimum, ita incepit: genus humanum vulneratum ad mortem per Evam in esu pomi vetiti, Maria Virgo cum partu filii Dei sanavit, unde dicitur Mulier dampnavit que salvavit, si Eva dampnavit et Maria salvavit, et sic merito collocata dicitur esse dicta Domina nostra in primo gradu, et dicta Eva sub pedibus eius, ut ipse beatus Bernardus incipit modo hic ostendere auctori, ut patet in textum secundum fictionem ipsius auctoris. In tertio gradu fingit esse Rachelem, uxor Iacob, et Beatricem, intelligendo anagogice ibi esse sub nomine dicte Rachelis animas beatas illorum qui in hoc mundo in contemplativa vita fuerunt, et sub nomine Beatricis animas theologorum. In quarto gradu dicit quod est Sarra, uxor Abrae, subaudi cum suis descendentibus, et eodem modo Rebecca, uxor Ysaac, in quinto. Et vidit uxor Manase in sexto, et in septimo Ruth, uxor Booz et mater Abed, patris Iesse patris David, et sic fuit, ut dicitur hic in textu: penitens de adulterio per eum commisso cum Bersabe et de homicidio et proditione Urie, viri dicte Bersabe, dixit Miserere mei Deus etc.; nam, ut legitur in II° Regum in capitulo XI°, semel, dum dictus Uria esset absens a dicta eius uxore in exercitu cum aliis Ebreis, dictus David, rex tunc Ysrael, iacuit cum dictam Bersabe, de quo gravida facta; ut videretur gravida de dicto eius viro, misit David pro eo ut iaceret cum illa, qui, dum recusasset hoc facere, allegando quomodo alii Ysraelitici dormiebant in terra in dicto exercitu, et sic non decebat eum iacere in lecto cum dicta eius uxore, David dedit sibi licteras deferendas Ioab, capitaneo dicti exercitus, continentes ut poneret dictus Ioab hunc Uriam in aliqua pugna ita quod penitus moriretur, et ita factum est; unde fecit postea ipse David, penitens de tanto facinore, salmum penitentialem: Miserere mei Deus secundum magnam misericordiam tuam, ut dicit textus hic, distinguendo auctor in dictam situationem animarum beatarum ita in forma rose per septenos gradus tanquam rem in se perfectam; nam ait in Moralibus Gregorius, super illis verbis Iob: Nati sunt illi septem filii: Quid in septenario numero nisi summa perfectionis accipitur? Nam septenarius numerus dicitur perfectus quia ex primo pari constat et ex primo impari et ex primo qui dividi potest et ex primo qui non potest dividi. Item ponit divisam esse dictam misticam rosam in duas equales medias partes, quarum unam ponit iam totam plenam animabus sanctorum patrum et aliorum ebreorum quos Christus extraxit de Limbo et qui crediderunt in ipsum Christum filium Dei venturum, aliqui a gratia Dei per revelationem, aliqui per dictam proprietatem - ut ecce Ysaia, prenuntiando de ipso filio Dei venturo in carnem humanam ex ventre Virginis, dicens: Ecce virgo concipiet et pariet filium, et vocabitur nomen eius Emanuel, quod interpetratur nobiscum Deus, et subdit: Parvulus natus est nobis et filius datus est nobis et factus est principatus super humero eius et vocabitur admirabilis, et alibi: Egredietur virga de radice Iesse et flos ex ea ascendet, et iterum subdit: Iuravit dominus David veritatem et non frustrabitur eam: de fructu ventris tui ponam super sedem meam; et Yeremia: Novum faciet Deus super terram post partum, et Salamon in persona Dei: In ventre figuratus sum clarus, et Baruc: Deus super terram visus est cum hominibus conversari, et Psalmista: Paravi lucernam Christo meo, et alibi: Ex utero ante Luciferum genui te, et multe alie auctoritates possent adduci - ponens hic auctor usque ad septimum gradum animas illorum beatorum Ebreorum qui elective meruerunt et peccare potuerunt ex suo libero arbitrio, et infra eas ponit animas infantium ebreorum qui nec peccaverunt nec elective meruerunt, sed ex sola fide parentum salvati sunt, et eodem modo fingit esse animas Christianorum in alia medietate dicte talis rose cum suis etiam infantibus deorsum, qui in Christo iam vento crediderunt, licet tamen dicta medietas secunda nondum sit tota repleta ut alia, dicendo quomodo scalee et gradus huius secunde medietatis dicte talis mistice et figurate rose derivati sunt a gradibus alterius medietatis prime, ad quod sic ait Alanus in suo Anticlaudiano, loquens etiam de eodem loco dicens: His renovat veteres iuvenis pictura magistros, / per quos nostra fides totum diffusa per orbem / claruit et laudum titulus preclara refulxit: / hic Abraam nostre fidei pater exit in actus / e contra nostra nova fides etc. -Qui tamen vult eum videre cor mundet, nam nemo potest videre faciem Dei et vivere mundo. Et ecce quod dicit hic idem Bernardus representans dictam virtutem contemplativam autori, quomodo scilicet cum eo dirigit auctor rursum ad primum amorem, idest ad lumen deitatis, et ut penetret in eum quantum possibile est, contemplando subaudi, et quia sine gratia contemplans hoc putat interdum in tali visione ultimum ire et retro abit, inducit auctor dictum beatum Bernardum ad dictam gratiam impetrandam a Domina nostra, quam Gabriel vocavit Gratia plena, ita orare ut in sequenti capitulo in principio continetur. +Inde ostendit Bernardus auctori seu dicit quomodo scampnum domine nostre iminet ibi super omnia alia, unde idem Alanus, loquens de dicta curia celesti, adhuc ita subdit: Hic superos cives proprio propellit honore virgo etc. Et sub eo scampno distincta sunt et decreta alia scampna ebreorum, et sub scampno Iohannis Baptiste scampna Christianorum, quasi ostendere velit in hoc quomodo dictus beatus Iohannes precursor Christi primus fuit baptizans, et sic infra concludendo dicit quomodo equaliter anime eorum qui crediderunt in Christum venturum et eorum qui crediderunt in iam ventum implebunt ut duo aspectus fidei illam rosam totam. -Item dicit eam facellam karitatis in celo, et merito, cum ipsa sit virga de radice Iesse egressa, idest de incendio divini amoris interpetratur; enim Iesse idest incendium. +Item dicit quomodo anime infantium salvatorum et beatorum ibi et per fidem eorum parentum et per baptismum a medio dicte rose infra collocate sunt per gradus differentes, differendo a primo acumine solum, idest a lumine deitatis, hoc est distando ab eo plus et minus. Ex quo auctor monet hec dum in eius mentem dicendo et argumentando ita: si isti infantes non habuerunt meritum elective, ut non habuerunt in bene agere, et sic non meruerunt, quare unus plus quam alius in hoc Paradiso plus habet de beatitudine in visione divini luminis, ratione propinquioris loci ad ipsum Deum? De quo dubio propellendo, beatus Bernardus ita ei illud solvendo inquit: sicut fames et sitis non habet locum in Paradiso - ut dicitur Ysaie XLVIIII° ibi: Non exurient nec sicient amplius, existentes in ipso Paradiso - ita causalis punctus, idest ut causaliter quis sit ibi sortitus, sed solum gratia incomprensibili divina, (unde Thomas in prima: Videntium Deum per essentiam unus alio profectius videbit eum; nam facultas videndi Deum non competit intellectui creato secundum eius naturam, sed per lumem gratie, de quo lumine magis participat quis plus habet de karitate; nam ubi est maior karitas est maius desiderium, et desiderium facit desiderantem actum ad susceptionem rei desiderate; ad hoc etiam Augustinus, De Civitate Dei, dicit sic: Pax celestis civitatis ordinatissima est et concordissima societas fruendi Deo et tranquillitas ordinis parium dispariumque; de qua Salamon, Proverbiorum XVI°, ait: Spirituum ponderator est dominus), et adducit de dicta gratia divina collata diversimode in exemplum Exau et Iacob, gemellos genitos per eundem patrem, Ysaac scilicet, et Rebecca eorum matrem; tamen unum, scilicet dictum Esau, ipse Deus cum odio habuit, Iacob autem dilexit, subdendo quod ait de eis etiam Apostolus, Ad Romanos VIIII° capitulo dicens: Cum nondum nati fuissent aut aliquid boni vel mali egissent predicti gemelli, ut secundum electionem propositum Dei maneret, non ex operibus sed ex vocante dictum est, per Malachiam prophetam subaudi, Iacob dilexi, Esau odio habui, et cur hoc, subdit sic ibi statim dicens Apostolus: O homo, tu qui es qui respondeas Deo? Nunquid dicis figmentum ei: Quid me fecisti sic? An non habet potestatem figulus luti ex eadem massa facere aliud vas in honorem, aliud in contumeliam?, reducendo in comparationem inde auctor quod sicut pueri diversas capillaturas habent in colore, flavo scilicet et non flavo, ita ibi a dicto lumine divine gratie incappellantur, idest coronantur, de quibus Ysaia, XXXV° capitulo, ait: Letitia sempiterna super capita eorum; gaudium et letitiam obtinebunt. Inde notandum est quod etates mundi septem videntur fuisse: prima ab Adam usque ad diluvium, et duravit per mmccxlii annos; secunda a dicto diluvio usque ad Abraam, et duravit per VIIIIcXLII annos; tertia ab Abraam usque ad Moysen, idest duravit per VcV; quarta a Moysen usque ad hedificationem templi, et duravit CCCCLXXX annos; quinta a dicta edificatione usque ad Christum, et duravit per MXXX annos; et sic ab origine mundi usque ad Christum fluxerunt VmCC anni minus uno. Modo dicit hic auctor quomodo pueri sanctorum patrum in primis duabus dictis etatibus salvabuntur solum propter fidem parentum, quibus duabus primis etatibus completis, cepit circumcisio, scilicet tempore dicti Abrae, et duravit usque ad exitum de Egypto; inde cessavit per illos XL annos quibus populus fuit in deserto, inde iterata est, dicente Deo Iosue: Hodie abstuli obbrobrium Egypti a te, unde Genesis capitulo XVII°, dicitur: Anima cuius preputii caro circumcisa non fuerit peribit de populo suo; ad hoc etiam sic ait Gregorius in Moralibus: Quod apud nos valet aqua Baptismi, hoc egit apud veteres vel pro parvulis sola fides parentum, vel pro maioribus virtus sacrificii, vel pro hiis qui de Abraam prodierunt circumcisio in masculis, femine vero per fidem et operationem bonam salvabantur si adulte erant vel parentum si parvule, unde Beda ad hoc ait: Circumcisio tempore legis contra vulnus originalis peccati agebat, sicut nunc Baptismus, hoc excepto quod ianuam celi nullum intrare poterat ante Baptismum, sed in sinu Abrae requiescebant, de quo plene scripsi supra in Inferno capitulo IIII°; item etiam Augustinus, de hoc scribens ad Valerium, sic ait: Ex quo instituta est circumcisio, quod erat signaculum fidei iustitie Dei, et que ad sianctificationem purgationis valebat parvulis veteris originalis peccati, sicut Baptismus ex illo valere cepit ad innovationem hominis, ex quo institutus est. Et Magister Sententiarum: Illi qui de Abraam prodierunt, per circumcisionem salvati sunt, at cum tempus gratie Domini nostri venit, opus fuit Baptismo perfecto Christi, ut dicit hic textus, et hoc dicit propter Baptismum Iohannis imperfectus; nam baptizabat Iohannes ante solum in aqua dicendo Ego baptizo in nomine venturi ad predicationem, ad passionem, ad mortem et iudicium, et ita baptizavit Christum qui voluit baptizari in exemplum aliorum et ut aquas sanctificaret, non quod egerit Baptismo, cum sine peccato originali natus sit; et in eo tunc institutum est sacramentum perfecti Baptismi cum tota Trinitas ibi divina concursum habuerit, scilicet Pater in voce, Filius in homine, Spiritus Sanctus in columba, et licet evangelista Iohannes dicat: Nisi quis renatus fuerit ex aqua et Spiritu Sancto non intrabit regnum Dei, hoc intelligendum: vel nisi baptizatus fuerit in sanguine vel flamine. Nam triplex dicitur Baptismus perfectus Christi, scilicet fluminis, sanguinis et flaminis: de primo per se constat, de secundo in hiis qui pro fide Christi in sanguinem martirii mortui sunt, ut fuerunt innocentes Bethelem, de tertio constat in persona illius latronis cui Christus in cruce dixit: *Hodie eris mecum in Paradiso*, et sic propter fidem quam gessit in Christum baptizatus decessit Baptismo flaminis. Nam dicit Ciprianus: Sicut puero sufficit solus Baptismus aque, quia etatis necessitas fidem excludit, sic adulto sola fides sufficit cum necessitas excludit aque Baptismum; et item, ut constat in persona Valentiniani imperatoris, qui, ut scribit Augustinus in VIII° libro De Civitate Dei in titulo Baptismo, scilicet flaminis: Baptizatus salvatus decessit in ittinere dum iret ad beatum Ambrosium ut ipsum baptizaret, et sic in sola fide quam habebat de Baptismo salvus est. -Nam petit Bernardus eodem modo secondario ut ipsa Virgo faciat auctorem attingere et videre sua gratia intellectualiter divinam essentiam sicut ab infima lacuna, idest a Cocito lacu et stagno in fundo Inferni et centro terre existente, vidit usque ad hoc celum Impireum, et conservet sanos eius auctoris affectum post talem visionem, iuxta illud documentum Iuvenalis docentis nos orare debere taliter videlicet, quod quidem nichil aliud est petere quandoque beatam vitam humanam, unde Seneca in suo libro De Beata Vita sic ait. \ No newline at end of file +Inde inducit auctor dictum beatum Bernardum sibi ostendere mansiones sanctorum maiorum christianorum, scilicet Ade et beati Petri propinquioris Virgini; ad idem dictus Alanus etiam inquit, loquendo de dicto Paradiso: In robur fidei virtutis luce corruscat / Petrus et ipsius virtus splendescit in umbra. + +Item dicit quod ibi vidit iuxta Petrum sedere illum qui vidit et previdit omnia tempora adversa Ecclesie dei militantis, scilicet Iohannem Evangelistam, in prosecutionum, ut scribit etiam eius Apocalipsis; item vidit Moisem iuxta dictum Adam sedere, sub cuius ducatu gens Israelita, ingrata, ut dicit hic textus, et pertinax, vixit de manna in deserto semper cum murmure et querela, ut in Exodo, capitulo XVII° scribitur, ubi etiam dicitur quod dictum manna saporosum erat secundum appetitum uniuscuiusque; item in oppostitu dicti Petri vidit sedere Annam matrem Virginis; item vidit ibi Luciam in oppositum Adde, ut dicit textus hic, et ex hiis concludendo tangit quod ait Iohannes XIIII° capitulo dicens: In domo Patris mei mansiones multe sunt. + +Ultimo auctor in hoc capitulo per eius verba, si bene intueantur, in persona dicti beati Bernardi loquendo, vult ostendere quomodo, coniuncta virtute contemplativa cum gratia Dei, possibile est in hac vita Deum videre, unde idem Thomas ait in prima: Facultas videndi Deum non competit intellectui creato secundum suam naturam sed per lumen gratie, et dictus etiam beatus Bernardus, scribens ad fratres de Monte Domini de verbo illo, Iob XXXVI° capitulo, Abscondit lumen in manibus, videtur dicere quod Deus in contemplatione videatur sicut ipse est, electo, inquit, et dilecto Dei vicissim vultus Dei se ostendere sicut lumen clausum in manibus patet et latet ad arbitrium tenentis, ut per hoc quod in transcursu vel in puncto videre premictitur inardescit autem? ad plenam possantiam luminis nunquam pertransiens gratiam perstringit sensum amantis, ut si aliquando admittatur ad talem visionem, rursum sit purior ad videndum et stabilior ad fruendum, nunquam se melius deprehendit modus humane perfectionis quam in lumine vultus Dei in speculo divine visionis. Qui tamen vult eum videre cor mundet, nam nemo potest videre faciem Dei et vivere mundo. Et ecce quod dicit hic idem Bernardus representans dictam virtutem contemplativam autori, quomodo scilicet cum eo dirigit auctor rursum ad primum amorem, idest ad lumen deitatis, et ut penetret in eum quantum possibile est, contemplando subaudi, et quia sine gratia contemplans hoc putat interdum in tali visione ultimum ire et retro abit, inducit auctor dictum beatum Bernardum ad dictam gratiam impetrandam a Domina nostra, quam Gabriel vocavit Gratia plena, ita orare ut in sequenti capitulo in principio continetur. + +{Vergine matre figlia del tuo Figlio.} Hoc XXXIIIm et ultimum capitulum huius premissi libri Paradisi ut clarius intelligatur dividendum est in quinque principales partes, in quarum prima auctor inducit beatum Bernardum supradictum captare benivolentiam beate Marie Virginis exorando eam, et hec durat a principio capituli usque illuc: {Or questi che da linfima lacuna}; ibi secunda in qua petitionem suam facit, et hec usque ibi: {Li occhi da Dio dilecti et venerati}; ibi incipit tertia in qua auctor fingit se, cum visu intellectuali subaudi, attigisse deitatem in sua unica substantia divina, et hec durat usque ibi: {Ne la profunda e chiara subsistenza}; ibi incipit quarta ubi tractat de trinitate personarum trium divinarum usque ibi: {A lalta fantasia qui mancò possa}; ibi incipit quinta et ultima ubi conclusivum finem facit huic suo poemati, et hec durat usque in finem. + +Modo veniamus ad dictam prima partem in qua, sequendo rethoricam et practicam Augustini dicentis in libro De Sermone Domini: In omni oratione captanda est benivolentia eius quem precamur; inde exponendum est id de quo precari volumus, auctor inducit dictum beatum Bernardum, continuando se cum fine precedentis capituli, ut captet benivolentiam dicte Domine Nostre ita ut gratiam per eam auctor habeat videndi lumen divinitatis, ut infra in secunda parte requirit ab ipsa, dicere dotes datas ipsi Virgini a Deo ultra alias creaturas, prima scilicet quia virgo et mater fuit et filia filii sui. Primo quod fuit eximia virgo pura et perpetua mente et corpore super omnes alias virgines, audi quid prenuntiavit de ea Ezechiel propheta ita dicendo: Vidi portam in domo Domini clausa, et dixit angelus ad me: *Portam hanc quam vides non aperietur, et homo non transiet per eam, et clausa erit in ecternum, super quibus verbis ait Augustinus: Mirabilis prophetatio, sed mirabilior adimpletio. Non obstat quod consensit in matrimonium Iosep, quod eam duxerat in uxorem, quia Dicit Ambrosius, ut scribit Gratianus in Decretis, Iosep, licet duxerit Maria in coniugem, tamen nunquam cognovit eam, ut Mathei capitulo I°, dicitur; nam si ipse vir iustus eam cognovisset, nunquam a se discedere passus esset, nec Dominus qui perceperat uxorem a viro non discedere nisi causa fornicationis, comendans eam discipulo cum quo morata est, ut mater auctor divortii fuisset. Ad quod etiam Augustinus sic inquit: Beata Maria proposuit te conservaturam votum virginitatis in corde, sed non expressit ore; subiecit enim se divine dispositioni dum proposuit se perseveraturam virginem, nisi Deus aliter revelaret ei, commisit itaque virginitatem suam divine dispositioni, et sic consensit in carnalem copulam, non illa appetendo sed divine aspirationi in utroque obediendo; postea filium genuit, et quod corde concepit simul cum viro labiis expressit, et uterque in virginitate permansit; Sic ergo patet, dicit ibi Glosa, quod Maria non moverat continentiam, sed proposuerat vovere et virginitatem conservare, nisi Deus aliter vovere revelasset, vel lex prohiberet vel parentes cogerent. Sic inde Maria perfectissima virgo mente et corpore facta est mater filii Dei eum concipiendo de Spiritu Sancto; item inde Augustinus loquens de parentibus Domini ait: *Coniuges fuerunt mente non carne sicut et parentes*, ex quo datur intelligi quod sic Iosep dictus est pater Domini non effectu geniture, sed officio et cura providendi sic et coniux matris eius appellatur non coniugii effectu, sed subministratione necessarie, et individue mentis affectu, unde Origines super illo verbo Mathei I°: *Inventa est habens in utero a Iosep*, ita inquit: *Si tibi uxor nominatur in desponsatione esse dicitur, non tamen tibi uxor est, sed Dei unigeniti mater ecterna*. Qui Iosep, licet eam non contingeret future, tamen ut putabatur uxoris omnia noverat; ad idem Gregorius, super Iohanne XX° capitulo: *Ibi cum esset sero die*, illa exponendo ait: Sic quippe discipulum, post resurrectionem suam dubitare permisit Dominus, tamen nec eum in dubitatione deseruit, sicut ante nativitatem habere Mariam sponsum voluit, qui tamen ad nuptias suas non pervenit; nam ita factus est discipulus dubitans et palpans testis vere resurrectionis, sicut sponsus fuit matris custos integerrime virginitatis, et sic filia de attenta divinitate Christi facta est mater eius, attenta humanitate videlicet, ut tangit hic in textu in secunda particula primi versiculi huius capituli. Ad quod quidem Augustinus in Sermone de Virgine hec in persona Christi ait: Tibi Deus creator hominis: quid est quod te permovet in mea nativitate? Non sum libidinis conceptus cupiditate. Ego matrem, de qua natus sum, feci. Hanc quam aspicitis, mater mea est, sed manu fabricata est mea; et sic fecit, subdit Augustinus, gravidam virginem ipse qui ex virgine erat nasciturus. Item et Alanus in Anticlaudiano suo de hoc etiam canendo poetice ait: Virgo que proprium pariendi legem pudorem / non perdens matris meruit cum virgine nomen / hec est que mire divina numeris usu / nata patrem natumque parens concepit honorem / virgineum retinens nec perdens vita parentis, / in cuius ventris talamo sibi summa paravit / hospitium deitas etc. Inde tangit Bernardus, secundam dotem ipsius Virginis de altitudine et humilitate eius, quod ostendit ipsa Virgo in suo salmistico cantico dicendo: Quia respexit humilitatem ancille sue: ecce enim ex hoc beata me dicent omnes generationes; nam dicunt theologi quod sicut morbus eo superbissima muliere Eva natus, etiam fuit nostra medicina per humilissimam Mariam, unde converso nomine Eve, dictum est Marie per angelum Ave. Tertio vocat iam Bernardus hoc terminum fixum ecterni consilii, cum in ea terminavit iram suam Deus per incarnationem sui filii; nam, cum prenuntiatur hoc in Ecclesiastico XXIIII° capitulo, dicitur ibi in persona dicte Virginis: Ego ex ore Altissimi prodii, primogenita ante omnem creaturam; ego feci in celis ut oriretur lumen indeficiens; et dicunt theologi circa hanc prefixionem temporalis consilii divini quod Ante peccatum non fuit convenies Deum incarnari, cum opus incarnationis fuit ad abolitionem peccati principaliter ordinatum, nec etiam conveniens fuit statim post peccatum Deum incarnari: cum enim ex superbia peccatum primorum parentum provenisset, sic liberandus erat homo ut humiliatus recognosceret se liberatore indigere, quod magno consilio fuit dilatum ut, cognita sua infirmitate, homo clamaret ad medicum et gratie posceret auxilium; item nec in fine seculi debuit incarnari ut de perfectione nature humane per incarnationem perveniretur gradatim ad perfectionem glorie in fine seculi, item ut manifestaretur divina virtus salvans per fidem preteritos, presentes et futuros. Inde in laudem Virginis predicte idem Bernardus etiam dicit quomodo nobilitavit ipsa Beata virgo ita naturam humanam quod eius factor, idest creator Deus, non dedignavit eius factura fieri, scilicet homo in utero ipsius Virginis, in cuius persona Salamon in Ecclesiastico in preallegato XXIIII° capitulo, prenunciando hoc, ait: Creator omnium et qui creavit me requievit in tabernaculo meo. Item dicit eam facellam karitatis in celo, et merito, cum ipsa sit virga de radice Iesse egressa, idest de incendio divini amoris interpetratur; enim Iesse idest incendium. Item dicit quomodo ipsa virgo in terra est fons spei, unde in dicto capitulo Ecclesiastici ita prenunciata ipsa virgo ait: Sic aqueductus exivi de Paradiso. Dixi: rigabo ortum plantationum, et inebriabo fructum partus mei. Quod enim vere dici possit fons nobis hominibus in spe, audi Augustinum in oratione ad Mariam dicentem: O Maria, multum audeo, multum gaudeo, cum sicut est, nos enim tibi, teque nobis mira vicissitudo confederat, ut scilicet pro nobis habeas id esse quod es, nos vero pro te id esse quod sumus; si enim nulla nostra precessisset transgressio, non esset secuta nostra redemptio, et si non fuisset necessarium redimi, non fuisset necessarium te parere redemptorem, ut quid enim necessarium quod pro peccatoribus pareres si deesset qui peccasset? Unde per hoc etiam beatus iste Bernardus de dicta domina nostra scribit: Sic securum habes accessum ad Deum, o homo, ubi habes Filium ante Patrem et ante Filium Matrem. Filius ostendit Patri cicatrices et vulnera, Mater filio pectus et ubera, nec ulla post esse repulsa, ubi tot karitatis occurrunt insigna, subdendo hic quomodo adeo gratiosa est quod sepe prevenit petitionem nostram in optata re. + +Veniamus post hoc ad dictam secundam partem, in qua Bernardus, post captatam benivolentiam dicte Beate Virginis, procedit iuxta stilum Augustini supradictum ad petendum illud in eodem modo quo petiit auctor et orator ab ipsa beata Virgine illius orationis: Salve regina, in qua, primo captata eius benivolentia dicendo Salve Regina misericordie, vita, dulcedo, spes nostra; secundario facit eius petitionem dicendo advocata nostra illos tuos misericordie oculos ad nos converte et Yhesum, benedictum fructum ventris tui, nobis ostende etc. Nam petit Bernardus eodem modo secondario ut ipsa Virgo faciat auctorem attingere et videre sua gratia intellectualiter divinam essentiam sicut ab infima lacuna, idest a Cocito lacu et stagno in fundo Inferni et centro terre existente, vidit usque ad hoc celum Impireum, et conservet sanos eius auctoris affectum post talem visionem, iuxta illud documentum Iuvenalis docentis nos orare debere taliter videlicet: Orandum est ut sit mens sana in corpore sano etc., quod quidem nichil aliud est petere quandoque beatam vitam humanam, unde Seneca in suo libro De Beata Vita sic ait: Beata est vita que convenit nature sue, mente sana existente. + +Post hoc procedamus ad dictam tertiam partem, in qua primo fingit auctor, completa petitione beati Bernardi, Dominam Nostram elevasse occulos ad lumen deitatis implorantes gratiam; qua obtenta fingit auctor se vidisse substantiam divinam, et in tali visione finisse eius desiderium: circa que duo videamus quid auctor includere velit, et quantum ad primum dico intentionem auctoris fore in sua persona velle ostendere possibile esse hominem in hac vita per virtutem contemplativam et divinam gratiam revelativam intellectualiter intueri essentiam divinam - auctoritatibus quas scripsi supra in fine precedentis capituli, addendo has alias: dicit Ugo de Sancto Victore respondendo ad illud verbum Iohannis Deum nemo vidit unquam per illa verba Apostoli: Quod est Dei manifestum est illis, subaudi gratia et revelatione divina, et sic Deus illis revelavit, ostendens quod ratio humana per se insufficiens esset nisi revelatio divina illis adesset, que duobus modis fit, scilicet interna aspiratione et discipline eruditione. Unde Glosa Exodi, XXXIII° capitulo, ut iam dixi supra, ait: In hac carne viventibus et inextimabili virtute crescentibus contemplationis acumine potest ecterni Dei claritas videri, unde Augustinus in libro suo De Trinitate ait ad hoc etiam: Sic ymago nostra mens est Dei, quo capax est eius, eiusque particeps esse potest; item eadem Glosa Exodi eodem capitulo superius hic allegato super illis verbis Non videbit me homo et vivet, dicit Dominus: Tollamque manum meam et posteriora mea videbis, tu Moises subaudi, faciem autem meam videre non poteris quandiu hic mortaliter vivitur, videlicet per quasdam ymagines Deus potest sed per ipsam sue nature speciem non potest, unde Thomas in prima, questio XII°, sic ait: Omne quod elevatur ad aliquid quod excedit eius naturam oportet quod disponatur aliquas disponere ad talem formam que sit supra suam naturam et sic oportet quod ex divina gratia supercrescat ei virtus intelligendi, et tale augumentum virtutis intellective illuminationem vocamus intellectus et ipsum intellectum et ipsum intelligibile lux vocatur; et quod sub predicto tertio et intellectu dicebat Psalmus: Faciem tuam requiram Domine, non tamen intelligas quod homo possit comprehendere Deum in suo universo; nam dicit Crisostomus quod Ipsum quod est Deus nec angeli nec prophete viderunt, unde ait Dionisius: Deum neque sensus neque phantasia nec opinio nec ratio nec scientia comprehendit - ad secundum quod dicit auctor hic quod videndum dictum lumen deitatis eius desiderium finivit, ostendit quod solum in eo lumine est perfecta beatitudo, unde Phylosophus in III° De Anima inquit: Homo non est nec dicitur perfecte beatus quandiu sibi restat aliquid desiderandum; item et Thomas in secunda secunde ait: Perfecta beatitudo solum est in visione Dei et cognitione, cum non possit homo dici perfecte beatus si desiderat ulterius scire vel considerare; nam, dicit, res recipit perfectionem secundum rationem sui obiecti, scilicet Scire quod sit res secundum suam essentiam, ut ait idem Phylosophus in dicto libro De Anima, at in visione dicti luminis deitatis hoc solum habetur etc., et subdit: Ad perfectam beatitudinem requiritur quod intellectus pertingat ad primam causam sive ad eius essentiam, et sic perfectionem suam habebit per unionem ad Deum sicut ad obiectum in quo solum beatitudo hominis consistit, et sic postquam cognovit primam causam non potest desiderium nostrum ulterius appetere, ut idem Thomas in III° Contra Gentiles probat. Item Augustinus in suo libro De Soliloquio ad hoc ait: Cum suis? talis ut nichil prorsus te terrenorum delectet, michi crede, eodem punto videbis quod cupis; ad hoc etiam Seneca in suo libro De Beata Vita inquit: Consummatum est summum bonum nec quicquam amplius desiderat nichil enim extra totum est, non magis quam ultra finem. Inde dicit auctor quod licet viderit dictum lumen deificum intellectualiter per gratiam contemplando, ut dictum est, non tamen referre potest lingua illud, deficiente memoria et reminiscentia sua, ut contingit interdum in homine somniante aliquid letum vel triste et non recordante de re, sed in passione remanente ut remansit Nabucodonosor, exemplificando de foliis Sibille Cumane que olim sua vaticinia scribebat in foliis palmarum et si aliqua de dictis foliis movebantur a ventis nunquam carmina et iudicia scripta in illis ponebat in ordine aliorum, unde rogabat eam Eneas, Virgilio dicente in VI° sic: Alma viros; foliis tantum nec carmina manda, / ne turbata volent rapidis ludibria ventis, / ipsa canas oro etc. Fuerunt enim Sibille decem: hoc premissa Cumana, item Samia de ynsula Samo, item Persea, item Libica, item Delfica, item Cimeria, Ytalica, item Elithyria, Babilonica que excidium Troie predixit, item Ellespontia, item Frigia, item Albunea, Tiburtina que Christum prenumptiavit, dicendo: Iudicii signum, tellus sudore madescit, et celo rex adveniet per secla futurus, sed licet ut carne presens ut vindicet orbem. Et nota hec nomen Sibilla appellativum esse; nam Sibilla grece latine profetissa dicitur. Post hec auctor procedit ad dicendum quomodo respiciens in ipsam deitatem et eius profunditatem, idest in mente divina, universum mundum in se habentem - de qua Boetius loquens de ipso Deo ait: Mundum mente gerens - dicit quod intimavit in ea esse omnia substantialia universi, idest omnes formas substantiales, que, scilicet adiunctione sui ad materiam faciunt quoddam esse essentiale ut ignitas, et omnia accidentia, idest omnes accidentales formas que adiunctione sua non faciunt quid sed quale, ut albedinem, item earum morem, idest earum operationem et actus et effectus diversos, unde Ovidius: Pectoribus mores tot sunt quot in ore figure, quod tangit etiam iste auctor supra in VIII° capitulo huius Paradisi dicendo ibi: {E non pur le nature provedute / son ne la mente chè da sé perfecta, / ma esse insieme colla lor salute}, dicendo quod hec in dicta mente sunt quasi conflata: dicuntur conflata vasa que ex massa ad formam reducuntur ita uniformiter ut eorum pluralitas sit quoddam simplex lumen, idest apparentia, ut dicit textus hic, subdendo auctor hic quod unum punctum circa predicta est sibi maius letargum (quod dicitur oppressio cerebri cum oblivione et somnolentia) quam fuerit spatium XXV seculorum (que capiunt MMVIIcL annos, faciendo quodlibet seculum CX annorum secundum Uguccionem) antiquitus hominibus ad inveniendum modum navigandi primitus, quod fuit tempore Iasonis greci qui primam navem construxit, que vocata est Argo, dum transfretavit ad Colcon, quam ystoriam scripsi supra in Inferno in capitulo XVIII°, de qua Argo prima nave ait Ovidius in persona Medee conquerentis de ipso Iasone in eius Epistula sic: At semel in nostras quoniam nova puppis arenas, et Ultimus ex sociis sacram conscendit in Argon, et in libro De Ponto inquit: Equor Iasonio pulsatum remige primum, umbra cuius talis prime navis ammirari fecit Neptunum Deum marinum, cum antequam nunquam viderat in mari aliquem navigantem, ut dicitur hic in textu. Et redeundo adhuc ad id quod dicitur hic de substantiis et accidentiis ydealibus in dicta mente divina apparentibus, ad idem loquens Alanus in suo Anticlaudiano sic ait: Visus in hoc speculo respirat lumen amicum / invenit et gaudet, fulget in lumine lumen. / Cernit in hoc speculo visu speculata Sophia / Quod quid divinus in se complectitur orbis / hic videt ingenitas species speculatur ydeas / Celestis hominum formas premordia rerum / causarum causas rationum semina leges. Inde probat auctor quomodo a dicto lumine deitatis non poterat discedere propter aliud aspectum, cum in eo sit totalitas bonitatis et bonum sit obiectum voluntatis nostre humane. Unde Thomas in II° Contra Gentiles dicit quod Impossibile est quod intellectus attingens divina possit a tali actu discedere, et Dionisius ait: Deus convertit omnia ad se ipsum tanquam ad ultimum finem, et ipse est ultimum finis noster, cum solum ipso fruendum est, cum sit obiectum voluntatis nostre maius, ut maius bonum quod bonum intellectus est ultima beatitudo secundum Phylosophum in III° De Anima. + +Veniamus inde ad quartam partem in qua auctor, dicto de unica substantia divina, venit ad tangendum de Trinitate personarum trium divinarum dicendo quomodo vidit intellectualiter, subaudi in ipsa subsistentia divina, Trinitatem personalem, et sic congruenter reducit eos ad comparationem yridis (cuius semicircularis arcus est unicus in esse et in apparentia tricolor), unde Ysiderus: A sole resplendet dum cave nubes ex adverso radium solis accipiunt et arcus speciem fingunt, et quia aqua tenuis, aer lucidus nubes caligantes irradiant, tres varios colores faciunt, viridem scilicet, album et rubeum, ut dicit Phylosophus in III° sue Metaure, alludendo in hoc auctor Iohanne dicenti in IIII° capitulo Apocalipsis: Ecce posita erat sedes in celo, et supra sedem sedens, et qui sedebat similis erat iaspidi, et iris erat in circuitu sedis, et sic dicit hic, scilicet quomodo Filius a Patre reflexus erat et videbatur in numero personarum, et tertius circulus ut ignis equaliter eos spirabat, scilicet Spiritus Sanctus, unde Ugo de Sancto Victore ad hoc sic ait: De mente, idest a Patre, procedit sapientia, idest Filius, et amor, idest Spiritus Sanctus, ab utroque. Et Augustinus in suo libro De Trinitate: Coeternus est Filius Patri, sicut splendor coequus est igni, et esset ecternus si ignis foret ecternus. Ita sancta Trinitas una substantia simpliciter est et individua, trina in personis et ipse Spirits Sanctus coequaliter a Patre et a Filio procedens, et Thomas in prima: Tres personas divinas dicimus coequales. Nam si esset in dictis personis inequalitas, que dicitur per negationem maioris et minoris secundum Phylosophum in VIIII° Methaphysice, iam esset ponere non esse unam essentiam divina, quod falsum est. Et breviter, ut ait Augustinus in libro suo De Trinitate: Tenendum est quod sancta Trinitas sit unus et solus Deus, scilicet Pater, Filius et Spiritus Sanctus - Que Trinitas unius eiusdem substantie esse dicitur, creditur et intelligitur, ut scribit Magister in primo Sententiarum, et subdit: de qua Trinitate cum modestia et timore agendum est et attentissimis auribus, atque dicitur votis audiendum, ubi queritur unitas Trinitatis, quia nec periculosius alicubi erratur, nec laboriosius aliquid queritur, nec fructuosius aliquid invenitur - unde Augustinum in dicto libro De Trinitate ait: Non pigebit me sicubi hesito querere nec pudebit sicubi erro discere, unde qui legit hoc et certus est pergat mecum, si hesitat querat mecum etc.; et ex hoc auctor subdit hic quomodo eius dictum circha conceptum suum de dicta Trinitate est remissum et raucum in tantum quod non sufficit quod non sit modicum, quasi dicat quod melius esset tacere de hoc quam curiose ingredere et loqui de ea. Unde in Ecclesiaste dicitur: Cogitatio de ecternis magnum vult silentium, et Seneca scribit Aristotilem dicisse: Nunquam nos verecundiores esse debere quam cum de Deo agitur, ne quid temere impudenter aut ignorantes affirmemus aut scientes mentamur. Inde dicit auctor hic iterum quotiens dicta unica circulatio deitas unica in suo esse, idest in ipsa substantia divina predicta, videbatur, scilicet triplex reflexione luminis et resultatione trium personarum trinitatis predicte; item dicit etiam quomodo in ipsa circulatione vidit pictum de nostra effigie humana, referendo se auctor in hoc ad humanitatem Christi filii Dei, et volens intueri quomodo ymago Dei in ipsa humanitate Christi convenit, etiam in ipsa circulatione deitatis deficit mens ipsius auctoris, et merito: nam circa hoc dictus Magister Sententiarum in I° ait: Non Pater et Filius simul ymago ambo, sed Filius solus est ymago Patris, unde in hoc vult tangere hic auctor difficultatem humanam in tali visione et in tali contemplatione Trinitatis et unitatis divine, unde per phylosophiam generationem eius quis narravit? Et Ugo de Sancto Victore scribens circa hoc difficillimum ait, Augustinum allegando dicentem Spiritus Sanctus a Patre est etiam, sed non quomodo natus, sed quomodo datus Filius etiam a Patre, ut ipse ostendit in Iohanne dicens: Ego ex Deo processi et veni, et ita Filius a Patre est procedendo, et nascendo Spiritus a Patre, non nascendo sed procedendo: uterque enim procedit a Patre sed ineffabili et dissimili modo; non est itaque Spiritus Sanctus genitus, quia cum sit a Patre et Filio, si genitus esset iam haberet duos Patres, et sic in trinitate esset confusio, in qua sic et duo patres et duo filii essent. Quid autem sit gigni, quid sit procedere in hac vita sciri non potest, unde Augustinus in II° De Trinitate de hac genitura dicit: Non aliud est illi esse de patre, idest nasci de patre, quam videre patrem; aut aliud videre patrem operantem quam pariter operari, sed quis intelligit quasi dicat: nemo. Nam Quomodo filius a patre sit genitus impossibile est scire: mens deficit, vox silet, non hominum tantum sed angelorum. Super angelos et super omnem sensum est; credere iubemur, discutere non permictimur: nam licet scire quod natus est filius, non autem disceptare quomodo. Ad id autem quod fingit auctor se hic videre deitatem in circulari figura sequitur Termigistum qui, volens Deum describere, sic ait: Deus est intellectualis spera tanquam quod perfectum deducens res et finiens ut centrum quod habet finire lineas et ab ipso linee deducuntur, unde Phylosophus in I° De Celo et Mundo dicit quod Circulus est quod perfectum cum in eo finis reddeat ad principium, comparando hic ipse auctor talem eius implicitam visionem circa dictam convenentiam et conformitatem dicti talis circulis et ymaginis simul impliciti geometre mensuranti aliquem circulum reducendo principium ad finem per eum ignotum, de quo Phylosophus in I° Methaphysice inquit: Nichil enim ita mirabitur vir geometricus quam si diameter commensurabilis fiat, unde dicit auctor quod illud non valens ex se discutere, per quendam fulgorem, id vidit quod videre cupiebat, accipiendo hic dictum fulgurem pro revelatione divina, unde Thomas in prima ait: Licet illa que sunt altiora cogitatione hominis non sint inquirenda ab ipso homine, sunt tamen a Deo revelata suscipienda per fidem, unde Ecclesiasticus super hoc puncto ait, III° capitulo: Plurima super sensum hominis ostensa sunt tibi. Unde Tullius in libro De Natura Deorum dicit quod Olim quidam rex petiit a quodam phylosopho quid esset Deus; qui petiit terminum et rex dedit primo tres dies, quibus finitis dedit tantundem, et ter, et quater; cui rex ultimo dixit: *Tu deludis me*, cui phylosophus ait: *Non facio domine, sed Deus est ita immensus quod quanto de eo plus cogito tanto plus in eo deficio et quid dicam non invenio*. + +Et per hoc dicit ultimo hic auctor, scilicet in hac quinta et ultima parte, finisse eius phantasiam circa hoc suum poema, ulterius non valendo nec volendo, nec desiderando plus speculari et contemplari (dicitur phantasia secundum Phylosophum in III° De Anima: Motus a sensu factus secundum actum sine qua intellectus ita intelligere non potest sicut visus non potest videre sine coloribus), et sic, impleto eius desiderio et eius velle, idest eius desiderabili voluntate et rationaliter, egit ut dicitur: nam rationabiliter ulterius videre velle non poterat nec desiderare, habita illa gratia de qua Ambrosius sic ait: Ut Deus, qui natura invisibilis et etiam a visibilibus posset sciri opus fecit quod opificem visibilitatem sui manifestavit ut per certum incertum posset sciri, et ille Deus omnium esse crederetur qui hoc fecit quod ab homine impossibile est fieri, qui est ille amor, ut dicitur hic in fine, qui movet solem et alias stellas, scilicet ipse Deus benedictus in secula seculorum. Modo, si tantus vir Petrus Lombardus, Magister Sententiarum, in suo opere ita in principio eius premisit: In hoc autem tractatum non solum pium lectorem, sec etiam liberum correctorem desidero, ac etiam Augustinus, scribens ad Fortunatum inquiens: *Talis sum in scriptis aliorum, qualis volo esse intellectores meorum*, quanto magis ego Petrus premissus, dissuadente michi ingenii parvitate et materie difficultate, cum Materias grandes ingenia parva non sufferant, ut ait Yeronimus, id facere debeo in hoc comentulo meo. Quapropter merito correptorem imploro et coadiutorem, qui suppleat defectus eius et corrigat errores, ut sic adipiscar illud laudis premium, quod confert Lex quedam ita dicendo: Qui insubtiliter factum emendat, laudabilior est eo qui prius invenit. diff --git a/testi/ZonoDeMagnalis_VitaVirgilio.txt b/testi/ZonoDeMagnalis_VitaVirgilio.txt index 5741c6a..8a50ab7 100644 --- a/testi/ZonoDeMagnalis_VitaVirgilio.txt +++ b/testi/ZonoDeMagnalis_VitaVirgilio.txt @@ -1,17 +1,2 @@ -Et inter alia legitur esse factum illud quod dicebatur salvatio vel salvamentum Rome. Erat enim in quodam templo consecratio omnium statuarum; quelibet statua habebat scripta in pectore nomina gentis cuius ymaginem gestabant, et una queque statua habebat tintinnabulum ad collum, erantque ibi sacerdotes die noctuque uigilantes, qui eas custodiebam. Et quando gens in rebellionem consurgere conabatur contra romanum imperium, statua illius gentis commovebatur et tintinnabulum illius movebatur in collo eius et pulsabat, et in medio erat statua populi romani et alie erant circumstantes, et statua romana indicem protendebat versus nomen illius gentis quod in pectore statue scriptum erat, quod nomen continuo scriptum sacerdos principibus deportabat et mox exercitus ad eam gentem reprimendam mittebatur. - -Et quia hic tanta opera composuit, conveniens est scire vitam tanti hominnis vel poete. Ad cuius evidentiam est sciendum quod Virgilius fuit de Mantua civitate, sita in Lombardia, circumdata lacu quodam. Et non fuit de civitate sed de quodam suburbio nunc vocato Pietola, sed tunc vocabatur Andes. Fuit natus Gneo Pompeio Magno et Marco Crasso consulibus, idibus octobris (ita quod facta ratione fuit natus XV die octobris), et eadem die Lucretius magnus poeta mortuus est, quasi pronosticum quod cessavit adventui tanti poete. Fuit Virgilius natus parvis parentibus, scilicet matre, que vocabatur Maia, et patre, qui vocabatur Figulus; et est Fígulus hic nomen proprium, non officii. Qui Figulus fuit dives rusticus et bonus agricola sciens bene curare pecudes apes et alia animalia; et ideo nimirum si Virgilius bene scripsit de talibus, quia a patre traxit originem. Mater vero, dum esset pregnans, somniavit se parere virgam de lauro confertam variis pomis cito crescentem et frondentem et multum fructificantem. Et tunc sequenti die, dum iret ad aliud rus cum marito suo, sentiens dolores partus divertit ad quandam foveam et ibi peperit et maritus eam iuvit sicut scivit et potuit. Et quia mos fuit antiquorum quod, quando aliquis nascebatur, plantarent aliquam arborem ad sciendum de fortuna nascentis (nam si arbor bene durabat et crescebat, debebat diu vivere, et si bene frondebat, debebat esse magna fame), sic de aliis: et ideo pater Virgilii etiam plantavit quandam populum, que bene crevit et fronduit mirabiliter et dicta est arbor Virgilii et recepit exuuias populi, quia sub ea faciebant sua sacrificia, propterea quod pulcra arbor erat et mirabilis ratione crescentie, et precipue mulieres parturientes appendebant in ea arbore sua vota ut cito parerent, sicut Maia cito habuerat filium in tali loco. Et dicitur quod, quando natus fuit, non vagiit, ut daret bonam spem parentibus. Et hoc ipse forte volens exprimere dixit in Bucolicis. Et vocatus est Virgilius, quia mater somniavit se parere virgam et ideo voluit ut Virgilius vocaretur, et est etiam dictus Maron, quia fusci coloris fuit (nam maron idem est quam fuscum sive nigrum, ìnde quidam populi dicti sunt Mauri a maron, quia nigri, sicut Gallici dicti sunt a galae, quod est album). Et fuit Virgilius magni ingenii et bene morigeraus, inde Partheneus dictus est, id est bene tenax vel patiens; vel a Parthenope, id est omni virtute probatus. Et dicunt quod primo studuit Cremone, deinde transtulit se Mediolanum, postea Neapolim, deinde Athenas et ibi omni scientia fuit instructus et fuit magnus magicus; multum enim se dedit arti magice ut patet ex illa egloga. Et a principio sue pueritie fecit multa opera. Nam in sexto decimo anno fecit librum de culice sive tafano, qui continet quod rusticus quidam dormiebat et culex pupugit eum, qui morsu culicis excitatus ducens manum interfecit culicem. Et cum Virgilius, hoc videns, inspexit serpentem venientem ad rusticum, a quo interfectus fuisset rusticus nisi excitatus fuisset per culicem, ob talem beneficium culicis composuit librum sic dicendo. Et fecit epitaphium Baliste magni latronis dicens. Fecit etiam plura alia opera, scilicet Ethnam, Cilicas, Priapea, Catalecton, Copam, Diras, Moretum antequam faceret Bucolicam, Georgicam et Eneidam. Que opera in luce non sunt. - -Dum vero Virgilius esset Athenis, transtulit se Romam, et causa fuit discordia exorta inter Octauianum Cesarem et Antonium Lucium. Unde sciendum est quod superato Pompeio Magno et subiugatis Egiptiis a Cesare et mortuo Catone in Libia et aliis multis Romanis, qui cum Iuba erant, et mortuo Gneo Pompeio apud Mundam in Ispania Sexto Pompeio exercente piraticam facultatem in Sicilia, Cesar rediit Romam. Et III anno consentiente senatu mortuus est ipse Cesar in Capitolio a Bruto et Cassio XXV vulneribus; verum est quod unum vulnus fuit iteratum sive dupplicatum. Et tunc Brutus et Cassius recesserunt ab urbe, quos Antonius Marcus vexilifer Cesaris insecutus est usque in Emathiam. Sed senatores miserunt in auxilium Bruti et Cassii duos consules et Ottauianum nepotem Cesaris, qui erat XVIII annorum, contra Antonium: et pro tanto iuit, quia dictum est sibi quod non poterat aliter placere Romanis nec haberet locum in urbe nisi iret in auxilium Bruti et Cassii. Iuit ergo, et Brutus et Cassius habuerunt conflictum et illi consules scilicet Hircus et Pansa fuerunt interfecti et Ottavianus fuit captus. Sed Catulus vir nobilis tractavit concordiam inter Ottauianum et Antonium et diviserunt sibi mundum. Nam Antonius retinuit sibi Asiam sive partem orientalem, Catulus vero habuit Affricam, Ottauianus vero habuit Europam sive partem occidentalem. - -Antonius vero Lucius, frater Antonii Marci, hoc videns ait. Nolens infestare partem fratris fecit cum quibusdam Lombardis conspirationem in Ottauianum et cepit Mutinam faventibus sibi Cremonensibus et diu illam tenuit; sed oppressus fame propter obsidionem fugit Perusium et ibi fame devinctus mortuus est. Tunc Ottavianus distribuit militibus suis veteranis bona Cremonensium, et quia illa non sufficiebant, distribuit etiam eis bona Mantuanorum, non ratione delicti, quia non delinquerant in eum, sed ratione vicinitatis, ut omnes essent uno loco. Et ideo dictum est. Et tunc bona Virgilii data fuerunt Ario centurioni. Qua de causa Virgilius spoliatus bonis suis conpulsus est uenire Romam et fretus est auxilio Polionis et Vari et Galli, qui fuerant magni cives Romani et poete. Ad cuius Polionis honorem Virgilius fecit Bucolicam, licet in ea ex incidenti commendet Ottavianum, Varum et Gallum. Et incepit eam in XVII anno vite sue et in tribus annis compleuit et correxit eam. Et etiam fretus est auxilio Mecenatis, ad cuius honorem composuit Georgicam et in septem annis complevit eam et correxit. - -Postea vero ductu istorum devenit in notitiam Ottaviani hoc modo. Nam dum Virgilius spatiaretur in palatio ubi debebant fieri ludi teatrales, ad quos venturus erat Ottavianus, et tota nocte pluisset et mane esset tempus serenum, composuit duos versiculos et ibi reliquit. Quibus pernotatis Ottaviano, ipse voluit scire quis composuisset. Tunc Cornificius emulus Virgilii ait se fecisse et re premiatus fuit. Quo remunerato Virgilius cum alia vice iterum deberent fieri predicti ludi, scripsit primos versus, quibus Cornificius fuit remuneratus: et fuerunt hi versus; deinde addit, et item subdidit quartum. Quibus inuentis et pernotatis Ottaviano perquirenti quis fecit, iterum Cornificius obtulit se fecisse. Tunc Ottavianus ait; qui nesciuit perficere. Tunc Virgilius auxilio Polionis et aliorum introductus dixit se fecisse et perfecit illos hoc modo. Deinde habita notitia Ottaviani, petiit restitui sibi bona sua. - -Quibus restitutis venit Mantuam et cepit petere bona sua quae tenebat Arius centurio et quia Virgilius habebat secum triumviros, qui triumviri habebant providere et distribuere veteranis, cepit petere et alacri facie petebat sua bona. Sed Arius evaginato gladio persecutus est Virgilium usque ad Mincium fluvium et eum interfecisset, sed Virgilius deiecit se in aquam et permeauit fluvium et hoc commemorans tangit in Bucolicis ubi dicit, in egloga. Et tunc Virgilius reversus est Romam. Et Ottavianus hoc audiens, nolens turbare suos veteranos, providit sibi per aliam viam. Sed nichilominus sic impetravit postea a principe quod ipse et omnes alii Mantuani restituti fuerunt. Sed tunc non potuit fieri quia Ottavianus erat occupatus bello. Nam Antonius Marcus audita morte fratris, convocauit omnes orientales et Brutum et Cassium et reginam Egipti scilicet Cleopatram, et venit ad Atium promontorium, quod nunc dicitur Negroponte, contra quos iuit Ottavianus cum suo apparatu et primo devicit illos navali bello, secundo terrestri. Quibus superatis Cleopatra apposuit aspides ad mammillas et mortua est. Et Ottavianus iuit ad Parthos et subiugavit eos et refixit signa Romanorum a templis, que Parthi fixerant morte Crassi, et etiam subiugavit omnes orientales. Et ita Ottavianus cepit regnare in XVIII anno et regnavit XII annis pariter cum Antonio, sed ipso devincto imperavit Ottavianus toti mundo universo XIV annis. Et totus mundus fuit in pace, cuius tempore natus est Christus. - -Ad cuius Ottaviani honorem Virgilius composuit librum Eneidos et incepit a laudibus Enee et aliorum Troianorum, ut magis eum commendaret. Nam Ottavianus ferebat se Troianum, quia nepos Cesaris natus ex sorore vel nepote eius non per rectam lineam, vel ferebat se Troianum, quia Cesar adoptaverat eum sibi in filium, et Cesar fuit de descendentibus Enee, qui replevit ltaliam populo. Et sic ex laude Enee et aliorum Troianorum ipse etiam laudabatur. Et in componendo hoc opus Virgilius insudavit XII annis et non complevit nec correxit hoc opus, sicut quod multi dicunt. Sed Fulgentius vult quod complevit, quia incepit a principio vite et tendit usque ad mortem et post mortem nichil est ultra et, quia liber terminatur in morte Turni, ideo completum est opus. Sed hoc non videtur, quia adhuc restat de themate promisso, quia nichil dixit de Lauinia, cum tamen proposuerat se dicturum, tantum dixit, et non dixit quomodo habuit Lauiniam et Laurentum. Et dato quod perfecit, morte preventus non emendavit opus suum. Fertur enim quod Virgilius, scripto isto opere, iuit in Greciam volens morari ibi aliquo tempore et librum suum corrigere. Et occurrit Ottaviano redeunti de partibus orientalibus, cum domuisset omnes illos, et voluit reducere Virgilium secum Romam, ut haheret copiam de eo. Quo sequente Ottaviano cepit Virgilius aegritudinem de mense septembris in civitate Megarum; que Megare fuerunt civitas Nisi regis cuius capillum aureum Silla filia eius, capta amore regis Minoys obsidentis Megares, evulsit et sibi dedit Minoy. Quo facto capta fuit civitas; nam fatatum erat quod civitas numquam capi poterat donec Nisus haberet illum capillum in capite. Tandem navigando Virgilius pervenit Brundusium et ibi mortuus est. Alii dicunt quod ibi magis fuit gravatus et deinde venit Tarentum et ibi mortuus est. - -Condito testamento, in quo reliquit quod ossa sua essent delata Neapolim, et sic factum est et sepultus fuit in via Puteolana, qua itur ad uillam, que dicitur Puctiolo. Fuit enim olim consuetudo, ut sepulcra fierent in viis et campis. Sed mox non invenitur illud sepulcrum, quia forte eversum est totum monumentum, cuius epitaphium fuit. Parthenope erat Neapolis sic dicta a quadam virgine ibi regnante vel sepulta. Sed postea dicta est Neapolis a neos quod est novum et polis civitas, quasi nova civitas. Nam Ottavianus devincto Antonio post victoriam rediens pervenit ad istam transiens; et videns eam pulcram sed parvam amplificavit eam et dilatavit muros, et tunc que prius dicebatur Parthenope dicta est Neapolis, quasi nova civitas. Ultimum scito quod de bonis suis Virgilius partem reliquit Ottaviano, partem Varo et Tucho et aliis poetis. Et habuit domus Rome in Exquiliniis in illo loco iuxta ortos Mecenatis. Et iuxta Neapolim habuit multas et magnas possessiones, ubi multum morabatur. Et raro morabatur Rome propter nimium concursum gentium sibi occurrentium. Immo cum semel veniret Romam oportuit gentium quod oppressisset eum. - -Et fuit grandis cum aquilino colore id est rusticano sive fusco, et patiebatur frequenter in stomaco et multo ciens ex faucibus sanguinem spuebat. Sed per medicinam se iuvabat; erat enim magnus medicus et astrologus. Vixit autem annis quinquaginta duobus et reliquit in testamento quod Varus et Tuchus deberent comburere omnia opera sua scilicet Bucolicam Georgicam et Eneidam, quia nolebat laudari nisi per Eneidam. Sed Ottavianus noluit quod combureretur, quia, licet voluntas testatorís debebat pro lege servari, potius voluit quod ibi frangeretur lex, quam tantum opus combureretur. Et fecit versus ad excusationem Vari et Tuchi non servantium voluntatem testatoris cum essent commissarii eius. Et idem dixit Ottavianus Varo et Tucho, ut corrigerent Eneidam hoc modo, ut nichil de suo adderent, sed si quid videretur superfluum, detraherent. Et ideo invenietis in hoc opere quandoque unum solum verbum, quandoque dimidium versum et quandoque plus et quandoque minus. \ No newline at end of file +Et inter alia legitur esse factum illud quod dicebatur saluatio uel saluamentum Rome. Erat enim in quodam templo consecratio omnium statuarum; quelibet statua habebat scripta in pectore nomina gentis cuius ymaginem gestabant, et una queque statua habebat tintinnabulum ad collum, erantque ibi sacerdotes die noctuque uigilantes, qui eas custodiebam. Et quando gens in rebellionem consurgere conabatur contra romanum imperium, statua illius gentis commouebatur et tintinnabulum illius mouebatur in collo eius et pulsabat, et in medio erat slatua populi romani et alie erant circumstantes, et statua romana indicem protendebat uersus nomen illius gentis quod in pectore statue scriptum erat, quod nomen continuo scriptum sacerdos principibus deportabat et mox exercitus ad eam gentem reprimendam mittebatur. +Et quia hic tanta opera composuit, conueniens est scire uitam tanti hominnis uel poete. Ad cuius euidentiam est sciendum quod Virgilius fuit de Mantua ciuitate, sita in Lombardia, circumdata lacu quodam. Et non fuit de ciuitate sed de quodam suburbio nunc uocato Pietola, sed tunc uocabatur Andes. Fuit natus Gneo Pompeio Magno et Marco Crasso consulibus, idibus octobris (ita quod facta ratione fuit natus XV die octobris), et eadem die Lucretius magnus poeta mortuus est, quasi pronosticum quod cessauit aduentui tanti poete. Fuit Virgilius natus paruis parentibus, scilicet matre, que uocabatur Maia, et patre, qui uocabatur Figulus; et est Fígulus hic nomen proprium, non officii. Qui Figulus fuit diues rusticus et bonus agricola sciens bene curare pecudes apes et alia animalia; et ideo nimirum si Virgilius bene scripsit de talibus, quia a patre traxit originem. Mater uero, dum esset pregnans, somniauit se parere uirgam de lauro confertam variis pomis cito crescentem et frondentem et multum fructificantem. Et tunc sequenti die, dum iret ad aliud rus cum marito suo, sentiens dolores partus diuertit ad quandam foueam et ibi peperit et maritus eam iuuit sicut sciuit et potuit. Et quia mos fuit antiquorum quod, quando aliquis nascebatur, plantarent aliquam arborem ad sciendum de fortuna nascentis (nam si arbor bene durabat et crescebat, debebat diu uiuere, et si bene frondebat, debebat esse magna fame), sic de aliis: et ideo pater Virgilii etiam plantauit quandam populum, que bene creuit et fronduit mirabiliter et dicta est arbor Virgilii et recepit exuuias populi, quia sub ea faciebant sua sacrificia, propterea quod pulcra arbor erat et mirabilis ratione crescentie, et precipue mulieres parturientes appendebant in ea arbore sua uota ut cito parerent, sicut Maia cito habuerat filium in tali loco. Et dicitur quod, quando natus fuit, non uagiit, ut daret bonam spem parentibus. Et hoc ipse forte uolens exprimere dixit in Bucolicis: *lncipe, parue puer, cui non risere parentes etc.*. Et uocatus est Virgilius, quia mater somniauit se parere uirgam et ideo uoluit ut Virgilius uocaretur, et est etiam dictus Maron, quia fusci coloris fuit (nam maron idem est quam fuscum siue nigrum, ìnde quidam populi dicti sunt Mauri a maron, quia nigri, sicut Gallici dicti sunt a galae, quod est album). Et fuit Virgilius magni ingenii et bene morigeraus, inde Partheneus dictus est, id est bene tenax uel patiens; uel a Parthenope, id est omni uirtute probatus. Et dicunt quod primo studuit Cremone, deinde transtulit se Mediolanum, postea Neapolim, deinde Athenas et ibí omni scientia fuit instructus et fuit magnus magicus; multum enim se dedit arti magice ut patet ex illa egloga: *Pastorum Musam Damonis et Alphysibei*. Et a principio sue pueritie fecit multa opera. Nam in sexto decimo anno fecit librum de culice siue tafano, qui continet quod rusticus quidam dormiebat et culex pupugit eum, qui morsu culicis excitatus ducens manum ínterfecit culicem. Et cum Virgilius, hoc uidens, inspexit serpentem uenientem ad rusticum, a quo interfectus fuisset rusticus nisi excitatus fuisset per culicem, ob talem beneficium culicis composuit librum sic dicendo: *Parue culex, pecudum custos tibi tale merenti, funeris officium uitae pro munere reddo*. Et fecit epitaphium Baliste magni latronis dicens: *Monte sub hoc lapidum tegitur Balista sepultus, nocte dieque tutum carpe uiator iter*. Fecit etiam plura alia opera, scilicet Ethnam, Cilicas, Priapea, Catalecton, Copam, Diras, Moretum antequam faceret Bucolicam, Georgicam et Eneidam. Que opera in luce non sunt. Dum uero Virgilius esset Athenis, transtulit se Romam, et causa fuit discordia exorta inter Octauianum Cesarem et Antonium Lucium. Vnde sciendum est quod superato Pompeio Magno et subiugatis Egiptiis a Cesare et mortuo Catone in Libia et aliis multis Romanis, qui cum Iuba erant, et mortuo Gneo Pompeio apud Mundam in Ispania Sexto Pompeio exercente piraticam facultatem in Sicilia, Cesar rediit Romam. Et III anno consentiente senatu mortuus est ipse Cesar in Capitolio a Bruto et Cassio XXV uulneribus; uerum est quod unum uulnus fuit iteratum siue dupplicatum. Et tunc Brutus et Cassius recesserunt ab urbe, quos Antonius Marcus uexilifer Cesaris insecutus est usque in Emathiam. Sed senatores miserunt in auxilium Bruti et Cassii duos consules et Ottauianum nepotem Cesaris, qui erat XVIII annorum, contra Antonium: et pro tanto iuit, quia dictum est sibi quod non poterat aliter placere Romanis nec haberet locum in urbe nisi iret in auxilium Bruti et Cassii. Iuit ergo, et Brutus et Cassius habuerunt conflictum et illi consules scilicet Hircus et Pansa fuerunt interfecti et Ottauianus fuit captus. Sed Catulus uir nobilis tractauit concordiam inter Ottauianum et Antonium et diuiserunt sibi mundum. Nam Antonius retinuit sibi Asiam siue partem orientalem, Catulus uero habuit Affricam, Ottauianus uero habuit Europam siue partem occidentalem. Antonius uero Lucius, frater Antonii Marci, hoc uidens ait: *Inter se isti diuiserunt mundum et partes sibi acceperunt, et nichil mihi dederunt*. Nolens infestare partem fratris fecit cum quibusdam Lombardis conspirationem in Ottauianum et cepit Mutinam fauentibus sibi Cremonensibus et diu illam tenuit; sed oppressus fame propter obsidionem fugit Perusium et ibi fame deuinctus mortuus est. Tunc Ottauianus distribuit militibus suis ueteranis bona Cremonensium, et quia illa non sufficiebant, distribuit etiam eis bona Mantuanorum, non ratione delicti, quia non delinquerant in eum, sed ratione uicinitatis, ut omnes essent uno loco. Et ideo dictum est: *Mantua ue misere nimium uicina Cremone*. Et tunc bona Virgilii data fuerunt Ario centurioni. Qua de causa Virgilius spoliatus bonis suis conpulsus est uenire Romam et fretus est auxilio Polionis et Vari et Galli, qui fuerant magni ciues Romani et poete. Ad cuius Polionis honorem Virgilius fecit Bucolicam, licet in ea ex incidenti commendet Ottauianum, Varum et Gallum. Et incepit eam in XVII anno uite sue et in tribus annis compleuit et correxit eam. Et etiam fretus est auxilio Mecenatis, ad cuius honorem composuit Georgicam et in septem annis compleuit eam et correxit. Postea uero ductu istorum deuenit in notitiam Ottauiani hoc modo. Nam dum Virgilius spatiaretur in palatio ubi debebant fieri ludi teatrales, ad quos uenturus erat Ottauianus, et tota nocte pluisset et mane esset tempus serenum, composuit duos uersiculos et ibi reliquit. Quibus pernotatis Ottauiano, ipse uoluit scire quis composuisset. Tunc Cornificius emulus Virgilii ait se fecisse et re premiatus fuit. Quo remunerato Virgilius cum alia uice iterum deberent fieri predicti ludi, scripsit primos uersus, quibus Cornificius fuit remuneratus: et fuerunt hi uersus: *Nocte pluit tota, redeunt spectacula mane, diuisum imperium cum Ioue Cesar habet*; deinde addit: *Hos ego uersiculos feci, tulis alter honores*, et item subdidit quartum: *Sic uos non uobis*. Quibus inuentis et pernotatis Ottauiano perquirenti quis fecit, iterum Cornificius obtulit se fecisse. Tunc Ottauianus ait: *Perfice hos uersus imperfectos*; qui nesciuit perficere. Tunc Virgilius auxilio Polionis et aliorum introductus dixit se fecisse et perfecit illos hoc modo: *sic uos non uobis nidificatis aues, sic uos non uobis mellificatis apes, sic uos non uobis uellera fertis oues, sic uos non uobis fertis aratra boues*. Deinde habita notitia Ottauiani, petiit restitui sibi bona sua. Quibus restitutis uenit Mantuam et cepit petere bona sua quae tenebat Arius centurio et quia Virgilius habebat secum triumuiros, qui triumuiri habebant prouidere et distribuere ueteranis, cepit petere et alacri facie petebat sua bona. Sed Arius euaginato gladio persecutus est Virgilium usque ad Mincium fluuium et eum interfecisset, sed Virgilius deiecit se in aquam et permeauit fluuium et hoc commemorans tangit in Bucolicis ubi dicit: *aries nunc uellera siccat*, in egloga *Quo te Meri pedes* ibi *Heu, cadit in quemquam*. Et tunc Virgilius reuersus est Romam. Et Ottauianus hoc audiens, nolens turbare suos ueteranos, prouidit sibi per aliam uiam. Sed nichilominus sic impetrauit postea a principe quod ipse et omnes alii Mantuani restituti fuerunt. Sed tunc non potuit fieri quia Ottauianus erat occupatus bello. Nam Antonius Marcus audita morte fratris, conuocauit omnes orientales et Brutum et Cassium et reginam Egipti scilicet Cleopatram, et uenit ad Atium promontorium, quod nunc dicitur Negroponte, contra quos iuit Ottauianus cum suo apparatu et primo deuicit illos nauali bello, secundo terrestri. Quibus superatis Cleopatra apposuit aspides ad mammillas et mortua est. Et Ottauianus iuit ad Parthos et subiugauit eos et refixit signa Romanorum a templis, que Parthi fixerant morte Crassi, et etiam subiugauit omnes orientales. Et ita Ottauianus cepit regnare in XVIII anno et regnauit XII annis pariter cum Antonio, sed ipso deuincto imperauit Ottauianus toti mundo uniuerso XIV annis. Et totus mundus fuit in pace, cuius tempore natus est Christus. Ad cuius Ottauiani honorem Virgilius composuit librum Eneidos et incepit a laudibus Enee et aliorum Troianorum, ut magis eum commendaret. Nam Ottauianus ferebat se Troianum, quia nepos Cesaris natus ex sorore uel nepote eius non per rectam lineam, uel ferebat se Troianum, quia Cesar adoptauerat eum sibi in filium, et Cesar fuit de descendentibus Enee, qui repleuit ltaliam populo. Et sic ex laude Enee et aliorum Troianorum ipse etiam laudabatur. Et in componendo hoc opus Virgilius insudauit XII annis et non compleuit nec correxit hoc opus, sicut quod multi dicunt. Sed Fulgentius uult quod compleuit, quia incepit a principio uite et tendit usque ad mortem et post mortem nichil est ultra et, quia liber terminatur in morte Turni, ideo completum est opus. Sed hoc non uidetur, quia adhuc restat de themate promisso, quia nichil dixit de Lauinia, cum tamen proposuerat se dicturum, tantum dixit: *Lauiniaque littora*, et non dixit quomodo habuit Lauiniam et Laurentum. Et dato quod perfecit, morte preuentus non emendauit opus suum. Fertur enim quod Virgilius, scripto isto opere, iuit in Greciam uolens morari ibi aliquo tempore et librum suum corrigere. Et occurrit Ottauiano redeunti de partibus orientalibus, cum domuisset omnes illos, et uoluit reducere Virgilium secum Romam, ut haheret copiam de eo. Quo sequente Ottauiano cepit Virgilius aegritudinem de mense septembris in ciuitate Megarum; que Megare fuerunt ciuitas Nisi regis cuius capillum aureum Silla filia eius, capta amore regis Minoys obsidentis Megares, euulsit et sibi dedit Minoy. Quo facto capta fuit ciuitas; nam fatatum erat quod ciuitas numquam capi poterat donec Nisus haberet illum capillum in capite. Tandem nauigando Virgilius peruenit Brundusium et ibi mortuus est. Alii dicunt quod ibi magis fuit grauatus et deinde uenit Tarentum et ibi mortuus est. Condito testamento, in quo reliquit quod ossa sua essent delata Neapolim, et sic factum est et sepultus fuit in uia Puteolana, qua itur ad uillam, que dicitur Puctiolo. Fuit enim olim consuetudo, ut sepulcra fierent in uiis et campis. Sed mox non inuenitur illud sepulcrum, quia forte euersum est totum monumentum, cuius epitaphium fuit: *Mantua me genuit, Calabri rapuere, tenet nunc Parthenope; cecini pascua rura duces*. Hoc est: natus fui Mantue, mortuus sum in Calabria et sepultus Neapoli, et cecini, id est scripsi, pascua, id est Bucolicam, rura, id est Georgicam, duces, id est Eneidam. Parthenope erat Neapolis sic dicta a quadam uirgine ibi regnante uel sepulta. Sed postea dicta est Neapolis a neos quod est nouum et polis ciuitas, quasi noua ciuitas. Nam Ottauianus deuincto Antonio post uictoriam rediens peruenit ad istam transiens; et uidens eam pulcram sed paruam amplificauit eam et dilatauit muros, et tunc que prius dicebatur Parthenope dicta est Neapolis, quasi noua ciuitas. Ultimum scito quod de bonis suis Virgilius partem reliquit Ottauiano, partem Varo et Tucho et aliis poetis. Et habuit domus Rome in Exquiliniis in illo loco iuxta ortos Mecenatis. Et iuxta Neapolim habuit multas et magnas possessiones, ubi multum morabatur. Et raro morabatur Rome propter nimium concursum gentium sibi occurrentium. Immo cum semel ueniret Romam oportuit eum declinare et effugere ad quemdam locum, quia tantus erat concursus gentium quod oppressisset eum. Et fuit grandis cum aquilino colore id est rusticano siue fusco, et patiebatur frequenter in stomaco et multo ciens ex faucibus sanguinem spuebat. Sed per medicinam se iuuabat; erat enim magnus medicus et astrologus. Vixit autem annis quinquaginta duobus et reliquit in testamento quod Varus et Tuchus deberent comburere omnia opera sua scilicet Bucolicam Georgicam et Eneidam, quia nolebat laudari nisi per Eneidam. Sed Ottauianus noluit quod combureretur, quia, licet uoluntas testatorís debebat pro lege seruari, potius uoluit quod ibi frangeretur lex, quam tantum opus combureretur. Et fecit uersus ad excusationem Vari et Tuchi non seruantium uoluntatem testatoris cum essent commissarii eius. Et idem dixit Ottauianus Varo et Tucho, ut corrigerent Eneidam hoc modo, ut nichil de suo adderent, sed si quid uideretur superfluum, detraherent. Et ideo inuenietis in hoc opere quandoque unum solum uerbum, quandoque dimidium uersum et quandoque plus et quandoque minus. \ No newline at end of file diff --git a/testi_1/Dante_Epistole.txt b/testi_1/Dante_Epistole.txt index 0809762..231c312 100644 --- a/testi_1/Dante_Epistole.txt +++ b/testi_1/Dante_Epistole.txt @@ -9,7 +9,7 @@ Sane, cum per sancte religionis virum fratrem L. civilitatis persuasorem et paci Idcirco pietati clementissime vestre filiali voce affectuosissime supplicamus quatenus illam diu exagitatam Florentiam sopore tranquillitatis et pacis irrigare velitis, eiusque semper populum defensantes nos et que nostri sunt iuris, ut pius pater, commendatos habere; qui velud a patrie caritate nunquam destitimus, sic de preceptorum vestrorum limitibus nunquam exorbitare intendimus, sed semper tam debite quam devote quibuscunque vestris obedire mandatis. Patruus vester Alexander, comes illustris, qui diebus proximis celestem unde venerat secundum spiritum remeavit ad patriam, dominus meus erat et memoria eius usquequo sub tempore vivam dominabitur michi, quando magnificentia sua, que super astra nunc affluenter dignis premiis muneratur, me sibi ab annosis temporibus sponte sua fecit esse subiectum. Hec equidem, cunctis aliis virtutibus comitata in illo, suum nomen pre titulis Ytalorum, ereum illustrabat. -Argenteas etenim scuticas in purpureo deferebat extrinsecus, et intrinsecus mentem in amore virtutum vitia repellentem. +Et quid aliud heroica sua signa dicebant, nisi *scuticam vitiorum fugatricem ostendimus*? Argenteas etenim scuticas in purpureo deferebat extrinsecus, et intrinsecus mentem in amore virtutum vitia repellentem. Doleat ergo, doleat progenies maxima Tuscanorum, que tanto viro fulgebat, et doleant omnes amici eius et subditi, quorum spem mors crudeliter verberavit; inter quos ultimos me miserum dolere oportet, qui a patria pulsus et exul inmeritus infortunia mea rependens continuo, cara spe memet consolabar in illo. Sed quanquam sensualibus amissis doloris amaritudo incumbat, si considerentur intellectualia que supersunt sane mentis; oculis lux dulcis consolationis exoritur. Nam qui virtutem honorabat in terris, nunc a Virtutibus honoratur in celis; et qui Romane aule palatinus erat in Tuscia, nunc regie sempiterne aulicus preelectus in superna Ierusalem cum beatorum principibus gloriatur. @@ -22,9 +22,9 @@ Eructuavit incendium tue dilectionis verbum confidentie vehementis ad me, in quo Hoc etenim, cum cognitum, quam acceptum quamque gratum extiterit, absque importuna diminutione verba non caperent: ideo, causa conticentie huius inspecta, ipse quod non exprimitur metiaris. Redditur, ecce, sermo Calliopeus inferius, quo sententialiter canitur, quanquam transumptive more poetico signetur intentum, amorem huius posse torpescere atque denique interire, nec non huius, quod corruptio unius generatio sit alterius, in anima reformari. Et fides huius, quanquam sit ab experientia persuasum, ratione potest et autoritate muniri. Omnis namque potentia que post corruptionem unius actus non deperit, naturaliter reservatur in alium: ergo potentie sensitive, manente organo, per corruptionem unius actus non depereunt, et naturaliter reservantur in alium. Cum igitur potentia concupiscibilis, que sedes amoris est, sit potentia sensitiva, manifestum est quod post corruptionem unius passionis qua in actum reducitur, in alium reservatur. -Maior et minor propositio sillogismi, quarum facilis patet introitus, tue diligentie relinquantur probande. -Autoritatem vero Nasonis, quarto De Rerum Transformatione, que directe atque ad litteram propositum respicit, superest ut intueare; scilicet ubi tradit autor equidem in fabula trium sororum contemtricum in semine Semeles, ad Solem loquens, qui, nymphis aliis derelictis atque neglectis in quas prius exarserat, noviter Leucothoen diligebat, et reliqua. -Sub hoc, frater carissime, ad prudentiam, qua contra Rhamnusie spicula sis patiens, te exhortor. Perlege, deprecor, Fortuitorum Remedia, que ab inclitissimo phylosophorum Seneca nobis velut a patre filiis ministrantur, et illud de memoria sana tua non defluat. +Maior et minor propositio sillogismi, quarum facilis patet introitus, tue diligentie relinquantur probande +Autoritatem vero Nasonis, quarto De Rerum Transformatione, que directe atque ad litteram propositum respicit, superest ut intueare; scilicet ubi tradit autor equidem in fabula trium sororum contemtricum in semine Semeles, ad Solem loquens, qui, nymphis aliis derelictis atque neglectis in quas prius exarserat, noviter Leucothoen diligebat *Quid nunc, Yperione nate*, et reliqua. +Sub hoc, frater carissime, ad prudentiam, qua contra Rhamnusie spicula sis patiens, te exhortor. Perlege, deprecor, Fortuitorum Remedia, que ab inclitissimo phylosophorum Seneca nobis velut a patre filiis ministrantur, et illud de memoria sana tua non defluat: *Si de mundo fuissetis, mundus quod suum erat diligeret*. Ne lateant dominum vincula servi sui, quam affectus gratuitas dominantis, et ne alia relata pro aliis, que falsarum oppinionum seminaria frequentius esse solent, negligentem predicent carceratum, ad conspectum Magnificentie vestre presentis oraculi seriem placuit destinare. Igitur michi a limine suspirate postea curie separato, in qua, velud sepe sub admiratione vidistis, fas fuit sequi libertatis officia, cum primum pedes iuxta Sarni fluenta securus et incautus defigerem, subito heu! mulier, ceu fulgur descendens, apparuit, nescio quomodo, meis auspitiis undique moribus et forma conformis. @@ -32,7 +32,7 @@ O quam in eius apparitione obstupui! Sed stupor subsequentis tonitrui terrore ce Occidit ergo propositum illud laudabile quo a mulieribus suisque cantibus abstinebam; ac meditationes assiduas, quibus tam celestia quam terrestria intuebar, quasi suspectas, impie relegavit; et denique, ne contra se amplius anima rebellaret, liberum meum ligavit arbitrium, ut non quo ego, sed quo ille vult, me verti oporteat. Regnat itaque Amor in me, nulla refragante virtute; qualiterque me regat, inferius extra sinum presentium requiratis. -quo signa surgunt consolationis et pacis. Nam dies nova splendescit auroram demonstrans, que iam tenebras diuturne calamitatis attenuat; iamque aure orientales crebrescunt; rutilat celum in labiis suis, et auspitia gentium blanda serenitate confortat. +*Ecce nunc tempus acceptabile*, quo signa surgunt consolationis et pacis. Nam dies nova splendescit auroram demonstrans, que iam tenebras diuturne calamitatis attenuat; iamque aure orientales crebrescunt; rutilat celum in labiis suis, et auspitia gentium blanda serenitate confortat. Et nos gaudium expectatum videbimus, qui diu pernoctitavimus in deserto, quoniam Titan exorietur pacificus, et iustitia, sine sole quasi eliotropium hebetata, cum primum iubar ille vibraverit, revirescet. Saturabuntur omnes qui esuriunt et sitiunt iustitiam in lumine radiorum eius, et confundentur qui diligunt iniquitatem a facie coruscantis. Arrexit namque aures misericordes Leo fortis de tribu Iuda; atque ullulatum universalis captivitatis miserans, Moysen alium suscitavit, qui de gravaminibus Egiptiorum populum suum eripiet, ad terram lacte ac melle manantem perducens. Letare iam nunc miseranda Ytalia etiam Saracenis, que statim invidiosa per orbem videberis, quia sponsus tuus, mundi solatium et gloria plebis tue, clementissimus Henricus, divus et Augustus et Cesar, ad nuptias properat. @@ -44,27 +44,27 @@ Et si Augustus, nonne relapsorum facinora vindicabit, et usque in Thessaliam per Pone, sanguis Longobardorum, coadductam barbariem; et si quid de Troyanorum Latinorumque semine superest, illi cede, ne cum sublimis aquila fulguris instar descendens affuerit, abiectos videat pullos eius, et prolis proprie locum corvulis occupatum. Eya, facite, Scandinavie soboles, ut, cuius merito trepidatis adventum, quod ex vobis est, presentiam sitiatis. Nec seducat alludens cupiditas, more Sirenum nescio qua dulcedine vigiliam rationis mortificans. -Assumite rastrum bone humilitatis, atque glebis exuste animositatis occatis, agellum sternite mentis vestre, ne forte celestis imber, sementem vestram ante iactum preveniens, in vacuum de altissimo cadat, +Preoccupetis faciem eius in confessione subiectionis, et in psalterio penitentie iubiletis, considerantes quia *potestati resistens Dei ordinationi resistit*; et qui divine ordinationi repugnat, voluntati omnipotentie coequali recalcitrat; et *durum est contra stimulum calcitrare *. +Vos autem qui lugetis oppressi *animum sublevate, quoniam prope est vestra salus*. Assumite rastrum bone humilitatis, atque glebis exuste animositatis occatis, agellum sternite mentis vestre, ne forte celestis imber, sementem vestram ante iactum preveniens, in vacuum de altissimo cadat, neve resiliat gratia Dei ex vobis tanquam ros quotidianus ex lapide; sed velut fecunda vallis concipite ac viride germinetis, viride dico fructiferum vere pacis; qua quidem viriditate vestra terra vernante, novus agricola Romanorum consilii sui boves ad aratrum affectuosius et confidentius coniugabit. Parcite, parcite iam ex nunc, o carissimi, qui mecum iniuriam passi estis, ut Hectoreus pastor vos oves de ovili suo cognoscat; cui etsi animadversio temporalis divinitus est indulta, tamen, ut eius bonitatem redoleat a quo velut a puncto biffurcatur Petri Cesarisque potestas, voluptuose familiam suam corrigit, sed ei voluptuosius miseretur. Itaque, si culpa vetus non obest, que plerunque supinatur ut coluber et vertitur in se ipsam, hinc utrique potestis advertere, pacem unicuique preparari, et insperate letitie iam primitias degustare. Evigilate igitur omnes et assurgite regi vestro, incole Latiales, non solum sibi ad imperium, sed, ut liberi, ad regimen reservati. -Nec tantum ut assurgatis exhortor, sed ut illius obstupescatis aspectum. Qui bibitis fluenta eius eiusque maria navigatis; qui calcatis arenas littorum et Alpium summitates, que sue sunt; qui publicis quibuscunque gaudetis, et res privatas vinculo sue legis, non aliter, possidetis; nolite, velut ignari, decipere vosmetipsos, tanquam sompniantes, in cordibus et dicentes. -Hortus enim eius et lacus est quod celum circuit. +Nec tantum ut assurgatis exhortor, sed ut illius obstupescatis aspectum. Qui bibitis fluenta eius eiusque maria navigatis; qui calcatis arenas littorum et Alpium summitates, que sue sunt; qui publicis quibuscunque gaudetis, et res privatas vinculo sue legis, non aliter, possidetis; nolite, velut ignari, decipere vosmetipsos, tanquam sompniantes, in cordibus et dicentes: *Dominum non habemus*. +Hortus enim eius et lacus est quod celum circuit; nam *Dei est mare, et ipse fecit illud, et aridam fundaverunt manus eius*. Unde Deum romanum Principem predestinasse relucet in miris effectibus; et verbo Verbi confirmasse posterius profitetur Ecclesia. -Nempe si, et si ex notioribus nobis innotiora; si simpliciter interest humane apprehensioni ut per motum celi Motorem intelligamus et eius velle; facile predestinatio hec etiam leviter intuentibus innotescet. +Nempe si *a creatura mundi invisibilia Dei, per ea que facta sunt, intellectu conspiciuntur*, et si ex notioribus nobis innotiora; si simpliciter interest humane apprehensioni ut per motum celi Motorem intelligamus et eius velle; facile predestinatio hec etiam leviter intuentibus innotescet. Nam si a prima scintillula huius ignis revolvamus preterita, ex quo scilicet Argis hospitalitas est a Frigibus denegata, et usque ad Octaviani triumphos mundi gesta revisere vacet; nonnulla eorum videbimus humane virtutis omnino culmina transcendisse, et Deum per homines, tanquam per celos novos, aliquid operatum fuisse. Non etenim semper nos agimus, quin interdum utensilia Dei sumus; ac voluntates humane, quibus inest ex natura libertas, etiam inferioris affectus inmunes quandoque aguntur, et obnoxie voluntati eterne sepe illi ancillantur ignare. Et si hec, que uti principia sunt, ad probandum quod queritur non sufficiunt, quis non ab illata conclusione per talia precedentia mecum oppinari cogetur, pace videlicet annorum duodecim orbem totaliter amplexata, que sui sillogizantis faciem Dei filium, sicuti opere patrato, ostendit? Et hic, cum ad revelationem Spiritus, homo factus, evangelizaret in terris, quasi dirimens duo regna, sibi et Cesari universa distribuens, alterutri iussit reddi que sua sunt. Quod si pertinax animus poscit ulterius, nondum annuens veritati, verba Christi examinet etiam iam ligati; cui cum potestatem suam Pilatus obiceret, Lux nostra de sursum esse asseruit quod ille iactabat qui Cesaris ibi auctoritate vicaria gerebat officium. -»Non igitur ambuletis sicut et gentes ambulant in vanitate sensus» tenebris obscurati; sed aperite oculos mentis vestre, ac videte quoniam regem nobis celi ac terre Dominus ordinavit. +*Non igitur ambuletis sicut et gentes ambulant in vanitate sensus* tenebris obscurati; sed aperite oculos mentis vestre, ac videte quoniam regem nobis celi ac terre Dominus ordinavit. Hic est quem Petrus, Dei vicarius, honorificare nos monet; quem Clemens, nunc Petri successor, luce Apostolice benedictionis illuminat; ut ubi radius spiritualis non sufficit, ibi splendor minoris luminaris illustret. -Dantes Alagherii florentinus et exul inmeritus scelestissimis Florentinis intrinsecis. Eterni pia providentia Regis, qui dum celestia sua bonitate perpetuat, infera nostra despiciendo non deserit, sacrosancto Romanorum Imperio res humanas disposuit gubernandas, ut sub tanti serenitate presidii genus mortale quiesceret, et ubique, natura poscente, civiliter degeretur. Hoc etsi divinis comprobatur eloquiis, hoc etsi solius podio rationis innixa contestatur antiquitas, non leviter tamen veritati applaudit quod, solio augustali vacante, totus orbis exorbitat, quod nauclerus et remiges in navicula Petri dormitant, et quod Ytalia misera, sola, privatis arbitriis derelicta omnique publico moderamine destituta, quanta ventorum fluentorumve concussione feratur verba non caperent, sed et vix Ytali infelices lacrimis metiuntur. -Igitur in hanc Dei manifestissimam voluntatem quicunque temere presumendo tumescunt, si gladius Eius qui dicit de celo non cecidit, ex nunc severi iudicis adventante iudicio pallore notentur. +Igitur in hanc Dei manifestissimam voluntatem quicunque temere presumendo tumescunt, si gladius Eius qui dicit: *Mea est ultio* de celo non cecidit, ex nunc severi iudicis adventante iudicio pallore notentur. Vos autem divina iura et humana transgredientes, quos dira cupiditatis ingluvies paratos in omne nefas illexit, nonne terror secunde mortis exagitat, ex quo, primi et soli iugum libertatis horrentes, in romani Principis, mundi regis et Dei ministri, gloriam fremuistis, atque iure prescriptionis utentes, debite subiectionis officium denegando, in rebellionis vesaniam maluistis insurgere? An ignoratis, amentes et discoli, publica iura cum sola temporis terminatione finiri, et nullius prescriptionis calculo fore obnoxia? Nempe legum sanctiones alme declarant, et humana ratio percontando decernit, publica rerum dominia, quantalibet diuturnitate neglecta, nunquam posse vanescere vel abstenuata conquiri; nam quod ad omnium cedit utilitatem, sine omnium detrimento interire non potest, vel etiam infirmari; et hoc Deus et natura non vult, et mortalium penitus abhorreret adsensus. @@ -79,14 +79,14 @@ Videbitis edificia vestra non necessitati prudenter instructa sed delitiis incon Videbitis plebem circumquaque furentem nunc in contraria, pro et contra, deinde in idem adversus vos horrenda clamantem, quoniam simul et ieiuna et timida nescit esse. Templa quoque spoliata, cotidie matronarum frequentata concursu, parvulosque admirantes et inscios peccata patrum luere destinatos videre pigebit. Et si presaga mens mea non fallitur, sic signis veridicis sicut inexpugnabilibus argumentis instructa prenuntians, urbem diutino merore confectam in manus alienorum tradi finaliter, plurima vestri parte seu nece seu captivitate deperdita, perpessuri exilium pauci cum fletu cernetis. Utque breviter colligam, quas tulit calamitates illa civitas gloriosa in fide pro libertate Saguntum, ignominiose vos eas in perfidia pro servitute subire necesse est. -Nec ab inopina Parmensium fortuna sumatis audaciam, qui malesuada fame urgente murmurantes in invicem, in castra Cesaris, absente Cesare, proruperunt; nam et hii, quanquam de Victoria victoriam sint adepti, nichilominus ibi sunt de dolore dolorem memorabiliter consecuti. +Nec ab inopina Parmensium fortuna sumatis audaciam, qui malesuada fame urgente murmurantes in invicem *prius moriamur et in media arma ruamus*, in castra Cesaris, absente Cesare, proruperunt; nam et hii, quanquam de Victoria victoriam sint adepti, nichilominus ibi sunt de dolore dolorem memorabiliter consecuti. Sed recensete fulmina Federici prioris, et Mediolanum consulite pariter et Spoletum; quoniam ipsorum perversione simul et eversione discussa viscera vestra nimium dilatata frigescent, et corda vestra nimium ferventia contrahentur. A, Tuscorum vanissimi, tam natura quam vitio insensati! Quam in noctis tenebris malesane mentis pedes oberrent ante oculos pennatorum, nec perpenditis nec figuratis ignari. Vident namque vos pennati et inmaculati in via, quasi stantes in limine carceris, et miserantem quempiam, ne forte vos liberet captivatos et in compedibus astrictos et manicis, propulsantes. Nec advertitis dominantem cupidinem, quia ceci estis, venenoso susurrio blandientem, minis frustratoriis cohibentem, nec non captivantem vos in lege peccati, ac sacratissimis legibus que iustitie naturalis imitantur ymaginem, parere vetantem; observantia quarum, si leta, si libera, non tantum non servitus esse probatur, quin ymo perspicaciter intuenti liquet ut est ipsa summa libertas. Nam quid aliud hec nisi liber cursus voluntatis in actum quem suis leges mansuetis expediunt? Itaque solis existentibus liberis qui voluntarie legi obediunt, quos vos esse censebitis qui, dum pretenditis libertatis affectum, contra leges universas in legum principem conspiratis? O miserrima Fesulanorum propago, et iterum iam punita barbaries! An parum timoris prelibata incutiunt? Omnino vos tremere arbitror vigilantes, quanquam spem simuletis in facie verboque mendaci, atque in somniis expergisci plerunque, sive pavescentes infusa presagia, sive diurna consilia recolentes. -Verum si merito trepidantes insanisse penitet non dolentes, ut in amaritudinem penitentie metus dolorisque rivuli confluant, vestris animis infigenda supersunt, quod Romane rei baiulus hic divus et triumphator Henricus, non sua privata sed publica mundi commoda sitiens, ardua queque pro nobis aggressus est sua sponte penas nostras participans, tanquam ad ipsum, post Christum, digitum prophetie propheta direxerit Ysaias, cum, spiritu Dei revelante, predixit. -Igitur tempus amarissime penitendi vos temere presumptorum, si dissimulare non vultis, adesse conspicitis. Et sera penitentia hoc a modo venie genitiva non erit, quin potius tempestive animadversionis exordium. +Verum si merito trepidantes insanisse penitet non dolentes, ut in amaritudinem penitentie metus dolorisque rivuli confluant, vestris animis infigenda supersunt, quod Romane rei baiulus hic divus et triumphator Henricus, non sua privata sed publica mundi commoda sitiens, ardua queque pro nobis aggressus est sua sponte penas nostras participans, tanquam ad ipsum, post Christum, digitum prophetie propheta direxerit Ysaias, cum, spiritu Dei revelante, predixit: *Vere languores nostros ipse tulit et dolores nostros ipse portavit*. +Igitur tempus amarissime penitendi vos temere presumptorum, si dissimulare non vultis, adesse conspicitis. Et sera penitentia hoc a modo venie genitiva non erit, quin potius tempestive animadversionis exordium. Est enim: quoniam peccator percutitur, ut sine retractatione moriatur. Scriptum pridie Kalendas Apriles in finibus Tuscie sub fontem Sarni, faustissimi cursus Henrici Cesaris ad Ytaliam anno primo. Sanctissimo gloriosissimo atque felicissimo triumphatori et domino singulari domino Henrico divina providentia Romanorum Regi et semper Augusto, devotissimi sui Dantes Alagherii Florentinus et exul inmeritus ac universaliter omnes Tusci qui pacem desiderant, terre osculum ante pedes. @@ -95,13 +95,29 @@ At livor antiqui et implacabilis hostis, humane prosperitati semper et latenter Hinc diu super flumina confusionis deflevimus, et patrocinia iusti regis incessanter implorabamus, qui satellitium sevi tyranni disperderet et nos in nostra iustitia reformaret. Cumque tu, Cesaris et Augusti successor, Apennini iuga transiliens veneranda signa Tarpeia retulisti, protinus longa substiterunt suspiria lacrimarumque diluvia desierunt; et, ceu Titan, preoptatus exoriens, nova spes Latio seculi melioris effulsit. Tunc plerique vota sua prevenientes in iubilo tam Saturnia regna quam Virginem redeuntem cum Marone cantabant. -Verum quia sol noster, sive desiderii fervor hoc submoneat sive facies veritatis, aut morari iam creditur aut retrocedere supputatur, quasi Iosue denuo vel Amos filius imperaret, incertitudine dubitare compellimur et in vocem Precursoris irrumpere sic. +Verum quia sol noster, sive desiderii fervor hoc submoneat sive facies veritatis, aut morari iam creditur aut retrocedere supputatur, quasi Iosue denuo vel Amos filius imperaret, incertitudine dubitare compellimur et in vocem Precursoris irrumpere sic: *Tu es qui venturus es, an alium expectamus?*. Et quamvis longa sitis in dubium que sunt certa propter esse propinqua, ut adsolet, furibunda deflectat, nichilominus in te credimus et speramus, asseverantes te Dei ministrum et Ecclesie filium et Romane glorie promotorem. Nam et ego qui scribo tam pro me quam pro aliis, velut decet imperatoriam maiestatem benignissimum vidi et clementissimum te audivi, cum pedes tuos manus mee tractarunt et labia mea debitum persolverunt. +Tunc exultavit in te spiritus meus, cum tacitus dixi mecum: *Ecce Agnus Dei, ecce qui tollit peccata mundi*. Sed quid tam sera moretur segnities admiramur, quando iamdudum in valle victor Eridani non secus Tusciam derelinquis, pretermittis et negligis, quam si iura tutanda Imperii circumscribi Ligurum finibus arbitreris; non prorsus, ut suspicamur, advertens, quoniam Romanorum gloriosa potestas nec metis Ytalie nec tricornis Europe margine coarctatur. Nam etsi vim passa in angustum gubernacula sua contraxerit, undique tamen de inviolabili iure fluctus Amphitritis attingens vix ab inutili unda Oceani se circumcingi dignatur. +*Scriptum etenim nobis est: +Nascetur pulcra Troyanus origine Cesar, +imperium Oceano, famam qui terminet astris*. +Et cum universaliter orbem describi edixisset Augustus, ut bos noster evangelizans accensus Ignis eterni flamma remugit, si non de iustissimi principatus aula prodiisset edictum, unigenitus Dei Filius homo factus ad profitendum secundum naturam assumptam edicto se subditum, nequaquam tunc nasci de Virgine voluisset; non enim suasisset iniustum, quem *omnem iustitiam implere* decebat. +Pudeat itaque in angustissima mundi area irretiri tam diu quem mundus omnis expectat; et ab Augusti circumspectione non defluat quod Tuscana tyrannis in dilationis fiducia confortatur, et cotidie malignantium cohortando superbiam vires novas accumulat, temeritatem temeritati adiciens. +Intonet iterum vox illa Curionis in Cesarem: +*Dum trepidant nullo firmate robore partes, +tolle moras: semper nocuit differre paratis: +par labor atque metus pretio maiore petuntur*. +Intonet illa vox increpitantis Anubis iterum in Eneam: +*Si te nulla movet tantarum gloria rerum, +nec super ipse tua moliris laude laborem, +Ascanium surgentem et spes heredis Iuli +respiee, cui regnum Ytalie Romanaque tellus +debentur*. Iohannes namque, regius primogenitus tuus et rex, quem, post diei orientis occasum, mundi successiva posteritas prestolatur, nobis est alter Ascanius, qui vestigia magni genitoris observans, in Turnos ubique sicut leo deseviet et in Latinos velut agnus mitescet. -Precaveant sacratissimi regis alta consilia, ne celeste iudicium Samuelis illa verba reasperet. Nam et tu in regem sacratus es ut Amalech percutias et Agag non pareas, atque ulciscaris Illum qui misit te de gente brutali et de festina sua sollempnitate; que quidem et Amalech et Agag sonare dicuntur. +Precaveant sacratissimi regis alta consilia, ne celeste iudicium Samuelis illa verba reasperet: *Nonne cum parvulus esses in oculis tuis, caput in tribubus Israel factus es, unxitque te Dominus in regem super Israel, et misit te Deus in via et ait: Vade et interfice peccatores Amalech?*. Nam et tu in regem sacratus es ut Amalech percutias et Agag non pareas, atque ulciscaris Illum qui misit te de gente brutali et de festina sua sollempnitate; que quidem et Amalech et Agag sonare dicuntur. Tu Mediolani tam vernando quam hiemando moraris et hydram pestiferam per capitum amputationem reris extinguere? Quod si magnalia gloriosi Alcide recensuisses, te ut illum falli cognosceres, cui pestilens animal, capite repullulante multiplici, per damnum crescebat, donec instanter magnanimus vite principium impetivit. Non etenim ad arbores extirpandas valet ipsa ramorum incisio quin iterum multiplicius virulenter ramificent, quousque radices incolumes fuerint ut prebeant alimentum. Quid, preses unice mundi, peregisse preconicis cum cervicem Cremone deflexeris contumacis? nonne tune vel Brixie vel Papie rabies inopina turgescet? Ymo, que cum etiam flagellata resederit, mox alia Vercellis vel Pergami vel alibi returgebit, donec huius scatescentie causa radicalis tollatur, et radice tanti erroris avulsa, cum trunco rami pungitivi arescant. @@ -109,7 +125,7 @@ An ignoras, excellentissime principum, nec de specula summe celsitudinis deprehe Hec est vipera versa in viscera genitricis; hec est languida pecus gregem domini sui sua contagione commaculans; hec Myrrha scelestis et impia in Cinyre patris amplexus exestuans; hec Amata illa impatiens, que, repulso fatali connubio, quem fata negabant generum sibi adscire non timuit, sed in bella furialiter provocavit, et demum, male ausa luendo, laqueo se suspendit. Vere matrem viperea feritate dilaniare contendit, dum contra Romam cornua rebellionis exacuit, que ad ymaginem suam atque similitudinem fecit illam. Vere fumos, evaporante sanie, vitiantes exhalat, et inde vicine pecudes et inscie contabescunt, dum falsis illiciendo blanditiis et figmentis aggregat sibi finitimos et infatuat aggregatos. Vere in paternos ardet ipsa concubitus, dum improba procacitate conatur summi Pontificis, qui pater est patrum, adversum te violare assensum. -Vere, proprie voluntatis ydolum venerando, dum regem aspernata legiptimum non erubescit insana regi non suo iura non sua pro male agendi potestate pacisci. +Vere *Dei ordinationi resistit*, proprie voluntatis ydolum venerando, dum regem aspernata legiptimum non erubescit insana regi non suo iura non sua pro male agendi potestate pacisci. Sed attendat ad laqueum mulier furiata quo se innectit. Nam sepe quis in reprobum sensum traditur, ut traditus faciat ea que non conveniunt; que quamvis iniusta sint opera, iusta tamen supplicia esse noscuntur. Eia itaque, rumpe moras, proles altera Isai, sume tibi fiduciam de oculis Domini Dei Sabaoth coram quo agis, et Goliam hunc in funda sapientie tue atque in lapide virium tuarum prosterne; quoniam in eius occasu nox et umbra timoris castra Philistinorum operiet: fugient Philistei et liberabitur Israel. Tunc hereditas nostra, quam sine intermissione deflemus ablatam, nobis erit in integrum restituta; ac quemadmodum, sacrosancte Ierusalem memores, exules in Babilone gemiscimus, ita tunc cives et respirantes in pace, confusionis miserias in gaudio recolemus. @@ -134,16 +150,16 @@ Verum quia nonnulla regalium clausularum videbatur hortari ut, si quando nuntior Audiat, ex quo iubet, Romanorum pia et serena Maiestas, quoniam tempore missionis presentium coniunx predilectus et ego, Dei dono, vigebamus incolumes, liberorum sospitate guadentes, tanto solito letiores quanto signa resurgentis Imperii meliora iam secula promittebant. Missum de Castro Poppii xv Kalendas Iunias, faustissimi cursus Henrici Cesaris ad Ytaliam anno primo. -Principum quondam Phariseorum cupiditas que sacerdotium vetus abominabile fecit, non modo levitice prolis ministerium transtulit, quin et preelecte civitati David obsidionem peperit et ruinam. +*Quomodo sola sedet civitas plena populo! facta est quasi vidua domina gentium*. Principum quondam Phariseorum cupiditas que sacerdotium vetus abominabile fecit, non modo levitice prolis ministerium transtulit, quin et preelecte civitati David obsidionem peperit et ruinam. Quod quidem de specula punctalis eternitatis intuens qui solus eternus est, mentem Deo dignam viri prophetici per Spiritum Sanctum sua iussione impressit, et is sanctam Ierusalem velut exstinctam per verba presignata et nimium, proh dolor!, iterata deflevit. Nos quoque eundem Patrem et Filium, eundem Deum et hominem, nec non eandem Matrem et Virginem profitentes, propter quos et propter quorum salutem ter de caritate interrogatum et dictum est: Petre, pasce sacrosanctum ovile; Romam–cui, post tot triumphorum pompas, et verbo et opere Christus orbis confirmavit imperium, quam etiam ille Petrus, et Paulus gentium predicator, in apostolicam sedem aspergine proprii sanguinis consecravit –, cum Ieremia, non lugenda prevenientes sed post ipsa dolentes, viduam et desertam lugere compellimur. -Piget, heu!, non minus quam plagam lamentabilem cernere, quod heresium, impietatis fautores, Iudei, Saraceni et gentes, sabbata nostra rident, et, ut fertur, conclamant; et quod forsan suis insidiis apostate Potestates contra defensantes Angelos hoc adscribunt; et, quod horribilius est, quod astronomi quidam et crude prophetantes necessarium asserunt quod, male usi libertate arbitrii, eligere maluistis. +Piget, heu!, non minus quam plagam lamentabilem cernere, quod heresium, impietatis fautores, Iudei, Saraceni et gentes, sabbata nostra rident, et, ut fertur, conclamant: *Ubi est Deus eorum?*; et quod forsan suis insidiis apostate Potestates contra defensantes Angelos hoc adscribunt; et, quod horribilius est, quod astronomi quidam et crude prophetantes necessarium asserunt quod, male usi libertate arbitrii, eligere maluistis. Vos equidem, Ecclesie militantis veluti primi prepositi pili, per manifestam orbitam Crucifixi currum Sponse regere negligentes, non aliter quam falsus auriga Pheton exorbitastis; et quorum sequentem gregem per saltus peregrinationis huius illustrare intererat, ipsum una vobiscum ad precipitium traduxistis. Nec adimitanda recenseo–cum dorsa, non vultus, ad Sponse vehiculum habeatis, et vere dici possetis, qui Prophete ostensi sunt, male versi ad templum–vobis ignem de celo missum despicientibus, ubi nunc are ab alieno calescunt; vobis columbas in templo vendentibus, ubi que pretio mensurari non possunt, in detrimentum hinc inde commutantium venalia facta sunt. Sed attendatis ad funiculum, attendatis ad ignem, neque patientiam contemnatis Illius qui ad penitentiam vos expectat. Quod si de prelibato precipitio dubitatur, quid aliud declarando respondeam, nisi quod in Alcimum cum Demetrio consensistis? -Quippe de ovibus in pascuis Iesu Christi minima una sum; quippe nulla pastorali auctoritate abutens, quoniam divitie mecum non sunt. -Nam etiam in sonuit iam Deo placita veritas, et cecus natus veritatem confessus est, quam Pharisei non modo tacebant, sed et maligne reflectere conabantur. Hiis habeo persuasum quod audeo. +Forsitan et quis iste, qui Oze repentinum supplicium non formidans, ad arcam, quamvis labantem, se erigit? indignanter obiurgabitis. Quippe de ovibus in pascuis Iesu Christi minima una sum; quippe nulla pastorali auctoritate abutens, quoniam divitie mecum non sunt. Non ergo divitiarum, sed *gratia Dei sum id quod sum*, et *zelus domus eius comedit me*. +Nam etiam in *ore lactentium et infantium* sonuit iam Deo placita veritas, et cecus natus veritatem confessus est, quam Pharisei non modo tacebant, sed et maligne reflectere conabantur. Hiis habeo persuasum quod audeo. Habeo preter hec preceptorem Phylosophum qui, cuncta moralia dogmatizans, amicis omnibus veritatem docuit preferendam. Nec Oze presumptio quam obiectandam quis crederet, quasi temere prorumpentem me inficit sui tabe reatus; quia ille ad arcam, ego ad boves calcitrantes et per abvia distrahentes attendo. Ille ad arcam proficiat qui salutiferos oculos ad naviculam fluctuantem aperuit. Non itaque videor quemquam exacerbasse ad iurgia; quin potius confusionis ruborem et in vobis et aliis, nomine solo archimandritis, per orbem dumtaxat pudor eradicatus non sit totaliter, accendisse; cum de tot pastoris officium usurpantibus, de tot ovibus, et si non ablatis, neglectis tamen et incustoditis in pascuis, una sola vox, sola pia, et hec privata, in matris Ecclesie quasi funere audiatur. @@ -159,7 +175,7 @@ Et ad vos hec sunt maxime qui sacrum Tiberim parvuli cognovistis. Nam etsi Latia Et si ceteros Ytalos in presens miseria dolore confecit et rubore confudit, erubescendum esse vobis dolendumque quis dubitet, qui causa insolite sui vel Solis eclipsis tum fuistis? Tu pre omnibus, Urse, ne degratiati college perpetuo remanerent inglorii; et illi, ut militantis Ecclesie veneranda insignia que forsan non emeriti sed immeriti coacti posuerant, apostolici culminis auctoritate resumerent. Tu quoque, Transtiberine, sectator factionis alterius, ut ira defuncti Antistitis in te velut ramus insitionis in trunco non suo frondesceret, quam in triumphatam Carthaginem nondum exueras, illustrium Scipionum patrie potuisti hunc animum sine ulla tui iudicii contradictione preferre. -Emendabitur quidem–quanquam non sit quin nota infamis Apostolicam Sedem usque ad ignem, cui celi qui nunc sunt et terra sunt reservati, deturpet –, si unanimes omnes qui huiusmodi exorbitationis fuistis auctores, pro Sponsa Christi, pro sede Sponse que Roma est, pro Ytalia nostra, et ut plenius dicam, pro tota civitate peregrinante in terris, viriliter propugnetis, ut de palestra iam cepti certaminis undique ab Occeani margine circumspecta, vosmetipsos cum gloria offerentes, audire possitis; et ut Vasconum obprobrium qui tam dira cupidine conflagrantes Latinorum gloriam sibi usurpare contendunt, per secula cuncta futura sit posteris in exemplum. +Emendabitur quidem–quanquam non sit quin nota infamis Apostolicam Sedem usque ad ignem, cui celi qui nunc sunt et terra sunt reservati, deturpet –, si unanimes omnes qui huiusmodi exorbitationis fuistis auctores, pro Sponsa Christi, pro sede Sponse que Roma est, pro Ytalia nostra, et ut plenius dicam, pro tota civitate peregrinante in terris, viriliter propugnetis, ut de palestra iam cepti certaminis undique ab Occeani margine circumspecta, vosmetipsos cum gloria offerentes, audire possitis: *Gloria in excelsis*; et ut Vasconum obprobrium qui tam dira cupidine conflagrantes Latinorum gloriam sibi usurpare contendunt, per secula cuncta futura sit posteris in exemplum. In litteris vestris et reverentia debita et affectione receptis, quam repatriatio mea cure sit vobis et animo, grata mente ac diligenti animadversione concepi; et inde tanto me districtius obligastis, quando rarius exules invenire amicos contingit. Ad illarum vero significata responsio, etsi non erit qualem forsan pusillanimitas appeteret aliquorum, ut sub examine vestri consilii ante iudicium ventiletur, affectuose deposco. diff --git a/testi_1/EpistolaXIII_1.txt b/testi_1/EpistolaXIII_1.txt index ab4cc5c..4edaa3f 100644 --- a/testi_1/EpistolaXIII_1.txt +++ b/testi_1/EpistolaXIII_1.txt @@ -1,7 +1,8 @@ Magnifico atque victorioso domino, domino Cani Grandi de la Scala, sacratissimi cesarei principatus in urbe Verona et civitate Vicentie vicario generali, devotissimus suus Dantes Alagherii, Florentinus natione non moribus, vitam orat per tempora diuturna felicem, et gloriosi nominis perpetuum incrementum. + Inclita vestre magnificentie laus, quam fama vigil volitando disseminat, sic distrahit in diversa diversos, ut hos in spem sue prosperitatis attollat, hos exterminii deiciat in terrorem. Huius quidem preconium, facta modernorum exsuperans, tanquam veri existentia latius, arbitrabar aliquando superfluum. Verum, ne diuturna me nimis incertitudo suspenderet, velut Austri regina Ierusalem petiit, velut Pallas petiit Elicona, Veronam petii fidis oculis discussurus audita, ibique magnalia vestra vidi, vidi beneficia simul et tetigi; et quemadmodum prius dictorum ex parte suspicabar excessum, sic posterius ipsa facta excessiva cognovi. Quo factum est ut ex auditu solo cum quadam animi subiectione benivolus prius exstiterim; sed ex visu postmodum devotissimus et amicus. -Nec reor amici nomen assumens, ut nonnulli forsitan obiectarent, reatum presumptionis incurrere, cum non minus dispares connectantur quam pares amicitie sacramento. Nam si delectabiles et utiles amicitias inspicere libeat, illis persepius inspicienti patebit, preheminentes inferioribus coniugari personas. Et si ad veram ac per se amicitiam torqueatur intuitus, nonne illustrium summorumque principum plerunque viros fortuna obscuros, honestate preclaros, amicos fuisse constabit? Quidni, cum etiam Dei et hominis amicitia nequaquam impediatur excessu? Quod si cuiquam, quod asseritur, nunc videretur indignum, Spiritum Sanctum audiat, amicitie sue participes quosdam homines profitentem. Nam in Sapientia de sapientia legitur. Sed habet imperitia vulgi sine discretione iudicium; et quemadmodum solem pedalis magnitudinis arbitratur, sic et circa mores vana credulitate decipitur. Nos autem, quibus optimum quod est in nobis noscere datum est, gregum vestigia sectari non decet, quin ymo suis erroribus obviare tenemur. Nam intellectu ac ratione degentes, divina quadam libertate dotati, nullis consuetudinibus astringuntur; nec mirum, cum non ipsi legibus, sed ipsis leges potius dirigantur. Liquet igitur, quod superius dixi, me scilicet esse devotissimum et amicum, nullatenus esse presumptum. -Preferens ergo amicitiam vestram quasi thesaurum carissimum, providentia diligenti et accurata solicitudine illam servare desidero. Itaque, cum in dogmatibus moralis negotii amicitiam adequari et salvari analogo doceatur, ad retribuendum pro collatis beneficiis plus quam semel analogiam sequi michi votivum est; et propter hoc munuscula mea sepe multum conspexi et ab invicem segregavi, nec non segregata percensui, dignius gratiusque vobis inquirens. Neque ipsi preheminentie vestre congruum magis comperi magis quam Comedie sublimem canticam, que decoratur titulo Paradisi; et illam sub presenti epistola, tanquam sub epigrammate proprio dedicatam, vobis ascribo, vobis offero, vobis denique recommendo. -Illud quoque preterire silentio simpliciter inardescens non sinit affectus, quod in hac donatione plus dono quam domino et honoris et fame conferri potest videri.Quidni cum eius titulum iam presagiam de gloria vestri nominis ampliandum? Satis actenus videbar expressisse quod de proposito fuit; sed zelus gratie vestre, quam sitio quasi vitam parvipendens, a primordio metam prefixam urget ulterius. Itaque, formula consumata epistole, ad introductionem oblati operis aliquid sub lectoris officio compendiose aggrediar. - -In parte vero executiva, que fuit divisa contra totum prologum, nec dividendo nec sententiando quicquam dicetur ad presens, nisi hoc, quod ubique proceditur ascendendo de celo in celum, et recitatur de animabus beatis inventis in quolibet orbe. Et quia illa vera beatitudo in sentiendo veritatis principio consistit - ut patet per Iohannem ibi, et cetera; et per Boetium in tertio De Consolatione ibi -, inde est quod, ad ostendendum gloriam beatitudinis in illis animabus, ab eis tanquam videntibus omnem veritatem multa queruntur, que magnam habent utilitatem et delectationem. Et quia, invento principio seu primo, videlicet Deo, nichil est quod ulterius queratur, cum sit Alpha et O, idest principium et finis, ut visio Iohannis designat, in ipso Deo terminatur tractatus, qui est benedictus in secula seculorum. \ No newline at end of file +Nec reor amici nomen assumens, ut nonnulli forsitan obiectarent, reatum presumptionis incurrere, cum non minus dispares connectantur quam pares amicitie sacramento. Nam si delectabiles et utiles amicitias inspicere libeat, illis persepius inspicienti patebit, preheminentes inferioribus coniugari personas. Et si ad veram ac per se amicitiam torqueatur intuitus, nonne illustrium summorumque principum plerunque viros fortuna obscuros, honestate preclaros, amicos fuisse constabit? Quidni, cum etiam Dei et hominis amicitia nequaquam impediatur excessu? Quod si cuiquam, quod asseritur, nunc videretur indignum, Spiritum Sanctum audiat, amicitie sue participes quosdam homines profitentem. Nam in Sapientia de sapientia legitur, quoniam *infinitus thesaurus est hominibus, quo qui usi sunt, participes facti sunt amicitie Dei*. Sed habet imperitia vulgi sine discretione iudicium; et quemadmodum solem pedalis magnitudinis arbitratur, sic et circa mores vana credulitate decipitur. Nos autem, quibus optimum quod est in nobis noscere datum est, gregum vestigia sectari non decet, quin ymo suis erroribus obviare tenemur. Nam intellectu ac ratione degentes, divina quadam libertate dotati, nullis consuetudinibus astringuntur; nec mirum, cum non ipsi legibus, sed ipsis leges potius dirigantur. Liquet igitur, quod superius dixi, me scilicet esse devotissimum et amicum, nullatenus esse presumptum. +Preferens ergo amicitiam vestram quasi thesaurum carissimum, providentia diligenti et accurata solicitudine illam servare desidero. Itaque, cum in dogmatibus moralis negotii amicitiam adequari et salvari analogo doceatur, ad retribuendum pro collatis beneficiis plus quam semel analogiam sequi michi votivum est; et propter hoc munuscula mea sepe multum conspexi et ab invicem segregavi, nec non segregata percensui, dignius gratiusque vobis inquirens. Neque ipsi preheminentie vestre congruum magis comperi magis quam Comedie sublimem canticam, que decoratur titulo Paradisi; et illam sub presenti epistola, tanquam sub epigrammate proprio dedicatam, vobis ascribo, vobis offero, vobis denique recommendo. +Illud quoque preterire silentio simpliciter inardescens non sinit affectus, quod in hac donatione plus dono quam domino et honoris et fame conferri potest videri.Quidni cum eius titulum iam presagiam de gloria vestri nominis ampliandum? Satis actenus videbar expressisse quod de proposito fuit; sed zelus gratie vestre, quam sitio quasi vitam parvipendens, a primordio metam prefixam urget ulterius. Itaque, formula consumata epistole, ad introductionem oblati operis aliquid sub lectoris officio compendiose aggrediar. + +In parte vero executiva, que fuit divisa contra totum prologum, nec dividendo nec sententiando quicquam dicetur ad presens, nisi hoc, quod ubique proceditur ascendendo de celo in celum, et recitatur de animabus beatis inventis in quolibet orbe. Et quia illa vera beatitudo in sentiendo veritatis principio consistit - ut patet per Iohannem ibi: *Hec est vita eterna, ut cognoscant te Deum verum*, et cetera; et per Boetium in tertio De Consolatione ibi: *Te cernere finis* -, inde est quod, ad ostendendum gloriam beatitudinis in illis animabus, ab eis tanquam videntibus omnem veritatem multa queruntur, que magnam habent utilitatem et delectationem. Et quia, invento principio seu primo, videlicet Deo, nichil est quod ulterius queratur, cum sit Alpha et O, idest principium et finis, ut visio Iohannis designat, in ipso Deo terminatur tractatus, qui est benedictus in secula seculorum. \ No newline at end of file diff --git a/testi_1/EpistolaXIII_2.txt b/testi_1/EpistolaXIII_2.txt index ad28230..e579b0a 100644 --- a/testi_1/EpistolaXIII_2.txt +++ b/testi_1/EpistolaXIII_2.txt @@ -1,32 +1,42 @@ -Sicut dicit Philosophus in secundo Metaphysicorum; cuius ratio est, quia veritas de re, que in veritate consistit tanquam in subiecto, est similitudo perfecta rei sicut est. Eorum vero que sunt, quedam sic sunt, ut habeant esse absolutum in se; quedam sunt ita, ut habeant esse dependens ab alio per relationem quandam, ut ea quorum esse est ad aliud se habere ut relativa: sicut pater et filius, dominus et servus, duplum et dimidium, totum et pars, et huiusmodi, in quantum talia. Proptereaquodque esse talium dependet ab alio, consequens est quod eorum veritas ab alio dependeat: ignorato enim dimidio, nunquam cognoscitur duplum; et sic de aliis. -Volentes igitur aliqualem introductionem tradere de parte operis alicuius, oportet aliquam notitiam tradere de toto cuius est pars. Quapropter et ego, volens de parte supra nominata totius Comedie aliquid tradere per modum introductionis, aliquid de toto opere premittendum existimavi, ut facilior et perfectior sit ad partem introitus. Sex igitur sunt que in principio cuiusque doctrinalis operis inquirenda sunt, videlicet subiectum, agens, forma, finis, libri titulus, et genus phylosophie. De istis tria sunt in quibus pars ista, quam vobis destinare proposui, variatur a toto, scilicet subiectum, forma et titulus; in aliis vero non variatur, sicut apparet inspicienti; et ideo, circa considerationem de toto, ista tria inquirenda seorsum sunt: quo facto, satis patebit ad introductionem partis. Deinde inquiremus alia tria, non solum per respectum ad totum, sed etiam per respectum ad ipsam partem oblatam. -Ad evidentiam itaque dicendorum, sciendum est quod istius operis non est simplex sensus, ymo dici potest polisemos, hoc est plurium sensuum; nam primus sensus est qui habetur per litteram, alius est qui habetur per significata per litteram. Et primus dicitur litteralis, secundus vero allegoricus, sive moralis. Qui modus tractandi, ut melius pateat, potest considerari in istis versibus. +Sicut dicit Philosophus in secundo Metaphysicorum: *Sicut res se habet ad esse, sic habet se ad veritatem*; cuius ratio est, quia veritas de re, que in veritate consistit tanquam in subiecto, est similitudo perfecta rei sicut est. Eorum vero que sunt, quedam sic sunt, ut habeant esse absolutum in se; quedam sunt ita, ut habeant esse dependens ab alio per relationem quandam, ut ea quorum esse est ad aliud se habere ut relativa: sicut pater et filius, dominus et servus, duplum et dimidium, totum et pars, et huiusmodi, in quantum talia. Proptereaquodque esse talium dependet ab alio, consequens est quod eorum veritas ab alio dependeat: ignorato enim dimidio, nunquam cognoscitur duplum; et sic de aliis. +Volentes igitur aliqualem introductionem tradere de parte operis alicuius, oportet aliquam notitiam tradere de toto cuius est pars. Quapropter et ego, volens de parte supra nominata totius Comedie aliquid tradere per modum introductionis, aliquid de toto opere premittendum existimavi, ut facilior et perfectior sit ad partem introitus. Sex igitur sunt que in principio cuiusque doctrinalis operis inquirenda sunt, videlicet subiectum, agens, forma, finis, libri titulus, et genus phylosophie. De istis tria sunt in quibus pars ista, quam vobis destinare proposui, variatur a toto, scilicet subiectum, forma et titulus; in aliis vero non variatur, sicut apparet inspicienti; et ideo, circa considerationem de toto, ista tria inquirenda seorsum sunt: quo facto, satis patebit ad introductionem partis. Deinde inquiremus alia tria, non solum per respectum ad totum, sed etiam per respectum ad ipsam partem oblatam. +Ad evidentiam itaque dicendorum, sciendum est quod istius operis non est simplex sensus, ymo dici potest polisemos, hoc est plurium sensuum; nam primus sensus est qui habetur per litteram, alius est qui habetur per significata per litteram. Et primus dicitur litteralis, secundus vero allegoricus, sive moralis, *sive anagogicus*. Qui modus tractandi, ut melius pateat, potest considerari in istis versibus: +*In exitu Israel de Egypto, +domus Iacob de populo barbaro, +facta est Iudea sanctificatio eius, +Israel potestas eius.* Nam si ad litteram solam inspiciamus, significatur nobis exitus filiorum Israel de Egipto, tempore Moysis; si ad allegoriam, significatur nobis nostra redemptio facta per Christum; si ad moralem sensum, significatur nobis conversio anime de luctu et miseria peccati ad statum gratie; si ad anagogicum, significatur exitus anime sancte ab huius corruptionis servitute ad eternam glorie libertatem. Et quomodo isti sensus mistici variis appellantur nominibus, generaliter omnes dici possunt allegorici, cum sint a litterali sive historiali diversi. Nam allegoria dicitur ab alleon grece, quod in latinum dicitur alienum, sive diversum. Hiis visis, manifestum est quod duplex oportet esse subiectum, circa quod currant alterni sensus. Et ideo videndum est de subiecto huius operis, prout ad litteram accipitur; deinde de subiecto, prout allegorice sententiatur. Est ergo subiectum totius operis, litteraliter tantum accepti, status animarum post mortem simpliciter sumptus; nam de illo et circa illum totius operis versatur processus. Si vero accipiatur opus allegorice, subiectum est homo prout merendo et demerendo per arbitrii libertatem iustitie premiandi et puniendi obnoxius est. Forma vero est duplex: forma tractatus et forma tractandi. Forma tractatus est triplex, secundum triplicem divisionem. Prima divisio est, qua totum opus dividitur in tres canticas. Secunda, qua quelibet cantica dividitur in cantus. Tertia, qua quilibet cantus dividitur in rithimos. Forma sive modus tractandi est poeticus, fictivus et descriptivus, digressivus, transumptivus, et cum hoc diffinitivus, divisivus, probativus, improbativus, et exemplorum positivus. -Ad cuius notitiam sciendum est quod comedia dicitur a comos, villa, et oda, quod est cantus, unde comedia quasi villanus cantus. Et est comedia genus quoddam poetice narrationis, ab omnibus aliis differens. Differt ergo a tragedia, in materia per hoc, quod tragedia in principio est admirabilis et quieta et in fine seu exitu fetida et horribilis; et dicitur propter hoc a tragos, quod est hircus, et oda, quasi cantus hircinus, idest fetidus ad modum hirci, ut patet per Senecam in suis tragediis. Comedia vero inchoat asperitatem alicuius rei, sed eius materia prospere terminatur, ut patet per Terentium in suis comediis. Et hinc consueverunt dictatores quidam in suis salutationibus dicere loco salutis, tragicum principium, et comicum finem. Similiter differunt in modo loquendi: elate et sublime tragedia, comedia vero remisse et humiliter, sicut vult Oratius in sua Poetria, ubi licentiat aliquando comicos ut tragedos loqui, et sic e converso. +Libri titulus est: *Incipit Comedia Dantis Alagherii, Florentini natione non moribus*. Ad cuius notitiam sciendum est quod comedia dicitur a comos, villa, et oda, quod est cantus, unde comedia quasi villanus cantus. Et est comedia genus quoddam poetice narrationis, ab omnibus aliis differens. Differt ergo a tragedia, in materia per hoc, quod tragedia in principio est admirabilis et quieta et in fine seu exitu fetida et horribilis; et dicitur propter hoc a tragos, quod est hircus, et oda, quasi cantus hircinus, idest fetidus ad modum hirci, ut patet per Senecam in suis tragediis. Comedia vero inchoat asperitatem alicuius rei, sed eius materia prospere terminatur, ut patet per Terentium in suis comediis. Et hinc consueverunt dictatores quidam in suis salutationibus dicere loco salutis, *tragicum principium, et comicum finem*. Similiter differunt in modo loquendi: elate et sublime tragedia, comedia vero remisse et humiliter, sicut vult Oratius in sua Poetria, ubi licentiat aliquando comicos ut tragedos loqui, et sic e converso: + +*Interdum tamen et vocem comedia tollit, +Iratusque Chremes tumido delitigat ore; +Et tragicus plerunque dolet sermone pedestri +Telephus et Peleus etc.* + Et per hoc patet quod comedia dicitur presens opus. Nam si ad materiam respiciamus, a principio horribilis et fetida est, quia Infernus, in fine prospera, desiderabilis et grata, quia Paradisus; ad modum loquendi, remissus est modus et humilis, quia locutio vulgaris, in qua et muliercule comunicant. Et sic patet quare Comedia dicitur. Sunt et alia genera narrationum poeticarum, sicut carmen bucolicum, elegia, satira, et sententia votiva, ut etiam per Oratium patere potest in sua Poetria; sed de istis ad presens nichil dicendum est. Potest amodo patere quomodo assignandum sit subiectum partis oblate. Nam si totius operis litteraliter sumpti sic est subiectum, status animarum post mortem non contractus sed simpliciter acceptus, manifestum est quod hac in parte talis status est subiectum, sed contractus, scilicet status animarum beatarum post mortem. Et si totius operis allegorice sumpti subiectum est homo, prout merendo et demerendo per arbitrii libertatem est iustitie premiandi et puniendi obnoxius, manifestum est in hac parte hoc subiectum contrahi, et est homo, prout merendo obnoxius est iustitie premiandi. Et sic patet de forma partis per formam assignatam totius; nam, si forma tractatus in toto est triplex, in hac parte tantum est duplex, scilicet divisio cantuum et rithimorum. Non eius potest esse propria forma divisio prima, cum ista pars sit prime divisionis. -Patet etiam libri titulus seu de libri titulo. +Patet etiam libri titulus seu de libri titulo. Nam titulus totius libri est *Incipit Comedia*, et cetera; titulus autem huius partis est: *Incipit cantica tertia Comedie Dantis, et cetera, que dicitur Paradisu*. Inquisitis hiis tribus in quibus variatur pars a toto, videndum est de aliis tribus in quibus nulla variatio est a toto ad partem. Agens igitur totius et partis est ille qui dictus est, et totaliter videtur esse. Finis totius et partis esse posset et multiplex, scilicet propinquus et remotus; sed, omissa subtili investigatione, dicendum est breviter quod finis totius et partis est removere viventes in hac vita de statu miserie et perducere ad statum felicitatis. -Genus vero phylosophie, sub quo hic in toto et parte proceditur, est morale negotium, sive ethica, quia non ad speculandum, sed ad opus inventum est totum et pars. Nam si in aliquo loco vel passu pertractatur ad modum speculativi negotii, hoc non est gratia speculativi negotii, sed gratia operis; quia, ut ait Phylosophus in secundo Methaphysicorum aliquando. -Hiis itaque premissis, ad expositionem littere secundum quandam prelibationem accedendum est, et illud prenunciandum, quod expositio littere nichil aliud est quam forme operis manifestatio. Dividitur ergo ista pars, seu tertia cantica, que Paradisus dicitur, principaliter in duas partes, scilicet in prologum et partem executivam. Pars secunda incipit ibi, quasi in medio primi. -De parte prima sciendum est quod, quamvis comuni ratione posset dici exordium, proprie autem loquendo non debet dici nisi prologus; quod Phylosophus in tertio Rhetoricorum videtur innuere, ubi dicit quod. Est etiam prenotandum quod previatio ista, que comuniter exordium dici potest, aliter fit a poetis, aliter fit a rhetoribus. Rethores enim consuevere prelibare dicenda, ut animum comparent auditoris; sed poete non solum hoc faciunt, quin ymo post hec invocationem quandam emittunt. Et hoc est eis conveniens, quia multa invocatione opus est eis, cum aliquid contra comunem modum hominum a superioribus substantiis petendum est, quasi divinum quoddam munus. Ergo presens prologus dividitur in partes duas, quia in prima premittitur quid dicendum sit, in secunda invocatur Apollo; et incipit secunda pars ibi. +Genus vero phylosophie, sub quo hic in toto et parte proceditur, est morale negotium, sive ethica, quia non ad speculandum, sed ad opus inventum est totum et pars. Nam si in aliquo loco vel passu pertractatur ad modum speculativi negotii, hoc non est gratia speculativi negotii, sed gratia operis; quia, ut ait Phylosophus in secundo Methaphysicorum, *ad aliquid et nunc speculantur practici* aliquando. +Hiis itaque premissis, ad expositionem littere secundum quandam prelibationem accedendum est, et illud prenunciandum, quod expositio littere nichil aliud est quam forme operis manifestatio. Dividitur ergo ista pars, seu tertia cantica, que Paradisus dicitur, principaliter in duas partes, scilicet in prologum et partem executivam. Pars secunda incipit ibi, quasi in medio primi: *Surgit mortalibus per diversas fauces*. +De parte prima sciendum est quod, quamvis comuni ratione posset dici exordium, proprie autem loquendo non debet dici nisi prologus; quod Phylosophus in tertio Rhetoricorum videtur innuere, ubi dicit quod *proemium est in oratione rhetorica, sicut prologus in poetica, et preludium in fistulatione*. Est etiam prenotandum quod previatio ista, que comuniter exordium dici potest, aliter fit a poetis, aliter fit a rhetoribus. Rethores enim consuevere prelibare dicenda, ut animum comparent auditoris; sed poete non solum hoc faciunt, quin ymo post hec invocationem quandam emittunt. Et hoc est eis conveniens, quia multa invocatione opus est eis, cum aliquid contra comunem modum hominum a superioribus substantiis petendum est, quasi divinum quoddam munus. Ergo presens prologus dividitur in partes duas, quia in prima premittitur quid dicendum sit, in secunda invocatur Apollo; et incipit secunda pars ibi: *O bone Apollo, ad ultimum laborem*. Propter primam partem notandum quod ad bene exordiendum tria requiruntur, ut dicit Tullius in Nova Rethorica, scilicet ut benevolum, attentum et docilem reddat aliquis auditorem; et hoc maxime in admirabili genere cause, ut ipsemet Tullius dicit. Cum ergo materia circa quam versatur presens tractatus sit admirabilis, et propterea ad admirabile reducenda, ista tria intenduntur in principio exordii sive prologi. Nam dicit se dicturum ea, que qui vidit retinere non potuit in primo celo; in quo dicto omnia illa tria comprehenduntur. Nam in utilitate dicendorum benevolentia paratur, in admirabilitate attentio, in possibilitate docilitas. Utilitatem innuit, cum recitaturum se dicit ea que maxime allectiva sunt desiderii humani, scilicet gaudia Paradisi; admirabilitatem tangit, cum promittit se tam ardua, tam sublimia dicere, scilicet conditiones regni celestis; possibilitatem ostendit, cum dicit se dicturum que mente retinere potuit: si enim homo ipse, et alii poterunt. Hec omnia tanguntur in verbis illis, ubi dicit se fuisse in primo celo, et quod dicere vult de regno celesti quicquid in mente sua quasi thesaurum potuit retinere. Viso igitur de bonitate ac perfectione prime partis prologi, ad litteram accedatur. -Dicit ergo quod gloria primi Motoris, qui Deus est, in omnibus partibus universi resplendet, sed ita ut in aliqua parte magis, et in aliqua minus. Quod autem ubique resplendeat, ratio et auctoritas manifestat. Ratio sic: omne quod est, aut habet esse a se, aut ab alio; sed constat quod habere esse a se non convenit nisi uni, scilicet primo seu principio, qui Deus est, cum habere esse non arguat per se necesse esse, et per se necesse esse non competat nisi uni, scilicet primo seu principio, quod est causa omnium; ergo omnia que sunt, preter unum, habent esse ab aliis. Si ergo accipiatur ultimum in universo, non quodcunque, manifestum est quod id habet esse ab aliquo; et illud a quo habet, habet a se vel ab aliquo. Si a se, sic est primum; si ab aliquo, et illud similiter vel a se, vel ab aliquo. Et cum non aliud esset sic procedere in infinitum in causis agentibus, ut probatur in secundo Metaphysicorum, erit devenire ad primum, qui Deus est. Et sic, mediate vel inmediate, omne quod habet esse habet esse ab eo; quia ex eo quod causa secunda recipit a prima, influit super causatum ad modum recipientis et reddentis radium, propter quod causa prima magis est causa. Sed hoc quantum ad esse. -Quantum vero ad essentiam, probo sic: omnis essentia, preter primam, est causata, alias essent plura que essent per se necesse esse, quod est impossibile. Quod causatum, vel a natura vel ab intellectu, et quod a natura, per consequens causatum est ab intellectu, cum natura sit opus intelligentie; omne ergo quod est causatum, est causatum ab aliquo intellectu vel mediate vel immediate. Cum ergo virtus sequatur essentiam cuius est virtus, si essentia intellective est tota et unius quod causat. Et sic quemadmodum prius devenire erat ad primam causam ipsius esse, sic nunc essentie et virtutis. Propter quod patet quod omnis essentia et virtus procedit a prima, et intelligentie inferiores recipiunt quasi a radiante, et reddunt radios superioris ad suum inferius ad modum speculorum. Quod satis aperte tangere videtur Dionysius de celesti hierarchia loquens. Patet ergo quomodo ratio manifestat divinum lumen, id est divinam bonitatem, sapientiam et virtutem, resplendere ubique. -Similiter etiam et scientius facit auctoritas. -Bene ergo dictum est, cum dicit quod divinus radius sive divina gloria: penetrat quantum ad essentiam; resplendet quantum ad esse. Quod autem subicit de, habet veritatem in manifesto, quoniam videmus in aliquo excellentiori gradu essentiam aliquam, aliquam vero in inferiori; ut patet de celo et elementis, quorum quidem illud incorruptibile, illa vero corruptibilia sunt. +Dicit ergo quod gloria primi Motoris, qui Deus est, in omnibus partibus universi resplendet, sed ita ut in aliqua parte magis, et in aliqua minus. Quod autem ubique resplendeat, ratio et auctoritas manifestat. Ratio sic: omne quod est, aut habet esse a se, aut ab alio; sed constat quod habere esse a se non convenit nisi uni, scilicet primo seu principio, qui Deus est, cum habere esse non arguat per se necesse esse, et per se necesse esse non competat nisi uni, scilicet primo seu principio, quod est causa omnium; ergo omnia que sunt, preter unum, habent esse ab aliis. Si ergo accipiatur ultimum in universo, non quodcunque, manifestum est quod id habet esse ab aliquo; et illud a quo habet, habet a se vel ab aliquo. Si a se, sic est primum; si ab aliquo, et illud similiter vel a se, vel ab aliquo. Et cum non aliud esset sic procedere in infinitum in causis agentibus, ut probatur in secundo Metaphysicorum, erit devenire ad primum, qui Deus est. Et sic, mediate vel inmediate, omne quod habet esse habet esse ab eo; quia ex eo quod causa secunda recipit a prima, influit super causatum ad modum recipientis et reddentis radium, propter quod causa prima magis est causa. Et hoc dicitur in libro De Causis quod *omnis causa primaria plus influit super suum causatum quam causa universalis secunda*. Sed hoc quantum ad esse. +Quantum vero ad essentiam, probo sic: omnis essentia, preter primam, est causata, alias essent plura que essent per se necesse esse, quod est impossibile. Quod causatum, vel a natura vel ab intellectu, et quod a natura, per consequens causatum est ab intellectu, cum natura sit opus intelligentie; omne ergo quod est causatum, est causatum ab aliquo intellectu vel mediate vel immediate. Cum ergo virtus sequatur essentiam cuius est virtus, si essentia intellective est tota et unius quod causat. Et sic quemadmodum prius devenire erat ad primam causam ipsius esse, sic nunc essentie et virtutis. Propter quod patet quod omnis essentia et virtus procedit a prima, et intelligentie inferiores recipiunt quasi a radiante, et reddunt radios superioris ad suum inferius ad modum speculorum. Quod satis aperte tangere videtur Dionysius de celesti hierarchia loquens. Et propter hoc dicitur in libro De Causis quod *omnis intelligentia est plena formis*. Patet ergo quomodo ratio manifestat divinum lumen, id est divinam bonitatem, sapientiam et virtutem, resplendere ubique. +Similiter etiam et scientius facit auctoritas. Dicit enim Spiritus Sanctus per Hieremiam: *Celum et terram ego implebo*; et in Psalmo: *Quo ibo a spiritu tuo? et quo a facie tua fugiam? Si ascendero in celum, tu illic es; si descendero in infernum, ades. Si sumpsero pennas meas*, et cetera. Et Sapientia dicit quod *Spiritus Domini replevit orbem terrarum*. Et Ecclesiasticus quadragesimo secundo: *Gloria Domini plenum est opus eius*. Quod etiam scriptura paganorum contestatur; unde Lucanus in nono: *Iuppiter est quodcunque vides, quodcunque moveris*. +Bene ergo dictum est, cum dicit quod divinus radius sive divina gloria, *per universum penetrat et resplendet*: penetrat quantum ad essentiam; resplendet quantum ad esse. Quod autem subicit de magis et minus, habet veritatem in manifesto, quoniam videmus in aliquo excellentiori gradu essentiam aliquam, aliquam vero in inferiori; ut patet de celo et elementis, quorum quidem illud incorruptibile, illa vero corruptibilia sunt. Et postquam premisit hanc veritatem, prosequitur ab ea, circumloquens Paradisum; et dicit quod fuit in celo illo quod de gloria Dei, sive de luce, recipit affluentius. Propter quod sciendum quod illud celum est celum supremum: continens corpora universa et a nullo contentum; intra quod omnia corpora moventur, ipso in sempiterna quiete permanente; virtuans et omnia sua contenta et a nulla corporali substantia virtutem recipiens. -Et dicitur Empyreum, quod est idem quod; non quod in eo sit ignis vel ardor materialis, sed spiritualis, quod est amor sanctus sive caritas. +Et dicitur Empyreum, quod est idem quod celum igne sui ardoris flagrans; non quod in eo sit ignis vel ardor materialis, sed spiritualis, quod est amor sanctus sive caritas. Quod autem de divina luce plus recipiat, potest probari per duo: primo, per suum omnia continere et a nullo contineri; secundo, per sempiternam suam quietem sive pacem. Quantum ad primum, probatur sic: continens se habet ad contentum in naturali situ, sicut formativum ad formabile, ut habetur in quarto Physicorum; sed in naturali situ totius universi primum celum est omnia continens; ergo se habet ad omnia sicut formativum ad formabile, quod est se habere per modum cause. Et cum omnis vis causandi sit radius quidam influens a prima causa que Deus est, manifestum est quod illud celum quod magis habet rationem cause, magis de luce divina recipit. -Quantum ad secundum, probatur sic: omne quod movetur, movetur propter aliquid quod non habet, quod est terminus sui motus; sicut celum lune movetur propter aliquam partem sui, que non habet illud ubi ad quod movetur; et quia sui pars quelibet non adepto quolibet ubi, quod est impossibile, movetur ad aliud, inde est quod semper movetur et nunquam quiescit, et est eius appetitus. Et quod dico de celo lune intelligendum est de omnibus preter primum. Omne ergo quod movetur est in aliquo defectu, et non habet totum suum esse simul. Illud igitur celum quod a nullo movetur, in se in qualibet sui parte habet quicquid potest modo perfecto, ita quod motu non indiget ad suam perfectionem. Et cum omnis perfectio sit radius primi, quod est in summo gradu perfectionis, manifestum est quod celum primum magis recipit de luce primi, qui est Deus. Ista tamen ratio videtur arguere a destructionem antecedentis, ita quod simpliciter et secundum formam arguendi non probat. Sed si consideremus materiam eius, bene probat, quia de quodam sempiterno, in quo potest defectus sempiternari: ita quod, si Deus non dedit sibi motum, patet quod non dedit sibi materiam in aliquo egentem. Et per hanc suppositionem tenet argumentum ratione materie; et est similis modus arguendi ac si dicerem; nam in omnibus convertibilibus tenet similis ratio gratia materie. Sic ergo patet: cum dicit, intelligit circumloqui Paradisum, sive celum Empyreum. -Premissis quoque rationibus consonanter dicit Phylosophus in primo De celo ubi dicit quod celum. Ad hoc etiam posset adduci quod dicit Apostolus ad Ephesios de Christo. Hoc est celum delitiarum Domini, de quibus delitiis dicitur contra Luciferum per Ezechielem. -Et postquam dixit quod fuit in loco illo Paradisi per suam circumlocutionem, prosequitur dicens se vidisse aliqua que recitare non potest qui descendit. Et reddit causam, dicens quod intellectus in tantum profundat se in ipsum desiderium suum, quod est Deus, quod memoria sequi non potest. Ad que intelligenda sciendum est quod intellectus humanus in hac vita, propter connaturalitatem et affinitatem quam habet ad substantiam intellectualem separatam, quando elevatur, in tantum elevatur, ut memoria post reditum deficiat, propter transcendisse humanum modum. Et hoc insinuatur nobis per Apostolum ad Corinthios loquentem, ubi dicit. Ecce, postquam humanam rationem intellectus ascensione transierat, quid extra se ageretur non recordabatur. Hoc etiam insinuatur nobis in Matheo, ubi tres discipuli, nichil postea recitantes, quasi obliti. Et ubi ista invidis non sufficiant, legant Richardum de Sancto Victore in libro De Contemplatione, legant Bernardum in libro De Consideratione, legant Augustinum in libro De Quantitate Anime, et non invidebunt. Si vero in dispositionem elevationis tante propter peccatum loquentis oblatrarent, legant Danielem, ubi et Nabuchodonosor invenient contra peccatores aliqua vidisse divinitus, oblivionique mandasse. Nam aliquando misericorditer ad conversionem, aliquando severe ad punitionem, plus et minus, ut vult, gloriam suam quantumcunque male viventibus manifestat. -Vidit ergo, ut dicit, aliqua que referre nescit et nequit rediens. Diligenter quippe notandum est quod dicit: nescit quia oblitus, nequit quia, si recordatur et contentum tenet, sermo tamen deficit. Multa namque per intellectum videmus quibus signa vocalia desunt: quod satis Plato insinuat in suis libris per assumptionem metaphorismorum; multa enim per lumen intellectuale vidit que sermone proprio nequivit exprimere. +Quantum ad secundum, probatur sic: omne quod movetur, movetur propter aliquid quod non habet, quod est terminus sui motus; sicut celum lune movetur propter aliquam partem sui, que non habet illud ubi ad quod movetur; et quia sui pars quelibet non adepto quolibet ubi, quod est impossibile, movetur ad aliud, inde est quod semper movetur et nunquam quiescit, et est eius appetitus. Et quod dico de celo lune intelligendum est de omnibus preter primum. Omne ergo quod movetur est in aliquo defectu, et non habet totum suum esse simul. Illud igitur celum quod a nullo movetur, in se in qualibet sui parte habet quicquid potest modo perfecto, ita quod motu non indiget ad suam perfectionem. Et cum omnis perfectio sit radius primi, quod est in summo gradu perfectionis, manifestum est quod celum primum magis recipit de luce primi, qui est Deus. Ista tamen ratio videtur arguere a destructionem antecedentis, ita quod simpliciter et secundum formam arguendi non probat. Sed si consideremus materiam eius, bene probat, quia de quodam sempiterno, in quo potest defectus sempiternari: ita quod, si Deus non dedit sibi motum, patet quod non dedit sibi materiam in aliquo egentem. Et per hanc suppositionem tenet argumentum ratione materie; et est similis modus arguendi ac si dicerem: Si homo est, est risibile; nam in omnibus convertibilibus tenet similis ratio gratia materie. Sic ergo patet: cum dicit *in illo celo, quod plus de luce Dei recipit*, intelligit circumloqui Paradisum, sive celum Empyreum. +Premissis quoque rationibus consonanter dicit Phylosophus in primo De celo ubi dicit quod celum *tanto habet honorabiliorem materiam istis inferioribus, quanto magis elongatum est ab hiis que hic*. Ad hoc etiam posset adduci quod dicit Apostolus ad Ephesios de Christo: *Qui ascendit super omnes celos, ut adimpleret omnia*. Hoc est celum delitiarum Domini, de quibus delitiis dicitur contra Luciferum per Ezechielem: *Tu signaculum similitudinis, sapientia plenus et perfectione decorus, in deliciis Paradisi Dei fuisti*. +Et postquam dixit quod fuit in loco illo Paradisi per suam circumlocutionem, prosequitur dicens se vidisse aliqua que recitare non potest qui descendit. Et reddit causam, dicens quod intellectus in tantum profundat se in ipsum desiderium suum, quod est Deus, quod memoria sequi non potest. Ad que intelligenda sciendum est quod intellectus humanus in hac vita, propter connaturalitatem et affinitatem quam habet ad substantiam intellectualem separatam, quando elevatur, in tantum elevatur, ut memoria post reditum deficiat, propter transcendisse humanum modum. Et hoc insinuatur nobis per Apostolum ad Corinthios loquentem, ubi dicit: *Scio hominem, sive in corpore sive extra corpus nescio, Deus scit, raptum usque ad tertium celum, et vidit arcana Dei, que non licet homini loqui*. Ecce, postquam humanam rationem intellectus ascensione transierat, quid extra se ageretur non recordabatur. Hoc etiam insinuatur nobis in Matheo, ubi tres discipuli *ceciderunt in faciem suam*, nichil postea recitantes, quasi obliti. Et in Ezechiele scribitur: *Vidi, et cecidi in faciem meam*. Et ubi ista invidis non sufficiant, legant Richardum de Sancto Victore in libro De Contemplatione, legant Bernardum in libro De Consideratione, legant Augustinum in libro De Quantitate Anime, et non invidebunt. Si vero in dispositionem elevationis tante propter peccatum loquentis oblatrarent, legant Danielem, ubi et Nabuchodonosor invenient contra peccatores aliqua vidisse divinitus, oblivionique mandasse. Nam *qui oriri solem suum facit super bonos et malos, et pluit super iustos et iniustos*, aliquando misericorditer ad conversionem, aliquando severe ad punitionem, plus et minus, ut vult, gloriam suam quantumcunque male viventibus manifestat. +Vidit ergo, ut dicit, aliqua que referre nescit et nequit rediens. Diligenter quippe notandum est quod dicit *nescit et nequit*: nescit quia oblitus, nequit quia, si recordatur et contentum tenet, sermo tamen deficit. Multa namque per intellectum videmus quibus signa vocalia desunt: quod satis Plato insinuat in suis libris per assumptionem metaphorismorum; multa enim per lumen intellectuale vidit que sermone proprio nequivit exprimere. Postea dicit se dicturum illa que de regno celesti retinere potuit, et hoc dicit esse materiam sui operis; que qualia sint et quanta, in parte executiva patebit. -Deinde cum dicit, facit invocationem suam. Et dividitur ista pars in partes duas: in prima invocando petit, in secunda suadet Apollini petitionem factam, remunerationem quandam prenuntians; et incipit secunda pars ibi. Prima pars dividitur in partes duas: in prima petit divinum auxilium; in secunda tangit necessitatem sue petitionis, quod est iustificare ipsam, ibi. -Hec est sententia secunde partis prologi in generali; in speciali vero non exponam ad presens. Urget enim me rei familiaris angustia, ut hec et alia utilia reipublice derelinquere oporteat. Sed spero de magnificentia vestra ita ut alias habeatur procedendi ad utilem expositionem facultas. -In parte vero executiva, que fuit divisa contra totum prologum, nec dividendo nec sententiando quicquam dicetur ad presens, nisi hoc, quod ubique proceditur ascendendo de celo in celum, et recitatur de animabus beatis inventis in quolibet orbe. Et quia illa vera beatitudo in sentiendo veritatis principio consistit - ut patet per Iohannem ibi, et cetera; et per Boetium in tertio De Consolatione ibi -, inde est quod, ad ostendendum gloriam beatitudinis in illis animabus, ab eis tanquam videntibus omnem veritatem multa queruntur, que magnam habent utilitatem et delectationem. Et quia, invento principio seu primo, videlicet Deo, nichil est quod ulterius queratur, cum sit Alpha et O, idest principium et finis, ut visio Iohannis designat, in ipso Deo terminatur tractatus, qui est benedictus in secula seculorum. \ No newline at end of file +Deinde cum dicit: *O bone Apollo*, facit invocationem suam. Et dividitur ista pars in partes duas: in prima invocando petit, in secunda suadet Apollini petitionem factam, remunerationem quandam prenuntians; et incipit secunda pars ibi: *O divina virtus*. Prima pars dividitur in partes duas: in prima petit divinum auxilium; in secunda tangit necessitatem sue petitionis, quod est iustificare ipsam, ibi: *Hucusque alterum iugum Parnassi*. +Hec est sententia secunde partis prologi in generali; in speciali vero non exponam ad presens. Urget enim me rei familiaris angustia, ut hec et alia utilia reipublice derelinquere oporteat. Sed spero de magnificentia vestra ita ut alias habeatur procedendi ad utilem expositionem facultas. +In parte vero executiva, que fuit divisa contra totum prologum, nec dividendo nec sententiando quicquam dicetur ad presens, nisi hoc, quod ubique proceditur ascendendo de celo in celum, et recitatur de animabus beatis inventis in quolibet orbe. Et quia illa vera beatitudo in sentiendo veritatis principio consistit - ut patet per Iohannem ibi: *Hec est vita eterna, ut cognoscant te Deum verum*, et cetera; et per Boetium in tertio De Consolatione ibi: *Te cernere finis* -, inde est quod, ad ostendendum gloriam beatitudinis in illis animabus, ab eis tanquam videntibus omnem veritatem multa queruntur, que magnam habent utilitatem et delectationem. Et quia, invento principio seu primo, videlicet Deo, nichil est quod ulterius queratur, cum sit Alpha et O, idest principium et finis, ut visio Iohannis designat, in ipso Deo terminatur tractatus, qui est benedictus in secula seculorum. \ No newline at end of file diff --git a/testi_1/GiovanniBoccaccio_Epistole.txt b/testi_1/GiovanniBoccaccio_Epistole.txt new file mode 100644 index 0000000..e3cc0e2 --- /dev/null +++ b/testi_1/GiovanniBoccaccio_Epistole.txt @@ -0,0 +1,121 @@ +Crepor celsitudinis Epyri principatus, ac procerum Ytalie claritas singularis, cui, nisi fallor, a superis fortuna candidior reservatur, +Ut vestra novit serenitas, et pelingnensis Ovidii reverenda testatur actoritas, *carmina proveniunt animo deducta sereno*. Sed sevientis Raynusie causa, ac atrocitatis Cupidinis importune, *nubila sunt subitis tempora nostra malis*, prout parvus et exoticus sermo, caliopeo moderamine constitutus, vestre mangnificentie declarabit inferius. Verumtamen non ad plenum: quia si plene amxietates meas vellem ostendere, nec sufficeret calamus, et multitudo fastidiret animum intuentis, qui etiam me vivum respiciens, ulterius miraretur, quam si Eee Ericonis cristibie vel Medee inspiceret actiones; propter quod si tante dominationis mandata ad plenum, inclite princeps, non pertraho, in excusationem animi amxiantis fata miserrima se ostendant. Tamen ne videar adversis operibus subditi cordis obediendi affectus ascondere, parumper oculorum lacrimas centuculo desiccabo, et manum commodans calamo, creperius vestris affectibus questiunculam preparabo: et cum noverim vestram sublimitatem in crepidine cabi gorgonei educatam, spero a dubitatione qualibet exuere intellectum. Utinam tamen rude desultoriumque eloquium sic in vestri conspectu se prebeat, prout Athlanciadis fistula in auribus custodis iunonii se locavit. Dominorum alter clementia claret, secundus Astree austeritate mediante balluce refulget: laudabilior queritur. Primus a Seneca sublimatur, aiens De clementia libro I: *Quid magis decorum sit regenti quam clementia* etc.; subsequens divina testante pagina adiuvatur, Deutronomio capitulo XVI: *Iudices et magistros constitues in omnibus portis tuis ut iudicent populum iusto iudicio, neque in alteram partem declinent* etc. Si tanti principis mereor responsivam, expecto ipsam animo gratulanti. Quantum cupitis tantum diis affectanter exposco, ut vestra bene valeat celsitudo. +Caliopeus vero sermo fuit iste: {Dentro dal cerchio a cui intorno si gira}, etc. +Data sub monte Falerno apud busta Maronis Virgilii nonas aprelis III, anno vero Incarnationis Verbi divini MCCCXXXVIIII. +Vester humilis etc. + +Mavortis milex extrenue, +Si mestis datur posse boatus in altum extollere, ac vocibus aures tangere sacri Iovis, ut vestre meum epystolium suscipiant crebis flagitationibus provoco et exoro, cui de benignitate solita respondendo, vestra crocata colloquia amxiantem animam et vecordem poterunt, si libet quod libeat rogo, multimode refovere. Cum me igitur vester subditus, ingnorantie tenebris involutus, rudis ens, inhers indigestaque moles informis, sine titulo vivens, cum toto mei curriculo temporis sim Fortune ludibulis conquassatus; meme prorsus miserie palliatus, semperque degens in lathebrosis amfractibus laberinti, pulsus ad fumos stigios rusticorum, semper respiciens lutum agrestium villicorum, audiendo latratus brunellicos eorundem, degustans ligustrica alimenta, odorans fetida que conturbant, tangendo vepres cuiuspiam ruditatis, virgiliana teneret Neapolis, et in ea libertatis offitium sequerer inconcusse, commodum semel antelucio, dum marcidus et semisopitus surgerem, reseratis postibus gurgustiolum exivi, carpens iter litora super uda. Sed cum iam nox iret in diem, et ego penes busta Maronis securus et incautus ambularem, subito suda mulier, ceu fulgur descendens, apparuit nescio quomodo, meis auspitiis undique moribus et forma conformis. O! quam in eius apparitione obstupui! Certe tantum quod magis aliud videbar esse quam ego, ymmo quod admodo larvale simulacrum me sciebam; et sic exterminatus animi actonitus in amentia vigilans sonniabar, destrictis adeo diu pupulis an vigilarem scire querebam. Tandem stupor subsequentis thonitrui terrore cessavit. Nam sicut divinis corruscationibus illico subcedunt tonitrua, sic inspecta flamma pulcritudinis huius, amor terribilis et imperiosus me tenuit atque ferox, tanquam dominus pulsus a patria post longum exilium sola in sua repatrians, quidquid eius contrarium fuerat in me vel occidit vel expulit vel ligavit: et qualiter in me rengnaverit nulla refragante virtute, extra sinum presentium brevi caliopeo sermone queratis, ubi enim ambifarie propalatur. Sed quid? Post diutinam lassitudinem gratiam merui dominantis, quam ego alacris, inargutulus tamen, per tempusculum conservavi: et cum in auge rote volubilis permanerem, et fortunarum lubricas ambages et instabiles incursiones ac reciprocas vicissitudines ingnorarem, subito causa non atramento sed lacrimis describenda suborta, iniuste tamen mee domine incido in orrorem, et per consequens in malorum profunditate deiectum, ac me misere prosternatum inveni, ubi inquies *heu!* dixi quampluries. Sed cum ad gratiam rehabendam astutia non valeret, multotiens centuculo dudum faciem punicantem obtectam lacrimis insistebam, et pectora cogitationibus variis misera exanclabam, atque meas erumpnas, egerrime tempora repetendo priora, ploratu et dicacitate fovebam. Nam cum sic amxie per amplum spatium commorarer, nec tamen viam recuperande salutis angnoscerem, et me videns meis fortunis ultimis convicinum, suspirans altius celumque sollicito nutu petens incepi: *O superi, tandem meis supremis supliciis opem facite, et tu, Fortuna durior, iam sevire desiste: sat tibi miseris istis cruciatibus meis litatum est!*. Tum vero amicus etate scitulus et prorsus argutulus ut solarer accessit: *Apage!* infit, et prosequens multa dicacitate prolixa perorans in sacratissimum nomen vestrum incidit, asserens me meis miseriis finem dare, si vestrorum verbotum copiam degustarem, subsequens ut fiam certior de vobis cum iam certus existerem: *Avinioni Musarum alvo iuvenem Iovis manibus alupnatum, lacte phylosophyco educatum, ac divinis scientiis roboratum cognovi, ibique velud discipulus sacri Vasis iam rapti ad tertium celum gloriosum in aperto abscondita predicat et archana. Ipse enim est quem fama pennata gerulonum ore notificat, exornant mores et virtutes quempiam circumspectant. Hic est ingeniosissimus per Saturnum, per Iovem dives placabilis, per Martem preliabilis contra vitia que pernecat, per Appollinem lucidus et regalis et affabilis universis, per Cythereiam iocundissimus, per deorum pincernam mathemathicus et formalis, et per Hecaten humillimus et honestus; estque in artibus per excellentiam hiis monarcha: in gramaticha Aristarcus, Occam in logica, in recthorica Tullius et Ulixes, in arismetrica iordanizans, in geometria similis Euclidi sive syragusanum sequitur Archimedem, in musica boetizans, et in astrologia suscitat egyptium Ptholomeum. Quid plura? Ut Seneca moralizat, in opere Socratem moraliter insectando, ac in ystoriis scolasticis optimum Commestorem*. Que ego auriens avide, luctuosa suspiria derelicta, acquievi cepique post modicum: *Hic presidium mee libertatis meeque salutis aderit, si sua possum opera indagare*. Quapropter cum per spectabilem tantum virum, qui ut phenix ultra montes obtinet monarciam, possim Fortune miserias et amoris angustias debellare, ac exui a qualibet ruditate, cum me miserum rudem inermem inertem crudum pariter et informem congnoscam, et a patre Iovis factum deformem, ab Yperione inopem, a Gradivo rixosum, a Delyo pusillanimem, a Dyona spurcissimum dyoneum, a Cyllenio balbutientem, et strabum et gravem turpiter a Lucina, deprecor affectanter, quatenus gratia vestri oraculi possim admissum solatium reassumere condecenter, necnon et capud ornare galea Appollinis, levam egide pallanteo, dexteram asta Minerve, nare in abissibus phylosophorum, speculari Empyrei Lycostraten, in Diti Plutonem tenuius intueri, stellas dyafano ecthere commicantes, et intelligere Primi Mobilis substantiam homogeneam uniformem, ac Gorgonem precidere vestra spata. Expecto igitur forma retenta discipuli, devotus benivolus et actentus, doctrinam tanti magistri, per quam spero meam inertiam indigestamque molem et ingnorantiam copiosam vaporiformiter resolvi et in tenuitatem mirabilem transformari. Spero enim ociter quod peto et iam reverenter cepi ieiunare vigiliam tanti festi. Nam si crederem *Nolo* streperent labia vestra, cito in lacrimas resolverer ut Narcissus. Scio me stilo desultorio nimia inepte ac exotica blacterando narrasse, alterius summens officium, cum meum dictare non sit: propter quod in marmoream statuam merui transformari; tamen sub fiducia tanti magistri, reprehensiones expectans debitas in quo decet hoc feci. Opto vos bene valere. +Caliopeus sermo est iste: *Quanto...* +Data sub monte Falerno etc. +Vester in omnibus Johannes etc. + +Nereus amphytritibus lymphys, eripiens vices Vulcano, flammas emictet ab alvo, et inde fontanus corruet liquor, unde ingnite sagipte Mulciferi emanabant; repetent annes caput, et eoum Phebus a Zeffiro versa vice,necnon et gigantium mater antiqua Cynosura Alcide Perseo Boote et aliis ymaginibus ornabitur nisi fallor, et earum astra gerendo refulget; sic etiam uris trahentibus unco sulcabitur nydus Lede, et nature preposteris legibus omnia spero verti, et sic in processu non vasta prodigia actonitus intuebor: posquam a te cathacreto, de quo non modicum confidebam, nomen sacratissimum amicitie non inspecto, deceptus anxior in labore. O quampluries tibi verax obgannirier reminiscor, extremi supplicii dingnum fore qui ledit huius celicole deitatis, amicitie scilicet maiestatem; cuius sacratissime vires id faciunt, quod et ipsa Natura non potest suis viribus adinplere, sed decreto sanctissimo vetuit inter vivos. Ipsa quidem voluntates unit varias et diversas, extraneas animas iungit equat et sotiat, et quod plus, suos inter se taliter interligat, ut in essentia carior unicuique, pro alio si necessitas interveniat opportuna, cupiat iam non esse; cuius effectus extendere ulterius iam non queo, cum Perithoy Nysi Damonis et aliorum quamplurium laudabilia gesta declarent. Sed tu miserrime ipsam ut credidi non novisti, quod patet: et ideo sepicule pectus miserum exanclando, *heu heu!* dico et merito si non erro. Nam sicut syculus ille Perillus, sic meo argasterio sum deceptus, et ut Procris Cephalo tradidit, sic tibi sagiptam mihi concessi nocivam. Sed quid hoc merui? Rogo sensim mecum altercando discutias. Nonne, nisi me reminiscentia fallat, aceratam indutum endromaden, baburtum ac batinorum moribus insingnitum, te mecum in primevo nostre notitie veluti congermanescentem suscepi? Ymmo, nec anascevam veritati huic posses opponere. Tuo etiam pectori arcana nemini nondum nota concessi, ut mei amoris affectus cognosceres, at exinde fiduciam summeres certiorem. Per consequens tuo corculo cathagorando monstravi, qualiter acumineus effectus aceromata sorbillares, et contra saligia acrimoniosus existeres balatravi, ut te orthodosum in ecthere culminarem, autumans te in opilionum fascininis educatum, facetia faletare. O factiose quam scitissime delirabas, Februi inbutus astutiis, te facturum quod in tuam orthodoxiam nosceres si fecisses! Sed in effectu contrarius, ritu aspidis surdi, farmaciis monitis aures obturabas, et sine castimonia babillusque, veluti agriofagite tuam baburram ac baccaniam prosequens cathafronitus, agapem contempsisti: et quem argutulum dicaculumque credebam, catamitum recongnovi, cytrosos querentem amiculos, loca famica farcinantem, necnon et sotiantem satellites lenoninos, euntem una cum eis suppetiatum baccatum luxuriatumque multimode, et lasciviis aliis pluribus miserrime inmiscentem, inter hos etiam crumenam prodige denudantem, invirtuosis actibus te phylargrium turpissimum ostendentem. O quam dolui cum mecum a multis talia tractarentur! Nec tamen ut nosti, tam enormem sordidam et despectam deserui comitivam, a qua non expers infamie desilivi; sed erga te more solito didascalatum servans satyricum, mangno celeumate reboando, te dyoneum ebyonem ad cassilidem iam paratum, ab iniquitia cepta, si non in effectu saltim in apparentia revocavi: et iam me operante arabollale ornabaris, et cincinnatulus aulidus aliqualiter videbaris, cum me decipiendo te incaute decepisti. Quis enim, o superi! credidisset, ubi opessulatam amicitiam extimabam, ubi ad ipsius bonum perenni sollicitudine vigilabam, ubi plagarum marcentium aliptes ac sue laudis bardus aderam, ipse atrocitate proditionis infeste, contra me barbarizaret acerrime? Certe nisi qui veluti experior fuisset expertus. Vide igitur, o ingnave, et mente integra cogita et actende, nunquid tua meruerit ingnavia puniri flammis coronalibus equa lance. Nam in furore nequitie tue tentasti virum occidere, ac murum suffodere pietatis, sed quantum ad totum potentia defuit voluptati. Dixisti enim aeripedi de belligero Quiritium que tuo pectori servanda tradideram; propter quod cum energia verbosus accedens, subripuit quod tenebam: et o! suffecisset hoc peterem, nam in sitharchia lacrime defecissent! Sed verecundia labellum multiplex occupavit, et februatam conscientiam sic offendit, ut tempus lucidum et obscurum lacrimis sine consolatione concedam. Heu mihi millesies! quia si tue iniquitatis profunditatem cum cantapare tentavissem, forte me miserum non novissem. Proth superi! nostis quam dolui te retulisse congnoscens, autumando quod si ulterius potuisses, meam eufemiam turbavisses. Sed dicas oro quid inde expurcissime fuisti lucratus. Amicum non: nullam enim fidem iniquus habet, nec debetur iniquo. Quod admisi non: ymmo potius admisisti. Non laciniam. Quid ergo? Forte te fastigiavit in altum, vel tuis saviis scitulam preparavit, vel lysus nectareos ipso mediante glabro porecxisti fortasse? O infause lyse! Si nosceres quid fecisti, optares et merito de utero fuisses ad subgrundaria deportatus. Nonne, ingnave, audisti multotiens, instabiles esse Raynusie mansiones? Si enim nunc scissili palliastro, ipsa adversante, cohoperior, lepida forte veniet dum non pensas, et me exoticum quem floccifacis ad presens, metues anelando: posito nisi conniveas, possis angnoscere quis te in angustioribus amxietatibus, dum vellem peccare, possem ponere sine mora. Quod facerem tamen; nisi me dingnum ex hoc congnoscerem manifeste: est enim conveniens, anguem nutrienti in sinu, ut ex ipsius venenifero morsu occidat in eclipsim. Tamen ne forte me sentias imbecillem, in tui punitione vires ostendam multimodas a te minime cogitatas, ut ulterius in talibus aliquem exenterare non audeas, quin preteritorum memoriam non formides; et quem amicum tua ingnavia repulisti, inimicum experies acerrimum et robustum. Catagrafavi enim obscure, ne forte prius huius rescripti accipias intellectum, quam patrati scelleris meritum sentias accessisse. +Data etc + +Sacre famis et angelice viro dilecto forti, Iohannes de Certaldo inimicus Fortune, in Eo salutem qui bonis exurientes implevit. +Tue, frater, promotionis affectus, tueque consolationis exuries, non aliter quam in tuo, meo candescit in pectore: quia nos fecit unum ille Deus excelsus, qui predestinavit nos esse suos a creatione octavi celi. Tacui enim, carissime, diu, ammirationis causa non modicum occupatus, et admirando perterritus adhesit lingua palato, nec ut debui te meis in amxietatibus licteris visitavi. Sed ne te forte ponam mee ammirationis causa in coflictu, scribam et licitam ammirationis causam reserabo. Novit Deus me positum in medio nationis perverse, et ibi variis ac intollerabilibus continue agitari procellis: et ideo si mea memoria multis amxietatibus implicata non errat, audivisse me recolo, te pie matris ubera iam dimissa, chorum eliconidum puellarum intrasse. Ibi tuam puerilem etatem earum educationibus roborando, et vago atque interno intuitu elementa gramatice numerando, et sillabas etiam, et per dictionum silvas octupliciter ambulabas, eorum facies, quas modos singnificandi vocamus, et per quas invicem construuntur, perspiciens ac accentus; et si non fallor, quandoque dyaleticam ymitabas, que sint incomplexa querendo, et per plexum passumque silogismorum labencium modos conabaris aspicere. Et cum in recthorice sermonum generibus ingenioso venabulo peragrares, tuorum fervens amor habendi, te invito, de pio sinu Rachelis ad Lie gremium transtulerunt. Heu! humanarum mentium cecitas, et insatiabilis acervos auri congregandi cupiditas, in quibus animi serenitatem cogitis obfuscari, trahentes eum ab ecternis delitiis, in quibus a Primo Motore creatus est, ipsum in mundanis mortalibus et caducis cura continua miseriime sordidando! Sed quid in te? Mangna Iunonis munera nequiverunt Palladi tollere iura sua: sed a te scientie congnita margarita, mercantium habitu palliatus, sacra studia septabaris, et aquas elyconici fontis furtive gustabas avidius, magis quam palam tunc tuo gucturi dulciores; et quia in fortiorem etatem evaseras, viso iam per arismetricam parium dispariumque numerorum virtutes, voluptuosam musicam sequebaris, et congnito quomodo suis triformibus viribus in hominum vultus natura utatur, metrica scilicet ricthimica et armonica, geometrie figuras aspiciebas, diversas suas mensuras studio celebri perquirendo. Hinc igitur ad astra transfereris, et circulationem vagorum luminum rimaris et sydera, hic Cynthie motus varios tuo intellectui reserantur, et qualiter ipsa depositis cornuis formam capiat circularem, non ipsius defectus nec virtutes multiplices ingnorando; hic vides Stilbonis regiones intrantibus quibuscumque concordes; hinc ferventis amoris radios rutilantes, Cithereie domus ascendis; et per consequens intras rengnum lucidum mangni Yperionis filii, et ipsius stellarum principis notas effectus. Sed tibi non istud sufficiens, aggrederis castra Mavortis belligeri, et rubicundi coloris causam perscruptaris; et argentee etatis tecta regis subintrans, sua moderata iudicia laudas intuendo. Hinc antra patris expulsi perquirens, inhertia sua dimissa, tendis ad nidum Lede, quem super septemtrionalem et australem polum firmatum respicis et erectum; equinotium curvumque zodiacum admiraris, et non absque arismetrica numeratione consideras sydera posita in Amone frixeo, Tauro et gemina prole Lede, videns ulterius Cancri tropicum, et ora violenti Leonis nemei Ellem post tergora retinentis. Hinc oculo avido equinotium transiens vides Cheles, et Phefonte securior ambulans viam ustam, animal missum contra Orionem a Pallade respicis et Chyronem, cui sequitur Amalthea mater, troyana proles et Piscis binus: et post istis alias quamplures figuras sub diversis climatibus positas respicis claro visu. Te igitur, carissime, tam delectabilia tam animum actraentia agente congniovi si recolis, et tui gratia tante dulcedinis effectus sum particeps, tuils insimul et amicus: in tam alto misterio, in tam delectabili ac sacro studio providentia summa nos iunxit, quos equalitas animi iunctos tenuit retinet et tenebit. Et iam tam mirifice scientie peritus effectus, tibi vidi altissimi poete Maronis visitare sophyam, et dulciloquos versus Ovidii, te Cythereya movens, Caliope modulante canebas; et Lucanum Statiumque crudelia bella dicentes prolatu ferocissimo recitabas, et cum istis prosayca verba Salustrii ac Titi Livii romanorum scribe perspicui. Et hinc ad Cyrram anelando libros phylosophycos atque sacri eloquii perquirebas, et religionem cultumque deorum servando, debite ipsorum gratiam affectabas, incomparabiliter laudans studia et vitam pacificam et quietam: hec enim omnia amicum animum delectabant, et in eum studendi desiderium augebant. Sed qualiter in motu subito vaporis accensi per aerem, celum nitidum intuens, securus oculus admiratur, sic cor meum in pace quiescens, de te meditando prescripta, cum te una die subito belligerum audivi, fuit admiratione repletum, et dicens *heu!* emisi suspiria luctuosa. Aiebat enim quidam quod cum Fortuna, mundanarum rerum mutatrix, longe felicitati Marrensium invideret, eos de auge sue volubilis rote volens ad angunlum terre reducere, movit civilia bella, et eis in armis furentibus Gaptos opposuit, et Baroli terram per consequens divisit in partes: in qua tu moram tunc temporis trahens, an indingnationis assumpta causa contra Gaptos, vel amicitie vinculo Marrensibus alligatus ingnoro, tamen scio Marrensium partem totis viribus adiuvasti: cum qua enim ut fertur, ita ferox et tam pietate nudatus agebas, quod vias in hostes nisi sanguine fusas habere aliqualiter non gaudebas, ibi consilia dando crudelia, et homines ad bella verbis acerrimis incitabas; manus etiam, pedes et capita adversariorum truncando, eas in clippeis affigebas; tuorum et ur in domibus inimicorum ponendo, flammas inextinguibiles aspicere letabaris; milites meritorios peditesque summendo, vallis lingneoque munimine cingens domus, et vias teretum cathenarum ligatas insultantibus denegabas: necnon balistis balistariis et fundibulariis premunitus, longinquas esse adversas acies coegebas, et miris orationibus corda hominum ad crudelia disponebas. O! quam plura etiam dicebantur, in quibus maiores vires impietas assumebat! Sed hec audita doloris causa mota sunt viscera cordis mei: et secundo et tertio ante quam crederem, sub iuramenti fide iterato volui audire, et cum iam narrata a me miserrime crederentur, a dicentibus semotus aliquantisper, tales de te cepi cogitationes habere: *Quis furor hunc movit? que Heumenides cor pietate vallatum intrarunt? Hic pacificus, hic in infima mansuetudine positus, etiam propria, rissas causa fugiendi, perire sinebat: et nunc tante iniquitatis accensus aliena defendit. Heu! quam periculosum est mites turbare! Nulla deterior ira quam mitis*. Et oculos post hec erectos ad celum, verbis sepe singultibus fractis sic cepi dicere: *O Pallas sapientie quietisque per consequens dea, quid est hoc? Nunquid Bellona nunc possidet tua castra? et quibus liber facilis parabatur, scutus apponitur, et loco calami ensis evaginatus porrigitur? et ubi propter quietem perpetuam delitie summebantur, nunc lorica induitur et efficitur quis robustus, et capud inclinatum supra librum ut intellectus et memoria iuvaretur, armatum galea superbiendo erigitur? Sic ostenditur. Nonne iste ab infantia sua in tuis fuit laribus educatus? Sic certe; unde igitur ad tantam austeritatem venisse, nisi ut dico procederet? Mirum enim est a favo mellis venena aconita prosilire. Et tu, o Iuno invidarum divitiarum donatrix, que nedum audaces facias perquirentes, sed etiam quam habent aufers tribuendo timorem, in hunc morem tue nature contrarium servavisti? Vertatur admodo celum retro, posquam ubi ab infancia liberalium artium doctrina moratur, ubi quies animi ex vi nature colligitur, ubi pax Dei colendo pietatem perquiritur, inda furor belli civilis exotitur et nutritur!*. Sic fans diversa pericula quasi ante oculos posita intuebar, yidelicet Mario et Sille, Pompeio et Cesari atque aliis civilia bella moventibus prosecuta; et talia cogitans, non poteram sine timore tui periculi permanere: posito quod in processu temporis, cum audirem mangnianimitatem tuam et tui ingenii laudabilia recitare, non impediente timore gaudebam. Et si pro tue civitatis re publica evenisset, nescio quem Oratium Coclen vel Mutium Scevolam aut Marcum Curtium te in laudibus posset excedere: posito quod ad hec, ut postea audivi, non minor causa quam rei publice utilitas te movisset, videlicet amicitia, pro qua etiam ipsa res publica dimictitur et vastatur, cum in Evangelio testetur immutabilis Veritas: *Maiorem caritatem nemo habet quam ut animam suam ponat quis pro amicis suis*. Et hoc considerans pluries, destiti a scribendo, cum non tantum semel te per meas licteras reprehendere cogitassem. Sed quid in verbis ulterius protelor? Dolui cogitando peiora, que adiuvante Deo cessarunt, et tua perspicua facta duratura permanserunt in evum: et post longum laborem finem attigistis optatum, scilicet pacem, propter quam ut in amxietatibus amxia erat anima mea tecum, sic in tranquillitate pristina est reversa: quam tibi annuo servaturam, cum continuo debeas recordari, quod *pax est mentis serenitas, tranquillitas animi, cordis simplicitas, amoris vinculum et consortium caritatis. Hec est, inquam, que simultates tollit, bella compescit, comprimit iras, superbos calcat, humiles amat, discordes sedat, inimicos concordat, cunctis est placita; nec alienum querit, nil deputat suum, et docet amare que odisse non novit, extolli nescit nec inflari. Hanc ergo quis accipit teneat, quis perdidit repetat, quis ammisit exquirat: quoniam qui in eadem non fuerit invenctus, abdicatur a Patre, exheredatur a Filio, nihilominus a Spiritu sancto efficitur alienus; nec poterit ad hereditatem Domini pervenire qui noluerit testamentum pacis servare*. Quantum igitur bonitatis in ista consistat considera recto corde: ut si nubilosum tempus quod claruit zeffiro expirante, iterum turbaretur, quid sis facturus angnioscas. Ex predictis vero admirationes multiplices procedebant, que quamdiu occupatum cor tenuerunt, tantum etiam ad scribendum manus offitium occuparunt: sed novas licet dulces admirationes in animo requiescunt, quia nisi disgregatrix amicorum oblivio occupet mentem tuam, michi turbinis dissoluti letitiam scribere debuisses, ut simul tecum verba canerem Symeonis: *Nunc dimictis servum tuum, Domine, secundum verbum tuum in pace*. Necnon et amico novam singnificare letitiam debuisti, quam tibi prosperante fortuna sentio noviter esse concessam: nam ut retulit communis amicus, amicis tuis mediantibus tibi bonum unicuique involuto mundanis desiderabile coniuncxisti, uxorem videlicet, que, ut mihi predictus retulit amicus, nobilis ac pulcra testatur; quam etiam cogito bonam fore, si te eligentem considero et datores. Audivi etiam Iunonis debita mirabiliter fuisse peracta, et ut credo, Ymeneus letus faces tenuit circa torum: de quibus omnibus gratulor iuxta posse. Et certe si tibi prolem Lucina concederet, quod faciet prout credo, non mihi modicum gratum esset, ut ea in meis manibus permanente, aqua sacri baptismatis lavaretur, ut quos amicitia iungit, spiritualis congnatio iungeret vinculo artiori. Cum igitur nunc tibi sit satis posse nove sotie complacere, et idcirco tua studia deposueris, in partem sine dubio autoritatem phylosophi prosequendo dicentis: *Nemo potest uxori et phylosophie deservire*, ac etiam tempus perditum circa rissas velis in tuis mercimoniis reparare, ex istis audaciam summam, cum perfecte devotionis sinceritas exigat, ut quis in sua necessitate recurrat ad sotios et amicos, nec vulnera pudoris celata piis oculis amicorum vereatur detegere; et ad te munus non modicum postulabo. Nam cum pridem casu fortuito pervenisset ad manus meas liber pulcerimus, fraternas acies et Tebanorum conflictum suis metribus demonstrantem emi pro pretio competenti; sed cum sine magistro vel glosis intellectum debitum non attingam, recordatus tui Tebaydos, proposui eum tibi amicabiliter querere per presentes; quem ut mihi prestes affectanter exposco, tantum quod glosas illas in meo breviter redigere faciam et remictam. Erit enim mihi obsequium maximum, et tibi ut puto, non erit ad presens incommodum. Servias igitur amico desideranti in tuis beneplacitis fatigari: et quod facis fac cito, cum bis serviat cito serviens. Scio enim, si scires qualiter Venus Iuno et Raynusya me offendant, insimul omnes et in solidum unaqueque, pietate motus micteres absque mora, cum mihi nullum solatium remanserit amplius, nisi, visis meis decretalium lectionibus, me ab eis quasi fastiditus extollens, alios querere libros; et in eis legendo, ut peregrinus non hospes in castro percurro, et aliorum legendo dolores, iuxta verbum illud: *Solatium est miseris sotios habere penarum*, aliquantulum mitigo penas meas, quas per presentes tibi singnificare non curo: cum noviter sis in letitie terminos reassumptus, ipsam nolo meis amxietatibus perturbare, nec etiam mea incommoda ut arbitror essent verbis aliqualiter explicanda, sed lacrimis, et ideo hanc epistolam fimbriabo quibusdam querulis clausulis et quiescam. Sentio heu! ponderosa et difficilia nimis flagella Fortune, que non modo levia, non modo facilia, sed ridicula et iocunda censentur, ut sunt, si quando ratio libera intuetur, et quidquid gravitatis vel difficultatis afferre videntur, scio non afferunt, ymo totum coangunt: et in patientis languiditate inveniunt veludi dulce suapte, gustui febricitantis appositum. Proinde sicut amxius eger, sue conditionis ignarus, valitudinem animus persepe suspirat, quam in desiderio summi boni, etiam per nebulas interiores, licet vix adhuc perspicio. Sed quamvis animus qualiquali tristitia in huiuscemodi caliget memoria, contra rationis imperium nunquam prorsus ab ingruentibus pro parte negotiis, vel iracundie stimulo vel torpore negligentie me subtraxi: et hinc est quod cum rege humillimo cupio desiderare carissime. Propterea clamito ego ad te, et deploro toto cordis anhelitu, quatenus bene merite tue consolationis oraculum mihi mictas, ut forte veniat zeffirus ille celestis, quem non unquam violentia sancte oppositionis angariat, unde credimus rengnum celorum vim pati; tenebras meas dissipet, et diluat dissipatas, quo perspicacius gradum amandorum distinguam; et distinguens afficiar ordinate, ac ordinatis affectibus pre concordia carnis et spiritus, non levia gravia sentiam, non bonum malum et malum bonum paralogizatus a fallacia mundi oppiner: sed que levia sunt et iocunda, iocunde recipiam, et ad vere pestifera, non minus quam puer ad anguis aspectum, formidando pallescam. Opto ut bene valeas. +Scripta sub monte Falerno apud busta Maronis Virgilii, iulii kalendas IIII. + +Johannes de Certaldo magistro Zenobio de Strata florentino. +Amico amicus. +Quam pium quam sanctum quam venerabile sit amicitie numen, quis posset verbis debitis explicare? Non ego, *si centum deus ora sonantia linguis ingeniumque capax totumque Elicona dedisset*. Hoc Nature potentissime leges excedit ut plurimum; nam, etsi ipsa omnium parens egregia variis sanguineis nexibus mortalium corpora sepe iungit, celestes tamen spiritus Promethei sagacissimo furto in luteis carceribus expirati, nisi hoc interveniat numen dulce, prisco corporum more nectere non valebit. Sed ipsum etiam obviante natura, Parthos indomitos, Gethas difficiles, Hiberos insotiabiles, Mauros indociles, Numidas infrenes, Ethiopes faciles non tantum iunget copulabit et nectet, sed virtute media unum et solidum faciet ex duobus. Quid Damonem et Phytiam, Theseum et Perithoa, Nisum et Eurialum et alios plures in exemplum clarissime veritatis seu – ut loquar rectius – argumentum, frustra conabor ostendere? Ipsa nos Deo similes ymo deos nos facit et servat; cuius quidem effectus gratissimos quanto rariores tanto admirabiliores existere quis negabit? Non ipse, qui nuper ex vobis in me perhibere possum testimonium veritati: nam quanta solicitudine varia, quanto labore devio quantaque vigilantissima cura meis votis dudum plenitudinem dare temptaritis, et retulit famulus et novi per vestras litteras et credidi per me ipsum; quod etiam iam actum opus clarissime manifestat. Sumus igitur, ut iam ipse monstrastis, et ipse monstrare desidero, quamvis sanguine varii, amicitia tamen et patria unum idem; quod me vobis fore vestra virtus exibuit, sed vos mihi mea fortuna concessit, cui sum nulla alia ex causa obligatus. Igitur cum amicus sit alter ego, nec cuiquam sibimet de suis laboriosis operibus gratias agere iustum siet, vobis easdem ex obsequiis iam receptis non ago, ne forte mihimet agere videar inconsulte; sed bene significo et ardenter me ad omnia concretam virtuosis operibus amicitiam conservandam paratum: quin ymmo potius iuxta posse, iam dum nutus appareant operantem. Credo scriptoris Dyonisii stipendia fore soluta, seu in maiori parte, prout noster Angelus iam rescripsit, cui exibeo fidem plenam; residuum dabitur dum petetur: librum tamen ipsi Angelo concedatis, qui mihi suo tempore mictet eundem. Sermonem vestrum insuper miro paludamento rectorico decoratum, sapide sale actico preconditum, et melle ybleo suavissime delinitum, pluries et cum admiratione continua, gustando que intellectui modico accedebant, legi relegique et ultimo copiam inde sumpsi, ipsum remissurus quam primo per fidedignum latorem potero usque domum. Varronem quidem nondum habui; eram tamen habiturus in brevi, nisi itinera instarent ad illustrem Ungarie regem in extremis Brutiorum et Campanie quo moratur: nam ut sua imitetur arma iustissima, meus inclitus dominus et Pyeridum hospes gratissimus cum pluribus Flaminee proceribus preparatur; quo et ipse mei predicti domini iussu, non armiger, sed – ut ita loquar – rerum occurrentium arbiter, sum iturus, et, prestantibus superis, omnes in brevi, victoria habita et celebrato triumpho dignissime, proprias revisuri. Coppi namque strentiissimi patris nostri affectionem quam scribitis, non mihi noviter sed cotidie clarius elucescit: sed exinde quid offeram porrigam aut donem, nil ultra me mihi noverca Fortuna reliquit. Et utinam ego tanto viro opimum munus existerem! Sed danti quod habet, ulterius non requiritur iuxta legem. Sum suus. Puto me nimia scriptura vos eliconicis cogitationibus occupatum tedio affecisse, et ideo non scribam amplius per presentes, de iam dictis orando veniam si excessi. Insupet tamen, per amicitiam nostram perque amicitie fidem obsecro, si qua vestra musa nova meum cecinit post discessum, ut videam faciatis. Valete. +Data Forlivii etc. + +Reverendo viro domino Francisco Petrarce, canonico paduano, laureato poete, concivi nostro carissimo priores Artium et vexillifer iustitie populi et Comunis Florentie. +Movit iam diu pariter animos atque aures nostras tui nominis gloria, dilectissime civis et fausta patrie nostre proles; movit nos admirabilis professionis et excellentis studii tui meritum ut, qui intonsas a seculi lauros vertice digno virentes acceperis, sis mire indolis perpetue posteritati futurus exemplar. Apud tibi coetaneos dominos ac cives et compatriotas tuos signa quedam interne dilectionis inveneris, qui tibi maioris persecutionis ac benignitatis semper gratiam rationabiliter vendicabas. Tibi igitur quem dominico ac paterno semper affectu prosequimur, ne quid in urbe tua fortasse minus equanimiter ferendum sit, ruris aviti pascua concedimus, ac de publico quidem erario a privatis civibus redempta sponte ac sine alicuius exemptionis titulo de mera paterne dilectionis liberalitate donamus: munus quidem parvum si ad rem respicias, si ad civitatis nostre leges ac mores, quique hoc cives assequi nequivissent, non modica laudum tuarum gratificatione pensandum. Poteris itaque hanc urbem incolere, que te genuit: an tibi forte terra marique per varios orbis tractus, externa vagis erroribus querenda suffragia, aut peregrinis sedibus locus pacis? Nec te patrie predulcis amor alliciet, que de cetero Smirnam alteram Latinis esse non ambigit. Quo enim alio, ut quasi illud tibi, virgilianum ascripserimus, *Tellus hec iactat alumpni*? Mira quidem de Marone ac electis quam plurimis autoribus legimus, quos antiquitas ipsa, quo iure tamen incertum est, nova quadam semper facit admiratione colendos. Nos vero tibi, quem nostra presens etas nobis accomodat, et si Cesares non sumus aut Mecenates aut talium illustres titulis, quos hactenus incoluerunt, libentissime tui studii professores erimus, tantum tui honoris avidi ac promotores liberalissimi, congratulati pariter nobis et patrie, que talem ac tantam ex se meruerit sobolem produxisse, virum non urbi sue tantum sed orbi potius unicum qualem nec prisca a seculis vidit etas nec sibi surgentem alium promictit futura posteritas. Neque enim ignoramus quam rarum, quam colendum, quam divinis ingeniis dignum poete nomen habendum sit, ut non immerito sacer ille Emnius ausus sit, suo quodam iure, sanctos appellare poetas, quod et vates, a vi mentis ac divinos accepimus aut hedera aut mirto, aut lauro, paribus fere laudum preconis cum triumphantibus Cesaribus coronandos, ut, qui e mortalibus immortales se fecerunt; hii domi belloque ac rebus gestis; hii divini atque excellentissimi studii viribus ac pallentibus ociis; seque suisque posteritati mandatis decerpendi tam difficiles lauros, hederas aut mirtos suisque imponendi temporibus summa quidem autoritate ac deliberatione maiorum potestatem sibi pariter vendicarent. Nam et teste Salustio *pulcrum est benefacere reipublice, etiam benedicere haud absurdum est; vel bello vel pace clarum fieri licet; et qui fecere et qui facta aliorum scripsere, multi laudantur* *a quibus – ut ait Lucanus – omne evi senium sua fama repellit* Quis te igitur, preco ingens, alio aspectu aut devotione seu magis veneratione respexerit, quam si Maronis spiritus, aut Ciceronis eloquentia mortales iterum artus indueret? O rem detestandam, ut audita potius quam visa laudemus! Laudimus quidem te, ymo admiramur potius; quis enim non admiretur in tanta magnificorum ingeniorum ac prestantissimorum hominum copia seu infinita potius studiorum varietate, tantam fore scriptorum inopiam tantamque poetarum a seculis raritatem? Quis aliud in hoc cause reddiderit, nisi rei, ut ait Cicero, quandam incredibilem magnitudinem ac difficultatem, quam, iam mortalium incuria sopitam, tu solus vigili studio ac ardentissimi ingenii viribus relevasti? Amplius autem, carissime civis, cum nuper civitatem nostram veluti dextero pede claudicantem liberis carere studiis videremus, maturo iudicio provisum est apud eam, secundo sidere ingeniorum fecundissimam, doceri artes et cuiusque professionis vigere studia, ut res nostra publica fulta consilio, inter alias, ut Roma, parens omni Ausonie, sedem sibi principatum accipiat. Et demum letis auspiciis actum est ut, magis ac magis in dies ac dies succrescens, studio ipso refloreat. Profecto enim illud magnum, illud singulare arbitratur patria quod tu solus unicusque potes efficere, quod etiam apud veteres rarissimum ac semper excellentissimum fuit. Itaque tua sacra tempora requirit patria, quo affectu quo iure astrictius potest, ut te duce hoc studio vireat, hac singularitate precellat ceteras. Tu tecum librum hac facultate legendum nostris ingeniis legas quem honori et otiis quis censeas commodiorem. Erunt insuper nonnulli ingenio clari, sacri cultores studii, qui, te duce, audebunt forsan carmina sua fame commictere: et enim parvo principio magne res conflate sunt. Accingere igitur nec te ulterius, vir optime, Affricam tuam, opus quod immortale laboras, et neglectas per tot secula Musas aonias, nomini tuo et glorie aut voluptati nostre amplius subtrahas. Satis nempe pervagatus es et mores urbesque tibi exterarum gentium clare sunt. Te magistratus quilibet et privatus, te proceres et plebei, te lares aviti, te recuperatus ager exposcunt. Venias, igitur, expectate, venias, et eloquentie tue facundia ceptis fave, quem clara voce non revocat, sed absentem diu diuque advocat patria: quod vix unquam hoc pacto alteri contigisse meminimus. Si quid autem presentibus minus cultum minusque luculentum adiectum est, hoc ipsum ut Venias pro se alligat patria. Tu tandem vale decus patrie, tibique persuadeas nobis fore carissimum, sed multo cariorem si patrum ac dominorum tue urbis monitis ac preceptis obtemperes. Plura denique scribenda supererant que domino Iohanni Boccaccii latori presentium, civi et huius operis legato nostro carissimo, verbo tibi seriosius explicanda commisimus, cui fidem integram per te prestari volumus tamquam nobis. +Datum Florentie XIIII kal. aprelis MCCCLI. + +expetentem, arcisque locum et templorum veterum vestigia admirantem, investigantemque tecum ubinam potuit templum illud immane consistere, regi frigio sotiisque mirabile, quo etiam ille dicteus Dedalus fuga consumpta remigium consecravit alarum; volventemque cogitamina presto dicentemque: *Nonne locus iste verendus? nonne etiam hee ruine merito prospectande?* cum semen fuerunt et principium virgiliane Neapoli vicineque Palepoli, dudum melioribus seculis, apud quas tu nunc in auge rote volubilis sublimatus, nostri inmemor vitam ducis elatus. Inde etiam quo cubet ille eolius Mesenus qui sonoro ere viros ad arma ciebat, te ymaginor discurrentem, diri funeris atque yliadum procerum piaculi loca notantem. Sed iam finem tuis admirationibus imponamus, cum pusillanimi sit nedum hominum manu facta, sed etiam transitoria naturalia admirari: et quantumcunque etiam res nove et merito admirande per spatium aliquod teneant quempiam occupatum, non tamen credendum est illas e memoriis radicitus extirpare que visa sunt olim, et potissime quod fuerit ante dulcissimum patienti. Et quid amicitia dulcius? Queramus igitur tue oblivioni, seu ut verius loquar, postergationi causam meliorem . + +Iohannes de Certaldo Zenobio de Strata. +Longum tempus effluxit, ex quo neque tu michi nec ego tibi scripsi. Nescio an incusem celsitudinem tuam, iam ut video parva despicientem, an dementiam meam modicum curanda curantem; sed iniqua fortuna prestante, casus evenit ut ego ad te fere invitus hanc scriberem, et libet in longum aliquantulum calamo licentiam exibere, nec te pigeat oro, quanquam regiis ut puto sis plurimum occupatus consiliis, liberali animo scripta perlegere: nam quod diu tacui prestat ut aperiam sors iniqua. Quid igitur dicturus sum? Credo memineris Magnum tuum solitum me *Iohannem tranquillitatum* risu quodam coacto vocitare persepe, et cognominis causam insuper meminisse debes, quod et memini: et quid sibi tale nomen exposceret, non absque quadam cordis indignatione notavi; attamen, si quid in tantum virum sine temeritate excogitare aut exprimere cuiquam licet, hoc unum, etiam si exinde me mori opportuerit, dicere non obmictam: falsum est. Nemo quidem, nec ipsemet, me sibi blandientem aut in gloriosissimis felicitatibus suis alludentem seu illas aliquibus affectibus amplexantem vidit. Semper invidie stimulos timui, semper instabilis Fortune motus expavi, semper inopinatos casus sui non mei gratia exorrui; in adversis autem compatientem ac deplorantem, persepe viderunt me plurim: et tu, si bene recolo, potuisti vidisse quandoque. An mos iste, precor, bonam suavemque Fortunam sequentium esse solet? Non dices. Non rectum ergo imponentis fuit iudicium dum *tranquillitatum* est michi cognomen appositum. Sed quorsum hec aspera tendat oratio prope est. Egit – utinam non ita repente egisset! – naturalis mortalium lex, rapiendo scilicet iuvenem illum egregium et indolis admirande, Laurentium huius tui Magni primogenitum, ut ipse mecum de me et de meo cognomine possem verius iudicium cernere. Quid adversus me persecutio longa, quid inextricabilis fuga, quid vulnus exitiale potuerint olim, obmictere libet, eo quod unum istud ultra cogitatum excesserit cetera: de eo igitur, etsi non debito, tamen aliquantulum ampliore sermone prosecutum volo. Tecum loqui possum, si amicus es ut puto, tecum meam agitare causam, tecum animam aperire meam non pudebit; et ut sub amicitie nostre umbra me mentiri nolle presummas, in hoc amicitiam seponas oro. Tu michi iudex esto, quod quidem concedere facile. Habes enim ex una parte obsequiosum et prepotentem dominum in quem agitur, ex altera pauperem et inoffitiosum amicum, ymo concivem incognitum, quoniam in hoc iam amicitie volens renuntiavi, actorem. Quid ergo? Michi Deum invoco testem, venit ad me quieti iam deditum novum illud execrabile: nobis scilicet amabilem iuvenem, placidum expectabilemque Laurentium de quo supra, morte precipiti II ydus ianuarii fuisse sublatum. Forsan mirabile scribam; mors nuper fratris, mors patris condam, mors Coppi de Dominicis michi dilecto pre ceteris, lacrimas extorquere non potuit; hec extorsit, et pre dolore lacrimans fere femina visus sum, turpe quidem homini, nedum Musis dedito. Tandem, datis non multis lacrimis celeberrimo iuveni nostro, parens amxius Magnus tuus non sine quadam animi mei amarissima austeritate venit in mentem: et qui de sui prima promotione, de clarissimo a fuga reditu, de regis sui coronatione, de regulorum exulum seu captivorum reversione ac reconciliatione cum illo pro me nil ante curaveram, quasi ego tanto filio, non ille privatus esset, condolui et in tantum ei compassus sum, ut fere per noctem mediam a fletu solus et eiulans non destiterim. Quid ergo? Felicitates tanquam non curans, nulla vel modica letitia prosecutus sum: casum gravissimum, tanquam meum abundantissimo ploratu deflevi; nec coram, ne forsan fictas crederet lacrima. Hoc mecum scio, nec ut ipse resciscat ad te scribo, sed ut videas quoniam in conscientia mea iam video, non me *tranquillitatum hominem* sed miseriarum misericordem essistere. Per hec igitur prata, per hos meatus apertos, hiis etiam passibus, hiis affectibus tranquillitates Magni tui Iohannes tuus sequitur? hoc studio, hiis moribus, lacrimis scilicet et ploratu? O! si blandus suis semper felicitatibus affuissem, si in discriminibus vocatus aufugissem, si renuissem labores impositos, si petiissem magna, si recepissem maxima, quibus nominibus exosis, miser! ipse persequerer ? Hoc unum scire te velim, quanquam ipse magnus, ergo parvus, ymmo nullus; ipse potens, ego impotens; ipse validus, ego infirmus sim: non sic vilipendendi amici homines, non sic abiciendi sunt. Viximus, et Deo dante vivemus, etsi non splendide, minus tamen pavide: nam, dato vallibus dominentur unde, fulmen irati Iovis sepe montes ferit, ventus infestat, sol urit et frigus exasperat. Si pauperiem amabo, iam mecum est, et si abesset, ubique quam cito comperiam; nec pro habenda ullo regi serviam. Si divicias concupivero aut saltem victui meo oportunam pecuniam, fateor, cum hec non assit, ad exquirendam tamen non omnino loca deficient: Patavum, Verona, vetus Ravenna, Forlivium me etiam renuentem vocant. Si tyrampnos obicis, dicam et tirampnicum exoptare pecuniam, posito et responsio alia verior, licet ad presens minus congrua, se offerat; ymo congrua: et tu cum tyrampnis es, fausto tamen ornatis titulo. Sed quid ista dico? Divitias et sublimia tam acri studio aut cupienda aut septanda sunt ut magis noscamur? Stultum est. Iuvat meminisse illius egregii verbi Senece nostri: *Qui notus nimis omnibus, | ignotus moritur sibi*. Michi pauper vivo, dives autem et splendidus aliis viverem; et plus cum aliquibus meis libellis parvulis voluptatis sentio quam cum magno diademate sentiant reges tui. Credo miraberis verba hec, eo quod male forsan tecum iam dictis congruant; sed quicquid ante dixerim, extra intentionem locutus sum: mecum quidem inflexibiliter servabam donec tempus daretur. Datum est: dixi; et dicturus venissem, nisi inmotum sedisset animo, nunquam felicitate Magni tui florente me regnum auxonicum revisurum, non suarum prosperitatum dolens, quia letor ex illis – ita me Deus amet! – sed ne me tranquilla sequentem diceret. Forsan non extimat ille animas pauperum sentire cognoscere et indignari? Sentiunt nempe et cognoscunt et indignantur, sed meliori ducte consilio per tempus tacent, evomuntque concepta quandoque. O! utinam possibilitati michi mens equa esset, aut e contrario menti possibilitas equaretur! Clarius cerneres quam ingens animus modico sistat in pectore. Sed ad presens ista sinamus: si oculatus es, ut credo, quid velim, etiam dum taceam ipse, concipies; et veniamus, ut ita loquar, ad monstruosam huius viri de quo sermo virtutem. Audivi – si vota succedant! – non sine animi stupore permaximo quod ipse de Magni tui fortitudine in tam erumpnoso tamque lacrimabili casu scripseris, et vix mecum admirari sufficio, hinc inde cogitationibus variis circumvolvens nunquid concedendum sit, illum esse tam saxeum, tam ferreum, tam denique insensibilem omnino, ut mortem tam extrenui, tam celebris, tam expectabilis iuvenis, militis et primogeniti sui, siccis oculis, incommutato vultu, inflexo animo audisse potuerit, et insuper – quod non minus admirandum existimo – compatienti principi reliquisque proceribus, eodem fere instanti quo nuntiata est, inconcusso pectore, infracta voce, continuato sermone, prolixa atque accurata dicacitate, de mortuis nil ultra curandum, multa potius phylosophica quam militaria predicasse. O pulcrum et inauditum opus! o viri inexausta fortitudo! Mirabamur condam Emilium Paulum, Anaxagoram et Xantippum reliquosque quos in exemplum posteritati studiosa vetustas reliquerat. Solus iste prevaluit ceteris! Magnum erat et fere patri possibile fortiter tollerasse; maximum, non dicam verbis modicis sed facie tantum vires animi ostendisse: sed permaximum et inauditum longa oratione flentes alios roborasse. Nescio, edepol!, quid satis exprimam de tam mirabili fortitudine, non tantum nostris sed etiam priscis inaudita temporibus. Tuus labor hic est aliorumque me magis valentium ornato calamo futuris memoranda relinquere. Credo equidem hominem hunc (hominem dico nostrorum oculorum iudicio, qui linceis non videmus) non hominibus adscribendum, sed superis. Primogenitus hic, qui nobis sublatus est, filius erat, florida iuventute pulcerrimus, mirabili probitate extrenuus, placibilis, pius et ultra omnes iustissimus et expectatione magnifica diligendus. At iste tuus et merito Magnus dictus – vir deus! – homo est; pater erat, et carneus: et si sic est, non inmerito mirabundus efficior, cogitans qualiter audiens casum doluisse non potuit, et si doluit, qualiter occultarit. Fere me michi subtrao cogitando, et videre dum nequeo, me mecum non esse confiteor: et pro constanti teneas, nisi tu scriberes, verbis cuius fidem prestandam integram semper credidi, contextam dicerem fabulam et procul dubio admirari desisterem. De sublato insuper multa dici possent et plura dicenda restarent, que cuncta tuo labori, tuo carmini cantanda relinquo. Scio tamen nos primo ituros ad illum quam ad rios sit ipse reversurus; et utinam ad illum moriendo vadamus, cum eum credam umbris piissimis apud elysios campos sotiatum, et pedibus et lacertis obmissos iterum temptare labores! Et licet cinis et vulgi fabula tantum apud nos concives de ipsius operibus relicta sit, quod ab altero seriosius accipies, scilicet quid actum sit in funere suo, paucis explicare libet. Funebris pompa permaxima et honorabilis VII ydus aprelis ducta est a domo sua usque Cartusium. Nam primo, pari concursu utriusque sexus civium omnium, non solum pars ea civitatis in qua et natus et pueritiam duxit gloriosus iuvenis noster et unde funus discessurum erat, sed omnis civitas usque ad partem illam placidi collis in qua Gai pomtificis sacellum nosti, ita plena gentium fuit, ut mirarentur omnes qui cernerent; catervatim demum fere ab omnibus isque ad civitatis ianuam, a quamplurimis usque sotiatus ad tumulum. Non vulgari more delatum corpus exanime, sed in equis inusitatum feretrum eius superpositum ornatum syricis integumentis quamplurimum processit, et, ut verbis utar Virgilii, *illud omnis tectis agrisque effusa iuventus | turbaque miratur matrum, et prospectat euntem,| attonitis inhyans animis*. Obmicto funesta lumina, sacerdotum cetus pacem illi a superis cantu funebri deposcentes, sonipedes arma tela et signa derelicte militie reliqua. Longum esset et inexplicabile fere cuncta suis ordinibus velle retexere; hoc tantum sufficiat: quasi ab omnibus conclamatus atque defletus Laurentius est, in tantum, militie visis insignibus postergatis et amicorum servitorumque squalore obsitis vestibus, reviguit pietas! Tandem, post longum in sui laudem cuiusdam egregii teologi sermonem, quieti perpetue illum non sine merore tradidimus; nec illi meo iudicio quicquam superagendum restat, nisi quod ipse tu musa flebili cantaturus es. Sed, cum de hiis ad presens satis verbigeratum sit, ad alia vertendus est calamus. Si bene vales et votis cuncta succedunt, gaudeo: et magis, si te ipse cognoveris. Optabam equidem et proposueram ut te estate proxima viderem et tuum dominum patremque meum episcopum florentinum Neapoli: sed, ut iam supra dictum est, ne felicium septator vocer, timeo ne desistam. Carmen tuum in Florentinos vidi et laudo: nam vera dicit, et utinam sic omnibus tuis meisque concivibus notum esset prout michi est: forsan non frustra contingeret! Verum nescio utrum dicam ducamur an trahamur a fatis an potius volentes obviam eamus exitio. Nil boni, nil iusti, nil fidei, nil consilii livor edax atque habendi cupiditas seva nostro liquere senatui reliquisque. Asiatice condam delitie Grecis, asiatice demum greceque Romanis exterminio fuere: nostre non ipsos pessundant et ex florido culmine in sterquilinium redigunt redigentque. Proth mortalium pudor et ignavia, proth ridiculum quorundam fastidium, qui effeminatos homines incestuosissime Veneri totis viribus obsequiosos sub acri Marte insulsa quadam fictione progenitos volunt! Ita Deus pacem meis imponat laboribus, ut michi in posterum forsan peregrinaturo iam carius Certaldi cognomen est quam Florentie. Superum, oro, pietas videat et lumen desuper infundat errantibus! Expectas post multa forte quid faciam degens in tam ancipiti civitate. Accipe: more solito inter publicas privatasque occupationes ultra velle amxior: nam paulo post discessum tuum, ut sepius ante iam feci, satis commode meo iudicio, Seneca medio cum paupertate conveneram; sed nuper tenuis sibilus iocundioris fortune repente pacta confregit et in primos laqueos iam explicitum redegit, egitque ut qui mei securus mecum vivere ceperam, nunc fere alienus in pendulo dubitarem. Qui vir siem, vides. Spero tamen *dabit Deus hiis quoque finem*. Oro prolixitati parcas: et scribendi raritas et materia postulabant. Recommenda me cui vis, et potissime Barbato nostro. Et longum vale, mi magister. +Datum Florentie ydus aprelis. + +Preclarissimo viro Francisco Petrarce laureato. +Ut huic epistole, preceptor inclite, ex alienis verbis principium faciam, *loqui prohibeor et tacere non possum*: nam hinc Silvani, cui obnoxius sum, reverentia ut taceam imperat, inde indignatio noviter commissi facinoris impellit ut loquar. Tacuissem equidem, credo, ni Silvani ipsius verba me coegissent ad calamum. Memini enim me legisse, et tu meminisse debes, in eiusdem Silvani commentariis verba hec: *Ostende me michi, inice de tam longinquo manum, arripe alliga ure seca, tumida comprime, supervacua rescinde, nec ruborem michi fecisse timueris nec pallorem*. Hinc animatus aliquantisper, amici reverentia cedet, et quod facti novitas traxit in mentem scribam, etiamsi egre ferre debuerit; tu autem que sub pastorali cortice tecta sunt, si libet, ingenio percipe. Credo memineris, preceptor optime, quod nondum tertius annus elapsus sit posquam senatus nostri nuntius Patavum ad te veni, et commissis expositis dies plusculos tecum egerim, quos fere omnes uno eodemque duximus modo. Tu sacris vacabas studiis, ego compositionum tuarum avidus ex illis scribens summebam copiam. Die autem in vesperam declinante a laboribus surgebamus unanimes, et in ortulum ibamus tuum iam ob novum ver frondibus atque floribus ornatum. Accedebat tertius vir virtutis eximie, Silvanus, amicus tuus, et invicem sedentes atque confabulantes quantum diei supererat placido otio atque laudabili trahebamus in noctem. Et ne cuncta seriatim referam, recolo nos non sine causa in colloquium devenisse, tale Silvano verbis principium faciente: *Heu! quo traxit inextricabile fatum formositatem Amarillidis nostre, quo pudicitiam, quo veteres honores, quo potentiam, quo maiestatis decus et silvarum imperium? Ex mente quippe coniugum cecidit! Pan quidem, cui sunt altaria cure et sacra ruris omnia, ea neglecta, transalpina incolit nemora, nec, alienigena vetusti decoris inmemor, de contingentibus curat. Sic et Daphnis, uxorius factus, cui arcus et tela sunt sudesque preuste, mosios terebrans montes, nostris conditus pastoribus armenta parvificat ytalica, et prostrate coniugis negligit iniurias. Edepol! eorum absentiam patienti transirem animo, si ferre possem que ex illa consurgant. Quid est, ut omiserim cetera, cernere Egonem rusticanum hominem, omissis ruralibus sacris quibus illum dudum Pan prefecerat, sumptisque spiculis congregatisque latrunculis, Ligurum occupasse silvas, et omnia fere pascua que Eridanus abluit et montes vallesque Insubrum fraude suripuisse, et in Emiliam Picenum ac Appennini colles Etruscosque acuisse dentes et ungues? Qua atrocitate eo ventum est, ut Amarillidis armenta greges atque pastores dispersi sint, exusta pascua, diruta presepia, incensa mappalia? Luporum excrevisse agmina et animalium quorumcunque rapacium, quid hoc videre est? Nonne satius foret apud rodopeos montes seu solitudines Arabum vel fervores Ethyopum tempusculum labilis vite huius consumere?*. Inde, indignatione crescente, vidisse potuisti eum, ellevatis oculis in superos, multa dicentem atque in Egonem infausta omina imprecantem. Quibus et te multo sermone assensum prestitisse memini, atque superaddentem, ob odium in Egonem, longa verborum serie Daphnim pro viribus provocasse in deiectionem tam scelestium hominum et prisci decoris restaurationem; que omnie tanquam laude digna, et aprobasse verbis memini et commendasse memorie. Nunc quid ex iam dictis velim aperiam. Pridie quidem IIII ydus iulii forte Ravennam urbem petebam visitaturus civitatis principem, et ut ferebat iter, Livii Forum intravi. Ibidem, dum aliqualem moram traherem, et ecce amicus affuit: nec multa dixeramus adhuc et ecce de Silvano ceptus est sermo; qui dum traheretur, dixit ille: *Audivi, dilecte michi, quod in auribus meis mirabile est, solivagum Silvanum nostrum, transalpino Elicone relicto, Egonis antra subisse, et muneribus sumptis ex pastore castalio ligustinum devenisse subulcum, et secum pariter Danem peneiam et pierias carcerasse sorores*. Non mentiar, audiens obrigui; tandem, verborum eius memor, impossibile dixi. Inde post dies paucos Ravennam forte venit Simonides; hic a Silvano de materia hac litteras scriptas ostendit, et sic certior factus in celum et Silvani facinus clamavi, dixique: *Admodum credenda sunt omnia!*. Putassem quippe prius dammas subegisse tigres aut agnos lupos fugasse quam adversus sententiam suam egisse Silvanum. Quis de cetero scelestos accusabit, quis impudicos lascivos avarosque dampnabit, posquam noster sic exorbitavit Silvanus? Proth dolor! Quo honestas, quo sanctitas, quo eius abiere consilia? Eius, quem trucem, quem immanem nunc Polifemum nunc ciclopem vocitabat, amicus effectus est; cuius stomacans dampnabat audaciam superbiam tyrampnidem, iugum non tractus non coactus sponte sua subivit! Firmabat, si satis memor sum, omnino et iamdiu Crisidem abdicasse repulisse et amplexus eius prorsus respuisse, illam terre nuncupans fecem, sordidam dicens atque dampnosam: et nunc, si verum fert Simonides, quoniam ornatam monilibus, decoram lapidibus, insignitam corillis Eridanum secus comperuit, non erubescens eius ivit in oscula et tugurio suscepit amicam! Quod hoc malum? que furia? quis deus illi mentem induit novam? quis veterem abstulit? Quod dudum senex Argus, maximus Daphnis, pastor gallus et ipse Pan arcas presidens ceteris nequivere, potuit Egon infamis, potuit Crisis incesta? Mirarer minus, si ab eo in Ciceronem atque Anneum decantata non audissem. O preter creditum facilis animus et ad quecunque vertibilis! Me miserum! si Sorgia, si Parma, si Brenta sordebant, non fluvius alter quam Ticinus aridam poterat sedare sitim? Non se solum labe hac sua Silvanus infecit, sed te me reliquosque, qui vitam, qui mores, qui cantus et calamos eius toto ore, totis viribus, apud quascunque silvas apud quoscunque pastores efferebamus, fedavit innocuos. Credisne quieturos hos ad quos venerit scelus hoc, quin in eum clamitent? imo iam clamitant et convitiis inhonestis veterem eius famam deturpant, falsam, fucatam, fictitio splendore coruscam dicentes; sic et nos adulatores falsidicos mendaces obscenosque esse homines per trivia et nemora asserunt. Sed puto eum in excusationem forte venturum, dicturumque se novisse quod fecerit, sed acri indignatione percitum fuisse eo quod a silvicolis suis pridie lusus sit, qui cum illi veterem silvam et paterna pascua iniuria illi olim sublata restituissent, ei demum levitate sua, non suo crimine, surripuissent. Quod factum queritur verum est; nemo me melius novit: medius fui talium atque curator, et muneris oblati portitor. Et absit ut indignationem huiusmodi dampnem; non saxei sumus homines aut omnino notitia rerum inexpertes, imo sensibiles et aliqualiter oculati: pessime factum est, nec absque facientium nota. Sed auferat Deus ut credam a quoquam sancte iuste aut honeste ob quamcunque iniuriam illatam adversus patriam agi posse. Nec deducat in medium: *Si hostis patrie, iusta indignatione motus, amicus factus sum, non tamen in bellum irruo, non vires impendo, non presto consilia*. Concedatur; hoc quin factitet negare non potest: scilicet quin una cum Egone letetur dum andit ruinas incendia captivitates mortes rapinas et soli patrii desolationes et ignominias, quod pregrande piaculum est. Sed sinamus bellica. Hic solitudinum commendator egregius atque cultor, quid multitudine circumseptus aget? quid tam sublimi preconio liberam vitam atque paupertatem honestam extollere consuetus, iugo alieno subditus et inhonestis ornatus divitiis faciet? quid virtutum exortator clarissimus, vitiorum sectator effectus, decantabit ulterius? Ego nil aliud nosco quam erubescere et opus suum dampnare, et virgilianum illud aut coram aut secus cantare carmen:*Quid non mortalia pectora cogis | auri sacra fames?* Nunc, preceptor egregie, cum multa supersint que in eum, nisi aliud ostendatur, dicere possim, tu quid dices, cui indignatio maior et facundia amplior est? quid suus sacer Monicus dicet? quid suus Socrates? quid Ydeus, Phitias aliique plurimi, qui eum a longe tanquam celestem hominem et unicum inter mortales exemplar honesti spectabant mirabantur et laudibus sublimabant? Puto dampnabitis omnes et dolore amxiabimini. Cum igitur ratum habeam quoniam tibi pre ceteris fidem prestaturus sit, queso ut illum redarguas tuisque moribus a tam infausto scelere retrahas et ab immanissimo homine tam splendidum decus, tam dulce solatium, tam maturum consilium amoveas, ut illi veterem restituas famam et tibi nobisque silvisque nostrum iocundissimum atque amantissimum hominem. Vale. +Ravenne XV kalendas augusti, ferventi atque commoto animo, +Iohannes Boccaccius tuus. + +Clarissimo viro atque preceptori optimo domino Francisco Petrarce poete laureato Iohannes de Certaldo salutem. +Oppinaris, virorum egregie, ut nuper cum fide retulit noster Donatus gramaticus, Petrum ravennatem cum Damiano unum et idem, cupisque vitam et si qua eius reperiantur opuscula; et quia ravennas fuerit, arbitraris penes Ravennates hec omnia plenius quam alibi reperiri, meque, quod apud eos infortunio meo morer, sollicitas ut copiam ex omnibus sumptam tibi Mediolanum transmictam. Satis adverto, nil invisum nil indiscussum pretermictere velis, si possis equidem, tanto viro: commendabile plurimum reor. Verum unum mirarer, si de particularibus integra posset exiberi doctrina: te scilicet duos homines plurium seculorum lapsu ac etiam patria et fere dignitate dispares unum et eundem arbitrari. Sane, quoniam satis credibile est, pauperem et inhertem bubulcum Exiodum vel Maronem vel quem mavis ex tam magnis agriculture doctoribus de fecunditate aut sterilitate alicuius a se cogniti soli, seu qualiter circa effodiendam vitem aut arbusta plantanda ducendus sit ligo, vel boves ut in rectum sulcus evadat, facile posse docere; ac etiam certissimum, solius Dei esse cognoscere singula: absque tui oris seu animi rubore patieris si ego, minimus ex auditoribus tuis unus, bona semper cum pace tua, erroris huius nebulam, antequam ad ulteriora progrediar, paucis absolvam. Satis equidem esse compertum volunt quidam hiis in partibus honesti homines, tam etate quam etiam dignitate venerabiles, non unum sed duos, ut iam pretactum est, et longe diversos, hos quos dixi unum putabas fuisse Petros. Nam, cui cognomento ravennas est, non a patria, cum imolensis fuerit origine, sed a presulatu Ravennatum maximo, quem circa trecentesimum et quinquagesimum Christi annum gessisse demonstrant, iniunctum asserunt, insuper affirmantes, in natali patria eum diem ultimum clausisse ac ibidem in basilica Cassiani martiris eius sepulcrum sacris honoribus ab incolis venerari: esto velint alii, eum Gregorii pape tempore, post sexcentesimum annum a quo Verbum caro factum est, una cum eodem vixisse pontifice et eiusdem tanquam collocutoris sui in suo Dialogo fieri tam crebra mentio ab eodem. Sed de hoc alias. Damianus autem origine vere extitit ravennas, uti ea que de gestis eiusdem leguntur ostendunt, et ex heremo Fontis Avellane, cui tunc tam sanctitate quam etiam preerat officio prioratus, a Stephano VIIII pontifice summo ad apicem hostiensis episcopatus et cardinalatus insigne promotus est; qui quidem Stephanus post millesimum annum ex quo Deus natus est homo, pontificatum tenuisse quorundam testantur annales. Habes ergo, qui unum sortiti sunt nomen, tempore patria dignitate et cognomento fuisse diversos. Nunc, ut studiis tuis et laudabili exercitio satisfactum sit, ad reliquum veniendum est. Dum igitur Damiani, circa quem amici relatu potissime angebaris, acta inter Ravennates ab ipsis Ravennatibus instanter perquiro, non aliud penes illos invenio, preter sancti hominis nomen, quam si extremos Hispanos de gestis aut moribus Yndorum interrogem: et quod turpius est, ut de reliquis sinam, dum ipsos suos non dicam urbanos, heremitas sed suos percunctor, non aliter stupidos video verba suscipere, quam si de quo velis Thebaidis solitudinis et antiquissimo heremita perquirerem. Stupeo et ego, tam conspicuum religione virum inter concives et vestium tantum non operum successores, et in cenobio quod secus adriaticum litus suo opere constructum est et in quo ipse primus sue professionis heremitas instituit Peccatorisque cognomen assumpsit, non aliter cognitum cernens quam a Mauris Lucianum bellovagensem seu armenum Basilium vel quem vetustiorem et exterum magis dicas incognitum. Iam, fateor, stomacans, tam suorum monacorum desidiam quam inertiam civium dampnans, a proposito desistebam: et ecce senex affuit quidam dicens: *Amice, memini, nisi fallor, audisse iamdudum quod viri huius Vitam, de quo queris solummodo, domi habere debeam; quam si cupis, perscruptemur et habeas*. Notavi quid diceret, et tu, quanta celebritate tam sacri hominis monimenta servaverit, potes advertere. Quid multa? Imus et introducor: paratur illico congeries maxima inutilium scripturarum fumosis egesta sacculis, quas dum me ipsum quasi credulum nimis riderem, et quicquid pro volumine rebar esse quod querebatur inspicerem, fortuna arbitror tua factum est ut quaternus ex papiro veniret in manus, quem et vetustate et incuria fere corrosum et mille seu aque seu spurcissimi liquoris alterius notis aspersum video. Abicere invisum volui, nec multum abfuit: erui tamen, cum torvis oculis prima eius in pagina inscripti operis titulum reiecturus aspicerem Vitam Petri Damiani. Letus ergo eventu, com quaterno in camerulam meam recessi, reperique ante omnia illam a Iohanne quodam compositam et Liprando cuidam tunc priori heremi Fontis Avellane transmissam; eius vero Iohannis nullum nec prenomen nec agnomen nec cognomen erat, hoc preter, quod se penes eundem Petrum in heremo et in presulatu fuisse liquido fatebatur, et quedam, in hiis que scribebat, vidisse etiam testabatur. Attamen, dum intentus cuncta legendo perquiro, nedum sinamus pro meritis reverendissimi viri sed nec ingenio tuo satis digne conscriptam comperio, quin imo tanta et incomposita abundantia supervacaneorum verborum exundantem aspicio, ut michi etiam legenti inferret fastidium; quam ob rem, ratus illam tibi demptis superfluis cariorem, nil ex substantialibus pretermictens, paululum lepidiore sermone Iohannes Iohannis scribens vestigia imitatus sum ut tibi transmictam. Si quod tibi gratum sit feci, bene se habet; si originalem illam muliercularuin conventibus quam disciplinato homini aptiorem volueris, scribito: ego ut habeas curabo solerter. Et cum nil aliud ex eo hucusque compertum sit, verbis finem facio. Vale, preceptor eximie. +Scripta in cloaca fere totius Gallie cisalpine IIII nonas ianuarii. + +Barbato sulmontino Iohannes de Certaldo. +Suscepi, dilectissime vir, epistolam tuam cum interclusa ab illustribus viris celesti homini Francisco Petrarce transmissa, quas dum non contentus legisse semel, iterum et tertio legerem, non aliter quam si eorum inmistus colloquio astitissem, vota talium comprehendisse sum ratus. Hec etenim, urgente ostentatione quadam qua creduli falluntur plurimum, impetu primo amplissimis in patulum verbis effunditur, et illico carioribus supervenientibus curis in nichilum facile disgregatur. Quanti, queso, putas esse apud huiusmodi Scipionem, si parvula ac momentanea dignitas afferatur, si vectigal a subditis exigendum sit, si fortuna paululum a solito moveatur? Vidisti sepius, et quorsum tendat talium delectatio cognovisti: quam ob rem puto minus miraberis si horum circa talia desiderium floccipendam et ad tuum veniam, quo delectatus sum plurimum, eo quod existimem vere in studii perspicacitate fundatum, et in quo sumus ut scribis ipse concordes. Hiis certiorem te facio quod, quantumcunque suasiones tuas libens volensque suscipiam, hucusque non expectassem quod suades. Pluribus quippe ante annis, dum apud Mediolanum et Patavum cum divino homine isto consisterem, vires omnes exposui, et hiis fere omnibus rationibus quibus et tui proceres in sua epistola et tu in tua uteris, et aliis insuper usus sum, ut sacrum pectus mollire flectere et in nostrum desiderium possem deducere, ut scilicet ex conclavi Scipio miris ornatus splendoribus (vidi quidem) emicteretur in publicum; sed frustra, multis ab eo factis in contrarium argumentis. Et quis, queso, cum nostri evi eloquentie principe verbis pugnet? Non tanti sum ego, quin immo, fateor, dum illum audio obmutesco, ultroque a se responsa concedo. Nec minus adverti, illum diu adhuc nostris votis contrarium permansurum. Heu michi! quid diu dixi, cum timeam in eternum? A desideriis nostris avertit oculos Deus, et longe magis amariora quam putes, ut querele atrioris causam haberemus, inmiscuit, ob quam non solum magnificum Scipionem in spongia periturum timeo, sed ne preceptor noster egregius una cum reliquis admirandis operibus suis nobis Ytalisque ceteris pereat expavesco. Et ut, qui te fortunarum mearum omnium participem vellem, faciam novissime infelicitatis esse consortem, quid de illo sentiam, paucis explicabo. Pridie XVI kalendas maii a Laureato nostro epistolam unam suscepi, in qua, cum a Mediolano quibusdam erumpnis meis solamen placidum porressisset, animum iam surgentem versa cuspide vulneravit, scribens se ad Boemos imo Sauromatas ultimos e vestigio recessurum, et, ut ex sensu verborum suorum accipio, ibidem moraturum. Nam sic ait: *Ego autem – o res hominum volubiles! – vocatus ad occasum ad arthon vado, illuc quoque vocatus a Cesare miris precibus, et vado libens ut evadam; durum iter, sed si perveniam suavis metha* etc. Iam vides quid de homine, nedum de rebus a se compositis, sperare possimus. Hinc dolens merensque sum, et spe destitutus omni studia mea qualiacunque preterita dampno, et quod michi vite superest spatium vilipendo. Nam hunc sacra nemora, sonori fontes, sorores omnes castalie et Apollo perlucidus ipse, quos olim ex Grecia in cisalpinam Galliam inter Eridanum Ticinumque contrasserat, sequuntur ad immanes barbaros abeuntem. Ob hoc autem ego cupiebam atque proposueram hiis diebus Patavum ire, ut illum ibidem ante discessum viderem et ab eo extrema mandata susciperem, ac inde Neapolim usque pergere nostrum visitaturus Simonidem, necnon et te medio itinere revisere atque portare tibi Buccolicum carmen quod, non diu est, fere vi ab illo Mediolani excerpsi; volebat enim rerum suarum tenacissimus homo, ut et hoc cum Scipione sub modio latitaret; ac insuper Invectivarum quatuor libros in medicos, quos ad me petitos tam liberaliter pluribus ante annis Ravennam usque transmiserat. Verum paupertas et rei familiaris cura et non satis habere certum quando Patavum venturus homo, ac etiam consistere apud Siculos cum Magno Senescallo Simonidem audisse, vetuere. Sane Buccolicum carmen describi faciam ut ad te mictam, si scripseris cui concedam. Nec arbitreris id esse tantummodo quod tu habes aliique quamplures, Monicum et Argum: in duodecim quidem eglogis omne distinctum est. Sed quid multa? Excessi scribendo propositum: sic enim egit impetus, ut papirus fere antequam adverterem compleretur. Ignoscendum amico est, et ob scribendi raritatem facilius est tollerandum. Et ne te morer ulterius, vale, dilectissime michi, mei memor. +Queso parcas interlineaturis atque lituris: non enim fuit michi spatium rescribendi. +Scriptum Florentie idibus maiis, surgente iam sole. + +nisi ipsum scripturum crederem, in prolixiorem sermonem procederem. Et ut aliquando in finem veniam, certissimum habeo te brevi sed acerrime epistole tue tam longum non expectasse responsum: verum quoniam illam non ex mero tuo ingenio dictatam sentio; cognosco enim verba, cognosco versutias et conceptas ex aliena astutia indignationes calamo tuo scriptas; evomendum omne mentis fore conceptum visum est, quod paucis fieri litteris non poterat puerile enim est arbitrari apium alvearia tangere, nec totius examinis aculeos in faciem expectare. Parvo quippe urentis trunci tactu innumerabiles faville consurgunt. Caveat, et tu cave ne me in invectivas provoces: videbis quantum arte illa valeam plus quam credas. Lavisti me aqua fervida: ego autem non te, ut debuissem, rasi cultro dentato; sed quod minime factum est, ni tacueris, fiet in posterum. Vale. +Venetiis II kalendas iulii. +Iohannes Boccaccius tuus. + +Insigni viro magistro Petro de Rethorica. +Ne blandiloquus viderer, dilectissime frater, ultro multa in tui nominis laudem venientia volens obmisi, hoc tantum dixisse contentus: vicisti longo labore tuo invidentium stimulos et arma obloquentium contrivisti adeo, ut ipsum tuum nomen egregium, quod aliquamdiu inter Venetos tantum emilianosque Gallos detentum est, superatis celsis Appennini verticibus in Tuscos usque maximo cum fulgore devenerit et inter eruditos homines celebre factum sit. Hinc est ut nonnullos scolasticos iuvenes in desiderium videndi audiendique te traxerit tantoque fervore compulerit, ut patria necessariis amicisque relictis iter ut ad te veniant intravisse iam senserim, quorum ego consilium commendandum censeo. Quid enim melius quam melior effici, hac in misera lacrimarum valle mortalium, exoptari potest? Hos inter duo sunt iuvenes qui, relictis tuscorum studiis, ad te usque, quocunque fueris, ut te videant, te audiant, sub te militent et tuis monitis doctrinaque meliores fiant, de proximo iter asumpturi sunt. Verum, etsi amici sint ambo, non tamen ambobus equa est condicio. Nam alteri eorum ut michi nomen est Iohannes; *de Senis* dicitur; qui iamdudum gramatice preceptor apud nos scolas regere consuevit, instructus egregie iudicio meo circa gramaticam positivam, ut tu longe melius et cito cognosces. Huius, ut arbitror, animus ad autores illustres audiendos et rethoricam totus est; et quoniam grandes sunt studentium sumptus et ipsius tenues facultates, in sustentationem sui, ut tecum diutius esse queat, cupit opere tuo, si fieri possit, habere sub repetitione sua aliquos rudiores. Queso igitur per fidem tuam, ut circa hec illi favorem tuum impendas: honestus quidem iuvenis est, cum mansuetus, tum moribus commendabilis plurimum, ut videbis; preterea meus amicus est et mei nominis amator et cultor, et ob id quod bonum ei feceris, michi factum putes. Alter Angelus dicitur, canonice Sancti Michaelis et Iacobi de Certaldo venerabilis prior, florentinus patria et nobilis genere, michi, si ad dignitatem intuear, pater et dominus; nam ex parochianis suis unus sum; si ad etatem et dilectionem inspexero, filius meus est. Hunc ego, cum cernerem nimia liberalitate sua in cervum fere ex Atheone conversum, multis longis exortationibus hyeme preterita vi ab accipitre canibusque subtractum in scolas gramaticalium impuli, in quibus etsi parum adhuc profecerit, generoso tamen animo verecundatur ni in finem venerit exoptatum, et ob id, cum multa de te audiverit, tui nominis dilector effectus, ut quod optat plenius et citius consequatur, magistrum suum ad te venientem sponte sequitur sua. Cui, quoniam nunquam preter nunc paternos exivit lares, precor per amicitiam nostram et per venerabile caput Francisci Petrarce preceptoris nostri adsis, eique consilio et opere faveas circa quecunque sibi opportuna cognoveris vel ipse monstraverit: eumque non solum in scolarem, sed in filium tuum sumito, et doctrina instrue et mores eius, si oportuerit, frena obiurgationibus, ut aliquando ex aucupatore venatoreque ex manibus tuis possim dicere literatum hominem suscepisse. Amico nimia dicta sunt, sed sic affectus grandis inadvertentes impellit. Ego autem nondum satis certum habeo nunquid de proximo Patavum venturus sim. Si venero, visitabo te; sin autem, ubicunque sum, tuus sum. Vale, vir dilectissime. +Iohannes Boccaccius. + +Ut te viderem, preceptor inclite, a Certaldo Venetias, ubi tunc eras, pridie VIIII kalendas aprilis discessi, verum Florentie imbres continui et dissuasiones amicorum ac discriminum itineris timor iniectus a redeuntibus Bononia plurimis tamdiu me tenuere, ut maximo infortunio meo Ticinum revocatus abires; quod cum dolens audissem, fere a ceptis destiti. Equidem erat desistendi dignissima causa; nam etsi plura ibidem videre cuperem, non me movissent a principio reliqua. Sane, ne frustrarer quorundam amicorum spem, qui fidei mee arduum quoddam opus suum peragendum commiserant, et quoniam urgeret desiderium eos saltem duos videndi quos tu summe diligis et merito, tuam scilicet Tulliam et Franciscum suum, quos ante non videram, cum ceteros hactenus tibi caros, ut arbitror, viderim atque cognoverim, celo mitiore facto iter ceptum reassumpsi et ingenti cum labore meo perfeci; quod dum peragerem, quo Franciscum maxima letitia mea inoppinate repererim, puto dixerit ipse. Ego autem post salutationem festivam atque amicabilem, cum te sospitem et alia de te plurima, leta omnia, audissem, cepi aliquandiu mecum meditari pregrandem hominis formam, placidam faciem, composita verba mitesque mores, et miratus sum; et letatus vidisse, intuitu primo electionem laudavi tuam. Sed quid tuum seu a te factum non laudem? Tandem eo pro tunc, quia sic faciendum fuit, relicto, summo mane in naviculam conscendi meam; et vix in venetum litus descenderam, et ecce, quasi nuntium premisissem, repente nonnulli ex concivibus nostris affuere, et dum quisque per se preces effunderet ut, postquam tu aberas, suus efficerer hospes, obstupui, et datis generalibus verbis orantibus, invito etiam Donato nostro, cum Francisco Allegri, cum quo et a quo mire honoratus a Florentia eo usque deveneram, diverti, ne loco suscepti honoris amico iuveni turbationem rependisse viderer. Et hoc tot verbis dictum sit, ut excusatum me habeas si quod mira liberalitate tua per epistolam tuam offers hac vice non sumpserim; quin etiam, si ex amicis nemo fuisset qui me exterum suscepisset, ad hospitem mercennarium iturus eram potius quam absente viro apud Tulliam divertissem. Nam, esto tu in hoc, ut et in multis aliis, animum meum erga res tuas noveris integrum, non sic alii novere omnes, et ideo, ut fidem meam sinam, dato multum suspicionis auferre debuissent canum caput meum et etas provectior atque nimia sagina corpus invalidum, abstinendum ratus sum, ne falsa in peius semper opinantium suspicione ibi notaretur vestigium, ubi pes minime fuisset impressus. Tu nosti melius, circa talia, id adversam atque mendacem agere famam quod veritas. Post hec, cum paululum quievissem, Tulliam salutaturus accessi. Que quam primo adventum meum sensit, tanquam redeunti tibi letissima venienti michi occurrit, et aliquantisper laudabili quodam respersa rubore, vix me viso deiectis in terram oculis, quadam modesta ac filiali affectione, salutatione decenti et totis me suscepit ulnis. O bone Deus! e vestigio mandatum tuum sensi et confidentiam novi, et michi ipsi congratulatus sum quod adeo tuus sim. Sed postquam quedam ut plurimum contingentia circa noticiarum principia interlocuti sumus, in ortulo tuo, assistentibus ex amicis nonnullis, consedimus: ibi explicatiori placidoque sermone domum libros et tua omnia obtulit, et quantum in ea fuit, matronali semper gravitate servata, sumpsissem. Inde has inter oblationes, et ecce, modestiori passu quam deceret etatem, venit Electa tua, dilecta mea, et antequam me nosceret ridens aspexit, quam ego non letus tantum sed avidus ulnis suscepi, primo intuitu virguncunlam olim meam suspicatus. Quid dicam? Si michi non credis, Guilielmo ravennati medico et Donato nostro, qui novere, credito: eadem que mee fuit, Electe tue facies est; idem risus, eadem oculorum leticia, gestus incessusque, et eadem totius corpusculi habitudo, quanquam grandiuscula mea, eo quod etate esset provectior: quintum quippe iam annum attigerat et dimidium dum ultimo illam vidi. Insuper, si idem idioma fuisset, verba eadem erant atque simplicitas. Quid multa? In nichilo differentes esse cognovi, nisi quia aurea cesaries tue est, mee inter nigram rufamque fuit. Heu michi! quotiens, dum hanc persepe amplector et suis delector collocutionibus, memoria subtracte michi puellule lacrimas ad oculos usque deduxit, quas demum in suspirium versas emisi advertente nemine! In hac igitur Electa tua quid fleverim, quid tristis essem, iamdudum videre potes. Si de Francisco tuo cuncta referre velim, deficiet calamus. Longum enim esset exponere quanto quamque grandi nisu animum suum affectionemque omnem erga me verbis et opere aperire conatus sit, continuas eius insuper visitationes describere postquam me omnino renuentem hospitem fieri suum vidit, et quot me conviviis honoraverit et quam leto vultu; dixisse igitur unum sufficiet. Ipse quidem, si nescis, cum me pauperem novisset, quod ego nunquam negavi, in discessu meo a Venetis hora iam tarda in secessu domus me traxit, et cum verbis parum proficeret, manibus illis giganteis suis in brachiolum meum iniectis, egit ut invitus fere erubescensque summe liberalitate uterer sua, eoque peracto, quasi fugiens et valedicens abiit, et sic me meque et quod passus fueram dampnantem reliquit. Faciat Deus ut vicem reddere queam! Vidi preterea clarum hominem illum magistrum Guidonem de Regio multis plenum effluentemque undique, et ab eo tui gratia honoratus sum et insignitus anulo. Tandem quibusdam agentibus incommodis, affectus tedio, eodem labore quo iveram in patriam redii. Habes igitur hystoriam omnem ex his que nuper michi fuere Venetiis, que etsi longiuscula sit, in multis tamen memoratu dignis defectiva est. *Memoratu dignis* dixi, quantum ad me, qui homunculus sum: apud te autem scio nullius vel parvi esse momenti etiam quod scriptum est. In patria vero dum essem, et ecce post dies paucos, a Donato nostro transmissa, epistola tua venit, IIII kalendas iunii Ticini scripta, quam postquam letus suscepi, ante alia legi quoniam multum in te et in tuis epistolis loci occupem, quod arbitror et gratissimum habeo, certus quia saltem in hoc apud posteros per multa secula erit venerabile nomen meum. Non enim existimabunt intelligentes, te tam sepe tamque diffuse inerti ignavoque scripsisse homini, et ea potissime que in pluribus epistolis florido atque succipleno stilo describis. Et ego, iam fere annus est, eo quod michi ipsi plurime videantur epistole tue ad me, in volumen unum eo ordine quo misse seu scripte sunt redigere cepi: sed iam gradum figere coactus sum, cum deficiant alique quas nunquam habui, etiam si a te misse sint, ut puta *Beasti me munere* etc., et eam quam de Dante scripseras ad me et alias forsan plures; et ad presens eam quam adversus astrologos te scripsisse dicis nunquam recepi, nec illam in qua pueri tui laudes, nec de etate tua, quas summe cupio ut ceteris addam. Et hoc ideo, ut, si nequeam epistolarum tuarum omnia habere volumina, hoc saltem non desit; precor igitur per venerandissimum michi caput tuum quatenus saltem quas dixi alicui ex pueris tuis rescribi facias et ad me mittas, ut possim quod ceptum est continuare volumen. Et hec multa imo nimia scripsisse sufficiat. Queso Franciscum nostrum salutes, et vale, virorum optime. +Scripta Florentie primo kalendas iulii. + +Nicholao de Montefalcone, Sancti Stephani nescio utrum monacho dixerim vel abbati. +Rebar equidem canis, annositate egritudine sacro ordine presulatu supervenientibus, levitates abici iuveniles, oscena consilia opprimi et mores deberi cuiuscunque hominis transformari in melius; sane fallor, ut video, et tu michi fere primus aperuisti oculos longa tectos caligine. Nam, cum nec contractum corpus, seniles ruge, nodosa podagra nec presulatus infule aut insignia reliqua quibus prefulges immeritus et abbas iam diceris pater, infelicis factus auriga cenobii, priscos illos mores tuos, quibus effrenis in illecebras precipitans ultro saxeas mentes esse, ut Oetam seu Pindum potius loco moveas quam illas mollire aut immutare queas. Is ergo es senex qui iuvenis fueras: iam ingenium tuum novi. Finges te nescire quorsum verba hec querula eggredi velint, cum videas liquido; ast ego, ne te lateat, non diu suspensum teneam. Quis dubitet quin memineris quanta me exterum hominem et diu non visum comitate susceperis, quanta verborum affabilitate? Quot illa oscula, quot amplexus fuere dum te primo visitavi mea oppinione deceptus, quot blandientia verba meque, si omnino credidissem, decipientia! Equidem sensim colligens, omnia in maximum mei venire incommodum, exitium fere, etsi inscius, ariolabar: in laqueum et decipulam ibant, si me forsan opulentum sensisses! Sed hoc vaticinari est; ad ea veniamus que in propatulum prodiere. Cum nemorum amenam solitudinem quorum circumseptum aiebas cenobium tuum, librorum copiam, fontes limpidos et ipsius loci devotionem et commoda, sino rerum abundantiam et celi benignitatem, monstrasses traxissesque me in desiderium non videndi solum, sed, si necessitas exegisset, assummendi in latebram, clam, quasi tibi positurus essem insidias, parasti fugam. O amici confidentia, o sincera dilectio, o mentis senis et abbatis integritas! Consuevere longum iter facturi amicos convenire, cum eis de agendis inire consilium, tractare, disponere et ordine certo eis salutatis valedicere, eisque bonum faustumque illud orantibus iter arripere. Tu me, more furis atque deceptoris, nedum consulto, verum nec salutato, per noctem in Calabros discessurus conscendisti lembum. Credebam stolide, si credebam te invitaturum me et per veterem studiorum nostrorum amicitiam oraturum ut per dies aliquos saltem tecum mansurus accederem, ut exaltationem tuam, felicitatem et gloriam inspicerem et letarer et de oblatis spem firmiorem assummerem. Ridebis, arbitror, ista legens, dicesque: *Oblitus est hic quoniam pauper sit, et pauperes amicitiis carere atque a divitibus postergari!*. Bene novi nonnunquam ab his ista fieri quibus nullus Dei timor est, et ludi volventis inscitia, si nescis, que vere primo frondibus ac floribus insignes arbores fuere, autumno nudas consistere, eoque in gurgite quo luserant ante pisciculi, post paululum maxima fuisse absorta navigia. Nil sub sole stabile est; dat Fortuna vices varias, nec stultior eo est qui in leta confidit. Abiisti igitur: et si multis, quibus satis male consultum est, presides, ego tamen non ob id in sterquilinium deiectus sum. Verum, ne talis tibi sim qualis tu michi fuisti, quod ad te nondum credo pervenisse potuerit notum facio, ut rebus tuis consulas: XIIII kalendas ianuarias Urbanus olim pontifex summus, soluto carnis debito, transmigravit ad superos, eique e vestigio suffectus est Bellifortis cardo, et Gregorius nuncupatus est XI. Hunc tu dicebas Rome promotorem fuisse tuum exhortationibus dominorum de Baucio. Nosti quanta sit eorundem dominorum affinitate et amicitia iunctus, et idcirco, si nondum plene finem habuit expeditio tua, cum is nunc possit qui nuper ab altero supplicationibus postulabat, laudarem reditum tuum in instanti Neapolim, ut eosdem dominos in novas preces impelleres et rem diu fatigatam in finem optatum deduceres. Credo scripsisse non quod mereris, sed quod debui, et sic in manus te pono tuas. Quaternum quem asportasti Cornelii Taciti queso saltem mictas, ne laborem meum frustraveris et libro deformitatem ampliorem addideris. Vale. +Neapoli XIII kalendas februarii, festinanter, instante Nicholao Manganario tuo. +Iohannes Boccaccius tuus. + +Insigni iuveni Matheo de Ambrasio de Neapoli. +Epistolam tuam, iam michi dilectissime iuvenis, suscepi pridie et legens miratus sum: omnino enim ybleo perlitam melle sensi et sapido completam succo, adeo ut non Ambrasium sed ambrosium nectar, nescio magis dixerim e fonte castalio an e ciceroniano depromptum, amplo rivulo effundentem undique putem. Non negabo: vix extimare potuissem tot inter delitias, tot inter mollities, tot inter ultronea ocia urbi huic a primevo familiaria pervigil adeo comperiri potuisse ingenium et tam grata facundia eruditum hominem. Errabam: nondum satis sacra latibula perquisieram; tu maximam erroris mei partem solvisti, dum a te scripta mente revolvo singula, et quantum videas, quantum sentias, quanta denique arte et quam florido stilo atque ponderoso libramine concepta describas inspicio. Letor equidem et gaudeo advertens, nostro seculo aliqualiter prisca resurgant ingenia que iamdudum ignavia atque avaritia Ytalorum abierant, et de te spem pregrandem concipio, et perseveres queso precorque. Nam, nisi fallor, viridi vales iuventa et studiorum delectatione traheris et ingenii viribus potens es. Quis enim preter illustrem scientia atque facundia virum ex tam claris effectibus infra temporis spatium breve emersurum existimet? Sed, quoniam quid michi de te visum sit et quid insuper de te sperem dictum est, in me paululum vertendus est calamus. Habeo, ni superbum putes, unum quod inter tot prudentissime dicta redarguam: nimium humile nomen meum extollis, nescio qua mente, an deceptus minus equo iudicio an ut senem blanditiis ludas. Si primum est, compatiendus es pro errore tuo, et ni de cetero pecces facile ignoscendus. Nam, etsi omnino rudis homo non sim, non tamen adeo me evexit studiorum vigilantia, ut tam grandia meruerim preconia: credo te amor in hec minus consulte impulerit, qui sepe deos hominesque fefellit, iudiciis adversa lues. Si secundum sit, quod vix credam, infortunio meo compatior, si eo venerim, ut qui iuvenis summe blanditias horrui, senex earum delectari credar: levium animorum atque insipientium delectatio talis est. Auferat Deus hanc pestem a desideriis meis, et tu, frater optime, non solum a calamo tuo sed a mente deicias: gnatonicorum hec illecebra est, hominum genus bonis moribus atque iam compositis mentibus infestum et detestabile. Sane, quecunque sit causa que te ad me scribentem in has impulerit laudes, ignorantie tribuam et equo feram animo; precor tamen per sacrum amicitie nostre principium quod literulis facimus ne te de cetero adeo precipitem dedas in commendationem nominis mei. Maximis viris et qui iam sacrorum studiorum celsos honores consecuti sunt, he tam grandes exhibende sunt laudes. Ego insuper te nondum visum hominem ea affectione in amicum fratrem socium suscipio meum, qua usquam suscipi potuit visus homo, meque amicitia tua iam meliorem existimo: neque tam paucis nudisque verbis venerabile sacrum hoc celebrassem, si temporis amplior fuisset copia. Sane, instante discessu meo quem pluribus impellentibus causis cupio, prout decebat calamum manumque prolixius prestare non potui. Spero tamen prestante Deo, ex quietiori loco, quod omissum est in integrum restaurare. Et cum nil quod ad presens ulterius scribam habeam, postremo precor ut sic me in tuum suscipias ut te a me suscipi cupiebas. Et vale, frater optime, mei memor. +Neapoli IIII ydus maias, festinanter. +Iohannes Boccaccius tuus. + +Illustri viro domino Nicholao de filiis Ursi nolano atque palatino comiti. +Mecum eram pridie XI kalendas iulii in semota camerula mea, et cum legissem paulo ante carmen illud Psalmiste *Aperis tu manum tuam et comples omne animal benedictione*, meditabar et crebro mecum volvebam ingentia atque innumerabilia divine largitatis in mortales munera; et ecce repente insueto impulsu hostium camerule tactum est. Ego, continuo surgens, ratus sum exterum adventare hominem, et amoto hostioli repagulo, visa michi facies est Montis tui, qui oblatis magnificentie tue salutationibus et prensa amici dextera, epistolam tuam, vir illustris, exhibuit, quam reverenter suscepi intra me dicens: *Bone Deus! quid aut auferet aut exposcet a villico homine urbis sue princeps insignis?*. Tandem, cum in angulum secessissem illamque legerem, sepe miratus sum verborum elegantiam, orationis contextum, sic et sententiarum pregrave pondus, ornatum floridum et exquisitam stili suavitatem. Quibus agentibus (bona pace tua dixisse velim, si a te, cuius ex mente cecidisse rebar, aliquid expectandi michi fuisset occasio, militarem non ciceronianam expectasse licterulam) letatus equidem sum quia viderem, si sint studia prisca, Romanorum adhuc ingenia stare, necdum indolem illam laudabilem deperisse. Verum, ut eo veniam quo tuus exposcere videtur labor et desiderium, ante alia letor et gaudeo quoniam tibi bene sit et tam grandis atque leta fortuna, ut, ubi aggregare fere ceteri summo opere curant, tu ex congestis largiri cupias et modum letis ponere; bene secum convenientis animi argumentum est, preterea, quod novis fulgoribus auctisque continue splendeas, ut preeminentiarum maiestate et summorum pontificum gratia, hoc permaximum seculo; sed quod excedit cetera, mee fortune congratulor quoniam mei nominis benignitate tua serves memoriam, et de liberalitatis tue fonte offeras maiora quam merear aut cupiam. Sane, dum me ipsum, substantiolas tenues meas et umbreculam nominis et semisopitam status mei favillulam intueor, non excellentiam tuam, quam ut nubes excederet vellem, sed ipsam fortunam meam rideo, que meliores annos meos circumegit ludibrio famamque nebula velavit stigia, et inutiles senio maximis viris, nescio quo pacto, fecit optabiles. Sensisse enim videris, quia senex et eger laboriosam magis quam longam anno preterito peregrinationem intraverim et casu Neapolim delatus sim; sed, quod credo novisse nequiveris, ibi preter oppinatum amicos michi incognitos comperi, a quibus frenato domestice indignationis mee impetu, ut starem subsidia opportuna prestitere omnia. Quos penes dum fere sub latebra paupertatis latens starem, ecce ex improviso vir ingentis animi Hugo de Sancto Severino, quem tibi cognitum scio, adesse me novit, et humanitate sua potius quam merito meo non solum me salutatum Neapolim venit, quin imo amicis verbis spem meam prostratam evexit iussitque ut bono animo essem, et ut suis saltem sumptibus, si aliter non daretur, Neapoli me retineret conatus est, eadem offerens que tu ipse facis. Sed cum iam michi non absque causa redeundi in patriam consilium esset et adverteret oculatus homo quoniam suasoria omnia disperderentur in auras, muneribus magis munificentie sue convenientibus quam honestati mee in patriam usque prosecutus est. Quantum autem alligent animos liberalitates huiusmodi, tue considerationi relinquo. Porro, si precibus et muneribis flectende sunt mortalium mentes, iamdiu, Hugone nondum cognito, inclitus preceptor meus Franciscus Petrarca, cui quantum valeo debeo (etsi tam grandis illi nec tam varia bonorum que tibi sit copia, aliqualis tamen est, et etati atque studiis meis convenientia magis) me non ut amicum et socium sed domui sue et substantiis ceteris prepositum dulcissimis precibus et suasionibus, ut secum sim, a facundiam omnem suam exposuit. Ceterum in discessu meo a Neapoli – non verebor verum dicere – serenissimus princeps Iacobus Maioricarum rex fecit onerari me precibus ut sub umbra sue sublimitatis otiosus senium traherem, amplissimum ultra regale munus libertati mee offerens spatium. Sane, quoniam quodam occulto nexu astringi videbatur quam omnino solutam cupio libertas, quibus potui me honestioribus verbis absolvi, et rege regalibusque donis omissis, e litore solutis proresiis in patriam redii. Tu quartus in hoc ipsum incidisti votum: esto postremus, nec inficiar, ceteris maiora atque seni eligibiliora offers. Verum, ne trahi videar maiori delectatione locorum, que a quoquam preoccupantium precibus preponi non debet, omissis iam dictis, quid ad oblata tua respondeam nil honestum habeo preter quod aliis responsum est: gratias scilicet agere liberalitati tue, quoniam non iam patiatur etas libertati assueta colla iugo subicere. Parvus michi agellus est patrius, et hic tenui victui meo satis est; anni, ut reor, supersunt pauci, quibus nec longus labor nec importabilis potest esse necessitas. His ego cupio, si Deo gratum sit, prestare finem in patria, et cum meditationes meas ceteras excedat cura sepulcri, desidero quos a progenitoribus meis suscepi cineres, eos eisdem restituere atque suis iniungere. Habes mei desiderii atque propositi sententiam plenam. Et si contingeret, quoniam futuri simus incerti, mutare sententiam, esto reliqui priores sint in tempore et potiores sic videantur in iure, dum tibi gratum esset, forsan te penes diverterem; et huius esset consilii causa, quoniam preceptor meus Euganeos incolit colles, Maioricarum rex tanquam iuvenis et novarum rerum avidus varias circuit nationes, et Hugo campanas incolit urbes a patrio celo michique seni remote nimium; ubi tu, si vera refert Montes familiaris tuus, amicus meus et civis, amenissimos recessus possides eo in promontorio quod se in Tirenum protendit mare et secundum quosdam separat a Tuscis Etruscos. Ea tamen qua in sede locatus sum, si quid spendori tuo accomodum queam, iniunge parato. Et vale, vir splendidissime. +Certaldi VI kalendas iulii. +Iohannes Boccaccius tuus. + +Celeberrimi nominis militi Iacobo Pizinge serenissimi principis Federici Trinacrie regis logothete. +Generose miles, incertus mei Neapoli aliquamdiu fueram vere preterito: hinc enim plurimo desiderio trahebar redeundi in patriam quam autumpno nuper elapso indignans liqueram, nec minus revisendi libellos quos immeritos omiseram, sic et amicos aliosque caros; inde vero urgebar ut consisterem, atque detinebar, nunc a venerabili violentia nunc suasionibus nunc precibus incliti viri Hugonis de comitibus Sancti Severini, cuius credo splendidam famam noveris. Curabat enim, vir eximius, etiam me invito, totis viribus ut me, interveniente subsidio serenissime domine Iohanne Ierusalem et Sicilie regine, apud Parthenopeos placido locaret in otio; qua perplexitate angebar nimium, nulla adhuc in parte satis firmato consilio. Et dum sic variis agitarer curis, quo pacto non memini, factum tamen est ut ad aures deveniret meas venerabile nomen religiosi hominis Ubertini de ordine Minorum, sacre theologie professoris et concivis tui, cuius auditis meritis, eumque ea tempestate Neapoli moram trahere pro quibusdam arduis tui suique regis, in desiderium venit tam conspicuum videre virum: a pueritia quippe mea, etiam ultra tenelle etatis vires, talium avidissimus fui. Nec mora; exhibiturus reverentiam debitam ad eum accessi, atque adaperto capite, primo paxillum miratus hominem, quam devotissime et humillime potui salutavi eum. Ipse autem gravi quadam maturitate obvius factus me leta facie, miti eloquio et morum laudabili comitate suscepit. Consedimus tandem eo iubente, et dum mirabundus eius verba susciperem, ratus sum ipsius sub lingua ybleum mel fore, quod in os parvuli Platonis dormientis iamdudum congessere apes, tanta perlita dulcedine ex eo mellita progrediebantur verba. Qua ego allectus suavitate sermonis, etsi michi gravissimum esset, nam a litore maris in summum fere per declivium civitatis ascendere eo quo dudum, ut quibusdam placet antiquis, insigne templum fuit Apollinis, hodie sub Pauli apostoli vocabulo vero Deo satis populare sacellum dicatum est, michi opus erat: ibi enim mansio erat illi penes fratres suos apud Laurentii sacram edem morantes; pedibus tamen vix ire possum mole gravatus corporea, nec iumentum aderat quo veherer, cum non suppeterent facultates; tanquam subsidium michi divinitus missum nonnunquam visitare cepi. Ipse autem, ut reor, vir Deo plenus, posquam aliqualem, ut percepisse michi visum est, in me affectionem apposuit, aperire confertam divinitatis animam, reserare Nature gremium et quasi ex arcivo humanarum rerum plenissimo maiorum gesta proferre tanta sermonis aliquando elegantia cepit, ut ad se animam omnem meam traheret teneretque. Dum igitur in solamen pendule mentis per dies aliquos divinum visitassem hominem et ipse ex verbis percepisset meis circa quod exercitium versaretur meum, credo ut animosior ad laborem efficerer, honorabile nomen tuum eo usque michi inauditum deduxit in medium, et oratione continuata vigilantiam tuam, commendabile desiderium, ingenii perspicacitatem et dignitatem offitii perfunctorie retulit. Ego audire et verba prout dicta servare omnia atque mirari hominem ceperam, neque superficietenus recitatis contentus, orare instanter ut pleniorem tui prestaret notitiam cepi. Ast ille, more suo, florido eloquio ingressus stadium inquit: *Quoniam hunc logothetam incliti regis nostri dixerim, nolo illum arbitreris agrorum amplitudine cupidum, non supellectilis regie, non auro gemmisve: quin imo gloriosi nominis et longeve fame avidus, ut eam consequi possit, paucorum iter ingressus est. Nam divinas Homeri Yliadem atque Odisseam et Maronis celestem Eneidam et quicquid a ceteris poetis memoratu dignum hactenus compositum est, dummodo contingere possit, pervigili studens ingenio totis viribus in Parnasum direxit animum, ut Nyse Cyrreque, si possit, superatis anfractibus sublimes conscendat in celum vertices, videat gorgonei alitis fontem umbrasque sonori nemoris et puellarum castalium choros, et earum ethereos audiat cantus; his demum plenus, si prestet Deus, concedente senatu romuleo nectat pexos laurea crines scandatque triumphans Capitolium, olim rebus humanis prepositum limen*. Ego autem audiens mirabar, et gaudio repletus electionem tuam et studium laudabam: generosi quippe animi est calcare vulgaria et ad celsiora mentem extollere, quod non absque divino munere fit. Est, ni fallor, poetica facultas cui insudas, inter sublimiora licterarum studiis quesita non minima, dato minus intellecta a multis in exterminium fere abiecta sit. Scio noveris, quoniam huius dudum tam grandes fuere vires tamque luculenta formositas, ut a presidentibus romano imperio pro ampliori gloria quereretur. Testes ad hanc veritatem firmandam, si excutiantur historie, invenientur innumeri, et inter alios Cesar dictator, Octavianus Cesar, Nero Claudius, divus Adrianus et alii plures, quibus inter ceteras facultates et orbis dominium novisse poeticam potissimum fuit; sic et superioribus seculis, hi quibus nota fuit prestantissimis viris acceptissimi fuere. Nam, si perquiremus, inveniemus, omissis antiquioribus exterisque, Affricano superiori viro celeberrimo et phylosophicis assueto Emnium brundusinum fuisse carissimum; Mario, cui etsi grandis esset auctoritas, fere tamen durum et agreste fuit ingenium, Lucium Plotium; Pompeio Magno, cui virtus equa fuit fortune, Theophanem mitilenum; Metello Pio atque Lucullo Lucium Archiam; Decimo Bruto imperatori preclaro Accium pisaurensem; Octaviano Cesari Maronem; Mecenati Flaccum; sic et aliis pluribus fuere plures. Nec mirabile. Noverant viri illustres horum opere breves annos a natura concessos mortalibus effici in perpetuitatem usque longevos, magnorum virorum laudanda facinora eterno et immarcescibili carmine ampliari, ornari, grata reddi atque servari, conspicua nomina in virentem perpetuo famam deduci; sic et vitia deprimi et virtutes extolli, pusillanimes animari, otiosos in frugem vite meliori impelli, facundos preterea legentes effici, orationes poetico sale sapidas, helyconicis floribus ornatas, castalio latice dulces fieri. Nec defuere qui eruditos poetica fato functos non solum Deo similes verbis facere conarentur, sed monimentis honorarent perennibus. Smirneus populus Homero suo tanquam divino homini construxit templum; Lesbii, eo quod femina Saphos esset et concivis eorum, quoniam poeticis instructissimam noverant, non dedignavere in perpetuam virtutis eius memoriam eneam erigere statuam; Arcades Nicostrate sacellum, quod diu postea servavere Romani penes Carmentalem civitatis portam, sub Carmente nomine, quo et ipsa nuncupata est. Preterea et Quintius Fulvius, vir ingentis animi, superatis Etholis, in honorem poetice Martis manubias Musis consecrare dignum ratus est. Hec, ut multa paucis claudam, inter cetera romane urbis splendida preclarissimum decus fuit et gloria. Que etsi obsoluisse videatur, non quia quodammodo ob senium enervis perdiderit robur suum, cum iuventute perenni vigeat, sed ignavia avaritie deditorum, a te minime spreta est, ut video: enim malueris inter amicos paucos suos splendere quam inter multitudinem ignaram atque insana oppinione detentam vilescere. Propositum igitur tuum et laborem egregium laudavi et summe laudo et laudabo dum vixero; et in spem venio atque credulitatem, Deum ytalico nomini misertum, dum video eum e gremio sue largitatis in Ytalorum pectora effundere animas ab antiquis non differentes, avidas scilicet non rapina vel sanguine, non fraude vel violentia, non ambitione vel decipulis sibi honores exquirere, sed laudabili exercitio, duce poesi, nomen pretendere in evum longinquum, conarique ut possint viventes adhuc volitare per ora virorum et a corporea mole solutas posteritati mirabiles apparere. A quibus etsi non integrum deperditi luminis ytalici restituatur columen, saltem a quantumcunque parva scintillula optantium spes erigitur in fulgidam posteritatem, et potissime dum ab uno videmus in numerum deveniri. Fuit enim illi continue spiritus aliqualis, tremulus tamen et semivivus potius quam virtute aliqua validus, ut in Catone, Prospero, Pamphilo et Arrighetto florentino presbitero, terminus quorum sunt opuscula parva nec ullam antiquitatis dulcedinem sapientia. Verum evo nostro ampliores a celo venere viri, si satis adverto, quibus cum sint ingentes animi, totis viribus pressam relevare et ab exilio in pristinas revocare sedes mens est, nec frustra. Videmus autem, nec te legisse pigebit, ante alios nota dignos, seu vidisse potuimus, celebrem virum et in phylosophie laribus versatum Dantem Allegherii nostrum omissum a multis retroactis seculis fontem laticesque mellifluos cupientem, nec ea tamen qua veteres via, sed per diverticula quedam omnino insueta maioribus non absque labore anxio exquirentem ac primum in astra levatum montem superantem, eoque devenisse quo ceperat, et semisopitas excivisse sorores et in cytharam traxisse Phebum: et eos in maternum cogere cantum ausum, non plebeium aut rusticanum, ut nonnulli voluere, confecit, quin imo artifitioso schemate sensu letiorem fecit quam cortice; tandem, quod equidem deflendum, incliti voluminis superato labore, immatura morte merito decori subtractus, inornatus abiit, hoc preter sacrum poema tradito, ut, post divulgatum diu pressum poesis nomen, possent qui vellent a poeta novo summere quid poesis et circa quod eius versaretur offitium. Post hunc vero eque florentinus civis, vir inclitus Franciscus Petrarca preceptor meus, neglectis quorundam principiis, ut iam dictum est, vix poeticum limen actingentibus, vetus iter arripere orsus est tanta pectoris fortitudine tantoque mentis ardore atque ingenii perspicacitate, ut nulla illum sistere impedimenta quirent vel itineris terrere impervia, quin imo, amotis vepribus arbustisque quibus mortalium negligentia obsitum comperit restauratisque aggere firmo proluviis semesis rupibus, sibi et post eum ascendere volentibus viam aperuit. Inde helyconico fonte limo iuncoque palustri purgato et undis in pristinam claritatem revocatis antroque castalio, silvestrium ramorum contextu iam clauso, reserato ac ab sentibus laureo mundato nemore et Apolline in sede veteri restituto Pyeridisque iam rusticitate sordentibus in antiquum redactis decus, in extremos usque vertices Parnasi conscendit, et ex Danis frondibus serto composito et suis temporibus addito, ab annis forsan mille vel amplius invisum ostendit Quiritibus applaudente senatu, et rugientes rubigine cardines veteris Capitolii in adversam partem ire coegit, et maxima Romanorum letitia annales eorum insolito signavit triumpho. O spectabile decus, o facinus memorabile! Hoc tam grandi nisu et elucubratis suis operibus iam undique clarescentibus, emissa quasi per universum volatili tuba, poeticum diffudit nomen a se in lucem e latebra revocatum, et spem fere deperditam in generosos suscitavit animos ostenditque quod minime credebatur a pluribus, pervium scilicet esse Parnasum et eius accessibile culmen: nec dubito quin multos animaverit ad ascensum. His ego tertium concivem meum addere, si velim, possem, Zenobium scilicet ab avito rure cognominatum *de Strata*, qui posita ferula qua ab incunabulis puellulos primum gramatice gradum temptantes cogere consuerat, avidulus glorie, nescio utrum in satis meritos evolavit honores, et veteri omni parvipenso ritu, boemi Cesaris manu non romanam lauream sed pisanam capiti impressit suo, et unico tantum homini paucis carminibus placuisse contentus, quasi eum decoris assumpti peniteret, tractus auri cupidine in Babilonem occiduam abiit et obmutuit; quam ob rem, cum laboris modicum et fere nil glorie sacro nomini attulerit, omittendum censui. Tu nunc melioribus avibus, si satis percipio, quartus ab altero fere ytalico surgens cornu, ut uti iamdudum Theocritus Syragusas, sic et tu Messanam reddas illustrem, totis in ascensum conaris viribus, imo iam adeo proximus factus es culmini, ut cantu valeas et ampliora promittas. Quam ob causam, ut quo cepit spes mea progrediatur et gaudium augeatur meum, per insigne tui nominis decus, vir elegantissime, precor ut glorioso labori non parcas. Insiste ceptis virili animo: paratum adapertum stratumque iter habes. Stant adhuc incliti viri pressure pedum, nec adhuc tacuere nymphe castalie cantu celebri diem festum et viri eximii accessum ad eas celebrantes, quarum cantu traheris, et ne oberres ostendent vestigia. Habes preterea quos ipse sumpsisti certissimos duces: progredere igitur et bono faustoque omine acri virtute in culmen usque conscende, ut fronde redimitus peneia cum iam dictis et ipse fulgore tuo previus sis ad ascensum anhelantibus et especula Capitoline arcis te ipsum orbi notum facias toto, et merentem Ytaliam letifica qua potes gloria. Verte, queso, in eam pios oculos, quod et Ytalicis ceteris dictum volo; inspice quo romanum corruerit imperium, quid sit spectare ipsam Romam, dudum rerum dominam, tristi Phariseorum sub iugo torpentem, quid memorare dudum spectabiles triumphos, videre deiectas ymagines et egregiorum facinorum monumenta testantia, quid insuper phylosophorum celebres titulos et poetarum mirtea laureague serta meditari quibus ipsam veterem olim superavere Greciam, quid in memoriam revocare militarem disciplinam qua nationes ceteras anteivit, quid legum auctoritatem qua totus frenabatur orbis, quid morum conspicuum specimen. Hec omnia, ut omiserim cetera, una cum Ytalia reliqua et libertate celesti a maioribus nostris maxima eorum infamia neglecta sunt, et a nationibus exteris aut sublata aut turpi coinquinata labe sordescunt. Et si omnia resarciri nequeant, hoc saltem poetici nominis fulgore eiusque tam maximis infortuniis compatiare atque, ut que potes subleves, pios subice humeros; cum reliquis pro viribus agito ut inter barbaras nationes Roma saltem aliquid veteris maiestatis possit ostendere credo, longe melius quam ipse suaserim; et ego, choris immixtus festantium tuumque nomen meritis laudibus extollentium, canam: *Iam virgo rediit, redeunt saturnia regna*. Forsan insuper, vir inclite, post multa expectas ut de me aliquid dicam, quoniam et ipse poeticam aliquamdiu secutus sim. Medius Fidius! non absque erubescentia mentis frontisque in id veniam, ut tibi aperiam paucis ignaviam meam. Ingenti, fateor, animo in stratum iam iter intravi, trahente me perpetuandi nominis desiderio et fiducia ducis incliti preceptoris mei, et cum eisdem quibus tu fretus es previus viam arripui. Sane, dum hinc inde me nunc domesticis nunc publicis occupari permicto curis et elevatos inspicio vertices celum fere superantes, cepi tepescere et sensim cecidere animi atque defecere vires, et spe posita contingendi, vilis factus atque desperans, et abeuntibus quos itineris sumpseram ostensores, iam canus substiti, et quod michi plorabile malum est, nec retro gradum flectere audeo nec ad superiora conscendere queo: et sic, ni nova desuper infundatur gratia, inglorius nomen una cum cadavere commendabo sepulcro. + +Insigni militi et legum professori clarissimo domino Petro de Monteforti. +Epistolam tuam, amicorum optime, leto suscepi animo, fuitque michi tanto carior quanto prolixior; nec satis fuit legisse semel et iterum, quin imo cum sepius legissem, ultimo magis placuit quam placuerit in primis. Et, ut omiserim quia florida compta et arte laudabili splendida erat, eam mira verborum suavitate et veneranda sententiarum amplitudine refertam comperi, adeo ut mecum dixerim: *Non solus novit preceptor meus verba componere et suis locis graves et succiplenas locare sententias!*. Sane, ut eo veniam quo responsionis opportunitas exigit et paucis expediam que longo sermone disserenda fuerant, dico: posquam tuo iudicio visum est ut quam mereris, et a me potissime, reverentiam sinam tuam, sequar, eoque quo ipse iubes pretiosissimo utar, imo iam usus sum, vocabulo, quo profecto, ut tu perlucida oratione testaris, nullum inter mortales sanctius reperiri reor, et te de cetero in omnibus amicum dicam. Nec michi parvum est quod tu tam profuse largiris, scilicet quia repente a te clarissimo preceptore ex auditore humili inter amicos unus susceptus, imo sublimatus sum; quod ego munus reverenter et tota mentis affectione suscipio. Quis enim satis sanus renuat quod etiam viris precipuis optandum est? Sed ut hec decentiori tempori servem, cum michi semper in omnibus gratissime tue sint lictere, summa tamen delectatione animam meam dulci perfudit gaudio ea epistole tue pars in qua scribis, te veris atque sanctissimis rationibus tumorem pressisse optimi iudicis illius qui, nondum visis poetarum carminibus, nedum intellectis, stomacose damnabat poeticam. Equidem nil fastidiosius est, nil abominabile magis quam tales audire de re incognita ferentes sententiam. Sed non longe est a talibus divina iustitia, nam, dum alienam et incognitam sibi apud gnaros ignari damnant scientiam, suam liquido ignorantiam profitentur: ex quo fit ut, unde gloriam se quesisse putarant, ignominiam consequantur. Verum, quoniam de materia hac, etsi minus plene, tecum tamen sentiens, alibi scripsisse memini, satis erit ad presens adversus tales hec pauca iterasse. Post hec sentio quanta amicabili affectione, quanta solertia, quanta arte et tuis insuper sumptibus, coneris nomen meum extollere et, si possis, inter astra locare, et potissime dum ridiculum, saltem tibi, opus meum De genologiis deorum tot demonstrationibus, tot laudibus, tam preclaro apud insignes eruditosque viros effers preconio; quod michi promaximum est in tantum, ut nil amplius hoc, inter peritura, optare queam, cum videam tuo opere eo me trahi quo cupio: teste enim Tullio, *trahimur omnes studio laudis, et optimus quisque maxime gloria ducitur*. Quod etsi ego longo labore quesierim, utrum meruerim tu scis melius; nil tamen egeram, ni promulgator egregius, ni preco diligentissimus, ni inclitus meritis homo affuisset in fine. Et quem alterum, queso, dedisse michi potuerat Deus adeo amantissimum, adeo Musarum conscium, adeo facundum, adeo promptum, adeo diligentem exquisitorem veri, uti tu es atque cognosceris? Invidit Alexander Achilli quod Homeri carmine commendatus sit. Et quis dubitet quin et ego, adhuc spirans, a viro longe me eminentiori equa invidia pulsatus sim, dum longe lateque tue in me legentur laudes? O preclarum decus, o splendidus honor, o desideratum solatium! quibus te verbis explicem non habeo. Nec mirum: nam, si Themistodes, vir summus Athenis, rogatus cuius vocem libentissime audiret, respondit, ut asserit Cicero, *eius a quo sua virtus optime predicaretur*, quid ego placibilius optare possum quam sentire te eloquentissimum virum, elegantia celebrem, fama illustrem, moribus conspicuum, virtutibus clarum, inter egregios viros predicantem ampliantem et extollentem pro viribus nomen meum, et meas laudes utinam meritas totis nisibus referentem? Nil edepol! Nec inficiar, ut paucis multa complectar: tanto complesti me gaudio, ut vix mei capax sim. Et utinam non uti nubes nimio repleta spiritu et in brevissimum lumen, esto clarissimum, effusus e vestigio evanescam! Hic me timor angit, ut te, vir inclite, deprecer ut caveas ne te nimis impellat amor in meam laudem, nam ipse sepe deos hominesque fefellit. Lauda parce, queso, velisque magis ut incognitus sed tutus consistam in pulvere, quam ex verticibus montium a vehementia ventorum forsan evellar et resolvar in auras. Inde, quoniam scribis te, me volente, librum vidisse meum atque legisse, et post multa me commendas quoniam liberali animo in publicum et absque dilatione emiserim, adverto te non satis huius eventus plene novisse historiam. Portaveram, fateor, librum hunc de quo sermo, peregrinationis mee socium, non adhuc ut illum emicterem: non enim eum tanti iudicabam, quin imo disposueram, si daretur ocium, amovere ab eo quasdam notas, ut rebar, illecebres et, si possem, decentiori ornatu aliquo venustare eum. Et his diebus quibus primo tibi factus sum notus et tu michi, dum multa una cum illustri viro Hugone de Sancto Severino verba fecissemus, tibi dixisse memini quoniam cupiebam ut illum videres; demum procedente tempore, cum certior factus essem quam grandis tibi esset industria, quam multa tibi rerum notitia et ingenium perspicax et admirabile, et quam tua severa esset censura, conscius ineptiarum libri et puerile reputans tibi illum apponere, cum nichil michi ex oblatione tibi a me facta, credo immemor, diceres, liberius mutavi consilium, nec ulterius de hoc tibi nec alteri feci verbum, quin imo tamdiu clam servaturus eram, donec, saltem pro meo iudicio, emendassem. Tandem, iam termino mei discessus adveniente, quomodo non recordor, factum est ut illum videret Hugo iam dictus, cui profecto nil negare possum quod iusserit. Is instantia maxima et precibus me renuentem fere benignitate sua coegit, ut illum sinerem donec copiam summeret: quod quantum adversus mentem meam fecerim, solus Deus vidit ex alto. Spopondit tamen vir inclitus, se non ante copiam cuipiam daturum quam apposuisset atque mutasset in suo quicquid ego in meo postea immutassem. Demum, qualiter ad te iam dicta verba et liber devenerint, ego ignoro et doleo, non equidem quod librum meum videris, cui precordia et omnem animam meam, si possem, volenti monstrarem, sed quoniam ante tempus in medium venerit, cum in eo resecanda quedam cognoscam et nonnulla etiam apponenda et immutanda plurima. Et quod michi gravissimum est, apud multos – audio – non liberalitate mea sed alieno munere divulgatus est, ut auferatur a me spes omnis non perfectum opus in melius redigendi. Sed, posquam sic Deo Hugoni tibique visum est, ut ante diem prodeat liber iste, queso per fidem tuam perque amicitiam nostram quatenus labore tuo eius sordes paululum saltem abstergas et in aliqualem venustatem redigas, ne omnino procedat incomptus. Scis enim, perspicacissime vir, quot sunt undique morsores operum et potissime celebrium, eo quod paucis sit grata poesis, non culpa sua sed aspernantium ignavia. Ego autem crimine Iohannis Latinuccii nondum reassumpsi librum quem fidei sue commisi, et sic quid inter legendo feceris aut signaveris videre non possum Timeo ne aliena minus servata fides nimie liberalitati mee damnosa sit, et cum iam permaxime turbationis sit causa. Scribis preterea, reverendissime michi, a me separatum librum animem ut sacrorum voluminum bibliotecam securus ingrediatur, dum duxeris, quasi a sacrosancta religione alienus horreat sacra. Non inficiar, de alienis a christiana religione fere totus est, sed non eorundem cultor, quin imo persepe, si memini, in detestationem gentilitie superstitionis exclamat ut hostis, et christiani nominis veritatem extollit pro viribus; ex quibus percipi potest nullo eum sacrarum rerum seu librorum horrore terreri, aut consortium et amicitiam spernere iure debere, uti merito horrebat lucem Cerberus tenebris assuetus continuis; et sic reoer suasione aliqua minime indigere. Verumtamen, si hoc, iudicio tuo, cui magis quam meo semper crederem, indiget, miror, cum auctori possis quod velis iniungere, cur libro dubites imperare: cum et ipse tibi propinquus, imo in manibus tuis sit, et michi longinquus, nec mei iam sed alieni existat. Tamen, si sic faciendum censes, ultro volensque iubeo eidem, impero, mando precipioque ut ea omnia prompto animo leto liberali atque obsequioso faciat quod tu ipse bonique ceteri viri voluerint, nec nedum sacra intret armaria, verum carceres catenasque, si iusseris, renuat, obiurgationes equo tollat animo, laudes si que dentur parce et cum humilitate suscipiat, reprehensiones meritas tanquam salubres toto amplectatur affectu, morsus indebitos parvipendat, et quicquid tibi breviter visum sit omni nisu perficiat, et de gratia Yhesu Christi et amicorum benivolentia magis quam de suis viribus omnino confidat; tu reliqua iniunge, si qua forsan opportuna decreveris. Ceterum, vir clarissime, miraris et quodammodo quereris inclitum preceptorem meum Franciscum Petrarcam tamdiu servare in conclavi a multis optatum et, ut ego arbitror, exire volentem Affricanum suum: quod et ego simili modo sepe miratus sum. Verum, dum quem tu, more veterum illustrium virorum, laceratum malignantium dentibus non reris, sepissime venenatis aculeis impulsum ab emulis video, paululum admirationem retraho; et tu, ut bona cum pace tua dixerim, minus admirari deberes si circumspectus homo gradum retrahit timens insidias suspicaturque dilectissimum et sibi diu laboratum opus emictere. Auspicatur quippe quid emisso futurum sit, cum adhuc latenti insidias appositas et insultus nonnunquam senserit in invisum. Inquies forsan, ubi vel quando contigerit, cum te sentias semper eiusdem admiratorem et laudatorem operum; si ad te nondum venere, facile est reserasse aliquos saltem. Credo Invectivas suas in medicum legeris, qui, etsi non in Affricam singulariter spicula direxerit, in eum totum solitarium et nil tale timentem sepius immictere ac infigere tela non equis viribus conatus est. Et quid in militem suspicandum est agat, quantumcunque munitum, is qui totam aciem audet aggredi? Sic credo non noveris quid aliqui concives mei suique, non parvi momenti homines, in orationem illam Magonis morientis, preter velle suum vagam, iniecerint: adversus quos ad me scripta grandis et querula et confutationum in morsores plena extat epistola; sic et quicquid egerint in nomen suum pridie nonnulli Veneti, qui non indicta illi die ad dicendam causam, non auditis cause meritis, non rite libratis, non inspectis, quantumcunque etiam minus tali questioni competentes essent iudices – de foro non dico, qui apud mense sacrum constitutus est – pro tribunali sedentes vino marcidi ciboque repleti, ausi sunt eum sententia sua non licteratum hominem dicere: quos adversus erupit libellus ille cuius est titulus De ignorantia sui et multorum. Quo titulo ego iure modestiam suam laudo: fatetur quippe de se quod fere cunctis contigit mortalibus, ut se ipsos scilicet non satis agnoscant; ostendens insuper ignaram multitudinem esse, quod plerique clamavere iamdudum, seu eam eodem secum laborare defectu, et hoc ob humilitatem potius suam quam alicuius iniuriam dictum puto. Et sic, ne per cuncta discurram, opportuit eum sepissime fatigare calamum in sui suorumque carminum defensionem adversus plerosque cisalpinos Gallos et alios. Et, ut de reliquis taceam, timet homo iam senex et tardior ad calamum solito eum emictere, non quia non possit aperta incedere facie et coram quibuscunque etiam acerrimis censoribus absque timore alicuius note consistere et de iure suo adversus emulos disceptare, sed ne inde surgant iurgia unde deberent laudes evenire. Desiderat preterea conspicuus homo quod illi servatur tempusculum studiis vel potius melioribus meditationibus dare quam responsionibus in obiectiones frivolas atque superfluas perdere, et fervoribus iuvenum iam fere gelidum obicere sanguinem. Dices forsan, dum preceptorem meum quibus possum subsidiis defendo, in me inadvertenter sententiam dicam, qui adeo profuse et inconsiderate opuscula, etiam non rogatus, emicto mea. Non negabo, redarguendus venio. Attamen tutius me posse fateri reor stolidum hoc crimen quam ipse possit, cum per tenebras longe tutior ab insidiis latronum pauper incedat solus quam per lucem, etiam prosequentibus multis, dives pertranseat. Multa mea vitia occultat et contegit fame mee tenuitas, ubi etiam nevum minimum illius splendida gloria accusaret. Titulum quem mordacem arbitrari videris, epistole scilicet ad me scripte contra appetentiam primi loci etc., queso non adeo severe dictum putes: in me dictum est, non in alios, et si quid austeritatis habet, in me iniecta est, eo quod, ut percipere potes ex litera, cum in primum locum pervenire non possem non sufficientibus ingenii viribus, ardens mea vulgaria et profecto iuvenilia nimis poemata, dedignari visus sum in secundo utinam meo convenienti ingenio consistere. Quam ob rem videor redarguendus, cum eo devenerim quo perpaucis devenire contingit, et consistere noluerim: et si qui sint qui eodem mecum peccent crimine, eadem mecum censura redarguendi sunt. Preterea preceptori in auditorem ampla licentia est, et ob id, si visum illi est titulo et sermone mordaci redarguendam fore segnitiem meam, imo arrogantiam et superbiam, iure potuit fecisse suo; et melius, nosti, quos diligit pater filios aut auditores preceptor, hos corrigit et castigat. Si dicas: *Quid ergo ad infinitam personam videtur dirigere?*, patet liquido: ut mitius imbecillis ego austeritatem castigationis reciperem. Sub titulo vero quem subsequeris eum scripsisse, scilicet contra ignorantiam atque arrogantiam modernorum, nunquam aliquid legisse recordor; hoc memini: eum epygramatibus splendidis summos semper quoscunque decorasse modernos eosque persepe honorasse laudibus, nec destitit quin sibi aliquando detraheret ut contemporaneorum gloriam augeret: et, si opportunum esset, non deficerent exempla, etiam si multa vellem apponere. Verum, si sic sit ut scripserit, precor, vir optime, non adeo, ut videris, stricte sumpseris: scis quoniam cum effectu verba intelligenda sint. Infiniti sunt ignorantes et ob ignorantiam arrogantes, et tu inter alios unum, ut scribis, pridie retudisti, et bene sapientum est ignorantium luce veritatis abstergere tenebras; et quod tibi verbo licuit, et preceptori meo licteris licitum est. Et sic, ubicunque vel quandocunque tales titulos legeris, adversus tales scriptos arbitrari debeas credo, non adversus te vel tibi similes, qui gnari estis et mites. Sed de hoc alias. Quod autem suades ut illi scribens suadeam, credo, si prestet Deus, verbis et in presentia me operam daturum: disposui enim, ni superveniat quod nondum viderim, circa finem mensis huius vel sequentis principium ad eum usque Patavum ire; et si quid iuxta votum de Scipione obtinuero, confestim ad te rescribam. Et quoniam in finem tendit epistola, longior, credito, dum calamum sumpsi, precor magistro Angelo de Ravello, optimo quidem atque venerabili viro et amico communi, me commendatum facias. Et vale, amicorum precipue. +Certaldi nonis aprilis. +Iohannes Boccaccius tuus. + +Generoso militi domino Maghinardo de Cavalcantibus preclaro regni Sicilie marescallo. +Miraberis, miles egregie, quod tamdiu distulerim ad te scribere; nec dubium quin accusandus essem, ni in contrarium surgeret honestissima, esto odiosa, tam longe dilationis causa. Audisse potuisti, ni fallor, quoniam infirmus fui. Heu michi! dixi fui quasi non sim: imo sum, et, quod multo peius, nulla de proximo spes michi salutis est. Quod ut clarius possis advertere, etiam si alia scribenda occurrant plurima, hoc unum, scilicet que michi diu egrotanti nec ad te scribenti vita fuerit et sit, libet explicare paucis, et potissime postquam paxillum his diebus, quasi sim e faucibus eductus Orci, concessum est respirare fesso. Posquam igitur, honorande michi semper, te ultimum vidi, semper vita fuit fere simillima morti, afflicta tediosa et sibimet odiosa, non unico tantum vexata stimulo. Nam ante alia incessabilis michi et igneus pruritus fuit et est, sic et scabies sicca cuius abradere squamas aridas et scoria die noctuque vix sufficit unguis assidua, preterea ventris ponderosa segnities, renium perpetuus dolor, splenis turgiditas, bilis incendium, tussis anhela, raucum pectus et attonitum caput, necnon et alia plura, que si enumerem, corpus omne languidum et humores in se discordes omnes facile dices. Ex quibus fit ut michi sit celum inspicere grave, onerosa corporea moles, titubans gradus, tremule manus, pallor stigius, appetitus cibi nullus et rerum omnium displicentia; odiose michi sunt littere, et qui nuper amantissimi erant libelli displicent, animi remisse sunt vires, memoria fere nulla et hebes ingenium; cogitationes omnes mee in sepulcrum declinant et mortem. Et quod michi precipuum solamen erat, sublatum est: Muse, quarum celesti cantu oblectabar aliquando tangenti Marone et Petrarca nostro aliisque nonnullis sacro plectro castaliam liram, obmutuere, et silet camerula quam consueram sentire sonoram; et breviter, in tristitiam tendunt omnia mea. Stant tamen inter tot mala vivax oculorum acies, nec ulla adhuc infectus nausea stomacus, et post fricatam unguibus diu scabiem gratissima somni quies: his pauculum refocillor subsidiis. Remedia nulla michi sunt, nec hic medicus nec medela, etsi sit nulla michi fides in illis: vivo natura et appetitu ducibus. O miserum me! si me videris, vix agnosces: non oris habitus ille priscus, non oculorum letitia est; adeo ossibus impressa pellis, ut Erysithon videar potius quam Iohannes, et effetum corpus exangue cadaver quam animata congeries. Et sic quid de me futurum sit, ipse non video; mortem cupio, que non equidem intempesta foret: sexagesimum enim annum ago. Satis, imo multum vixi, et vidi que proavi non videre mei, nec quid novi, etiam si duplicentur anni, videre queam iure expectare debeo, ni forte volitare montes et flumina in fontes redire speravero, quod ridiculum est. Si ergo veniat, minime egre suscipiam, ut iam afforet malorum finis omnium antequam gravior amicis efficiar. Et ne te ulterius afflictionibus meis afficiam, habes cur non scripserim, habes quid sentiam, et quid cupiam habes. +Hucusque, miles inclite, II ydus augusti, tribus tam paucis litteris diebus concessis continuis, scripseram: nec erat animus michi preter recommendationes aliquas superaddere, et insequenti die litterulam claudere. Sane novo et anxio eventu quod disposueram sublatum est. Nam eadem qua supra die, cadente iam sole, debilem fessum et vix spirantem ignita febris invasit repente tanto cum impetu, ut primo impulsu me victum crederem: et sic conscendi lectulum, ratus non amplius meis pedibus descensurum; et crescente nocte crescebat incendium. Ego autem infesto ardore et acri capitis dolore vexatus, suspiria emictens ignea et tenues quandoque voculas passionem testantes meam – non enim michi mos est mugitus emictere, ut plerique faciunt – huc illuc ferebar queritans motu illo febrem ludere et parvo vestimentorum frigore ethneum sedare incendium. Et quoniam adversus tam validas caloris immensi vires me exaustum et imbecillem sentiebam, in finem meum me omnino iturum rebar, et de vita presenti desperans, de futura cepi meditationes intrare; et dum me scelestum hominem ante tribunal Iudicis cuncta cernentis primo a corpore egressu iturum noscerem, et iustam eius iram in crimen meum severamque censuram mecum revolverem, tantus me pavor intravit, ut tremerem totus et veras mei conscius emicterem lacrimas. Adstabat michi sola ancillula quedam, cuius multis annis obsequio usus sum, que me videns et existimans quoniam egritudine victus lacrimarem, et incompte ac insipide satis cepit conari pauculas vires meas in patientiam erigere. Ego autem medio ardoris in estu ridebam illius inscitiam, et te et amicos alios, etsi absentes essetis, tanquam presentes post trepidationem illam ingentem alloquebar, et orabam tacite, quibus poteram mentibus, ut intercessionibus vestris michi a Deo facilem impetraretis exitum Eumque erga me mitem misericordemque votis faceretis supplicibus: et nonnunquam, me ea hora expiraturum existimans, vale tibi reliquisque dixi. Quid multa? Cum in profundissimam noctem venissem, et ecce iudicio meo ignis extrorsum ab intrinsecus emissus, ab umbellico in fundum usque ventris et dextrum inguen, cuncta corripuit: ex quo sperans egressuram febrem cum ardore illo, paululum patientius cepi expectare exitum. Sed cum in cassum cedere expectatum adverti, Phetontis memor incendii cepi michi ipsi timere ne fulmine illo in cinerem iturus essem, et quam ante optaveram mortem expavescere. Interim post longam expectationem dies eluxit, et vocatis ex rusticanis amicis quibusdam ostendo eventum. Mirantur omnes; et cum nil haberent aliud quod prestarent, ivere in consilium. Hortantur ut medicum advocem, quod ego tanquam superfluum aspernabar, consuetus nature accidentium quorumcunque in diem usque illam curam permictere. Tandem, ne viderer id potius ob avaritiam facere quam ob sinistram medicorum habitam oppinionem, advoco: nec credas vero Apollinem, quem primum novisse vires herbarum aiunt, seu epydaurium Esculapium vel iuniorem horum Ypocratem chium, sed assuetum curis villicis hominem equidem satis affabilem et circumspectum. Is autem, postquam vidit igneam illam maculam, e vestigio epatis ferventis opus esse dixit superflua nocuaque ad exteriora mictentis, eumque morbum festina curatione indigere: que si fieret, salus adesset illico; si vero differatur per diem tantum, me infra quartam in certissimam iturum mortem ratione monstrata. Timui, fateor, iussique medici sequeretur imperium. Nec mora: parantur in scarnificationem meam instrumenta, ferrum et ignis; et accensis lampadibus et in meam carnem extinctis atque infixis et demum sublatis, et crebris cultro tonsorio, eisdem locis ante preustis, ictibus fracta cute, iterum et iterum apponuntur non absque maximo cruciatu meo; et sic his attrahentibus, non ante destitere quam multum sanguinis, imo, ut medicus asserebat, veneni letalis emungerent. Quo peracto, *Sanus es* inquit medicus, quod ego facile credidi, quia plurimum cum sanguine abiisset febris infeste; et ego, qui per duas precedentes noctes somnum non ceperam, in illum solutus paxillulum quietis assumpsi. Hinc michi primum aliquantulum spei future valetudinis affulxit, et demum de die in diem aucta est; et sensim prisce cepere redire vires, adeo ut iam manus, esto debilis, ut vides, sufficiat calamo. Verum in alacriorem materiam transeamus. Audivi te sacros celebrasse ymeneos, face tamen nocturna, ex quo arbitror te id iniisse consilium quod tibi quibus potui rationibus suaseram. Si sic est, aut quecunque sit alia, oro precorque Deum superosque reliquos ut tibi sibique bonum faustumque sit hoc coniugium, eique leta et cito subsequatur proles. Queso illi me commendatum facias, nam uti te diligo pio integroque mentis affectu, sic illam, esto incognitam, tui amore; et licet non sperem eam videre, tamen cupio eique reverentiam exhibere condignam. Et, ne longius gemina evagetur epistola augusti IIII ydus incepta et V kalendas septembris in finem deducta, recommenda me magnifico militi domino Americo et Salici fratri tuo, et saluta Forchettam. Et longum vale. +Certaldi die qua supra. +Iohannes Boccaccius tuus. + +Generoso militi domino Maghinardo de Cavalcantibus preclaro regni Sicilie marescallo. +Ydibus septembris post solis occasum, strenue miles, munus tuum insigne suscepi cum litteris id significantibus et aliis pluribus ad me manu tua scriptis, quas non minus avide legi quam donum verecunde susceperim. Quibus si respondere velim, quia volo, in tumultuariam epistolam vadam necesse est – sic enim rerum diversitas atque numerositas exigit – quod quidem ut equo feras animo cupio precorque. Scribis ergo, vir clementissime, ante alia, dum languoris mei afflictiones fere infinitas legeres, compassione commotus, non absque quodam generoso mentis rubore, quia femineum visum sit, illacrimaveris. Credo scias quas emiseris lacrimas; quid autem in me fecerint quam cito illas emissas legi, minus te novisse existimo. Indices enim fuere integre affectionis tue in me, quod ego in non parvam fortune mee gloriam adscripsi. Quid, queso, michi depresso homini optabilius contigisse poterat, quam novisse tam certis testibus quod tanti militis adeo amicus sim, ut meis egritudinibus suas non fastidiat impendere lacrimas? Illas post hec tanto cariores suscepi quanto rariores prestari a splendidis viris pauperibus consuevere. Has demum ego anxietatum mearum lotrices imo pultrices sensi sentioque, nam non tantum superficietenus, ut quandoque pinguia flammula lambit, morbosum diluentes tetigere corpus, verum, dum legerem, ad intrinseca penetrare visum est suave quoddam atque delectabile lenimentum meos titillans sensus, ut sumptus liquor frigidus sitientes. Erubuisse tam fortis animi quam noscentis argumentum est. Se totum effundere in ploratus querelasque sonoras et ululatus, ut nonnulli persepe faciunt, muliebre profecto est et in viro detestabile; pauculas lacrimulas emisisse humanitatis ac passionem passi cordis est signum. Nam etsi quidam fortissimi viri preter naturam sicca facie gravissimas fortune pertulerunt iniurias, non propterea damnabile est aliquantulum cessisse nature laboranti: nam, uti qui sicco vultu diros eventus transeunt obstinati ferreique non minus quam fortes forsan habendi sunt, sic et hi qui pio oculorum rore genas paululum profudere in adversis, homines et sensibiles se ostendunt. Scio legeris predonem illum macedonem qui parva militum manu omnem orbem aggressus est, deiecto Dario atque amicorum manibus occiso abstinere nequivisse quin lacrimas dederit; preterea et Marcum Marcellum, preclarum ducem atque bellorum et armorum laboribus duratum, infortunio Syragusanorum, paulo ante hostium urbe capta et flammis hostilibus crepitante, concessisse lacrimas testatur antiquitas; et eum qui fere toto primus prefuit orbi effusisse veras, ut arbitror, piasque venerando capiti Pompeii Magni generi sui. Sed quid istos quantumcunque pregrandes viros in memoriam tuam veros pietatis testes revoco, cum legerimus sepe Christum Dei filium, verum Deum verumque hominem, Lazaro amico suo defuncto dedisse, cum sciret etiam eum illico surrecturum opere suo? Non equidem ob aliud ab eo factum puto, nisi ut exemplum presentibus daret et posteritati relinqueret ad explendum etiam lacrimis in amicum integre caritatis officium. Has ergo humanitas et dilectio vera e penetralibus cordis etiam obsistentibus prestantissimorum hominum viribus elicit et in oculos evocatas emictit. Erubescentiam ergo illam pelle, credasque te pii hominis opus egisse, non fluxe mulieris, leterisque quoniam testes veros integritatis tue amico quantumcunque pauperi dederis. Preces autem tuas atque tuorum quas polliceris ultro videat Deus; que cum pie iusteque forsitan sint, non dubito quin sensurus sim in conspectu eterni Regis pro me interpellasse atque obtinuisse quod poscitur; imo, seu tue sint seu reverendissime atque devotissime coniugis tue, iam sentio: nam quem lacrimarum tuarum dulcor extulerat, precum virtus in vires pristinas revocat, cum numquam michi pruritus fuerit infestior nec unguis acutior aut scalpendi delectatio maior. Sed nunc sinamus ista. Te libellos meos non legisse, quod quasi magnum fateris crimen, cum rideam, non miror; non enim tanti sunt ut, aliis pretermissis, magna cum solertia legi debeant. Dato estivus calor, noctes breves et sponsa nova, ut domestice rei curam omiserim, nedum novum et iuvenem militem, sed etate provectum, canum et scolasticum hominem a sacris etiam studiis et amovisse potuissent et excusatum redderent. Quod autem te hieme futura facturum scribis, laudo ni melior adsit cura. Sane, quod inclitas mulieres tuas domesticas nugas meas legere permiseris non laudo, quin imo queso per fidem tuam ne feceris. Nosti quot ibi sint minus decentia et adversantia honestati, quot veneris infauste aculei, quot in scelus impellentia etiam si sint ferrea pectora, a quibus etsi non ad incestuosum actum illustres impellantur femine, et potissime quibus sacer pudor frontibus insidet, subeunt tamen passu tacito estus illecebres et impudicas animas obscena concupiscentie tabe nonnunquam inficiunt irritantque, quod omnino ne contingat agendum est. Nam tibi, non illis, si quid minus decens cogitaretur, imputandum esset. Cave igitur iterum meo monitu precibusque ne feceris. Sine illas iuvenibus passionum sectatoribus, quibus loco magni muneris est vulgo arbitrari quod multas infecerint petulantia sua pudicitias matronarum. Et si decori dominarum tuarum parcere non vis, parce saltem honori meo, si adeo me diligis, ut lacrimas in passionibus meis effundas. Existimabunt enim legentes me spurcidum lenonem, incestuosum senem, impurum hominem, turpiloquum maledicum et alienorum scelerum avidum relatorem. Non enim ubique est qui in excusationem meam consurgens dicat: *Iuvenis scripsit et maioris coactus imperio*. Hec autem quantum etati mee conveniant, sino studiis, tu nosti; et quanquam minus honestus sim et longe minus iamdudum fuerim, non facile vellem iudicio talium mulierum mea fedaretur fama vel nomen. Sed quid plura? Non dubito quin facias quod illis tibique michique pium sanctumque fuerit. Post hec, miles egregie, video opportunitates meas muneribus tuis superes, teque satis ostendas apud magnanimam reginam versatum, et positis pusillanimitatis florentine moribus, reginalibus imbutum. Misisti pridie aureum vasculum et nummos aureos in vasculo, splendidum donum et maiore me dignum homine. Et esto extiterit importuna egritudinis mee necessitas, non tamen adeo prodigas habeo manus, ut effuderim omne. Stat adhuc, hercle! particula qua forsan tutari poteram ab insultu hiemali et misellum fovere corpusculum. Satis feceras, imo multum, imo nimium: et potissime, quod hodie rarissimi faciunt, non expectatis precibus, quibus grandi precio emuntur obsequia, prevenisti munere necessitudinem pauperis amici, quod adeo laudandum puto, ut nulle satis grandes possint exhiberi gratie. Verum novissime transcendere etiam pauperiem meam conatus es, secundo mictens generosi animi tui testimonium, donum scilicet equum primo, quo non solum vicisti indigentiam meam, sed me ad exhibendum grates saltem aliquas elinguem fecisti. Quid enim tibi satis dignum dicere possum, nisi toto ore confiteri quod feceris? Ex luto fecis eripuisti me et cervicem iam pressam ab ergastulo rusticorum substulisti. Quid maius, quid carius, quid optabilius homo suscipere potest ab homine, pauper a divite, obscurus a splendido, senex a iuvene? Hinc, ut michi congratuler, posquam quod tibi referam dignum non habeo, felix sum tam pio, tam liberali, tam magnifico dives amico, imo patrono et, si ut dicam patiaris, domino. Unum tamen omisisse nolim. Si tibi fortuna pinguis est, quam ego ampliorem fore cupio, non ut in me disgreges et effundas omnem superum benignitate concessa est, quin imo ut regine inclite, cui obnoxius es, cum fide et decore prestes obsequium, splendorem serves militie et futuram tibi prolem, ut nobilitati competit tue, suscipias educesque, atque antiquioribus et forsan me dignioribus amicis subvenias, et longe magis Christi pauperibus, quos ceteris preposuisse debueram, nam quod his fit Christo fit, ut ipsemet in Evangelio asserit. Hec tot non parvis peraguntur sumptibus, et potissime in patria in qua, nedum alia, sed solares, et non parvo pretio, emendi sunt radii. Ego autem, ut ad me redeam, expectabam suasionibus tuis et meis precibus onus hoc secundum imponendum humeris incliti viri domini Hugonis de Sancto Severino, quem alterum sua liberalitate senectutis mee presidium spero. Sed quid adversus Dei beneplacitum in auras verba diffundo et forsan aures tuas offendo? Opus suum fore existimo. Continue enim Deum precamur dicentes: *Panem nostrum cotidianum da nobis hodie*, sub panis vocabulo, quantum ad verborum corticem, quecunque victui opportuna sunt sentientes, que quidem ut plurimum carentibus conceduntur auro seu numismatibus ex auro argentoque confectis. Nunc, cum sciamus Deo non manus esse, non pedes, non in regno celorum officinas habere fabrarias, non incudem vel malleos, non aurum argentumve effodi, ex quibus possit, in quantum spiritus et substantia separata, quibus indigemus conflare nummos velitque quibus prestat aures satisfactum esse, arte nobis incognita sublimium mentes tangit et in desiderium urget agendi; ex quo fit ut opulenti indigentibus orantibusque aperiant, et leta facie, thesauros et horrea atque munificos sinus; et sic divine sunt manus incudes mallei et erarie officine hi a quibus ipsi pauperes quod oramus obtinemus. Nunc, cum meminerim et panem petiisse cotidianum atque dixisse persepe orans daviticum illud carmen: *Ne proicias me in tempore senectutis, cum defecerit virtus mea, ne derelinquas me*, liquido operibus tuis video voces meas clementissimi Redemptoris mei tetigisse mentem, eisque agentibus non sim proiectus senex a facie eius. Felix equidem es, cum misericordie tanti opificis organum factus sis, et ego eque felix sum, qui a sublimi rerum Principe audiri mereor clementia sua, et suo iussu ab instrumento tam placido adiuvari. Sibi igitur datori gratiarum tibique ministro eius gratias ago quas possum, precorque ut idem ipse, qui in camino ignis ardentis pueros servavit incolumes, te ab omni hostili impetu et lingua dolosa liberet, salvum faciat et conservet, teque qui Iosep Pharaoni gratum fecit, sibi et inclite regine tue pro votis gratissimum reddat, atque, uti a gregibus in regale solium David puerum suum extulit, sic te semper ad maiora et clariora evehat usque in splendorem et gloriam sempiternam, in qua suscipias quod sancte peragendo merueris. Commendationes insuper quas facis ex parte communium amicorum atque maiorum meorum, leto animo suscipio et amplector, precorque ut versa vice me, dum illis Neapolim scripseris, commendatum facias, et potissime domino Lodovico regenti nec minus domine coniugi tue, cuius ego honorem et consolationem cupio. Donatus Iacobi novus affinis tuus, ni decipior, laudabilis homo est, et hinc amicus meus, quia suus sum, et ideo illi me commendes oro; et equo modo Iohanni Latinuccii nostro, dum illi scripseris, cuius ego tibi licteras quas michi misisti huic alligatas remicto. Et salva semper reverentia militaris et beneplacitum tuum, non sunt he mee licterule, quas tibi familiariter scribo et forte fidenter nimis, nedum a longe mictende, sed nec etiam in presentia ostendende ut facis: nam, si dum illas legis tua te fallit affectio, non sic alii facile capiuntur et eodem tecum concordant iudicio, ex quo fit forsan, ubi meum ampliare nomen et laudem putas, inadvertenter minuis et deturpas. Multum scripsi; nec egrotantis hec videtur epistola, sed sic fit: dum ad te scribo, non aliter trahor delectatione quam si de rebus delectabilibus presens loquerer una tecum. Parce prolixitati, et vale longum, strenue miles. +Certaldi +Iohannes Boccaccius tuus. + +Ad reverendum in Christo patrem fratrem Martinum de Signa ordinis fratrum Heremitarum sancti Augustini, sacre Pagine professorem. +Theocritus syragusanus poeta, ut ab antiquis accepimus, primus fuit qui greco carmine buccolicum excogitavit stilum, verum nil sensit preter quod cortex ipse verborum demonstrat. Post hunc latine scripsit Virgilius, sed sub cortice nonnullos abscondit sensus, esto non semper voluerit sub nominibus colloquentium aliquid sentiremus. Post hunc autem scripserunt et alii, sed ignobiles, de quibus nil curandum est, excepto inclito preceptore meo Francisco Petrarca, qui stilum preter solitum paululum sublimavit et secundum eglogarum suarum materias continue collocutorum nomina aliquid significantia posuit. Ex his ego Virgilium secutus sum, quapropter non curavi in omnibus colloquentium nominibus sensum abscondere; et ob id, cum desideres tam titulorum quam etiam nominum colloquentium in eglogis meis sensum, nolo mireris, magister optime, si absque significato nonnulla colloquentium nomina comperies: de titulis non sic, omnes enim accurate apposui. Nunc autem ad optatum tuum deveniens dico, +De primis duabus eglogis seu earum titulis vel collocutoribus nolo cures: nullius enim momenti sunt, et fere iuveniles lascivias meas in cortice pandunt. +Tertie vero egloge titulus est Faunus, nam, cum eiusdem causa fuerit Franciscus de Ordelaffis olim Forlivii capitaneus, quem, cum summe silvas coleret et nemora ob insitam illi venationis delectationem, ego sepissime Faunum vocare consueverim eo quod fauni silvarum a poetis nuncupentur dei, illam Faunum nominavi. Nominibus autem collocutorum nullum significatum volui, eo quod minime videretur oportunum. +Quarte egloge titulus est Dorus hanc ob causam: tractatur enim in ea de fuga Lodovici regis Sicilie; et quoniam liquisse proprium regnum eidem regi amarissimum credendum est, ut satis in processu egloge percipitur, ab amaritudine eam denominavi, nam grece doris, amaritudo latine sonat. Collocutores autem sunt Dorus, idest rex ipse in amaritudine positus, et Montanus, pro quo assummi potest quicunque vulterranus, eo quod Vulterre in monte posite sunt et ipse rex ad eas deveniens ab eisdem Vulterranis susceptus est; tertius est Phytias, pro quo intelligo Magnum Senescallum qui nunquam eum deseruit, et Phytiam nuncupo ab integerrima eius amicitia erga eundem regem: et summo nominis huius significatum a nomine Phytie amici Damonis, de quo Valerius ubi de amicitia. +Quinte egloge titulus est Silva cadens, eo quod in ea tractetur de diminutione et quodammodo casu civitatis neapolitane post fugam Lodovici predicti regis; quam civitatem more pastorali loquens silvam voco, nam uti in silvis animalia habitant bruta, sic in civitatibus homines, quos more predicto oves edos et boves aliquando nuncupamus. Collocutores duo sunt, Caliopus et Pamphylus. Pro Caliopo ego intelligo aliquem optime recitantem damna desolate civitatis, nam caliopes grece, bona sonoritas est latine, que bona sonoritas in aliquo esse non potest nisi debito ordine dicenda dicantur. Pro Pamphylo autem accipi potest quem maluerimus ex Neapolitanis civitatem suam integre diligentem, cum pamphylus grece, latine totus dicatur amor. +Sexta egloga Alcestus dicitur, eo quod de reditu regis prefati in regnum proprium loquatur, quem regem ego hic Alcestum voco, ut per hoc nomen sentiatur quoniam circa extremum tempus vite sue optimi regis virtuosi mores assumpserat: et Alcestus dicitur ab alce, quod est virtus, et estus, quod est fervor. Collocutores duo sunt, Amintas et Melibeus, pro quibus nil penitus sentio. +Septima egloga titulatur Iurgium, eo quod iurgia civitatis nostre et imperatoris contineat. Collocutores autem duo, Daphnis et Florida, sunt. Pro Daphni ego intelligo imperatorem, nam Daphnis, ut in maiori volumine Ovidii legitur, filius fuit Mercurii et primus pastor: sic et imperator inter pastores orbis, idest reges, consuevit esse primus. Florida Florentia est, etc. +Octave egloge titulus est Midas: fuit enim Midas rex Frigie avarissimus, et quoniam in egloga ista de quodam domino avarissimo habeatur sermo, eundem Midam dicere et eglogam titulare placuit. Collocutores duo sunt, Damon et Phytias, idest duo amicissimi homines uti illi fuerunt, de quibus Valerius ubi supra. +None egloge titulus est Lipis, in qua fere per totum de anxietate civitatis nostre ob coronatum imperatorem mentio fit, et ideo Lipis dicta est, quia lipis grece, latine dicitur anxietas. Collocutores duo sunt, Batracos et Archas. Pro Batracos ego intelligo Florentinorum morem: loquacissimi enim sumus, verum in bellicis nil valemus, et ideo Batracos, quia grece batracos, latine rana sonat; sunt enim loquaces plurimum rane et timidissime. Archas autem pro quocunque homine extero potest accipi, et ideo nullam nomini significationem propriam volui. +Decima egloga titulatur Vallis opaca, eo quod in ea de infernalibus sermo sit, quos penes nulla unquam lux est. Collocutores autem duo sunt, Lycidas et Dorilus. Pro Lycida ego quendam olim tyrannum intelligo, quem Lycidam a lyco denomino, qui latine lupus est: et uti lupus rapacissimum animal est, sic et tyranni rapacissimi sunt homines. Dorilus vero est quidam captivus cum assiduo merore consistens, dictus a doris quod amaritudo sonat, sed ideo Dorilum diminutive dixi, ne plebeius homo eodem nomine diceretur cum rege. +Undecima egloga dicitur Pantheon a pan, quod est totum, et theos, quod est deus, eo quod per totam de divinis sermo sit. In hac tantum auctor loquitur recitans quedam dicta quorundam interloquentium, qui duo sunt, Mirtilis et Glaucus. Pro Mirtile ego intelligo Ecclesiam Dei, quam a mirto denomino, eo quod mirtus habeat frondes bicolores, nam ex parte inferiori sanguinee sunt, ex superiori virides, ut per hos colores sentiamus persecutiones et tribulationes a sanctis hominibus olim habitas et firmissimam eorum spem circa superiorem mercedem eis a Christo promissam. Pro Glauco autem ego intelligo Petrum apostolum; fuit enim Glaucus piscator, et gustata quadam herba repente se proiecit in mare et inter deos maris unus factus est: sic et Petrus piscator fuit, et gustata Christi doctrina se inter fluctus, idest hostium christiani nominis minas et terrores, ultro proiecit, Christi nomen predicans, ex quo deus, idest sanctus, inter amicos Dei in celis factus est. +Duodecima egloga titulatur Saphos, eo quod de hac Saphu omnis sermo sit egloge; quam ego Saphon pro poesi intelligo, eo quod Saphos, puella quedam lesbia, plurimum evo suo in poesi valuerit. Collocutores autem duo sunt, Caliopes et Aristeus. Pro Caliope, ut alias est dictum, pro bona sonoritate accipio, eo quod in bona prolatione modulis regulata poeticis omnis videatur poetice fere vis consistere. Aristeum pro me pono avidum ad poeticam devenire, et ideo Aristeum me nomino ab Aristeo quodam, qui usque ad adolescentiam suam linguam adeo impeditam habuit, ut vix posset aliquid satis exprimere plene; demum, solutis lingue nexibus, eloquens factus est. +Tertiadecima egloga Laurea nuncupatur a serto laureo, quod est insigne poetarum, et hec ideo sic dicta est, quia in ea plurimum de honorificentia poetice sermo fiat. Collocutores tres sunt, Daphnis, Stilbon et Critis. Pro Daphni ego unumquenque poetam insignem accipio, eo quod poete eadem corona honorentur, scilicet laurea, qua honorari consueverunt victores atque triumphantes cesares, qui primi sunt pastores, ut Daphnis de quo supra. Stilbon pro quodam ianuense mercatore pono, cum quo disceptationem quandam iamdudum Ianue habui, de qua in hac egloga mentionem plurimam facio; quem Stilbonem vocito a Mercurio mercatorum deo, qui et Stilbon dicitur. Critis grece, latine iudex est, et ponitur pro quodam assumpto hic in iudicem litigii iam dicti. +Quartadecima egloga Olympia dicitur ab olympos grece, quod splendidum seu lucidum latine sonat, et inde celum dicitur Olympus; et ideo huic egloge hoc nomen Olympia attributum est, quoniam in ea plurimum de qualitate celestis regionis habeatur sermo. Collocutores quatuor sunt, Silvius, Camalus, Terapon et Olympia. Pro Silvio me ipsum intelligo, quem sic nuncupo, eo quod in silva quadam huius egloge primam cogitationem habuerim. Camalos grece, latine sonat hebes vel torpens, eo quod in eo demonstrentur mores torpentis servi. Terapon huius significatum non pono, quia non memini, nisi iterum revisam librum ex quo de ceteris sumpsi, et ideo ignoscas: scis hominum memoriam labilem esse, et potissime senum. Pro Olympia intelligo parvulam filiam meam olim mortuam ea in etate in qua morientes celestes effici cives credimus: et ideo, ex Violante dum viveret, mortuam celestem idest Olympiam voco. +Quintadecima egloga dicitur Phylostropos, eo quod in ea tractetur de revocatione ad amorem celestium ab amore illecebri terrenorum; nam Phylostropos dicitur a phylos, quod est amor, et tropos, quod est conversio. Collocutores duo sunt, Phylostropus et Typhlus. Pro Phylostropo ego intelligo gloriosum preceptorem meum Franciscum Petrarcam, cuius monitis sepissime michi persuasum est ut omissa rerum temporalium oblectatione mentem ad eterna dirigerem, et sic amores meos, etsi non plene, satis tamen vertit in melius. Typhlus pro me ipso intelligi volo et pro quocunque alio caligine rerum mortalium offuscato, cum typhlus grece, latine dicatur orbus. +Sextadecima et ultima egloga titulatur Aggelos, quasi nuntia et precedentium ductrix atque oblatrix ad amicum ad quem illas mitto; nam aggelos grece dicitur quod nos angelus latine nuncupamus, et angelus etiam latine sonat nuntius. Collocutores duo sunt, Appenninus et Angelus. Pro Appennino amicum meum ad quem mitto intelligo, quem ideo Appenninum voco, quia in radicibus Appennini montis natus et altus sit. Pro Angelo, ut dictum est, ipsam eglogam more nuntii deducentem atque loquentem intelligo. +Et hec pro nunc dicta sufficiant, que quam brevissime scripsi de ingenio tuo confidens. Queso, mi pater, litteras huic tue alligatas communi domino nostro episcopo per aliquem fratrum tuorum mittas quam citius; et sis memor, postquam vicarium provincialem habetis, ne conventus Sancti Geminiani quod tui conventus ius est occupet. Frater ille Iohannes mendax multum panis ex castro isto in quadragesima preterita suis misit ! Opto ut diu valeas, et mei memor. +Certaldi VI ydus octobris. +Tuus in omnibus Iohannes Boccaccius. + +Flebilem epistolam tuam pridie XIII kalendas novembris, amantissime frater, suscepi, cuius cum scribentis manum non noscerem, soluto nexu confestim in mittentis nomen oculos inieci, et quam cito nomen tuum legi, sensi quid in eadem lecturus eram: felicem scilicet transitum incliti patris et preceptoris nostri Francisci Petrarce ex terrestri Babilone in celestem Ierusalem, quem, esto amicorum nullus te preter ad me scripserit, iamdudum vulgo omni fere iam predicante maximo dolore meo audiveram et dies plusculos quasi sine interpositione fleveram; non enim ascensum, sed quoniam me miserum destitutumque viderem. Nec mirum: nemo mortalium me magis illi fuit obnoxius. Et ut cuncta persolverem, fuit animus venire illico daturus infortunio tuo meoque debitas lacrimas, tecumque in celum ac superos conquestus meos et ultimum penes bustum tanti patris vale dicturus. Verum iam decimus elapsus est mensis postquam in patria publice legentem Comediam Dantis magis longa atque tediosa quam discrimine aliquo dubia egritudo oppressit, et dum per quatuor menses, non dicam medicorum sed fabulonum, amicorum impulsu, consilia sequor, continue aucta est, et potionibus et ieiuniis adeo a solito ordine exorbitare coacta est nutritiva virtus, ut in debilitatem devenerim fere inexperto credibilem, cui satis fidem prestat aspectus meus videntibus. Heu michi misero! longe alter tibi viderer quam is quem vidisti Venetiis. Exhausta totius pleni quondam corporis pellis est, immutatus color, hebetatus visus, titubant genua et manus tremule facte sunt, ex quo, nedum superbos Appennini vertices, sed vix usque in avitum Certaldi agrum amicorum quorundam suffragio deductus e patria sum, ubi semivivus et anxius, ocio marciens et mei ipsius incertus consisto, Deisolius, quifebribus imperare potest, medelam expectans et gratiam. Sed, ut de me satis dictum sit, litteris tuis visis lectisque innovata pietate iterum flevi fere per noctem unam, non optimo viro, fateor, compatiens; certus enim vivo, dum memini honestatis morum ieiuniorum vigiliarum orationumque et innate pietatis eiusdem et Dei dilectionis et proximi, quod dimissis erumnis misere vite huius in conspectu summi Patris evolaverit et ibidem Christo suo et eterna fruatur gloria; sed michi amicisque suis in hoc estuoso solo relictis, non aliter quam absque gubernaculo undis et ventis inter scopulos agitata navis. Et dum pectoris mei fluctuationes innumeras meditor, que tibi sit mens facile video, sic et honorande michi semper Tullie, dilecte sororis mee coniugis tue, quos non dubito longe amaritudine acriori perculsos: nam potentissime sunt doloris vires in vidente quod nolit. Sed quid? Si prudens ut arbitror es, nosti quoniam in mortem nascuntur omnes. Fecit Silvanus noster quod nos parva interposita mora facturi sumus: bonorum annorum plenus abiit, imo non abiit sed precessit, et sedes piorum sortitus nostris miseriis compatitur orans misericordem Patrem ut fortitudinem itinerantibus nobis adversus vitia prestet et in finem venientibus placidum sibique gratum concedat exitum, et nullis obstantibus Adversarii nostri insidiis, nos ad se recta via perducat. Que, ne plura apposuerim, si considerabis, non solum diligentibus illum tanti nominis virum ponendos esse gemitus, sed assummendam letitiam et spem future salutis esse dices, quod solamen precor per fidem tuam et amicitiam nostram Tullie suadeas: sunt enim mulieres in tolleratu passionum talium minus fortes, et ideo indigent maiori virorum subsidio; credo tamen iam feceris. Superaddis eum apud Arquade vicum in agro patavino clausisse diem et in eadem villula iussisse cineres suos perpetue quieti tradi, teque illi erecturum in memoriam sempiternam sepulcrum speciosum atque magnificum. Heu michi! crimen fateor meum, si crimen dicendum est: invideo Florentinus Arquati, videns illi aliena humilitate magis quam suo merito tam claram felicitatem fuisse servatam, ut sibi commissa custodia sit corporis eius, cuius egregium pectus acceptissimum Musarum et totius Helyconis habitaculum fuit, amantissimum phylosophie sacrarium artiumque liberalium abundantissimum et spectabile decus, et potissime eius quod ad ciceronianam spectat facundiam, ut liquido sua testantur scripta. Ex quo fere Arquas incognita Patavinis, nedum exteris atque longinquis nationibus, cognoscetur et orbi toto eius erit nomen in precio, nec aliter quam nos Posilipi colles etiam invisos mente colimus, eo quod eorum in radicibus locata sint ossa Virgilii, et Tomitaniam Phasinque euxinii maris extrema loca tenentia busta peligni Nasonis, ac Smirnas Homeri, et alia similia honorabitur, ubi nil pendimus hyrcanas rupes, Ethiopum monstra seu euripos Archadum gelido sub axe sonantes, eo quod talibus ornati titulis non sint. Nec dubito quin ab extremis aliquando Occeani litoribus rediens onustus divitiis et mare Hadriacum sulcans navita, a longe venerabundus sublimes prospectans Euganei vertices, secum aut cum amicis inquiat: *Ecce videmus colles suis in visceribus servantes orbis decus et olim dogmatum omnium templum Petrarcam vatem dulciloquum, iamdudum ex senatusconsulto in alma Urbe triumphali insignitum laurea, cuius tot extant laudanda volumina, tam clara sanctissime fame preconia!*. Venient et forsan aliquando niger Yndus aut ferox Hispanus vel Sauromata, Sacri nominis admiratione tracti, et tam egregii hominis tumulum spectantes pia cum reverentia conditas salutabunt reliquias, suum infortunium execrantes quod vivum non viderint quem defunctum visitassent. Heu! infelix patria, cui nati tam illustris servare cineres minime datum est, cui tam preclara negata gloria! Equidem tanti fulgoris indigna es. Neglexisti, dum viveret, illum trahere et pro meritis in sinu collocare tuo; vocasses, si scelerum artifex, si proditionum faber, si avaritie invidie ingratitudinisque sagax fuisset offensor! Mallem tamen, qualiscunque sis, tibi hic quam Arquati contigisset honor. Sic factum est, ut vetus veritatis servaretur sententia: *Nemo susceptus est propheta in patria sua*. Potuit tamen et ipse consilio vitasse, imitaturus humilitate magistrum et redemptorem suum Christum, qui originis sue secundum carnem Nazarenis magis quam Ierosolymitanis ornatum concessisse voluit, maluitque pauperem virgunculam sed sanctissimam in matrem quam pregrandes evo eo reginas sed superbas habere. Vivat ergo, postquam Deo sic visum est, per longissima tempora preclarum Arquatis nomen, et incole sui grata semper servent insignia. Sepulcrum autem illi erigi laudo: celsitudo enim fulgoris sui et operum suorum magnificentia meruere. Satis tamen credibile est quoniam in conspectu eruditorum parvi momenti erit, cum sepulti virtutes, non ornamenta cadaverum prospectentur a talibus, quibus ipse se sole clariorem hactenus multis in voluminibus fecit; verum ignaris erit monimentum. Horum enim libri sculpture sunt atque picture, et insuper causa percunctandi quisnam tam grandis in eo iaceat homo, que illius merita, qui splendores; et dum responsum talibus dabitur, procul dubio ampliabitur aliqualiter prestantissimi senis gloria. Sane in memoriam tuam unum revocari libet. Honorificentius iacent viri illustres in sepulcro incognito quam in minus egregio, si noscatur; et ut videas, volve tecum quid egerit cum Magno Pompeio Fortuna. Penituit eam, reor, quod passa sit eum subtrahi perituris rebus tam infausta morte, ut scilicet proditione pueri egyptii transfoderetur, et idcirco quem magnum viventem fecerat, maximum post mortem ostendisse voluit: et hunc mesta, per diem maris ludibrium singulari, in urna claudi omnino vetuit, ut quod litoris mare abluit inter Pelusium et Canopum eius crederetur omne sepulcrum; et que sparsa atque disiecta harena non texerat membra, celo texit sydereo, rata quoniam non satis decenter lucanum marmor aut parius lapis texisse potuissent, auxitque in tantum neglectorum reverentiam, ut viator solers assidue angeretur timore ne temerario pede premeret ossa eius qui regum armis et imperio sepissime cervices presserat. Si autem glorioso illi apud suos mori contigisset, considerata rerum gestarum ab eo preeminentia, vix credam satis illi fuisse insignem tumulum quem Arthemisia Cariorum regina Mausolo regi viro suo apud Alicarnassum erigi olim fecit. Quam ob rem, antequam ceperis, prospecta quid facturus sis. Quod attinet ad munificentiam suam erga amicos et me, non possem explicare paucis; propterea hoc loco sinam, et aptiori reservando, si dabitur, et contentus pro nunc de me tantum verbula quedam fecisse. Novi equidem multis suis retroactis temporibus beneficiis erga me quoniam me vivens amaverit, et nunc opere video quod in mortem usque protraxerit, et si meliori in vita, post transitum hunc quem mortem dicimus, diliguntur amici, credo me diligat diligetque, non, hercle! quod meruerim, verum quoniam illi sic mos fuit, ut quem semel in suum assumpserat, semper diligenter servarit: et ego quadraginta annis vel amplius suus fui. Preterea, ut ignaris aperiret opere quod verbis aut scriptis de cetero ostensurus minime erat, me inter heredes suos, ut scribis, numerari voluit, relicta michi satis ampla portione bonorum. Edepol! letor et gaudeo eum sic fecisse; tristor tamen contigisse tam cito, ut sortem michi adscriptam hereditatis sue sumpturus essem quam nunc alacri animo summam. Mallem eum vivere et hereditate carere sua: sed pia grataque mente, tanquam extremum et hereditarium, sue benignitatis munus quod paucis ante diebus misisti suscipiam, tue dilectioni gratias agens. +Erat hic finis imponendus epistole, attamen impellit affectio ut aliqua superaddam. Audissem ego libenter quid de bibliotheca preciosissima viri illustris dispositum sit: nam apud nos varia alii credunt, alii referunt; sed quod me potissime angit est quod de a se compositis libris et maxime de Affrica illa sua, quam ego celeste arbitror opus, consultum sit, an stet adhuc et mansura perduret an igni tradita sit quem illi, innotuit, sepissime severus nimium rerum suarum iudex minatus est vivens. Sentio nonnullis, nescio a quo, examen tam huius quam reliquorum librorum fuisse commissum, et quos dignos assererent, eos mansuros fore. Miror committentis inscitiam, sed longe magis suscipientium temeritatem et ignaviam. Quis enim mortalium quod inclitus preceptor noster approbaverit, audebit infelici calamo reprobare? Non si resurgat Cicero, non Flaccus aut Maro. Heu michi! timeo ne iuristis commissum sit, qui cum leges noverint, et eas potissime quas impudico ore aiunt esse *de pane querendo*, se arbitrantur eruditos in omnibus. Videat, oro, Deus et poematibus aliisque sacris inventionibus magistri nostri adsit adiutor. Tandem, si iudicio eorum iudicum causa stare contingat, si libet, scribito: et superaddito nunquid copia cupientibus detur, et quid eodem modo de reliquis, quid de libello Triumphorum, quem nonnulli aiunt communi doctorum sententia exustum; nam donec a te scivero, timebo illis, nec immerito. Nullos habet capitaliores hostes scientia quam ignaros; post hec novi quot invidos, quot morsores tam prestantissimi hominis fama habeat. Hi quippe, si poterunt, corrumpent, occultabunt et quos non intelligent damnabunt et in perditionem pro viribus dabunt: quod tibi summa vigilantia cavendum est. Multum enim tam presentibus quam futuris Ytalorum ingeniis utilitatis et commodi auferretur, si minus considerate volumina in sententiam ignorantium aut in manus invidorum permitterentur omnia. Preterea, summopere cupio, si commodo tuo fieri potest, copiam epistole illius quam ad me satis longam et extremam scripsit, in qua, credo, sententiam suam scribebat circa ea que sibi scripseram ut tam assiduis laboribus suis admodo parceret, sic et copiam ultime fabularum mearum quam suo dictatu decoraverat. Misit tamen ipse ambas has, ut frater Loisius noster de ordine Heremitarum asserit, verum desidia portitorum in itinere periere, credo opere presidentium presentationibus, qui sepe indigne surripiunt et sui iuris iniuste faciunt. Scio tibi laboriosum erit, sed confidenter amico desideria aperienda sunt. Urget egritudo ne scribam longius, et idcirco, ut in ultimas preces veniam, queso me tuum habeas. Et vale longum, dulcissime frater. +Scribendi finis Certaldi datus III nonas novembris, et, ut satis vides, festinanter dicere non possum: tres fere dies totos, paucis interpositis horis ad restaurandas parumper fessi corporis vires, in scribendo hanc brevem epistolam consumpsi. +Tuus Iohannes Boccaccius, si quid est. + +Iohannes Boccaccius ad magistrum Donatum de Prato Veteri. +Circa nonas marcii epistolam tuam suscepi, cui forsan respondissem citius ni me febris tediosa magis quam diuturna tenuisset, esto plus compassionis egeat quam responsi. Preterea IIII kalendas aprilis suscepi alteram, nostri Silvani epistole alligatam, quibus ad presens respondere non erat animus, quia debilitato nimium ob dietam plurimam, qua sola michi mederi novi, nondum satis virium rediisse putabam. Demum dum mente revolverem quid sibi vellet Silvanum noviter Ulixis descensum ad inferos postulare, in cogitationem incidi dixique: – Profecto vidit hic qualiter Eneam Virgilius duxerit; sic et cupit videre qualiter Homerus Ulixem, ne forte, ut aliquando contigisse vidimus, dum et ipse Annibalem trahit, cum illo in aliquo conveniret. Nosti quam solerter imitationes in propria forma evitet. Et si ob hoc vult, forsan adhuc Affrica, que tam diu in tenebris detenta est, in lucem veniet. – Et ideo, ne tarditatis aut immutandi propositi dilatione mea causam darem, minime differendum ratus sum et, deliberatione facta, qui carmen unum vix posse scribere arbitrabar, in tam grandes vires evasi, dato non absque labore maximo, et quos petebat versus scripsi et epistolas quas videbis, sibi tibique transmissas. Sed iam aliquid tuis epistolis respondendum est, antequam erumnas meas apponam. Legi, dilectissime michi, quod per quietem videras et si contingeret deliberaveras vigilans, equidem sancte atque discrete. Sic michi iamdiu mens fuit ut, si tibi superstes essem, nedum unum sed ambos filios tuos, si permitterer, loco filiorum assummerem, et si nil aliud eis possem, hoc saltem coacti mecum discerent, equo animo paupertatem ferre. Sed spero cito videbis longe aliud a Deo dispositum. Longe tue egritudini coniugis et sororis mee atque infortunio tuo tota mentis affectione compatior. Equidem nec illius simplicitas meruit tam diutino vexari supplicio, nec tu, qui dum *in sudore vultus tui vesceris pane*, neminem ledis et pluribus utilis es, tanto afflictari incommodo merueras. Sed quid? Quos Deus diligit hos adversis visitat, ne decepti oblectatione periturarum rerum in soporem letiferum incidant. Voluit tuam experiri constantiam. Non enim ignarus es quia nascimur ad laborem. Revoca igitur in animum nostri Maronis sententiam: *durate et vosmet rebus servate secundis*. Non enim Deus in terdicet Latio, sed celesti, paratis; *dabit Deus his quoque finem*, qui et ceteris daturus est. Nec dubitem quin *et hoc olim meminisse iuvabit*. Nudus orbem intrasti et gratia Dei convaluisti, et iam inter claros viros memorari dignus effectus es virtute tua et sanctissima Silvani amicitia; satis dives es, etiam si nil aliud quesivisses. Sed de hoc alias. Porro iam bis scripsisti, uti Tito Livio quem tibi cupis precium ponam. Absit ut rebus tuis ipse precium ponam, cum, ni tenues cogerent redditus, loco gratissimi muneris summerem ut nulla soluta pecunia tuum faceres. Hoc tamen ne respice. Fac quod in oculis tuis bonum est. Insuper asseris te cum Silvano venturum in patriam estate proxima, seu saltem solum, quod ego adeo ardenter cupio ut credere nequeam. Quid michi magis gratum posset contingere quam ut eos duos homines, quos inter mortales precipue diligo, ante meum obitum cernerem, amplecterer et tenerem? Sed quid, amice, me spe frivola ludis? Sepius se facturum dixit Silvanus ut Romam pergeret, nec adhuc factum est. Sed spero tamen, et si ipse vir inclitus aut nolit aut nequeat, te saltem expecto. Queso per fidem tuam facias ut te videam antequam moriar. Nam si te tenebo, et Silvanum tenere atque videre existimabo, et sic in uno duos habebo. Non ergo frustreris quem forsan postea non poteris videre dum voles. Venirem ipse ad vos, sed nimia gravedo non patitur. Nam nec acuta nec salsa prosunt et longe minus ieiunium, quin continue efficiar pinguior, nec iam dubito quin hec sit que propinquam afferat mortem. Ceterum hortaris ut epistolam longissimam, quam dicis Silvanum in severitatem meam scripsisse, deposcam. Quod ego te, per amicitiam nostram, tua voce meis precibus facias oro. Nil michi carius hodie quam suas videre epistolas, et potissime quibus mordeor. Ridebis? Sed dicam tamen. Nunquam michi iuveni adeo fuere dulcia suavia mulierum uti seni sunt morsus mei venerandissimi preceptoris. Eos quidem omnes in argumentum sincere atque certissime dilectionis deduco. Quam sepe hanc ob causam legam credis quam etiam longissimam in bestialitatem meam scripsit, dum primo apud Ravennam amicus tuus effectus sum? Profecto sepissime, iam fere purgato stomaco dulces sentiens quos alias arbitrabar amaros. Ergo iterum precor ut tamdiu preceris ut mittat. Nam si illam diu servet, me forte postea non inveniet, si transmittet. Addis ne angulo scribam calami: durum est, dilecte mi, annosum hominem in novum deducere morem; quod multis annis feci, queso paucis mensibus patiaris. Scripsit et Guido meus se quam scribis a te suscepisse pecuniam. Ne dubites: si essent florenorum milia, salva sunt. Melior enim opere quam verbis homo est. Iam tuis responsum credo. Nunc unum de me legisse, et si mensuram epistola transgressa sit, equo animo feras exposco, ut videas in quas forcipes me vita longior opportuno deduxerit. Fratrem meum, imo, ut Silvani nostri utar vocabulo, vomicam mei sanguinis, Iacobum nosti. Hic ineptus, more solito me irrequisito et suo tantum usus consilio, estimans puto non satis fuisse circa eandem rem semel peccasse, pridie sumpsit uxorem et, quod mirabile est, eam propinqui cum longe maiori dote quam eum deceat in coniugem tradidere. O bone Deus et tu amantissime michi, nonne monstro simile hoc est, segnes desides inertes crebra sibi invenire suffragia, ubi commendabiles verbo et opere sternuntur, fugantur et tamquam nocui prosternuntur assidue? Sed hoc factum sit, postquam Deo sic visum est. Graviora secuntur. Non est Iacobo locus in quem deducat quam sumpsit in coniugem, nisi illum in domunculam meam suscipiam, in qua, postquam officia publica et civium turbellas effugeram (novit Deus), optime cum paupertate conveneram, et iam michi ipsi fere cum quiete vivebam. In quam scilicet quietem, tamquam eis adversam, surrexere plurimi; et orat enim ante alios Iacobus ipse, orant et alii amici sui meique ut eum cum sponsa suscipiam, quasi non suum sed meum commodum postulantes. Omnes eius compatiuntur desidie, studiis et etati mee nemo respicit aut compatitur, et sic experior verbum illud: *Plures ex suis comperit quam ego comperiam*. – Sed quid tandem, – inquies, – ex susceptione eius tibi tam grave est? – Credo, si papirum vertas in tergum, videbis facile. Ille iuvenis, ego senex. Ille levis, ego gravis. Illi nova placent omnia, ego nova despicio. Ego celebs, coniugatus ille. Ego libros et studium colo, horret et despicit ille. Quid multa? Genere pares sumus, animo dispares et moribus sumus omnino. Preterea non absque difficultate cum paupertate conveneram. Timeo, si pauperem domum sponsa splendidis ornata vestibus intret, ne exasperetur illa quam michi mitem feceram et sic retrahar in pristinos cupiditatis ardores. Quo insuper putas animo ruentem in mortem posse puellares cernere ludos? quo gannitus audire petulcos? quo aspicere fluentes lascivia mores? Et si cessent cetera, hoc unum potissime expavesco, quod michi diu ante suaseram: unquam nec usquam ubi sit mulier arma dyabolo defuisse. Et sic, si cum sponso sponsam introduxero, quem fugare hostem cupio armis in me validis exornabo. Et, ut ceteris unum addam, his susceptis novam vitam ingrediar necesse est, quod quam turpe, quam detestabile studioso sit homini tu novisti. Quid inquies? Grave ne arbitreris quod levissimum putant mei exoratores egregii? Ego quidem ista premeditans et alia quedam, in sententiam non suscipiendi deveneram; verum, cum ferreus non sim, vicere preces. Hei michi, abstulit Deus michi virgunculam meam ut alienam susciperem, cum illa causa oblectationis esset et hec ut ariolor erit angustie. Spopondi suscipere, non commodum, ut spondent oratores, expectans, sed omnia que predixi incommoda, et sic quanto magis fratri amicisque complaceo tanto michi displiceo, et ex nunc impellor retrahorque, anxior, circumvolvor, crucior et infestor, nec satis, preter in perniciem, quorsum devehar video. Hoc autem adversus hanc animi mei pestem subsidium sumpsi, ut arbitrer sic egisse dum iuvenis eram, ut deducam senium inquietum necesse sit, et ultro sic michi suasi, ut Deus, cui summe cure sumus, hoc agat in salutem meam, ut quam amaram predicant omnes mortem tamquam dulcissimam appetam, venientique de proximo obvius vadam et illam amplectar impavidus. Vides ergo, amice, ne longius evager, quibus angar angustiis, quibus cohercear opportunitatibus et quam forti egeam animo. Oro igitur Deus ipse fautor assit nec in tam brevi tempusculo deserat quem ab infantia sua miseratione salvum deduxit in senium. Et tu precor ora preceptorique meo et orationibus suis me commenda, eique dicas, si ipse scabie corporea infestatur, et ego animi pruritu uror assidue. Vale carissime michi. Scripta Certaldo 2o nonas aprilis. \ No newline at end of file diff --git a/testi_1/Misc_Epistole.txt b/testi_1/Misc_Epistole.txt deleted file mode 100644 index 6a5853e..0000000 --- a/testi_1/Misc_Epistole.txt +++ /dev/null @@ -1,124 +0,0 @@ -Manfredus dei gratia rex Sicilie Francisco Simplici vicario in Tuscia generali, dilecto consanguineo, familiari et fideli suo gratiam suam et bonam voluntatem. -Ut fidei tue sinceritas, rationis misterio circumfulta, evidenter inspiciat, quod divine bonitatis clementia rebus mandato fictis et falsitatibus persuasione delusis stabilitatis emolumentum non exhibet nec eas patitur in sui malitia suscipere incrementum, presenti litterarum compagine, licet calamo huiusmodi successionis eventus de tam vili rustico subici non deberet, tamen, quia principes factionis eiusdem divina provisio plectendos regie maiestati submittit, tibi ad gaudium nuntiamus, quod ipsius iuste dispositionis gratia regie vir ille neqnam, sue necis avidus impetrator, qui sibi paterne dignitatis et nature titulum adoptabat, per Henricum de Vigintimiliis, comitem Insule-maioris, dilectum consanguineum, familiarem et fidelem nostrum, et alios fideles nostros ipsarum partium, qui ad destruendum huiusmodi falsitutis propositum viriliter anhelabant, maiestatis nostre carceralem angustiam vinctis, ut decuit, manibus introivit, per fideles nostros Castri-Iohannis precipue, qui ipsum delusoriis honoris preconiis receperunt, ut eum deciperent, qui eos decipere proponebat, non ut imperator in solio, sed ut vituperatus in elogio interceptus. -Videat ergo discretio tua, qualiter ipsius miseri fallax intentio a falsis deluditur et a tam subito felicitatis culmine, ad quod, ut ipsum deluderet, fortuna provexerat, infeliciter corruit et ad ultimi supplicii erumpnosam et asperam miseriam ipsum ínstabilis inopinate reduxit. -Propter quod constantia tua discernat et videat, quod cuiuslibet falsitatis contentio, licet in exordio concipiatur affectu, ad effectum verumtamen non pervenit, quoniam, qui a veritate non inchoant, non poterunt in veritatis finibus terminare. Cecidit ergo eius sophistica gratia et ipsius iam corruit felicitatis abusiva, que naturalis fundamentum originis non habebat. -De quo poculum alacritatis assumens in solito fidei robore, quam a paternis traxisti cunabulis, circa maiestatis nostre servitia curiosus existas, ea, que honorem et exaltationem culminis nostri respiciunt, cum sollertia qualibet procurando, cognoscens apertius, quod per divinam iustitiam, que ius suum unicuique tribuit, nostra regnat potentia et prestat ipsa nobis de nostris infidelibus ultionem. Nos enim, ut iuris est et humanitatis exposcit clementia, bene meritis respondemus ad premia et infidelibus obstinatis ad penalitatis debite meritam portionem. Idcirco hec grata nova ad notitiam tuam deducimus, ut primo intrinsecus tuis rotatis visceribus a te tamquam a preside ad fideles alios ipsarum partium per letitie rivulum derivetur, que ipsis ad gaudium, presentium formam tuis ínserens litteris, alacriter studeas intimare. - -Conradus regis in Marchia vicarius generalis nobilibus viris potestati consilio et comuni Auximi domini regis fidelibus salutem et amorem sincerum. Licet in nobis firma credulitas non quiescat, intelleximums tamen, quod apud Monticulum quedam militum quantitas nuper accessit. -Ne igitur sub solite securitatis fiducia ab eisdem rebellibus dampuum aliquod incurratis, predictum negotium vobis previdimus intimandum, devotionem vestram hortantes, quatenus circa custodiam vestram sic existatis continua cura pervigiles, quod vobis nulla molestia inferatur. Nos enim circa salutem vestram intendimus, cum die Mercurii quartadecima mensis presentis iunii una cum comuni civitatis Fírmane et aliis fidelibus de contrata ad depopulationem rebellium de Montegranario protendere disponamus; transacto predicto tempore in contrata ipsa erimus cum masnada regia duce deo. - -Iordanus de Anglano dei et regia gratia comes Sancti Severini potestati, consilio et comuni Tollentini domini regis fidelibus, dilectis sibi salutem et amorem sincerum. Cum statim, nobis descendentibus a guasto de obsidione Cinguli, contra Monticlum cum eodem exercitu procedere proponamus, devotioni vestre ex regia parte qua fungimur auctoritate mandamus, quatenus sic opportunis operibus existatis in continuo apparatu muniti, quod ad alias requisitionis nostre litteras ad nos supra dictum Monticlum per comune remota di1atione qualibet veniatis, ita quod, si de sero receperitis alias -litteras nostras, mane summo sequenti coram nobis vos comuniter presentetis, parati pro maiori parte ferris ad guastum et expensis VIII dierum in omnibus opportunis; ordinantes, qualiter copia horum affluens de terra vestra ad dictum exercitum continue deferatur. Data et cetera. - -Quantis afflictionibus quantisque adversariorum dei et ecclesie morsibus opprimamur, apostolice sedis notitiam tam fama volante quam referentibus certis nuntiis credimus non latere. Sed ut nobis tamquam vere indigentibus vestre pietatis ianua in veloci ac sufficientí subsidio possit efficaciter aperiri, que nuper nobis per infortunium acciderunt, vobis curamus lacrimabiliter intimare. -Cum igitur comes Iordanus in obsidione civitatis nostre dampnabiliter iudicaret, venerabilis pater dominus Manfredus Veronensis electus tamquam dominus magni cordis, qui nobis in provincia preminebat ut pastor bonus, qui animam suam pro suis ponere ovibus non formidat, tantornm dampnorum ruinam tollerare non valens, voluít cum militia nostra insultum facere in exercitum comitis memorati; qui cum ab insultu rediret, adversariorum milites ipsam nostram militiam insequentes eundem dominum marchionem per sui equi precipitium vel occasum cum duobus nostris militibus ceperunt personaliter et duxerunt. -Propter quod, sancte pater, cum tanti ac talis gubernatoris simus solatio destituti, sicut oves sine pastore, regimine deviantes, vestre vestrorumque fratrum sanctitati devotis precibus supplicamus, ut nobis ac provincie Marchiane potentem et magnificum capitaneum in manu forti, robusto brachio sic celeriter destinetis velut noster pater et pastor, cui tam animarum quam corporum cura pertinet generalis, quod a tantis imminentibus periculis respiremus. - -Licet de dilecto filio Manfredo Veronensi electo et rectore ducatus, qui, sicut accepimus, manus hostiles inciderat, gravis et amarus cruciatus emerserit et tam nos quam vos etiam ac ceteri confideles nostri de Anconitana marebia, pro quorum defensione personam suam innumeris periculis et dubiis bellorum eventibus exponebat, maximam de captione ipsius dolendi materiam habeamus, verumtamen et eorundem confidelium animi non debent tanta ex hoc mestitudine deprimi, amaritudine deici, quod in nostra et totius defensione patrie velut pusillanimes in omnibus torpeatis, quin immo eo vigorosius tamqnam viri fortes hoc adversitatis tempore resistere hostibus et pravos eorum conatus elidere, quo maiora et potentiora sibi premia laudis acquirunt hii, qui lorica constantie et perseverantie galea premuniti assumunt spiritum fortitudinis in adversis. -Sperantes igitur vos in huiusmodi necessitatis articulo fore viros stabiles et fideles, universitatem vestram monendam, rogandam, confortandam, sollicitandam attente duximus et hortandam per apostolica vobis scripta mandantes, qnatenus illam firmam servantes constantiam illamque constantie firmitatem animi, quam hactenus circa Romanam habuistis Ecclesiam, retinentes, propter adversitatem huiusmodi nullatenus a vestre terre defensione ac comunis tam ipsius Ecclesie quam vestri prosecutione negotií desistatis, sed tamquam viri stabiles, quos temptationum impetus non curant, invasionibus predicte marchie viriliter resistere procuretis, possibilitatem vestram contra vestros et predicte persecutores Ecclesie magnanimiter exercentes, ita quod predictam ob hoc vobis obligetis Ecclesiam, nosque ac fratres nostri hoc in libro eterne memorie conscribentes reddamur exinde ad promovenda vestra spiritualia et temporalia commoda promptiores. Nos enim tam sinistro intellecto rumore statim convocavimus fratres nostros et cepimus deliberare cum eis, qualiter non solum vobís et predicte marchie de defensore idoneo, verum etiam promotioni dicti negotii possimus utilius et efficacius auctore domino providere. Sed pro vestrarum corroboratione mentium has fore vobis decrevimus 1itteras premittendas. - -Petrus miseratione divina saneti Georgii ad Velum aureum diaconus cardinalis, apostolice sedis legatus Iacobo de Morra salutem in domino. -Dum longinquiori mora et maiori locorum distantia separati fieri vester more solito compatriota nequimus, sollicitiores efficimur, ut ferventius de vestra petamus continentia recreari. Sciatis itaqne nos per dei gratiam plena sospitate vigere, quod de vobis audire nostra desideria sunt intenta, et statum vestrorum fidelium et provincie nobis intimare curetis, ut super hiis obtineat nostra notitia, quod intendit. - -Petrus miseratione divina sancti Georgii ad Velum aureum diaconus cardinalis, apostolice sedis legatus. Agnus dei, qui tollit peccata mundi, respiciens in servos suos misericorditer et brachium sue virtutis extendes contra querentes perdere iustum Christi sanguinem iterato, exercitum Romanorum, Campanorum et aliorum Ecclesie fidelium sub capitania nobilis viri domini Iohannis Archionis cousobrivi nostri, existentem in depopulatione Fulginei, potentia maiestatis gloriose precinxit eumqne die dominico proxime preterito circa mane, noctis adhuc non depulso silentio, devenientem ad conflictum eum exercitu comitis Acerrarum, misericordia superexaltante iudicium, exaltavit devictis totaliter hostibus et aliis eorum occisioni traditis, aliis fere omnibus, paucis omnino remanentibus, captivatis. Letemini ergo, filii, et processionaliter clerus et populus redemptori nostro, qui iusto iudicio dampnare novit reos mortis ad mortem, ad laudes et glorias assurgatis, ut, qui hac die dignatus est suorum fidelium misereri, dignetur et in aliis processus nostros misericorditer prosperare. - -Simon miseratione divina tituli sancti Martini presbiter cardinalis nobilibus et prudentibus viris potestati, consilio et comuni Auximanie salutem et sinceram in domino caritatem. Sancte matris Ecclesie decus salutemque fidelium salutifero zelo zelans, sanctissimus pater et dominus noster dominus papa de fratrum suorum deliberato consilio commisso nobis legationis officio pro status provincie reformatione benefica, decrevit nos nuper in marchiam Anconitanam sine more dispendio destinandos, data nobis ingenti multitudine equitum bellatorum ad hostium dante domino in partibus ipsis malitiam conterendam. -Eapropter, viri prudentes, a quibus erga Romanam Ecclesiam fructus devotionis exsequitur, cum nos ad iter illuc sine intermissione temporis accingamur, in brachio forti, vallati militum copia profecturi, nobilitatem et prudentiam vestram instanter requirimus et hortamur presentium vobis tenore mandantes, quatenus vos, erga sanctam Ecclesiam matrem vestram devotionis vestre titulum continuantes in bonum, ad recipiendum nos et comitivam nostram honorifice more fidelium et potenter, ut condecet, preparetia, ita quod devotionem vestram propterea prosequi benivolentia teneamur; firmiter opinantes, quod, dum statum vestrum cunctorumque fidelium ipsius Ecclesie totis affectibus exaltamus, vobis et toti provincie dirigente nos dextera domini prospere ac salubriter disponemus. - -Simon miseratione divina tituli sancti Martini presbiter cardinalis nobili viro. Scimus, dum fama clamat, quod animus vester, in Ecclesie devotione resultans, in honore ipsius et prosperis successibus gratulatur. -Ex hoc igitur vobis ad gaudium nuntiamus nos ex secreto consilio domini pape ac fratrum suorum conmisso nobis legationis officio in marchia Anconitana cum multitudine militum ad redemptionem et reformationem provincie sine more medio profecturos. Eapropter nobilitatem et devotionem vestram rogamus attente, quatenus ex hoc confortationis animum assumatis et refundentes in alios fideles Ecclesie pro nomine ipsius Ecclesie more solito fideliter ac ferventer agere studeatis, ita quod in fame parte et eiusdem Ecclesie gratia exinde fortius concrescatis nosque vobis exinde ad favorem et benivolentiam teneamur. Data. - -Simon miseratione divina tituli sancti Martini presbiter cardinalis, Marchie, ducatus Spoletani et masse Trabarie rector, apostolice sedis legatus Gaudiorum nostrorum vos esse participes affectantes, que dominus noster ad magnum honorem Ecclesie matris nostre, exultationem fidelium et proditorum non modicum detrimentum nec non ad utilitatem vestram contulit hiis diebus, vobis honorem Ecclesie et totius partis eiusdem zelantibus duximus ad gaudia repetenda. Noveritis igitur, quod, cum contra Raynaldum de Brunforte dei et Ecclesie proditorem, vestrum et nostrum perfidum inimicum, fecerimus cavalcatam unum ex melioribus castris ipsius, scilicet Collepetre, quod ipse inexpugnabile reputabat, favente gratia Iesu Christi viriliter cepimus et ad mandata Ecclesie retitemus; propter quod noster districtus defenditur et ad offendendam aliam terram proditoris predicti facilis est ingressus. -Qua quidem victoria, manu domini faciente potius, habita, die septimo intrantis mensis madii equitavimus contra eius castrum, quod diutius obstaculum nostrum fuit, ipsum viriliter et potenter taliter undique expugnando, quod de ipsius captura nulla dubietas habeatur. Sergentes, qui erant ad ipsius castri custodiam deputati, a nostris expuguatoribus superati castrum ipsum nobis libere dimiserunt, petita a nobis et obtenta solum misericordia de personis; et sic castrum ipsum destrui funditus fecimus, magna quantitate balistarum et aliarum rerum, que reposite fuerant in dicto castro, ad nostram civitatem primitus apportata. -Quare dilectionem vestram duximus presentibus exhortandam, quatenus de predictis gaudium assumentes circa servitia Ecclesie, offensionem infidelium ac vestram defensionem sic more solito vigiletis, ut vester status semper de bono in melius augmentetur. Scitote pro certo, quod vestra et nostra salus et Províncialis cum victorioso exercitu, ut de novo didicimus, est in procinctu ad Urbem celeriter veniendi. - -Simon miseratione divina tituli sancti Martini presbiter cardinalis, ducatus Spoletani, Marchie, masse Trabarie rector, apostolice sedis legatus nobili viro Benvenuto domini Michaelis civi Anconitano, dilecto familiari suo salutem in domino. Dignum ducit nostre intentionis attentio te favoris nostri fulcire decore tuisque commodis gratiose concurrere, dum gratum te nostris obsequiis novimus et nostris acceptum aspectibus experimur. Eapropter potestariam masse Trabarie ac regimen pro anno instanti proximo tibi presentium auctoritate concedimus ad decus Ecclesie dirigendum, mandantes ac etiam statuentes, ut tibi ab hominibus dicte masse super hiis, que ad regimen ipsum pro dicto tempore pertinent, intendatur humiliter cum exhibitione consueti salarii et efficaciter pareatur; penas, condempnationes et banna, que propterea tuleritis in rebelles, rata inviolabiliter habituri. - -Simon miseratione divina tituli sancti Martini presbiter cardinalis, ducatus Spoletani, Marchio, masse Trabarie rector, apostolice sedis legatus nobili viro potestati salutem in domino. -Volentes, quod regimen civitatis, quam ad fidelitatem sancte matris Ecclesie in eminentis fidei constantia continuo experimur, per vos et officiales vestros sine difficultatis et impedimenti alicuius obstaculo peragatur, considerantes etiam vestre fidei puritatem, quam erga eandem ecclesiam habere vos novimus argumento probabili, presentium vobis auctoritate plenam et expressam absolutionem et licentiam impertimur, ut idem regimen vestre bonitatis arbitrio absque capitulorum ipsius civitatis observantia, a qua vos et vestros officiales, iudices et notarios decrevimus absolutos, prout vobis videbitur, peragatis, et si hactenus ab ipsorum capitulorum observatione in aliquo vel aliquibus discessistis, vos et vestros auctoritate qua fungimur reddimus absolutos, nolentes, quod occasione huiusmodi aliqna vobis per comune vel speciales civitatis eiusdem inferatur molestia vel rationis exhibitio aliquatenus exigatur. In cuis rei testimonium presentes litteras fieri iussimus et nostro sigillo muniri. - -Grandis et antiqua dilectionis inmensitas et amoris experti continuata sinceritas fiducialiter nos admonent et inducunt, ut ad revocandum vos ab erroris caligine nostros vobis ambaxiatores et litteras destinemus. -Nam sic vos tenerrime diligimus cum effectu, sic desiderabiliter peroptamus, ut spreto itinere tyrannie pravitatis ac animo persecutionis dei et Ecclesie sacrosancte ad ipsius Ecclesie gremium, cui spiritualiter et corporaliter subesse debetis, tamquam devoti sui filii redeatis, et ut expressim vobis, que super hiis intendimus, referantur. Ecce discretos ambaxiatores nostros ad vos duximus destinandos, dilectionis vestre gratiam rogantes attente, quatenus super hiis, que vobis ex parte nostra proponent, et fidei plenitudinem et operis effectum sic favorabiliter prebeatis, quod semper ut hactenus fraterni amoris copula nos coniungat et de tenebrarum nebulis ad claritatis lucem vestra discretio convertatur. - -Cum de fide ac legalitate nobilis viri domini Ormanni de Saxoferrato dilecti nostri geramus in domino fiduciam pleniorem, ipsum capitaneum vestrum tenore presentium duximus statuendum, volentes et presentium vobis tenore mandantes, quatenus ipsi in omnibus et singulis, que ad ipsum officium pertinere noscuntur, plene intendatis et sibi efficaciter obedire curetis. Alioquin penas et banna, quas vel que rite tulerit in rebelles, ratas habebimus et faciemus inviolabiliter observari. - -De fide, legalitate, prudentia et devotione vestra plenam in domino fiduciam obtinentes, liberam vobis auctoritate presentium concedimus potestatem, quod castrum et homines de Fabriano at aliis locis quibuslibet, qui ad mandata Ecclesie Romane et nostra redire curaverint, nostro nomine ad gratiam ipsius Ecclesie ac nostram habeatis, eisdem offensas remittentes, pacta et promissiones facientes in omnibus et circa omnia, prout videritis expedire. -Nos enim remissiones, pacta et promissiones quaslibet, quas eisdem et eorum singulis duxeritis faciendas, ratas e gratas habebimus et curabimus auctore domino inviolabiter observare. In hiis autem, que cum Fabrianensibus exsequenda videritis, consilium et auxilium nobilium virorum devotorum Ecclesie sollicite requiratis, sic vos in hiis et aliis, que honorem dicte Ecclesie et nostrum respiciunt, habituri, quod devotionem et studium vestrum dignis laudibus commendemus. - -Sanctissimo patri domino Martino sacrosancte et universalis Ecclesie summo pontifici Karolus Jerusalem et Sicilie rex se ipsum ad pedes. Ad prosequendum imperii Costantinopolitani negotium, cuius nos sancta mater Ecclesia excelso diademate coronavit, amicomm nostrorum per partes Ytalie invocamus auxilia, ut nostri cordis affectio, quam ab equitate originem traxisse perpendimus, laudabilem sortiatur effectum. -Cumque Pisanis, quos aliquomodo reputamus amicos, veluti qui per ceteros Ytalicos habentur potiores in equore, litteratorie direxerimus preces nostras, ut apparatum decem galearum amicabiliter nobis inpenderent, et nostris precibus inhibuerint auditum, vestre clementíe genutenus supplicamus, quatenus comuni Pisarum vestris iniungere dignemini litteris, quod ad ipsius recuperationem imperii nobis prestet auxilium et favorem, ut illius gratia, qui dator est omnium, et amicorum exhibitione subsidii exoptate dignitatis obtentu letetur filius et filialis letitie sancta mater Ecclesia non sit expers. - -Sanctissimo patri et domino Martino sacrosancte et universalis Ecclesie summo pontifici Rolandus de Brunforte potestas, consilium et comune Pisani se ipsos ad oscula circa pedes. -Est nobis causa iustissima, si regi Karulo galearum denegamus auxilium, dum nostris remigiis intendit invadere,quem nove amicitie federa nobis iungunt. Verumtamen, postquam de vestre sanctitatis aribitrio processisse dignoscimus, etsi forsan inviti, in his et aliis respondere conabimur votis suis. - -Michael in Christo fidelis deo, Romeorum imperator ac moderator, Angelus Comninus Paleologus, novus Costantinus et semper augustus probis et sapientibus viris dominis potestati, capitaneo, anzianis, consilio et comuni Pisarum salutem et amoris perpetui firmitatem. Fidei amice sinceritas, amicorum unitiva fidelium, non verborum applausibus, sed operum experientia conprobatur. -Conprobata est utique apud nostre dilectionis constantiam constantis et intime dilectionis intimo emulo, alieni cupido, invisori prosperitatis alterius et totius nequitie fomiti, qui contra nos violentum exercitum pro viribus intendens extendere in deum et homines autumat, quod regni nostri nobis extrema remaneant, postulata navigia denegastis. -Ex quo vobis regratiantes ad previum, sapientiam vestram precamur, quatenus sic provide, sic constanter velitis in laudabili perseverare proposito, quod mutue dilectionis intimitas hinc inde mutuis initiata principiis duce domino de bono in melius percipiat augmentum. - -Karulus illustris Ierusalem et Sicilie regis primogenitus, princeps Salernitanus et honoris montis Sancti Angeli dominus ac eius in toto regno Sicilie vicarius generalis viris nobilibus et discretis potestati, consilio et comuni Sancti Miniatis dilectis et devotis suis salutem et sincere dilectionis affectum. -Probata vestre constantia puritatis, quam in grandibus persepe negotiis demonstratis, certam nobis prestat fiduciam et suggerit spem securam, ut in cunctis, que domini patris nostri nostrique nominis et honoris exaltationem respiciunt, benivolentia vestra nobis prompta conveniat et devota, grata concurrat, et quanto maior necessitas imminet vel urgens utilitas persuadet, tanto vos securius sollicitemus et fiducialius requiramus. -Cumque adveniente primo futuri veris grata temperie deo preduce proponamus in rebellem insulam Sicilie potentialiter pertransire ad conculcandam hostilem superbiam et rebellium contumaciam edomandam, volentes vos laborum participes et victorie nostre reddere non expertes, universitatem vestram amica mente requirimus et affectuoso corde rogamus, quatenus quantitatem aliquam balistrariorum et lanciariorum peditum preparantes, illam ad nostrum exercitum transmittatis qui usque ad medietatem instantis mensis aprilis ad tardius, cum liliorum signa victricium indubitanter proponimus in Sicilie solo diffigere, ad nos profecti perveniant nostroque felici exercitui se coniungant, ita quod, ex devotorum viribus nostre partis adaucta potentia, contineantur elata colla superbie, fine facto laboribus cum honore. Super quibus exhibitionibus presentium nostri nuntiis, quos pro hoc decrevimus ad vos specialiter mittere, fidem velitis credulam adhibere. -Data Neapoli per Bartholomeum de Capua iuris civilis professorem, dilectum familiarem et consiliarium nostrum. - -Alfonsus dei gratia rex Aragonum et cetera. Inter alia, que de nostre mentis proposito prodeunt, prodit, ut Karulo regi Sicilie, qui et nobis et nostris permulta presumpsit inferre, bellum, in quantum se potentia votis nostris accommodat, inferamus. -Intellecto siquidem, quod ipse Karulus Constantinopolitanum imperatorem nove amicitie linea vobis iunctum velut nequam et inpius presumptialiter intendit invadere, in armario cordis nostri firma dispositione concepimus eiusdem regis ad posse presumptuosis ausibus obviare. -Intendimus namque, dum de vestra voluntate procedat, in sui motu itineris, quod erit frivolum, ut frustra iaciatur rete ante oculos pennatorum, regnum introire Sardinee ibique residentiam facere, ut sperare licet, cum exfortio gentis nostre. Itaque, cum rex ipse credet sub fabula sibi subdidisse Romeos, invenient Siculi nostro dominio infallibiliter se subiectos. - -Illustri et excellenti viro domino Alfonso regi Aragonum talis potestas, talis capitaneus et cetera honorum augmenta felicium. -Preteriti experimento discriminis tenemur esse pro debito tranquillitatis prospere cognitores. Cum igitur dudum et presertim cum rege Karulo habuerimus dampnosa litigia, que nobis et illi Christi gratia sunt sedata salubriter, nolentes sancte matris Ecclesie et ipsius regis indignationem incurrere, respondere petitioni quam facitis non audemus. -Quare, ut supplicamus attentius, nos in hac parte recipiat regalis magnificentia excusatos. - -Egregio et magnifico viro domino Ugolino vicecomiti, indici Gallurie et tertie partis regni Callaritani domino vicarii, consilium et comune Ponturmi felicibus habundare successibus et se promptos ad cuncta beneplacita et mandata. -Quamvis nulla contulerimus grata vobis, quibus inesse debeat audacia postulandi, attamen pura cordis et amica sinceritas, que inter predecessores vestros et comune Ponturmi antiquis est radicata radicibus, promptam nobis prebet audaciam, ut pro nostris et nostrorum imminentibus negociis amicorum vobis porrigamus sub confidentia preces nostras. -Hinc est, quod, cum Rubeus Baroncini honorabilis terre nostre terrigena exposuerit coram nobis, quod quidam frater eius nomine Baroncinus seu Kaleffus demens quodammodo, qui non patris nec propinquorum sensibus se regebat, veniens de Maritime partibus cum Pisanorum comitiva satellitum, vestro captus in carcere detinetur. -Quare porrigimus vestre nobilitati precamina, quod vestri honoris gratia et nostris intervenientibus precibus dictum captum velitis restituere libertati, scientes indubie, quod quicquid eidem feceritis liberalitatis et gratie, comunitati nostre et cuique predicte comunitatis homini reputabitur esse factum. - -Viris magna potentia et nobilitate munitis P. D. potestati, capitaneo, consilio et comuni civitatis Florentie fraterna amicitia sibi iunctis consilium et comune civitatis Perusii cum salute iocunda felicia felicibus cumulare. -Missam nobis de celo triumphalem letitiam hiis diebus, ut sine falsitatis mixtura rei geste certitudinem cognoscatis et ut gaudeatis nobiscum, stilo veridico nuntiamus. -Nam die penultima mensis februarii precedentis dominus Gentilis de filiis Ursi generalis capitaneus guerre nostre cum suis militibus preclectis et nostrorum equitum et peditum multitudine copiosa, simul cum extrinsecis Spoletanis viriliter et potenter civitatis Spoleti territorium intraverunt ad predictos extrinsecos infra civitatem predictam statui pristino reducendos. -Cui proposito tenentes gubernacula dicte terre cum suis viribus universis animosis conatibus resistere temptaverunt. Cumque ab utraque pate duro discrimine pugnaretur, omnipotens Iesus Christus, ex alto respiciens iustitie nostre causam, sic accinxit robore gentem nostram, quod pars adversaria sustinere nequivit, dura strage et exterminio iam afflicta, ita quod infiniti ex ipsis ceciderunt in terram fractis cervicibus expirantes, eorum quam plurimis nostris conclusis in manibus et carceribus captivatis. -Ob cuius rei accidens sic est ipsorum hostium enervata potentia, quod nostre voluntati cum dei munere cito subiugabitur dieta terra. Que vobis gratulanter mandavimus, ut aliis nostris confratribus et amicis pro gaudio speciali per vestros nuntios declaretis. - -Magnifico domino et excelso, domino Cani de la Schala civitatis Verone inclito capitaneo generali G. natus domini Franceschini Mutinensis capitanei prosperorum successuum beatitudinem et se ipsum. -Indesinenter iam diu per me et meos maiores attributa devotio, qui nomen imperii fatebantur, et vobis et vestris maxime, quos in istis partibus Romanum imperium pro se ipso egregios propugnatores persensit, meum demulcet animum fiducia clare spei, ut in hac die, qua tribulor, meis aures precibus inclinetis. -Sane die penultima preterite septimane nostre urbis rebelles et hostes accensi furore, qui causatur eisdem ex adiutorio et favore sibi datis a Bononiensibus et ab aliis civitatibus positis circumstanter, que diuturnis temporibus imperialis nominis et honoris vigorem extinguere sunt conate, proditione tractata cum quibusdam nostris intrinsecis et vicinis, qui maxime familiaritatis instinctu nobiscum manus in parassidibus intingebant, accincti robore predictorum intraverunt latenter in territorium Mutinense, contra subiectos ipsius hostiliter debaccantes. -Quibus obvians dominus Francischinus animosum propositum, quod in ipsos conceperat, festinatis gressibus patefecit; et quia animositate convictus considerare nequivit insidias, que latebant, ipsum proditione delusum cum multis aliis hostili potentie captum subdidit sors iniqua, ex nostris pluribus ab ipsis hostibus interemptis. -Quibus rationibus dicti hostes et potissime dicte urbes in tantam cordis altitudinem ascenderunt, ut iam presumpserint omnibus viribus resumptis in unum dictum territorium introire, facturi, si possunt, quod avertat omnipotens, ut nostra civitas, que a primis eius cunabulis specialiter se totam devotam et subsidiam imperio dedicavit, a sua divertatur constantia vobisque et aliis vestrum velle tenentibus deveniat inimica. -Quantum exinde nostra pars et vigor offendiculum pateretur, tanto sagagius intueri potestis, quanto vestri consistunt meis sensibus altiores. Qua de causa magnificentie vestre decus deprecanter exoro, quatenus cum potentia vestre manus nostre civitati succurrentes velociter sic dictis hostibus occurratis, ut convertantur retrorsum, qui querunt et infligunt nobis mala. - -Viris nobilitate sublimibus ferventique benivolentia sibi iunctis domino T. civitatis Mutine generali capitaneo universisque civibus intrinsecis eius urbis Canis de la Schala capitaneus generalis Verone nec non eiusdem civitatis comune innovationem felicem prosperorum in remedium adversorum. -Ad promotionem et laudem imperialis fastigii pro viribus intendentes, beneplacitis cuiuscumque imperatorie dignitati subiecti ferventi voto semper vacavimus et nunc in eius suscitatione recenti vacamus libentius, quamquam se nobis opponat pluralitas agendorum. -Nostis enim, et partes Ytalie non credimus ignorare, qualiter civitas Paduana et habitatores eiusdem contra decus imperii, promissionis felicitatisque federe turpiter violato, supercilium elevantes indebite, districtuales Vicentini districtus presumpserunt opprimere et inconsideratis ausibus conculcare. -A quorum transgressionibus reprimendis sic nos magna perplexitas impedivit, ut posse nostrum vix aut raro sufficiat ad obviandum eisdem. Attamen, licet negotium sic existat, casus vester miserabilis et dolendus intimius nos commovit, ut ad vestrum succursum animosius moveremur ad restaurationem vestrarum virium, ut inimicorum tenet opinio, collapsarum, et ad rebellionem et proterviam eorumdem compensationibus debitis edomandam. -Ergo viriliter peragatis, nec turbetur cor vestrum, licet fortuna se involverit ista vice; nam cito, domino concedente, vobis sentietis adesse cum circumstantia plurimorum adiutricia signa nostra. - -Militi natalium generositate presigui amicoque amabili et sincero domino Giberto de Corrigia Parme et Regii inclito capitaneo generali Doffus comes de Panico quicquid deinceps poterit et se ipsum. -Erumpnosis calamitatibus et calamitosis erumpnis obiectus, retrahente fortuna, si quid felix concesserat mihi quondam, ita quod vix sola spei remansio nunc supersit, tempore, quod adversa faciunt opportunum ad fidei sinceritatem et amicitie cognoscendam, converto cum fiducia vestre magnificentie preces meas. -Nempe cum hiis diebus iuxta latus domini Francischini capitanei Mutinensis, qui refugium precipuum michi fuit, ex quo peregrinus et exul a Bononio civitate permansi, dum dimicaretur cum hostibus, adhererem, sic dictos hostes promovit et extulit sors beata, quod in actu bellorum nos victrici dextera subdiderunt: in cuis rei testimonium fuit terra supposita multorum ex nostris sanguine rubricata, plures alii captivati, ex quibus ego solus infelix ad comune Bononie sum transmissus, ubi inimici domestici tamqua lupus in pecudem dentes suos exacuunt, in exterminium vite mee perniciter meditantes. -Quamobrem sum expositus in flagellis, et dolor acerrimus seve mortis in conspectibus meis extat. Nec liberationem expecto, nisi forsitan daretur mihi desuper evadere iudicium ultionis, vestrarum precum ministerio Bononiensibus transmittendo. -Igitur vestram nobilitatem corporis et animi viribus resumptis in unum requiro, quatenus pro mee restauratione salutis sine dispendio more statim comune Bononie requiratis. Si enim me contigerit ex periculo liberari, post omnipotentis gratiam vobis soli attribuam istud donum vobisque in perpetuum strictius obligabor. - -Illustrissimo domino domino Henrico inclito Romanorum imperatori et semper augusto Canisgrandis capitaneus Veronensis devotione fidelitatis continua sempre insistere votis suis. -Cum serena pacis tranquillitas, decora genitrix artium et alumpna, multiplicet et dilatet quam plurimum commoda populorum, cura vigili procurare tenetur cuiuslibet principantis intentio, que sonoro laudis preconio desiderat predicari, ut inviolatus permaneat status pacificus subiectorum. -Nam, ut lectio testatur divina, illud imperium, illud regnum, quod divisis voluntantibus intercisum in se non continet unionem, desolationem incurrit, nec in illo corpore sospitatis hilaritas perseverat, cuius partes vel membra passionibus aliquibus singulariter affliguntur. -Quippe recenter vobis hoc notifico evenisse, quod quidam iniquitatis alumpni, vasa scelerum ac putei vitiorum, quorum propositum clandestinum et nefandum, sub cuius effectus specie imperiale decus corruere moliuntur, quod absit, inter virum magnificum dominum Philippum inclitum principem Achaie et hominem excelse potentie dominum Guernerium comitem, quos in istis partibus prefeceratis in presides et rectores, malignis affatibus seminaverunt de novo semen et materiam iurgiorum, ita, quod utroque ipsorum cum suorum comitiva sequacium, contentionum ardoribus concitato, ad perniciem alterius perrumpere iam presumpsit multotiens, ita quod fere iam partis cuiuslibet acies concurrissent conquassatis capitibus plurimorum, nisi forent quorundam magnatum fidelium imperii suadele, qui ad salutem et robur imperialis diadematis aspirantes, pro viribus studuerunt exstinguere iracundiam iam conceptam, quod nondum tamen efficaciter potuerunt, malignante diabolo bonorum operum subversore. -Propter quod provincia Lombardorum tota concutitur tremebunda timore, ne causa huius scandali lanietur grassantibus inimicis propter casum huiusmodi, dum ex hoc cogitant evenire, quod iam pridem attentius desideratis affectibus cupierunt. Studeat igitur imperatoria celsitudo sui maturitate consilii has radices amarissima et pericula summovere; nam si membra talia vestri gubernaculi tam excelsi sic inter se iam ceperint debaccari, quin et contra se ipsos alii non insurgant, non debet fore dubitabile menti vestre. - -Henricus dei gratia Romanorum imperator et semper augustus peramando fideli Canigrandi nobili capitaneo Veronensi affectuose benivolentie gratia cum salute. -Quamvis in introitu potentatus, ad quem in totius orbis commodum superna dispositio nostram mansuetudinem evocavit, in diversarum cogitationum fornace noster animus decoquatur, illa tamen in nostro pectore plus ebullit, que nostris subditis prestare valeat causam pacifice requici, nobisque gratius et magis acceptanter blanditur, qui proculdubio talibus desideriis se conformat. -Tuis itaque litteris nostris conspectibus presentatis et perceptis tenoribus earumdem, quantum fuit, ex ipsarum materia turbati fuimus pre dolore, timentes, ne ille dissensiones virorum inter alios subditos scandala parturirent; tuam in hoc affectuosam sollicitudinem collaudantes, quod te invenimus in hoc facto sicut in aliis rectum corde; transmittentes pro predicti sedatione tumultus G. et P. nostre curie partes precipuas et excelsas, quos pro nostris iniunctionibus in tanti prosecutione operis coadiuvet. - -Domino suo meritisque beato Innocentio dei gratia sacrosancte ac universalis ecclesie summo pontifici Phylippus eadem gratia Franzie et L. Iohannes Anglie reges et ecclesiarum duces et principes omnes de partibus occidentis et cetera. -Celestis altitudo consilii sue volens ecclesie consulere firmitati, duarum eam censuit columpnarum sustentamine fulciendam, sacerdotio videlicet atque regno, quorum alterius gubernaculo sacerdotalem, alterius vero imperialem preferendam consuevit dignitatem, et ad hoc duas elegit et constituit in mundi regimine potestates, ut, quod una non potest verbo, compleat altera ferro, et quod una non potest per spiritualem gladium, altera per materialem non differat exercere, ne forte urgente tempestate ulterius, quam talium debet dextera tranquillare, concutiatur et mutetur machina mundialis. -Quantis igitur augustiis et pressuris quantisve hodie Christianitas procellarum spiritibus et turbinum fluctibus agitetur, apostolicam latere non credimus sanctitatem, cum extrinsecus hostilitates inpugnent et intrinsecus bella surgant intestina, quoniam ex oriente contra Terram Sanctam, ex occidente contra caractere insignitos Christiani nominis seviant inimici. -Et, quod formidolosius est, seditiones et guerras inter se movere non desinunt Christiani. Eapropter beatitudinem vestram supplicum precum instantia multipliciter in domino flagitamus, quatenus ad Christianitas statum apostolice considerationis aciem propensius extendentes. - -Negatum est summis diu subsistere, quia res fortuna secundas imperat esse breves. Sic, antequam annos discretionis attingerem, nescio quibus seducentibus fatis dimisi patrem cum divitiis, matrem cum blanditiis, domum cum deliciis et patriam cum solaciis et aggressus sum ordinem, quem etsi portare non valui, tamen sustinui, quia quod natura negaverat, caritas inferebat. -Hunc siquidem statum bene nescit, qui imprudenter credit, quanta in felicitate conventus. Nam nullos umquam fortuna ictu graviori deiecit, quam quos religione percussit. Hos quippe lex mortua iudicat, hos vexat regula, hos claustrum ligat, hos professus pauperes, hos obedientia servos facit. Dum XXII annos essem, tantis calamitatibus fatigatus et quasi morte peremptus, quia spes evasionis mihi ex nulla parte patebat, ex insperato subvenit regia celsitudo, per quam fui a paupertate ditatus et a captivitate redemptus, a vexatione tutatus, ab interitu restitutus. Quibus igitur meritis regiam celsitudinem recompensem, non habeo. -Immo si de tot beneficiis in me a regia maiestate collatis unum eligero, scilicet minimum, hinc non poterit totum meum meritum compensari, sed a vobis, clementissime rex, cui sic astringor ex gratia, sic obligor ex amore, oopinio, quam vobis fecit falsa relatio, me devellit, expellit duplex infamie detrimentum. Quis igitur ante vestre virtuositatis gloriam sine formidine ducitur, cum de libidine indicatur, vel quid concipitis, quando respicitis me pro temporalibus ictu sedis apostolice fulminatum? Nonne quotiens me coram vestra maiestate presento, occurrit infra vestri cordis arebanum: Ecco homo, quem credidimus apostolum, invenimus publicanum, extimavimus sanctum, et apparuit anathema? Ob hoc igitur opprobrium deo miserante, inspirante, coadiuvante recedo et ad heremum Nigri-montis accedo ibique intercedo; et rex celestis sit regi meo de tot in me collatis benifitiis retributor. - -Plorans ploravit in nocte anima mea, nec die ab oculis emanare lacrime desierunt, postquam serenam mei luminis claritatem nefandus fortune casus diademate regalis excellentie viduavit; et ideo captivata persistens angustiis sic opprimor incessanter, quod, nisi quam cito subveniar divine remedio bonitatis, vitalis spiritus dissolutionem finalem diu evadere non valebit. -De quo mirum concipere quis non debet, cum tanto vehementer angustie supersistant, quanto excellenter ad votum terrene mihi delicie habundabant. Ex hoc enim dubium non emergit, quod excellenter terrenis deliciis non habundet, quecumque domina viro tante celsitudinis legitime copulatur, qui omni probitate ac sapientia cunctaque nobilitate ac industria ceteros antecessit. -Quis enim adeo probus et sapiens reperitur, ut ille, qui de paupertate resurgens sui probitate ac sapientia subiugavit sibi copiosas et innumirabiles gentium nationes; vel quis tam nobilis, ut ille, qui sua bona quelibet ad eum venientibus tribuebat, qui servando sibi nomen solummodo regie maiestatis; a quo nullus discedebat a sui curia inconsultus, sed provisus debite, ut decebat. -Patet ergo, quod, ut hic inter alios precellebat, precellebam et ego deliciis inter gentes; quam si tanto violenter angustie opprimere non desistunt, quanto excellenter divitiis affluebam, que nunquam natura ferarum, nedum humana valeret diutius sustinere, o utinam interitus ille casus potius me necasset, quam hee angustie morte subita nequiores. -Si igitur paterna dilectio funera filie pertimescit, ad eius evasionem de manibus alienis suam sapientiam et potentiam experiri non differens totis viribus incessabiliter aspirabit. \ No newline at end of file diff --git a/testi_2/BenvenutoDaImola_ComentumSuperComoediam.txt b/testi_2/BenvenutoDaImola_ComentumSuperComoediam.txt deleted file mode 100644 index a8aa3d3..0000000 --- a/testi_2/BenvenutoDaImola_ComentumSuperComoediam.txt +++ /dev/null @@ -1,26 +0,0 @@ -Quoniam, praeclarissime Princeps, testante Philosopho in sua poetria, iocundissima ars poetica ab ipsis naturae principiis ab animi nobilitate manavit, cuius opera efficitur ut illustrissimorum virtus extincta virorum fiat perpetuo rediviva, tubae poeticae praeconio totum praedicata per orbem, cuius ope nunc egeret illustrium tuorum fama maiorum, iam in tempore semisepulta penuria poetarum, quorum copia, proh dolor!, aetate nostra rarior est foenice; foenix siquidem unica in orbe, et in unica regione reperiri dicitur a magnis sapientibus, licet nobis ignota; poeta vero hac tempestate nullus usquam agnoscitur. Tuorum, inquam, inclita gesta omnis eximius vates materiam haberet uberrimam. Ut enim perstringam plurima paucis, Azzo primus inclitus olim Princeps, forma corporis, animi virtute praepollens, primus feracissimae Ferariae principatum adeptus, antiquissimae Mantuae, quae Marone Latinorum clarissimo gaudet alumno, protector egregius, nobilis Veronae regimen sibi sponte collatum, sed mox vi et fraude hostium iniuste extortum, iusta ira et indignatione fremens, equestri Marte collatis signis, infestis partibus debellatis, tam prudenter quam potenter resumpsit amissum, ubi egregiorum operum et vitae finem feliciter posuit. Aldrovandinus eius primogenitus, magnanimus adolescens, Marchionatus Anchonae titulum promeruit, militantis Ecclesiae hostibus triumphatis, in ipso flore iuventutis extinctus, decus insigne virtutis, eximiae pietatis. Azzo secundus, eiusdem primi Azzonis filius, vir strenuus bello, prudens consilio, romanae propugnator Ecclesiae, velut olim romanae libertatis divinus ille Scipio victor Hannibalis, domitor Carthaginis, Italiae liberator, tremendas vires insolentissimi Federici secundi, qui non minus triginta annorum curriculo romanam afflixit Ecclesiam, quam olim martius Hannibal romanam rempublicam sedecim annorum spatio cupidissime lacessivit, apud victoriam victor armipotens pro magna parte confregit: quo principe Federico post Karolum magnum nemo maior ac formidolosior romanum imperium tenuit. Nec minori virtute et felicitate hic excelsus Azzo cruentam superbiam acerrimi Ecerini praefato Federico foederati, qui ut olim Dionysius ferox Siciliam, ita Marchiam Tarvisinam omni suppliciorum genere labefecit tortor iniquus, pro maxima parte delevit, potenti Patavo sibi prius erepto, demum apud Adduam tyranno saevissimo strato, et cum omni exultatione iustorum mortis ergastulo mancipato, in quo infelicem animam, si fides est, patri diabolo, ex cuius stirpe creditur ortus, reddidit aeternaliter cruciandam. Obizzo primus natus ex Raynaldo dicti Azzonis secundi filio, in secundi carcere Federici, cuius altam potentiam nec Germania capiebat, nec tolerabat Italia, non contentus animosam virtutem suam intra Padi claustra et Adriae litora coartari, ad Regium Lepidum Mutinamque bellacem suae dexterae potentiam extendit, utriusque iure potitus imperio, Karoli primi veteris contra Manfredum Federici natum non minus patre infestum Ecclesiae incitator et adiutor extitit indefesse usque ad victoriam illius meritum debitumque triumphum. Azzo tertius, praedicti primi Obizzonis filius, magnifica multa strenue gessit, petitor gloriae, contemptor pecuniae, Bononiam opulentam, Parmamque potentem variis bellis quassavit. Huius Azzonis tertii Aldrovandinus frater egregius inclitam prolem genuit Raynaldum, qui Ferariam a Gallorum avidis faucibus liberavit, magna sanguinis madens ultione, et Nicolaum fratrem, cuius tu fers nomen, virorum utique amantissimum, ex eorum barbara captivitate detraxit. Genuit et Obizonem patrem tuum, praepotentem et magnificum Dominum Ferariae, Mutinae, Parmae. -Quamvis autem illustris tuorum proavorum prosapia insigni antiqua generositate refulgeat, de cuius vetustatis primordialibus initiis memoria non extat, clarissimorum tamen regum affinitatem cumulatius honestatur: Roberti, scilicet, serenissimi, patrum nostrorum temporibus Siciliae regis, quem post Salamonem sapientissimum praedicat constans opinio plurimorum: et Andreae regis Hungariae, cuius uxor Beatrix, primi Aldrovandini filia, vere beata, si virtus heroica beatum efficere potest, mulier animosa, a paterna et avita nobilitate non degener, viro suo rege sene fato functo, ex illius semine suo iam utero tumescente, virilem habitum mutuata, ut temporis necessitas suadebat, custodia privigni solerter elusa, in Germaniam commigravit, unde ad patrios lares et tutior et liberior remearet. -Praetereo rescripta Principum, privilegia Pontificum, quibus tuo generi plus eximiae claritatis accrevit. Et ne plura tuorum praedecessorum gesta memoranda percurram, quamvis clementia et liberalitas, propria virtus Principum, haereditaria ipso iure naturae in Estensi familia semper eluxerit, in Te tamen utraque tota confluxit inconvulse tuo pectori radicata; ut omiserim caeteras, aequitatem, prudentiam, modestiam, constantiam, quae nec successibus prosperis insolescit, nec adversis hebescit. Tu florentem aetatem praeclara morum indole praesignisti: robusta vero, ingentibus celebrata trophoeis, de viciorum hostilitate merentius triumphavit, iuxta praesagium tui nominis gloriosi: Nicolaus namque victor laudabilis interpretari dicitur a quibusdam. O ergo te felicem! de cuius magnitudine animi praestatur bonis praemium, reis remissio saepe, a quibus atrocissimas et intolerabiles iniurias recepisti etiam a clementissimis severissime vindicandas; ut de te dicere audeam, quod de Caesare inquit Cicero: nulla de virtutibus tuis maior misericordia est. Hinc te, clarissime Marchio, motum reor, ut illius fulgentissimi solis, Dantem loquor, cuius perspicui ingenii radiis, suorum meritorum praevio lucifero, noster orbis Italicus praecipue illustratur, figmenta evolverem, figmentorum integumenta eliciens, elucidans et obscura variis velata figuris, multiplicibus sensibus involuta latentibus. Hic namque historica et poetica, hic naturalia et moralia, hic ardua et infima, hic antiqua et novissima, hic, ut breviter dicam, divina pariter et humana. Nec ambigo quin diversi diversa sint dicturi pro animorum affectione tam dissona, tam adversa. Quidni? Opus quippe est vulgarium linguis et iniuriose laceratum, qui etiam excellentissimos literatorum stilos temere carpere non verentur? Mihi tamen suffecerit peritiorum ac Tui acquiescere votis, cuius praeceptis, Tibi prius dilectus quam notus, nequeo contra ire. Non est autem propositi mei in hoc opere omnium exponentium dicta refellere erronea, ridicula, falsa, aut saltem aliena, et omnino impertinentia facto. Et cum brevis in omnibus esse soleam, necessario forte nimius videbor interdum, quoniam multa et magna impossibile est breviter explicare. Igitur porrigam manum trepidam ad tam grande opus, in nomine sanctissimae atque individuae Trinitatis sic exordiens. -Ipse est mare inundans, undique venientium indigentias replens affluenter et copiose. Averrois commentator super Poetriam Aristotelis. -Quoniam iuxta sententiam Philosophi XII metaphysicae: melius est scire pauca de rebus nobilibus, quam multa de ignobilibus, ideo commendaturus nobilissimum poetam, qui caeterorum poemata illustravit, ne dicam superavit, ex verbis propositi thematis tria breviter colligo, quae celeberrimi hominis inclitam gloriam praedicant et extollunt; quorum primum est profunditas admirabilis; secundum, utilitas desiderabilis; tertium, fertilitas ineffabilis. Primum tangitur in autoritate praemissa cum dicitur: ipse est mare inundans. Secundum, cum subiungitur: undique venientium indigentias replens. Tertium, cum subinfertur: affluenter et copiose. Circa primum breviter advertendum, quod in poemate praeclarissimo nostri autoris immensa atque inexhausta profunditas reperitur, ut de se ipso Dantes dicere possit illud Eccl. XXIV. In profundum abyssi penetravi, et in fluctibus maris ambulavi. Hic namque poeta peritissimus, omnium coelestium, terrestrium, et infernorum profunda speculabiliter contemplatus, singula quaeque descripsit historice, allegorice, tropologice, anagogice, ut merito de eius opere totius sapientiae et eloquentiae plenissime dicere possim illud Ugonis de sancto Victore in suo Didascalicon: hic parvulus suave lactatur, hic adultus affluentius educatur, hic gymnosophistae triviales, hic didascali quadriviales, hic legum professores, hic astronomiae perscrutatores, hic tandem proficit omnis scientiae cultor. Hoc autem facile liquebit cuique vires poetice contemplanti. Ut enim testatur Aristoteles in sua Poetria: Omne poema et omnis oratio poetica aut est laudatio, aut vituperatio; omnis enim actio et omnis mos non versatur nisi circa virtutem et vicium. Unde Averrois commentator ibidem: Animae nobiles et virtuosae naturaliter adinvenerunt primo artem carminum ad laudandum et efferendum facta pulcra et decora: animae vero deficientes ab his in nobilitate adinvenerunt carmina ad vituperandum et detestandum facta turpia et inhonesta. Et subdit: quamvis necesse est ei, cuius propositum est detestari malos et mala, ut probet, et laudet bona facta et virtuosa. Nullus autem poetarum scivit excellentius aut efficatius laudare et vituperare quam perfectissimus poeta Dantes; laudavit siquidem virtutes et virtuosos, vituperavit vicia et viciosos; de quo merito dici potest illud Proverbiorum XII. De fructu oris tui replebitur unusquisque. Nec minus illud, quod dicit Ovidius in commendationem Virgilii principis poetarum. -Hoc de primo. -Secundum, quod tangitur in autoritate praemissa, est utilitas desiderabilis, utilitas inquam multiplex: utilitas inventionis, utilitas instructionis, utilitas correctionis. Utilitas inventionis maxima patet per Philosophum in sua poetria, ubi dicit quod originis poetriae in homine naturaliter duae causae esse videntur: prima quidem, quae existit in homine a prima nativitate, est assimilatio rei ad rem, et repraesentatio rei per rem; quoniam homo inter caetera animalia maxime delectatur in assimilatione et repraesentatione. Causa vero secunda est delectatio, quam homo habet per naturam ex metro et symphonia. Et concludit ibi philosophus: igitur delectatio animae ex repraesentationibus, metris et symphoniis, causa est adinventionis artis poeticae. Hic autem poeta perfectissimus convenientissime repraesentationibus usus est, ut patere potest discurrenti totum poema eius ubique mirabiliter figuratum. Utilitas informationis, quoniam secundum sententiam Horatii in sua poetria. -Hic autem poeta praestantissimus delectabilitatem et fructuositatem tam artificialiter contexuit, ut alteram sine altera in eius volumine reperire non possis. Utilitas correctionis per se patet; legimus siquidem quod Dominus mandavit filiis Israel ut spoliarent Aegiptios auro et argento, per hoc moraliter admonens ut sive aurum sapientiae, sive argentum eloquentiae apud poetas inveniremus, in usum salutiferae eruditionis verteremus. Hic autem christianissimus poeta Dantes poetriam ad theologiam studuit revocare, quae tamen de se magnam convenientiam habet cum illa: potest namque theologia dici quaedam poetria de Deo; nam testante Philosopho poetae fuerunt primi theologizantes de Deo. Ideo non ineleganter de Dante dicere possum id, quod Averrois de Aristotele dicit: adinvenit eum natura huius artis principem et magistrum. Et hoc de secundo. -Tertium et ultimum est fertilitas ineffabilis. Ars namque poetica inter liberales minime numeratur, quia omnes supergressa, cunctasque complexa, supereminenter excellit. Unde novissimus poeta Petrarcha in quadam epistola, quam ad me scribit: magnum est, inquit, inter magna esse, sed maius interdum excipi, sicut ex numero magnorum civium princeps excipitur. Sic theologiam, sic philosophiam, sic medicinam inter liberales non novimus numerari. Haec igitur nobilissima scientiarum potissime in nobiles mentes cadere dignatur. Hanc enim illustrissimi principes studiosissime coluerunt, sicut Iulius Caesar, Caesar Augustus, Titus Vespasianus, Hadrianus, Scipio Africanus: hanc sapientissimi doctores, Augustinus, Ieronimus, Ambrosius: hanc clarissimi philosophi, Plato, Aristotiles, et Solon legum lator. Ideo bene Claudianus florentinus poeta. -Dicam ergo, concludens de nobilissimo poeta, illud Ecclesiastici 39. Ipse tamquam imbres mittet eloquia sapientiae: sapientiae, inquam, verae, de qua Augustinus VIII de Civitate Dei circa principium: cum philosophis est habenda collatio, quorum nomen, si latine interpretetur, amorem sapientiae profitetur. Porro si sapientia Deus est, ut divina autoritas veritasque monstravit, verus philosophus amator Dei est. Unde magnus philosophus et poeta Plato, philosophia, ait in Phaedone, est meditatio mortis. Duas autem asserit esse mortes; primam naturae, homo enim naturaliter moritur cum anima corpus solutum lege naturae. Secunda est virtutis, cum scilicet anima adhuc in corpore constituta corporeas contemnit illecebras et cupiditatum dulces insidias, reliquasque omnes exuit passiones. Hic autem verus philosophus ac poeta hanc mortem summopere meditatus eam studuit persuadere mentibus omnium ut mortem sine morte feliciter pervenirent, ut in processu operis clarissime ostendetur: ad quam nos vocare dignetur qui est mortis et vitae dominus in aeternum, amen. -Praemissa commendatione communi tam poetriae quam nostri poetae, nunc consequenter est ad libri literam descendendum. Ad cuius clariorem intelligentiam quaedam evidentialia extrinsecus praelibentur. Et primo quaeratur quis libri autor: secundo, quae materia: tertio, quae intentio: quarto, quae utilitas: quinto, cui parti philosophiae supponatur: sexto, quis libri titulus. -Ad primum dico, quod autor fuit Dantes Aldigherius, poeta florentinus, et multis vocabulis designatur. Primo, a vocabulo propriae nominationis, vocatus est enim Dantes, et merito; est enim nomen consequens rei. Dictus est enim Dantes quasi dans se ad multa, dedit namque se universaliter ad omnia, ut patebit in discursu huius operis; et omnibus scientiis operam dedit, et praecipue poeticae delectabilissimae scientiarum. Vel dictus est Dantes quasi dans theos, idest, Dei et divinorum noticiam. Nam cum autor iste in viridiori aetate vacasset philosophiae naturali, morali, et artibus in Florentia, Bononia et Padua, in matura aetate iam exul dedit se sacrae theologiae Parisius, ubi adeo alte emicuit quod ab aliquibus vocabatur poeta, ab aliis philosophus, ab aliis theologus. Nullus autem fuit poeta qui paradisum poetice describeret nisi hic poeta mirificus; quod de se ipso profitetur secundo Capitulo Paradisi dicens. -Aldigherius nomen est cognationis. Fuit namque Dantes maiorum sanguine generosus, scilicet de Aldigheriis: quod nomen fuit tractum ab Aldigheriis nobilibus de Ferraria, ut dicetur Capitulo XV Paradisi, ubi autor introducit quemdam nobilem militem antiquum praedecessorem suum dicentem. -Constat autem Ferariam esse in Valle Padi. Aldigherii autem descenderunt ex Helisaeis; unde idem dicit ibidem. -Et dicitur Dantes Aldigherius quasi alta digerens vel alia digerens quam alii poetae. Nemo unquam poetarum, nullum excipio, habuit unquam tam altam phantasiam, aut tam nobilem materiam scivit, vel potuit invenire, in qua tam eleganter tradit cognitionem rerum humanarum, et divinarum virtutum, et morum, et omnium fere actuum humanorum et agibilium mundi. Quod autem quidam dicunt Aligherii, subtrahitur d ex usu; et quod alii dicunt Alagherii, corrumpunt omnino vocabulum. -Poeta nomen est professionis: nomine siquidem poetae sicut nullum rarius, ita nullum clarius, nullum venerabilius, nullum durabilius. Nam cum caeterarum rerum studia habeantur arte et doctrina; poeta natura ipsa valet, et quasi divino quodam spiritu inflatur, ut ait Tullius in Oratione pro Lucio Archia poeta praeceptore suo. Huius rei indicium et argumentum fuit in isto insigni poeta, quod mater eius gravida ex eo, non longe a partu vidit per somnium qualis debebat esse fructus ventris sui, licet tunc sibi et aliis ignotus. Videbatur namque nobili dominae esse sub alta lauro in prato virenti apud clarissimum fontem, et hic videbatur parere filium, qui brevissimo tempore nutritus solum baccis ex lauro cadentibus, et unda lucidi fontis, videbatur fieri pastor, et ingeniabatur suo posse habere de frondibus arboris, cuius fructu fuerat enutritus, et in ipso conamine videbatur cadere, et ex ipso surgente videbatur oriri pavo. Ex qua re tanta admiratio nata est ipsi dominae, quod somnium rupit. Huius somnii interpretatio haec esse videtur. Laurus significat ipsam scientiam poeticam infusam a coelo ipsi autori. Pratum virens est ipsa Florentia florens, in qua natus est. Fons clarissimus eloquentiam luculentissimam eius. Quod subito factus est pastor, figurat excellentiam ingenii et doctrinae suae, qua pavit animos omnium; non solum enim pascit viros, sed infantulos et foeminas, et post delectationem verborum pascit intellectus excelsos. Quod conatur capere frondes significat ingens desiderium, quod habebat, laureae obtinendae. Quod ceciderit in ipso conatu significat casum, quem omnes facimus sine resurgere, scilicet casum mortis. Quod ex pastore oriatur pavo, significat opus suae Comoediae, quae recte assimilatur pavoni; quod potest multipliciter patere. Primo namque caro pavonis odorifera, et quodammodo incorruptibilis: ita sensus istius libri, quomodocumque capiatur, sive superficialiter, sive sententialiter, est odorifer, idest delectabilis, continens veritatem simplicem et incorruptam, et quanto magis discutitur, tanto magis reddit odorem incorruptibilis veritatis. Secundo, pavo habet pennam pulcerrimam, qua eius caro vestitur et ornatur, et habet centum oculos in pennis: ita litera ipsa, variis floribus et diversis coloribus adornata, vestit sententiam, quae habet centum oculos, idest centum capitula, sive cantus. Tertio, pavo habet turpes pedes, et mollem incessum: ita ipse stylus, quo tamquam pedibus ipsa materia consistit et firmatur, turpis videtur respectu literalis, quamvis in genere suo sit pulcerrimus omnium, et magis conformis ingeniis modernorum. Vel pedes turpes sunt carmina vulgaria, quibus tamquam pedibus stylus currit; quae sunt turpia respectu litteralium. Unde et incessus mollis significat humilitatem styli, quae necessario exigitur in Comoediis, ut statim dicetur. Ultimo, pavo habet vocem horribilem: ita vox autoris, licet videatur suavis ad sonum verborum, tamen ad sententiam aspera sonat, dum increpat vicia multorum acerbissime. Immo etiam sonus verborum saepe videtur amarissimus illis quos tangit. Quare horribiliter clamat vox autoris dum exclamat irate. -Et cum dicit. -Et ita de multis exclamationibus et increpationibus generalibus et particularibus. Ergo bene qui fuerat in vita pastor, post mortem peperit pavonem, idest pulcerrimum librum istum. -Florentinus vocabulum est propriae nationis; argumentum enim sumitur a patria. Florentia autem, iuxta vocabuli allusionem, florentissima urbium, hunc florem peperit mundo, qui attulit tantum fructum, licet non noverit eum, sed expulerit a se cum erat in ipso flore aetatis, fortunae, et dignitatis. Unde quemadmodum iste poeta illustris XI Cap. Paradisi beatum Franciscum appellat Solem, et locum originis illius Orientem, ita ego merito ipsum Dantem dixerim Solem, qui modernis temporibus illuxit ambulantibus in tenebra ignorantiae poeticae facultatis; et Florentiam Orientem, quae hunc praeclarissimum Solem emisit in mundum. Natus est autem iste fulgentissimus splendor Italicus in praefata patria sua, vacante romano imperio, post mortem Federici secundi, famosi Imperatoris Romanorum, anno salutiferae Incarnationis regis universi MCCLXV, sedente Urbano Papa quarto. Haec de autore. -Materia, sive subiectum huius libri, est status animae humanae tam iunctae corpori, quam a corpore separatae: qui status universaliter est triplex, sicut autor tres facit partes de toto opere. Quaedam enim anima est posita in peccatis, et ista dum vivit cum corpore, est mortua moraliter, et sic est in Inferno morali: dum est separata a corpore, est in Inferno essentiali, si obstinata insanabiliter moritur. Alia anima est quae recedit a viciis, et ista dum est in corpore, est in Purgatorio morali, scilicet in actu poenitentiae, in quo purgat sua peccata: separata vero a corpore, est in Purgatorio essentiali. Tertio est alia anima in perfecto habitu virtutis, et ista vivens in corpore est quodam modo in Paradiso, quia in quadam felicitate, quantum est possibile homini in hac vita miseriae: separata post mortem, est in Paradiso coelesti, ubi fruitur visione Dei, in quo est vera et perfecta felicitas. Est autem hic utiliter advertendum quod aliqui descripserunt Infernum moraliter tantum, sicut antiqui poetae Virgilius et Homerus, quia omnia supplicia, quae finguntur a poetis esse in Inferno, reperiuntur in hoc mundo vicioso, qui est Infernus viventium. Alii vero descripserunt Infernum essentialiter, sicut sacri Theologi et sancti Doctores. Nunc autor noster tamquam poeta christianissimus utrumque Infernum describit, alterutro calle procedens, nunc de morali, nunc de essentiali loquitur, ut patebit clare in processu. Nec dicas, ut aliqui dixerunt, quod materia libri sit Comoedia; nam Comoedia est stylus, non materia. Unde sicut inconvenienter dicitur, materia Virgilii est tragoedia, Horatii Satyra, et Ovidii Comoedia, ita est in proposito. -Intentio autoris est optima; intendit enim facere hominem bonum, quia intendit tum metu poenarum, tum exhortatione praemiorum homines revocare ad cultum virtutis, proponens supplicia debita viciis et praemia debita virtutibus; nam secundum sententiam Horatii. -Intendit itaque gravissimis poenis mordere viciosos, et altissimis praemiis honorare virtuosos, et cum hoc sibi ipsi perpetuam gloriam propagare. -Utilitas est maxima et desiderabilissima, scilicet cognitio humanae felicitatis, licet sint plurimae utilitates particulares, sed omnes sunt propter istam, et reducuntur ad istam. -Liber iste supponitur omni parti philosophiae; et primo Ethicae, in quantum tractat de actibus humanis, puta de viciis et virtutibus: Metaphysicae et Theologiae, in quantum tractat de Deo et substantiis separatis, sive angelis: et interdum Physicae, quoniam scilicet interserit quaedam naturalia: tamen proprius et principalius supponitur Ethicae, ut per se patet. -In hoc titulo, primo tangitur ordo, sive causa formalis, cum dicitur prima; sequitur enim secunda. Ad quod notandum quod forma istius libri est duplex, scilicet forma tractatus et forma tractandi. Forma tractatus est compositio rhythmica, suavitate eloquentiae et gravitate sententiae condita. Forma tractandi est modus agendi, et ordo quem servat, qui est multiplex, scilicet diffinitivus, divisivus, probativus, improbativus, et exemplorum positivus. Diffinitivus, quia saepe diffinit; diffinit enim fidem, spem, et ita de multis. Divisivus, quia dividit Infernum per circulos, Purgatorium per gradus, Paradisum per spheras; et ita de multis. Probativus, quia saepe probat dicta sua rationibus et persuasionibus. Improbativus, quia saepe improbat dicta aliorum, ut saepe patet. Exemplorum positivus, ut patet per totum. -Hic liber merito appellatur Cantica; sicut enim in sacra Scriptura quidam liber Salomonis appellatur Cantica Canticorum per excellentiam, ita iste liber in poetria. Nam cum omnis poeta cantet, hic tamen dulcius et delectabilius canere videtur. Deinde tangitur in titulo stylus poeticus. Ad quod notandum est quod est triplex stylus scilicet, tragoedia, satyra, et comoedia. Tragoedia est stylus altus et superbus; tractat enim de memorabilibus et horrendis gestis, qualia sunt mutationes regnorum, eversiones urbium, conflictus bellorum, interitus regum, strages et caedes virorum, et aliae maximae clades; et talia describentes vocati sunt tragaedi, sive tragici, sicut Homerus, Virgilius, Euripides, Statius, Simonides, Ennius, et alii plures. Satyra est stylus medius et temperatus, tractat enim de virtutibus et viciis; et talia describentes vocantur Satyri, sive Satyrici; sunt enim satyri vitia reprehendentes, sicut Horatius, Iuvenalis, et Persius. Comoedia est stylus bassus et humilis, tractat enim vulgaria et vilia facta ruralium, plebeiorum, et humilium personarum; et talia describentes vocantur comoedi, sive comici, sicut Plautus, Terentius, Ovidius. Modo est hic attente notandum quod, sicut in isto libro est omnis pars philosophiae, ut dictum est, ita est omnis pars poetriae. Unde si quis velit subtiliter investigare, hic est tragoedia, satyra, et comoedia. Tragoedia quidem, quia describit gesta Pontificum, Principum, Regum, Baronum, et aliorum magnatum et nobilium, sicut patet in toto libro. Satyra, idest reprehensoria; reprehendit enim mirabiliter et audacter omnia genera viciorum, nec parcit dignitati, potestati, vel nobilitati alicuius. Ideo convenientius posset intitulari satyra, quam tragoedia, vel comoedia. Potest etiam dici quod sit comoedia, nam secundum Isidorum Comoedia incipit a tristibus et terminatur ad laeta. Et ita liber iste incipit a tristi materia, scilicet ab Inferno, et terminatur ad laetam, scilicet ad Paradisum, sive ad divinam essentiam. Sed dices forsan, lector: cur vis mihi baptizare librum de novo, cum autor nominaverit ipsum Comoediam? Dico quod autor potius voluit vocare librum Comoediam a stylo infimo et vulgari, quia de rei veritate est humilis respectu litteralis, quamvis in genere suo sit sublimis et excellens. Deinde tangitur in titulo causa efficiens, cum dicitur Dantis Aldigherii; et materia, cum dicitur, in qua agitur de Inferno, sive causa materialis et subiectum libri primi. \ No newline at end of file diff --git a/testi_2/BenvenutoDaImola_ComentumSuperDantisAldigherijComoediam.txt b/testi_2/BenvenutoDaImola_ComentumSuperDantisAldigherijComoediam.txt new file mode 100644 index 0000000..403aa36 --- /dev/null +++ b/testi_2/BenvenutoDaImola_ComentumSuperDantisAldigherijComoediam.txt @@ -0,0 +1,651 @@ +Quoniam, praeclarissime Princeps, testante Philosopho in sua poetria, jocundissima ars poetica ab ipsis naturae principiis ab animi nobilitate manavit, cujus opera efficitur ut illustrissimorum virtus exincta virorum fiat perpetuo rediviva, tubae poeticae praeconio totum praedicata per orbem, cujus ope nunc egeret illustrium tuorum fama majorum, iam in tempore semisepulta penuria poetarum, quorum copia, proh dolor!, aetate nostra rarior est foenice; foenix siquidem unica in orbe, et in unica regione reperiri dicitur a magnis sapientibus, licet nobis ignota; poeta vero hac tempestate nullus usquam agnoscitur. Tuorum, inquam, inclita gesta omnis eximius vates materiam haberet uberrimam. Ut enim perstringam plurima paucis, Azzo primus inclitus olim Princeps, forma corporis, animi virtute praepollens, primus feracissimae Ferariae principatum adeptus, antiquissimae Mantuae, quae Marone Latinorum clarissimo gaudet alumno, protector egregius, nobilis Veronae regimen sibi sponte collatum, sed mox vi et fraude hostum injuste extortum, justa ira et indignatione fremens, equestri Martes collatis signis, infestis partibus debellatis, tam prudenter quam potenter resumpsit amissum, ubi egregiorum operum et vite finem feliciter posuit. Aldrovandinus ejus primogenitus, magnanimus adolescens, Marchionatus Anchonae titulum promeruit, militantis Ecclesiae hostibus triumphatis, in ipso flore juventutis extinctus, decus insigne virtutis, eximiae pietatis. Azzo secundus, ejusdem primi Azzonis filius, vir strenuus bello, prudens consilio, romanae propugnator Ecclesiae, velut olim romanae libertatis divinus ille Scipio victor Hannibalis, domitor Carthaginis, Italiae liberator, tremendas vires insolentissimi Federici secundi, qui non minus triginta annorum curriculo romanam afflixit Ecclesiam, quam olim martius Hannibal romanam rempublicam sedecim annorum spatio cupidissime lacessivit, apud victoriam victor armipotens pro magna parte confregit: quo principe Federico post Karolum magnum nemo major ac formidolosior romanum imperium tenuit. Nec minori virtute et felicitate hic excelsus Azzo cruentam superbiam acerrimi Ecerini praefato Federico foederati, qui ut olim Dionysius ferox Siciliam, ita Marchiam Tarvisinam omni suppliciorum genere labefecit tortor iniquus, pro maxima parte delevit, potenti Patavo sibi prius erepto, demum apud Adduam tyranno saevissimo strato et cum omni exultatione justorum mortis ergastulo mancipato, in quo infelicem animam, si fides est, patri diabolo, ex cujus stirpe creditur ortus, reddidit aeternaliter cruciandam. Obizzo primus natus ex Raynaldo dicti Azzonis secundi filio, in secundi carcere Federici, cujus altam potentiam nec Germania capiebat, nec tolerabat Italia, non contentus animosam virtutem suam intra Padi claustra et Adriae litora coartari, ad Regium Lepidum Mutinamque bellacem suae dexterae potentiam extendit, utriusque jure potitus imperio, Karoli primi veteris contra Manfredum Federici natum non minus patre infestum Ecclesiae incitator et adjutor extitit indefesse usque ad victoriam illius meritum debitumque triumphum. Azzo tertius, praedicti primi Obizzonis filius, magnifica multa strenue gessit, petitor gloriae, contemptor pecuniae, Bononiam opulentam, Parmamque potentem variis bellis quassavit. Hujus Azzonis tertii Aldrovandinus frater egregius inclitam prolem genuit Raynaldum, qui Ferariam a Gallorum avidis faucibus liberavit, magna sanguinis madens ultione, et Nicolaum fratrem, cujus tu fers nomen, virorum utique amantissimum. ex eorum barbara captivitate detraxit. Genuit et Obizonem patrem tuum, praepotentem et magnificum Dominum Ferariae, Mutinae, Parmae. + +Quamvis autem illustris tuorum proavorum prosapia insigni antiqua generositate refulgeat, de cujus vetustatis premordialibus initiis memoria non extat, clarissimorum tamen regum affinitatem cumulatius honestatur: Roberti, scilicet, serenissimi, patrum nostrorum temporibus Sicilae regis, quem post Salamonem sapientissimum praedicat constans opinio plurimorum: et Andreae regis Hungariae, cujus uxor Beatrix, primi Aldrovandini filia, vere beata, si virtus heroica beatum efficere potest, mulier animosa, a paterna et avita nobilitate non degener, viro suo rege sene fato functo, ex illius semine suo iam utero tumescente, virilem habitum mutuata, ut temporis necessitas suadebat, custodia privigni solerter elusa, in Germaniam commigravit, unde ad patrios lares et tutior et librerior remearet. + +Praetereo rescripta Principum, privilegia Pontificum, quibus tuo generi plus eximiae claritatis accrevit. Et ne plura tuorum praedecessorum gesta memoranda percurram, quamvis clementia et liberalitas, propria virtus Principum, haereditaria ipso jure naturae in Estensi familia semper eluxerit, in Te tamen utraque tota confluxit inconvulse tuo pectori radicata; ut omiserim caeteras, aequitatem, prudentiam, modestiam, constantiam, quae nec successibus prosperis insolescit, nec adversis hebescit. Tu florentem aetatem praeclara morum indole praesignisti: robusta vero, ingentibus celebrata trophoeis, de viciorum hostilitate merentius triumphavit, juxta praesagium tui nominis gloriosi: Nicolaus namque victor laudabilis interpretari dicitur a quibusdam. O ergo te felicem! de cujus magnitudine animi praestatur bonis praemium, reis remissio saepe, a quibus atrocissimas et intolerabiles injurias recepisti etiam a clementissimis severissime vindicandis; ut de te dicere audeam, quod de Caesare inquit Cicero: *nulla de virtutibus tuis major misericordia est*. Hinc te, clarissime Marchio, motum reor, ut illius fulgentissimi solis, Dantem loquor, cujus perspicui ingenii radiis, suorum meritorum praevio lucifero, noster orbis Italicus praecipue illustratur, figmenta evolverem, figmentorum integumenta eliciens, elucidans et obscura variis velata figuris, multiplicibus sensibus involuta latentibus. Hic namque historica et poetica, hic naturalia et moralia, hic ardua et infima, hic antiqua et novissima, hic, ut breviter dicam, divina pariter et humana. Nec ambigo quin diversi diversa sint dicturi pro animorum affectione tam dissona, tam adversa. Quidni? Opus quippe est vulgarium linguis et injuriose laceratum, qui etiam excellentissimos literatorum stilos temere carpere non verentur? Mihi tamen suffecerit peritiorum ac Tui acquiescere votis, cujus praeceptis, Tibi prius dilectus quam notus, nequeo contra ire. Non est autem propositi mei in hoc opere omnium exponentium dicta refellere erronea, ridicula, falsa, aut saltem aliena, et omnino impertinentia facto. Et cum brevis in omnibus esse soleam, necessario forte nimius videbor interdum, quoniam multa et magna impossibile est breviter explicare. Igitur porrigam manum trepidam ad tam grande opus, in nomine sanctissimae atque individuae Trinitatis sic exordiens. + +*Nescio qua tenui sacrum modo carmine Dantem +Eloquar insignem studiis, quem celsa per orbem +Explicat aeterno memorandum nomine virtus. +Nam, postquam patrios Florentia saeva penates +Linquere conspicuum jussit sine crimine civem, +Fortuna quatiente stetit, sortemque superbam +Excutiens semper misero, securus in orbe +Vixit, et innumeros toleravit mente labores. +Ipse hominum rerumque patrem, qui cuncta gubernat +Imperio et lati solus tenet aurea mundi +Lora manu, cui semper erit sine fine potestas, +Agnovit sine more Deum, vitamque per omnem +Impiger, angustus operantia sidera terris +Stelliferi secreta poli, quibus astra fruantur +Consiliis, caelo novit divinus ab alto. +Artibus ingenii redimitus acumine septem +Exhausit sacras Musarum e fontibus undas. +Hinc sacris animatus aquis quae dura cadentes +Proemia dignoscant miseri, quibus ipsa salutem +Paena ferat sceleris, quos gratia collocet altis +Sedibus, audaci cecinit sub tegmine cantu. +Scribere non possem viduas quot fletibus artes, +Quotque novem Musas lacrimis subiere dolores +Cum rapuit mors saeva virum, sed fama superstes +Gentibus extinctum memorat, populumque per omnem +Vivet, et aeterno referretur laudibus aevo.* + +*Ipse est mare inundans, undique venientium indigentias replens affluenter et copiose.* Averrois commentator super Poetriam Aristotelis. + +Quoniam juxta sententiam Philosophi XII metaphysicae: *melius est scire pauca de rebus nobilibus, quam multa de ignobilibus,* ideo commendaturus nobilissimum poetam, qui caeterorum poemata illustravit, ne dicam superavit, ex verbis propositi thematis tria breviter colligo, quae celeberrimi hominis inclitam gloriam praedicant et extollunt; quorum primum est profunditas admirabilis; secundum, utilitas desiderabilis; tertium, fertilitas ineffabilis. Primum tangitur in autoritate praemissa cum dicitur: *ipse est mare inundans*. Secundum, cum subjungitur: *undique venientium indigentias replens.* Tertium, cum subinfertur: *affluenter et copiose*. Circa primum breviter advertendum, quod in poemate praeclarissimo nostri autoris immensa atque inexhausta profunditas reperitur, ut de se ipso Dantes dicere possit illud Eccl. XXIV. *In profundum abyssi penetravi, et in fluctibus maris ambulavi.* Hic namque poeta peritissimus, omnium coelestium, terrestrium, et infernorum profunda speculabiliter contemplatus, singula quaeque descripsit historice, allegorice, tropologice, anagogice, ut merito de ejus opere totius sapientiae et eloquentiae plenissime dicere possim illud Ugonis de sancto Victore in suo Didascalicon: *hic parvulus suave lactatur, hic adultus affluentius educatur, hic gymnosophistae triviales, hic didascali quadriviales, hic legum professores, hic astronomiae perscrutatores, hic tandem proficit omnis scientiae cultor*. Hoc autem facile liquebit cuique vires poetice contemplanti. Ut enim testatur Aristoteles in sua Poetria: *Omne poema et omnis oratio poetica aut est laudatio, aut vituperatio; omnis enim actio et omnis mos non versatur nisi circa virtutem et vicium.* Unde Averrois commentator ibidem: *Animae nobiles et virtuosae naturaliter adinvenerunt primo artem carminum ad laudandum et efferendum facta pulcra et decora: animae vero deficientes ab his in nobilitate adinvenerunt carmina ad vituperandum et detestandum facta turpia et inhonesta*. Et subdit: *quamvis necesse est ei, cujus propositum est detestari malos et mala, ut probet, et laudet bona facta et virtuosa*. Nullus autem poetarum scivit excellentius aut efficatius laudare et vituperare quam perfectissimus poeta Dantes; laudavit siquidem virtutes et virtuosos, vituperavit vicia et viciosos; de quo merito dici potest illud Proverbiorum XII. *De fructu oris tui replebitur unusquisque.* Nec minus illud, quod dicit Ovidius in commendationem Virgilii principis poetarum: + +*Omnia divino cantavit carmine vates.* + +Hoc de primo. + +Secundum quod tangitur in autoritate praemissa, est utilitas desiderabilis, utilitas inquam multiplex: utilitas inventionis, utilitas instructionis, utilitas correctionis. Utilitas inventionis maxima patet per Philosophum in sua poetria, ubi dicit quod originis poetriae in homine naturaliter duae causae esse videntur: prima quidem, quae existit in homine a prima nativitate, est assimilatio rei ad rem, et repraesentatio rei per rem; quoniam homo inter caetera animalia maxime delectatur in assimilatione et repraesentatione. Causa vero secunda est delectatio, quam homo habet per naturam ex metro et symphonia. Et concludit ibi philosophus: *igitur delectatio animae ex repraesentationibus, metris et symphoniis, causa est adinventionis artis poeticae*. Hic autem poeta perfectissimus convenientissime repraesentationibus usus est, ut patere potest discurrenti totum poema ejus ubique mirabiliter figuratum. Utilitas informationis, quoniam secundum sententiam Horatii in sua poetria: + +*Aut prodesse volunt, aut delectare poetae, +Aut simul et jocunda et idonea dicere vitae: +Omne tulit punctum qui miscuit utile dulci.* + +Hic autem poeta praestantissimus delectabilitatem et fructuositatem tam artificialiter contexuit, ut alteram sine altera in ejus volumine reperire non possis. Utilitas correctionis per se patet; legimus siquidem quod Dominus mandavit filiis Israel ut spoliarent Aegiptios auro et argento, per hoc moraliter admonens ut sive aurum sapientiae, sive argentum eloquentiae apud poetas inveniremus, in usum salutiferae eruditionis verteremus. Hic autem christianissimus poeta Dantes poetriam ad theologiam studuit revocare, quae tamen de se magnam convenientiam habet cum illa: potest namque theologia dici quaedam poetria de Deo; nam testante Philosopho poetae fuerunt primi theologizantes de Deo. Ideo non ineleganter de Dante dicere possum id, quod Averrois de Aristotele dicit: *adinvenit eum matura hujus principem et magistrum*. Et hoc de secundo. + +Tertium et ultimum est fertilitas ineffabilis. Ars namque poetica inter liberales minime numeratur, quia omnes supergressa, cunctasque complexa, supereminenter excellit. Unde novissimus poeta Petrarcha in quadam epistola, quam ad me scribit: *magnum est, inquit, inter magna esse, sed majus interdum excipi, sicut ex numero magnorum civium princeps excipitur*. Sic theologiam, sic philosophiam, sic medicinam inter liberales non novimus numerari. Haec igitur nobilissima scientiarum potissime in nobiles mentes cadere dignatur. Hanc enim illustrissimi principes studiosissime coluerunt, sicut Julius Caesar, Caesar Augustus, Titus Vespasianus, Hadrianus, Scipio Africanus: hanc sapientissimi doctores, Augustinus, Jeronimus, Ambrosius: hanc clarissimi philosophi, Plato, Aristotiles, et Solon legum lator. Ideo bene Claudianus florentinus poeta: + +*Gaudet enim virtus testes sibi jungere Musas: +Carmen amat quisquis carmine digna gerit.* + +Dicam ergo, concludens de nobilissimo poeta, illud Ecclesiastici 39. *Ipse tamquam imbres mittet eloquia sapientiae:* sapientiae, inquam, verae, de qua Augustinus VIII de Civitate Dei circa principium: *cum philosophis est habenda collatio, quorum nomen, si latine interpretetur, amorem sapientiae profitetur. Porro si sapientia Deus est, ut divina autoritas veritasque monstravit, verus philosophus amator Dei est.* Unde magnus philosophus et poeta Plato, philosophia, ait in Phaedone, *est meditatio mortis*. Duas autem asserit esse mortes; primam naturae, homo enim naturaliter moritur cum anima corpus solutum lege naturae. Secunda est virtutis, cum scilicet anima adhuc in corpore constituta corporeas contemnit illecebras et cupiditatum dulces insidias, reliquasque omnes exuit passiones. Hic autem verus philosophus ac poeta hanc mortem summopere meditatus eam studuit persuadere mentibus omnium ut mortem sine morte feliciter pervenirent, ut in processu operis clarissime ostendetur: ad quam nos vocare dignetur qui est mortis et vitae dominus in aeternum, amen. + +Praemissa commendatione communi tam poetriae quam nostri poetae, nunc consequenter est ad libri literam descendendum. Ad cujus clariorem intelligentiam quaedam evidentialia extrinsecus praelibentur. Et primo quaeratur quis libri autor: secundo, quae materia: tertio, quae intentio: quarto, quae utilitas: quinto, cui parti philosophiae supponatur: sexto, quis libri titulus. + +Ad primum dico, quod autor fuit Dantes Aldigherius, poeta florentinus, et multis vocabulis designatur. Primo, a vocabulo propriae nominationis, vocatus est enim Dantes, et merito; est enim nomen consequens rei. Dictus est enim Dantes quasi dans se ad multa, dedit namque se universaliter ad omnia, ut patebit in discursu hujus operis; et omnibus scientiis operam dedit, et praecipue poeticae delectabilissimae scientiarum. Vel dictus est Dantes quasi dans theos, idest, Dei et divinorum noticiam. Nam cum autor iste in viridiori aetate vacasset philosophiae naturali, morali, et artibus in Florentia, Bononia et Padua, in matura aetate iam exul dedit se sacrae theologiae Parisius, ubi adeo alte emicuit quod ab aliquibus vocabatur poeta, ab aliis philosophus, ab aliis theologus. Nullus autem fuit poeta qui paradisum poetice describeret nisi hic poeta mirificus; quod de se ipso profitetur secundo Capitulo Paradisi dicens: + +{L'acqua ch'io prendo giammai non si corse.} + +Aldigherius nomen est cognationis. Fuit namque Dantes majorum sanguine generosus, scilicet de Aldigheriis: quod nomen fuit tractum ab Aldigheriis nobilibus de Ferraria, ut dicetur Capitulo XV Paradisi, ubi autor introducit quemdam nobilem militem antiquum praedecessorem suum dicentem: + +{Mia donna venne a me di Val de Pado.} + +Constat autem Ferariam esse in Valle Padi. Aldigherii autem descenderunt ex Helisaeis; unde idem dicit ibidem: + +{Moronto fu mio fratre, ed Eliseo.} + +Et dicitur Dantes Aldigherius quasi alta digerens vel alia digerens quam alii poetae. Nemo unquam poetarum, nullum excipio, habuit unquam tam altam phantasiam, aut tam nobilem materiam scivit, vel potuit invenire, in qua tam eleganter tradit cognitionem rerum humanarum, et divinarum virtutum, et morum, et omnium fere actuum humanorum et agibilium mundi. Quod autem quidam dicunt Aligherii, subtrahitur d ex usu; et quod alii dicunt Aligherii, corrumpunt omnino vocabulum. + +Poeta nomen est professionis: nomine siquidem poetae sicut nullum rarius, ita nullum clarius, nullum venerabilius, nullum durabilius. Nam cum caeterarum rerum studia habeantur arte et doctrina; poeta natura ipsa valet, et quasi divino quodam spiritu inflatur, ut ait Tullius in Oratione pro Lucio Archia poeta praeceptore suo. Hujus rei indicium et argumentum fuit in isto insigni poeta, quod mater ejus gravida ex eo, non longe a partu vidit per somnium qualis debebat esse fructus ventris sui, licet tunc sibi et aliis ignotus. Videbatur namque nobili dominae esse sub alta lauro in prato virenti apud clarissimum fontem, et hic videbatur parere filium, qui brevissimo tempore nutritus solum baccis ex lauro cadentibus, et unda lucidi fontis, videbatur fieri pastor, et ingeniabatur suo posse habere de frondibus arboris, cujus fructu fuerat enutritus, et in ipso conamine videbatur cadere, et ex ipso surgente videbatur oriri pavo. Ex qua re tanta admiratio nata est ipsi dominae, quod somnium rupit. Hujus somnii interpretatio haec esse videtur. Laurus significat ipsam scientiam poeticam infusam a caelo ipsi autori. Pratum virens est ipsa Florentia florens, in qua natus est. Fons clarissimus eloquentiam luculentissimam ejus. Quod subito factus est pastor, figurat excellentiam ingenii et doctrinae suae, qua pavit animos omnium; non solum enim pascit viros, sed infantulos et foeminas, et post delectationem verborum pascit intellectus excelsos. Quod conatur capere frondes significat ingens desiderium, quod habebat, laureae obtinendae. Quod ceciderit in ipso conatu significat casum, quem omnes facimus sine resurgere, scilicet casum mortis. Quod ex pastore oriatur pavo, significat opus suae Comoediae, quae recte assimilatur pavoni; quod potest multipliciter patere. Primo namque caro pavonis odorifera, et quodammodo incorruptibilis: ita sensus istius libri, quomodocumque capiatur, sive superficialiter, sive sententialiter, est odorifer, idest delectabilis, continens veritatem simplicem et incorruptam, et quanto magis discutitur, tanto magis reddit odorem incorruptibilis veritatis. Secundo, pavo habet pennam pulcerrimam, qua ejus caro vestitur et ornatur, et habet centum oculos in pennis: ita litera ipsa, variis floribus et diversis coloribus adornata, vestit sententiam, quae habet centum oculos, idest centum capitula sive cantus. Tertio, pavo habet turpes pedes, et mollem incessum: ita ipse stylus, quo tamquam pedibus ipsa materia consistit et firmatur, turpis videtur respectu literalis, quamvis in genere suo sit pulcerrimus omnium, et magis conformis ingeniis modernorum. Vel pedes turpes sunt carmina vulgaria, quibus tamquam pedibus stylus currit; quae sunt turpia respectu litteralium. Unde et incessus mollis significat humilitatem styli, quae neccesario exigitur in Comoediis, ut statim dicetur. Ultimo, pavo habet vocem horribilem: ita vox autoris, licet videatur suavis ad sonum verborum, tamen ad sententiam aspera sonat, dum increpat vicia multorum acerbissime. Immo etiam sonus verborum saepe videtur amarissimus illis quos tangit. Quare horribiliter clamat vox autoris dum exclamat irate: + +{Ahi! serva Italia, di dolore ostello.} + +Et cum dicit: + +{O avarizia, che puoi tu più farme.} + +Et ita de multis exclamationibus et increpationibus generalibus et particularibus. Ergo bene qui fuerat in vita pastor, post mortem peperit pavonem, idest pulcerrimum librum istum. + +Florentinus vocabulum est propriae nationis; argumentum enim sumitur a patria. Florentia autem, juxta vocabuli allusionem, florentissima urbium, hunc florem peperit mundo, qui attulit tantum fructum, licet non noverit eum, sed expulerit a se cum erat in ipso flore aetatis, fortunae, et dignitatis. Unde quemadmodum iste poeta illustris XI Cap. Paradisi beatum Franciscum appellat Solem, et locum originis illius Orientem, ita ego merito ipsum Dantem dixerim Solem, qui modernis temporibus illuxit ambulantibus in tenebra ignorantiae poeticae facultatis; et Florentiam Orientem, quae hunc praeclarissimum Solem emisit in mundum. Natus est autem iste fulgentissimus splendor Italicus in praefata patria sua, vacante romano imperio, post mortem Federici secundi, famosi Imperatoris Romanorum, anno salutiferae Incarnationis regis universi MCCLXV, sedente Urbano Papa quarto. Haec de autore. + +Materia, sive subjectum hujus libri, est status animae humanae tam junctae corpori, quam a corpore separatae: qui status universaliter est triplex, sicut autor tres facit partes de toto opere. Quaedam enim anima est posita in peccatis, et ista dum vivit cum corpore, est mortua moraliter, et sic est in Inferno morali: dum est separata a corpore, est in Inferno essentiali, si obstinata insanabiliter moritur. Alia anima est quae recedit a viciis, et ista dum est in corpore, est in Purgatorio morali, scilicet in actu poenitentiae, in quo purgat sua peccata: separata vero a corpore, est in Purgatorio essentiali. Tertio est alia anima in perfecto habitu virtutis, et ista vivens in corpore est quodam modo in Paradiso, quia in quadam felicitate, quantum est possibile homini in hac vita miseriae: separata post mortem, est in Paradiso coelesti, ubi fruitur visione Dei, in quo est vera et perfecta felicitas. Est autem hic utiliter advertendum quod aliqui descripserunt Infernum moraliter tantum, sicut antiqui poetae Virgilius et Homerus, quia omnia supplicia, quae finguntur a poetis esse in Inferno, reperiuntur in hoc mundo vicioso, qui est Infernus vivientium. Alli vero descripserunt Infernum essentialiter, sicut sacri Theologi et sancti Doctores. Nunc autor noster tamquam poeta christianissimus utrumque Infernum describit, alterutro calle procedens, nunc de morali, nunc de essentiali loquitur, ut patebit clare in processu. Nec dicas, ut aliqui dixerunt, quod materia libri sit Comoedia; nam Comoedia est stylus, non materia. Unde sicut inconvenienter dicitur, materia Virgilii est tragoedia, Horatii Satyra, et Ovidii Comoedia, ita est in proposito. + +Intentio autoris est optima; intendit enim facere hominem bonum, quia intendit tum metu poenarum, tum exhortatione praemiorum homines revocare ad cultum virtutis, proponens supplicia debita viciis et praemia debita virtutibus; nam secundum sententiam Horatii: + +*Oderunt peccare boni virtutis amore, +Oderunt peccare mali formidine poenae.* + +Intendit itaque gravissimis poenis mordere viciosos, et altissimis praemiis honorare vituosos, et cum hoc sibi ipsi perpetuam gloriam propagare. + +Utilitas est maxima et desiderabilissima, scilicet cognitio humanae felicitatis, licet sint plurimae utilitates particulares, sed omnes sunt propter istam, et reducuntur ad istam. + +Liber iste supponitur omni parti philosophiae; et primo Ethicae, in quantum tractat de actibus humanis, puta de viciis et virtutibus: Metaphysicae et Theologiae, in quantum tractat de Deo et substantiis separatis, sive angelis: et interdum Physicae, quoniam scilicet interserit quaedam naturalia: tamen proprius et principalius supponitur Ethicae, ut per se patet. + +Libri titulus est talis: Incipit prima Cantica Comoediae Dantis Aldigherii poetae Florentini, in qua tractatur de Inferno. In hoc titulo, primo tangitur ordo, sive causa formalis, cum dicitur prima; sequitur enim secunda. Ad quod notandum quod forma istius libri est duplex, scilicet forma tractatus et forma tractandi. Forma tractatus est composito rhythmica, suavitate eloquentiae et gravitate sententiae condita. Forma tractandi est modus agendi, et ordo quem servat, qui est multiplex, scilicet diffinitivus, divisivus, probativus, improbativus, et exemplorum positivus. Diffinitivus, quia saepe diffinit; diffinit enim fidem, spem, et ita de multis. Divisivus, quia dividit Infernum per circulos, Purgatorium per gradus, Paradisum per spheras; et ita de multis. Probativus, quia saepe probat dicta sua rationibus et persuasionibus. Improbativus, quia saepe improbat dicta aliorum, ut saepe patet. Exemplorum positivus, ut patet per totum. + +Hic liber merito appellatur Cantica; sicut enim in sacra Scriptura quidam liber Salomonis appellatur Cantica Canticorum per excellentiam, ita ista liber in poetria. Nam cum omnis poeta cantet, hic tamen dulcius et delectabilius canere videtur. Deinde tangitur in titulo stylus poeticus. Ad quod notandum est quod est triplex stylus scilicet, tragoedia, satyra, et comoedia. Tragoedia est stylus altus et superbus; tractat enim de memorabilibus et horrendis gestis, qualia sunt mutationes regnorum, eversiones urbium, conflictus bellorum, interitus regum, strages et caedes virorum, et aliae maximae clades; et talia describentes vocati sunt tragoedi, sive tragici, sicut Homerus, Virgilius, Euripides, Statius, Simonides, Ennius, et alii plures. Satyra est stylus medius et temperatus, tractat enim de virtutibus et viciis; et talia describentes vocantur Satyri, sive Satyrici; sunt enim satyri vitia reprehendentes, sicut Horatius, Juvenalis, et Persius. Comoedia est stylus bassus et humilis, tractat enim vulgaria et vilia facta ruralium, plebeiorum, et humilium personarum; et talia describentes vocantur comoedi, sive comici, sicut Plautus, Terentius, Ovidius. Modo est hic attente notandum quod, sicut in isto libro est omnis pars philosophiae, ut dictum est, ita est omnis pars poetriae. Unde si quis velit subtiliter investigare, hic est tragoedia, satyra, et comoedia. Tragoedia quidem, quia describit gesta Pontificum, Principum, Regum, Baronum, et aliorum magnatum et nobilium, sicut patet in toto libro. Satyra, idest reprehensoria; reprehendit enim mirabiliter et audacter omnia genera viciorum, nec parcit dignitati, potestati, vel nobilitati alicujus. Ideo convenientius posset intitulari satyra, quam tragoedia, vel comoedia. Potest etiam dici quod sit comoedia, nam secundum Isidorum Comoedia incipit a tristibus et terminatur at laeta. Et ita liber iste incipit a tristi materia, scilicet ab Inferno, et terminatur ad laetam, scilicet ad Paradisum, sive ad divinam essentiam. Sed dices forsan, lector: cur vis mihi baptizare librum de novo, cum autor nominaverit ipsum Comoediam? Dico quod autor potius voluit vocare librum Comoediam a stylo infimo et vulgari, quia de rei veritate est humilis respectu litteralis, quamvis in genere suo sit sublimis et excellens. Deinde tangitur in titulo causa efficiens, cum dicitur Dantis Aldigherii; et materia, cum dicitur, in qua agitur de Inferno, sive causa materialis et subjectum libri primi. + +His praeambulis pro evidentia praecursis, nunc ad libri divisionem veniendum est. Autor noster considerans triplicem esse hominum vitam, scilicet viciosorum, poenitentium, et virtuosorum, opus suum distinxit in tres partes, scilicet Infernum, Purgatorium, et Paradisum. In Inferno tractat de punitione viciosorum: in Purgatorio de conversione poenitentium: in Paradiso de praemiatione virtuosorum. Quorum librorum quilibet dividitur per capitula, quae appellantur cantus propter consonantiam rhythmorum; et quilibet cantus per rhythmos. Primus liber dividitur in duas partes principales, scilicet in prooemium et tractatum. Prooemium continet tria capitula, in quorum primo autor proponit, in secundo invocat, in tertio autem incipit tractatum. Primum capitulum potest dividi in quinque partes generales, in prima quarum autor describit visionem unam, in qua fingit se reperisse in quadam silva. In secunda ostendit qualiter pervenit ad quemdam montem, ibi: Ma poi che fui. In tertia ostendit quomodo sibi volenti ascendere illum montem obviaverunt tres ferae infestae, impedientes ejus iter, ibi: {Ed ecco quasi}. In quarta ostendit quomodo quidam occurrit sibi ad ejus succursum, ibi: {Mentre ch'io ruinava}. In quinta ostendit quomodo ille dederit sibi suum succursum, ibi: {A te convien tenere altro viaggio}. Unaquaeque istarum partium habet plures particulas speciales, quas explicabo discurrendo per singulas. Ad primam ergo partem generalem dico, quod autor describit suam visionem; et primo tangit quo tempore apparuerit sibi ista visio, scilicet in medio cursu humanae vitae. Sed antequam descendam ad expositionem litterae, oportet praenotare quod autor noster fingit se habuisse hanc mirabilem salutiferam visionem in MCCC anno, scilicet Jubilaei, in quo erat generalis indulgentia peccatorum, et in die Veneris sancti, in quo facta est redemptio peccatorum, ita quod merito autor poterat bene sperare in sui conversionem et operis prosperationem. Describit autem hanc suam visionem distincte per tempora, quam tamen totam simul habuerat, sicut Moyses describit Genesim, et Joannes Apocalypsim. Quod pro tanto dixisse velim ut multa puncta elucescant, quae viderentur obscura hoc ignorato. Autor enim describit multa facta post istud tempus, et saepe per multos annos, et sic quasi propheta videtur praedicare futura, cum tamen noverit illa iam facta cum scripsit, sed fingit se illa praevidisse in illa visione sua in praedicto millesimo, quae tamen postea diversis temporibus scripsit. + +Nunc ergo ad expositionem literae dicit autor: {Nel mezzo del cammin di nostra vita} ec. Sed quod est medium iter nostrae vitae? Dicunt aliqui quod dimidium nostrae vitae est somnus, quia Philosophus dicit primo Ethicorum quod nihil differunt felices a miseris secundum dimidium vitae, et appellat dimidium vitae somnum. Videtur ergo autor velle dicere se habuisse hoc per visionem in somno, sed hoc non valet, quia, ut dicit commentator philosophus, per somnum intelligit ibi quietem: non enim est verum quod homo dormiat medietate temporis. Alii dicunt quod dimidium nostrae vitae est nox; tantum enim habemus in mundo isto de tenebra, quantum de luce, et autor noster visionem habuit de nocte. Visiones enim et subtiles imaginationes, ut plurimum, adveniunt in nocte, quando anima magis recolligit se ad se, et est magis semota a curis temporalibus; quo tempore ratio discurrit et considerat quomodo expendiderit tempus suum, et in quibus, quasi in vanis. Sed certe, quamvis istud totum verum sit, tamen non est intentio autoris hic, quia autor describit clare istud tempus paulo infra cum dicit: {Temp'era dal principio del mattino}. Unde dico quod autor describit tempus annorum suae vitae, in quo incoepit istud opus. Videtur ergo posse dici quod sit tempus triginta annorum, quia secundum Aristotelem, libro Politicorum, anni hominis communiter sunt sexaginta. Alii tamen dicunt quod tempus triginta trium annorum, quia Christus tanto tempore vixit, et teste Apostolo omnes resurgent in ea aetate, in qua mortuus est Christus. De hoc tamen non videretur multum curandum, quia, teste Philosopho: *quae parum distant, nihil distare videntur*. Sed quidquid dicatur, veritas est, quod autor per istud medium intendit tempus XXXV annorum, sicut ipsemet testatur alibi, et tale quidem tempus bene vocat dimidium vitae; satis enim probabile videtur quod homo communiter usque ad XXV annum sit in incremento, aliis XXV annis in statu, aliis XXV in declinatione; quod confirmat autoritas Prophetae dicentis: *dies annorum nostrorum in ipsis septuaginta annis*. Et addit: *quod si pervenerit ad LXXX, amplius labor et dolor*. Et dato quod dictum tempus non esset dimidium vitae, tamen stat adhuc et constat, quod autor incoeperit opus suum in XXXV anno, si consideras tempus nativitatis ejus, quod iam positum est supra; sed autor incipit in MCCC, quod ipsemet scribit in Inferni capitulo XXI. Et dicit: {mi ritrovai per una selva oscura}: ista siquidem sylva est mundanus status viciosus, qui metaphorice appellatur sylva; sicut enim in sylva est magna diversitas arborum, ita in mundo isto diversa varietas hominum et animorum. Unde Persius poeta: + +*Mille hominum species, et rerum discolor usus: +Velle suum cuique est, nec voto vivitur uno.* + +Et dicit: {questa selva selvaggia e aspra e forte}; sed contra imo via viciorum videtur plana, levis, et delectabilis; quod patet inductive discurrendo per singula vicia. Superbia siquidem delectabilis videtur: quid enim est superbire nisi super alios velle ire? Hoc autem est tam delectabile multis, quod saepe frater interficit fratrem, et filius prodit patrem: delectabilissimum ergo est principari, ut testatur Philosophus libro Rhetoricorum. Invidia sequitur superbiam, tamquam propria filia matrem, ut ait Augustinus. Ira est tam delectabilis quod Aristoteles refert Homerum dixisse quod ira est dulcior melle distillante, quoniam appetitus vindictae est. Hoc autem scribit Homerus libro suae Iliados. Avaritia autem videtur valde delectabilis: quid enim dulcius lucro, quod non permittit laborantem fatisci? Accidia est delectabilis, quia delectabile est quiescere et non laborare, ut dicit Philosophus praedicto libro Rhetoricorum. De luxuria et gula, qualiter et quare sint delectabilissimae, assignabitur ratio naturalis infra, capitulo VI. Respondendum breviter quod via viciorum a principio videtur dulcis, sed finis ejus amarus. Contrarium est de via virtutum, ut paulo post dicetur. + +Et subdit causam, quae moverit ipsum ad descriptionem istius sylvae, dicens: {Ma dirò d'altre cose ch'ivi ho scorte}, idest quas vidi ibi in illa sylva, scilicet de viciis et viciorum suppliciis; {per trattar del ben ch'i' vi trovai}; quasi dicat: quamvis dixerim quod ista sylva sit tam amara, tamen dicam de his quae vidi in ea, causa tractandi de bono quod reperii ibi. Sed quid est istud bonum? Dicunt aliqui: certe virtutes et bona moralia reperiuntur in isto mundo inter vicia, sicut rosa inter spinas. Tu vero dic et melius quod bonum, quod hic reperitur, est multiplex; nam per istam inspectionem et considerationem viciorum et suppliciorum eorumdem apparet punitio malorum, emendatio multorum, et perfectio bonorum. Poena etiam in se bona est, ratione justitiae quae bona est, ut testatur Boetius in quarto. + +{Io non so ben ridir.} Hic autor facit antipophoram, idest respondet quaestioni tacitae; posset enim quis obijcere: quare ergo intrabas istam sylvam, ex quo est tam amara? Respondet autor se nescire, quia erat plenus somno quando intravit. Sed quis est iste somnus? Certe potest tripliciter considerari: primo secundum opinionem Platonis, qui volebat quod anima, creata ab aeterno, veniret a stellis ad ipsum corpus, quando erat debite organatum in utero mulieris, et tunc oblivisceretur omnium, quae sciebat, cum prius esset omnia sciens; et sic oblivio potest dici somnus. Alio modo secundum Aristotelem, qui dicit in libro de Anima, quod anima a principio est tamquam tabella rasa, in qua nihil est depictum; unde ipse autor Purgatorii Cap. XVI dicit: {L'anima semplicetta che sa nulla}; et sic ignorantia potest dici somnus. Tertio, secundum Augustinum et alios theologos anima creatur in instanti a Deo quando infunditur in corpus conceptum turpiter, et talis somnus est peccatum; unde Propheta: *ecce enim iniquitatibus conceptus sum, et in peccatis concepit me mater mea*. Ad propositum ergo autor vult dicere: non quaeras quomodo intraverim istam sylvam, idest viam viciorum, quia omnes nascuntur mali: immo, antequam nascamur, sumus in ignorantia et peccato; ideo non possum reminisci primi introitus. Nunc ordina literam sic: {Io non so ben ridir}, idest referre, {com'io v'entrai}, scilicet in ipsam sylvam tam asperam. Et ecce quare ego nescio; quia {tanto era pien di sonno}, idest adeo eram plenus somno ignorantiae; et dicit {a quel punto}, idest tempore adolescentiae, {che}, idest in quo puncto {la verace via abbandonai}, idest quando deserui viam virtutum, quae est vera, et ad veram patriam lucit. Unde nota hic quod homo a principio vitae ambulat cum somno ignorantiae et peccati innati usque ad tempus adolescentiae, sed non meretur, nec demeretur, quia nondum habet usum liberi arbitrii; sed adveniente tempore adolescentiae invenit bivium, et tunc imminet magnum periculum ne divertat ad sinistram potius quam ad dexteram; facilius enim declinat ad sinistram, quia assuetus delectationibus sensibilibus, quasi ratione sopita, relinquit viam rectam virtutum, et vagatur per abrupta viciorum. Ideo bene dicit autor quod nescit {redicere} quomodo intraverit istam silvam, tantum erat plenus somno, quando reliquit viam veram. Hoc autem accidit in pluribus, nisi divina gratia miserante eligant viam rectam, sicut fingitur de Hercule, ut refert Tullius libro Officiorum, et Livius narrat de Africano majore simile. + +{Ma poi ch'io fui.} Ista est secunda pars generalis, in qua autor ostendit qualiter ipse, diu errans per sylvam descriptam, finaliter pervenit ad unum montem, quem sursum aspiciens vidit radiis solaribus illustratum. Sed quis est iste mons? Certe figurat virtutem, quae alta ducit hominem ad coelum, sicut vallis figurat vicium, quae infima ducit hominem ad infernum; est enim mons propinquus coelo, et per consequens Deo: vallis est vicinior centro, et per consequens inferno, qui est in centro terrae. Dicit ergo autor: {Ma poi ch'io fui appiè d'un colle giunto}, idest ad radices unius magni montis, {là dove terminava quella valle}. Et bene dicit; sicut enim vallis terminatur ad montem, ita vicium ad virtutem sine aliquo medio; virtus enim et vicium sunt opposita immediata. Et dicit: {Che m'avea di paura il cor compunto}, sicut iam expositum est supra, quia nil timidum facit animum nisi reprehensibilis conscientia vitae. {Guardai in alto:} bene dicit, quia hucusque respexerat ad ista infima sensibilia temporalia; nunc primo coepit erigere caput, idest contemplationem, ad alta virtualia et aeterna. Unde dicit: {e vidi le sue spalle}. Per terga montis intellige arduitatem et rectitudinem montis, quia mons iste erat altus et rectus usque ad coelum, ut dicetur plenius in Purgatorio: ideo bene per terga, quae sunt recta, figurat repentiam istius montis. Et tangit claritatem istius montis cum dicit: {vestite già de' raggi del pianeta}, idest, iam illuminata radiis solis. Et nota metaphoram propriam; sicut enim ille qui vadit per vallem infimam, diu vadit antequam illucescat sibi, sed cum incipit appropinquare ad montem, continuo incipit videre solem, ita a simili autor noster diu ambulaverat in tenebra viciorum, nunc autem incipiebat ascendere ad lucem virtutum; et per hoc innuit quod virtus est clara, et reddit hominem clarum. Et nota quod per solem istum moraliter debes intelligere solem justitiae, scilicet Deum, cujus gratiae radiis mons, idest ardua virtus, potest lucere in homine, nisi Deo illuminante, ut statim dicetur secundo capitulo sequenti. Ideo bene dicit: {che mena dritto altrui per ogni calle}, idest per omnem tramitem virtutum et viam vivendi recte, quia in saeculo et religione, in operatione et contemplatione, in pace et bello, in infirmitate et sanitate, in opulentia et paupertate; ergo in quocumque statu, gradu, et fortuna homo sit, iste sol ducit hominem recte ad beatitudinem. + +{E come.} Hic autor describit dispositionem animi sui, quae nata est ex illa quietatione, per unam comparationem pulcerrimam, et breviter vult dicere quod accidit sibi in illa quietatione, quemadmodum naufrago, qui cum multa anxietate et periculo finaliter perveniens ad litus, respicit sibi a tergo et miratur periculosas undas. Construe nunc litteram et expone sic: {Così l'animo mio ch'ancor fuggiva}, idest qui adhuc erat in fuga viciorum; quia scilicet exponebat se ad expulsionem viciorum, {si volse indietro}, scilicet versus sylvam, {a rimirar lo passo}, idest viam viciorum; et dicit, {che non lasciò giammai persona viva}. Ad intelligentiam istius literae est notandum, quod hic potest esse duplex intellectus: unus, quod omnes transeuntes per viam viciorum spiritualiter moriuntur, quia anima quae peccaverit, ipsa morietur, et tunc exponatur litera sic: {che}, idest qui passus viciorum, {non lasciò}, idest numquam dimisit personam vivam, quin occiderit ipsam spiritualiter, ut dictum est: et tunc li {persona viva} stat pro apposito verbi. Alius intellectus est, quod nullus vivens in mundo potuit unquam totaliter evitare istam viam viciorum ita quod non iret per ipsam, quia septies cadit justus in die saltem venialiter, et tunc expone sic litteram: {che}, idest quem passum viciorum, {persona viva non lasciò giammai}, quia oportet omnem hominem venientem in mundum peccare communiter, quia non beata Virgo vel Christus: et tunc li {persona viva} stat pro supposito, et debet poni a parte ante verbi. Et hoc fecit animus meus {così come quei}, scilicet naufragus, {che uscito fuor del pelago alla riva}, cum {lena affannata}, idest magno et periculoso labore, {si volge all'acqua perigliosa}, idest ad periculosos fluctus maris, {e guata}, idest respicit ipsum periculum manifestae mortis in quo fuit. Et sic nota quomodo comparatio est propriissima ad propositum. Sicut enim ille qui evasit a magno naufragio maris, et territus, pallidus, quasi semimortuus pervenit ad litus quietum, retroflectit se ad periculum; ita a simili autor noster, qui evaserat de mari amarissimo mundi, transiens cum magno labore, et per tot fluctus viciorum pervenerat ad quietum portum virtutis, respiciebat ad manifestum periculum mortis animae, in quo fuerat tam diu cum magno timore et dolore. Dicebat enim autor, respiciens ad tempus praeteritum, sibi ipsi: ah miser infelix, quid fecisti per spatium XXXV annorum? vacasti insanis amoribus et vanis honoribus. + +{Poi ch'ebbi.} Hic autor ostendit quomodo coeperit ascendere montem praedictum, et breviter vult dicere quod, post illam aliqualem quietationem, ipse resumptus modicum reincoepit ire et velle ascendere montem praedictum. Et adverte quod autor tangit morem et actum itinerantis viatoris, qui percursa longa et aspera valle, ascensurus montem altissimum, quiescit paululum ad pedes montis, et post quietem iterum incipit itinerare. Ita autor noster, tamquam viator cum diu errasset per sylvam viciorum, volens ascendere montem altissimum virtutis, parum quievit, deinde coepit ascendere. Dicit ergo: et ego Dantes, {ripresi via}, idest coepi iterum ire, sed non per sylvam, imo {per la piaggia deserta}, idest per praedictum montem luminosum; quem merito vocat plagiam desertam, quia pauci gradiuntur per viam virtutis, quae est de difficili. Et tangit modum ascendendi ad montem cum dicit: {sicchè 'l piè fermo sempre era il più basso}; nam simpliciter loquendo, quando homo ascendit montem pes inferior est ille super quo funditur et firmatur totum corpus salientis; ideo dicit quod pes inferior semper erat firmior. Sed moraliter loquendo, pes inferior erat amor, qui trahebat ipsum ad inferiora terrena, qui erat firmior et fortior adhuc in eo quam pes superior, idest amor, qui tendebat ad superna. Amor enim est pes, quo anima graditur; unde ipsemet autor Purgatorii capitulo XVIII, loquens de amore dicit: {e l'anima non va con altro piede}. Unde: pes tuus, amor tuus. Vel per pedes figurantur affectiones secundum Augustinum; ita quod pes inferior, idest affectio, quam habebat ad inferiora, erat adhuc firmior in animo autoris. Est tamen idem sensus: nec dicas sicut dixerunt multi ignoranter, quod pes inferior sit humilitas, quae est necessaria tendenti ad conversionem; nam autor in isto Inferno solum intendit facere speculationem viciorum, ut tradat cogitationem eorum, sed in Purgatorio sigillatim lavabit et mundabit se ab omnibus peccatis, et ideo ibi in primo capitulo figurabit humilitatem per juncum, sive per vincum: ergo non hic. Construe sic literam: {sicchè il piè più basso sempre era il fermo}. Et hoc feci, {poich'ebbi riposato il corpo lasso}, idest postquam quievi ab illa lassitudine. Et nota quod per pausationem et fatigationem corporis autor dat intelligi quietationem et fassitudinem animi, quae est occultior; ideo indicatur per illam manifeste. + +{Ed ecco quasi.} Ista est tertia pars generalis, in qua autor ostendit quomodo sibi ascendenti ad montem virtutis occurrunt tres ferae revocantes ipsum a tam bono proposito, scilicet, Lontia, Leo, et Lupa. Sed ad aperiendam viam, primo, quaero quae fera sit ista lontia. Ad cujus intelligentiam vel cognitionem est subtiliter praenotandum, quod tria sunt animalia praecipue habentia pellem variis maculis distinctam, scilicet lynx, sive lynceus, qui vulgariter dicitur lupus cerverius, pardus, et panthera. Modo dico quod per lontiam autor potest intelligere lyncem, per quam figurat luxuriam; unde Virgilius in simili describens habitum Veneris dicit: + +*Subcinctam pharetra, et maculoso tegmine lyncis.* + +Per quod dat intelligi quod luxuria consistit in pelle, quia in apparentia pulcritudinis exterioris. Unde et Boetius in tertio loquens de ista pulcritudine superficiali: *si homines lynceis oculis uterentur, illud Alcibiadis corpus superficie pulcrum, turpissimum videretur*. Fuit autem Alcibiades Atheniensis inclitus dux et philosophus, pulcerrimus corpore, ut patet per Valerium, Justinum, Jeronimum, Augustinum, et alios multos, licet quidam per errorem dicant quod fuerit faemina formosissima meretrix. Sed de hoc non amplius ad praesens, quia impertinens est nostro proposito. Per lontiam etiam potes intelligere pardum multipliciter. Primo, quia pardus est naturaliter luxuriosissimus; ideo bene figurat luxuriam. Secundo, quia pardus habet pellem varie maculatam, sicut et lynceus: unde Homerus describit Paridem indutum pelle pardi, quia luxuriosus erat. Tertio, quia pardus est multum praesto adeo quod volare videtur; et talis est luxuria. Ideo bene Aristoteles, libro Ethicorum dicit, quod Helena omnes aspicientes alliciebat ad concupiscentiam suam, quare senes Trojani fugiebant conspectum ejus: ipsa tamen Helena, visis rugis in facie sua, ridebat eos qui dilexerant eam, ut ait Ovidius de arte amandi. Et per hoc etiam confirmatur quod iam dictum est, scilicet quod luxuria stat in pelle. Quarto, quia pardus cum cepit aliquam feram, sugit totum sanguinem ejus: ita recte mulier libidinosa. Quinto, pardus non vult ab homine videri cum se pascit: ita et mulier luxuriosa, de quocumque pastu loquaris; unde pascens pardum porrigit sibi taciam facie retroversa. Sexto, pardus quamvis familiariter domesticetur, saepe fallit et prodit, imo saepe vincit leonem fraude: ita et mulier virum fortissimum forma et fraude vincit. Potes etiam per lontiam intelligere pantheram; nam panthera suo halitu odorifero attrahit ad se alia animalia cum vult pasci, et illa, quae eligit, sibi vorat; ita et foemina, sicut et magnes ferrum, attrahit homines, et quos sibi eligit, consumit. Credo tamen quod autor potius intelligat hic de pardo, quam de aliis, tum quia proprietates pardi magis videntur convenire luxuriae, ut patet ex dictis, tum quia istud vocabulum florentinum {lonza} videtur magis importare pardum, quam aliam feram. Unde, dum semel portaretur quidam pardus per Florentiam, pueri concurrentes clamabant: vide lonciam, ut mihi narrabat suavissimus Boccatius de Certaldo. Ex praedictis igitur patet clare quod autor noster non loquitur hic de vana gloria, sicut aliqui vane opinantur: primo, quia luxuria est primum vicium damnabile, quod invadit hominem; unde Dantes erat novem annorum, quando primo captus est amore Beatricis. Secundo, quia vana gloria est filia superbiae, et inseparabiliter comitatur eam. Sed cum autor hic figuret superbiam sub forma leonis, non expediebat expressius figurare inanem gloriam sub specie alterius ferae. Tertio, quia istud vicium non numeratur inter peccata mortalia; unde in toto libro Inferni autor non punit inanem gloriam, cum tamen puniat omnia vicia capitalia, praeter invidiam: sed quare non invidiam, dicetur in Purgatorio, capitulo XIII. Quarto, quia autor satis explicat suam intentionem de luxuria Inferni capitulo XVI, ubi dicit: {prender la lonza alla pelle dipinta}, ut declarabitur ibi. His notatis, ordina litteram sic: {ed ecco quasi al cominciar dell'erta}, idest in principio ascensionis, {una lonza leggera e presta molto}, quia nullum vicium velocius luxuria, nam subito in transitu jacit venenum oculis; unde mulier velut basiliscus solo visu subito interficit hominem: ideo Amor a poetis merito fingitur alatus. Et dicit: {che di pel maculato era coperta}, idest variis coloribus adornata. + +{Tempo era.} Hic autor, gratia praedictorum, describit tempus suae visionis, ut ostendat quomodo ex bona dispositione temporis ipse capiebat spem superandi istam feram. Et primo describit horam diei, illucescente sole, quia tunc maxime solent fieri somnia vera, ut autor saepe dicit in isto libro, quia tunc digestione perfecta et fumis resolutis mens hominis est sobria, quasi velit dicere autor: non credas somnium meum ridiculosum, tamquam processerit a crapula et ebrietate, imo processit a speculatione sobriae mentis, quia fuit in diluculo, sive in principio lucis. Et subdit qualitatem sive dispositionem temporis, et dicit quod incipiebat ver, et videtur sic arguere: in hoc tempore Deus fuit multum propitius mundo et creaturae, quia produxit eos in actum, et fecit coelum, tamquam instrumentum naturale, et organum suum, quo disponit omnia ista inferiora: cum ergo coelum nunc sit in ea dispositione, in qua fuit tempore creationis mundi, videtur quod Deus clementia sua nunc illuminaverit mentem autoris. Dicunt enim astrologi et theologi quod Deus ab initio saeculi posuit solem in ariete, in quo signo facit nobis ver: quando autem sol intrat arietem, tunc attingit circulum aequinoctialem, et facit nobis temperiem; et quia incipit paulatim ascendere, tunc videtur bonum incipere aliquod opus, quia continuo debet crescere, et de bono in melius prosperari. Ideo bene dicit: {e il sol montava in su con quelle stelle}, idest sol ascendebat cum signo arietis, quod signum constat ex pluribus stellis. Et dicit: {ch'eran con lui quando l'amor divino}, idest Deus bonitate et benignitate sua, {mosse da prima quelle cose belle}, scilicet coelos et stellas, et universitatem creaturarum. Et dicit notanter {mosse}, non enim prius movebantur, quamvis contrarium ponat Philosophus, qui vult quod motus et mundus sit aeternus. + +{Sicchè.} Hic ex dispositione temporis autor arguit bonam spem quam concipiebat de lontia, idest luxuria vincenda; unde dicit: {sì che l'ora del tempo}, idest mane, {e la dolce stagione}, idest delectabile tempus veris, {m'era cagione a bene sperare la gajetta pelle di quella fiera}; quasi dicat: dabant mihi causam bene sperandi detractionem pellis illius ferae, idest mortificandi et extinguendi luxuriam, quae stat in pelle, ut iam ostensum est. Et bene dicit {gajetta}; nam mulierem vagam solemus appellare gaiam vulgariter: et hoc etiam innuit quod autor loquatur de luxuria, non de vanagloria. Quod autem hora temporis praestet sibi materiam sperandi victoriam dictae ferae, satis patet ex iam dictis, quia anima tunc magis sobria et soluta potest facilius compescere concupiscentias carnis, et refraenare passiones; sed secundum non apparet verum. Unde est hic solerter advertendum quod autor videtur expresse dicere falsum; dicit enim quod dulcis dispositio temporis verni dabat sibi spem vincendae luxuriae, et tamen videtur totum contrarium ad sensum et experientiam, quia scilicet adveniente vere omnia rationalia et bruta et vegetabilia incitantur ad luxuriam. Dicendum breviter quod autor verum dicit: arguit enim sic: si in tali tempore, in quo homo naturaliter disponitur ad luxuriam, ego procurabam et conabar reprimere et conculcare istud vicium tam potens, quanto fortius in futurum? Quasi dicat: nunc est tempus amoenum, nunc est aetas robusta, sed veniet hyems, veniet senectus, bene domabo et castigabo carnem: sicut dicit Quintus Curtius de Alexandro magno, quod si vixisset diutius, senectus poterat extinguere iram et ebrietatem, quae vicia juventus accendebat in eo. Unde nota quod autor non dicit quod istud tempus faceret ipsum vincere luxuriam, sed dicit quod faciebat ipsum bene sperare; nam spes est tantum de futuro bono. + +{Mentre ch'io ruinava.} Ista est quarta pars, in qua autor ostendit qualiter, dum ipse sic infestaretur a praedictis tribus feris, et relaberetur in pristinam caecitatem ignorantiae et viciorum, occurrit sibi quidam fugaturus nubem a mente ejus, et hic erat Virgilius poeta. Ad quod est diligentissime praenotandum quod Virgilius figuraliter est ratio naturalis in homine, qui novit scientias et artes liberales, quae ab intellectu humano sciri possunt per adquisitionem; quam rationem autor bene figurat in persona Virgilii, quia in eo maxime viguit ratio naturalis inter poetas. Non mirum ergo si autor cepit Virgilium in ducem per Infernum et Purgatorium, sed cum venit ad Paradisum, ratio naturalis deficit ibi, et tunc scientia supernaturalis, quae habetur per infusionem a Deo, scilicet Theologia, habet ibi locum; et sic cessat objectio quae posset fieri, scilicet, quare, vel quomodo autor acceperit Virgilium in ducem per Infernum et Purgatorium, cum saltem Purgatorium non noverit nec in vita, cum fuerit infidelis, nec in morte quia damnatus in Inferno. Certe dicendum est quod ratio naturalis per scientias naturales cognoscit virtutes et vicia, praemia et supplicia, de quibus agitur moraliter et tractatur poetice in his duobus libris. Unde autor, tractaturus in Purgatorio quaedam non pertinentia ad rationem naturalem, inducit Statium tamquam poetam christianum, qui associat ipsum. Ad literam ergo fingit autor quod unus obtulit se sibi, qui ex longo silentio videbatur raucus. Sed quare Virgilius figuratur raucus? Ad hoc potest responderi multipliciter: primo, quia longo tempore steterat sine organis et instrumentis formativis vocis, qualia sunt labia, lingua etc.; unde apud poetas saepe inferna appellantur regna silentum. Secundo, potest dici raucus, idest neglectus, quia per multa tempora nullus fuerat ita laudabiliter locutus de Virgilio, nec ita excitaverat ejus materiam quasi dormientem sicut autor noster. Tertio, quia humana ratio, quae per Virgilium designatur, est modica in usu hominum, et raro loquitur. Quarto, quia ratio autoris hucusque fuerat rauca; nam de rei veritate autor fuerat pauca locutus hucusque: fecerat enim solum quasdam cantiones et sonitia, de quibus postea verecundabatur in maturiori aetate. Quinto, quia Virgilius fuerat tardissimus in sermone, adeo ut fere indocto similis videretur, ut scribit Donatus super Virgilium; ipse etiam Dantes fuit tardiloquus multum, ut alibi patebit. Sic ergo patet multiplex sensus tam historialis, quam moralis, et unusquisque verus. Nunc ordina literam sic: quidam, supple, {che parea fioco}, idest raucus, scilicet Virgilius, {per lungo silenzio}, idest diuturna taciturnitate, quia steterat iam per mille trecentos annos sine locutione, {si fu offerto}, idest obtulit se, {dinanzi agli occhi miei}, idest intellectui et memoriae meae, {mentr'io ruinava}, idest interim dum ruerem, {in basso loco}, idest in vallem viciorum, quae est locus infimus. + +{Nacqui.} Hic Virgilius describit se a Principe, sub quo natus est, et per consequens a tempore; et dicit quod natus est sub Julio Caesare. Sed contra autor videtur expresse dicere falsum, quia de rei veritate Virgilius natus est magno Pompeio et Marco Crasso consulibus, quo tempore Caesar erat privatus, nec adhuc fuerat consul, nedum imperator; constat autem quod descriptio temporum fiebat a consulibus ante tempora imperatorum. Ad hoc dixerunt aliqui quod istum dictum est penitus falsum, et quod autor pro certo erravit; sed ego nullo modo adduci possum ut consentiam quod Dantes, qui tantum dilexit Virgilium, et tam plene intellexit, et tanto tempore secutus est eum, ignoraverit illud quod etiam pueri sciunt. Ideo est inspiciendum hic subtiliter quod autor non dicit ista verba tamquam ipse, sed facit Virgilium dicere: qui Virgilius ubique commendat ipsum Caesarem, unde primo AEneidos dicit de eo: + +*Nascetur pulcra Trojanus origine Caesar, +Imperium Oceano, famam qui terminet astris.* + +Similiter in libro Bucolicorum deplorat indignam Caesaris mortem, quia nititur complacere Augusto. Modo ad propositum, Virgilius potius vult denominare originem suam a Caesare privato, quam ab aliis consulibus; sic ergo bene salvatur istud dictum, {nacqui sub Julio}. Aliqui tamen aliter exponunt, et sic: {nacqui sub Julio}, idest florere coepi; quod falsum est, quoniam Virgilius erat juvenis et ignotus, quando primo venit Romam, et coepit florere sub Augusto, ut saepe patet in Bucolica; dicit enim ibi: + +*Pastores hedera nascentem ornate poetam.* + +Et exponitur nascentem, idest florere incipientem; erat enim Virgilius XXVII annorum, quando primo coepit scribere Bucolicam. Sed notandum est hic quod Julius dictus est a Julio Ascanio, filio Eneae, ut dicit Virgilius ibidem: + +*Julius a magno dimissum nomen Julo.* + +Praeterea notandum est quod hic magnus Caesar vocatus est Gajus Julius Caesar Dictator, et dictus est Divus Julius, ut saepe patet apud Plinium in naturali historia: quod pro tanto dixerim, quia multi fuerunt Caesares, sicut Lucius Caesar, pater istius magni Julii Caesaris, ut dicit Tullius primo Officiorum; item Quintus Caesar, Sextus Caesar, et alii multi, quos saepe nominat Livius, Plinius, Valerius, et plures alii. Et subdit autor: {ancor fosse tardi}. Hic oritur aliud magnum dubium; videtur enim autor dicere in eodem versiculo aliud falsum; nam si loquamur historice, Virgilius non est natus tarde, scilicet circa tempom extrema Julii Caesaris, sicut aliqui falso exponunt, imo natus est ante consulatum et imperium ejus. Vel si loquamur allegorice, sicut alii dicunt, scilicet quod natus est tarde quia non fuit christianus, contrarium videtur, quia scilicet tunc natus est nimis tempestive; unde si natus fuisset tardius, fuisset tempore Christi, qui natus est sub Augusto, sub quo mortuus est ipse Virgilius. Dicendum breviter quod autor bene dicit et vere; nam si loquamur historice, Virgilius natus est tarde quantum ad aliquos poetas multos, quia licet dicatur, et sit princeps poetarum latinorum, non tamen primus, imo multi praecesserunt eum, sicut Livius, Ennius, Plautus, Terentius, Lucilius, et Lucretius, qui mortuus est die qua natus Virgilius, nam se occidit. Si etiam loquamur allegorice, dico quod bene dicit, quia secundum commune vulgare Italicorum, et usitatum modum loquendi, omne illud dicitur tardum, quod non venit ad determinatum finem suum, nec consequitur quod petit. Modo Virgilius, quia non pervenit ad finem perfectae felicitatis, nec salvatus est, merito bene dicitur venisse tarde. Nonnulli tamen exponunt aliter et sic, scilicet, quod bonus homo numquam potest tam cito venire in mundum, quod non sit tarde. Alii etiam exponunt istam literam deprecative, sic exponentes: {ancor fosse tardi}, idest, oh utinam non fuissem natus tam cito, sed tardius, quia fuissem tempore Christi. Sed licet ista expositio videatur sana, et bene sonet, non tamen est de mente autoris, si quis bene considerat vulgare florentinum, quia illud {ancor} tantum valet, quantum quamvis. + +{Poeta fui.} Hic Virgilius describit se a sua professione, dicens, {poeta fui}, nam Virgilius anthonomastice vocatus est poeta: cum enim poetam dicimus, nec facimus expressam mentionem de quo, intelligitur apud Latinos de Virgilio, apud Graecos vero de Homero. Et tangit principalem materiam de qua scripsit, scilicet gesta Eneae, unde ipse incipit librum Eneidos: *Arma virumque cano*. Dicit ergo, {e cantai}, idest poetice scripsi nam cantare proprie est poetarum, sicut dicere oratorum, {di quel giusto}, scilicet Enea. Sed contra Servius commentator Virgilii dicit quod Eneas fuit proditor patriae, ergo non justus, imo injustissimus; et dicit Servius Titum Livium hoc dicere. Dico breviter quod Servius non bene dicit, sicut et in multis; fuit enim bonus gramaticus, sed saepe non intellexit mentem Virgilii, imo interdum literam pervertit, et trahit ad reprobum et turpem sensum, sicut in libro Bucolicorum in multis. Dico ergo quod Titus Livius dicit totum contrarium libro primo de origine urbis circa principium, scilicet quod Eneas non fuit proditor. Et posito quod fuerit verum Eneam fuisse proditorem, ut aliqui volunt, tamen Virgilius intendit ostendere ipsum justum, ut per hoc ostendat Augusto, in cujus honorem scribit, qualis debet esse princeps, quia scilicet justus, clemens, et probus; unde ipse dicit de Enea: + +*Rex erat Eneas nobis, quo justior alter +Nec pietate fuit, nec bello major et armis.* + +Et dicit, {figliuol d'Anchise}, idest Eneas, qui fuit filius Anchisis, consanguinei regis Priami de domo Dardania. Et descripto Enea a patre, describit ipsum a provincia et patria, sicut iam descripserat se; unde dicit, {che venne di Troja}, quae est provincia. Et tangit patriam cum dicit, {poichè 'l superbo Ilion fu combusto}, idest civitas Ilion, quae erat in Troja, fuit cremata, sicut clare dicetur Purgatorii capitulo XII, ubi dicitur de superbia Trojae. + +{Tu sei.} Hic autor confirmat, ostendens rationem quare debet hoc facere; unde dicit: bene et digne peto, quia {tu sei lo mio maestro}, quia scilicet Virgilius primus apud Latinos descripsit poetice vicia, et viciorum supplicia: ideo merito plus sequitur eum, et principalius: ideo vocat eum magistrum, et tamen discipulus superat magistrum. Vel expone allegorice, quia ratio, quae designatur per Virgilium, est magistra hominis. Et nota hic quod aliqui ex hoc dicto volunt inferre quod Dantes pro magna parte fuerit furatus a Virgilio, quod est manifeste falsum cuique intelligenti utrumque: imo Dantes pauca accepit a Virgilio, imo Virgilius plura accepit ab Homero, et ab aliis poetis et oratoribus tam Graecis, quam Latinis, ut evidenter ostendit Macrobius quinto de Saturnalibus, ubi detegit fere omnia furta Virgilii. + +Et subdit: {tu se' solo colui, da cui io tolsi lo bello stile che m'ha fatto onore}. Sed contra stylus Virgilii est tragicus, iste comicus, ille literalis, hic vulgaris. Ad hoc respondent aliqui quod autor capit hic large stylum pro materia, et ita autor imitatur Virgilium in materia, ut dictum est. Vel dic quod litera sit intelligenda similitudinarie sic, quod sicut stylus Virgilii superexcedit caeteros in litera, ita stylus Dantis in vulgari. Ideo bene dicit, {lo bello stile}, quia nullus pulcrior in genere suo, et dicit: {che m'ha fatto onore}, idest dabit mihi perpetuam famam; et sic nota quod autor ponit pro facto illud quod futurum sperabat, sicut alibi saepe in toto libro promittit sibi famam. Et nota hic sufficit unumquemque scribentem excellere in uno genere; nam et Virgilius poetarum Latinorum princeps cum in metro ceteros antecellat, in prosa tamen non praevalet: e contra autem Tullius, fons Romanae eloquentiae, quamvis in prosa non habeat parem, in metro multis inferior reperitur; unde Juvenalis ejus carmina eleganter irridet. Ita hic noster Dantes, quamvis in litera non superaverit alios, tamen in vulgari transcendit eloquentiam ceterorum; imo, quod mirabile est, illud quod viri excellentissimi vix literaliter dicere potuissent, hic autor tam subtiliter et obscure sub vulgari eloquio paliavit. + +{A te convien tenere.} Ista est quinta pars generalis, in qua autor ponit responsionem Virgilii ad suam petitionem, qui Virgilius dat sibi suum consilium, et spondet auxilium. Et in ista responsione sua primo Virgilius ostendit quod aliud iter est eligendum; sed statim potest objici quod autor videtur cepisse optimum iter, scilicet iter virtutis per montem. Ad hoc dicunt aliqui quod ista litera debet sic intelligi: {a te convien tenere altro viaggio}, scilicet quam declinare ad vallem viciorum. Sed ista non est intentio Virgilii, imo Virgilius ducet autorem ad Infernum per istam vallem tamen aliter quam prius, quia scilicet per viam speculationis. Ideo mihi videtur dicendum quod Virgilius vult dicere, quod adhuc non sit tempus eundi ad montem, quia non potest homo feliciter transire de extremo ad extremum; nam non potest quis statim ex peccatore fieri sanctus, sed oportet paulatim procedere et descendere prius ad Infernum, idest ad cognitionem viciorum, quia cognitio peccati initium est poenitentiae, et malum nisi cognitum vitari non potest. Vult ergo breviter dicere Virgilius: fili mi, oportet considerare poenas Inferni, quae infliguntur homini propter vicia. Nunc ordina sic literam. + +Autor describit veltrum a virtute, et dicit: {terra nè peltro}, idest res terrena, vel pecunia, {non ciberà questi}, idest non pascet istum principem. Et bene dicit {peltro}, est enim peltrum factum ex stagno et ramo; quod est dicere: iste princeps futurus non faciet monetam falsam, sicut aliqui moderni principes, sicut ipse autor scribit de Philippo rege Franciae Paradisi capitulo XVIIII; et iste princeps non violabit justitiam auro, et non vendet causas pauperum, vel libertates populorum, sicut moderni principes et pontifices, immo contrarium faciet. Unde dicit, {ma sapientia, amore, e virtute}; supple, pascet eum, quasi dicat: sed potius talis erit sapiens, virtuosus, et amator justiciae et libertatis, contrarius modernis. Et describit ipsum per originem suam, dicens: {e sua nazion} idest nativitas {sarà tra Feltro e Feltro}, idest inter coelum et coelum. Et est pulcra et subtilis similitudo; sicut enim filtrum caret omni textura, ita coelum caret omni mixtura, cum sit corpus simplex, non mixtum; quasi dicat quod a bona constellatione coeli et bona conjunctione stellarum nascetur iste princeps. Si dicas ex quibus parentibus, vel de qua patria, autor non specificat hoc; nec est de more astrologorum ita particulariter exprimere futura cum circumstantiis suis. Et ideo mihi vanum videtur quod aliqui dicunt, quod iste veltrus nascetur intra Feltrum, quod est in Romandiola, et Feltrum, quod est in Marchia Tarvisina. Nec minus ridiculum videtur quod alii dicunt, quod autor hic loquitur de magno anno. Et hic nota toto animo quod haec videtur vera expositio istius literae; haec enim fuit propria intentio autoris sive bona, sive mala, ut potest clare demonstrari in multis locis et capitulis libri, et specialiter et expresse capitulo ultimo Purgatorii, ubi ipse autor dicit: + +{Ch'io veggio certamente, e però 'l narro, +A darne tempo già stelle propinque.} + +Similiter Purgatorii capitulo XX exclamans contra avaritiam dicit: + +{O ciel, nel cui girar par che si creda +Le condizion di quaggiù trasmutarsi, +Quando verrà per cui questa disceda?} + +Quasi dicat: quando veniet veltrus, per quem lupa recedat de mundo? Et dicit quod veniet cito Paradisi capitulo XXVII, ubi dicit: + +{Ma l'alta providenza, che con Scipio +Difese a Roma la gloria del mondo, +Soccorrà tosto, sì com'io concipio;} + +et ita in multis aliis locis. Nota etiam quod autor videtur velle dicere idem, quod voluerunt alii multi, sive vere, sive false, scilicet, quod pastores ecclesiae deponantur a dominio rerum temporalium, et sic avaritia finiatur in eis. Quod autem ipsi praelati sint subjectum et centrum ipsius avaritiae, dicit autor ubique per totum, et quasi semper, quando facit mentionem de avaritia. + +Sequitur: {di quella umile Italia fia salute}; vult dicere quod talis princeps futurus erit principaliter salus Italiae, quia Italia maxime indiget reparatione, et potissime illa pars Italiae, ubi est Roma, quia Italia hodierna die est maxime oppressa, et subjecta tyrannidi, et quia in Italia solet esse sedes sacerdotii et imperii in ea parte, ubi est Roma. Sed quare autor vocat Italiam humilem? Dicunt quidam quod Italia dicitur humilis ironice, idest per contrarium, quia est maxime superba. Sed male; imo debet capi proprie sicut litera sonat, quia hoc idem dicit ipse Virgilius Eneidos libro secundo, ubi dicit: + +*...humilemque videmus +Italiam.* + +Et dicitur Italia humilis, idest plana vel mollis, pinguis, suavis, fertilis, mitis, dulcis, tractabilis, ut per se patet; de cujus laudibus et praerogativis dicam plene Purgatorii capitulo VI, et alibi saepe. Et dicit: {per cui morìo la vergine Camilla}; per hoc signanter explicat quod loquitur de illa parte Italiae, ubi est Roma; manifestum est enim quod Camilla, et isti nominati, et alii multi mortui sunt pro parte praedicta, et manifestissimum est quod Roma maxime indiget reparatione, quae quodammodo matrona potens, regina Urbium, nunc proh dolor! pro magna parte est serva et sclava omnium. Et nota quod autor ideo facit mentionem de mortibus praedictorum, ut tacite innuat quod hic princeps futurus reparabit romanum imperium, quod olim ab ipso principio est tanto sanguine partum. Ne autem litera remaneat in aliquo dubia ex ignorantia facti, longam historiam brevi narratione perstringam, quae summatim attinget quodammodo totam materiam Virgilii. Est ergo sciendum, quod sicut scribit Virgilius VII Eneidos: rex Latinus iam senex regebat populos in pace in partibus Italiae tempore quo Eneas Trojanus primo applicuit ad Tyberim. Hic carebat mascula prole; habebat unicam filiam virginem nomine Laviniam, quam iam nubilis aetatis multi principes petebant, inter alios unus praecipuus nomine Turnus, pulcerrimus juvenis, nobilis genere, potens opibus, quem Amata, regina uxor Latini, mater Laviniae, optabat habere in generum potissime, quia Turnus erat nepos ejus, filius reginae Veniliae, sororis suae, quae erat uxor regis Dauni, et mater Turni. Rex vero Latinus habuerat in responsis quod deberet tradere Laviniam ipsam genero extraneo; ideo promisit ipsam Eneae, ex quo natum est bellum acerrimum inter praefatum Turnum et ipsum Eneam, et odium implacabile. Hic autem Turnus rex Rutilorum, regnans in civitate Ardeae, sicut scribit idem Virgilius in nono, venit cum aliis principibus multis et numeroso exercitu contra bastitam, sive novam terram, quam fecerat Eneas in ripa Tyberis; cum ipse ivisset ad Evandrum regem pro subsidio, qui regnabat in partibus, ubi fuit postea Roma, in monte Palatino. Turnus ergo absente Enea invasit terram novellam Trojanorum: Trojani, secundum quod praeceperat eis in recessu, continuerunt et muniverunt se intra fortilicium. Turnus vero magno impetu et clamore coepit provocare Trojanos ad pugnam. Erant autem intra moenia duo socii Trojani, amici arctissimi, quorum alter nomine Nisus erat vir strenuus armorum, alter Euryalus, adolescens pulcerrimus Trojanorum, ambo deputati ad custodiam unius portae; quorum alter, scilicet Nisus, adveniente nocte prospiciens exercitum hostium, qui omnes sine ulla custodia jacebant somno et vino sepulti, decrevit velle ire per Eneam ad Evandrum regem; cui Euryalus audacter se sociavit ad omnia pericula toleranda, licet Nisus recusaret. Isti ergo vere amici, una anima in duobus corporibus, per se sic animati, et persuasi muneribus et promissis Julii Ascanii egregii juvenis, filii Eneae, et aliorum nobilium principum Trojanorum, exiverunt portam de nocte, et invadentes castra hostium fecerunt magnam caedem de multis, et multa spolia rapuerunt more leonis saevientis in pecudes. Cum autem onusti praeda laete recederent, occurrerunt a casu trecentis equitibus, qui veniebant ab urbe Latini ad castra Turni cum duce eorum, cui nomen erat Volscens, qui clamare coepit, et quaerere qui essent, et quo tenderent. Tunc Nisus et Euryalus nihil respondentes intraverunt silvam proximam, et continuo hostes circumdederunt silvam, claudentes undique passus et vias. Euryalus junior, detentus a tenebra noctis et onere spoliorum, non potuit evadere. Nisus vero, qui iam evaserat a manibus hostium, retrospexit, nec videns amicum Euryalum, coepit retrocedere ut quaereret eum, quem paulo post reperit interceptum ab hostibus, et nesciens quid ageret, fluctuans animo, emisit telum, quo percussit in tergo quemdam equitem nomine Sulmonem, qui statim ex vulnere mortifero evomuit animam. Deinde emisso alio telo percussit alium equitem nomine Tagum in capite, et intransfixit per utrumque tempus. Tunc Volscens dux, accensus ira, non videns ex aliqua parte autorem harum mortium, convertit furorem suum super Euryalum, et clamans, tu lues poenas amborum, extendebat ensem super eum. Nisus statim exterritus, non valens ulterius se celare, nec tantum ferre dolorem, coepit alta voce clamare: + +*Me, me, adsum qui feci: in me convertite ferrum:* + +ego sum autor totius culpae, iste in nihilo deliquit: + +*Tantum infelicem nimium dilexit amicum!* + +Sed hoc non obstante ille dux Volscens transfixit ense pulcrum pectus Euryali, qui velut flos succisus ferro moribundus devenit ad terram. Nisus impatiens morae, ingessit se furibundum in turbam hostium, et petebat solum ipsum ducem inter omnes, et quamvis omnibus circumstrepentibus, immisit ensem fulmineum in os illius vociferantis, et sic moriens ipse animam abstulit hosti. Quo facto quasi laetus projecit se super amicum Euryalum morientem totus perforatus ab hostibus, et placida morte expiravit super corpore ejus. Ideo bene Virgilius prorumpit in laudem istorum duorum exclamans: + +*Fortunati ambo! si quid mea carmina possunt, +Nulla dies umquam memori vos eximet aevo.* + +His actis Rutuli detulerunt cum planctu Volscentem ducem eorum mortuum ad castra, et in castris etiam magnus planctus erat de morte occisorum a Niso et Euryalo. Orto die Turnus armatus duxit exercitum armatum contra terram, et capita Nisi et Euryali affixa hastis cum magno clamore portata et ostensa sunt intrinsecis. Trojani e contra parabant se ad defensionem in parte sinistra, nam a dextera habebant fluvium Tyberim, et breviter post multa praelia hinc inde facta duo fratres Trojani, magni et magnifici, quorum unus vocabatur Pandarus, alter Bitias, assignati per Eneam ad custodiam unius portae, aperuerunt ipsam, invitantes sponte hostes ad intrandum, stantes velut altae turres armati contra ad defensionem. Turnus autem, qui ex alia parte oppugnabat terram, hoc audito, ardens ira praecurrit ad portam Dardaniam contra superbos fratres, et occisis primo aliquot paucis, percussit Bitiam ardentem oculis et frementem animo cum lancea, et prostravit eum ad terram cum magno fragore, velut arborem magnam; et continuo Trojani perterriti versi sunt in fugam. Pandarus autem, viso fratre suo terribiliter prostrato, clausit portam magnis viribus, et excludens multos de suis, inclusit Turnum, quem non perpendit inter turbam aliorum. Tunc Trojanis trepidantibus, Pandarus accensus ira fraternae mortis coepit exprobare contra Turnum: tu non es nunc in aula reginae Amatae ad procandum Laviniae filiae suae, nec in medio Ardeae patriae tuae, ubi propriis muris defendaris, sed inter castra inimicorum, nec ulla via poteris hinc exire. Turnus subridens respondit: si habes aliquid animosae virtutis, incipe pugnam mecum: certe tu poteris referre Priamo te invenisse hic alium Achillem. Et continuo erigens se, irruit in eum, et cum ense percussit in media fronte, ita quod caput divisit in duas partes, ex quo ille moriens corruit ad terram, utraque parte capitis ab utroque humero dependente. Trojani continuo versi sunt in fugam; et si statim Turnus fuisset advisatus ad aperiendam portam, et intromittendum suos, ille fuisset ultimus dies bello et genti Trojanae, sed furor duxit eum in occisionem hostium. Tandem multis caesis, Trojani coeperunt recurrere ad persuasionem Seresti et Menesthei, principum Eneae, qui exclamans exprobrabat eis: quo fugitis, miseri, quos alios muros habetis? Unus homo clausus inter moenia vestra an tantas mortes nostrorum dederit impune, et tot de melioribus miserit ad infernum? Turnus paulatim cedens saltavit in fluvium, et sospes remeavit ad suos cum magna gloria belli, sicut postea Horatius Cocles fecit per multa saecula tempore quo Porsenna rex Tuscorum obsedit urbem. Post haec, sicut scribit Virgilius in X, Eneas, cum multis et magnis auxiliis reversus est, et continuo Turnus duxit aciem contra eum, et post strages multorum tandem Pallas filius regis Evandri, juvenis animosus, increpans suos fugientes, obtruncavit multos ex hostibus probitate sua. Tunc Turnus, suorum funera cernens, irruit in Pallantem, velut leo irruens magnanimus in taurum fortem, et illum transverberavit forti hasta per medium pectus, et continuo rapuit illi prostrato baltheum, quo erat cinctus, qui postea fuit causa mortis ipsius Turni, ut statim dicetur. Viso succincte de Niso et Euryalo duobus sociis, et duobus aliis fratribus, maximis amicis Eneae, dicere restat nunc de Turno et Camilla maximis inimicis ejusdem, et primo de Camilla. Est ergo sciendum breviter quod, sicut scribit Virgilius in XI Eneidos, Metabus rex de gente Vulscorum, pulsus de Priverno, antiqua civitate sua, ob invidiam et superbam potentiam ejus, detulit secum unicam filiam infantulam inter ipsa praelia armorum, quam summe diligebat, et vocavit ipsam Camillam a nomine matris, quae vocata fuerat Casmilla; et non fidens intrare aut inhabitare aliquam civitatem, recepit se montibus et silvis, ubi nutrivit hanc filiolam suam lacte equino et ferino. Cum autem puella coepisset primo posse ambulare, assuefecit eam equitationi, venationi, saltibus, quam armavit sagittis et pharetra, et induit pelle tigridis. Ipsa vero servavit perpetuam virginitatem, nec unquam voluit habere virum. Ista ergo Camilla venit in subsidium Turni contra Eneam cum aliquot aliis virginibus, et inter quas fuit una vocata Tarpeya, altera Tulla, et post multa gesta, tandem apud civitatem regis Latini nomine Laurentum, pugnans viriliter, non ut foemina, spargebat suas sagittas contra Trojanos; et etiam fugiens sagittabat a tergo adeo perite quod quot tela emittebat, tot dabat mortes hostibus. Demum post multas caedes ab ea factas, quidam eques Eneae nomine Aruns furtive secutus illam persequentem unum equitem gloriosum, et caute percussit eam lancea, captata opportunitate temporis et loci, sub mamilla sinistra, et ipse, vulnere dato, subito aufugit perfusus gaudio et timore. Camilla inter manus virginum suarum manu propria extraxit de pectore telum, ferro remanente inter costas: + +*Vitaque cum gemitu fugit indignata sub umbras.* + +Tunc una ex virginibus, nomine Opis, totis viribus tenso arcu percussit sagitta Aruntem, qui continuo mortuus est. Mortua Camilla, virgines ejus arciferae et milites Turni versi sunt in fugam, non valentes ulterius sustinere impetum Trojanorum, et sic miserabiliter trucidati sunt sub oculis suorum, qui stabant ad defensionem. Posses tamen, lector, credere quidquid scriptum est de Camilla esse forte poetice fictum nisi haec civitas Privernum, quae hodie extat in Campania, similem virginem produxisset temporibus nostris. Fuit enim, regnante famoso rege Roberto, quaedam insignis virgo, nomine Maria de Priverno, ingens corpore, fortis viribus, audax animo, potens armorum, quae patrem suum ab inimicis interfectum magnanimiter vindicavit, et ipsa etiam velut nova Camilla numquam voluit habere virum. Unde regi Roberto volenti tradere ipsam nuptui fertur respondisse, quod si ipse haberet aliquem nobilem ex subditis suis, quem perdere vellet, mitteret ad eam. Minus ergo mirari debemus si viri Privernates olim in senatu Romano libere et magnifice responderunt; sicut Livius scribit. Post praelium praedictum Camillae, sicut scribit Virgilius in XII, mortua Camilla, Turnus ultima desperatione ductus, videns animos regis Latini et Laurentinorum inclinatos ad Eneam, concurrit in campo cum Enea, qui invaserat ipsam urbem; in quem Eneas accensus ira irruit tota vi et conatu, et illum cum hasta in modum fulminis percussit in femore. Quo vulnere magnus et superbus Turnus decidit ad terram, et subito factus parvus et humilis coepit Eneam suppliciter protensa manu deprecari, ut misereretur senectutis patris sui Dauni, et redderet ipsum vel vivum vel mortuum suis, confitens se victum, et Laviniam, pro qua tot bella gesserat, esse uxorem ipsius Eneae victoris, et deponeret odium. Eneas autem pius revocabat ensem, sed videns cincturam Pallantis, qua Turnus cinctus erat, quam detraxerat ipsi Pallanti, quando interfecerat eum, statim accensus furore et ira infixit ferrum in pectore ejus in vindictam Pallantis amici, et continuo Turnus cum indigniatione et planctu emisit spiritum; et in hac morte Turni Virgilius finem facit suo operi Eneidorum. His breviter percursis pro declaratione literae, nunc est ad literam redeundum. + +{Io cominciai.} Ista est secunda pars generalis, in qua autor movet dubium Virgilio de insufficientia sua. Ad cujus rei intelligentiam est bene praenotandum quod ista questio et contentio, quam Autor fingit se hic facere cum Virgilio, non est aliud quam quaedam lucta mentis et repugnantia inter hominem et rationem. Examinabat enim autor intra se vires suas, et arguebat et objciebat contra se: tu non es Homerus, tu non Virgilius; tu non attinges excellentiam famosorum poetarum, et per consequens opus tuum non erit diu in precio; imo, sicut dicit Horatius ad librum suum, cito portabitur ad stationem, et lacerabitur ad dandum saponem. Unde autor incoeperat primo scribere literaliter, postea scripsit vulgariter. Talem luctam mentis expertus sum in me ipso antequam auderem scribere super librum istum tam universalem. Hic autem oritur quaestio, quae solet sepe fieri et merito: quare, scilicet, vir tantae literaturae et scientiae scripsit vulgariter et materne? Dicendum breviter multis de causis: primo, ut pluribus proficeret, et maxime Italicis, qui prae ceteris in poeticis delectantur, imo quasi soli. Si enim scripsisset literaliter, non profecisset nisi literatis, nec omnibus literatis, sed paucis. Fecit ergo opus nunquam factum, in quo literatissimi et sapientissimi viri possunt speculari. Secundo, quia autor, videns liberalia studia, potissime poetica, esse deserta a principibus et nobilibus, qui principaliter solebant in poeticis delectari, et quibus opera poetica solebant olim intitulari, et ob hoc opera Virgilii et aliorum excellentium poetarum jacere neglecta et despecta, cautius et prudentius se reduxit ad stilum vulgarem, cum iam literaliter incoepisset sic: + +*Ultima regna canam, fluido contermina mundo, +Spiritibus quae lata patent, quae premia solvunt +Pro meritis cuicumque suis etc.* + +Alii tamen et multi comuniter dicunt, quod autor cognovit stilum suum literalem non attingere ad tam arduum thema; quod et ego crederem, nisi me moveret autoritas novissimi poetae Petrarcae, qui loquens de Dante scribit ad venerabilem praeceptorem meum Boccatium de Certaldo: *Magna mihi de ingenio ejus oppinio est potuisse eum omnia, quibus intendisset*. His breviter praemissis nunc ad literam revertamur. Dicit autor: {Io cominciai}, supple, loqui, et dicere, {poeta, che me guidi}, idest, o Virgili, qui es dux et ductor meus, {guarda la mia virtù}, scilicet, virtutem intellectualem et scientiam, {se l'è possente}, idest sufficiens ad tantum opus et onus, {nanzi che tu me fidi}, idest antequam ex fiducia me committas, {all'alto passo}, idest, ad altam materiam, sicut consulit Horatius in Poetria, ubi dicit: + +*Sumite materiam vestrs qui scribitis aequam +Viribus etc.* + +{Andovi.} Hic autor removet alteram partem rationis sive persuasionis, ostendens quod etiam non valet si Paulus ivit, quia etiam maximus effectus et optimus fructus secutus est ex eo, scilicet confirmatio catholicae fidei. Sed numquid Paulus ivit vivus ad Infernum? Dicendum breviter quod ivit ad Infernum, Purgatorium, et Paradisum, quando raptus fuit ad tertium coelum, de quo raptu dicetur Paradisi capitulo. Vel dic et melius quod autor non intelligit Paulum ivisse ad Infernum sed ad Paradisum. Unde vult arguere sic: Si Eneas vivens ivit ad Infernum, non sequitur quod debeam ire propter causam iam assignatam; et si Paulus vivens ivit ad Paradisum, non sequitur quod ego debeam ire. Cuius causam assignat dicens: {lo vas d'elezione}, scilicet Paulus, quem Deus elegit sibi tamquam vas legis et sanctarum scripturarum armarium, ut dicit Jeronimus in prohemio super Genesim. Et nota quod vas electionis potest proprie appellari illud, in quo cursor portat literas domini sui, in quibus continetur electio, idest voluntas Domini; et talis fuit Paulus, quia tamquam nuntius portabat et praedicabat electionem, idest voluntatem Domini sui. Ita capit Philosophus electionem libro Ethicorum, et fere ubique. {Andovi poi}, idest, ivit postea ad Paradisum, vel utrumque. Et bene dicit postea, quia fere per mille annos ante fuit Eneas quam Paulus. Et dicit: {per recarne conforto}, idest, ut adduceret roborationem, {a quella fede}, scilicet christianae, {ch'è principio a la via di salvazione}, quia sine fide est impossibile salvum esse quantumcumque habeat quis alias virtutes; nec sola fides sufficit, quae sine operibus mortua est. + +{Io era.} Hic Virgilius volens probare quod Dantes sit habilis et sufficiens ad tantum opus, facit suas orationes, et incipit ordiri longam fabulam, quare, et quomodo missus fuerit primitus ad eum. Dicit ergo: {io}, scilicet Virgilius, {era tra color che son sospesi}. Hoc potest intelligi historice, scilicet, quod Virgilius erat suspensus in limbo sine poena et sine spe, sicut patet in capitulo IV. Vel potest intelligi allegorice, quod ratio Dantis diu fuerat suspensa et dubia utrum aggrederetur tantum opus, ut dictum est; sed Beatrix movit eum. Sed quae est ista Beatrix? Ad hoc sciendum est quod ista Beatrix realiter et vere fuit mulier florentina magnae pulcritudinis, sed maximae honestatis, ut alibi latius dicetur, praecipue circa finem Purgatorii; quae cum esset octo annorum, ita intravit cor eius, quod numquam postea exivit donec vixit, unde semper amavit eam ardentissime per spacium XVI annorum, et continuo cum aetate multiplicatae sunt amorosae flammae, et semper sequebatur eam quocumque pergeret, credens in oculis eius videre summam felicitatem. Modo ad propositum dico, quod autor aliquando in suo opere capit Beatricem historice, aliquando vero, et ut plurimum, anagogice pro sacra theologia, quae eleganter figuratur per Beatricem; sicut enim Beatrix inter dominas florentinas pulcras et vagas erat pulcerrima et pudicissima, ita theologia inter scientias seculares pulcras et delectabiles est pulcerrima et honestissima. Simile vidimus temporibus nostris in alio poeta florentino; nam Petrarca amavit Laurectam per tempus XXI annorum historice et poetice. Primum patet per tot eius dicta amorosa materna; secundum etiam probatur ex libro Buccolicorum eius et multis aliis: ita enim coelum producit mirabiliter effectus suos. Nec videatur tib indignum, lector, quod Beatrix mulier carnea accipiatur a Dante pro sacra theologia. Nonne Rachel secundum historicam veritatem fuit pulcra uxor Jacob summe amata ab eo, pro qua habenda custodivit oves per XIIII annos, et tamen anagogice figurat vitam contemplativam, quam Jacob mirabiliter amavit, sicut autor ipse scribit Paradisi XXII capitulo, ubi describit contemplationem sub figura scalae. Et si dicis: non credo quod Beatrix vel Rachel sumantur unquam spiritualiter, dicam quod contra negantes principia non est amplius disputandum. Si enim vis intelligere opus istius autoris, oportet concedere quod ipse loquatur catholice tamquam perfectus christianus, et qui semper et ubique conatur ostendere se christianum. Unde statim describit excellentiam istius dominae valde magnificae; et primo a bonitate cum dicit, {e donna me chiamò beata}, quia nulla scientia docet veram beatitudinem nisi ista; et a pulcritudine cum dicit, {e bella}, quia scilicet habet pulcrius subjectum ceteris, scilicet Deum, qui est pulcerrimus ipse: Et dicit: {talchè di comandar io la richiesi}, quasi dicat, adeo erat beata et pulcra quod requisivi eam et rogavi ut praeciperet mihi. Et in hoc commendat ipsam ab autoritate; nam in ceteris scientiis locus ab autoritate est infirmissimus, in hoc vero validissimus. + +{Temer.} Hic Beatrix facit suam responsionem, et breviter juxta promissum dicit, et bene, quod tanta est eius perfectio, quod non potest attingi a miseria humana. Et nota quod verum dicit; nam, sicut videmus per experientiam, nec versutia hereticorum, nec subtilitas philosophorum, nec potentia superborum potest violare sacram theologiam; imo ipsa velut navicula Petri, quantumcumque exagitetur tempestatibus maris huius mundi, aliquando flectitur, sed numquam submergitur. Quid plus? Illi qui debent esse fundamentum et sustentaculum fidei, faciendo aliis viam salvatoris sermone et exemplo, sicut praelati et pastores, continuo conantur subvertere istam fidem, sed Deo custodiente non possunt; quod egregie confirmavit quidam Abraam sapientissimus Judaeus. Unde est sciendum quod in famosa civitate Parisius fuit, non est nimis longum tempus, quidam merchator famosus, magnus draperius, nomine Zanothus, de Cinivi, vir legalis, verax et moralis. Erat et quidam hebreus vocatus Abraam, vir bonus et dives, cum quo Zanothus contraxit familiarem amicitiam, et compatiens errori eius, dolens quod vir tantae virtutis ex carentia fidei deberet damnari, coepit persuadere illi quod non vellet amplius vivere in pertinacia sua; et cum diu et saepe hoc fecisset, finaliter Abraam dicit Zanotho quod disposuerat accedere ad curiam romanam. Quo audito Zanothus statim perdidit omnem spem, quam habebat super conversionem ejus, et coepit sibi dissuadere quod non iret, quod hoc facere non poterat sine magno sumptu et multiplici periculo, asserens quod ita erat baptismus Parisius sicut Romae, et quod aeque bene poterat declarari de fide christiana et de omni dubio fidei ibi, ubi erat studium sacrae theologiae. Finaliter Abraam firmus in proposito accessit Romam, et ibi multa didicit a Judeis suis, et multa vidit et notavit alterantia mentem eius. Deinde reversus Parisius, interrogatus a Zanotho quid sibi videretur de Curia Romana; ille cum animo amaricato respondit: malum, quod Deus det pastoribus ipsis, qui sunt vasa omnis turpitudinis, sentina sordium: ibi enim est focina gulae, luxuriae, avaritiae, simoniae, et omnium vilium viciorum: quae omnia cum bene considero et revolvo, compellor credere et consentire quod haec sola est vera fides et firma, quae spiritu sancto custodiente conservatur. Ideo ego, qui ad tua verba flecti non poteram, intendo omnino esse christianus. Zanothus, qui tristis expectabat contrariam conclusionem, totus exhilaratus ivit cum Abraam ad ecclesiam, et illum fecit solemniter baptizari, et ipse Zanothus levavit eum de sacro fonte, et ipsum nominavit Johannem, quem fecit plenissime informari de christiana fide; qui postea fuit semper bonus homo et sanctae vitae. Ad propositum ergo veniendo ad literam, Beatrix primo praemittit majorem suae rationis dicens: sola habentia potentiam nocendi sunt timenda, alia vero non. Unde dicit: {temer si dee sol}, idest solummodo, {di quelle cose ch'hanno potentia di far altrui male, dell'altre non}, supple, est timendum, {che non son paurose}, per locum ab oppositis. Vel secundum aliam literam, {poderose}, idest, quae non habent potentiam faciendi alteri malum. Et subdit minorem dicens: {io son fatta da Dio tale}, idest tam perfecta, {sua mercè}, idest gratia sua {che la vostra miseria}, idest ignorantia, et malitia humana, {non mi tange}, idest non attingit me, et per consequens nonn offendit, non violat me. Et debet addi conclusio sic: ergo non habeo nec debeo vos timere. Et declaro minorem a simili, quia radius solis non sordidatur a coeno, nec splendificatur a lucido. Et dicit: {nè fiamma d'esto incendio non m'assale}, idest incentiva et concupiscentia huius mundi non invadit me. Et sic nota quod autor intendit hic de Inferno morali. Nec habet hic locum quaestio quam multi superflue faciunt, scilicet, si visio damnatorum sit causa passionis ipsis beatis. + +Et proponit poenam omnibus intrantibus dicens: {lasciate ogni speranza voi ch'intrate}. Hic nota quod ista est generalis et suprema omnium penarum infernalium, quod nunquam possunt sperare finem vel terminum poenae; ita enim anima damnata vivit in eterna pena semper, sicut salamandra vivit in igne aliquandiu. Sed hic statim oritur dubitatio quare, scilicet, Dantes fuerit ita demens quod intraverit visa ista scriptura. Dicendum breviter quod Dantes non intravit Infernum eo modo quo ceteri obstinati, imo ut exiret, ut statim dicetur in isto capitulo; sicut gratia exempli aliquando videmus hic, quod aliquis dominus temporalis statuit ut quicumque condemnatus ad talem carcerem numquam possit inde exire; et tamen unus de gratia speciali obtenta a domino intrabit carcerem ad videndum carceratos et conditionem et penam eorum. Modo iste talis non obligatur ad penam, ideo potest secure intrare. + +Et exprimit confusionem illam per unam comparationem propriam valde, dicens: {come la rena}, supple, glomeratur, {quando 'l turbo spira}. Est enim turbo circumvolutio duorum ventorum, qui circulariter agit paleam et pulverem per aerem. Et est comparatio conveniens; sicut enim arena est innumerabilis, ita isti viles; et sicut arena vilis, sterilis, ab omnibus calcatur, ab omni vento jactatur et disperditur, ita isti viles inutiles ab omnibus spernuntur et ab omni flatu fortunae jactantur, quia parva aura et modica nivecula contristat eos. Ideo bene dixit formica cicadae, dum illa tempore hiemis peteret pusillum farris, et ipsa peteret, quid fecisti in ista aestate? illa respondente, cantavi; vade, inquit, et nunc salta, et da tibi bonum tempus. Ventus etiam turbinis optime competit istis, quia non est de numero vel genere ventorum, et non durat nisi per parvam horam, et fit solum in parvo campo, non in aliqua regione, et egreditur de nubibus, et volvitur in girum, sicut recte isti, et aliquando evertit arbores et domos sicut isti. Et isti disperguntur per loca incerta, sicut pulcre ostendetur statim, et sine ordine discurrunt omnes equaliter. + +Unde subdit eos pulsos in istum aerem caliginosum inferiorem, dicens: {i cieli cacciarli}, idest, quod coeli noluerunt eos retinere, ita quod in nullo coelo remanserunt. Et ecce quare: {per non esser men belli}, idest ne obfuscaretur, in aliquo pulcritudo celorum; cum enim coeli sint corpora perfecta, a perfectis motoribus debent gubernari. {Nè lo profondo inferno li riceve}, idest, nec centrum infimum Inferni recipit eos, imo summum. Et reddit causam, {che alcuna gloria i rei avrebber d'elli}, idest, quia mali angeli haberent aliqualem contentationem ex eis, et eorum turba. Est autem hic notandum quod aliqui videntur hic dubitare de eo quod autor dicit hic de angelis mediis, quia non videtur eis bene sonare; sed certe bene dicit, quia secundum Magistrum Sententiarum aliqui angeli mali dejecti sunt in centrum terrae, aliqui remanserunt in isto aere caliginoso inferiori, qui tentant homines; imo etiam dicit quod aliqui sunt deputati solummodo ad tentandum de uno vicio. Ideo merito autor dat istis tristibus condignam societatem, primo, ratione multitudinis, quia sicut illi sunt innumerabiles in numero angelorum lapsorum, ita isti sunt infiniti in numero hominum damnatorum. Secundo, ratione loci, quia illi in aere tenebroso, et isti. Tertio, ratione vilitatis, quam participant isti et illi. Quarto, ratione discursus, quia illi semper discurrunt tentando, isti semper discurrunt mendicando. + +Ideo eleganter subdit Virgilius: {non ragioniam di lor, ma guarda e passa}, quia non est faciendus sermo de talibus nisi ita in transitu; non enim debet fieri memoria de istis. Ad quod optime facit illud quod scribit Valerius Maximus de eo qui incendit templum Dianae apud civitatem Ephesum, ut pulcerrimo opere consumpto nomen ejus per totum orbem terrarum diffunderetur. Et dicit quod bene fecerant Ephesii tollendo memoriam eius de terra per decretum, nisi quod quidam Theopompus, vir magni ingenii et eloquentiae, nomen illius in suis historiis comprehendit. Unde et Macrobius, libro Saturnalium, facit mentionem de isto mirabili templo, et dicit quod nunqam erat nominandus qui templum Dianae Ephesiae incenderat. Ideo comuni consilio Asiae decretum est ne aliquis aliquo tempore nominaret nomen eius. Ita ad propositum, ut videmus tota die, isti ribaldi incendunt ad delectationem, ut videantur scire aliquid facere, unum palacium valoris plurium milium aureorum, imo sepe unam ecclesiam. + +{Poscia ch'io n'ebbi.} Ista est tertia pars generalis, in qua autor facit specialem mentionem de uno istorum, et describit in speciali penam ipsorum. Sed autequam descendam ad literam, est praenotandum quod autor dixerat non debere fieri memoriam de istis; tamen, ut eius tractatus sit clarior, fecit singularem mentionem de uno vili pusillanimo, qui magnam fortunam suam vilissime neglexit, et tradidit alteri habendam, ut per illum talem pateat, quid vilitas et pusillanimitas operetur in minimis, quando in magna altitudine fortunae ita praecipitat hominem. Autor enim in omni genere viciosorum facit mentionem de famosioribus, ut eorum exempla plus moveant animos auditorum, sicut ipse testatur Paradisi capitulo XVII. Ad propositum ergo dicit autor, quod ex omnibus ipse elegit et recognovit animam unius, qui ex vilitate fecit magnam renunciationem. Sed quis fuit iste magnus tristis? Certe communis et vulgaris fere omnium opinio esse videtur, quod autor noster hic loquatur de Celestino quarto, qui vocatus est frater Petrus de Morono; quod multipliciter probare videntur. Primo quidem necessario videntur arguere quod autor dicit: {il gran rifiuto}, et sic antonomasice videtur debere intelligi de papatu. Certum est enim quod in mundo christiano nulla est major dignitas maximo pontificatu. Preterea dicunt quod Celestinus plus poterat promereri in labore et cura animarum, quam in quiete et ocio heremi. Unde Petrus Apostolus dicitur arguisse Clementem qui fugiebat papatum. Preterea dicunt quod Apostolus dixit: *laboravi, non fructificavi*, ita quod sufficiebat bono animo laborare, licet non multum proficeret. Preterea dicunt, quantuncumque forte Celestinus fecerit hanc magnam renunciationem bono et puro animo, tamen reputatum fuit sibi generaliter ad maximam vilitatem; quod negari non potest. Sed breviter, quicquid dicatur, mihi videtur quod autor nullo modo loquatur nec loqui possit de Celestino. Primo, quia licet Celestinus fecerit maximam renuntiationem, non tamen ex vilitate, imo ex magnanimitate; fuit enim Celestinus, si verum loqui volumus, vere magnanimus; magnanimus ante papatum, in papatu, et post papatum. Ante papatum, quia statim audita electione sua, conatus est fugere cum uno discipulo suo nomine Roberto, juvene salentino, sed ex improviso circumventus subita multitudine populi non potuit efficere quod optabat. Fuit et magnanimus in papatu; nam quamvis positus esset in summo culmine dignitatis intra amplum et papale palacium, fecit sibi arctam et heremiticam camerulam, in qua per singulos dies pro certa hora vacabat dulci ocio sanctae: contemplationis, ubi loquebatur cum Deo inter tot laboriosos et amaros strepitus hominum. Sicque vixit humilis in alto, solitarius inter turbas, inter divicias pauper fuit; et tanto magnanimior, quanto renuntiatio major. Petrus siquidem Christi primus Vicarius reliquit naviculam parvam et pauperem, hic vero Petrus successor Petri navium maximam et ditissimam dimisit, et maxime eo tempore quo erat in maximo precio, quando magna ambitione ab omnibus petebatur; ideo felicius sibi cessit quam Bonifacio, qui onus istud tanto studio quaesivit, sub quo tamen erat infeliciter moriturus. Cognoscebat enim vir sanctus Celestinus se inhabilem et inutilem officio quod invitus acceperat, tum quia erat inexpertus et ignarus negociorum seculi, assuetus diu contemplationi in silvis, non in urbibus; tum quia frustra sperabat posse facere fructum ecclesiae Dei, cum videret illos cardinales incorrigibiles, insanabiles, non posse revocari a simoniis et aliis cupiditatibus, quibus totum animum intenderant. Post papatum magnanimissimus fuit; nam deposita papali dignitate, quasi quadam gravissima sarcina, pristinam solitudinem tam avide repetebat, ut videretur captivus ab hostili carcere liberatus. Sicut enim narraverunt qui viderunt, cum tanto gaudio et letitia recedebat, ut non videretur subtraxisse humerum blando oneri, sel cervicem minaci securi. Nec mirum; sciebat enim quo redibat, nec ignorabat unde recederet. Recedebat enim ab inferno viventium, et redibat ad paradisum viventium, nisi sibi obstitisset astutia Bonifacii, qui illum captum retraxit, et retrusit in carcerem sub firma custodia, ubi, si locum mutavit, non tamen animum. Cuius mortui anima ascendens in coelum apparuit Roberto discipulo superius memorato, et persuasit ut in sancta solitudine perseveraret usque in finem, sicut a principio noluerat eum sequi quando prius tractus fuerat ad papatum. Et breviter ejus fama diffusa per totam Italiam, et ejus devotio transcendit Alpes, multisque conventibus suorum fratrum relictis, multis claruit miraculis, propter quae merita digne extitit sanctorum cathalogo numeratus. Patet ergo ex dictis quod non est standum opinioni vulgi; nam vanae voces vulgi non sunt audiendae, nec vir sapientissimus Dantes credendus est virum sanctissimum damnasse ad opinionem vulgi ignari. Quis ergo fuit iste tristissimus? Dico breviter, sine paejudicio meliorum, quod fuit Esau: iste enim fecit magnam refutationem quando renunciavit omnia primogenita sua fratri suo Jacob. Nec miretur aliquis de hoc, quia ista fuit maxima renunciatio; nam ex primogenitura Isaac patris eorum descensurus erat Christus; quod tacite praefiguravit ipse Isaac quando fecit filium jurare super femur suum. Nam non sine quare fecit fieri tam novum genus jurationis; fecit etiam istam renunciationem ex maxima vilitate, scilicet ex ventris ingluvie, pro edulio lentis. Ideo autor signanter dixit, {per viltate}. Ex quo Esau merito reponitur inter istos pultrones, viles, tristes, qui sepe pro modico cibo inducuntur ad vendendum magna bona. Unde recte videtur de numero suprascriptorum inutilium, qui nati sunt in mundo ad damnum et destructionem fructuum terrae. Si tamen quis velit omnino resistere, et dicere autorem intellexisse de Celestino, audebo dicere, nisi temerarius videar, quod honestius et sanctius de viro vili et voraci, quam de sancto et animoso. Et tamen pro excusatione autoris dicam quod nondum erat sibi nota sanctitas hominis; fecerat enim Celestinius renunciationem recenter forte per biennium antequam autor ista descripsit, et nondum erat canonizatus; nam Celestinus postea canonizatus fuit a Clemente papa quinto anno Domini millesimo CCC.o XIII.o Praeterea autor erat iratus Bonifacio, Autori exilii et expulsionis eius. Qui Celestinus donaverat sponte Bonifacio summum pontificatum. Unde autor sepissime dicit magna mala de Bonifacio, qui de rei veritate fuit magnanimus peccator; de cuius gestis multa dicentur in multis locis et capitulis. Nunc ad literam redeundum est. Dicit autor: ego Dantes {vidi e conobbi l'ombra di colui}, idest magni tristis, {che fece il gran rifiuto per viltale}, in hoc aggravat fallum, quia si fecisset magno animo non ita imputaretur sibi, {possia che n'ebbi riconosciuto alcuno in tanta multitudine}. + +Et subdit effectum illius responsionis, et dicit quod verecunde obmutuit usque ad flumen. Dicit ergo: {alor mi trassi infin al fiume}, scilicet quod non feci verbum usque quo perveniremus ad ripam Acherontis, {con gli occhi vergognosi e bassi}, et ecce quare: {temendo nel mio dir li fosse grave}, scilicet ne essem nimis molestus sibi ex importunitate vel festinantia. Est autem hic notandum, ne procedam obscure circa istum transitum Inferni, quod olim in medio Italiae, in regione Campaniae, in ea parte quae hodie vocatur Terra laboris, non longe a Neapoli civitate, sicut scribit Virgilius in VIo et in VIIo, fuit civitas Cumarum in humili colle. Ibi fuit maximum templum sibillae Cumanae, in ripa lacus qui dictus est Avernus, cuius parietes adhuc hodie apparent alti sed nimia vetustate semiruti, nec habitat aliquis ibi nisi quod variae aves faciunt nidum suum; et incolae illorum locorum adhuc ostendunt speluncam ipsius Sibillae intra domum. Est autem hic lacus Avernus celebratus carminibus poetarum, ubi dicunt fuisse descensum ad inferos, quia hic locus erat horribilis, et pestilens multiplici ratione. Primo namque lacus est parvi circuitus et circumcinctus continuis collibus, et olim erat circumdatus silvis adeo densis, ut modicum spacium remaneret sibi ad exhalandum; unde aer ibi inclusus erat nimis suffocatus. Secundo, quia sibi admiscetur aqua maris, quae ibi corrumpitur. Tertio, quia in circuitu habet venas sulphureas, quae inficiunt aquam, unde erat ibi densa caligo et fetor sulphureus adeo quod aves desuper volantes statim necabantur. Ideo merito intrantibus videbatur Avernus, idest sine delectatione. Hic Avernus habet aquas impotabiles, et gignit paucos pisces, parvos atque nigros, et nullo usui humano commodos, sed multos et maximos aliquando recipit a mari agitato et impulso in eum, qui assuefacti vivunt ibi, sed nullus piscator infestat eos. Unde vir suavis eloquentiae Boccatius de Certaldo in suo libro de fluminibus scribit se vidisse, regnante famoso Rege Roberto, tam grandem multitudinem piscium ejectam in ripas, ut videretur quid monstruosum; et omnes erant mortui, et intus nigri in sulphure fetidi ita, quod nullam animal gustabat ex illis, et dicebant viri prudentes experti de contrata quod venae sulphureae erumpentes in lacum erant tantae efficaciae ut pisces necarent. Crediderunt etiam antiqui ibi esse iter ad inferos, quia ibi fiebant sacrificia diis infernalibus sanguine humano; unde Ulixes, quem Homerus fingit viventem ivisse ad Infernum XI Odysseae, ut magni sapientes opinantur, primo, mactato Helpenore socio suo, revocavit umbras ab inferis vi sacrificiorum et incantationum, quas consuluit de futuris. Similiter postea Eneas, quem Virgilius fingit VI Eneidos etiam viventem ivisse ad Infernum, immolato Misseno tubicine suo, idem fecit. Sed Virgilius crudelitatem facti sua eloquentia voluit excusare: unde ibi est mons in mare extensus, qui de nomine Misseni Missenus vocatur. Finaliter autem Cesar Augustus hunc lacum purgavit faciens incidi et extirpari undique omnes silvas, et sic reddidit locum amenum atque salubrem. Nec miror quod in eadem parte circa praedictum lacum erumpunt fontes tepentes notabilius quam in aliqua parte Italiae, quorum aliqui emittunt cinerem sulphureum ac ferventem. Est etiam aliquis locus ibi, ubi terra sine igne visibili, sine aquis, producit salutarem vaporem et fumum medicinalem corporibus infirmorum. Ideo bene novissimus poeta Petrarca in quadam Epistola sua, quam Itinerarium vocat, dicit: sic dicere potes quod in eisdem locis convenerint remedium vitae et horror mortis. Infra Missenum etiam sunt Bajae, sic appellatae a quodam socio Ulyxis ibi sepulto, vere hibernae deliciae Romanorum; quod marmorum vestigia adhuc testantur. Haec breviter dicta sint historice de isto passu, et transitu ad inferos, qui dicitur Avernus et Acheron. Allegorice vero Acheron figurat in generali mundanam concupiscentiam, per quam omnes transeunt ad Infernum. + +{Quinci.} Hic Virgilius postquam respondit ad duo quesita per autorem, nunc respondet ad unum non quesitum, scilicet, quare superius Charon dederit sibi repulsam, et noluerit acceptare ipsum in navi. Assignat ergo nunc rationem dicens: {quinci non passa mai anima bona}. Ad intelligentiam autem istius est subtiliter advertendum quod homines dupliciter vadunt ad Infernum, idest ad statum viciorum: aliqui enim vadunt ut nunquam revertantur, scilicet qui nunquam penitendo dimittunt peccata, et moriuntur obstinati in eis, et isti finguntur transire omnes per Acherontem in Infernum nunquam evasuri. Aliqui vero sunt qui vadunt ad Infernum, idest incidunt in peccata, non tamen perseverant in eis, imo emendantur, et tales exeunt de Inferno per penitentiam. Et talis fuit autor noster. Ideo bene fingit quod transit per Infernum, postea evadit per Purgatorium, nec revertitur per viam primam, scilicet, quia non relapsus est in peccata. + +{Finito questo.} Hic autor ultimo describit transitum suum valde occulte. Unde ad intelligentiam istius passus obscuri est sciendum quod aliqui exponunt istam literam fortem leviter, et dicunt quod autor fingit se incidisse in sincopim ut transiret fetulentam paludem Acherontis sine turbatione sensus. Sed ista est frivola expositio; nam fictio nostri autoris habet altiorem intellectum. Ideo aliqui viri famosi subtilius videntur exponere: dicunt enim quod autor sub ista fictione vult dicere quod ipse intravit Infernum, idest viam viciorum, per superbiam et superbam gloriam. Sed quidquid dicant omnes, mihi videtur quod ista non sit intentio autoris, quia autor judicio meo non loquitur hic de tali introitu Inferni, de quo capitulo primo, ubi fingit se reperisse in silva obscura, et se nescire redicere quomodo intraverit illam, imo vult ostendere quomodo ductu rationis intraverit speculationem viciorum, ut illa cognita exiret. Ideo bene fingit se transivisse per somnum, idest per profundam abstractionem mentis, ita quod exivit extra se ipsum raptus in extasim, viso infelicissimo fine impiorum, qui sine spe videndi unquam celum vel Deum intrabant aeternam mortem perpetuo cruciandi. Nunc expone sic literam: {finito questo}, idest, postquam cognovi ex Virgilio, et vidi clare qualis erat via peccatorum et qualis via vitiosorum, statim {la buia campagna}, idest obscura ista riperia Acherontis, {tremò sì forte}, idest immisit in me tantum tremorem et timorem, quod adhuc remanet radicatus in mente mea. Unde dicit: {che la mente}, idest memoria, {ancor mi bagna di sudor}, quasi dicat, quod quandocumque recordor, totus sudo anxietate et angustia. Ideo dicit: {de lo spavento}, ex terrore et timore, quem tunc concepi. + +Et subdit responsionem Virgilii dicens: {e quei}, scilicet Virgilius, {che 'ntese il mio parlar coperto}, quia scilicet feceram petitionem occultam, quia cooperte tetigeram ipsam, et tacite dixeram: vos, magni philosophi et poetae, quid profecit vobis ad salutem vestra sapientia magna sine fide? Certe nihil, quia antiqui patres, qui simpliciter et fideliter crediderunt, extracti sunt de carcere isto, ubi vos estis perpetuo permansuri. + +Et ab isto transit ad aliam etatem dicens: {di Moisè legista e obediente}. Vocat Moysem legistam quia, sicut scribitur libro Exodi, Deus tradidit leges Moysi, in quibus continentur X praecepta Decalogi, quae ipse tradidit populo Hebraeorum. Et dicit, {obediente}, quia obedienter fecit omnia praecepta Domini liberando populum Dei de manibus Pharaonis, et ducendo ipsum per desertum XL annis versus terram promissionis, sicut tangitur Purgatorii capitulo XVIII et penultimo Paradisi. Deinde autor revertitur ad aliam etatem superiorem, et sic vide quod non servat certum ordinem. + +Et ultimo nominat magnum patremfamilias dicens: {Israel}, idest, Jacob, et interpretatur videns Deum, {col padre}, scilicet, Isaac, {e coi suoi nati}, idest, filiis. Fuerunt enim XII filii Jacob ex uxoribus et ancillis. Ad cuius rei cognitionem est sciendum quod Jacob, ut fugeret furorem fratris Esau, quem ipse fraudaverat benedictione et successione patris sui Isaac, ivit in Syriam ad civitatem Karan ad domum Laban fratris matris suae Rebeccae, qui Laban habebat duas filias, unam maiorem, cui nomen erat Lya, alteram minorem cui nomen erat Rachel. Sed Lya habebat oculos lipientes, Rachel vero decoram faciem, et venustum aspectum. Et ut breviter dicam, Jacob convenit cum Laban avunculo suo de custodiendo oves eius per septennium pro habenda Rachele minore, quam valde amabat. Servivit ergo VII annis, qui visi sunt sibi pauci dies prae magnitudine amoris. Adveniente autem tempore nuptiarum, Laban fraudulenter supposuit filiam maiorem Lyam, qua cognita Jacob conquestus est socero de fraude, quam sibi fecerat. Ille autem se excusavit quod non erat consuetudo in illo loco ut filiae minores prius nuptui traderentur. Deinde dedit sibi Rachel amatam cum pacto quod serviret sibi per aliud septennium. Jacob ergo, habita Rachel, praetulit amorem secundae priori. Sed Dominus videns quod Jacob despiciebat Lyam, fecit eam foecundam prole, Rachel vero sterilem. Lya ergo peperit VI filios, quorum primus dictus est Ruben, secundus Symeon, tertius Levi, quartus Judas, quintus Isachar, sextus Zabulon. Rachel habuit tantum duos filios, primum Joseph, secundum Beniamin, in cuius partu mortua est. Ideo bene dicit Augustinus: *Rachel pulcrior, sed Lya fecundior*. Jacob etiam genuit duos filios ex Bala ancilla Rachelis, scilicet Dan et Nepthalim, et alios duos ex Celpha ancilla Lyae, scilicet Gad et Asser. Ex istis autem XII filiis natae sunt XII tribus Israel, quae postea excreverunt in tantam multitudinem in Egipto, quod sexcenta milia hominum exiverunt cum Moyse tempore Pharaonis. Et hoc est cur autor fecit mentionem expressam de natis Israel, et nominat specialiter unam ex uxoribus eius amabiliorem, scilicet Rachel. Unde dicit: {e con Rachel, per cui tanto fee}; quia scilicet per XIV annos servivit Laban socero suo in pascendis gregibus. Stetit tamen per XX annos apud eum, et Laban sepe deceptorie mutavit sibi pacta. Tandem reversus est domum fratris sui factus dives, cum uxoribus, ancillis, armentis, gregibus, et prosperatus est ambulans in viis Domini, ut alibi sepe dicetur. Et hic nota, lector, quod haec habentur ex libro Genesis; et quia quotidie publice praedicantur, et nota sunt, ideo levius pertranseo, quia alia multa minus nota restant dicenda in isto capitulo. + +{Non era.} Hic autor fingit se reperire locum luminosum in dicta silva cum igne fulgenti. Ad cuius rei intelligentiam est prenotandum, quod iste ignis figurat fulgorem gloriae et claritatem famae virorum illustrium, per quod autor dat intelligi quod in isto Inferno viventium isti viri clari et famosi gaudent privilegio, quia inter alios supereminent, celebrantur, laudantur, honorantur, et sunt quodammodo sine cruciatu penarum, quia sunt sine magnis viciis, ad quae sequitur magna pena etiam temporalis, sicut patebit in processu, in singulis generibus viciorum, neque agitantur casibus fortunae, sicut vulgus, quia virtute et prudentia sua omnia moderantur. Ad literam ergo dicit autor: {Non era lunga ancor la nostra via di qua dal sono}, idest non multum iveramus post introitum primi circuli, ubi terribilis sonus lamentorum excitavit autorem dormientem, ut patuit in principio capituli: vel secundum aliam literam: {di qua dal sonno}, idest postquam excitatus sum ab illo somno; est tamen idem sensus; {quand'io vidi un foco, che vincea hemisperio di tenebre}, idest superabat et fugabat tenebras Inferni in parte illa; nam Infernus ponitur ab autore esse a centro terrae supra, ita quod est sub nostro hemisperio superiori, quod autor vocat hemisperium medietatis coeli, unde dicitur ab hemi, quod est dimidium, et sphaera. Unde hemisperium superius appellatur illa medietas celi, quae est supra terram: ita hemisperium inferius illa medietas celi, quae est infra terram; nam semper sex signa sunt supra terram, et sex infra, de quibus hemisperiis sepissime fit mentio in isto libro. Ergo bene fingit autor quod ignis vincebat hemisperium superius, quod est hemisperium tenebrarum, quia gloria istorum claret per totum, et vincit tenebras ignorantiae et viciorum aliorum. + +Et tangit aspectum ipsorum dicens: {avean sembianza nè trista nè lieta}. Hoc potest intelligi dupliciter: uno modo, quod non habebant spem neque penam: vel tangit habitum sapientis, qui tenet medium virtutis in omnibus. Videtur ergo dicere, quod erant viri autorizabiles, graves, et maturi. + +{Quegli èe Omero poeta soprano.} Ad quod notandum quod autor eleganter fingit Virgilium facere istam commendationem de Homero, quem summopere studuit imitari in omni opere eius. Homerus namque fecit duo opera principalia, quorum primum vocavit Yliadam, in quo describit bella Trojana et gesta Achillis, quem super omnes nititur commendare in strenuitate armorum; et est istud opus magnum distinctum in XXIV libros. Secundum opus intitulavit Odisseam, in quo tractat de peregrinatione Ulyxis, et intendit ipsum commendare super omnes a virtute prudentiae; et est istud opus similiter magnum et distinctum in XXIV libros. Et in ista Odissea Virgilius imitatus est ipsum Homerum in primis VI libris suae Eneydos. Sicut enim Homerus describit peregrinationem Ulyxis, qui erravit X annis per mundum, ita Virgilius peregrinationem Eneae, qui erravit VII annis. Et sicut Homerus describit Infernum XI Odisseae, ita Virgilius in VI Eneydos. Quantum autem ad Iliadam Virgilius imitatus est Homerum in aliis VI libris Eneydos, in quibus describit bella Eneae, sicut Homerus bella Achillis. Ergo bene Virgilius praefert Homerum ceteris. Non tamen credas, lector, Virgilium ex hoc debere minus laudari, imo uterque est dignus venerari. Nam sepe Virgilius in multis excedit Homerum, et mirabiliter addit, minuit, et immutat; et inter alia videtur Virgilius commendandus, quod summe amat brevitatem, Homerus autem prolixitatem. Haec pro nunc dicta sint de Homero, de quo alia dicentur Purgatorii capitulo XXII. + +{L'altr'èe.} Hic Virgilius nominat secundum poetam, quem juste praefert aliis poetis Latinis, Horatium scilicet, quia Horatius tradidit artem poeticam, et fuit magister ipsius Virgilii et Ovidii, maximus moralis. Fuit autem Horatius poeta italicus de Venusia civitate Apuliae, corpore parvus, sermone brevis: unde Augustus, cuius tempore floruit, erat solitus dicere quod non faciebat maiores epistolas quam ipse esset: et descripsit satiram, idest materiam reprehensoriam. Unde dicit: {l'altro èe Orazio satiro}, qui sint poetae satiri dictum est primo capitulo, {che viene}, idest qui secundus sequitur post Homerum, et venit obviam nobis. + +Deinde nominat tertium poetam, scilicet Ovidium, dicens: {Ovidio èe il terzo}. Hic Ovidius fuit italicus de Sulmone civitate Apuliae. Fuit vir mirabiliter amorosus et graciosus, fuit magnae scientiae et facilis eloquentiae, scripsit multa suaviter et jocunde, sed venit in indignationem Augusti, qui relegavit ipsum in Sythiam, ubi fere omnia pulcra opera conscripsit. Fecerat tamen Romae suum majorem, qui dicitur Methamorphoseos, in quo mirabiliter contexuit fere omnes fabulas vel fictiones, quae tamen pro majori parte, fuerant apud Graecos per multa secula ante, quarum multae inseruntur ab autore in isto poemate, ut patebit in discursu; et finaliter mortuus est in illo exilio. Et nota, quod autor ponit hic Ovidium ratione ingenii, non vitae, qui fecit illud votum infame et foedum: *Dii facerent omnes actu moreremur in illo*; laudavit enim eam mortem, tamquam felicem, in eo, in quo maxime vita est turpis et brutalis. Ultimo nominat quartum poetam, dicens: {e l'ultimo èe Lucano}. Hic Lucanus fuit natione Hispanus, nepos Senecae moralis, qui mortuus est eodem genere mortis, eodem tempore, eadem de causa cum Seneca, quia deprehensi sunt in coniuratione Pisoniana, sicut patet apud Cornelium Tacitum. Hic Lucanus claruit Romae tempore sevissimi Neronis, qui ponitur ultimus, vel quia fuit post praedictos tempore, vel quia fuit magis excellens historicus et orator quam poeta, unde non fuit laureatus, quia videtur descripsisse historiam veram, scilicet bellum civile inter Cesarem et Pompeium; unde Isidorus, qui et ipse Hispanus fuit, dicit quod Lucanus non est numerandus inter poetas, sed potius inter historicos. Tamen de rei veritate Lucanus multa finxit et poetice scripsit, unde ipse saepe vocat se poetam; ideo bene autor adnumeravit ipsum inter poetas. Et nota hic, lector, quod aliqui conantur subtilius exponere istam fictionem, et dicunt quod per istos quatuor poetas principales autor dat intelligi quatuor virtutes cardinales, scilicet per Homerum justitiam, ideo dat sibi ensem signum justiciae: per Horatium prudentiam, qui moralissimus docet omnem virtutem moralem quarum prudentia est principalis ductrix et regulatrix: per Ovidium temperantiam, qui tradit artem amandi et remedium amoris: per Lucanum fortitudinem, qui describit gesta fortium virorum. Verumtamen, licet ista expositio videatur pulcra, tamen judicio meo nihil facit ad propositum, nec est de intentione autoris, quoniam autor in isto libro Inferni intendit solum cognitionem viciorum, non virtutum; sed in Purgatorio intendit cognitionem et aquisitionem virtutum. Unde in principio Purgatorii fingit se primo videre istas quatuor in figura stellarum; et circa finem Purgatorii fingit se recipi et investiri ab istis quatuor dominabus, scilicet virtutibus moralibus. Dico ergo quod autor introducit istos quatuor tamquam excellentiores poetas, qui fecerunt sibi viam ad poetandum post ipsum Virgilium; praecipue illi tres poetae latini, quia Homerum non novit ipse nisi mediante Virgilio, nam Virgilius imitatur Homerum, ut iam plene patuit supra, et accepit Dantes tres insignes poetas latinos in triplici stilo, Horatium in satira, Ovidium in comedia, Lucanum in tragedia. + +{E più.} Hic autor addit alium honorem maiorem salutatione, quia scilicet receperunt in consortium ipsorum. Unde dicit: {e più d'onor ancor assai mi fenno}, et ecce quem, {ch'esser mi fenno de la loro schiera}, idest societate ordinata et armata stilis suis, quibus dimicabant. Et dicit: {sì ch'io fui sesto tra cotanto senno}. Sed hic est diligenter advertendum quod multi ad expositionem istius literae dixerunt, quod Sextus fuit quidam fatuus florentinus, et quod autor vult dicere quod ipse fuit quidam fatuus respective inter istos sapientes; unde dicunt quod autor non numerasset se inter praedictos. Sed sic dicentes sunt vere fatui in hoc; non enim considerant quod autor praesumpsit imponere silentium duobus ipsorum, scilicet Ovidio et Lucano, ut patet infra capitulo XX ubi dicit: {taccia Lucano, taccia Ovidio}. Et si dicis quomodo autor se laudavit, dico quod hoc est licitum sepe honesta de causa; sciebat enim Virgilius quod inconveniens est laus, quam quis praedicat de se ipso, et tamen inducit Eneam se laudantem et dicentem: *sum pius Eneas* etc. quia erat exul, profugus, et ignotus. Ita autor hic se honeste comendat, ut ostendat se merito potuisse tantum opus; nam si vocasset se insanum, ut isti insani dicere volunt, tunc abrogasset fidem operi suo; et hoc erat dicere: nescio quid scripserim et dixerim. Et nonne omnes poetae se laudaverunt? Quotiens Virgilius se comendat in Buccolicis, Georgicis, et Eneidis, ubi dicit: *Fortunati ambo*. Horatius dicit: *Libera per populum posui vestigia princeps*. Ovidius in fine de Transformatis: *iamque opus exegi*. Lucanus: *Quantum Smirnaei* etc. Quid Lucretius poeta? Discurre per totum librum Boetii, et videbis si vir ille, non modo sapiens, sed sanctus, se ubique commendat. Praeterea nonne autor noster alibi sepe se comendat expressius et clarius in multis locis, et firmiter praemittit sibi famam, ut potest patere inquirenti? Sed supponatur quod autor noluerit nec debuerit se laudare, adhuc stat litera autoris in proprio sensu, quia si fuisset asinus, tamen erat sextus inter illos; unde clarius se exponit infra in fine istius capituli, ubi dicit: {la sesta compagnia in dui si scema}. Ergo bene patet quod autor vult dicere se fuisse sextum in numero illorum; et bene et juste potuit collocari inter eos, tamquam socius Virgilii. + +{Così.} Hic autor ostendit quomodo cum dictis poetis ipse pervenerit ad hospicium sapientiae. Unde dicit: {così andamo infino alla lumera}, idest ad locum luminosum et clarum, de quo dictum est supra. Et dicit: {parlando cose che 'l tacer èe bello}. Et hic nota quod multi circa istam literam multa somniare videntur, non minus vane quam in litera precedente. Sed inter alios aliqui videntur subtilius coniecturare sensum istius literae; dicunt enim quod autor, conferendo cum istis poetis, dicebat cum admiratione vel querela: o Deus, quare isti, qui luxerunt tanta sapientia et virtute, sunt damnati? Sed ista non est vera intentio literae, quia superius in isto capitulo iam doluit de hoc, ubi dixit: {Gran duol mi prese al cor quando lo 'ntesi}. Ideo dico breviter quod autor non vult aliud dicere, nisi quod illud quod erat pulcrum loqui et disputare inter philosophos et poetas paganos, est pulcrum tacere inter christianos; et ecce exemplum clarum, quod sepe accidit de facto. Aliqui magni philosophi et magistri artium vadunt ad aliquem excellentem et famosum doctorem theologiae, et privatim in camera sua vel in studio suo conferunt et tractant de rebus naturalibus cum rationibus et demonstrationibus naturalibus, sicut de origine animae, de productione mundi, de felicitate humana, de eternitate motus, et multis talibus. Collatione finita, ille idem doctor ascendit pulpitum, et publice praedicat ad populum. Quis dubitat quod pulcrum est hic tacere, ea, quae erat pulcrum loqui cum illis valentibus viris? Ita ad propositum vult dicere Dantes: illud quod erat honestum et licitum dicere inter illos poetas paganos, esset inhonestum et inutile narrare nunc, christianis potissime, quia autor est christianus, et opus suum scribit ad doctrinam et informationem christianorum salutarem. Ideo bene dicit: {che 'l tacere èe bello}, quia tractant fabrilia fabri; nam de una et eadem re aliud sentiunt philosophi, aliud poetae, aliud astrologi, aliud theologi. Et dicit a simili: {sì com'era 'l parlar colà dov'era}, idest ibi, ubi eram ego Dantes inter praedictos poetas; quasi dicat conclusive, non intendo hic loqui de talibus. + +Et dicit, {difeso intorno d'un bel fiumicello}. Et hic nota quod aliqui sic exponunt literam istam, scilicet, quod per istum fluviolum autor figurat affectionem discendi; sed mihi potius videtur quod per fluviolum figuret vanitatem mundi, quam bene repraesentat per fluviolum pulcrum, quia fluit et transit cito et irrevocabiliter velut aqua; et licet videatur pulcra, est tamen et parva et brevis. Et ista vere defendit castellum, quia hostes sapientiae, scilicet ignorantes et viciosi iam funditus evertissent et ipsam sapientiam et ipsos sapientes, nisi vanitas et voluptas mundi detineret eos occupatos, quia non sentiunt delectationem nisi sensibilium. Unde mater Neronis retraxit eum a studio philosophiae, dicens quod erat contraria imperanti, ut dicit Suetonius. Ergo bene qui sequuntur vana non possunt intrare castellum sapientiae. + +Et explicat autor suum introitum dicens: {intrai con questi savii per sette porte}, idest, per principia VII scientiarum. Sed contra videtur quod autor debuerit potius intrasse domum philosophiae cum Aristotele, Socrate et Platone, qui fuerunt principales magistri ipsius sapientiae, ut dicetur paulo post. Ad hoc dicendum quod autor considerat hic philosophiam et artes stricte, prout sunt necessariae et accomodae poetae; est enim poetria quaedam philosophia velata. Unde nota quod verus poeta debet scire omnes scientias, non quidem plene, sed saltem terminos omnium scientiarum. Unde merito Aristoteles, et Horatius in sua poetria assimilat poeticam picturae; sicut enim non potest esse bonus pictor qui non noverit de omnibus rebus aliquid, ita et poeta, qui non sciverit de omnibus scientiis, ut patet discurrendo in toto poemate suo. + +{Io vidi.} Hic autor incipit specialiter nominare quosdam, et primo dicit se vidisse Electram. Ad quod nota, lector, quod non debes mirari si autor praemittit hanc unam feminam omnibus viris insignibus hic nominandis, quia ipsa fuit radix nobilissimae plantae, scilicet trojani et romani generis; ideo autor, volens commendare nobilitatem utriusque gentis, incipit ab ista tamquam ab antiquo principio nobilitatis. Fuit enim Electra filia Atlantis, mater Dardani, quem dicitur concepisse ex Jove; qui Dardanus fuit primus autor Trojae; fuit autem italicus de terra Coritho, quae hodie, ut aliqui volunt, dicitur, Cornetum. Corinthum autem denominatum est a Coritho rege vetustissimo, marito dictae Electrae. Ex quo patet, quod falsum et frivolum est quod quidam dicunt, scilicet, quod Dardanus fuit de civitate Fesularum, nam fuit de Coritho, ut scribit Virgilius et alii multi. Ideo bene dicit: {io vidi Elettra con molti compagni}, quia maxima multitudo descendit ex ista nobili radice. + +Unde statim se declarans nominat duos principes Trojanae gentis, dicens: {tra i quai conobbi Ettor et Enea}, Hector filius Priami, vir fortissimus quidem praelio, prudens consilio, pius animo, de quo dicebat Priamus quod non videbatur filius hominis, sed divinus, ut dicit Philosophus. De Enea multa dicta sunt in primo capitulo, et sepius dicetur in multis locis et capitulis. Hunc autor ponit parem Hectori, sicut Virgilius facit etiam, quia fuit fortis et pius. + +{Vidi Camilla.} Hic nominat mulierem nobilem mirabilem, de qua iam multa scripsi primo capitulo. Fuit enim virgo strenua, quae, ut scribit Virgilius VI Eneidos, fuit de gente Volscorum, de civitate Priverno. Inter alios auxiliatores Turni venit ad prelium virgo bellatrix, quae non assuefecerat manus colo et fuso, lino et stuppae, sed armis, quae in velocitate vincebat ventos, ut non currere, sed volare videretur, ita ut omnes mirarentur illam euntem egregie. Ideo merito numerat eam inter viros valentes. {E la Pantasilea.} Hic nominat aliam mulierem famosiorem. Ad cuius cognitionem plenam est sciendum, quod invenio quatuor reginas Amazonum nobiles et famosas inter alias, quarum prima Marpesia maxime regnum ampliavit: secunda Horithya, tempore magni Herculis: tertia Penthasilea tempore belli Trojani: quarta Telestris tempore magni Alexandri. Post Horithyam Penthasilea obtinuit regnum, quae tempore belli Trojani venit in auxilium Trojae contra Graecos, ubi mirabilia fecit strenuitate armorum. Tandem post multas probitates interfecta fuit a Pirro filio Achillis. Et hic nota quod autor ex omnibus reginis praedictis voluit potius hic nominare Penthasileam, quia plus famae meretur, quia pugnavit contra Graecos apud Troiam, qui fuerunt olim viri fortissimi, et aliae reginae solum pugnaverunt contra Asianos vilissimos. Et bene numerat Penthasileam inter viros, quia ipse Virgilius dicit de ea: *Audetque viris concurrere virgo*. + +Nunc dicit de primo conditore romanae libertatis, scilicet Bruto. Ad quod est brevissime sciendum quod hic Brutus simul cum Spurio Lucretio patre Lucretiae et Collatino marito eius, spoliavit regno Tarquinium Superbum septimum et ultimum regem Romanorum, quia Sextus filius ipsius Tarquinii stupraverat ipsam Lucretiam, cujus indignitatis dolore ipsa se gladio occilit in praesentia patris, viri et ipsius Bruti, sicut latius patebit VI capitulo Paradisi. Dictus est autem Brutus, quia diu dissimulavit se fatuum et insipientem, tamquam animal brutum sine ratione, usque ad stuprum Lucretiae, quando vidit tempus ulciscendi de Tarquinio Superbo, qui interfecerat sibi fratrem eius. Et hic nota quod autor notanter dicit: {quel Bruto che cacciò Tarquino}, ad differentiam aliorum multorum Brutorum, qui fuerunt post istum, et praecipue utriusque Bruti, qui prodidit Caesarem, quem autor iste ponit in centro Inferni in ore Luciferi. Nota etiam quod autor debuisset dicere {Tarquinio}, sed dixit {Tarquino}, tum propter consonantiam rhithmi, unde et Virgilius sic sepe dicit propter versum, tum propter comunem usum loquendi, quia vulgariter et comuniter dicitur {Tarquino}. Tarquinia enim fuit olim civitas Tusciae, in parte ubi est hodie castrum nobile nomine Cornetum, de quo paulo ante facta est mentio, de qua Tarquinia venit olim Tarquinus, qui dictus est Priscus, qui fuit quintus rex Romanorum, et vocabatur proprio nomine Lucumon, sed denominatus est Tarquinius a dicta civitate Tarquinia; nam venerat olim de Graecia, de civitate Corintho. + +Ex praedictis vide quare autor ordinate post Brutum nominat Lucretiam, dicens: {Lucrezia}. Ista fuit uxor Collatini praenominati, qui fuerat de genere Tarquiniorum, unde et ipse vocatus est Tarquinius Collatinus, ab oppido Collatia, ubi se interfecit dicta Lucretia; ipse etiam Brutus fuit de genere Tarquiniorum. Falsum est ergo penitus quod multi dicunt quod Lucretia fuit filia vel uxor Bruti, sicut Brunettus Latinus; hanc enim historiam scribit eleganter Titus Livius libro primo ab urbe condita. Et nota quod autor merito nominat istam inter viros illustres, quia, ut dicit Valerius Maximus, Lucretia per malignum errorem naturae sub corpore femineo habuit animum virilem. Sed contra; quomodo autor ponit Lucretiam sine pena quae se ipsam interfecit? unde Augustinus primo de Civitate Dei pulcre disputat contra eam et multum eam arguit; unde dicit: *si adultera, cur laudata? si pudica, cur punita? punivit enim alienum scelus in se ipsa*. Dicendum breviter quod autor loquitur de Inferno moraliter, ut alias dictum est, et dicetur. Post Lucretiam nobilem et pudicam dominam romanam, quae se occidit amore gloriae, nominat aliam, quae mortua est laudabilius amore viri, scilicet Juliam; unde dicit: {Julia}. Haec Julia, de qua hic loquitur autor, fuit filia Julii Caesaris et uxor Pompeii, quae, ut dicit Valerius, stans gravida ad fenestram, visa veste viri sui sanguinolenta, suspicata Pompeium fore mortuum, vel vulneratum, subito emisit partum et spiritum. Et nota quod multae aliae fuerunt Juliae Romae, sicut Julia animata ipsius Caesaris, et Julia soror Augusti, et Julia filia Augusti, nobilissima meretrix, et aliae multae. Post Juliam filiam Caesaris nominat uxorem Catonis inimicissimi Caesaris et contemporanei ejus, dicens: {Martia}. Ista, vivente adhuc Catone et volente, nupsit Augusto, vivente adhuc primo viro. Ista Martia fuit honestissima, qualis conveniebat viro honestissimo Catoni, de qua dicetur plene Purgatorii primo capitulo. Tamen forte autor melius posuisset Portiam filiam Catonis eiusdem, quae audita morte viri sui Bruti, quaerens ferrum quo se occideret, nec inveniens, recurrit ad ignem, et prunas accensas immisit in os suum, et sic se necavit inaudito genere mortis. Post aliquot laudabiles romanas autor ultimo flectit se ad mulierem romanam magnanimam valde, dicens: {e Corniglia}. Ad cuius intelligentiam est sciendum quod autor non loquitur hic de Cornelia uxore Pompeii, quamvis multum laudata sit a Lucano; multae enim fuerunt Corneliae, sed loquitur de Cornelia filia magni Scipionis Affricani, quae fuit mater Graccorum, mulier quidem virilis et magnanima; habuit XII filios ex marito suo Sempronio Gracco, quorum duo viri audacissimi, scilicet Tiberius Graccus et Caius Graccus, praesumpserunt per favorem plebis occupare dominium urbis, et ambo et brevi trucidati sunt cum complicibus suis a parte nobilium. Quo signiificato Corneliae, dum quedam mulier diceret, heu te miseram! respondit: nunquam me felicem negabo quae Graccos genui. De ista Cornelia pulcra dicentur Paradisi capitulo XV. + +{E solo.} Hic autor nominat ultimum, scilicet Saladinum, Soldanum Babilonem. Ad cuius notitiam habendam est sciendum quod Saladinus fuit vir alti cordis, cuius animosa virtus non solum fecit eum ex parvo homine magnum Soldanum Babiloniae, sed etiam contulit sibi magnas victorias super reges Saracenos et Christianos. Inter alias magnificentias eius unam breviter percurram cum delectatione memorandam. Tempore namque Salalini fuit ordinatum magnum et generale passagium per Federicum primum qui cognominatus est Barbarussa, per Ecclesiam Romanam, et generaliter per omnes reges et dominos Christianitatis ad recuperandam Terram Sanctam, quam ipse Saladinus occupaverat. Quod Saladinus magnanimus et circumspectissimus praesentiens, proposuit videre personaliter omnes apparatus Principum Christianorum, ut cautius et facilius posset providere saluti sui status. Compositis itaque rebus regni sui, assumptis solummodo duobus sociis prudentissimis, quibus maxime confidebat, finxit se peregre proficisci in habitu mercatoris, mutatis nominibus sibi et sociis et familiaribus, qui fuerunt alii tres, ita quod fuerunt sex in societate. Saladinus ergo ingressus iter transivit primo in Armeniam, et de Armenia in Constantinopolim, et hinc per Graeciam devenerunt in Siciliam, considerantes caute et investigantes de omnibus, quae parabantur a dominis illarum regionum in partibus illis; et de Sicilia venit in Apuliam, et de Apulia Romam, ubi multum sensit de intentione Papae, et de Roma venit in Tusciam. Deinde transiens Apenninum, devenit in Lombardiam, et transiverunt per Mediolanum et Papiam; sciebat enim Saladinus, inter alias multas linguas, linguam latinam. Deinde egressus Italiam transcurrit Provinciam, Franciam, Hispaniam, Angliam, et alia regna Occidentis, quae contra eum se accingebant et armabant; et per Alemaniam retransivit per mare in Alexandriam plene informatus de omnibus quae habebat facere ad sui defensionem. Exercitus autem maximus Christianorum transiens in Syriam pervenit ad civitatem Achon, ubi in exercitu fuit maxima infirmaria et pestilentia. Residuum eorum, qui evaserant ab epidemia, fuerunt quasi omnes capti. Et ecce magnanimitatem Saladini. Ipse habuit consilium cum suis quid esset agendum de captivis hostibus: alii dicebant quod interficerentur: alii quod detinerentur: alii quod fieret eis potestas redimendi se. Sed Saladinus, vere magnanimus, spretis omnium consiliis, libere dimisit omnes, et dedit omnibus potestatem rebellandi et restaurandi bellum contra eum. Ideo bene dicit autor: {e solo in parte vidi el Saladino}. Et signanter ponit ipsum solum, tum quia iste solus inter Saracenos potissime videtur dignus fama; omnibus enim Saracenis videtur eripuisse virtutem, sicut Jeronimus omnem virtutem sclavorum, cum ex Saracenis pauci habeantur famosi; tum quia fuit singularissimus in virtute temporibus suis. + +{Quivi.} Hic autor nominat duos philosophos proximiores Aristoteli, unum a sinistris scilicet Socratem, alium a dextris scilicet Platonem. Socrates fuit magister Platonis, qui totam philosophiam conatus est reducere ad mores, ut dicunt Valerius, Augustinus, et multi; unde dixit Socrates quod virtus et scientia erant idem. Fuit enim homo maximae bonitatis, inauditae patientiae et constantiae. Plato magister Aristotelis, homo maximae sapientiae, sed maioris eloquentiae, fuit vir divinus; unde eius dicta multum consonant fidei christianae, ut sepe dicit Augustinus in suo de civitate Dei. Fuit philosophus et poeta, tamen a juventute fuit palestrita, cursor et cantor, ut scribit Apuleius. Et hic nota quod autor merito ponit istos tres praecipuos philosophos simul, quia Aristoteles physicus, Plato methaphysicus, Socrates ethicus: Aristoteles tamen, sicut Caesar, omnia fuit. Ideo dicit: {Quivi vid'io Socrate e Platone, che 'nanzi agli altri più presso li stanno}. + +{Democrito}. Hic autor nominat alium philosophum grecum, quem describit a singulari opinione falsa, quam Philosophus impugnat primo Physicorum. Ad intelligentiam autem huius opinionis plenam est notandum, quod Aristoteles primo Physicorum et primo de Generatione scribit, quod ex antiquis philosophis quidam posuerunt plura principia rerum naturalium, quidam unum tantum. Et ponentium unum alii posuerunt aquam, ut Tales: alii ignem, ut Heraclitus: alii aerem, ut Dyogenes. Ponentium autem plura, alii dixerunt ipsa esse infinita; alii ponebant duo, sicut Parmenides ignem et terram: alii tria, scilicet ignem, aerem et aquam: alii quatuor, sicut Empedocles, qui ponebat quatuor elementa, et addebat alia duo, scilicet litem et amicitiam. Eorum vero qui posuerunt infinita, alii diversa genere, ut Anaxagoras; alii eadem genere, ut Democritus et Leucippus, qui ponebant corpora minima, quae athomos vocabant. Dicebat ergo Democritus esse infinita corpora indivisibilia, differentia figuris, situ, ordine; et ponebat mundum esse factum a casu ex talibus corporibus minimis, quasi seminibus omnium quae generabantur, ita quod ex eis primo facta sunt quatuor elementa; et spatium, in quo mundus est, dicebat esse vacuum et infinitum, quia unumquodque componitur ex his, in quae resolvitur. Ad propositum ergo dicit autor: {Democrito che 'l mondo a caso pone}. Huius opinionis fuit etiam Epicurus. Et hic nota quod iste Democritus fuit magnus naturalis, et homo magnae speculationis, qui sibi oculos eruit ut videret verum, et veri hostem populum non videret. Unde Tullius lib. Tusculanarum quaestionum scribit: *Democritus oculis perditis non poterat discernere alba et nigra, sed bona et mala, aequa, iniqua, honesta, turpia, parva et magna discernere poterat*. + +{Diogene.} Nominat alium philosophum grecum. Iste reputaretur hodie quidam sanctus, nam contempsit omnino mundum, amavit mirabiliter paupertatem, sobrietatem, temperantium, damnans omnia superflua et mollia; volebat enim celum pro suo tecto, dolium pro domo, baculum pro equo, manum pro cuppa; et multa similia dici possent de homine isto satis extraneo. Fuit valde rigidus, unde vocatus est Cinicus, idest caninus, quia mordaciter et publice latrabat et arguebat homines a viciis eorum. Fuit etiam alius Dyogenes Babilonicus. Dyogenes graece, latine dicitur diis genitus, sicut sepissime scribit Homerus. {Anaxagora.} Hic nota, lector, quod hic est diligenter, insistendum, quia videtur quod autor melius dixisset Pitagora quam {Anaxagora}. Nam, sicut scribit Augustinus VII de Civitate Dei circa principium, et ut alii multi dicunt, duplex fuit genus philosophorum, unum grecum, aliud italicum. Grecum habuit principium a Talete, de quo hic dicitur; italicum vero habuit principium a Pithagora, qui tamen fuit grecus de insula Samo, sed venit in Italiam, scilicet in Calabriam, quae olim magna Grecia vocabatur, et fecit studium suum in Crotonia civitate tunc temporis florentissima. Iste primus reperit nomen philosophi, nam cum prius vocarentur sapientes, Pithagoras interrogatus quis ipse esset, respondit: sum philosophus; quod idem est quod amator sapientiae. Visum enim fuit viro sapienti nimis arrogans vocare se sapientem. Ergo ad propositum, si Pithagoras fuit princeps philosophorum italicorum, et Thales grecorum, recte Pithagoras ponitur juxta Thaletem; et forte autor scripsit Pithagora, sed litera corrupta est; quod tamen non audeo dicere, quia sic invenio in omnibus textibus. Fuit tamen Anaxagoras magnus philosophus, cuius opiniones sepe impugnat Philosophus. Dicit ergo: {Anassagora e Tale}. Hic Thales fuit de Mileto civitate, unde vocatus est Milesius, de quo refert Philosophus libro Politicorum qualiter per astrologiam, cuius erat peritissimus, ditatus semel ex olivis ostendit quam facile sit philosopho ditari. + +{Empedocle.} Hic autor breviter colligit tres alios philosophos, et primo nominat Empedoclem. Iste fuit Siculus, cuius opiniones sepe Philosophus impugnat, de cuius principali opinione dicetur infra capitulo XII. Fuit etiam poeta, ut scribit Horatius in fine suae poetriae, qui volens inquirere causas incendii montis Etnae ardentis, cecidit in ignem et mortuus est ibi; unde Horatius irridens eum dicit quod ipse frigidus saltavit in ardentem Etnam. Eamdem mortem fecit postea Plinius Veronensis simili de causa. {Heraclito.} Iste appellatur tenebrosus, quia scripsit multum obscure; unde Philosophus III Rethoricorum dicit quod est laboriosum punctare dicta Heracliti, quia non est manifestum si vocabulum debet trahi ad id quod est prius, an, ad id quod est posterius, sicut in principio unius sui Libri dicit: *Sermonis importuni semper imperspicaces homines fiunt*. {E Zenone.} Iste Zeno, sicut scribit Valerius libro III, capitulo III, vir magnae scientiae et eloquentiae promptissimus persuasor virtutis, cum posset in secura libertate vivere in patria sua Melia in Grecia, transivit in Siciliam, et venit Agrigentum civitatem, ubi regnabat Phalaris tirannus crudelissimus, confidens virtute et lingua posse removere Phalarim ab impietate sua; sed cum nihil proficeret, incitavit juvenes nobilissimos civitatis ad liberandam patriam. Quod cum pervenisset ad aures Phalaris, convocato populo in forum, coepit facere ipsum torqueri vario genere penarum, querens quos haberet complices conjurationis; sed Zeno nullum nominavit, imo amicos fidelissimos tiranni accusavit, et suspectos fecit, et positus inter tormenta exprobrabat Agrigentinis vilitatem et timiditatem. Ex quo animi civium concitati irruerunt in Phalarim cum furore, et ipsum cum lapidibus mactaverunt; et sic, ut dicit Valerius, non vox humilis, non plantus miserabilis unius seniculi positi in tortura, sed fortis exhortatio mutavit animum et fortunam totius unius civitatis. Alius Zeno philosophus fuit, qui dum torqueretur ab alio tyranno, qui dictus est Learcus, cuius mortem ipse procuraverat, usus magna astutia finxit se velle dicere verbum secrete in aure illi, propter quod depositus a tortura, observata opportunitate, apprehendit auriculam tiranni cum dentibus, nec dimisit donec ipse privatus est vita, et Learcus parte corporis; nam ipse aurem detruncavit, et ipse a famulis truncatus est. + +{E vidi.} Hic autor nominat duos praecipuos, unum phisicum, alterum poetam, et primo Dyascoridem, quem describit specialiter a materia, de qua scripsit. Ad quod sciendum, quod iste Dyascorides fuit antiquus phisicus et magnus medicus, qui, sicut ipse scribit in Prohemio libri sui post juventutem suam ad habendam cognitionem rerum circumivit multarum regionium terras militarem vitam exercendo, et sic omnes provincias girando didicit; et post completa stipendia studiose et diligenter laboravit ostendere virtutes, naturas, et potestates herbarum, arborum, aromatum, lapidum, et multarum rerum. Dicit ergo: {e vidi el bono accoglitor del quale}, idest, bonum collectorem rerum. Unde nota quod, {il quale}, non est hic nomen relativum, sed debet exponi {del quale}, idest, de qualitatibus, quia scilicet in praedicto libro suo collegit qualitates et proprietates herbarum et specierum, quem postea secutus est Serapio et Galienus. {E vidi Orfeo.} Orpheus fuit magnus poeta theologus, de quo facit mentionem Philosophus primo de anima, cuius fabulam famosam scribit Virgilius quarto Georgicorum, et Ovidius in Maiori, et Boetius in III et alii multi. Iste igitur Orpheus fingitur suo suavissimo cantu placasse feras, firmasse flumina, movisse montes; et dicunt aliqui, sicut Fulgentius: qui Orpheus fuit magnus musicus, et quod in hoc figuratur virtus musicae, quae naturaliter omnes oblectat. Sed quidquid dicatur, Orpheus fuit poeta eloquentissimus, et fecit librum de Sacris Liberalibus, quem interdum allegat Macrobius in libro Saturnalium; unde per suavem cantum debet intelligi dulcis eloquentia, qua placabat omne genus ferarum, sicut homines qui sunt leones per altam superbiam, lupi per violentam rapacitatem, tigres per inhumanam crudelitatem, sues per obscenam libidinem; firmabat flumina, idest vagos, instabiles; movebat montes, idest duros et inflexibiles, et ita de multis. Iste Orpheus habuit uxorem sibi carissimam nomine Euridicem, quae cum discurreret per flumina et prata, quidam pastor nomine Aristeus ex amore insecutus est eam. Illa fugiens, morsu serpentis, qui latebat in herba, mortua est, et tracta ad Inferos. Orpheus inconsolabiliter dolens et moerens descendit ad Inferna, et ibi placavit omnia monstra Inferni, ita quod recuperavit uxorem, sed cum pacto ut non retrospiceret sibi a tergo donec non esset extra Infernum; sed amor, qui vincit omnia, compulit ipsum retro flectere se in extremo exitu Inferni, et statim perdidit uxorem irrecuperabiliter. Allegorice Orpheus est vir summe sapiens et eloquens. Euridice, sibi dilectissima, est anima eius rationalis, quam summe amat usque ad mortem, Aristeus pastor est virtus, quae naturaliter sequitur animam, sed illa fugiens per prata et flumina, idest delectamina, mordetur a serpente, idest fallacia mundi, et sic moritur moraliter et descendit ad Infernum, idest ad statum viciorum. Sed Orpheus vadit ad Infernum pro recuperatione animae suae, sicut similiter Dantes ivit, et placavit omnia monstra Inferni, quia didicit vincere et fugare omnia vicia, et supplicia viciorum. Sed Dantes, numquam respexit a tergo, quia nunquam redivit ad vicia more canis, sed Orpheus, quia non servavit legem datam, perdilit omnino animam suam, et sic fuit error novissimus pejor priore. Ideo fecit miserabilem finem, quia postea mulieres de Tracia, unde fuit ipse Orpheus, totum dilaniaverunt eum crudeliter, et membra dejecerunt in Ebrum flumen Traciae, cuius morientis lingua frigida vocabat Euridicem suam, sed tarde. + +Post Orpheum debet sequi Linus in ordine; nam, sicut scribit Augustinus XVII de Civitate Dei, Orpheus, Linus, et Museus fuerunt primi poetae theologi. Linus enim propter eius excellentiam dicitur a Virgilio filius Apollinis, qui Apollo est Deus sapientiae, Deus poetarum. Et adverte quod aliqui textus habent Alano, sed hoc ex ignorantia dictum est; nam Alanus non meruit reponi in numero istorum, nec locari juxta Tullium, quamvis sit commentator modernus Rhetoricae novae Tullii. {Tullio.} Hic autor ponit simul duos latinos philosophos eloquentissimos. Tullius fuit de Arpino, parvula civitate Campania, filius cuiusdam fabri, tamen virtute, scientia, et eloquentia sua factus est civis romanus, Senator et Consul, qui summo labore, consilio, et ingenio Romam praeservavit a pestifera conjuratione Catilinae, et ipsam exornavit doctrina literarum, moribus, et eloquentia. Fuit enim princeps totius latinae eloquentiae sine pari, unde Seneca: *par eloquium imperio romano*; quod testantur omnes excellentissimi. Unde Augustinus de Civitate Dei: *unus ex numero doctissimorum atque omnium eloquentissimus Marcus Tullius Cicero*. Hic Tullius fuit proscriptus ab Antonio, et interfectus in gratiam eius a quodam ingratissimo, quem sua lingua liberaverat a morte. Huius mortem indignissimam dolet Augustinus in suo de Civitate Dei, et Valerius Maximus cum maximo dolore dicit: *qui digne fleat mortem Ciceronis alius Cicero non extat*: quasi dicat, quod esset opus alio Cicerone eloquentissimo ad deplorandum juste mortem ejus. Multas et magnas laudes facit de Cicerone Plinius VII naturalis historiae, ubi dicit: *Tu Antonium proscripsisti*, etc. quas omitto gratia brevitatis. Et vide quod autor merito praefert Tullium Senecae, quia Tullius fuit prior tempore et scientia; nam, teste Jeronimo, si Tullius non fuisset, Seneca non esset; et inde multum miror de quibusdam, qui volunt praeponere Senecam Tullio; sed credo quod non bene et plene viderunt omnia dicta Tullii, quae sunt magis sparsa, ubi dicta Senecae sunt magis collecta et cumulata simul. {E Seneca.} Hic nominat alium socium, quem describit a singulari doctrina, in qua maxime excelluit, scilicet a scientia morali; unde dicit per excellentiam, {e Seneca morale}. Ad quod facit quod scribit Plutarcus philosophus, magister Trajani imperatoris, qui scribit in suo libro, qui graece Parallila appellatur, latine vero, Comparationes, quod Graecia nullum habuit parem Senecae in moralibus. Sed credo quod Plutarcus voluit complacere Trajano, quia Seneca fuerat hyspanus cordubensis, et Trajanus etiam traxerat originem ab Hispania olim; nam Aristoteles fuit major moralis, et naturalis, quam Seneca. Nam Seneca non fuit tam bonus naturalis, sicut moralis, ut patet ex libro ejus, qui intitulatur De naturalibus quaestionibus; unde Albertus magnus naturalis sepe reprobat eius opiniones. Non curavit sibi multum de eloquentia, ut scribit Quintilianus Orator egregius IX, De institutione oratoria, cum tamen alias summe commendaverit ipsum. Sed dicit Policratus quod Seneca fuit tanto melior Quintiliano sapientia, quanto Quintilianus fuit melior Seneca eloquentia. Hanc differentiam facit Augustinus de Civitate Dei inter Varronem et Ciceronem. Sed hic oritur dubitatio quare autor posuerit Senecam inter damnatos, cum tamen Jeronimus ponat ipsum libro virorum illustrium? Dicendum quod autor prudenter et caute fecit, quia videns repugnantiam opinionum posuit ipsum medium nec inter punitos nec inter beatos. Unde et modernus poeta Petrarcha dicit se ignorare an Seneca sit salvus; Seneca siquidem videtur aliter vixisse, aliter scripsisse. Unde Augustinus de Civitate Dei, loquens de Seneca, dicit: *illustris populi romani Senator, quod agebat arguebat, quod colebat reprehendebat, quod culpabat, adorabat*. Quamvis etiam Seneca totiens et tantum commendaverit paupertatem, tamen semper fuit ditissimus cum Nerone pessimo hominum, cui voluit renunciare et assignare maximas divitias suas, quando non potuit. Tandem Nero fecit sibi denunciari quod eligeret sibi mortem, quia Seneca sciverat de conjuratione Pisoniana facta contra Neronem, unde ille intravit balneum cum flebotomia etc., prout haec patent apud Cornelium Tacitum. Sed certe quicquid dicatur de homine isto, laudabilissimus mihi videtur, quia moralissimus, studiosissimus. Vel potest dici quod autor dicit signanter {Seneca morale}, ad differentiam Senecae poetae, qui scripsit tragedias. Seneca autem tragediarum autor, fuit alius de stirpe eius, sicut potest probari ratione et autoritate. Ratione, quia Seneca in ea tragedia, quae intitulatur Octavia, praedicit mortem Neronis, quod facere non potuit nisi fuisset propheta. Autoritate, quia Sidonius in quodam suo libro metrico dicit expresse quod duo fuerunt Senecae, quorum alter morum censor, alter tragediarum autor. Alias multas autoritates et rationes ad praesens omitto, de quibus alibi dicam. + +{Euclide.} Hic nominat alios duos simul, quorum unus, scilicet Euclides, fuit inventor geometriae: alter, scilicet Ptholomaeus, fuit inventor astrologiae. Euclides igitur claruit Athenis, tempore Platonis, de quo dicit Valerius quod lapicidae, fabricaturi aram Minervae, consuluerunt Platonem, sed Plato remisit eos ad Euclidem tamquam ad magnum magistrum suae artis. {E Tolomeo.} Tolomeus sicut dicit translator Almagesti in Prologo, fuit vir in scientia artium valde potens, excellentior aliis, in duabus artibus subtilis, scilicet Geometria et Astrologia, et fecit libros multos. Fuit autem natus et educatus in Alexandria terra Egipti, et ibi consideravit cursus siderum cum instrumentis, tempore Adriani regis, et fecit suum opus in Rhodo, et non fuit Tolomeus iste unus regum Tolomeorum, sicut aliqui extimant, sed nomen eius fuit Tolomeus. Tolomeus fuit in statura mediocris, colore albus, in incessus largus, habens pedes subtiles, in maxilla dextra habens signum rubeum, barba ejus erat spissa et nigra, dentes anteriores habebat discopertos a gingivis et raros, os parvum. Erat bonae loquelae et dulcis, fortis irae, et tarde sedabatur, multum spatiabatur et equitabat, parum comedebat, multum jeiunabat, redolentem habens anelitum, et indumenta nitida. Mortuus est Tolomeus anno vitae suae LXXVIII. + +{Ipocras.} Hic autor nominat tres excellentissimos medicos, quorum primus princeps medicorum fuit Ipocras, vir magnae scientiae, et maximae sobrietatis et continentiae, pauca tamen scripsit. Fuit de insula Choo, et floruit tempore Artaxersis regis Persarum. {Avicenna.} Iste fuit per multa secula post Galienum, tamen praefertur sibi merito. Fuit enim Avicenna universaliter excellens in omni parte medicinae et collegit artificialiter omnia dicta Galieni, et redegit ad ordinem et brevitatem. Fuit enim Galienus diffusissimus, et multa volumina fecit, in quibus multa superflua dixit. Unde ipse Avicenna dicit, quod Galienus multa scivit de ramis medicinae, pauca vero de radicibus. Fuit autem Galienus de Pergamo civitate, et floruit tempore Antonini Pii, sicut ipse scribit. Avicenna fuit filius regis Hispaniae, vir magnae virtutis et scientiae, emulus Averrois. + +{Averrois.} Hic ultimo autor, post philosophos et medicos, nominat singulariter, et per se magnum philosophum et medicum, scilicet Averroim, quem describit ab eius maxima excellentia; iste enim dicitur fuisse alter Aristoteles. Fuit tamen superbissimus omnium philosophorum, conatus semper damnare dicta Avicennae. Fuit enim conterraneus eius, quia ambo fuerunt de Corduba civitate Hispaniae, de qua etiam fuerunt Seneca et Lucanus, ut paulo ante supra dictum est. Felix ergo civitas, quae tales alumnos genuit. Damnavit etiam omnem sectam fidei, cuius contrarium fecit Avicenna, qui dicit quod unusquisque debet colere fidem suam. Sed hic statim obicitur: quomodo autor posuit istum sine pena, qui tam impudenter et impie blasfemat Christum dicens, quod tres fuerunt baratores mundi, scilicet Christus, Moyses, et Macomettus, quorum Christus, quia juvenis et ignarus, crucifixus fuit? Dicendum breviter quod autor loquitur hic de Inferno morali, sicut et in ceteris viris illustribus qui ponuntur hic. Vult enim per hoc ostendere quod in isto nostro Inferno viventium isti gaudent privilegio honoris, laudis, et summae comendationis inter alios. Et dicit notanter: {che 'l gran comento feo}, ad differentiam Themistii, qui fuit primus comentator Aristotelis. Fecit etiam Averrois Librum in medicina, qui dicitur Colligeth, in quo est multa subtilitas et magna difficultas. + +Et subdit quod iste circulus, licet sit minor priore, tamen continet maiorem penam. Unde dicit: {e tanto più dolor}, idest cingit tanto plus doloris, quam primus circulus superior, {che punge a guaio}, idest, quod pena istius secundi circuli est tanto major praedicta prima, quam pungit hominem dolorose, et compellit ipsum ad clamandum heu!; quod non facit superior pena. Ad quod notandum quod superior pena primi circuli non potest proprie dici pena quia est pena damni, non sensus; sed praesens pena et omnes inferiores possunt dici vere penae, quia in omnibus damnatis, de quibus est dicendum est pena sensus et damni. Est etiam notandum quod ista est minor pena respectu inferiorum; nam autor in isto Inferno primo punit leviora crimina; deinde paulatim procedit ad graviora, quia secundum quod homo plus habet de culpa, debet poni magis in terram, et prope centrum terrae, magis longe a Deo. Contrarium autem facit in Purgatorio. Ad propositum ergo autor primo tractat de minori peccato inter capitalia, scilicet de luxuria, quia istud vicium, licet sit majoris infamiae, tamen est minoris culpae, quia est naturale, comune, et quodammodo necessarium. + +Deinde describit locum et penam, dicens: {io venni in loco muto d'ogni luce}, idest privatum lumine et obscurum. Et dicit: {d'ogne luce}, ad differentiam superioris circuli, in quo erat in parte lux et lumen. Et nota quod hic locus merito fingitur sine luce omnimoda, quia istud vicium luxuriae maxime extinguit lumen rationis, et etiam quia quaeritur fieri in occulto et in obscuro ex naturali verecundia, ut per se patet. Et describit qualitatem penae dicens: {che mughia}. Pena autem est haec, quod isti luxuriosi amorosi impetuose rapiantur a ventis contrariis, et invicem collidantur vel confringantur sicut undae maris tempestuosi exagitati a contrarietate ventorum. Hoc enim facit autor multis rationibus; primo, quia in mari insurgunt venti varii et contrarii, qui habeat excitare maximas tempestates; ita ut in homine luxurioso insurgunt variae et contrariae passiones, sicut spes, timor, letitia, tristitia, quae continuo concutiunt mentem ejus, lacerant et distrahunt ad diversa: secundo, quia mare sic denominatur ab amaritudine, quia amarum; nulla autem pestis amarior quam amor; unde qui prius dixit, amor etc.: tertio, mare tempestuosum estuat et fervet per ebullitionem fluctuum; ita corpus luxuriosi fervet calore naturali, et bullit sanguis in eo etiam sepe calore accidentali, quia isti tam effrenatae luxuriae, propter quam sunt hic damnati, sepe irritant libidinem cibis et vinis calidis diversimode, et venter vino estuans de facili despumat in libidinem: quarto, mare post tempestatem, quando quiescit, fetet: ita luxuria post factum emittit fetorem, et fastidium parit: quinto, mare continuo consumit suum litus paulatim: ita luxuria paulatim consumit corpus luxuriosi, imo aes et personam: sexto, in mare sunt magna pericula, naufragia et incommoda, damna, affanna; ita ex luxuria oriuntur maxima scandala et dispendia, magna mala, exterminia generalia et particularia, sicut incendia urbium, caedes hominum, strages bellorum, mortes suorum, ut statim patebit. Praeterea, si nullum aliud malum sequeretur ex luxuria, finis eius est penitentia. Unde Demosthenes bene dixit: *nolo emere tanti pretii poenitere*,sicut dicetur infra capitulo XVIII. Ergo ad literam redeundo, bene dicit autor de loco isto, {che mughia come fa mar per tempesta}. + +Et restringit tempestatem dicens: {se da contrarii venti è combattuto}, sicut proprie a Borea et Austro, qui sunt venti violenti, oppositi, quorum unus venit a septentrione, alter a meridie; unus frigidus, alter calidus; ita una cogitatio inflammat animum, alia infrigidat, facit enim argumenta diversa pro et contra; et certe venti contrarii non ita collidunt, frangunt et lacerant fluctus maris inquietos, sicut diversi cogitatus exagitant, confligunt mentem amentis amantis, et sic ex uno argumento transit in contrarium et revertitur ex hoc in illud. Quid putas dixisse Achillem, quando captus amore Polissenae pulcerrimae filiae hostis, cui fecerat tot magna et irreparabilia damna, inter quae interfecerat Hectorem virum optimum Trojanorum? Quid dicebat juvenis nomine Mundus, quando amoratus erat de Paulina pudicissima mulierum Romanarum? Quid Phedra, quando capta erat amore privigni sui Ipoliti? Quid Mirrha capta amore patris Cinarae? Quid discurro per exempla, quae sunt infinita? Unusquisque quaerat exemplum in se ipso, si unquam sensit passionem amoris. + +Et ideo bene subdit: {nulla speranza li conforta mai, non che di posa, ma di minor pena}, et vult sententialiter dicere quod non solum non sperant quietem, sed non possunt solummodo sperare minorationem penae, quod est peius. Et do exemplum, ut si quis in mundo isto condemnetur ad perpetuum carcerem cum certa pena, puta, pane et aqua, et ego dicam de tali condemnato, ipse nunquam potest sperare alleviationem penae, nedum totalem liberationem. Hoc autem est verum de Inferno essentiali, quia ibi nunquam potest esse spes quietis; etiam de morali, quia insatiabilis est delectabilis appetitus, ut pulcre figuratur in fabula Titii, cuius jecur vultur semper rodit, et consumptum semel iterum renascitur, quae fabula ponitur in fine capitulo XXXI huius Inferni. + +{La prima.} Hic Virgilius respondet ad petitionem autoris explicans aliquas, et primo describit Semiramim a virtute et vicio, tangens imperiosam potentiam eius; quia Semiramis, quamvis luxuriosa, tamen fuit magnanima et valorosa multum. Sed ut sciatur plene quae fuerit ista Semiramis, et quis Ninus, cui ipsa successit, oportet praescire quod, sicut scribit Justinus breviator Trogi libro primo, Ninus secundus rex Assiriorum, filius Beli, primus movit bella vicinis, et domuit populos vi armorum usque ad terminos Libiae et decessit relicto filio Nino puero cum uxore Semiramide postquam regnaverat annis LIV. Semiramis ergo, non audens committere gubernationem tanti regni filio inhabili propter etatem tenellam, nec etiam accipere per se imperium palam, quia tot et tantae gentes vix obedirent viro suo, nedum feminae, simulavit se esse filium Nini, et filium suum esse uxorem eius; quod faciliter facere potuit tum quia mater et filius erant similis staturae mediocris, et ambo habebant eamdem vocem subtilem, et similem qualitatem lineamentorum. Ideo assumpsit vestem longam ad tegenda brachia et crura, et velamentum ad tegendum caput et ne videretur aliquid occultare novo habitu, praecepit ut populus eumdem habitum indueret, quem morem postea tota illa gens tenuit, et sic ab ipso principio credita fuit puer. Deinde rex magna gessit, quibus gestis manifestavit se populo, et causam suae dissimulationis, nec hoc diminuit potentiam et gloriam eius, imo reddidit eam admirabiliorem, quia ipsa mulier non solum excesserat alias feminas, sed etiam viros viribus et virtutibus. Haec Semiramis Babiloniam condidit et altissimis muris cinxit, et multa alia gloriosa fecit; nam, non contenta terminis regni acquisitis a viro suo, etiam movit bellum Indiae, quam nunquam quisque intravit praeter eam et Alexandrum magnum. Ultimo cum petisset concubitum filii sui, ab eo interfecta fuit, et merito, postquam regnaverat per XLII annos. Ad propositum ergo autor praemittit Semiramim ceteris, quia fuit magna mater luxuriae; primo, quia fuit prima femina imperatrix et regnatrix in Oriente, ubi viget luxuria. Secundo quia habuit imperium in Babilonia, quae fuit mater fornicationis a principio usque in finem; nam a principio fuit Semiramim praedictam, in fine habuit Sardanapalum regem omnium hominum luxuriosissimum, de quo dicitur Paradisi capitulo XV. Tertio, quia nimis enormiter fuit corrupta luxuria, ut patet ex dictis et dicendis. His praemissis, nunc veni ad literam, quam ordina sic: {Questi}, scilicet Virgilius, {mi disse alotta}, idest tunc, {la prima di color, di cui tu vuoi saper novelle, fu imperatrice di molte favelle}, quia habuit multas nationes sub se; vel hoc dicit quia ibi est facta divisio linguarum; unde Babilon interpretatur confusio, de qua confusione dicetur infra Inferni capitulo XXXI. Et hic nota, ut videas altum animum unius feminae, quod Semiramis fecit tria miranda, per quae ostenditur magnanimitas et magnificentia sua. Primum, quia condidit mirabilem Babilonem, ut aliqui volunt, et eam cinxit muro amplissimo, quod nullus negat. Secundum, quia ipsa traxit Tigrim et Eufratem, duo maxima flumina, ad regiones suas siccas, ut dicit Pomponius Mella. Tertium, quia, ut scribit Valerius, Semiramis audita rebellione Babilonis, cum faceret sibi fieri tricas, et una iam facta, altera dissoluta, sicut stabat, arreptis armis cucurrit ad expugnandam civitatem. Fortuna adjuvit virtutem; nam nunquam facta fuit altera trica, donec tota civitas sub eius imperium redacta est. + +Et dicit: {tenne la terra che 'l Soldan corregge}, scilicet Babiloniam. Et hic nota, lector, quod istud non videtur aliquo modo posse stare, quia de rei veritate Semiramis nunquam tenuit illam Babiloniam, quam modo Soldanus corrigit, quae fuit postea per multa secula annorum; quod possum multipliciter probare: primo, ratione loci, quia nulla magna Babilon fuit in Assiria in regione Caldeae, ista vero in Egipto: secundo, ratione temporis, quia ista Babilon Egipti fuit per mille annos post illam: tertio, ratione conditoris, quia illa magna Babilon fuit edificata per Nembroth secundum testimonium Sacrae Scripturae, vel per Ninum sive Semiramim, secundum testimonia autorum gentilium, ut iam dictum est; haec autem edificata fuit a Cambise secundo rege Persarum: quarto, quia illa antiqua Babilon fuit olim destructa per Cirum regem Persarum, et ibi est hodie desertum, et nullus habitat nisi serpentes; ista autem est nunc de praesenti in magno flore, et haec est illa, quam Soldanus nunc corrigit. Ad hoc dicunt magni sapientes quod autor pro certo erravit improvide; sed ad defensionem autoris dico, quod autor noster vult dicere quod Semiramis in tantum ampliavit regnum, quod tenuit etiam illam terram, quam Soldanus tenet, quia ipsa habuit Egiptum sub imperio suo, imo addidit Ethiopiam regno suo, quasi dicat: Semiramis non solum tenuit Babiloniam antiquam, sed tenuit Egiptum, ubi est modo alia Babilonia. + +{L'altra.} Hic autor nominat aliam famosam reginam, quam describit ab amore et genere mortis. Quomodo autem Dido fuerit amorata de Enea, et quomodo se occiderit propter eius recessum, patet eleganter apud Virgilium, et quotidie vulgi ore celebratur. Sed hic est attente notandum quod istud, quod fingit Virgilius, nunquam fuit factum, neque possibile fieri, quin Eneas, teste Augustino in lib. de Civitate Dei, venit in Italiam per trecentos annos ante Didonem. Ipsa etiam Dido non se interfecit ob amorem laxivum, imo propter amorem honestum, quoniam Jarbas rex Affricae petebat eius conjugium, et ipsa non volens nubere alteri, et non valens contradicere potentiae eius, in cuius regno fundaverat Carthaginem, praeelegit mori, et seipsam interfecit; fuit enim pudicissima femina, sicut scribit Jeronimus contra Jovinianum hereticum. Sed statim objicies, lector: cur ergo Virgilius finxit hoc? Dicendum quod multiplici de causa. Primo, quia voluit ostendere quod imperium romanum debebat dominari toto orbi; ideo fingit quod Eneas primus autor imperii habuerit tres uxores, unam in Asia, et haec fuit Lavinia filia regis Latini; tertiam fingit ipsum habuisse in Africa, scilicet Didonem, ut per hoc daret intelligi quod populus romanus, descensurus ab Enea, debebat de jure habere totam terram sub potestate sua, sicut vir habet uxorem sibi subjectam, et juste dominatur ei. Secundo, ut ostendat quod odium implacabile, quod semper fuit inter Romam et Carthaginem, habuerit originem et initium a primis autoribus utriusque imperii, scilicet ab Enea et Didone; unde ipse Virgilius introducit ipsam Didonem dicentem, et imprecantem in recessu Eneae: *Litora litoribus* etc. Tertio, et videtur melior ratio, quia moraliter loquendo Eneas est juvenis amans, unde dicetur filius Veneris, qui dum navigat in Italiam, idest tendit ad virtutem, ubi tamquam in portu requiescat, subito rapitur per tempestatem amari amoris a via recta et defertur in Libiam, idest libidinem; unde Affrica regio calidissima bene figurat ardorem luxuriae, et ibi captus voluptatibus obliviscitur sui honorabilis propositi, nec scit inde recedere nisi tandem miseratione. Ideo bene Virgilius inducit Mercurium nuncium Jovis, qui retrahit eum inde, et dirigit in ipsam viam suam a qua incaute recesserat. Et tu dices: non debuit Virgilius ex hoc facere viduam honestissimam, meretricem. Dico quod excusatur pro tanto, quia non inveniebat aliam reginam in Affrica, quam posset accipere; licet, quicquid dicatur, mihi satis displicet quod ista clarissima domina tam indigne fuerit infamata. Sicut enim Semiramis luxuriosa fundavit imperium Assiriorum, ita Dido pudica imperium Penorum semper emulum Romanorum. Nunc ad propositum autor ponit Didonem amorosam, quia sequitur Virgilium, et fingit Virgilium hoc dicere. Ad literam ergo dicit: {L'altra èe colei che s'uccise amorosa}, idest Dido, quae interfecit se ob amorem Eneae cum desereret ipsam. Tamen veritas aliter se habet, ut dictum est, quia Eneas nunquam fuit in Affrica, nec unquam vidit Didonem. De hac materia dicetur amplius Paradisi capitulo IX. + +{Poi.} Hic autor nominat tertiam reginam famosissimam, de qua brevissime pertransit, quia de Cleopatra dicetur saepe alibi, et praecipue VI capitulo Paradisi. Ista fuit famosissima et sagacissima mulierum: Cleopatra siquidem regnum Egypti sagaciter recuperavit; nam et Cesarem, qui omnium victor erat, ipsa vicit et vinxit, regnum magnifice tenuit, viriliter defensavit, animose perdidit. Autor tamen describit eam specialiter a luxuria praedominante, dicens: {poi}, idest post Semiramim et Didonem, {èe Cleopatra luxuriosa}. Sed videtur quod autor male dicat, quia Cleopatra non videtur adulterata nisi cum Cesare, a quo in pretium libidinis obtinuit regnum Egypti, et petiit transferre romanum imperium in Egyptum. Si dicis de fratre suo Tolomeo, vir suus erat, quod erat irreprehensibile secundum legem gentis suae. Si dicis de Antonio, sponsus ejus fuit. Si dicis quod autor loquitur hic large de luxuria pro luxu, hoc nihil valet, quia autor hic tractat de libidine venerea. Dicendum est breviter quod autor bene dicit, et quod merito appellat eam luxuriosam, quoniam Cleopatra adulterata est cum omnibus regibus orientalibus, ut dicit Cornelius Tacitus. Non ergo mireris si autor posuit Cleopatram unam de tribus reginis notabilibus, quae sic magnanima fuit etiam in vicio, pro quo ponitur damnata. Nam sicut amicus ejus Cesar adulteratus est cum multis reginis, et tamen non debent taceri aliae virtutes, ita Cleopatra adulterata est cum multis regibus, et tamen non debent taceri laudes ejus. + +Et continuo autor exequitur consilium Virgilii, dicens: {movi la voce}, idest, ego Dantes movi vocem, et coepi loqui et dicere: {o anime affannate}, idest affectae passione fortis amoris, {venite parlar a noi s'altri nol nega}. Hoc dicit quia dubitabat forte quod non possent remorari ad loquendum secum, quia ita velociter portabantur a vento. Ideo dicit: {sì tosto come 'l vento a noi li piega}, idest, plicavit. Sed ne procedam obscure in tractatu istorum duorum spirituum, est sciendum quod in nobili provincia Romandiolae, in civitate Arimini, Johannes Sancatus, sic denominatus quia erat crure claudus, filius Domini Malatestae senioris, qui primus acquivisit dominium Arimini, vir corpore deformis, sed animo audax et ferox, accepit in uxorem Franciscam filiam Domini Guidonis Veteris de Polenta, Domini Ravennae, dominam corpore pulcram et vagam. In istam exarsit Paulus frater dicti Johannis, homo corpore pulcer et politus, deditus magis ocio quam labori. Cum ergo dicti Paulus et Francisca conversarentur simul sine suspicione, tamquam cognati, legebant semel in camera ipsius dominae in uno libro vulgari de Tabula Rotunda, in quo scriptum erat quomodo Lancillotus olim captus est amore reginae Zinevrae, et quomodo per mediatam personam, scilicet Galeottum, principem insularum longinquarum, conjuncti sunt simul ad conferendum de amore eorum; et quomodo dictus Lancillotus virtute istius collationis cognito amoroso igne fuit osculatus ab ipsa regina. Cum ergo predicti Paulus et Francisca pervenissent ad dictum passum, ita vis istius tractatus vicit ambos, quod continuo deposito libro devenerunt ad osculum, et ad cetera, quae sequuntur. Hoc autem in brevi significato Johanni per unum familiarem, ambos simul in dicta camera ubi convenerant, mactavit. + +{Amor.} Hic Francisca narrat quomodo et quare ipsa redamaverit ipsum; et volens se excusare dicit breviter, quod amor est tantae virtutis et potentiae quod semper cogit personam amatam redamare amantem, et e converso; et ideo non potuit facere quod non redderet vicem suam tali amatori. Dicit ergo: {Amor ch'a nullo amato amar perdona}, idest, amor qui non remittit alicui amato amare amantem, {mi prese del piacer costui sì forte}, idest ita me strinxit ad complacendum isti de mea pulcra persona; {che come vedi ancor non m'abandona}, quia sicut videre potes ita sumus ligati simul amore post mortem sicut fuimus in vita. Sed hic nota, lector, quod sententia praemissa est saepe falsa. Certum est enim quod sepe quis amat unam et non redamatur ab ea, et e converso. Ad hoc aliqui volentes salvare dictum autoris dicunt quod magis debet considerari affectus quam effectus. Unde dicunt quod nisi sit natus ex saxo amatus amat amantem; sed hoc est penitus falsum; nam de rei veritate multae fuerunt et sunt acerbissime odientes amantes, imo aliquae prociderunt eis nasum a facie cum dentibus, imo aliquae occiderunt se ipsas, sicut scribit Augustinus primo de Civitate Dei, et paulo supra hoc narravi de Didone quae potius elegit sibi mortem quam amorem nuptialem regis Jarbe. Et posito quod esset verum nihil faceret ad propositum quia isti devenerunt ad effectum, et omnes de quibus autor est supra locutus. Ad hoc dicunt alii confirmantes istam sententiam esse veram: Si vis amari ama; et dicunt quod ista est vera intentio autoris quia ipse ponit eamdem sententiam Purgatorii capitulo XXII. Dico breviter quod autor noster loquitur ibi de amore virtutis quae fundatur super honesto, ideo sententia est ibi vera. Hic vero loquitur de amore voluptatis qui fundatur supra delectabili, ideo hic sententia est falsa; et certe nimis miror de quibusdam qui videntur hoc credere et tenere cum videamus clare falsitatem istius sententiae. Quot milia sunt stabulariorum, leprosorum, ribaldorum quorum aspectum horribilem omnes fugiunt, qui amant reginas et nobiles dominas formosas et virtuosas! ergo redamabunt ipsos si viderint se amari ab eis? nimis est hoc absurdum inconveniens; sed ut cito veniam ad veram intentionem autoris, considera subtiliter, lector, quod autor non ponit istam sententiam tanquam veram, sed fingit istam mulierem luxuriosam hoc dicere ad excusationem sui, sicut sepe loquitur mulier amorata quando loquitur de suo fallo et delicto patenti, quod negare non potest. Dicit enim: ego non sum de natura angelica vel saxea; quomodo poteram non amare eum qui me tam ardenter amabat, et qui sponte subivit tot pericula et mortes pro me! Ergo bene dixit autor in persona istius meretricis. Et sic nota quod multa talia dicta autorum sepe male intelliguntur, quia non consideratur quomodo, et quare et quando dixerint. + +unde subdit: {elle giacean per terra tutte quante fuor ch'una}, et ista erat anima Ciachi, {ch'a seder si levò}, erat enim ita gravata infirmitate quae non potuit se erigere nisi ad sedendum, {ratto ch'ella ci vide passar davante}: sic facit saepe infirmus decumbens in lecto quando videt amicum familiarem sibi venire ad se. Sed ne procedam in aliquo obscure videamus quis fuerit iste Ciachus. Est ergo sciendum quod tempore nostri autoris paulo ante sui expulsionem, fuit in civitate Florentiae quidam civis nomine Ciachus, qui in vicio gulositatis excessit omnes qui fuerint suo tempore, et etiam in praeterito de quibus esset memoria; vir aliter bene moratus et satis placidus, plenus scomatibus et pulcris dictis, et quia eius parva facultas non poterat satisfacere debito gulae, quae est nimis importunus exactor, factus est ioculator mordax et visitabat domos nobilium et divitum qui epulabantur splendide et pinguiter, et cum invitatione et sine invitatione, semper tendebat quo maior spes ciborum et poculorum vocabat eum: de cuius loquacitate et scurrilitate dicetur plenius infra capitulo VIII. Et nota hic quod aliqui mirantur quod autor faciat hic mentionem de uno ioculatore tractans de vicio gulae, qui poterat dicere de multis et magnis principibus. Sed certe bene facit si dat tam vile vicium tam infami generi personarum; quamvis enim multi nobiles divites et potentes fuerint viventes splendide et gulose, non vixerunt serviliter amore ventris, sicut isti qui posuerunt finem suum et felicitatem suam in edacitate et bibacitate, et vendiderunt suam libertatem suadente gula; ideo bene dixit lupus cani, quod nolebat fieri servus amore ventris. Nota etiam quod autor potius voluit ponere istum quam alium, tum quia melius noverat eum, tum quia Florentini, quamvis sint comuniter sobrii in cibo et potu, tamen, quando regula fallit, excedunt gulositatem omnium hominum mundi, sicut testantur duo alii Florentini poetae, scilicet Petrarcha et Boccacius. + +{E quelli.} Hic autor ponit responsionem Ciachi ad interrogata, qui primo respondet ad primam petitionem, et dicit, quod cives civitatis divisae devenient ad vulnera, mortes et expulsiones. Ad cuius rei cognitionem est praesciendum, quod Florentia erat in maiori flore et potentia, quam unquam fuerit, in MCCC, in quo anno autor noster inceperat istud opus floridum. Sed, ut plerumque fit, res secundae pepererunt discordiam; nam tota civitas divisa est, primo inter nobiles, secundo inter populares, in duas sectas, scilicet Alborum et Nigrorum. Quae partialitas primo habuerat originem in civitate Pistorii in domo magna et potenti Cancellariorum, sicut dicetur infra capitulo XXXII. Sed cito iste morbus contagiosus transiverat Florentiam et infecerat totum corpus civitatis, repletum malis humoribus. Nam, ut dicit Valerius, nullum vitium finitur ibi ubi oritur. Partis Albae fuit principium et caput quidam miles, nomine Verius de Circulis. Erant autem Circuli tunc temporis arrogantes et superbi, tum quia erant valde divites et potentes, tum quia venerant paulo ante a rure ad civitatem; et nulla erat tunc maior societas in Florentia. Partis vero Nigrae fuit principium et dux alter miles nomine Cursius de Donatis, qui tempore suo non habebat parem in Italia. Erant autem Donati nobiles ab antiquo, non divites, sed sagaces. Circuli habebant maiorem sectam in populo, quia videbantur magis favere Reipublicae, ideo penes eos erat quasi totum regimen: Donati autem magis videbantur intendere ad dominium. Sed Bonifacius VIII volens obviare scandalo quod parabatur Florentiae, misit pro Domino Verio, et rogavit, quod faceret pacem cum Domino Cursio, vel quod committeret rem sibi, promittens se facturum sibi unum Cardinalem, et multas alias gratias. Verius, licet aliter prudens, noluit parere Papae; imo dixit, quod non habebat guerram cum aliquo. Et sic infecto negotio reversus est Florentiam. Et, ut breviter dicam, uno sero al unum tripudium Dominarum orta lite inter aliquos de utraque parte, fuit amputatus nasus uni Recoverino de Circulis; et hoc fuit principium magni mali. Alia vice Circuli invaserunt Dominum Cursium de Donatis, sed fuerunt repulsi turpiter. Deinde Cursius, celebrato consilio cum suis, decreverunt mittere ad Papam, ut faceret venire unum de domo Franciae, qui deponeret Circulos et populum. Quo scito fuit bannitus cum multis suis sequacibus, et multi eorum relegati. Bonifacius ergo, procurante Domino Cursio, qui semper sequebatur Curiam, et Domino Gerio de Spinis, qui erat Mercator Bonifacii, vocavit Karolum sine Terra, qui erat frater Philippi Pulcri Regis Franciae. Qui Philippus paulo post fecit mori istum Bonifacium; et fecit venire istum Karolum tamquam paciarium, ut pacificaret Florentiam, et deinde iret in auxilium Karoli II contra Siciliam; dans sibi intelligere, quod faceret ipsum eligi Imperatorem Romanorum, vel saltem locum tenentem Imperii. Karolus ergo in MCCCI venit Anagniam ad Papam Bonifacium cum quingentis equitibus francis: Et non intravit Florentiam propter partialitates praedictas. Regentes autem in Florentia, sentientes Karolum venire, miserunt legatos ad eum; quibus ille benigne respondit, quod veniebat, pro bono pacis. Intravitque Florentiam cum sua gente inermi et receptus fuit cum magno honore. Post paucos deinde dies voluit dominium, et potestatem pacificandi cives. Et continuo convocatis Prioribus, nobilibus et multitudine populi, iuravit conservare civitatem in bono et pacifico statu; et continuo contrarium fecit de consilio Domini Musatti Francesii, militis Florentini, qui venerat semper secum de Francia in Italiam, et suis expensis conduxerat eum, et corruperat magnis donis et denariis, quia erat pecuniosissimus in partibus Galliae. Ante ergo quam reverteretur domum, Karolus fecit armari gentem suam, et introduxit Dominum Cursium de Donatis cum aliquot amicis suis. Tunc quidam Dominus Schiatta de Cancelleriis, Capitaneus Florentiae, cum CCC equitibus, offerebat se Prioribus et Circulis ire ad capiendum Dominum Cursium. Sed Dominus Verius dixit: permitte tantum ipsum venire. Confidebat enim in favore et furore populi. Populus autem sine capite erat totus territus. Et breviter: Cursius sine resistentia, clamantibus suis: Vivat Dominus Cursius, ivit ad carceres, liberavit captivos. Quo tumultu Priores timentes fugerunt de Palatio; et sic discursum est ad praedam ad domos Alborum, et duravit quinque diebus cum magna ruina. Deinde haec pestis transivit in Comitatum cum magnis incendiis et populationibus. His rebus gestis, Karolus reformavit civitatem pro suo velle. Et cardinalis Matheus de Aquasparta venit Florentiam, qui alia vice fuerat ibi, et non potuerat componere partes. Et fecit fieri multas paces et affinitates, et voluit ordinare officia comuniter; sed Nigri, qui erant fortes, non permiserunt. Unde ipse turbatus recessit, et dimisit civitatem interdictam. Pax parum duravit; nam Simon filius Domini Cursii interfecit quemdam Dominum Nicolaum de Circulis, et vulneratus ab eo decessit; qui Simon erat iuvenis valentissimus. Taudem aliqui viri praecipui de parte Alba citati, timentes comparere, recesserunt, alii Aretium, alii Pisas, alii Pistorium, qui adhaeserunt Ghibelinis exulibus de Florentia, de quorum numero fuit Dantes; et eorum bona confiscata sunt per Karolum. Et sic vide, quomodo fuit destructa pars superba Alborum per Karolum sine Terra in MCCCII. Karolus deinde cum Roberto filio Karoli II ivit in Siciliam cum magna classe et numeroso exercitu. Sed inde cito recessit cum turpi pace, et redivit in Franciam, perdita magna parte suorum militum, sicut dicetur Purgatorii capitulo XX. Nunc vide literam quae de se obscura satis faciliter ex dicta historia declaratur. Dicit ergo: {e quelli a me}: idest ille Ciachus respondit mihi: illi cives Florentiae, qui iam nunc sunt divisi et discordes, {verranno al sangue}, idest ad sanguinis fusionem, {dopo lunga tenzone}, quia diu contenderunt intus et extra coram cardinali Matheo, et Papa Bonifacio, {e la parte selvaggia scaccerà l'altra con molta offensione}. Hic nota quod aliqui dixerunt ex ignorantia facti quod autor loquitur hic de parte guelfa et ghibelina, et quod vocat guelfam silvestrem, quia est rebellis et inobediens Imperatori. Sed hoc est penitus falsum, quia expulsio ghibellinorum fuerat per multa tempora ante; nec litera potest aliquo modo intelligi de illis. Cum ideo autor dicat partem expulsam redituram intra tres annos; et tamen pars ghibellina non est reversa Florentiam usque ad diem istam. Dicendum ergo quod sicut patet clare ex dictis autor loquitur de parte alba et nigra quarum utraque erat guelfa. Ideo expone sic: {e la parte selvaggia}, idest pars Circulorum, quam appellat silvestrem, idest agrestem, quia venerant de agris et rure, unde alibi saepe male loquitur de ista parte et praecipue Paradisi capitulo XVII. {Scaccierà l'altra}, scilicet partem Donatorum, quia Dominus Cursius et multi fuerunt expulsi {con molta offensione}, quia fuerunt banniti de aere et persona. + +{Giusti.} Hic autor ponit responsionem Ciachi ad secundam petitionem, et hic nota quod aliqui ad expositionem istius literae dixerunt quod autor loquitur de iustitia et iure sive de iure civili et canonico, quibus duobus iuste regitur genus humanum; sed istud est alienum dicere. Nam cum peto simpliciter et absolute si aliquis est iustus in civitate, secundum communem modum loquendi non debet intelligi nisi de homine. Dicendum est ergo quod autor loquitur de se et Guidone Cavalcante, qui de rei veritate tempore illo erant duo oculi Florentiae, sed autor non exprimit nomen, sed relinquit intelligi iudicio prudentum. De se enim nullus sapiens dubitabit; de Guidone autem et laudibus eius dicetur infra Inferni capitulo X et Purgatorii capitulo XI, tamen latenter tangit dicens: {e non vi sono intesi}, quia pars regens non adhaesit consilio istorum duorum: imo Guido fuit missus ad confinia ex quo mortuus est; et consilium Dantis spretum. Dicit ergo: {giusti son dui}, scilicet Dantes et Guido Cavalcante, {e non vi sono intesi}, sed certe cito poenituit eos. + +{Poi.} Hic autor ostendit quomodo Virgilius quietaverit Plutonem dicens: {poi se rivolse a quella infiata labia}, idest ad superbiam Plutonis, quia opulentia diviciarum inflat; labia enim appellatur habilitas faciei apud Florentinos; unde nota quod sicut scribit philosophus II Rhetoricorum describens mores divitum, dicit quod divites inter alios malos mores habent hoc qui sunt elati, quia habendo divitias reputant se habere caetera bona, quia diviciae sunt quoddam praetium omnium aliorum; et adducit ibi dictum Symonidis poetae, qui scribit quod uxor Jeronis interrogata utrum esset melius fieri divitem quam sapientem, respondit: quod magis frequenter videbat sapientes frequentare ianuas divitum, quam e converso; vident ergo se divites abundare his, quibus indigent saepe etiam sapientes; sed certe divites indigent maioribus bonis quam sapientes; ideo bene alius philosophus dixit, quod medici visitant domos aegrotorum et non e contrario, et tamen non sequitur quod aegrotus sit melioris conditionis quam medicus; + +{Qui.} Hic autor explicat poenam praedictorum dicens: {Io vidi gente troppa più qui ch'altrove}, quia maior est numerus avarorum, quam caeterorum peccatorum, {voltando pesi}. Et hic notandum quod autor dat debitam poenam istis; nam per ista onera repraesentat nobis magna pondera laborum et curarum quae continuo premunt et gravant corpus et animum avari et prodigi; corpora enim non quiescunt dum continuo discurrunt per mare, per terram, per montes, per valles exponendo se omnibus periculis coeli, aquae, piratarum, latronum, et omnia incomoda tolerando, scilicet famem, sitim, algorem, calorem; et si forte corpus quiescat, numquam animus, imo semper secum luctatur. Dicit avarus intra se ipsum: si vendis frumentum et carefiat, tu crepabis dolore: si non vendis et vilefiat, tu morieris dolore. Nonne avari acquirunt cum labore, possident cum timore, perdunt cum dolore? Bene Dyogenes proiecit sacculum pecuniae post furem, qui saepe de nocte tentaverat solicitus et tremens subtrahere illum de sub capite eius. Quid prodigus? quali onere premitur cum deficit sibi ad expendendum? violenter rapit, clam furatur, mentitur, periurat, prodit, saepe vendit pudorem filiae, imo libertatem suam. Certe Caius Galigula cum aerarium vacuasset prodigaliter et insane, constituit prostibulum in palacio, et imposuit vectigal meretricibus. Vere ista sunt onera importabilia et incredibilia inexpertis, et dicit: {per forza di poppa}. In hoc tangit actum impellentis onus, quia cum pectore totus incumbens impellit; per hoc innuit quod in pectore stant ista pondera ubi est cor sub mamilla sinistra; unde tusco vulgari mamilla appellatur {poppa}, et dicit: {e d'una parte et altra}, quia scilicet a dextra stant prodigi, tanquam minus delinquentes; a sinistra vero avari. Ad intelligendum autem modum istius poenae debes imaginari unum circulum rotundum, et in eius medio unam lineam rectam per longum ductam, quae aequaliter dividat ipsum circulum in duas partes. Modo ex una parte stant prodigi currentes usque ad lineam mediam, sed nunquam attingunt illud medium signum; e contra ex alia parte pariter concurrunt avari impetuose, impausabiliter usque ad idem signum. Hoc autem figurat quod neutri attingunt medium virtutis, scilicet liberalitatis, aut si attingunt interdum non persistunt in eo, imo celeriter retrofugiunt et recedunt. Unde nota quod vicium liberalitatis est medium duarum malitiarum, scilicet avariciae et prodigalitatis. Liberalis enim est qui dat ubi, quando, et quo oportet. Avarus vero est qui detinet tenenda et non tenenda indifferenter. Prodigus e contra dat danda et non danda indiscrete, et uterque nocet sibi et alteri quod nulli prodest. Prodigus vero ita nocet sibi et alteri, quod tamen prodest aliquando alicui. Nota etiam quod autor mirabiliter fingit ista duo vitia contraria puniri simul in eodem circulo et eodem supplicio, quia habent fieri circa idem medium et separantur ab eodem medio, et avaricia est magis insanabilis et plus nocet, ut iam dictum est, et probat philosophus Libro Ethicorum. Ideo autor ponit prodigos a dextra, avaros a sinistra; et avaros magis detestatur, ut statim videbis in tertia parte generali. Notandum est etiam quod ista duo vicia sunt maxime damnosa publicae utilitati. Avarus enim recte potest assimilari gripho qui eruit aurum ex terra, et tamen ex quadam naturali invidia non permittit aliquem tangere. Prodigus vero assimilatur araneae quae se eviscerat ut faciat aliquid opus vanum, et dicit: {cum grandi urli}, quia enim avarum lupo, ideo bene dat sibi vocem lupi; ululatus enim est vox luporum. + +{Questi.} Nunc Virgilius respondet ad secundam petitionem autoris, et confirmans dictum illius dicit: {questi for cherci che non han coperchio piloso al capo}, idest omnes isti qui sunt a sinistra non habentes coopertorium pilosum ad caput propter clericam rasam fuerunt clerici. Clerica enim significat in prelatis quod debent reiicere et resecare superflua temporalia; nam capilli ex superfluitate nascuntur, et tangit principaliores dicens: {e papi e cardinali, in cui usa avaricia il suo soperchio}, idest quod avaricia istorum excedit avariciam caeterorum; ideo bene Zeno episcopus veronensis dicit in suo libro de avaricia, quod avaricia a mundo pro crimine non habetur, quia non invenit a quo reprehendatur. Et hic nota lector quod autor loquitur hic tam aperte ex indignatione, quia in istis nulla videtur causa avariciae: primo quia ut plurimum sine magno labore perveniunt ad ista beneficia et bona temporalia, et nos videmus quod qui succedunt in alienis diviciis sine labore suo communiter solent esse prodigi; secundo, quia isti non habent uxores vel filios pro quibus accumulent, et si habent, non audent dicere quod sint sui; et quamvis autor videatur fuisse nimis audax, tamen multi alii habuerunt hanc libertatem, sicut Bernardus qui dicit: *Vos autem sacerdotes fecistis Deum fabulam mundi*. Sed certe nescio videre causam avariciae in prelatis, nisi forte quia prohibitio auget concupiscentiam. Nota etiam quod autor loquitur solummodo de viciosis et omnino laborantibus isto morbo. + +et statim reddit causam quia non possit provideri, dicens: {seguendo lo giudicio di costei che v'èe occulto}. Et hic nota quod autor ex hoc ostendit quid proprie sit fortuna; est enim effectus particularis non cognitus ab humana scientia. Illud enim appellamus fortuitum cuius causam ignoramus, cum tamen causa sit in se, sed occulta; et dabo exemplum grossum ad declarationem huius. Quidam pauper lentus et negligens habitabat sub vili tugurio in riperia Januae cum uxore et filiis parvulis; qui dum saepe increparetur ab uxore quod non laboraret, ex quo caderet a paupertate in miseriam cito, semper respondebat per istud unum dictum vulgare: {A chi Dio vuol bene dormendo gli vene}. Et hoc rei probavit eventus. Nam uxor eius, ipso stertente de mane in lecto, invenit magnum cumulum aureorum in stipite eiecto ad litus per tempestatem, et sic factus est dives dormiendo. Hunc ergo casum appellamus fortuitum, quia nescimus causam quare iste tristis invenerit aurum, qui debuisset potius invenisse stercus; unde Philosophus in suo libello de bona fortuna dicit: quod si quis interroget fortunatum quare sic agat, respondebit se nescire. Unde ibidem dicit Aristoteles, quod fortuna est sine ratione natura, idest impetus naturalis adveniens homini sine ratione. Sic ergo patet quod ignorantia humana imposuit istud nomen fortuna, nam unum et idem appellatur fortuitum ab uno, quod non appellatur fortuitum ab alio, sicut patet in casu quem ponit philosophus II physicorum, et Boetius in V. Si cultor conductus praetio a Domino agri dum foderet agrum reperit thesaurum, modo ista inventio auri videtur fortuita apud ignorantes causam: tamen unus magnus astrologus qui cognoscat nativitatem illius rustici et videat causam quare ille invenerit aurum, non reputabit hoc fortuitum: et declarat occultationem fortunae per simile dicens: {come in erba l'angue}, idest serpens; anguis enim qui latet in herba prius mordet hominem quam perpendat: et ita fortuna praevenit hominem et prosternit antequam cogitet, dum est in flore prosperitatis et reputat se magis securum. + +Ad primum dico quod autor tractat de custodia quae fit in turri in fine istius circuli, et continuans dicta dicendis, dicit: {Io dico seguitando}. Sed antequam descendam ad expositionem literae, ad claram intelligentiam istius continuationis est praesciendum, quod Dantes quando expulsus est de patria, sicut plene iam patuit supra capitulo VI, fecerat de opere suo sollummodo VII capitula praecedentia. Cum autem ipse more exulum incertus suae fortunae pluribus annis vagus moraretur cum diversis dominis, noluit divina providentia quod tam egregium opus perderetur. Accidit ergo quod cum quidam rimaretur inter caeteras scripturas Dantis in quibusdam cofinis portatis ad loca sacra, quando ignita turba magis avida praedae, quam iustae vindictae, cucurrerat ad domum eius, reperit dicta VII capitula; quibus cum admiratione lectis et inspectis, subtraxit sagaciter de loco ubi erant, et portavit ad quemdam civem nomine Dinum eo tempore famosum eloquentem in Florentia; et breviter cognita perfectione operis imperfecti miserunt ista capitula Marchioni Marcello Malespinae cum quo tunc Dantes erat. Quae ille satis intelligens dominus bene notata ostendit fideliter Danti rogans, ut non dimitteret sine fine opus cui fecerat tam altum principium. Dantes opere viso fertur dixisse: redditus est mihi maximus labor cum honore perpetuo. Ergo fato volente et Marchione instante, non sine magno labore conatus est resumere altam fantasiam quam omiserat, et incoepit de novo procedere et continuare materiam inchoatam dicens: {Io dico seguitando}, idest prosequendo materiam intermissam propter exilium; sed antequam ulterius procedam, lector, volo te notare quod istud capitulum, quod quibusdam videtur facile et de materia communi, est valde difficile et pulcrum, in quo autor facit novas et artificiosas fictiones. Primo ergo fingit quod in ista turri fiat speculatio vel signum ad civitatem Ditis, ut Phlegias nauta veniat et portet animas supervenientes cum navi ad ipsam civitatem, et intelligas de animabus illis quae sunt puniendae intra terram, quia quae puniuntur extra numquam recedunt a loco suo, nec accedunt ad fortilicium. Et vult breviter dicere quod viderunt duo luminaria in summitate istius turris erigi, et duo alia respondere istis ex summitate alterius turris, quae erat supra portam civitatis. Istud autem signum significabat quod duo venerant ad portum peregrini ignoti volentes tendere ad civitatem. Ad literam ergo dicit autor: {Io dico seguitando che gli occhi nostri}, scilicet intellectuales, {andar suso a la cima d'un'alta torre}, quae erat in extremo margine istius vallis, {assai prima che noi giungessimo al piè}. Et hic nota quod autor retrocedit ordine artificiali; nam dixerat in fine capituli praecedentis quod pervenerant ad pedem turris, nunc vero narrat quid viderint a longe antequam pervenirent ad ipsam turrim, et est usitatus modus loquendi; saepe enim homo narrans suum iter, dicit: nos pervenimus tali die ad urbem, sed antequam applicaremus ad ipsam vidimus a longe in quadam turri duo luminaria extra; et continuo assignat causam quare direxerunt oculos ad apicem turris, cum dicit: {per due fiammette}, idest faces ardentes, {che vedemmo porre}, et istae duae flammae indicabant quod duo erant qui veniebant; et ideo custodes alterius turris civitatis statim respondentes reddiderunt simile signum, scilicet duas alias faculas, sicut videmus de facto in mundo nostro quod aliquis stans in turri ad custodiam fortis passus, videns novam gentem vel hostilem appropinquare, facit certum signum civitati et statim recipit simile signum. Dicit ergo: {et un'altra}, dicunt aliqui scilicet flamellam, sed hoc est falsum, imo aliam turrim civitatis, {render cenno}, idest simile signum duarum flammarum, {da longi}, quia magnum spatium erat inter turrim et turrim, ideo dicit: {tanto ch'a pena il potea l'occhio torre}, idest accipere vel comprehendere propter nimiam distantiam. Et hic nota quod ista litera potest simpliciter intelligi sicut expositum est, tamen moraliter potest exponi quod turris figurat ipsam superbiam quae est alta, et ignis similiter qui semper tendit in altum, quem autor fingit se vidisse a longe, imo interdum per totum mundum sicut patuit in Alexandro magno, Caesare et multis. Et ponit autor duas turres et in utraque duas flammas; prima turris est superbia extrinseca et apparens et ideo prima offertur visui, idest speculationi autoris, et habet duas species quae figurantur per duas flammas scilicet superbiam in benefactis et superbiam in malefactis; nam istud vitium non solum habet locum inter mala, sed etiam inter bona; puta quando quis superbit de scientia, de virtute, de sanctitate, de bonitate dando gloriam sibi et non Deo; de malefactis habet locum superbia, quando quis arroganter ascribit sibi illud bonum quod vere non est in eo. Secunda turris est superbia intrinseca quae detegitur et manifestatur per exteriorem; nam aliter cognosci non potest; et ista similiter habet duas flammas correspondentes illis primis, quia similiter habet locum in benefactis et malefactis: et est hic bene considerandum quod aliqui exponunt istum passum perverse et per contrarium. + +{Corda.} Nunc autor describit nautam praedictum. Ad cognitionem cuius oportet praescire quod Phlegias rex Laphitarum in Thesalia fuit pater Isionis, qui primus in Graecia exercuit violentiam tirannice cum Centauris suis; ideo bene Virgilius VI Eneidos dat congruam poenam sibi et aliis superbis. Fingit in altis lectis super cultris aureis et habent epulas splendidas super mensas paratas regaliter nec possunt illis vesci, quia una maxima furia infernalis non permittit porrigere manum in mensam; habent et saxum pendulum supra caput quod continuo cadere videtur ad domandum eorum superbam cervicem. Nunc ad propositum Phlegias iste fuit superbissimus in mundo, qui interfecit filiam suam et incendit templum Apollinis; ideo autor inducit eum hic ut per ipsum repraesentet nobis vicium pessimum superbiae in generali, et dat sibi officium transportandi animas ad civitatem infernalem intra quam punitur violentia et fraudulentia, quia superbia est recta via quae ducit homines ad omnia magna mala et peccata, unde Salomon: Initium omnis mali est superbia. Ad literam ergo veniendo autor volens describere velocitatem istius nautae venientis, praemittit comparationem pulcram et propriam de sagitta quae cum summa festinantia emittitur ab arcu vel balista. Sicut enim sagitta velocissime scindit aerem, ita navicula aquam; et sicut sagitta laevis, acuta penetrat et ferit pestifere, ita ista navicula superbiae; ideo bene dicit: {Corda non pinse mai da se saetta}, impulsa a manu hominis, {che sì corresse via isnella}, idest velox, {per l'aire com'io vidi una nave piccioletta venir}, scilicet impulsa a manu hominis, {verso noi}, quia veniebat pro eis, {in quella per l'aqua}, scilicet stygialem. + +Et hic nota quod ista navicula figuraliter est vita superbi sive eius superbia quae est parva, brevis et velocissimi cursus; ideo bene repraesentatur per navim quae est avis lignea, domus sine fundamento, ut ait Secundus philosophus: et ita vita superbi est sine firmitate, quia nullum violentum est diu durabile; et ista navis ducitur per vallem tenebrosam et continuo instabilis vacillat in undis et imminet naufragio, et dicit notanter: {sotto 'l governo d'un sol galeotto}, idest gubernatoris ad denotandum quod nunquam superbus vult socium, et est oppositum aliorum viciorum; nam communiter simile gaudet simili, sicut avarus avaro, prodigus prodigo; sed superbus non potest convivere superbo, imo semper conatur destruere eum, unde duo sunt quae praecipue nolunt consortium, scilicet dominium et matrimonium, ut dicit Seneca tragoedia secunda; et subdit quomodo se habuerit ille Phlegias erga ipsum autorem, quia dixit: {Or sie' giunta anima fella}, putabat Phlegias portare istos ad certam poenam intra civitatem, ideo exclamat, venies ad standum cum aliis damnatis crucianda. + +{Mentre noi.} Ista est secunda pars generalis in qua autor tractat de uno spiritu moderno arrogantissimo, in quo clare ostendit quae et qualis sit poena superborum. Ad quod notandum quod autor dat meritam poenam istis superbis; fingit ipsos trahi et raptari inter se invicem per lutum et foetorem istius vallis, per quod figurat quod superbi semper rixantur inter se, et unus deiicit alium et alter facit ruinam alterius, et sic alta gloria superbi cadit in lutum, quia efficitur ludibrium fortunae, ridiculum populi et fabula vulgi; nam post lapsum venit in odium et contemptum omnium et suorum et amicorum; modo ad literam dicit autor: {Dinanci a me si fece un pien di fango}, idest occurrit oculis meis mentalibus, {mentre noi passavam la morta gora}, idest interim dum transiremus per illam vallem stygiam, cuius aqua erat mortua, idest immota; {gora} enim est vulgare florentinum, et est aqua quae currit per duciam ad molendinum. Sed ne procedam ulterius obscure ad cognitionem istius hominis est sciendum, quod iste erat quidam miles florentinus nomine Philippus Argenti de Adimaris, vir quidem superbissimus, iracundissimus, sine virtute vel civilitate, displicentissimus, quia erat de stirpe numerosa valde, et pulcer et fortis corpore et dives valde, quae omnia sibi materiam arrogantiae ministrabant, habebat summe odio populum florentinum, habebat unum equum quem vocabat equum populi Florentiae, quem promittebat omnibus petentibus eum mutuo; de mane equus erat paratus tempestive et dabatur primo venienti; postea aliis supervenientibus dicebatur: tarde, tu fuisti praeventus, et sic eludebat spes multorum, et de hoc habebat solacium et risum. Vide ergo quomodo autor bene solvit sibi de vectura si aliquando fuit delusus ab eo. Hunc equum fecit aliquando ferrari argento, ideo cognominatus est Philippus Argenti. + +et subdit defensionem Virgilii dicens: {perchè 'l maestro accorto}, idest Virgilius providus circa salutem autoris, {lo sospinse}, idest repulit a navi, et transivit ultra, dicendo: {via costà con gli altri cani}, idest vade cum aliis superbis qui irascuntur ad omne verbum, sicut canis ad omnem muscam, et per hoc notat prudentiam sapientis qui cito cedit furori, et dimittit talem dicens: vade, morde te rabie canis rabide. Sed ut appareat clare qualiter iste canis rabidus non potuerit pati aliquam contumeliam verborum etiam iocosam, volo te scire novum iocosum per quod evidenter appareat eius natura clara displicenter. Est ergo breviter sciendum, quod tempore istius Philippi, paulo ante expulsionem autoris, fuit in civitate Florentiae Ciachus maximus gulosus, de quo dictum est supra capitulo VI, et quidam alius ioculator leccator, nomine Blondellus, homo parvulus de persona, sed multum politus et ornatus, cum caesarie capillorum flava, non habens pilum tortum in capite. Hic Blondellus una die, tempore quadragesimae, profectus ad piscariam, volebat emere duas lampredas pro domino Verio de Circulis, qui tunc erat princeps partis Albae. Quod Ciachus videns accessit ad Blondellum, et petiit quid esset. Blondellus subito finxit quod heri de sero tres pulcriores lampredae cum uno magno sturione praesentatae fuerant Domino Cursio de Donatis, qui erat princeps alterius partis Nigrae; et dixit, quod ideo faciebat emi alias duas, quia crastina die erat daturus prandium quibusdam nobilibus, petens: nonne venies tu? Cui Ciachus respondit: bene scis, quod veniam. Ivit ergo Ciachus die sequenti, hora prandii ad domum Domini Cursii, quem reperit ante ostium suum cum quibusdam vicinis suis. Qui dixit: bene vadat Ciachus; quid vadis faciendo? respondit Ciachus: Domine, venio pransum vobiscum. Et ille: vadamus, quia hora est. Quum autem discubuissent, Ciachus perpendens, quod nullus erat ibi forensis, putavit se deceptum; sed multo maiorem delusionem habuit, quando vidit se non habere nisi de ciceribus et pisciculis Arni; et continuo coepit facere vindictam de Blondello. Post paucos ergo dies ivit Ciachus ad forum vetus; ibi ex aliis ribaldis elegit unum, qui visus est habilis sibi ad id quod volebat; et explorans ab eo, si erat bene agilis in pede, promisit sibi unum grossum, si faceret quod petebat. Imposuit ergo sibi, quod iret ad Logiam Adimarorum, cum uno flasco vitreo in manu, et diceret domino Philippo Argenti, quod Blondellus mittebat eum et rogabat, quod rubinaret sibi illud vas cum suo vino rubeo, quia volebat modicum solatiari cum quibusdam suis zancariis. Ivit ergo iste ribaldus plene informatus a Ciacho, Ciacho sequente parum a longe, et fecit ambasiatam Domino Philippo ex parte Blondelli, et statim aufugit, ne ille iam insurgens iniiceret manus in eum. Ciachus, qui notaverat totum, laetus dedit denarium ribaldo et recepit flascum suum. Et sine mora ivit, et invenit Blondellum, cui dixit, quod Dominus Philippus faciebat eum conquaeri; quare Blondellus ivit versus logiam Adimarorum, et Ciachus sequutus est eum, expectans videre eventum rei. Sed dominus Philippus, qui non potuerat contingere baratarium, stabat totus turbatus et rodebat se ipsum in animo, quia extimabat, quod Blondellus ad postam alicuius fecisset sibi unam truffam. Et ecce interim Blondellum; cui statim dominus Philippus venit in occursum. Et quum Blondellus ignarus fraudis factae contra eum, salutaret illum, Philippus, qui erat corpore magnus, nervosus, fortis, iracundus, indignans dedit sibi cum pugno magnum ictum in faciem. Et Blondello clamante: Heu mihi! quid est hoc, Domine mi? Philippus apprehendens eum per crines, abiecto caputio, fulminabat super eum manu, et lingua clamabat: Proditor! bene videbis, quid est hoc. Quale rubinare mittis tu ad me? Bene rubinabo te. Videor ne tibi puer irridendus? Et sic dicendo cum pugnis suis, qui videbantur sibi ferrei, fregit sibi totum visum, et totum caput depilavit, volutando ipsum per lutum; et cum tanto studio repetebat verbera, quod numquam Blondellus potuit dicere unum verbum ad veram excusationem sui. Demum quum multasset eum multis bussis, et multi concurrentes cum maximo labore eruissent illum de manibus suis, dicebant Blondello, quod ipse fatue egerat mittendo Philippo ribaldum cum flasco et truffis, quia bene debebat scire, quod dominus Philippus non erat homo mottezandus. Blondellus autem plorans, excusabat se, quod nunquam miserat ad eum pro vino; et statim cogitavit, hoc factum fuisse opera Ciachi, qui solicitaverat eum ut iret ad dominum Philippum. Deinde aliquantulum refocilatus, reversus est domum, ubi pluribus diebus stetit, quod non potuit apparere tristis et dolens. Tandem egrediens occurrit Ciacho, qui petivit, quale fuerat vinum domini Philippi. Blondellus respondit: tales visae fuissent tibi lampredae domini Cursii. Tunc Ciachus subridens: in te amodo stat, si velis mihi dare tam bene ad comedendum, dabo tibi tam bene ad bibendum. Ad propositum ergo vide, qualiter Philippus Argenti pro una vana buffa distratiavit crudeliter vilem homuncionem per lutum cum furore. Ideo bene nunc distratiatur viliter, ut canis rabidus ab aliis canibus per triste coenum infernale. + +Et subdit responsionem Virgilii qui dicit quod autor videbit quod optat antequam perveniat ad finem circuli, unde dicit: {et egli a me}: supple Virgilius respondit: {tu serai sazio di tal disio e conven che ti goda}, quasi dicat, eris satur et laetus tali vindicta quam appetis tam avide, {avanti che la proda}, idest antequam extremitas ripae, {ti si lassi vedere}, quasi dicat: antequam applices ad ripam civitatis ubi exibis de navi; et sic vide quod adhuc erant tam a longe quod non poterant videre ultimam ripam. Et hic nota quod istud quod autor hic fingit, aliquando accidit de facto in mundo isto, quia dicit aliquando vir sapiens videns rabiosam bizariam unius superbi: iste ducet adhuc miseram vitam; dicet alius ego vellem videre cito; respondet sapiens: istud forte accidet priusquam optes vel credas, et sic accidit: sic dicebat Boetius exul, et hoc verificatum est in utroque. Nam si Boetius non fuisset relegatus per superbum regem Gothorum, non fecisset opus tam nobile et utile, quod fuit multis causa consolationis in tribulatione et desperatione; nec Dantes nisi similiter passus esset persecutionem superborum fecisset opus tam mirabile, quod fuit causa correctionis sibi et aliis. Unde si uterque fuisset interrogatus: velles tu numquam fuisse expulsus, non dubito quod respondisset: nullo modo. + +{Et io.} Hic autor ponit responsionem suam ad Virgilium, in qua profitetur se iam videre signa praetendentia ipsam. Unde dicit: {Et io}, idest ego Dantes dixi: {Maestro}, idest, o Virgili, magister mi, vere videris mihi dicere verum, {già certo}, idest certe sine dubio, {cerno}, idest discerno et comprehendo, {le sue meschite}. Et hic nota quod istae Ecclesiae sunt sepulcra haereticorum qui puniuntur iuxta moenia murorum intra civitatem. Sicut enim accidit in mundo isto, quod accedentes ad aliquam terram primo solent videre a longe templa quae communiter sunt alta et apparentia, ita nunc isti accedentes ad istam civitatem infernalem primo vident templa, idest sepulcra haereticorum, quae ad modum templorum apparebant in aere, quia eorum coopertoria sunt suspensa in alto, et videntur in forma quasi tecta Ecclesiarum acuta in medio. Nota etiam quod autor utitur vocabulo saracenico; nam Ecclesiae haereticorum non possunt dici Ecclesiae. Ponit etiam ipsa sepulcra haereticorum iuxta extrema seposita a toto corpore civitatis, quia conventiculae haereticorum sunt tales, quod vitant consortia aliorum. Et tangit formam poenae istorum a qua procedebat ille dolor, quia scilicet puniuntur in igne, unde dicit: {vermiglie come fosser uscite di fuoco}, sicut a simili videmus hic quando faber ignit bene unum ferrum quod totum videtur igneum. + +{Noi.} Hic ultimo autor ostendit quomodo pervenerint ad istam civitatem, quam describit a mirabili fortitudine eius, dicens: {noi pur giugnemo}, idest nos tandem pervenimus et appulimus finaliter navigando cum Phlegia, {dentro a l'alte fosse}, idest profundas, {che vallan quella terra sconsolata}, idest cingunt et claudunt illam civitatem infelicem, quia Infernus est locus inconsolabilis, ut dicit Aristotiles in sua poetria. Et hic nota quod autor fingit istam civitatem fore fortem et inexpugnabilem cum magnis fossis profundis et muris altis et fortibus, ut locus conveniat damnatis. Videmus enim in mundo nostro quod qui gravius deliquerunt coercentur duriori carcere, et subiiciuntur gravioribus poenis; et ita qui laevius peccaverunt largius detinentur et laevius puniuntur: ita in proposito, isti qui sunt inclusi intra civitatem, enormius peccaverunt; illi vero qui sunt positi extra in loco ampliore et liberiore, laevius peccaverunt. Nota etiam quod per profunditatem fossarum, et fortitudinem murorum, autor figurat profunditatem et difficultatem materiae, quam nunc parabat intrare, sicut statim dicetur; unde dicit: {le mura mi parea che ferro fosse}, idest essent de materia ferrea, ut bene videbis infra. + +Ideo autor bene fingit quod non potuerunt pervenire ad introitum nisi per longam circuitionem, unde dicit: {venimmo in parte}, scilicet ad terram ante portam civitatis, ubi erat portus illius navigii, {dove 'l nocchier forte}, scilicet Phlegias superbus: {gridò: uscitice}, idest exite de navi, quia: {qui èe l'entrata}, et bene dicit quod clamavit, quia cum magna indignatione et ira deposuit eos ad terram. Sciebat enim quod erant facturi magnum damnum civitati, et dicit: {non senza far pria grande agirata}, quia non sine longo discursu rationis et magno labore speculationis potuit pervenire ad istam materiam. Et hic ultimo nota lector, quod potes mirari et dubitare, nonne autor noster descripsit supra civitatem infernalem, ubi tertio capitulo dixit: {Per me si va nella città dolente!} similiter descripsit Charonem nautam qui transportat omnes animas pravorum in Infernum per fluvium Acherontis; quare ergo nunc describit aliam civitatem et alium nautam, scilicet Phlegiam qui transfert animas de valle ad istam civitatem? Dico breviter quod autor non est hic superfluus, imo subtiliter facit pulcerrimam fictionem; fingit enim quod ista magna et antiqua civitas habeat tria et diversa fortilitia, sicut gratia exempli habet civitas antiqua Padua in Italia. Modo in primo fortilitio maiore, ubi non fit magna custodia, habitant illi qui peccaverunt per incontinentiam. In secundo strictiore ubi fit magna custodia habitant illi qui peccaverunt per violentiam. In tertio fortilitio strictissimo habitant illi qui peccaverunt per fraululentiam, ubi invenitur tertius portitor animarum peior et horribilior caeteris, scilicet Gerion; et ultimo in centro civitatis est carcer obscurissimus, scilicet puteus in quo puniuntur proditores. + +{Io vidi più di mille.} Ista est quarta et ultima pars generalis, in qua autor ostendit maximam resistentiam quam habuerunt ad intrandum istam civitatem. Sed antequam descendam ad literam exponendam volo te praescire, quod tota ista pars est fortis et comuniter male intellecta; sed ne perdam tempus dicam breviter et summatim, quod autor noster ideo fingit se hic invenisse maximam resistentiam, ut per illam det intelligi maximam luctam mentis quam secum habuit. Si enim supra autor invenit in singulis circulis unum singularem custodem qui voluit sibi denegare ingressum ne videret communia vicia et supplicia incontinentium, quae sunt quasi per se nota; quanto fortius debet hic invenisse magnam multitudinem custodum volentium impedire ne intret civitatem, et videat vicia magis occulta? Fingit ergo subtiliter quod daemones in magna multitudine cum magno furore concurrerint ad turrim magistram, ut bene custodirent passum ne isti possent intrare. Ergo per daemones autor repraesentat nobis malitias, fraudes et falsitates quas parabat describere, quas non Homerus, non Virgilius numquam descripserat; ideo non mireris si habuerit hic magnam resistentiam, quia sine magna difficultate non poterat intrare fortem materiam. Nunc ad literam dicit autor : {Io vidi più di mille dal ciel piovuti}, idest Daemoniorum qui propter superbiam ceciderunt de caelesti civitate in istam infernalem, et ponit numerum pro numero, ita poterat dicere centum milia vel mille milia, quia infinita et innumerabilia sunt genera malitiarum et fraudium, et dicit: {in su le porte}, in plurali propter versum, vel ad magnificandam fortitudinem illius portae, cum tamen non esset nisi una porta, ut patebit postea. Et primo ponit verba daemonum, dicens: {che dicean stizzosamente}, idest indignanter et cum ira: {chi èe costui}, scilicet tam audax, tam valens, {che senza morte}, idest qui antequam sit mortuus, {va per lo regno della morta gente}, idest per Infernum qui est locus vere mortuorum; et vide quod autor noster non erat mortuus cum istis, quia non fuerat usus in vita malitiis et fraudibus, nisi parum ad fallendas mulieres in juventute sua, ut dicetur alibi. + +{che già l'usaro a men stretta porta}, idest ad primam portam Inferni, quae est magis patens quam ista, quia est sine ulla custodia, {la quale ancor se trova senza serrame}, quia Christus fregit seras et claustra Inferni iuxta illud: *Attollite portas principes vestras*. Et specificat illam portam per titulum nigrum qui reperitur in summitate istius portae, ut patuit in principio tertii capituli, unde dicit: {tu vedesti la scritta morta}, idest scripturam, quae est vox mortua, ubi dicitur: {iustizia mosse il mio alto Fattore}. Sed certe sicut non potuerunt resistere Christo ibi; ita hic non poterunt resistere uni Deo qui iam venit in succursum nostrum. Et vult breviter dicere Virgilius ad excusationem suam: isti daemones praesumpserunt impedire Christum ne intraret infernum per liberationem Patrum, quanto fortius possunt presumere impedire nos! sed sicut nihil profecerunt tunc, ita nec nunc, quia intrabimus virtute divina. Et sic vide ex dictis cessat obiectio quam solent quidam facere, quare daemones non recipiebant Dantem libenter ut lucrarentur illam animam? quia autor venerat vivus ad liberandum se et alios ab isto Inferno, moraliter loquendo. Et nota quod appellamus Infernum moralem statum vitiorum, quia homines moraliter loquendo sunt mortui in eo, sicut a simili dicimus bellum civile, quia de civibus fuit et inter cives gestum, tamen re vera fuit potius incivile. + +et describit tempus illius coniurationis, quia scilicet erat noviter mortuus quando Ericto compulit eum sua arte magica intrare puteum inferni ad suscitandam umbram unius proditoris de profundo inferni. Dicit ergo: {la carne era nuda di me}, idest nudata et privata mea figura humana, quia cito post mortem caro resolvitur in elementa sua, et amittit pristinam figuram, {di poco}, idest de modico tempore eram mortuus, {ch'ella me fee intrar dentro a quel muro}, scilicet istius civitatis; stabat enim Virgilius ante portam quando dicebat ista, et ecce quare: {per trarne un spirto del cerchio di Giuda}, idest de ultimo circulo infernali, in cuius centro ponitur Judas, ut patet ultimo capitulo inferni. Et hic nota bene quod iste passus videtur nimis fortis multis, unde dubitant et petunt quando fuit hoc, et dicunt: quando Ericto suscitavit mortuum ad petitionem Sexti, de quo dictum est. Sed hoc est omnino impossibile, quia Virgilius erat tunc iuvenis, vel mortuus est tempore Augusti, ut iam dictum est capitulo I. Alii dicunt quod ista Ericto suscitavit alium mortuum in Thesalia ad petitionem Bruti et Cassii, qui fecerunt ibi bellum civile cum Augusto et Antonio; sed hoc etiam est falsum, quia paulo post istud bellum Virgilius primo venit Romam spoliatus bonis suis. Sed certe non oportet ire per ista somnia vana, quia ista est simpliciter fictio nova, quia autor fingit quod Virgilius hoc finxerit ad exhortandum ipsum, sicut facit aliquando vir sapiens ut praestet materiam bene sperandi alteri, dicit: bene sum expertus in hoc, ideo ne dubites tibi de aliquo. Unde statim assignat causam, quia finxerit se intrasse circulum Judae infimum, ut scilicet ostenderet se vidisse totum infernum a primo circulo usque ad ultimum, ubi stat Judas; ideo convenienter fingit quod ista magna maga vocaverit animam Virgilii, qui etiam novit artem magicam in favorem suum ad suscitandum mortuum per invocationem et incantationem. + +{Et altro disse.} Ista est secunda pars generalis in qua autor describit monstra infernalia, quae insurrexerunt contra istum ad terrendum eum; et breviter vult dicere quod isti daemones videntes quod isti non recedebant, sed expectabant adhuc intrare mediante alio, induxerunt furias infernales armatas serpentibus quae factis et verbis conabantur expellere eos; nam istae sunt causa omnium malorum, ideo occurrunt homini volenti vincere vitia, sicut modo Dantes. Ad cuius intelligentiam est breviter sciendum, quod istae furiae infernales finguntur ab omnibus poetis esse tres, quia omne malum perpetratur mente, lingua, manu, unde vocantur Alecto, Thesiphone, Megera. Prima, moraliter loquendo, est prava cogitatio, et Alecto interpretatur impausabilis, quia non permittit quiescere mentem. Secunda est prava locutio, unde Thesiphone interpretatur vox supposita, nam vox servit locutioni. Tertia est prava operatio, unde Megera interpretatur longa lis. Istae tres merito appellantur furiae infernales, quia incitant hominem ad furiam et furorem omnium scelerum; et vere sunt arma et instrumenta, quibus daemones expugnant homines et ducunt ad inferna. Nunc ad literam autor volens describere furias primo continuat dicta dicendis, dicens: {et altro disse}; scilicet ille Virgilius ad exhortationem meam, {ma non l'ho a mente}, idest sum oblitus, quasi dicat alias rationes et persuasiones fecit mihi, quas referre non possum, quia omnino eram intentus ad principalem materiam describendam; unde dicit: {però che l'occhio}, idest speculatio intellectualis, {m'avea tutto tratto}, idest omnino abstraxerat me, {ver l'alta torre a la cima rovente}, idest ardentem, rubentem igne qui erat in ea. Ista enim est illa turris secunda, quae reddidit signum primae cum duabus facibus, ut patuit in principio praecedentis capituli; et facta continuatione describit furias in generali, quantum ad actum, et quantum ad habitum dicens: {dove}, idest in qua turre, {tre furie infernal fuor dritte ratto}, idest cito, {in un punto}, idest in instanti, quia homo subito instigantibus istis prorumpit ad cogitandum, loquendum, et committendum omne peccatum; ideo bene dat eis ornatum habitum, dicens: {tinte di sangue}, quia istis operantibus devenitur ad sanguinis effusionem, et dicit: {che aveano membre feminili et atto}. Et hic nota quod autor dat sexum foemineum furiis, sicut etiam vicia et virtutes repraesentantur in habitu foeminino, similiter et scientiae, quia sunt foeminini generis, et quia ut dicit philosophus: mulier facit omnia valde: si diligit, diligit intense; et ita si odit, odit immense. Ad propositum ergo, sicut foemina infuriatur et indaemoniatur et irascitur, quia non est caput super caput serpentis, nec ira super iram mulieris, ita nunc furiae incendebantur contra autorem. + +{Vegna.} Nunc autor declarat clamorem furiarum, quia omnes alta voce clamabant Medusam in favorem suum ad terrendum et expellendum hominem vivum ab ingressu istius civitatis, quia nullum monstrum infernale videbatur potentius et efficacius ad impedimentum et obstaculum istius. Habebat enim crines serpentinos sicut et ipsae furiae, et solo aspectu omnes videntes se saxificabat. Sed quae erat ista Medusa? Certe multi multa dixerunt hic de Medusa. Aliqui enim dicunt quod autor per Medusam dat intelligi figuraliter in generali libidinem sive mulierem libidinosam; quod arguunt quia Medusa fuit olim pulcerrima, et aspectus talis reddit homines immemores, obliviosos, sicut scribit Plinius de puella pulcerrima nomine Capaspa, quam Alexander magnus ostendit nudam excellentissimo pictori suo, qui vocatus est Apelles, qui illa visa, factus est velut statua muta sine sensu; quod videns Alexander fecit ipsum desponsare eam. Modo istae invocabant Medusam sperantes habere victoriam de auctore, quia multum laboravit morbo amoris libidinosi, et quia mulier vincit viros fortes, sapientes; sed licet ista expositio videatur pulcerrima, tamen est alienissima a proposito autoris; quia alibi tractavit plene de libidine, quae punitur extra istam civitatem, nec mulier posset tollere sibi istud iter. Alii dicunt quod Medusa figurat astutiam in generali, quia Medusa fuit astutissima, ideo figuratur habere crines serpentinos, quia serpens est astutissimum animalium; nec ista expositio est de mente autoris, quia autor tractabit de ea plene sub figura Gerionis. Alii dicunt quod Medusa repraesentat cupiditatem, quod probare videntur, quia Medusa, ut patet in litera, appellatur Gorgon, quod interpretatur terrae cultrix, et ex cultura terrae nascitur cupiditas, quae maxime indurat mentes hominum; ideo secundum opinionem istorum Virgilius, idest ratio, videtur persuadere autori: fili mi, averte oculos a cupiditate terrenorum, quia si respicis eam non poteris intrare civitatem, idest pervenire ad cognitionem magnorum malorum, nec per consequens redire sursum ad superna et virtutes. Sed licet ista expositio videatur verior et melior, tamen nihil facit ad propositum, quia de cupiditate autor tractavit supra plenissime, quae punitur extra sub potestate Plutonis. Alii dicunt quod Medusa figurat terrorem in generali, et ista espositio est optima et verissima; nam terror maxime impediebat autorem, sicut iam patuit in fine capituli proxime praecedentis. Si enim terror revocabat autorem ab ingressu generali et facili inferni, sicut ostensum est clare II capitulo huius libri, quanto fortius ab ingressu arduissimo istius fortissimae civitatis, quae est murata ferro, et habet tot milia daemoniorum, et tot terribilia monstra ad custodiam sui! Ergo ad propositum, dimissis caeteris opinionibus praedictis tamquam superfluis, volunt dicere istae furiae: non possumus uti fortioribus armis ad arcendum istum retro, quam terrore, quia terror facit hominem stupidum, saxeum; ergo sola Medusa fortis armatura sufficit ad expugnandum et fugandum istum fortem bellatorem ne triumphet gloriose de nobis. Nunc ad literam dicit autor: {tutte}, idest omnes furiae, {gridavan riguardando in giuso}, scilicet supra Dantem ad incutiendum sibi timorem, {vegna Medusa}, cuius est tanta potentia, quod hominem adhuc viventem facit videri mortuum, unde dicit: {sì 'l farem di smalto}, idest durum, lapideum velut smaltum, quasi dicat, faciemus eum obliviosum, insensibilem. + +{E già venia.} Ista est tertia pars generalis, in qua autor describit adventum Mercurii cuius ope et opera intraverunt civitatem Ditis. Sed antequam descendam ad literam est utiliter praenotandum, quod sicut scribunt omnes poetae, et potissime Martianus Capella in libro de nuptiis Mercurii, Mercurius qui est secundus planeta supra lunam, est Deus eloquentiae et sagacitatis: facit enim homines affabiles, astutos, rhetoricos, activos, industres, sollicitos, quales recte sunt hodie florentini; et dicitur Deus mercatorum, quorum proprie est esse eloquentes et sagaces, et quia in mercibus committuntur infinitae fraudes, imo unaquaeque ars habet suum Mercurium; ideo elegantissime fingit Virgilius se non posse intrare civitatem plenam fraudium sine Mercurio, idest influentia mercuriali. Nunc ad propositum autor volens describere adventum Mercurii fingit se primo audire strepitum magnum, et breviter vult dicere, quod dum daemones et furiae cum Medusa ita insurgerent ad obstandum ei, ne intraret, Mercurius ex alia parte veniebat pro aperiendo sibi, quod indicabat unus terribilis sonus, quia ante illum fiebat confractio aeris faciens magnum terrorem, sicut a simili facit ventus impetuosus contra flammas incensae sylvae. Ordina sic literam, {et un fracasso d'un suon}, quia Mercurius veniens per istam vallem cum magna vi frangebat aquam, sicut facit gallea quando violenter frangit aquam, {pien di spavento}, quia inferebat pavorem audientibus; et audi si erat magna violentia, {per cui tremavan ambedue le sponde}, scilicet illius vallis, {già venia su per le torbide onde}, idest per aquas turpes illius Stygis. Et hic nota quod per istum actum autor figurat magnam virtutem et potentiam mirabilem eloquentiae, quae rumpit omnia obstantia sibi, imo aliquando frangit iram hostium armatorum, sicut Valerius narrat de Antonio eloquentissimo oratore, qui fuit avus Antonii qui fuit cum Caesare. Nam tempore, quo Marius fecit magnas crudelitates in urbe contra nobiles satellites Marii, iverunt ad domum Antonii, ut trucidarent eum, quos omnes Antonius ita placavit eloquentia sua, quod omnes reduxerunt gladios in vaginam; sed alius superveniens qui non audiverat eum obtruncavit ipsum. + +{Ben m'accorsi.} Nunc autor ostendit quomodo devenerit in cognitionem generalem istius potentis dicens: {ben m'accors'io ch'el era dal ciel messo}, scilicet per tam mirabiles effectus, quia opera eius erant magis divina quam humana, quia transibat solus per aquam sicco pede, et aerem serenabat, et omnes ante se fugabat; et bene fingit ipsum missum a coelo, quia, ut dictum est, Mercurius est secundus planeta, est filius Iovis, est deus eloquentiae; ergo bene a coelo historice, poetice, alegorice loquendo, et vere eloquentia est coeleste donum. Et hic lector volo quod notes necessario, quod multi decepti sunt hic dicentes, quod iste fuit unus angelus, quod tamen alienum est a mente autoris, unde non intelligunt motivum eius: nam Mercurius poetice loquendo est nuncius et interpres Deorum, qui mittitur a superis ad inferos ad executionem omnis divinae voluntatis, sicut patet apud Homerum, Virgilium, Statium, Martianum, et alios multos. Nec oportet quod autor fingat divinam gratiam sibi missam, quia iam saepe ostendit se facere istam descriptionem per divinam gratiam. Praeterea autor introducit apparitionem angelorum in purgatorio non in inferno; unde Virgilius dicit sibi purgatorii capitulo II: {Omai vedrai de sì fatti officiali}, scilicet de angelis, quia non erat solitus videre angelos per totum tempus quo stetit in inferno; + +{Sì come.} Hic autor describit poenam haereticorum; sed antequam veniam ad literam est praevidendum quod haeretici stant mortui in sepulcris apertis, de quibus exalat magnus foetor, et ardent igne. Hoc autem figurat moraliter, quod haeretici sunt mortui quantum ad fidem, et viventes sepulti, quia eorum vitium occultant nec audent propalare, tamen sepulcra sunt aperta, quia eis non est clausa via redeundi ad unitatem Ecclesiae, et copercula pendent in aere super eos, quia eorum finalis sententia pendet usquequo sunt in vita, et possunt resurgere de sepulcris per poenitentiam, ideo cremantur igne, quia de facto incinerantur in mundo quando sunt pertinaces in non revocando, vel quia eorum mens sive conscientia ardet et aestuat interius; et sunt positi iuxta moenia civitatis quia vitant consortia hominum, et stant communiter separati a comunione civium, sicut videmus hodie de facto quod tales stant in vallibus fortissimis inter altissimos montes, unde non possunt divelli aliqua via. Nunc ergo ad propositum dico quod autor volens describere situm et formam sepulcrorum in quibus puniuntur haeretici, praemittit duas comparationes, et breviter dicit, quod tanta erat multitudo et varietas sepulcrorum ibi, quanta est apud civitatem Arelatae in provincia Narbonensi et apud civitatem Polae in Histria: modo ordina literam sic: {i sepulcri facevan così tutto il luoco varo}, idest varium diversimode; sicut varia est diversitas colorum, {quivi}, scilicet intra et prope murum istius civitatis, {sì come}, supple faciunt, {ad Arli}. Ista civitas est in provincia Narbonensi, quae literaliter dicitur Arelatae sita super Rhodano longe ab Avinione forte per tres leucas, iuxta quam est maxima multitudo arcarum diversarum formarum, de quibus dicitur communiter, quod olim tempore Caroli magni facto ibi magno conflictu inter Christianos et Saracenos, multis utrinque prostratis, volentes Christiani superstites ex pietate sepelire corpora suorum, rogaverunt Deum ut ostenderet eis Christianos qui in tanta comuni strage non discernebantur ab infidelibus; et continuo super quolibet Christiano apparuit cedula indicans quis ille esset, et sic fecerunt sepulturas parvas et magnas secundum exigentiam cuiusque. Sed quidquid dicatur credo quod hoc sit vanum et fabulosum; et credo quod erat ex consuetudine patriae sepelire mortuos, sicut vidi apud alias multas terras in partibus illis licet non in tanta multitudine. Sed forte hoc erat quia Arelate est antiquissima civitas, et fuit aliquando caput regni, sicut vidi tempore Urbani quinti, quod Carolus modernus imperator accessit ad istam civitatem et fecit se coronari regem Arelatensem iuxta Rhodanum. Ideo dicit: {dove Rodano stagna}, idest inundat: et ecce aliam comparationem; {sì come a Pola}: iuxta Polam civitatem est etiam magna multitudo arcarum; audio quod sunt quasi septingentae numero, et fertur quod olim portabantur corpora de Sclavonia in Histria sepelienda ibi iuxta maritimam, et dicit: {apresso del Carnaro}. Est enim Carnarium quidam gulphus in mari Adriaco in finibus Italiae continens xl. miliaria, et est locus periculosus valde, ideo dicit: {che}, idest quod Carnarium {Italia chiude}, ex illa parte, {e i suoi termini bagna}, idest confinia; et restringit autor comparationem factam cum dicit: {salvo che 'l modo v'era più amaro}, quia scilicet in sepulcris quae sunt apud Arelate vel Polam sunt ossa sine sensu et poena, in istis vero est magna poena ignis; et est comparatio abusiva, quia in arcis dictarum civitatum nulla est amaritudo poenae, sed in istis est amarissima poena. Arcae etiam quae sunt apud Arelate et Polam sunt extra civitatem; istae vero sunt intra, licet circa extrema a corpore civitatis sequestrata. + +{Suo.} Hic Virgilius facta continuatione, nunc describit unam principalem sectam haereticorum, de qua hic intendit; unde nota quod autor utitur hic magna arte. Consideravit enim quod multae et diversae fuerant species haereticorum, et quod aliqui habuerunt multos sequaces sicut Arius tempore Ambrosii; et ideo si voluisset de omnibus vel de pluribus tractare, poterat facere magnum librum; ideo ex omnibus elegit unam sectam, quae videtur habere plures sequaces quam aliqua alia, et quae destruit fundamentum fidei et omne bonum humanae vitae. Epicurei enim negant immortalitatem animae, et per consequens non est dare infernum, nec purgatorium, nec paradisum; quae opinio non solum est contra sacram theologiam, sed etiam contra omnem bonam philosophiam; unde non solum ponit errorem in fide, sed etiam in scientia humana. Non ergo dicas quare autor hic nominat Epicurum, cum non fuerit Christianus, quia haeresis etiam fit in philosophia. Nunc ordina literam sic: {tutti i sequaci}, scilicet Epicurei, {che fanno l'anima morta col corpo}, ita quod secundum eos intellectus non differt a sensu, et ex hoc inconvenienti epicureorum incurrebant aliud, quia scilicet ponebant summum bonum in voluptate, {hanno suo cimiterio}, idest suum sepulcrum in cimiterio aliorum haereticorum, {da questa parte}, ostendebat sibi locum cimiterii, et vult dicere quod omnis princeps alicuius haeresis habet in illo cimiterio suam arcam magnam, in qua habet omnes suos sequaces secum; sed inter caeteros Epicurus habet arcam maximam et magnam turbam valde sequentium eum; ideo dicit, {con Epicuro}. Et hic nota quod de isto Epicuro inveniuntur opiniones valde contrariae. Nam Seneca moralis multum comendat eum, et saepe allegat eius sententias pulcras. Hieronymus etiam contra Jovinianum haereticum dicit, quod Epicurus fuit totus sobrius et temperatus, et ita alii multi. Tullius autem e contra saepe vituperat eum in multis libris; unde III Tusculanarum damnat eius opinionem de voluptate, et multum indignatur contra illos qui dicebant: ipsum non intelligere dicta Epicuri; unde adducit ibi textum eius, ut ex eius litera evidenter appareat error eius; et Horatius tantus moralis appellat eum porcum. Sed breviter quidquid dicatur, dico quod autor merito et laudabiliter ponit Epicurum mortuum et sepultum, qui posuit errorem maxime contrarium isti optimo operi suo; data enim mortalitate animarum cessant supplicia et proemia animarum, de quibus autor facit totum opus; ideo bene dicit Tullius contra illum errorem: *iampridem Epicureorum deos negantium omnis est explosa sententia*. Et alibi: *Non audet Epicurus deos negare, sed dicit eos nihil agere, nihil curare*. Ergo bene Epicurus numquam posset satis vituperari, de quo alibi dicam plura. + +Et probat Farinata ab effectu inimicitiam, quam habuit in communi cum praedecessoribus Dantis, dicens: {sì che per due fiate li dispersi}, quia scilicet expuli eos de patria. Unde nota quod Farinata, princeps partis ghibelinae expulit bis guelphos de Florentia, praecipue nobiles, tempore Federici secundi, quando istae partialitates fuerunt in magno fervore in Italia, et specialiter in Tuscia, et specialissime in Florentia. Unde vidi literam, in qua Federicus laetatur, quod ghibelini de Florentia amici sui expulerunt guelphos; imo Federicus quosdam nobiles guelphos captos duxit secum in Apuliam, quos omnes fecit exosculari et macerari in mari: unde ipse Federicus venit semel in comitatum Florentiae, sed numquam voluit intrare civitatem, quia audiverat ab astrologis suis quod erat moriturus Florentiae; sed mortuus est tandem in alia Florentia, quae est in Apulia. + +{Alor surse a la vista scoperchiata.} Ista est secunda pars generalis, in qua autor introducit alium spiritum florentinum manifestum epicureum, qui inquirit de filio suo. Ad cuius cognitionem est sciendum, quod iste secundus spiritus fuit quidam miles florentinus nomine Cavalcante de Cavalcantibus. Iste omnino tenuit sectam epicureorum, semper credens, et suadens aliis, quod anima simul moreretur cum corpore; unde saepe habebat in ore istud dictum Salomonis: *Unus est interitus hominis et iumentorum, et aequa utriusque conditio*. Iste fuit pater Guidonis Cavalcantis, qui fuit alter oculus Florentiae tempore Dantis, de quo alibi dictum est, et dicetur. Ideo bene autor inducit hic istum militem, quia magnus epicureus fuit, et ut faciat memoriam de isto Guidone viro excellente; et fingit, quod ipse petat de filio suo; unde continuans dicta dicendis, dicit autor: {una ombra}, idest anima Cavalcantis, {sorse alor}, idest surrexit tunc, non expectans quod Farinata amplius replicaret, contra autorem, {a la vista scoperchiata}, idest ad arcam discopertam ad videndum, {lungo questo}, idest versus Farinatam praedictum, quia erat in eodem sepulcro secum, sicut fuerat in eadem pessima credulitate, {infin al mento}, quia non surrexerat recte in pedibus sicut Farinata; ideo dicit: {credo che s'era in ginocchie levata}, per hoc innuit autor quod iste non erat tantae magnificentiae, nec tam alti cordis sicut Farinata. Iste cum audisset autorem conferentem multa cum Farinata de novitatibus Florentiae, et de expulsione et reversione partis, surrexit statim libenter ad videndum autorem, qui ita mordaciter tangebat ghibelinos, quia ipse Cavalcante erat guelphus cum suis: ideo bene fingit autor quod surrexit contra Farinatam, quia Farinata loquendo contra Dantem de expulsione suorum, implicite tetigerat etiam expulsionem praedecessorum ipsius Cavalcantis. Et sic vide quod autor ponit duos epicureos simul de parte contraria, unum ghibelinum, alterum guelphum, quorum unus meretur famam ratione gestorum suorum, alter ratione filii. + +Deinde Farinata, sicut est de more contendentium de istis partialitatibus, reddit vicem suam autori, et praenuntiat sibi quod in brevi ipse expelletur de Florentia numquam reversurus et adhaerebit ipsis ghibelinis; unde dicit: {ma la faccia de la donna che qui regge}, idest forma lunae quae est regina Inferni, {non fia raccesa}, idest non renovabitur, quia luna reaccenditur omni mense et renovatur, {cinquanta volte}, quasi dicat: non praeteribunt quinquaginta lunationes, idest quinquaginta menses, quod est dicere non transibunt quatuor anni, {che tu saprai quanto quell'arte pesa}, scilicet expelli sine reditu; et sic fuit de facto, quia autor bannitus fuit anno MCCCIII. Et vide quam subtiliter autor dicit unam rem grossam, et est modus loquendi usitatus, quia tota die dicimus: non praeteribunt tot menses quod sic erit. Et hic nota, quod vidi aliquos sapientes mirari de eo quod dicit hic autor, quia non intelligunt modum loquendi poeticum, et dicunt: quid est dicere quod luna est regina Inferni? Debes ergo scire quod luna fingitur a poetis esse regina Inferni, idest istorum inferiorum; nam maxime regit ista inferiora terrena; primo, ratione suae vicinitatis, quia est inferior caeteris planetis, et dicitur fex planetarum, sicut terra elementorum, et est mater humoris, sicut sol fons caloris: secundo, ratione suae velocitatis, quia in triginta diebus et minus percurrit totum zodiacum, unde faciliter mutat aerem, et facit ventos et pluvias, et mutat et movet aquam, quia luna attrahit humorem de longinquo, sicut magnes ferrum: tertio, quia est significatrix omnium planetarum superiorum; unde est sicut instrumentum quo vinum reponitur in vegetem, quia scilicet recepit de supra influentiam aliorum planetarum et transfundit super nos; ideo fere in omnibus sequimur motum lunae, sicut in navigando, in dando medicinas, et ita de aliis. + +Et subdit autor responsionem suam ad quaesitum; et dicit breviter, quod crudelis occisio facta de civibus florentinis in conflictu Montis-aperti, est causa quae fecit populum ita impium contra ghibelinos. Ad cuius cognitionem est breviter sciendum, quod in MCCLVIII, Uberti volentes superbia sua submittere populum, fuerunt expulsi cum furore, et in ipso tumultu fuit interfectus quidam Schiatucius de Ubertis, et alius nomine Ubertus Cairia captus decapitatus fuit; Farinata cum aliis Ubertis et quibusdam nobilibus ghibelinis ivit Senas, ubi tunc vigebat pars ghibelina. Post duos annos, videlicet MCCLX, Florentini cum amicitiis eorum, scilicet Lucanis, Pistoriensibus, Urbevetanis et aliis iverunt de mense augusti cum magno exercitu et maximo apparatu victualium ad fulciendum Montem-alcinum, quod est castellum in comitatu Senarum, contra quos venerunt dominus Provincianus Sylvanus dominus senarum, comes Iordanus affinis regis Manfredi, missus ab eo cum octingentis equitibus theutonicis in subsidium Senarum, dominus Farinata de Ubertis, dominus Gerardus de Lambertis cum suis ghibelinis pulsis de Florentia, et concurrerunt ambae partes totis viribus apud Montem-apertum, ubi, breviter dicendo, Florentini fuerunt debellati cum magna strage suorum; pauci equites interfecti fuerunt, sed de populo facta fuit crudelis caedes; quatuor millia remanserunt mortui, multi capti, et amiserunt totam praedam, quae erat maxima. Ex isto conflictu terribili, multum fuerunt debilitatae vires partis guelphae in Thuscia; de qua victoria cardinalis Octavianus de Ubaldinis fecit magnum gaudium in curia; tunc alius Cardinalis, dictus Albus, dixit: quid laetaris? quod victores erunt victi perpetuo? et sic visus est propheta, quia usque in hodiernam diem ghibelini de Florentia sunt exclusi. Fuit autem iste infelix conflictus una die sabati quarta septembris. Qua de re guelphi territi recesserunt de Florentia et iverunt Lucam, et die dominica XVI septembris ghibelini reversi sunt Florentiam cum comite Iordano praedicto, et fecerunt Potestatem comitem Guidonem novellum, et fecerunt populum iurare fidelitatem Manfredo. Deinde confoederaverunt se cum Pisanis, Senensibus, Pistoriensibus et aliis contra guelphos et contra Lucanos; sed postea anno quinto, Comes Guido Guerra cum gente Caroli primi expulit ghibelinos de Florentia, ut dicetur alibi. Nunc ad literam veniendo dicit autor: {et io a lui}, supple, respondi illi Farinatae: {lo strazio grande e scempio}, idest fatuum et immane facinus, {che fece l'Arbia colorata in rosso}, idest quod tu et alii ghibelini fecistis de populo florentino apud Arbiam, qui est fluvius labiens ad radices Montis-aperti, ubi fecistis tantam sanguinis fusionem Florentinorum, quod aqua mutato colore facta est rubea sanguine, ita quod tu de aqua bibere non potuisti, sicut olim Marius non potuit bibere de aqua Athesis infecta sanguine Theutonicorum, quorum mirabilem stragem fecerat, {fa far tal oracion nel vostro tempio}, et istud exponitur comuniter, idest in Florentia; sed ista expositio videtur mihi nimis larga; imo credo quod loquatur stricte de templo. Nam debes scire quod Florentiae apud palatium Priorum est una ecclesia, quae fuit olim capella Ubertorum, et ibi sepeliebantur corpora. Modo in ista ecclesia saepe celebrabantur consilia; et quando fiebat aliqua reformatio de bannitis reducendis vel simili re, semper excipiebantur Uberti et Lamberti. Et ideo bene dicit autor, quod crudelitas facta apud Montem-apertum facit fieri tales orationes in templo Ubertorum. Et nota pulcrum modum loquendi: in templo enim solent facere orationes ex amore pro hominibus; hic autem fiebant orationes ex odio contra homines; imo fuit tantum odium contra istos, quod sepulcra istorum Ubertorum, quae erant in ista ecclesia, fuerunt aperta, et ossa fuerunt deiecta in Arnum. Si ergo Farinata perdiderat arcam in patria, autor dat sibi arcam in Inferno. + +{Noi.} Hic autor ponit responsionem Farinatae ad se, qui breviter dicit, quod damnati vident futura eo modo, quo ille qui habet debilem visum videt rem aliquam. Ad cuius comparationis intelligentiam nota quod diversimode exponunt literam istam. Aliqui enim dicunt quod illi qui habent malam lucem non vident aliqua perfecte, nisi secundum quod ostenditur sibi ab aliis qui ostendunt sibi rem, et dicunt: vide tale quid est? et ita dicunt: ipsi damnati non sciunt praesentia neque futura, nisi in quantum refertur eis vel a daemone, vel ab aliquo spiritu qui noviter descendat ad Infernum. Sed licet ista expositio videatur pulcra et catholica, litera tamen non patitur eam aliquo modo si bene inspiciunt. Alii dicunt quod damnati nihil praesciunt futurum nisi mortem; sed ista expositio est quaedam fuga ignorantiae, et contradicit literae, quia paulo ante Farinata praedixit autori exilium suum vel ita de multis aliis. Sed ad veritatem huius similitudinis est sciendum, quod eorum qui habent malam lucem aliqui vident rem melius de longinquo, alii de propinquo, cuius ratio assignatur in perspectiva; nam quidam habent visum multum sed non clarum, et tales vident melius a longe, et tales non vident nisi a propinquo. Modo autor hic loquitur de illis qui vident rem a longe, sed non de prope; et ita damnati vident futura, sed non praesentia; et haec est sententia propria literae, quam autor expresse tangit in textu. Vide literam; dicit autor: ille Farinata, {disse}: idest respondit mihi: {Noi vegiam le cose che ne son lontane}, scilicet futura, {come quei ch'à mala luce}, sicut illi qui habent debilem visum; et reddit causam: quia, {el sommo duce}, scilicet Deus, {tanto ne splende ancora}, idest adhuc praestat nobis tantam lucem cognitionis; et per contrarium, {e nostro intelletto è tutto vano}, quia nihil intelligimus vel scimus, {quando s'apressano o sono}, idest quando incipiunt evenire vel iam evenerunt, ita quod non sunt amplius in fieri sed in facto esse; unde dicit: {e nulla sapen di vostro stato umano}, scilicet de praesenti, {s'altri non ci aporta}, idest nisi aliquis noviter veniens ad infernum referat nobis nova de mundo vestro viventium, sicut tu Dantes modo, et sicut dicetur infra capitulo XVI de Gulielmo Burserio. Est autem hic bene notandum quod in damnatis est actualis noticia eorum quae aliquando cognoverunt in vita, quae notitia est eis ad tristitiam; ex memoria ergo eorum quae viderunt, coniecturare possunt aliqua futura contingentia, sicut videmus hic quod prudens et expertus aliquando praedicit aliquid futurum, sicut mutationem status suae patriae, et tamen potest esse quod ignorat quando fit praesentialiter, quia est absens, nisi sibi referatur ab alio: isto modo Farinata, Ciachus et quidam alii finguntur praedicere mutationem Florentiae. Nota etiam quod litera autoris concordat cum dicto Augustini, qui dicit: *Fatendum est nescire mortuos quid agatur dum agitur; postea vero possunt audire ab his qui hinc ad eos moriendo pergunt; possunt etiam ab angelis audire aliquid*. + +Dicit ergo primo de secundo Federico: ad cuius cognitionem est sciendum, quod Federicus secundus, de quo multa et saepe dicuntur in isto opere, quantum spectat ad propositum, fuit vere epicureus; quoniam intendens potentiae et imperio per fas et nefas insurrexit ingrate contra matrem ecclesiam, quae ipsum pupillum educaverat, et exaltaverat ad imperium; et ipsam ecclesiam variis bellis affixit per spatium triginta annorum: et ultra; pacem turpem fecit cum soldano, quum posset totam Terram sanctam recuperare: multos praelatos captos venientes ad concilium per mare, inhoneste tractavit et in carceribus maceravit: Saracenos induxit in Italiam: beneficia ecclesiarum contulit, et bona earum usurpavit. Quum autem esset in Syria, captus est amore cuiusdam Principissae de Antiochia; nam fuit multum pronus in libidinem. Sed quum illa se excusaret assentire sibi, quia Federicus habebat uxorem, ipse fraudulenter ordinavit ad tempus, quod venirent duae galeae totae nigrae cum velis, remis, et omnibus instrumentis nigris, et hominibus indutis nigro, qui dicerent, quod veniebant de Occidente de Italia, et referrent cum planctu, quod imperatrix uxor Federici migraverat de hac vita; et cum ista arte seduxit istam quam optabat habere, et habuit tamquam legitimam coniugem, et ex ea habuit filium, qui vocatus est Federicus de Antiochia, qui postea fuit aliquando Vicarius in Tuscia pro eo, et fuit missus a Federico Florentiam cum MD equitibus in subsidium ghibelinorum contra guelphos. Federicus itaque, ut breviter dicam, mortuus est excommunicatus, et ut aliqui dixerunt, suffocatus a filio suo Manfredo; et sic male finivit cum tota stirpe sua, ut patebit III capitulo Purgatorii, et III Paradisi. Fuit tamen valentissimus et potentissimus dominus in mundo, ut saepe dicetur, et praecipue infra capitulo XIII. Nunc ad literam dicit ille Farinata: {lo secondo Federico}, dictus est secundus ad differentiam avi sui Barbarussae, qui vocatus est Federicus primus, de quo etiam alibi saepe dicetur, et praecipue capitulo XVIII Purgatorii, {èe quà entro}, idest intra arcam istam, in qua sum; et cui non sufficiebant tot regna in mundo, nunc iacet inclusus isto carcere caeco. + +Postea nominat alium, scilicet cardinalem Octavianum de Ubaldinis. Iste claruit post Federicum II, scilicet tempore Manfredi et Caroli I veteris. Sed hic multi dubitant et dicunt: quare debeo plus intelligere de Octaviano, quam de alio; ex quo autor dicit ita simpliciter {e 'l Cardinale}, neminem nominando? dico breviter quod anthonomasice loquitur de eo, quia fuit vir valentissimus tempore suo, sagax et audax, qui curiam romanam versabat pro velle suo, et aliquando tenuit eam in montibus Florentiae in terris suorum per aliquot menses; et saepe defendebat palam rebelles ecclesiae contra Papam et Cardinales; fuit magnus protector et fautor ghibelinorum, et quasi obtinebat quidquid volebat. Ipse fecit primum Archiepiscopum de domo vicecomitum Mediolani, qui exaltavit stirpem suam ad dominium illius civitatis, et altam potentiam in Lombardia: erat multum honoratus et formidatus; ideo, quando dicebatur tunc: Cardinalis dixit sic; Cardinalis fecit sic; intelligebatur de cardinali Octaviano de Ubaldinis per excellentiam. Fuit tamen epicureus ex gestis et verbis eius; nam cum semel petiisset a ghibelinis Tusciae certam pecuniae quantitatem pro uno facto, et non obtinuisset, prorupit indignanter et irate in hanc vocem: si anima est, ego perdidi ipsam millies pro ghibelinis. Et concludit Farinata: {et degli altri mi taccio}, quia nimis esset longum enarrare viros magnificos de secta epicureorum, et etiam esset inhonestum et malum exemplum audientibus infamare homines de tali haeresi, nisi sit omnino manifesta. Ah quot sunt haeretici, qui simulanter videntur catholici timore vel poenae vel infamiae! + +Et hic nota quod autor hic utitur magna arte: vult enim ostendere quod nunquam perdat tempus, quia dum propter foetorem reduxisset se versus arcas, adhaesit uni alteri, non illi primae magnae Epicuri, a qua paulo ante recesserat; sed uni alteri magni haeresiarcae, scilicet Photini, in qua erat sepultus Anastasius papa. Hoc autem fingit autor ad pleniorem perfectionem sui tractatus, quia superius tractando de haereticis non fecerat mentionem nisi de uno singulari errore epicureorum, et nihil dixerat de aliquo heresiarca christiano; ideo nunc reflectit se ad materiam quam videbatur finivisse, et tangit brevissime de Photino qui habuit errorem Macometti, qui dicebat quod Christus erat natus secundum carnem per viam matrimonialem ex Joseph et Maria. Ad cuius cognitionem est sciendum, quod Photinus fuit graecus diaconus civitatis Thesalonicae, ad quam scribit apostolus, et fuit episcopus smirnensis, unde fuit Homerus poeta magnus. Iste incidit in errorem pessimum, scilicet quod Christus fuisset conceptus ex Maria per Joseph via nuptiali. Anasthasius vero secundus, natione romanus ex patre Petro fuit imperante Zenone Constantinopoli, et regnante Romae Theodorico rege gothorum, a quo Boetius proscriptus fuit. Quo tempore multi clerici et praesbyteri recesserunt a comunione ipsius Anasthasii, quia comunicaverat Photino praedicto, tenendo et defendendo errorem eius; nam in casu haereticae pravitatis papa potest deponi si non vult emendari. Modo ad literam autor dat magnum sepulcrum Anasthasio tamquam magno sacerdoti christianorum, in quo iacet cum multis aliis photinianis, et dat sibi epitaphium sive titulum sepulturae, sicut solet fieri magnis viris in mundo: qui quidem titulus erat inscriptus cooperculo sepulturae, in quo quidem titulo breviter tangitur nomen utriusque, scilicet Photini seducentis, et Anasthasii seducti; ideo dicit autor in litera: {ov'io vidi una scripta}, idest in quo cooperculo vidi modicam scripturam, {che dicea}: petra est quae loquitur, et dicit: {Anastasio papa guardo}, inclusum intra carcerem istum sepulcralem; et ecce quare, {lo qual trasse Fotin de la via dritta}, idest a via rectae fidei. Et adverte quod autor in isto versiculo facit amphibologiam, idest dubiam locutionem; nam ad rectam intelligentiam istius literae debet fieri de Photino suppositum, et de Anasthasio appositum, ita ut litera construatur sic: {lo quale}, idest quem Anasthasium, {Fotin trasse fuor de la via dritta}, et non e contrario, ita quod Photinus sit agens, Anasthasius patiens. + +{Lo nostro.} Hic autor revertitur ad materiam sequentem a qua incoeperat, et tangit consilium Virgilii ad hoc; quia enim fugerant retro propter horribilem foetorem, ideo Virgilius docet cautelam hic servandam, videlicet ut faciant modicam moram ut paulatim assuescant isti foetori generali confuso, ut postea minus laedantur quando descendent ad particulares foetores, quos plures invenient intra istam terram. Hoc autem fingit autor magna arte, quia scilicet primo vult habere generalem cognitionem omnium criminum quae hic puniuntur, ut sic postea descendat ad specialem cognitionem eorumdem per singulos circulos discurrendo. Ad literam ergo dicit Virgilius: {el nostro scender conven esser tardo}, quia scilicet paulatim, lente et morose est procedendum in isto primo introitu; et reddit causam, {sì che 'l senso}, scilicet odoratus, {s'ausi prima un poco al tristo fiato}, scilicet foetori. Et hic nota quod autor loquitur naturaliter et pulcre, quia repentinas mutationes odit natura, sicut videmus per experientiam, quod qui de novo intrat mare statim alteratur et provocatur ad nauseam; sed post modicum assuescit, et habet acutiorem appetitum quam prius; et ita autor in processu acutius et subtilius assuescet isti materiae foetidae amarae; ideo dicit: {e poi non fia riguardo}, quasi dicat: postea non curabimus nobis, quia non laedemur; et dicit: {così el maestro}, idest taliter Virgilius locutus est mihi; et statim subdit quomodo ex consilio Virgilii ipse cepit causam faciendi distinctionem Inferni. Unde dicit: {et io dissi a lui: trova alcun compenso, che 'l tempo non passi perduto}, quasi dicat: praedicas mihi aliquid quod sit evidentiale ad dicenda, antequam intremus in corpus istius civitatis. Et ostendit continuo quod Virgilius assentit sibi, dicens: {et elli}, idest et ipse Virgilius respondit: {vedi ch'a ciò penso}, ita quod idem intendimus. Unde nota quod vere ista distinctio quam autor parat facere erat necessaria et utilis, quia aliter remanebat nimis confusa materia huius civitatis. + +Et hic nota ad plenam intelligentiam istius literae, quod secundum istos tres gradus personarum distinguuntur isti tres circuli, sive gironi violentorum. Primus giro continet iniuriatores proximi, et est maior ambitu, et plures continet, sed est minoris poenae. Secundus continet iniuriantes sibi, et est minor primo, et pauciores continet, sed est maioris poenae. Tertius est minor secundo, sed continet maiorem poenam; ideo continuo Virgilius se declarat, dicens: {Forza se pote}, idest potest, {fare a Dio, a se, al prossimo}; et statim subdistinguit istam triplicem violentiam cum dicit: {dico in loro et in lor cose}. Ad quod volo te notare quod quaelibet praedicta triplex violentia potest fieri dupliciter, scilicet in persona et in rebus; nam prima violentia contra proximum fit in persona, sicut occidendo, vulnerando, et in rebus, ut praedando et aliter damnificando: violentia secunda quae fit in se, fit in persona, sicut illi qui occidunt se ipsos; in rebus, ut illi qui fatue dilapidant et vastant bona sua. Violentia tertia quae fit in Deum, similiter fit in persona, sicut illi qui blasphemant et negant Deum; in rebus, ut qui despiciunt bonitatem divinam in natura vel arte; ideo dicit: {come udrai con aperta ragione}, idest, sicut demonstrabo tibi ratione clara. + +{La frode.} Nunc Virgilius accedit ad distinguendum species fraudulentiae; et ad intelligentiam istius partis oportet te praenotare, quod iniuria quae fit per fraudem fit generaliter duobus modis. Est enim una fraus generalis, quae rumpit unum vinculum generale naturae, quale est quod omnis homo omni homini naturaliter est amicus; unde secundum istud vinculum naturae, nullus debet facere alteri quod non vult sibi fieri, et debet omnibus servare fidem. Alia est fraus quae violat aliud ligamen speciale, quod fides addit super generale, sicut cum quis fraudat dominum, parentem, propinquum, amicum, socium; ista fraus secunda est peior, ideo proditores puniuntur inferius in fundo; fraus vero prima est levior, et habet fieri decem modis: ideo secundus circulus civitatis in quo punitur ista fraus est distinctus in decem partes, quas autor appellat bulgias, et quia proditio fit quatuor modis, ideo tertius circulus generalis est distinctus in quatuor partes. Et considera, quod bene calculata ratione, novem sunt circuli Inferni in universali, quinque extra civitatem, unus intra et iuxta muros, in quo stant haeretici, et alii tres, quos autor distinguit hic. Nunc ad literam veniendo Virgilius tangit primo secundam speciem, secundo primam fraudis, dicens: {l'uomo po' usar la frode onde ogni consciencia}, scilicet committentis ipsam, {èe morsa}, quia non potest fieri sine morsu conscientiae, quia fit appensate non per ignorantiam vel impetum, {in colui ch'in lui fida}, idest qui confidit de homine sicut contra patrem, patriam, amicum, consanguineos. Ecce secundam: {et in quel che non imborsa fidancia}, idest et contra illum qui non concepit sibi fidem de homine aliqua speciali de causa. + +Et ecce statim assignat causam quare praedicti non sunt positi intra civitatem, quia scilicet fuerunt incontinentes, et incontinentia minus peccat; quod probat autoritate philosophi, qui distinguit tres species fugiendas circa mores, scilicet incontinentiam, malitiam, et bestialitatem. Ad quod notandum, quod sicut potest colligi ex verbis philosophi VII Ethicorum, bona electio non potest esse sine ratione vera et appetitu recto; ideo quando aliquid horum pervertitur contingit quod aliquid sit in moribus fugiendum. Si ergo sit perversio ex parte appetitus, et ratio remanet recta, erit incontinentia; quod contingit quando ratio recte iudicat, sed appetitus propter passionem trahit in contrarium. Si autem tantum invalescat perversitas appetitus ut dominetur rationi, ratio sequitur id, in quod appetitus trahit sicut principium quoddam, extimans illud esse finem et optimum; et tunc electione operabitur perversa, ex quo aliquis dicitur malus, et talis dispositio dicitur malitia; aliquando autem ita pervertitur appetitus et ratio, quod excedit limites humanae vitae, et talis dispositio dicitur bestialitas. Incontinentiae opponitur continentia; malitiae, virtus moralis; bestialitati vero, virtus heroica sive divina. Ad quod sciendum quod anima humana est media inter angelos, cum quibus convenit per intellectum; et bruta, cum quibus convenit per potentias sensitivas. Sicut ergo pars sensitiva aliquando depravatur in homine usque ad similitudinem bestiarum, et vocatur bestialitas super humanam malitiam; ita etiam rationalis pars aliquando ita perficitur et roboratur in homine ultra comunem modum humanae perfectionis, quasi in similitudinem angelorum. Vel hoc vocatur virtus divina, secundum quam antiqui poetae et populi dicebant quod viri excellentes convertebantur in Deos, sicut Hercules et Romulus. Sicut autem virtus divina raro reperitur in bonis, ita bestialitas raro reperitur inter homines, vel ex prava consuetudine hominum qui non utuntur legibus humanis, vel ex forti passione per quam quis incurrit alienationem mentis, vel propter magnum incrementum malitiae, sicut quidam factus insanus imolavit matrem, et mactavit conservum suum, et comedit epar eius; et alius scindebat ventres mulierum praegnantium ut partus conceptos devoraret. Simile dicitur de hominibus silvestribus qui commorantur in sylvis circa mare ponticum, quod hodie dicitur mare maius, quorum quidam comedunt carnes crudas, quidam vero carnes humanas, et si non sufficit testimonium Aristotelis, certe Hyeronimus contra Jovinianum scribit, se vidisse barbaros comedentes nates puerorum et papillas mulierum. Modo ad propositum, ut patet ex dictis, incontinentia est mala, malitia peior, bestialitas pessima. Ille enim dicitur esse incontinens, qui propter perversitatem appetitus egreditur a iudicio rationis in agendis, et agit contra id quod scit esse faciendum. His praemissis, nunc est ad literam descendendum; dicit Virgilius Danti: {non ti rimembra di quelle parole}, quasi dicat: bene debes recordari, {con le quai la tua etica}, scilicet quam tu bene novisti tamquam bonus moralis, {pertratta}, idest perfecte tractat, {le tre disposizion}, scilicet circa mores, {che 'l ciel non vuole}, quae scilicet contrariantur virtuti, et per consequens offendunt Deum; et nominat illas, dicens: {incontinencia, malicia e la matta bestialità}, quae scilicet totaliter hominem transnaturat et facit bestiam: et nonne recordaris, {come incontinenzia men Dio offende}, incontinentia enim operatur secundum concupiscentiam, non secundum electionem; sunt namque incontinentes dispositi sicut dormientes, vel ebriosi, ideo sunt magis corrigibiles et minus Deum offendunt; unde incontinentia videtur esse proprie circa delectationes, et bene ideo dicit: {e men biasemo accatta}, idest et per consequens meretur minus infamiae et poenae, et propter rationem assignatam concludit Virgilius: {ergo, se tu riguardi ben questa sentenzia}, scilicet Aristotelis, quae est bona et vera, {e rechiti a la mente}, idest et si revocas tibi ad memoriam, {quai son quei che sostengon penitenzia}, idest inefficacem tamen, quia nihil profecturam eis, unde poenitentia ponitur pro poena, et dicit: {quassù di fuor}, idest extra istam civitatem in loco altiori, quia semper per Infernum tenditur deorsum: {tu vedrai ben}, idest faciliter videre poteris, {perchè sian dipartiti da questi felli}, idest ab istis malitiosis qui puniuntur hic intra, {e perchè la divina vendetta}, idest iustitia men cruciata, idest irata, {li martelli}, idest tormentet et flagellet eos. + +{O Sol.} Nunc autor movet secundam quaestionem Virgilio, quae nascitur ex quodam dicto superius posito; et quaestio breviter est talis: tu superius posuisti usurarium inter offendentes Deum, non bene video quare, quia videtur potius facere contra proximum. Ista autem quaestio est subtilior prima; prima tamen videtur magis necessaria, ut autor amplecteretur totum Infernum: ideo primo commendat solutionem quam fecit ad primam quaestionem, ut reddat eum benivolum ad solvendam sibi secundam; unde dicit: {o Sol che sani ogne vista turbata}, idest, o clarissime Virgili, qui expellis omnem tenebram ignorantiae ab intellectu radiis sapientiae tuae, sicut sol omnem nubem obscuritatis ab aere, radiis suae lucis, {tu me contenti sì quando tu solvi che dubiar non m'agrata men che saver}, quasi dicat: est mihi gratius habere dubitationem quam scientiam de re, quia ex solutione tua, ego capio maiorem certitudinem, quam si simpliciter ego scirem ex me vel ex alio, sicut saepe contingit, quod homo scit veritatem unius rei in confuso, tamen quia credit se plene scire, non dubitat, et ideo non quaerit; sed si petat a viro valentissimo, acquirit claram certitudinem veritatis; et hoc est quod autor vult dicere Virgilio, quod multum habet carum dubitare propter declarari ab eo, quia tunc non habebit postea dubitare de eadem re. + +{E perchè.} Hic Virgilius ex dictis concludit propositum, scilicet quod usurarius offendit divinam bonitatem, quia offendit naturam offendendo artem; dicit ergo: {e l'usuriero dispregia natura per la sua sequace}, idest per artem quae sequitur naturam, {poi che in altro pon la spene}, scilicet quam in arte, {perch'el tiene altra via per se}, scilicet diversam ab omni arte. Nam non est artificiale quod denarius faciat denarium, sicut usurarius vult, qui ponit usum in re, in qua non est dare usum. Si enim praesto tibi mantellum, licet mihi petere praetium, quia paulatim consumitur et deficit; sed denarius non, quia non teneris reddere idem, sed simile. Aliae etiam artes et mercantiae sunt subditae infinitis periculis et casibus fortunae; usurarius vero est absolutus ab omnibus infortuniis, quia sive sit pluvia, sive serenitas, sive tempestas, sive tranquillitas maris, semper vult quod sui denarii superlucrentur tantum pro libra; nec obstat si dicas quod ius civile permittit usuram, quia non considerat nisi quod homo vivat pacifice et concorditer cum homine. Unde philosophus libro Ethicorum damnat usuram, et propheta detestatur et blasphemat amare, dicens: *Scrutetur foenerator omnem substantiam suam et diripiant alieni labores eius* etc. + +{Ma.} Hic ultimo Virgilius finit istum tractatum et claudit capitulum; et primo invitat autorem ad recessum dicens: {ma seguime oramai}, quia non est amplius standum hic, sed tendendum ad primum circulum, {che 'l gir mi piace}, quia tempus urget; unde statim, assignans causam quia velit recedere, facit descriptionem temporis primo per constellationem orientalem, et non vult sententialiter dicere nisi quod fiebat dies, unde dicit: {che i pesci guizzan su per l'orizzonte}, vult dicere quod iam appropinquabat dies, quia signum piscium quod praecedit arietem iam ascendebat hemisperium nostrum in oriente, vel sic aries sequebatur cum sole. Est autem orizon circulus terminator visus, qui dividit hemisperium superius ab inferiore; ideo bene dicit: {che i pesci guizzano}, idest moventur velociter per purum coelum sicut pisces per liquidam aquam, unde respexit ad naturam piscium; et sic nota quod hic est finis primae noctis, ita quod autor stetit hucusque per unam noctem in Inferno. Deinde describit horam per constellationem septentrionalem, dicens: {el carro}, idest constellatio illa quae appellatur plaustrum, scilicet ursa, {giace tutto sopra 'l Coro}, quasi dicat tendit ad occasum, quia Corus est ventus occidentalis, et sic erat prope dies, quia currus appropinquabat occasui suo, quamvis nunquam in totum occidat, sed describit unum brevem circulum. Facit enim unam parvam revolutionem, sed nunquam recedit ab hemisperio nostro. + +{Qualè.} Hic autor describit praedictum locum per comparationem pulcram et propriissimam, et vult sententialiter dicere, quod illa via ruinosa per quam erant descensuri, erat talis qualis est illa quae est in ripa Athesis inter Tridentum et Veronam; illa enim ripa, antequam fieret istud praecipitium maximum, erat ita recta et repens in modum muri, quod nullus potuisset ire a summo ripae usque ad fundum flumanae inferioris; sed post ruinam factam posset nunc aliqualiter iri. Ad propositum ergo ista via solebat olim esse ita alta et recta quod erat inadibilis; sed ex ruina est ita dirupata, quod nec poterant ire ab alto usque deorsum. Nunc ordina sic literam: {la scesa di quel burrato}, idest descensus illius circuli qui erat burattum, burum vel clausum, ad quem non ibatur nisi per istam faucem praedictam, {era tal qual quella ruina che percosse l'Adice di qua da Trento}, scilicet veniendo a Tridento Veronam, {nel fianco}, idest in latere ripae. Et nota quod istud praecipitium vocatur hodie slavinum ab incolis, et ibi est unum castellum quod vocatur Marcum; et assignat causam verisimilem ruinae, dicens: {o per tremoto o per sostegno manco}, idest defectivum propter corrosionem factam ex impetu aquae per multa saecula. Et hic nota quod de ista ruina mirabili facit mentionem Albertus magnus libro Methaurorum, et assignat istas causas dicens: quod montes ruunt, vel quia radices eorum abradiuntur; et tandem quia fundamenta non habent ruunt, aliquando scinduntur magno motu. Et subdit quod hoc modo cecidit mons magnus inter Tridentum et Veronam civitates Italiae super ripam Athesis fluminis, et oppressit villas et homines per multa millia. Et specificat formam istius ruinae cum subdit: {che la roccia}, idest ripa vel repentia montis, {èe si discoscesa}, idest divisa, {da cima del monte, onde si mosse}, idest a principio ubi ruina coepit, {al piano}, idest usque ad vallem et alveum fluminis, {che darebbe alcuna via a chi su fosse}; scilicet ad descendendum infra ad flumen, quasi dicat: quod si quis esset ibi posset venire deorsum, licet non sine labore, et talis erat ista via Inferni. Et nota quantum dicta comparatio bene serviat intentioni autoris; nam sicut est via ruinosa in alta ripa fluminis Athesis, ita hic in alta ripa fluminis Phlegetontis; et sicut est ibi facta via per terraemotum, ita hic per terraemotum maximum omnium quod unquam fuerint: qui scilicet fuit tempore passionis Domini, sicut autor fingit hic, ut patebit paulo infra. + +{Et in su la punta.} Nunc autor describit custodem istius loci, scilicet Minotaurum, et talis bestia tam horribilis bene conformatur ipsi loco tam silvestri. Ad cuius cognitionem oportet praescire longam fictionem, quam tamen breviter attingam. Scias ergo quod sicut tradunt poetae, primo graeci, deinde latini, Minos rex Cretae iustissimus et potentissimus, de quo iam dictum est supra capitulo V, habuit uxorem quae nimis maculavit gloriam suam. Fuit enim tam effroenatae libidinis quod voluit concumbere cum tauro; et opera et ope Dedali ingeniosissimi artificis Atheniensis intravit vaccam ligneam indutam corio verae vaccae, et sic taurus deceptus imagine falsa cognovit eam. Illa concepit et genuit filium, quem vocavit Minotaurum, qui erat semivir et semitaurus. Habuit et Minos alium filium nomine Androgeum, qui similis patri, puer mirae indolis, missus Athenas ad studium, dum superaret omnes excellentia ingenii, per invidiam praecipitatus fuit a comparibus. Minos iustissima ira commotus in forti brachio cepit civitatem Athenarum, cui durissimas leges imposuit, inter alias istam durissimam conditionem, quod singulis annis mitterentur septem iuvenes cives in escam huic ferae saevissimae Minotauro, quem fecerat includi in laberintho opere subterraneo intricatissimo, ita quod intrans numquam valet exire, nisi beneficio funis, quam continuo secum trahat intrando et sequatur in redeundo. Tractu temporis sors venit super Theseum filium Egei ducis Athenarum, et missus est in Cretam; quo viso Adriana filia Minois ex Pasiphe incensa eius amore, magna speciositate, probitate, nobilitate Thesei, docuit eum quomodo posset consequi victoriam feliciter de Minotauro; et inde sospiter evadere cum pacto quod acciperet ipsam Adrianam in uxorem, et daret Phoedram sororem eius filio suo Hipolito. Theseus itaque mactato Minotauro, et receptis duabus sororibus, recessit de Creta clandestine, et in itinere reliquit Adrianam dormientem in insula deserta; Phoedram vero sibi accepit in suam. Sed nunc ulterius est sciendum quod fabula narrata continet in se pro maiori parte historiam veram: et primo nota, quod multi, sicut Fulgentius et alii dicunt, quod taurus fuit quidam Cancellarius Minois regis, cum quo Pasiphe habuit rem opera Dedali, qui mediator vel leno induxit vaccam, idest Pasiphem ad taurum. Sed quidquid dicatur, credo quod iste fuerit verus taurus cum quo ista concubuit; nam videtur satis absurdum, quod ad paliandum unum adulterium poetae finxerint actum luxuriae bestialem sine comparatione peiorem. Nec debet videri istud incredibile, quia aliquando auditus est similis casus, scilicet quod rationalis habuerit rem cum bruto; unde Virgilius libro Bucholicorum maxime detestatur istam Pasiphem, et saepe vocat infelicem, quia commiscuit se animali alterius speciei. Similiter autor noster hoc videtur sentire Purgatorii capitulo XXVI. Non etiam debet videri durum, credere quod taurus ascenderit vaccam ligneam. Nonne Valerius narrat de tauro qui volebat cognoscere vaccam pictam? quanto fortius istam tam artificialiter apparatam! Et posito quod non intraverit talem vaccam, nonne potest dici optime quod Pasiphe intraverit formam vaccae, et quod facta sit vere vacca quando submisit se tauro? Ulterius quando dicitur quod ex Pasiphe natus est filius qui parte erat homo, pro parte taurus; et istud totum verum est, quia Minotaurus quantum ad figuram humani corporis erat homo, et tamen quantum ad vitam vel mores erat bestia, sicut dicetur paulo infra de centauris; sed ideo potius a poetis convertitur in taurum, quam in aliud animal, quia recte fuit taurus silvestris, fortis, et ferox violentus qui cornibus superbiae et iracundiae suae impetebat omnes et delectabatur sanguine et caede; ideo bene dicitur quod vorabat homines, quia de rei veritate satiabat crudelitatem suam sanguine hominum, et illi qui mittebantur ab Athenis cogebantur luctari secum, quorum nullus poterat evadere crudelitatem eius; sed finaliter Theseus favore Adrianae mactavit eum. Ex omnibus hic notatis potes faciliter perpendere quare autor noster introducat hic istum Minotaurum ad custodiam passus circuli violentorum supra fluvium sanguinis, quia per istum violentum sanguinarium figuraliter dat intelligi generale vitium violentiae et barbaricae crudelitatis. Nec refert si sit generatus ex tauro, quod quidam reputant impossibile, sive ex aliquo homine, quod est verisimile, quia ista quae petivit amorem tauri, non debebat refugere luxuriam aliorum hominum praeter virum suum. De laberintho autem, qui dicitur fuisse domus sive carcer Minotauri, non credo quod sit factus a Dedalo, quia non videtur opus aetatis unius hominis, ut dicunt qui viderunt ipsum; quod ego consentio, quando considero laberinthum quem vidi apud Vicentiam excavatum intra montem saxeum; et tamen laberinthus Cretae est multo mirabilior; quia, ut audio, est totus factus ad cameras quadratas, quarum unaquaeque habet quatuor portas. His praemissis nunc descende ad literam, quam ordina sic: {e l'infamia di Creti}, idest Minotaurus, {infame monstrum}, quia ad infamiam cedit insulae Cretae, quod genuerit tam maledictum monstrum, {che fu concetta nella falsa vacca}, idest falsificata et subornata sub corio vaccae, {era discesa in sulla punta}, idest in principio descensus, {de la lacca}, idest costa, et sic ponitur saepe alibi; unde IX capitulo Purgatorii dicit: {in fianco de la lacca}, et dicit {rotta}, scilicet per dictam ruinam. + +{Io vidi.} Hic autor describit ipsam poenam et ministros poenae. Ad cuius intelligentiam est praesciendum quod autor dat istis violentis poenam simillimam vitae eorum: fingit enim quod isti sunt positi in isto sanguine buliente, et circum circa fossum per terram siccam discurrunt continuo centauri armati arcubus et sagittis, qui tenent istos intra sanguinem, quia sagittant unumquemque recedere volentem extra limites destinatae poenae. Isti centauri, sicut fingunt omnes poetae prius graeci quam latini, fuerunt homines monstruosi, quia a medio infra erant equi, a medio supra erant homines; et fuit pulcerrima fictio, quia fuerunt homines bellicosissimi vel equitandi peritissimi in Thesalia, ita quod videbantur esse unum corpus simul cum equis suis, et ex eodem utero naturae nati cum illis, qui primo fecerunt violentias et rapinas in Graecia. Isti ergo centauri ad propositum figuraliter sunt stipendiarii, et viri militares praedatores, qui bene dicuntur esse homines pro parte, et pro parte bestiae, quia licet quantum ad formam corporis retineant adhuc humanam figuram et videantur homines; tamen quantum ad eorum vitam et mores animi sunt bestiae, et bestialius currunt et saeviunt in genus hominum, quam aliquod genus animalium, sed imo potius convertuntur in equum, quam in aliud animal; quia ut patet de se equus est animal bellicosum, quo isti utuntur tamquam organo et instrumento suo ad violentias et praedas; equus etiam est animal velocissimum, et talis recte est stipendiarius, qui est semper in discursu et motu; et ad mandatum alterius currit velocissime ad mortem dandam et recipiendam; est enim sicut equus servus alterius, et infeliciter ducit continuo vitam inquietam, imo recte stipendiarius est similis equo suo. Equus enim licet habeat ferrum ad pedes, ad os, ad ilia, ad tergum saepe recalcitrat domino suo, et mordet et fugit ab eo, maxime quando videt se in campo libero non in stabulo; ita stipendiarius saepe fit rebellis, contumax, inobediens domino suo, et recedit ab eo potissime quando videt se liberum in campo, non in civitate vel fortilitio. Nunc ad propositum: quia isti tiranni pessimi qui hic puniuntur, effunderunt crudeliter sanguinem humanum, et rapuerunt bona hominum cum istis stipendiariis et sicariis; ideo cruciantur in valle sanguinis bulientis, et coercentis ab istis, quia sicut videmus de facto et statim dicetur, isti committunt salutem suam manibus istorum, et timent eos ut timeantur a subditis; imo isti violenti, ut plurimum, committunt violentiam inter se ipsos, frater in fratrem, consanguineus in consanguineum: et ut breviter concludam, haec est generalis poena violentorum, quod quasi semper omnes violenter moriuntur, sicut dici solet: unus barberius radit alium, et unus diabolus fugat alium. Nunc ad literam veniendo dicit autor: {Io vidi un'ampia fossa torta in arco}, idest primum circulum violentorum, {come quella che abraccia tutto 'l piano}, quasi dicat: bene est amplus iste circulus, quia continet intra se ceteros, {secondo ch'avia detto la mia scorta}, idest secundum quod Virgilius praedixerat mihi in distinctione facta in capitulo praecedenti, e centauri armati di saette; de centaurorum origine et violentia dicetur adhuc Purgatorii capitulo XIV, {correan tra 'l pie' de la ripa et essa}, scilicet fossam, quasi dicat, per illud spatium arenae siccae quod est inter ripam et fossam, idest vallem fluminis, et dicit: {come solean al mondo andar a caccia}, scilicet canium vel hominum, sic ibant in praedam cum sagittis, quae sunt arma habiliora ad praedam, quia de longe feriunt et fugant fugiendo, sicut recte faciunt hodie Hungari in Italia. + +{Poi.} Hic autor ostendit quomodo Virgilius manifestaverit sibi praedictos tres describendo singulos a certis proprietatibus; et primo Nessum tamquam violentiorem. Ad cuius cognitionem est breviter sciendum quod, sicut scribit Ovidius valde diffuse in nono maioris, Hercules fortissimus, hominum omnium victor pugnavit singulari certamine cum Achelao pro habenda Dejanira virgine pulcerrima filia OEnei regis Calidoniae in Graecia, quae Dejanira fuit soror Meleagri et fortissimi Thidei; et cum obtenta victoria reverteretur laetus in patriam cum virgine, invenit in viam novam pugnam. Nam cum pervenisset ad fluvium nomine Ebenum, qui factus erat violentior solito ex alluvione aquarum, non audebat committere se aquae, non quia timeret sibi, sed uxori suae. Et ecce subito Nessus centaurus persuasit sibi ut nataret fluvium et ipse portaret Dejaniram sospitem super equo. Hercules ergo tradidit puellam pavidam Nesso, et ipse natans fortiter contra impetum fluminis pervenit ad alteram ripam; et continuo audivit vocem Dejanirae clamantis, quia Nessus parabat facere violentiam sibi. Ideo capto arcu et sagittis clamavit: o violente, non evades quamvis confidas velocitate equi, quia sagitta mea violentior erit; et continuo cum sagitta emissa transfixit tergum eius, ita quod ante et retro fluebat sanguis. Tunc Nessus dixit secum: non moriar sine vindicta; et continuo dedit Dejanirae camisiam tinctam sanguine suo, tamquam pignus amoris, dicens: quod si numquam Hercules dimitteret eam ob amorem alterius mulieris, cum tali dono posset ipsum revocare ad amorem suum. Post longum temporis tractum Hercules cepit civitatem, quae est dicta OEtalia, ubi captus est amore Jolae filiae regis; quo audito Dejanira post magnum planctum et dolorem, finaliter deliberata tamquam femina simplex et credula, misit vestem suam per famulum suum Licam Herculi, qua indutus, subito accensus toto corpore, coepit resolvi per omnia membra, et spoliari per omnia ossa. Post longam furiam et quaerelam Hercules sponte iniecit se in ignem; et sic vir indomitus, qui domuerat centauros et omnia monstra mundi, domitus et victus est sanguine Nessi centauri; et sic Nessus moriens, qui non potuerat per violentiam habere dilectam Dejaniram, per fraudulentiam necavit virum sibi odiosum, Herculem. Et hic nota quod aliqui volunt hoc totum fuisse verum, non fictum: dicunt enim quod ille sanguis Nessi infectus sagitta venenata Herculis fuit tantae efficaciae, quod sic resolvit ipsum, sicut a simili scribit Quintus Curtius de illo veneno pessimo potentissimo, quo extinctus est Alexander Macedo. Ad propositum ergo autor describit ipsum Nessum ab ista singulari violentia, quam temere attentavit ab eius violentia et a morte indigna Herculis, cuius ipse fuit causa: et vide quam breviter tangit ista. Nunc ad literam dicit autor: et ille Virgilius {mi tentò poi}, idest tangit me, ut faceret me attentum ad respiciendum istos vel cognoscendum, {e disse: quegli èe Nesso, che morio per la bella Dejanira}, amata Herculis, quam voluit stuprare, licet esset pro parte equus, {et elli stesso fee la vendetta di se}, idest de morte sua, quia antequam moreretur reliquit vindictam suam potentialiter, licet non actualiter tunc. + +Et nominat tertium centaurum, quem describit simpliciter ab iracundia sua, dicens: {quell'altro èe Folo che fu sì pien d'ira}, et dicunt aliqui quod per istum intelligitur Capaneus, quod est penitus falsum, quia Capaneus punitur inferius inter violentos contra Deum. Et demum Virgilius tangit officium istorum, dicens: et isti centauri, {vanno intorno del fosso}, ad custodiam, ita quod vigilant quando alii dormiunt, {a mille a mille}, quasi dicat, sub certo numero, sed potius dixit de numero millenario, quia est communis numerus bellantium, imo miles dictus est, quia de mille unus, ut quidam volunt; ita etiam ibant satellites circa palatium Dionysii ad custodiam: et ecce quid ibant faciendo, {saettando quale anima si svelle}, idest omnes quae evellunt se, et emergunt extra sanguinem, {più che sua colpa sortille}, idest ultra poenam, quam culpa destinavit eis; quia, ut statim patebit in sequenti parte, aliquae animae sunt mersae in sanguine usque ad cilia, aliae usque ad ilia, aliae usque ad genua; modo si aliqua animarum vellet se removere ad aliquam relevationem bulloris, statim centauri sagittant et faciunt ipsam subintrare aquam. Et vere, lector, isti stipendiarii sunt illi qui tenent istos in sanguine, idest in fusione sanguinis, quia sine istis cessarent cito bella, et per consequens cessarent mortes, violentiae, rapinae. Sed proh dolor! in haec tempora infelicitas mea me deduxit, ut viderem hodie miseram Italiam plenam barbaris socialibus omnium nationum. Hic enim sunt Anglici sanguinei, Alemanni furiosi, Britones bruti, Vascones rapaces, Hungari immundi; qui omnes coniurant in perniciem Italiae, non tam viribus quam fraudibus et proditionibus, provincias vastando, nobiles urbes spoliando. + +{Quivi.} Nunc autor nominat aliquos tyrannos, et primo et principaliter unum principalissimum et famosissimum omnium, scilicet Alexandrum. Ad sciendum autem quis fuerit iste Alexander est notandum, quod aliqui sequentes opinionem vulgi dixerunt, quod autor non loquitur hic de Alexandro Macedone, sed de quodam alio, sed certe istud est omnino falsum, quod potest patere dupliciter: primo, quia cum dicimus Alexander debet intelligi per excellentiam de Alexandro Magno; secundo quia iste fuit violentissimus hominum. Nam, ut perstringam plura sub paucis verbis, Alexander usus est violentia in Deum, in se, in proximum, et peius in suos quam in extraneos: in Deum fuit violentus, quia voluit dici et credi filius Dei, velut si posset animis et linguis hominum imperare; deinde devenit in tam vanam superbiam ut victor Persarum, eorum moribus victus, voluerit pro Deo adorari. Et Calistenem, condiscipulum suum sub Aristotile, quia voluit revocare ipsum ab ista dementia, fecit crudeliter mori inter tormenta, ludibrium turpe faciens de eo, auribus, naribus, labiis detruncatis; male Calistenes servaverat praeceptum Aristotelis qui mandaverat sibi, ut aut nunquam loqueretur in conspectu Alexandri, aut diceret sibi grata. Bene cognoscebat sapientissimus philosophus naturam discipuli sui, immo infamia fuit quod Aristoteles temperaverat illud venenum terribilissimum, quo postea Alexander extinctus fuit, sicut scribit Plinius in naturali historia. Fuit et violentus in se, quia voluit se ipsum occidere cum interfecisset Clitum fratrem nutricis suae familiarem dilectissimum per iram et ebrietatem, quia reprehendebat eum quod extollebat se supra Philippum patrem, a qua desperatione Calistenes praedictus retraxit eum. In toto oriente exercuit violentiam et saevitiam suam; nam, ut verbis Orosii utar, Alexander miseriarum gurges, totius orientis turbo, humani sanguinis insatiabilis, recentem semper aut alienorum aut suorum sanguinem sitiebat. Violentus fuit contra naturam, quia non contentus luxuria foeminarum, quarum gregem magnum secum habebat, etiam ad mares se extendit, ut dicetur infra capitulo XXII, sicut haec omnia patent per Quintum Curtium, qui tamen plus omnibus Alexandrum nititur commendare. Non tamen nego quin habuerit multas magnas virtutes, et multa magnanimiter fecerit; tamen indiscrete et alterne habuit magnam potentiam, quia magnam fortunam; unde, ut cum Lucano concludam, fuit felix praedo, et orbis victor ab ebrietate victus est, ut ait Augustinus. Justinus tamen facit hanc comparationem inter Philippum patrem et Alexandrum filium, quia dicit quod Philippus ebrius desaeviebat in hostes; Alexander vero ebrius desaeviebat in suos. Vade nunc et praefer Alexandrum Caesari si potes, aut quaere, quare Dantes non posuit Caesarem hic, qui ultra alias virtutes multas et magnas fuit sobriissimus hominum, de quo dicebat Cato inimicissimus sibi: *Solus Caesar sobrius accessit ad rem publicam evertendam*. Alexander ergo XII annis regnavit, et XXXIII vixit et uno mense, de quo saepe fit mentio in isto libro, et de eo plura dicentur alibi. Ad propositum ergo autor ponit Alexandrum hic tamquam primum et principem violentorum, maxime contra proximum, ita quod punit eum a vitio praedominante, et describit eum simpliciter et nude, quasi dicat: cum nomino Alexandrum intellige, quod iste fuit maximus autor violentiarum in terris; ideo bene Lucanus dicit, quod eius membra fuerunt spargenda per orbem: ergo bene dixit: {quivi èe Alessandro. – E Dionisio}. Hic autor praemisso tyranno famosissimo Orientis, describit alium tirannum famosum Occidentis, scilicet Dionysium Syracusanum. Ad cuius cognitionem est breviter sciendum, quod Dionysius iste, ut scribit Tullius V Tusculanarum Quaestionum, fuit vir temperatissimus in victu per contrarium Alexandri; fuit sagacissimus et valentissimus, qui secundum Justinum libro XXII fecit magna proelia in Sicilia, et occupato imperio totius insulae, credens otium et desidiam sui magni exercitus esse damnosam et periculosam suo regno, traduxit exercitum in Italiam, ubi exerceret vires militum, et fines regni ampliaret; et primo movit bellum in Calabria contra Graecos, qui tunc temporis magnam partem Italiae occupaverant, unde Magna Graecia appellata fuit. Ibi occupatis aliquot civitatibus revocatus est in Siciliam propter adventum Carthaginensium, qui reparato exercitu renovaverant bellum; et non post multum tempus fractus et victus multis bellis finaliter fraude suorum occisus est. Iste ergo Dionysius tam magnificus, tamen fuit maleficus et iniustus, sicut scribit Tullius eodem libro; nam propter mala quae faciebat cum haberet multos iuvenes amicos, nemine tamen confidebat, sed custodiam corporis committebat feris barbaris, et in carcere quodammodo se incluserat cingendo cameram suam amplo fosso, in quam intrabat per pontem ligneum, et clausis hostiis ipsemet levabat ipsum; et aliquando ex alta turri arrengabat, quia non audebat sedere cum aliis in publico. Et cum haberet duas uxores unam Syracusanam, alteram de Locris civitate Calabriae, nunquam intrabat ad eas nisi primo perscrutaretur si haberent ferrum usque ad extremitatem tunicarum. Ultra haec nolens committere se manibus tonsorum, docuit filias suas tondere eum; et cum factae essent magnae removit ferrum ab eis, et faciebat quod cum carbonibus ardentibus comburebant sibi barbam et capillos. Semel autem cum vellet ludere ad pilam, sicut saepe solebat, spoliavit sibi clamidem, quam tradidit simul cum gladio iuveni quem summe diligebat. Tunc quidam familiaris dixit per iocum Dionysio: committis tu vitam tuam isti? et cum iuvenis arrisisset, Dionysius statim mandavit quod interficeretur uterque; unus, quia demonstraverat viam interficiendi; alter, quia approbaverat illud dictum risu. Quo facto postea tantum doluit Dionysius, quod nihil habuit gravius in vita sua, quia fortiter amabat quem occiderat: non tamen fuit ita fatuus quod vellet se occidere, sicut Alexander, imo regnavit XXXVIII annis, et XXV habebat quando dominium occupavit; et sic vixit quasi duplo plusquam Alexander. Dionysius etiam fecit multas violentias et contumelias contra Deos, quas scribit Tullius et Valerius qui accepit ab eo; tamen autor noster ponit ipsum hic punitum a violentia praedominante; fuit rubeus, ferox, cum facie lentiginosa, ut patet apud Valerium. Ad literam ergo autor describit Dionysium a ferocitate et violenta tyrannide sua, dicens: {e Dionisio fero Che fee Cicilia aver dolorosi anni}, quia per tot annos afflixit eam, ut audisti. Et debes scire quod debes intelligere hoc de Dionysio patre, quia Dionysius filius primogenitus eius etiam afflixit Siciliam et partem Calabriae, et peiora fecit quam pater, quia interfecit musarum amicus, in tragoedia, quam fecit de Eccerino, in qua fingit, quod fuerit genitus ex patre Diabolo. + +{E quell'altro.} Hic autor nominat alium tyrannum modernum, qui fuit post Eccirinum, et sibi vicinum, scilicet Obizonem marchionem estensem. Ad cuius intelligentiam est notandum, quod autor noster non describit Obizonem a certa macula frontis, sicut fecerat Eccirinum, quia macula Obizonis fuerat accidentalis. Fuerat enim monocolus, non a natura, sed a casu, cum hastiluderet ob amorem cuiusdam dominae; ideo denominatus est marchio Obizo ab oculo; sed describit ipsum a pulcritudine corporis, quia Domus Estensis naturaliter habuit omnes corpore pulcros, sicut Azonem I qui fuit dominus Veronae, de quo dicetur capitulo VI, Purgatorii; et Azonem II filium primi, qui eripuit Paduam Eccirino pro ecclesia, et ipsum Eccirinum debellavit apud Adduam flumen Lumbardiae; vicit etiam Federicum II apud Parmam, ut dicetur alibi. Obizo ab oculo nepos istius Azonis II natus est ex Raynaldo filio eius in carcere secundi Federici in Apulia, quem pater dederat Federico in obsidem; et licet saepe Federicus offerret reddere sibi, numquam voluit recedere ab ecclesia propter recuperare unicum filium suum dilectum. Et ob hoc Obizo postea fuit fautor et adiutor Carolo I contra Manfredum filium Federici in vindictam patris. Hic Obizo habuit tres filios magnificos, scilicet Azonem primogenitum magnificentissimum, qui dictus est Azo III, de quo hic fit mentio, et alibi saepe in isto libro, et Franciscum et Aldrovandinum, ex quo natus est Obizo, qui tenuit dominium diebus nostris, pater Nicolai nuper regentis, et Raynaldus et Nicolaus. Ad propositum ergo autor nominat hic marchionem Obizofratres consanguineos, et nobilissimam civitatem Syracusarum implevit occisionibus civium, in qua pater impleverat carceres captivis; sed non fuit magnanimus, vel temperatus, ut pater, imo ingluviosus, et ebriosus; unde factus omnibus odiosus, expulsus ivit Corinthum, ubi vitam tristissimam duxit cum lenonibus, meretricibus, vel aliquando docuit pueros literas. {– E quella.} Hic autor, nominato tyranno antiquo de Sicilia, qui fuerat paulo ante tempora Alexandri Magni, nunc transit in Italiam, et nominat unum tyrannum modernum pessimum, scilicet Eccirinum de Romano. Ad cuius cognitionem breviter est sciendum, quod iste Eccirinus tyrannus crudelissimus tempore Federici secundi fuit de Romano castello comitatus Tarvisii, magnus dominus et potens in ipsa Marchia Tarvisina tota, in qua exercuit magnas violentias et crudelitates, adeo quod quidam scripserunt, ipsum fecisse mori quinquaginta millia hominum; sed inter alia mala impia, quum perdidisset Paduam, furoris rabie stimulatus, fecit crudelissime necari duodecim millia Paduanorum ferro, fame et igne, quos habebat apud se. Regnavit Eccirinus Veronae XXXIV annis, de cuius potentia, nequitia et gestis dicam plene capitulo IX Paradisi; ideo hic tam cito pertranseo. Nunc ad literam, autor describit Eccirinum ab habitu corporis, dicens: {e quella fronte c'ha 'l pel così nero}; idest nigram. Scribunt aliqui, quod Eccirinus fuit corpore mediocris, niger, totus pilosus; sed audio, quod habebat unum pilum longum super naso, qui statim erigebatur, quando excandescebat in iram, et tunc omnes fugiebant a facie eius; {è Azzolino}; et hic nota, quod autor utitur vulgari tusco, quia de rei veritate vocatus fuit Eccirinus, sicut scribit Mussatus Paduanus, nem ab oculo, et Azonem III filium eius, quia uterque visus est violentus tempore suo. Nam Obizo non contentus suum dominium intra aquas Padi contineri, Regium et Mutinam occupavit, et tenuit dominium Ferrariae XXVIII annis, ubi mortuus est anno Domini MCCXCIII, ita quod Obizo et Azo filius eius regnaverunt tempore nostri autoris. Azo vero Bononiam et Parmam magnis bellis afflixit, neutram tamen potuit obtinere; imo videbatur subiugaturus sibi Lombardiam potentia et magnificentia sua, accepta in uxorem filia Caroli II sorore regis Roberti. Post modicum tamen amissis Mutina et Regio in duobus diebus infirmatus est et mortuus in anxietate sine prole; ex quo dominium eius remansit in magna lite inter fratres et nepotes; et filius eius Franciscus naturalis tenuit dominium modicum, et magnum bellum fecit cum favore Venetorum, quia mater eius fuit Veneta. Mortuus est Azo III anno Domini MCCCVIII cum regnasset XV annis. Nunc ad literam autor describit Obizonem ab habitu corporis, dicens: {e quell'altro ch'èe biondo è Obizo da Este}; et tangit mortem eius violentam, quia infamia fuit, quod cum infirmaretur, Azo filius fecerit ipsum iuvari citius mori. Hoc autem habuit Dantes a Ricobaldo Ferrariensi magno chronichista, qui tunc vivebat, et qui hoc scribit in chronicis suis, qui dicit, quod Azo mortuus est in Castro Estensi, cum timeret necem sibi inferri a familiaribus, sicut Obizoni patri intulerat. Dicit ergo: {el qual per vero fu spento dal figliastro su nel mondo}. Et hic nota, quam pulcre et honeste autor palliat istud factum, vocans filium filiastrum, quasi velit innuere, quod non possit cadere in mente alicuius, filium praesumere aliquid contra patrem; ideo bene dicit, quod vere fuit extinctus a privigno, non a vero filio, quia natura non patitur hoc. + +{Mostrocci.} Hic autor ostendit, qualiter Nessus ostenderit eis unum singularem violentum de gente ista, qui commisit homicidium nimis detestabile apud praedictam civitatem Viterbii. Ad intelligendum clare crudele facinus, quod hic tangitur, expedit scire, quod Henricus rex Angliae, huius nominis tertius, bonorum regalium dilapidator et prodigus, fecit barones sibi rebelles; quorum opera rex Franciae misit in Angliam Symonem comitem de Monteforti, virum strenuum et idoneum regno, qui coniecit in vincula Henricum regem, et Ricardum fratrem eius, et filios regis. Sed Adduardus primogenitus, vir inclitae virtutis, evasit velocitate equi; qui postea feliciter debellavit praefatum Symonem iam gravem baronibus, quia superbe ad regni solium aspirabat, quem fecit in partes dissecari, et eius pudenda in os eius immitti. Sic Adduardus victor, patrem, patruum et fratres suos liberavit; qui postea patri successit in regno. Verumtamem contumeliosae mortis Symonis Henricus filius Ricardi praedicti, consanguineus Adduardi, luit postmodum poenas. Nam cum Philippus rex Franciae filius Ludovici sancti, rediens a Tunitio cum Carolo rege Siciliae, pervenisset in Italiam ad civitatem Viterbium ubi tunc erat curia romana, vacans pastore, Guido de Monteforti, filius Symonis, interfecit gladio ipsum Henricum, et ipsum inde tractum, membratim laceravit, anno Domini MCCLXX. Adduardus enim a Tunitio transiverat Acon in subsidium Terrae Sanctae, ubi mansit triennio; et iste Henricus revertebatur cum aliis regibus, ut rediret in Angliam, cuius pater Ricardus electus erat rex Romanorum, deposito Federico II. Guido autem excomunicatus a Gregorio papa X, tandem veniens ad mandata, traditus est carceri, a quo tamen evasit interventu ipsius Caroli; tamen finaliter mortuus est mala morte. Et ulterius est breviter sciendum, quod Guido de Montforte magnus comes adhaesit Carolo duci Andegaviae, fratri Ludoici regis Franciae, et in brevi factus est sibi familiarissimus et carissimus, quia erat vir alti cordis, magni consilii, et magnae probitatis. Accidit ergo, quod cum Carolus praedictus vocatus ab ecclesia in Italiam contra Manfredum regem, vellet venire Romam ad Papam per mare, commisit isti uxorem suam, et omnes suos, vel totum exercitum ducendum per terram; qui magnifice totum fecit, et cum Carolo semper fuit in omnibus bellis, periculis et laboribus, et fuit magna pars victoriarum eius. Quapropter Carolus victor regni Apuliae et Siciliae fecit Guidonem vicarium suum in Tuscia, cuius vicariatum habebat ab ecclesia. Accidit deinde quod Carolus semel venit Viterbium cum multis regibus, qui revertebantur de ultra mare a Tunitio, ubi Ludoicus frater eius erat mortuus. Inter alios reges erat Philippus filius dicti Ludoici, qui portans ossa patris sui, revertebatur in Galliam, et Henricus filius Ricardi regis. Reges isti fecerunt moram aliquot diebus Viterbii, ubi tunc vacabat Sedes Papalis, ut facerunt, quod Cardinales, qui erant in discordia, eligerent novum Papam. Tunc perpetratum fuit nimis atrox facinus, sub custodia regis Caroli; nam cum Henricus praedictus esset in una ecclesia Viterbii, dum levaretur corpus Domini, Guido comes Montisfortis, tunc vicarius Caroli in Tuscia, manu propria cum mucrone impie transfixit Henricum praedictum, et munitus gente pedestri et equestri, fecit peius. Nam dum unus ex militibus suis petisset: Quid fecisti? ipse respondit: Feci meam vindictam. Et illo milite replicante: Quomodo fecistis vestram vindictam, cum pater vester fuerit tractus? Continuo Guido reversus in ecclesiam, cepit dictum Henricum per capillos, et turpiter traxit usque extra ecclesiam; et commisso tam horrendo sacrilegio et homicidio, evasit sospes in Maritimam in terris comitis Russi soceri sui. Ex hoc facto tota Curia fuit valde turbata: infamantes et vituperantes Carolum, arguebant sic: si Carolus fuit conscius facti, nequissime fecit; et si ignoravit, cur tam abhominabile scelus dimisit impunitum? Corpus sui portaverunt in Angliam, ubi sepultum fuit in civitate Londrae in quodam monasterio Monachorum, vocato ibi Guamiscier, in una capella, in qua sepeliuntur omnes reges Angliae, et in circuitu capellae sunt imagines regum; ubi supra sepulcrum Henrici posita fuit una statua inaurata, quae in manu dextra tenet calicem sive craterem aureum, in quo est cor dicti Henrici balsematum, et supra cor stat gladius nudus, testis huius necis. In manu vero sinistra tenet chartam cum isto versiculo: Cor gladio scissum, do cui consanguineus sum, scilicet Adduardo; et Adoardus nunquam postea fuit amicus Caroli, nec domus Franciae. Nunc ad propositum autor damnat hic istum Guidonem ob istam inauditam violentiam. Licet enim Guido fuerit magnus effusor sanguinis, et in multis bellis pro Carolo, tamen iuste; sed istud fuit nimis excessivum homicidium: primo ratione loci, quia in ecclesia Dei, et in curia romana, et vacante sede: secundo ratione personae, quia posuit manum in filium regis: tertio, quia iniuste; nam rex Angliae fecerat mori patrem eius culpabilem, tamquam reus maiestatis: quarto, quia infamiam et verecundiam Caroli regis domini sui pertractabat. Ad literam ergo dicit autor: et ille centaurus {mostrocci un'ombra}, scilicet animam Guidonis de Montforte {da l'un canto sola}, propter singulare maleficium enormiter commissum, {dicendo: colui fesse in grembo a Dio}, scilicet ante altare, ubi levabatur Corpus Christi consecratum, {lo cor che 'n su Tamigi ancor si cola}, idest colitur: dat intelligi civitatem per fluvium. Tamis enim est fluvius, qui labitur iuxta Londram civitatem regalem, quae olim vocabatur Trinovantum, sicut scribit Julius Celsus, quia gens Julii Caesaris transivit istum fluvium, quod non apparebant nisi capita. + +{La divina.} Hic ultimo ad perfectum complementum huius materiae nominat quosdam alios violentos in aqua grossa tyrannorum, qui tamquam publici praedones et pestiferi sociales discurrerunt per mundum, per mare et per terram; et primo nominat Athilam. Ad cuius cognitionem oportet breviter scire quod, sicut scribit Paulus Diaconus in suo libro de gestis Longobardorum anno Christi CCCCXLII, Athila rex Hunnorum habens sub se Daciam, Hungariam, Macedoniam, et Mesiam, Achaiam et Traciam, ducens secum multos reges et regulos, et plures nationes in septemtrionali plaga morantes, cum innumerabili exercitu furibundus intravit Italiam; et primo Aquilegiam sitam in principio Italiae expugnare tentavit, quae fuit viriliter defensata a civibus per triennium; finaliter capta fuit igne et ferro, eversa crudeli excidio. Tunc quaedam mulier nomine Digna precipitavit se de alta arce in flumen, ne in manus hostium deveniret; mulier indigna quae tali morte periret. Deinde Athila destruxit Concordiam, Altinum, Patavium: deinde per civitates Vicentiam, Veronam, Brixiam, Pergamum nullo resistente discurrit. Mediolanum et Papiam similiter spoliavit abstinens a ferro et igne. Civitates alias Lombardiae, et Romandiolae eodem modo afflixit. Demum pervenit ad locum ubi Mincius fluvius intrat in Padum, et dum deliberaret utrum iret Romam, supervenit Leo pontifex Romanus, qui obtinuit ab Athila quidquid postulavit; unde salutem urbis et totius Italiae reportavit divino miraculo. Athila demum reversus est in Hungariam, ubi ducta in uxorem Honoria sorore Valentiniani imperatoris, faciens luxuriosa convivia, cum ultra solitum bibisset ex fluxu sanguinis narium animam efflavit; et sic vir sanguinum in sanguine et vino suffocatus est moriens in quo modo est demersus hic usque ad cilia. Falsum est ergo quod vulgus, quod fuerit mactatus Arimini. Nunc ad literam autor describit Athilam a cognomine, quod ipsi sibi imposuit in vita. Nam cum Athila pervenisset Mutinam, Geminianus, episcopus illius urbis, vir sanctus, petivit ab eo quis esset; qui respondit: Sum Athila flagellum Dei. Tunc Geminianus dixit: Sum Geminianus servus Dei; et continuo apertis portis Athila transivit per medium civitatis nemine offenso. Dicit ergo: {La divina giustizia punge di qua}, scilicet ex parte ista tyrannorum, {quell'Attila che fu flagello in terra}, et vere fuit flagellum Dei ad punienda peccata multorum. + +{E Pirro.} Hic autor dat duos socios Athilae, scilicet Pyrrhum et Sextum. Sed hic est bene advertendum, quod multi exponunt hic de Pyrrho filio Achillis, qui fuit, ut dicunt, valde violentus, quia evertit Ilion, mactavit Priamum, imolavit Polissenam, rapuit uxorem Horesti. Sed certe quicquid dicatur non credo quod autor intelligat hic de praedicto Pyrrho, quia violentias praedictas fecit iuste contra hostes suos; imo credo quod loquatur de Pyrrho rege Epiri in Graecia, qui fuit valentissimus et violentissimus. Fuit enim alter Alexander, sed virtuosior eo; et fuit de genere Pyrrhi praedicti filii Achillis, et consobrinus ipsius Alexandri magni. Fuerunt enim olim tres famosissimi duces bellorum, peritissimi armorum; scilicet Alexander, Pyrrhus et Hannibal. Ad propositum ergo, ut scribit Justinus, iste Pyrrhus habuit pro magna voluptate certare: iste venit in Italiam in subsidium Tarentinorum contra Romanos, et per quadriennium fatigavit virtutem romanam. Deinde dimissa Italia transivit in Siciliam, et creatus rex insulae multa bella cum Carthaginensibus feliciter fecit; sed paulo post Siciliae regnum facilius perdidit quam quaesiverat. Deinde reversus in regnum suum regem Macedoniae Antigonum invasit; quo victo regnum occupavit. Antigonus rex iniuste spoliatus bello confugit ad Argos. Pyrrhus cuius dominandi cupiditas erat insatiabilis, non contentus Epiro et Macedonia, sed intendens Graeciae et Asiae, invasit Lacedaemoniam gentem bellicosissimam post Romanos; sed inde repulsus, non territus, invasit Argos, ut Antigonum a se victum et ibi absconditum opprimeret, ibi ardenter pugnans; sed improvide, saxo deiecto de muris manu feminea, oppressus est. Sicque rex potentissimus, cunctis terribilis et ab omnibus viris formidatus, a feminis Lacedaemoniorum turpiter repulsus, et a femina Argorum infeliciter mactatus, bellis finem fecit, quibus fuerat semper a iuventute delectatus; et quod miserabilius fuit, caput eius truncatum corpore fuit Antigono praesentatum. Sed Antigonus piissimus, memor humanitatis, oblitus iniuriae, restituit caput cum reliquo corpore Heleno filio Pyrrhi reportandum in patriam, ipso Heleno ex captivitate liberato: sicque tot regnorum bellis vexatus spiritum cum sanguine deduxit ad inferos. Ex dictis ergo satis patet quod autor loquitur de isto rege: nec dicas iste non fuit pirata, quia dico: quid ad rem? Nam autor nihil dicit quod Pyrrhus fuerit pirata; sed addit alium piratam immediate, scilicet Sextum filium Pompeii. Nunc ordina sic literam: et divina iustitia pungit, {Pirro e Sesto}. Ad cuius cognitionem est breviter sciendum, quod iste Sextus filius Magni Pompeii post victorias Caesaris, congregata magna multitudine piratarum, occupavit Siciliam, et coepit infestare Augustum, et multa bella navalia fecit secum et cum suis ducibus, et saepe magna damna dedit illi, et Italiam et Romam fame affecit; sed tandem victus fugiens in Asiam a fautoribus Antonii interfectus est. Et hic nota, lector, quod autor sequitur hic Lucanum, quia appellat Sextum vilem piratam, qui exercuit piraticam in mari, in quo pater suus piratas vicerat, de quibus habuerat gloriosum triumphum. Sed certe nescio videre cur iste debeat dici pusillanimis, nisi forte quia habuit fortunam contra se; imo videtur fuisse magnanimus, quia coactus est facere de necessitate virtutem. Quid enim poterat facere Sextus victo patre et fratre? spoliatus auxilio et consilio amicorum? occupato Oriente per Antonium, Occidente per Augustum? Certe armavit se quibus potuit contra Augustum haeredem Caesaris, et eum molestavit violenter usque ad mortem. {– Et in eterno.} Hic ultimo autor nominat duos sicarios privatos qui fuerunt famosi praedones, quorum uterque vocatus est Rainerius, unus fuit de Corneto Castro, alter de civitate Aretii de Valle Arni. Dicit ergo: et illa divina iustitia, {in eterno munge}, idest exhaurit, evacuat, {le lagrime che}, idest quas, {disserra}, idest aperit, {col bollore}, quia isti ex dolore bulloris continuo sunt in planctu et lacrimis, {a Rainer da Corneto}; iste praedatus fuit Stratam Romanam, {e Rainer pazzo}; iste praedatus fuit Stratam Tusciae. + +Ad primum veniendo dico, quod autor describit generalem poenam violentorum talium; sed antequam descendam ad literam, pro evidentia istius poenae oportet necessario praenotare, quod autor fingit subtiliter animas istorum desperantium esse involutas in plantis sylvestribus duris, asperis, sine foliis, sine fructu; et harpiae quae sunt rapacissimae rapiant apices virgultorum, et ex rupturis emanet sanguis: haec poena convenientissima est tali culpae. Considera enim quod est triplex anima, scilicet rationalis, sensitiva, vegetativa. Modo isti non possunt dici habuisse animam rationalem, quia ratio semper fugit mortem, quae tollit esse quod convertitur cum bono: nec sensitivam, quia etiam sensus fugit mortem; unde et omnia bruta conantur defendere suam salutem. Vegetabilia etiam secundum naturam appetunt conservari; tamen quia isti fuerunt viventes animati, oportet de necessitate dare eis unam animam. Quam ergo dabimus? vegetativam; nam qui se interficit, licet sit vivens, non videtur habere plus sensus quam una arbor; et illam dabimus asperam, fuscam, siccam. Harpiae autem fundentes sanguinem earum, sunt figuraliter avaritia, et prodigalitas, quae duo maxime impellunt hominem, et deducunt ad desperationem, ut statim patebit. Nunc ad literam autor continuans dicta dicendis, dicit: {Nesso non era ancora arrivato di là}, scilicet ad alteram ripam: per hoc autor vult tacite dicere quod ipsi positi ad terram, nullam fecerunt moram ibi, imo statim intraverunt iter ne perderent aliquid temporis. Hoc dat intelligi per id quod dicit, quod Nessus nondum pervenerat ad alteram ripam, qui tamen velocissime ibat in ictu oculi, quia eques erat, et quia non habebat facere aliquam moram in redeundo per aquam, sicut fecerat in veniendo, ostendens istis diversas animas et poenas in sanguine. Dicit ergo: nondum Nessus rediverat ad suos centauros, {quando noi ci movemmo per un bosco}, idest per secundum circulum violentorum, qui est totum nemus, in quo sunt arbores sylvestres, et certe nullum est tristius nemus isto; primo, quia dicit: {che da neun sentiero era segnato}, quia non habebat aliquam certam viam, sed oportet ire ad fortunam: et bene fingit quod nulla est via recta, nulla ratio vel causa quae ducat hominem ad desperationem; secundo quia nulla viriditas erat hic, non odor, non flos, non fructus nisi aves foedissimae, turpissimae. Dicit ergo: {non fronde verdi}, ut non videatur quod aliquis istorum habuerit unquam vitam, {ma di color fosco}, quia vita eorum est denigrata infamia, quantumcumque forte fuerit aliquando famosa; {non rami schietti, ma nodosi e involti}, idest membra quae consenserunt in necem corporis, perverso usu rationis, {non pomi v'eran}, idest nullus fructus, quia nullus est ita sceleratus, qui non possit facere et faciat aliquem fructum praeter solum desperatum, et omnis peccator potest redire ad fructum virtutis praeter istum, {ma stecchi con tosco}, idest venenoso succo, idest sanguine, qui est sedes animae quam iste exclusit a se ex venenosa rabie desperationis. + +{Quivi.} Nunc autor, descripta poena, describit ministros poenae, scilicet harpias; et quia istud est tristissimum nemus, ideo bene dat ei tristissimas aves. Ad sciendum autem quae sint istae, est breviter sciendum, quod sicut potest colligi ex Virgilio III Eneidos: Harpiae sunt aves rapacissimae habentes vultus virgineos, ventrem ingluviosum, foedissimum, ora semper pallida fame, manus recurvas; quarum officium erat stercorizare mensam regis Phynei, qui erat caecatus, quia interfecerat filios proprios. Harpia figuraliter repraesentat avaritiam, unde sic dicta est a rapiendo, et de ista specie avium non inveniuntur nisi tres semper, quarum nomina sunt haec: Aello, Occipito, Celeno, quae figurant triplicem actum avari; nam primo, avarus appetit alienum, et iste appetitus habendi figuratur per primam. Dicitur enim Aello, idest alienum optans. Secundo, avarus post appetitum acquirit et accumulat; et hoc figuratur per secundam. Dicitur enim Occipito, idest aliena occupans. Tertio, avarus acquisita abscondit, custodit et conservat, et hoc figuratur per tertiam. Dicitur enim Celeno quasi celans aliena, et ista est peior caeteris et vilior, quia miser avarus sepelit, nec audet tangere pro sui comodo, et honore; ideo bene dicitur quod habent foedare cibaria Phynei. Phyneus enim est ipse avarus a foenerando dictus, qui nihil potest vel scit facere tam praeclarum, quod totum avaritia non polluat, sicut aliquando faciet solemne convivium, et pro fructibus vel sapore vel alia re minima maculabit quicquid fecerit. Ideo bene fingitur caecus avarus, et dicitur interfecisse filios proprios, quod totum est verum, imo quod est peius, saepe interficit se ipsum ex cupiditate lucri, exponendo se manifestissimis periculis mortis. Ulterius est sciendum quod Eneas dum recessisset primo a Troia, deinde a Creta pervenit ad Strophades, quae sunt insulae Graeciae in mari jonio, in quibus morabantur tunc istae aves monstruosae. Ibi Troiani, factis epulis ex bestiis quas invenerunt ibi sine custodia, coeperunt epulari, ordinatis in litore mensis; et ecce harpiae cum clamore horribili, quae magno strepitu alarum venientes de montibus illis coeperunt rapere cibos, et omnia foedare immundo tactu. Tunc Troiani mutaverunt locum retrahentes se ad diverticulum remotum sub saxo cavo clausum arboribus et umbris; et ecce positis mensis iterum harpiae sonantes venerunt ex alia parte, et coeperunt rapere cibos unguibus et polluere ore; sed continuo socii de mandato Eneae rapientes enses invaserunt eas, sed laedere non potuerunt, quia subito celeriter avolabant: tunc principalis earum, scilicet Celeno, ponens se in alto saxo fecit talem sermonem: Audite, Troiani, et tradite menti, quae ego maxima furiarum pando vobis: vos pervenietis tandem ad Italiam ad quam tenditis; sed antequam possitis fundare ibi fatatam civitatem, comedetis dentibus mensas proprias ex fame: hoc dicto statim refugit in sylvam et disparuit. Troiani vero exterriti valde tam tristi augurio, dimissis armis, conversi sunt ad preces, et Anchises pater Eneae orationem fecit ad Deos ut averterent talem casum ab eis. Post tempora multa, sicut scribit idem Virgilius in septimo, cum Eneas pervenisset ad Italiam ad partes fluminis Tiberini et discumbuisset cum aliis principibus suis sub ramis arboris altae, et vescerentur dapibus appositis super placentis in herba virenti, accidit quod, consumptis epulis, aliqui ex fame coeperunt frangere et comedere placentas quae erant in loco incisoriorum; et continuo Julius filius Eneae alacriter clamare coepit: ergo nos consumimus etiam mensas. Eneas vero pater statim recepit vocem illam pro bono augurio, et laetatus est cognoscens hanc esse terram totiens sibi fatatam. Et hic nota quam bene ista fictio sequitur ad id quod iam dictum est de harpiis. Nam Eneas est vir magnanimus, qui dum recedit a Troia terra voluptatis, et tendit in Italiam terram virtutis, avaritia statim insurgit in eum volens ipsum impedire a tam glorioso proposito, quale erat fundare imperium romanorum; et audi quod dicit: divinat sibi quod antequam possit hoc perficere, comedet mensas, quasi dicat: consumes quicquid habebis, et portabis omnia incomoda, et eris senex discurrendo per omnia maria, et terras inter tempestates et labores. Sed Eneas magnanimus insurgit cum suis sociis fortibus contra istam, et fugat et expellit a se, et fortiter negligit omnia infortunia et pericula et semper bene sperat, et omne augurium convertit in bonum. Ergo bene Celeno quae semper vult celare et conservare quicquid Occipito occupavit, et Aello optavit, est pessima pestis maxime contra principem. ideo elegantissime Virgilius dicit III Eneidos, quod nullum monstrum est tristius et nulla pestis crudelior avibus istis, et nulla ira deorum venit peior ab inferno; istis visis, nunc est ad literam veniendum. Dicit autor: {le brutte arpie}, ab effectu, quia inquinant quaecumque tangunt quantumcumque splendida, {fanno lor nido quivi}, et sic faciunt filios in arboribus istis; et ecce magnam potentiam istarum avium, {che cacciaro i Troiani delle Strofade}; istae insulae sunt in Graecia in Epiro, quae vocatae sunt Ethinades, et olim Plotoe, et dicit: {con tristo annuncio di futuro danno}, quod tamen conversum fuit in bonum augurium, ut iam dictum est: et saepe hoc accidit, quia quando vir virtuosus videtur positus in maioribus periculis, tunc appropinquat finis laborum. + +{Io son.} Hic Petrus de Vineis incipit suam narrationem, per quam primo describit suam felicitatem, deinde infelicitatem. Et ad utriusque intelligentiam bonum est scire plenius, qui fuerit homo iste, et qualis eius fortuna. Iste ergo fuit Petrus de Vineis, famosus cancellarius Federici II, qui fuit magnus doctor utriusque juris, magnus dictator stili missorii, cursivi, curialis; et habuit naturalem prudentiam magnam, et laboriosam diligentiam in officio; propter quod mirabiliter meruit gratiam imperatoris, adeo quod sciebat omnia eius secreta, et eius consilia firmabat et mutabat pro libito voluntatis; et omnia poterat quae volebat. Sed nimia felicitas provocavit eum in invidiam et odium multorum; nam ceteri quasi curiales et consiliarii videntes exaltationem istius vergere in depressionem ipsorum, coeperunt, coniuratione facta, certatim accusare ipsum fictis criminibus. Unus dicebat, quod ipse erat factus ditior principe; alius quod ascribebat sibi quicquid imperator fecerat prudentia sua; alius dicebat, quod ipse revelabat secreta romano pontifici, et sic de aliis. Imperator suspectus et credulus fecit ipsum exoculari, et bacinari et tradi carceri; in quo ipse non valens ferre tantam indignitatem, quia: *quae venit indigne poena dolenda venit*; se ipsum interfecit. Et scribunt aliqui, quod Petrus dum portaretur cum Federico eunte in Tusciam super una mula ad civitatem Pisarum, depositus apud castellum sancti Miniati percussit caput ad murum, et mortuus est ibi. Alii tamen dicunt, quod Petrus stans in palatio suo, quod habebat valde altum in Capua patria sua, praecipitavit se de alta fenestra dum imperator transiret per viam. Sed quidquid dicatur, credo, ut iam dixi, quod se interfecerit in carcere; quia non videtur bene verisimile, quod imperator post caecitatem duceret eum inutiliter secum, aut quod dimiserit eum in libertate sua post caecitatem, quia non erat caecatus mente, et potuisset sibi caecus multum nocere consilio suo, sicut Appius caecus sapientissimus romanus nocuit Pyrrho infestissimo hosti Romanorum, sicut iste Federicus erat infestissimus hostis romanae ecclesiae. Federicus etiam alios multos sic mulctatos fecit in carcere mori, imo filio proprio non pepercit in eodem casu in quo Petrus de Vineis. Nunc ad literam Petrus interrogatus a Virgilio respondet manifestans se ab officio suo, dicens: {io son colui che tenni ambo le chiavi}, idest duplicem potestatem claudendi et aperiendi, {del cor di Federico}, scilicet secundi, {serrando e disserrando sì soavi}, idest tam suaviter complacendo sibi, {che quasi tolsi ognun dal suo secreto}, quia licet Federicus haberet alios aulicos ad consilium suum, tamen soli Petro commitebat ardua, et erat ille qui concludebat in omni causa affirmando et negando. + +{Per le nuove.} Hic Petrus confirmat dictum suum, scilicet quod fuerit vere innocens et justus per sacramentum, dicens: {Io vi giuro per le nuove radici d'esto legno}, quasi dicat: juro vobis per animam meam, quae fuit non est diu anima praeclara in mundo, licet sit modo obscura inclusa in ligno isto asperrimo, {che giammai non ruppi fede al mio Signor}, scilicet Federico; sed contra: ipse Petrus in quibusdam epistolis, quas fecit, de infelicitate sua, profitetur se nocentem. Dico breviter, quod illae epistolae non fuerunt suae, licet videantur habere conformitatem cum stilo suo; et posito quod fuerint suae, hoc faciebat Petrus ad conciliandam sibi gratiam principis. Et dicit: {che fu d'onor sì degno}; sed contra, Federicus, ut dictum est capitulo X, fuit haereticus, epicureus, excommunicatus; quomodo ergo fuit dignus honore, cum honor exhibeatur in testimonium virtutis? Dico breviter, quod Federicus, sicut et omnis dominus, est dignus honore, non ratione virtutis, sed ratione dignitatis, quia dominus repraesentat personam totius multitudinis, et honor exhibitus sibi redundat in honorem communitatis; ideo bene dicit Apostolus: servi subditi estote dominis etiamsi discoli. Federicus autem fuit summe gloriosus inter principes modernos; nam a Carolo Magno citra non fuit alius imperator romanorum magnificentior, aut potentior eo. Fuit enim imperator romanorum, rex Alamanniae, rex Siciliae, et Apuliae, rex Hyerusalem, dux Suaviae, magnamque partem Syriae tenuit. Fuit multum formidatus a christianis et saracenis mari et terra: habuit inclytam prolem, scilicet Henricum primogenitum, qui fuit claudus corpore, sed integer mente: habuit Conradum pulcerrimum; habuit Manfredum liberalissimum, et Entium strenuissimum: multa et magna castella fecit praecipue in Apulia. Fuit Federicus statura communis, facie laetus, colore subrufus, habens membra quadra; naturaliter prudens; satis literatus, universalis in omnibus rebus. Erat enim peritus artifex fere omnium artium mecanicarum, quibus animum intenderat; multarum linguarum doctus; scivit enim multa idiomata, scilicet latinum, teutonicum, gallicum, graecum, saracenicum; strenuus in armis; satis liberalis; rigidus punitor; delectabatur valde aucupio falconum, sed multo magis amplexibus mulierum; habebat enim semper gregem pulcherrimarum; et ut breviter dicam totus terrenus, magis cupidus regni mundani, quam coelestis; qui imperavit annis XXX, et vixit LVII. + +{E se.} Hic ultimo Petrus facit suam petitionem, et petit illud quod Virgilius sponte obtulerat sibi supra, scilicet restitutionem famae; unde dicit: {e se alcun di voi mai riede nel mondo}; hoc dicit propter Dantem qui erat ibi vivus, {conforti la memoria mia che giace}, scilicet prostrata, {ancor del colpo ch'invidia le diede}. Et sic vide quod Petrus non peteret rem magis sibi optabilem, scilicet medicinam contra vulnus; nam vere gravissimum vulnus inflictum fuit sibi ex invidia, quando infamatus est de crimine perfidae proditionis contra Dominum suum, cuius cor habuerat in manibus suis. Et hic nota, lector, quod autor bene servavit promissum Petro, quia bene resuscitavit bonam famam mortuam, purgata infamia; quia donec liber iste vivet, semper dicetur, quod Petrus iste fuerit iniuste infamatus, et iniuste punitus. Et crede, quod autor non fecit hoc contra conscientiam; quia ultra famam et scripturam aliquorum, habebat coniecturam verisimilem. Nam Federicus II filium suum primogenitum similiter innocentem, et falso crimine proditionis infamatum, fecit mori in carcere suo. Unde debes scire, quod Henricus primogenitus Federici, operante patre, electus rex romanorum, ex conscientia coepit cum humilitate et reverentia rogare patrem, ut cessaret a perturbatione ecclesiae, quae ipsum pupillum educaverat, et promoverat ad culmen tanti imperiatus. Et cum precibus nihil proficeret, coepit etiam juste increpare, ut eum ab obstinata pertinacia revocaret. Federicus autem accensus indignatione et ira, coepit suspicari, ne filius faceret coniurationem cum ecclesia contra se; et imposuit sibi falso, quod Henricus voluerat sibi subripere regnum Siciliae, dum ipse ire vellet ultra mare in Syriam. Et breviter, ipsum captum tradidit carceri, cum duobus filiis, ubi inter catenas et multa incommoda mortuus est. Alii tamen scribunt, quod Federicus tandem poenitentia ductus misit pro filio, ut conciliaret ipsum sibi; sed Henricus, dum duceretur in via, timens, ne pater crudelius tractaret eum, cuius crudelitatem iam satis fuerat expertus, praecipitavit se simul cum equo de quodam ponte, sive saxo, et sic infeliciter expiravit. Quod si verum est patet, quod Henricus est simul cum Petro de Vineis arborificatus in ista sylva; et si Federicus innocentem filium falso infamatum damnavit crimine lesae maiestatis, quanto magis cancellarium bene de se meritum? Jure igitur Federicus alium filium invenit crudelem in mortem suam, quod tam crudelis fuerat in primum, Mithridatis regis exemplo. + +Et addit poenam violentam exteriorem quam habent ultra carcerationem, scilicet dilacerationem foliorum, quam faciunt harpiae aves violentissimae, dicens: {poi l'arpie pascendo de le lor foglie, fanno dolor}, ex poena quam inferunt, {et al dolor fenestra}, quia scilicet faciunt viam et foramen, per quam dolor exit foras. Sed tu obiicies hic: Quid habent facere hic istae harpiae, quae figurant avaritiam, cum alibi sit plene tractatum supra de ipsa avaritia? Respondeo quod non melius poterat locare eas, quam ipsas deputare ad poenam inferendam istis, ad denotandum quod avaritia et prodigalitas maxime inducunt hominem ad desperationem; et licet harpiae principaliter figurent vitium avaritiae ut iam dictum est, tamen quia avaritia et prodigalitas simul pari poena puniuntur et in inferno et purgatorio, et quia utraque rapit licet diversimode, quia una ad retinendum, altera ad abiciendum; ideo hic harpiae figurant utrumque vitium, quod equaliter facit viam ad desperationem, sicut saepe videmus. + +Et ostendit quod facient de corporibus ipsis, dicens: {qui le strassinaremo}, idest violenter trahemus ipsa huc ad istam sylvam; ita trahuntur corpora istorum desperatorum in mundo isto, {e i nostri corpi seranno appesi}, idest suspendentur et pendebunt, {ciascun al prun}, idest ad arborem spinosam, {de l'ombra sua molesta}, idest animae sibi infestae, et inimicae corpori, ita quod non reconiungentur corpori. Sed circa istum passum fortem et arduum, quo nullus reperitur fortior in toto poemate isto, est totis viribus animi insistendum, quia illud quod autor hic dicit non solum videtur erroneum, sed expresse haereticum. Quod enim animae istorum non reinduant carnem suam est contra fidem omnino, nec autor fidelis christianus potuit vel debuit hoc dicere. Ad hoc respondent comuniter omnes, quod autor hoc finxit ad detestationem tanti sceleris, sed non valet, quia anima reconiuncta corpori magis torquebitur; ergo ad augmentum maioris poenae deberet potius dici, quod reinduent carnem. Sed videtur quod possit dici subtilius, videlicet quod autor hic, sicut in caeteris poenis aliorum viciorum loquitur de inferni morali, sicut iam patuit supra in omnibus; nam moraliter loquendo animae caeterorum habent istam praerogativam, quod possunt emendari et sanari, sicut luxuriosus potest fieri continens; gulosus sobrius; avarus et prodigus, liberalis; superbus potest humiliari; accidiosus exercitari; iracundus refroenari; ita haereticus potest resurgere ex sepulcro aperto, et discooperto; vir sanguinum potest exire de valle sanguinis quantumcumque sagittetur a centauris. Et sic breviter omnes peccatores mortui spiritualiter in quocumque genere peccatorum possunt resurgere, scilicet per poenitentiam et emendationem bonam redeundo ad vitam et gratiam. Sed haec est poena infelicissima et damnatissima desperatorum, quod numquam possunt amplius resurgere, cum amplius non sit poenitentiae locus; et secundum hoc dicemus, quod autor per mortem realem dat intelligi mortem moralem; similiter per resurrectionem futuram mortuorum dat intelligi resurrectionem moralem; et sic dicemus quod autor loquitur poetice et figurate, quia aliter non esset poeta si loqueretur aperte, et sic nititur absterrere omnes a desperatione. Sed licet ista expositio videatur subtilissima et pulcerrima, non tamen videtur esse de mente autoris, neque litera pautoratitur eam, quae dicit: {come l'altre verrem per nostre spoglie}; et tamen moraliter loquendo animae omnium aliorum non resurgunt de inferno vitiorum, imo paucissimi sunt resurgentes ab ista morte tali, nisi forte tu dicas, veniunt, idest venire possunt. Sed ista est nimis violenta expositio: ideo, omissis omnibus opinionibus et expositionibus omnium, dico breviter et tute, quod autor artificiose fingit istum desperatum dicere hoc, non quia sit verum, sed quia sic credidit; nam si credidisset resurrectionem corporum, numquam se occidisset, imo forte si credidisset animam immortalem passuram poenam post resurrectionem, numquam hoc fecisset; sed quia credebat suam poenam et miseriam finiri per mortem, sicut ipse iam supra dixit, ideo mortem in furore petiit. Non ergo oportet hic amplius frangere caput, aut calumniari autorem, sicut quidam temere faciunt; nam si non possunt intelligere fictionem autoris, tamen debent ipsum defendere, imaginantes quod autor semper fuit catholice locutus ubique, ut patet per totum, et quod non dixisset hoc sine quare, quia non ignorabat in facto fidei illud quod sciunt etiam vetulae, scilicet quod omnes animae resument corpora in die novissimo. Et haec breviter dicta sint de violentis contra se; nunc accedendum est violentos contra bona sua. + +{Et ecco.} Nunc autor describit poenam violentorum contra bona sua in duobus. Ad cuius intelligentiam est notandum, quod autor magna arte fingit quod isti currunt per sylvam territi fugientes cum tanto impetu et furore quod frangunt omne claustrum arborum, quia eos persecuntur canes famelicae, rabidae, quae si attingunt eos cum dentibus crudeliter lacerant; quos non attingunt fugant et expellunt donec lateant a facie earum. Modo considera, quod isti non sunt inclusi in arboribus sicut spiritus violentorum contra personam propriam, sed discurrunt attoniti fugati a venatoribus et canibus. Venatores sunt ipsi creditores, et eorum nuncii qui persecuntur debitores fugientes, et si attingunt eos dilacerant membratim; quia, debitore carcerato, unus aufert sibi domum, alter vineam, unus unam supellectilem, alius aliam; imo olim debitor si non habebat unde solveret, tradebatur creditoribus lacerandus in privato carcere eius, sicut Titus Livius narrat de nobili romano crudeliter lacerato verberibus, qui exivit carcerem privatum creditoris sui, et excitavit tumultum in populo etc. Canes rabidae sunt incomoda magna quae macerant istos miseros quando abiecerunt suum, scilicet fames, sitis, nuditas et multa talia. Isti ergo saepe fugiunt et frangunt carcerem et vincula et omnia obstantia eis; sed creditores stant ad postam cum famulis ad hostia triviorum, viarum, et domorum, ut eos capiant et lacerent. Sed tu dices: nonne autor tractavit supra de prodigis, ubi punivit avaros? Quid ergo oportebat hic amplius cruciare istos? Dico quod autor tractavit supra de prodigis simpliciter, qui per incontinentiam, indiscrete, et fatue expenderunt; hic vero tractat de prodigis per violentiam, qui furiose et violenter perdiderunt bona sua, sicut sunt multi lusores, et illi de quibus statim dicetur, qui usi fuerunt mera violentia contra bona sua. Ideo Ovidius in simili fingit quod Atheon venator conversus in cervum a Diana totus laceratus est a canibus suis, quia sicut cervus est animal pavidum et fugax, ita debitor timore creditorum est semper fugitivus, et hoc faciente Diana, idest venatione, quia Diana est dea venationis, quia juvenis prodigus intendit canibus et venationibus quando debet vacare suis factis et honestis studiis; unde Horatius in sua poetria de juvene dicit: *Gaudet equis canibusque* etc. Nunc ad literam dicit autor: {et ecco due}; isti duo erant quidam Lanus senensis, et quidam Jacobus paduanus, {da la sinistra costa}, idest ripa, quia semper per infernum tendunt ad sinistram, {nudi}, quia isti violentantes bona sua saepe deveniunt ad tantam nuditatem et mendicitatem, quod non possunt sibi tergere culum, {e graffiati}, scilicet a canibus, {che de la selva rompeano ogni rosta}; sicut saepe in mundo isto fugiunt de domo in domum rumpentes turbas obviantium, aut resistentium eis. + +et ecce quaerelam quam faciebat cum planctu, quia ille spiritus, dicea: {o Jacobo da sant'Andrea, che t'èe giovato fare schermo di me}; idest clypeum et reparaculum contra canes, abscondendo te in cespite meo; quasi dicat: nihil tibi profuisti et magnum damnum fecisti mihi, et nescio quare: {che colpa ho io de la tua vita rea?} quasi dicat: si abiecisti tuum, quare debeo pati poenam pro te? Non sufficit mihi poena mea? Ego enim abieci sponte esse, et tu sponte abiecisti aes, quod conservat ipsum esse. Ergo ad quid, tu pauper recurris ad pauperrimum? Quia, si tu privasti te substantia, ego privavi me vita. Sed ne dimittam aliquid indiscussum, debes scire, quod iste Jacobus ita laceratus a canibus, fuit de potenti civitate Paduae, vir nobilis de capella sancti Andreae, a qua denominationem sumpsit; homo quidem ditissimus omnium privatorum suae patriae in campis, villis, pecuniis, animalibus; qui inaestimabilem epulentiam divitiarum prodigaliter, immo proterve et insane perdidit et consumpsit. Nam, ut audivi a fide dignis de terra sua, fecit multas ridendas vanitates. Semel cum non posset dormire, mandavit, ut portarentur plures petiae pignolati cipriani facti cum colla, et lacerarentur a familiaribus in camera, ut ad illum stridulum sonum provocaretur sibi somnus; ideo digne autor facit ipsum a canibus lacerari, non ad solatium, sed ad supplicium. Alia vice cum iret de Padua Venetias per flumen Brentae in navi cum aliis juvenibus sociis, quorum aliqui pulsabant, aliqui cantabant, iste fatuus, ne solus videretur inutilis et otiosus, coepit accipere pecuniam, et denarios singulatim deiicere in aquam cum magno risu omnium. Sed ne discurrendo per ista, videar tibi magis prodigus verborum quam ipse nummorum, venio breviter ad magnam violentiam, quam insane fecit in bona sua. Cum enim semel esset in rure suo, audivit, quemdam magnatem cum comitiva magna nobilium ire ad prandium secum; et quia non erat provisus, nec poterat in brevissimo temporis spatio providere, secundum quod suae prodigalitati videbatur convenire, subito egregia cautela usus est; nam fecit statim mitti ignem in omnia tuguria villae suae satis apta incendio, quia ex paleis, stipulis et canulis, qualia sunt communiter domicilia rusticorum in territorio paduanorum; et veniens obviam istis, dixit, quod fecerat hoc ad festum et gaudium propter eorum adventum, ut ipsos magnificentius honoraret. In hoc certe violentior et vanior fuit Nerone; quia Nero fecit incendi domos urbis, iste vero proprias: Nero, quamvis laetus pulcritudine flammae Iliadem decantaret, tamen fecit incendi urbem, offensus angustia viarum, ut dicit Suetonius, quia scilicet timebat sibi insidias; iste vero laetus gloriabatur incendio magno, quod fecerat vanissima causa. Ideo bene autor induxit canes ad faciendam venationem de eo, qui sibi et alteri violentiam miserabilem intulerat. + +{Io fui.} Nunc iste spiritus innominatus respondet ad quaesitum, ut reddat autorem pium ad congregandas frondes sparsas, sicut postea faciet. Et describit se a patria, et culpa, et sententialiter usque in finem non vult aliud dicere nisi, quod fuit florentinus natione, et quod suspendit se laqueo. Ad quod sciendum, quod non potest bene coniecturari, de quo autor loquatur hic, quia multi fuerunt florentini, qui suspenderunt se laqueo eodem tempore, sicut quidam de Modiis nomine Ruchus, et quidam dominus Lothus de Aglis jurista, qui data una sententia falsa ivit domum, et statim se suspendit; et multi alii, quorum nomina non memini. Et crede, quod autor de industria sic fecerit, ut posset intelligi de unoquoque talium, licet forte possit intelligi potius de judice, quia erat maioris pretii, et gravius deliquit. Dicit ergo ille spiritus describens patriam suam a protectoribus suis: {Io fui della città}, idest de Florentia, {che mutò il primo padrone}, scilicet Martem {nel Batista}, idest Johannem Baptistam, qui est hodie patronus Florentiae. Et ad huius intelligentiam est sciendum, quod civitas Florentiae olim habuit Martem pro Deo praecipuo et protectore suo; et ut collegi ex chronicis florentinorum, stetit sub imperatoribus romanis in lege pagana per CCCL annos; et si qui erant christiani, timore non propalabant se, usque ad tempus Constantini, quo tempore firmata est ecclesiae libertas, et fides diffusa per totum. Florentini ergo statuam Martis de templo abstulerunt, et loco illius assumpserunt Johannem Baptistam pro eorum patrono et protectore, non mutata forma templi. Statuam autem Martis posuerunt intactam in alta turri, quia opinio constans erat omnium, quod quandocumque mutaretur, vel in aliquo laederetur, magnum periculum et nova mutatio imminerent urbi. Tenebant enim adhuc aliquos mores paganismi; imo semper tenuerunt hanc credulitatem vanam: sed ista imago dicitur fuisse perdita, quando Florentia fuit destructa per Athilam; postea tandem reaedificata civitate, fuit reinventa, et posita in uno pilastro in capite Pontis Veteris, ubi stetit usque ad tempora autoris, imo ultra usque ad diluvium Arni, quod fuit in MCCCXXXV, quod tunc violenter dejecit pontem, et exportavit imaginem, et alia multa et magna damna fecit, de quibus dicetur alibi; sed quamdiu duravit ista petra, duravit error induratus in mentibus multorum civium. Unde narrabat mihi Boccacius de Certaldo se saepe audisse a senioribus, quando aliquis puer proiiciebat lapidem vel lutum in statuam: Tu facies malum finem; quia ego vidi talem, qui hoc fecit, qui suffocatus est in Arno, et alium qui suspensus est laqueo. Et subiungit autor unum valde mirabile, quod videtur consonare isti antiquo errori florentinorum; quia videtur expresse dicere, quod Mars, iratus propter iniuriam sibi factam in mutatione ista, semper faciet Florentiam tristem. Dicit ergo: {onde per questo}, idest ipse Mars ob hanc causam, quia desierunt colere Martem, et colunt Baptistam, {sempre con l'arte sua la farà trista}: idest faciet eam semper infortunatam in bellis sua influentia. Sed antequam ulterius procedam, lector, volo te scire, quod praesens capitulum non est minus artificiosum et obscurum, quam praecedens, ut patet ex dictis et dicendis; ideo considera bene hic, quod autor non sequitur hic communem errorem vulgi, quia nimis esset absurdum, imo quasi saperet haeresim dicere, quod Florentia deberet recipere damnum, quia conversa sit ad christianismum. Ideo dicit, quod autor dat hic florentinis suis unum scomma coopertum et mordax nimis; et vult latenter dicere, quod postquam Florentia dimisit Martem, idest fortitudinem et virtutem armorum, et coepit solum colere Baptistam, idest Florenum, in quo sculptus est Baptista, ita quod dedit se in totum avaritiae, erit infortunata in rebus bellicis; ita quod, breviter dicendo, florentini olim cum intenderunt rebus militaribus et laboribus, fuerunt strenui et victoriosi; sed postquam coeperunt intendere harpiis rapacibus et accumulationi, licet visi sint ditiores et potentiores, tamen fuerunt parum honorati in gestis armorum, et receperunt magnos conflictus, et strages bellorum, et continuo plus invalescente avaritia. + +Et addit ultimo ille spiritus, quod, nisi quia remanet adhuc aliquid de reverentia Martis, Florentia ipsa esset iam pluries destructa, postquam reaedificata fuit post destructionem factam ab Athila; unde dicit: {e quei cittadin, che poi la rifondarno} ut dicetur infra capitulo XV, {sovra 'l cener che d'Atila rimase}, idest supra reliquiis et ruinis factis ab Athila, quando cremavit eam, ut statim dicam; {avrebber fatto lavorare indarno}, quia scilicet iterum destructa esset, vel incensa de novo; {e se non fosse, che 'n sul passo d'Arno rimane ancor di lui alcuna vista}, idest aliquod vestigium Martis, scilicet idolum supra pontem, per quem transitur Arnus principaliter. Et hic nota, ut ista litera concordet cum praecedenti expositione, quam feci, quod autor non habet hic respectum ad idolum illud, sicut litera sonare videtur; imo vult velate dicere, quod nisi esset adhuc aliquid de virtute et probitate in aliquibus bonis civibus, saepe Florentia esset iam eversa; et ita est in omni civitate mundi, quia nisi virtus, prudentia et bonitas aliquot paucorum defenderet civitates ab ira Dei et coeli, certe tanta est multitudo malorum, quod saepe subverterentur, sicut recte dicit Augustinus, primo de Civitate Dei circa principium, de quibusdam paucis bonis romanis. Sed ne expositio facta videatur clare in aliquo diminuta, videamus aliquid de eversione Florentiae, de qua autor facit hic mentionem. Est ergo sciendum, si tamen verum est, quod Athila flagellum Dei anno Domini CCCCXL destructis multis terris Lombardiae, transivit in Tusciam et obsedit diu Florentiam; sed cum frustra attentasset vires suas, cum civitas inexpugnabilis videretur, usus est fraude et perfida proditione. Audiens enim quod civitas Pistorii erat continuo adversa Florentiae, promisit in favorem florentinorum destruere Pistorium et dare omnem immunitatem et libertatem florentinis, quorum intendebat esse amicus. Florentini improvidi et nimium creduli, moti fallacibus adulationibus et fraudulentis promissionibus aperuerunt sibi portas. Tyrannus crudelis existens in civitate cum omni gente sua et potentatu fecit vocari ad suum consilium omnes maiores et nobiliores civitatis, quos invenientes singulatim in transitu unius camerae faciebat mactari et deiici per unum aquaeductum palacii subterraneum; nec caedes apparebat nisi quod in fine conductus, aqua cadens in Arnum videbatur rubea. Tunc detecta est fraus sed tarde. Tunc Athila mandante, sui armati totam civitatem crudeliter dirupuerunt, multis fugientibus per comitatum ad castella, nemora, et cavernas; facta maxima caede civium, everterunt funditus civitatem, omnia moenia et edificia igne cremantes praeter templum Martis, quod dicitur esse opus indelebile, quod reputo truffam. Factum est autem istud excidium Florentiae die XXVIII junii, anno Christi CCCCL et anno DXX ab aedificatione sua. Sed certe miror nimis de isto excidio Florentiae quod Athila dicitur fecisse; quia, ut patet ex his quae iam scripsi de Athila in praecedenti capitulo non videtur quod Athila transiverit unquam Appeninum, nec Paulus Diaconus, nec alius tractans de gestis Athilae dicit hoc. Ideo dico quod autor noster secutus est chronicas patriae suae, quae multa frivola similia dicunt, ut plenius dicam infra capitulo XV; vel forte vidit aliquem autorem autenticum dicentem hoc, quem ego non vidi; sed quidquid sit de isto facto, ego nihil credo. + +{Lo spacio.} Nunc autor descripta forma loci in comuni, describit in generali formam poenae omnium violentorum contra Deum in triplici specie, scilicet in persona Dei, natura et arte, et facit mirabilem fictionem. Fingit enim quod omnes tales violenti sunt positi in una arena arida, sicca, ardentissima, sterilissima, et supra arenam continuo cadunt flammae accensae ab aere quae incendunt istos, et quando perveniunt ad terram, quia inveniunt solum calidum, ingeminant calorem, ex quo ut patet poena duplicatur. Modo considera quam conformem poenam autor noster det proportionabiliter istis; nam ista arena est sterilissima nullum pariens fructum, et talis est violentia contra Deum, naturam vel artem; nam blasphemus qui maledicit vel negat Deum, vere seminat in arena sine fructu. Sodomita qui agit contra naturam similiter facit opus sterile; foenerator etiam qui agit contra artem, si bene consideres, non facit fructum nisi miseriae; ideo bene ponitur sine herba, planta, vel arbore, quia est omnino infructuosa; etiam est ardentissima. Quali ardore aestuat qui flammas irae jacit in Deum? qui flammas libidinis effundit in masculum? qui ardorem habendi exercet in nummum? Etiam arida et sicca, quia nulla aqua extinguit ardorem et sitim istarum flammarum. Isti autem tales cruciantur duplici calore, scilicet exteriori qui generatur ex concupiscentia rei exterioris, sicut personae vel pecuniae quae incitant appetitum ita depravatum. Calor subterior est calor intrinsecus sanguinis qui inflammatur ab exteriore, ut de se patet; bene ergo isti puniuntur in arena ardenti, sicca, et sterili. Nunc ad literam; dicit autor: {Lo spacio}, idest tota planities spatiosa quae continetur intra istum circulum, {era una arena arida e spessa}; et specificat istam arenam per unam comparationem nobilissimam. Ad cuius plenam intelligentiam oportet primo scire quod Cato posterior, sicut scribit Lucanus in nono, post conflictum Thessalicum collegit reliquias exercitus Pompeiani dispersas per Graeciam, et navigans magna classe pervenit ad litus Africae, et volens transire in regnum Jubae amici Pompei tentavit ire per syrtes; sed passus ibi magnum naufragium, quia hyems vetabat sibi navigare, relictis navibus Gneo filio Pompei, deliberavit ire per terram per arenam confinem syrtibus, quia eius virtus non poterat stare otiosa nec perdere tempus. Sperabat enim auxilio hyemis tolerare calorem, sitim, serpentes et alia incomoda intolerabilia. Intraturus ergo arenam ardentissimam animavit suos ad iter ad probandam virtutem, praeponens eis magna pericula quae ferre debebant, offerens se primum ad omnia mala, et concludit: *Serpens, sitis, ardor arenae, Dulcia virtuti, gaudet patientia duris*. Cum autem intrasset arenam, prima pestis occurrens eis fuit ventus auster adeo violentus quod extorquebat galeas de capitibus militum, scuta de brachiis, et saepe hominem armatum portabat per aerem; unde milites prosternebant se ad terram, et tunc cumuli arenarum tegebant et saepeliebant eos. Ventus enim exercet ibi libere vires suas, quia non montes, non sylvae resistunt sibi, quia arena Africae est tota plana, spaciosa, sterilis, sine herba vel arbore, inutilis, inhabitabilis, quia est vicina torridae zonae, nec habebant viam certam, imo oportebat eos ire ad signum stellae, sicut ibant paulo ante per mare. Cum autem nimio calore et labore omnes afficerentur magna siti, quidam miles reperit modicum aquae in arena, et illam acceptam celeriter pertulit ad Catonem. Cato mordaciter increpans portitorem in conspectu omnium aquam indignanter effudit, cuius effusio sedavit sitim omnium circumstantium. Cato deinde procedens per arenam praecedebat portans hastam manu sua, et exhortans omnes dabat exemplum aliis tolerandi labores patienter; multum vigilabat, ultimus bibebat si inveniebatur aliquando aqua. Ideo bene Lucanus in commendationem Catonis dicit: quod nullus romanorum ducum promeruit tantum nomen ex gestis armorum, quantum Cato ex laboribus istis; unde dicit quod vellet potius ducere talem triumphum per arenam, quam ascendere ter Capitolium cum veste triumphali, sicut fecit Pompeius, aut triumphare de Jugurta rege, sicut fecit Marius, qui illum praecipitavit de arcu triumphali. Deinde Cato et sui pervenerunt ad partem calidissimam, ultra quam nulla est habitatio, et ubi erat maior penuria aquae. Sed inter arenas inventus est unus fons habens magnam copiam aquarum, sed maiorem abundantiam serpentum intus et extra, ex quo nullus quantumcumque sitiens audebat accedere ad fontem. Tunc Cato suadens illis ut biberent secure, quia serpens non potest laedere in aqua, assumpsit ipse de acqua et bibit, et tota arena Africae hic fuit solus fons de quo Cato primus biberit; et in hac parte arenae Cato reperit plurima genera serpentum pessimorum diversarum naturarum dantium diversas mortes, de quibus dicetur infra ubi tractatur de furibus. Nunc ad literam dicit autor: {arena dico non fatta d'altra foggia}, quasi dicat: imo in simili forma, {che colei}, idest quam illa arena Africae, {che fu già soppressa}, idest calcata, {da i piè di Catone}. Et hic nota quod autor facit propriissimam comparationem, dicens, quod arena ista non erat alterius formae quam arena Lybiae; quia si bene consideras quae dicta sunt, vere ista arena habet maximam conformitatem cum illa in planitie, in spatiositate, in caliditate, in siccitate, in sterilitate; et sicut Cato sapientissimus tulit maxima incomoda per arenam, ita autor noster tulit magnos labores per istam; et sicut Cato reperit magnam copiam serpentum, ita autor magnam copiam pessimorum peccatorum. Nec dubito quod Cato non meretur plus laudis eundo corporaliter per illam arenam Africae, quam autor eundo mentaliter per istam arenam infernalem, quae est multo pestilentior illa, quia habet flammas cadentes et durius cruciantes. Nec Lucanus meretur plus laudis ex descriptione arenae praedictae, quam autor ex descriptione istius novae fictae. + +{Io cominciai.} Ista est secunda pars generalis in qua autor tractat in speciali de uno spiritu violento contra Deum, principaliter negando et blasphemando eum; et quia iste fuit mirabilis diabolus, ideo videamus plene de eo. Est ergo sciendum quod, sicut scribit Statius in III Thebaidos, cum VII reges graecorum essent parati ex nobili civitate Argorum ad bellum gerendum contra Thebas, expectabant quod Amphiaraus, unus ex regibus maximus augur, daret suum responsum. Capanaeus rex nobilis sanguine sed superbissimus contemptor deorum, impatiens quietis et prodigus vitae, quandocumque ira stimulabat eum, irridens Amphiaraum clamabat furiose ante portas palatii eius: quae vilitas et verecundia est ista, quod tot viri fortes, animosi duces et tot gentes armatae stemus suspensi ad domum unius? Certe virtus mea et spata quam teneo est mea deitas; iam iste sacerdos exeat cum timida fraude sua. Amphiarao autem exeunte et increpante furorem Capanaei et vulgi, qui properabant ire in bella contra fata, Capanaeus iterum clamare coepit et dicere super Amphiaraum: o Augur, ista furia sit tua, ut sine gloria remaneas viliter ad custodiam vacuae civitatis: cur retardas habentes meliorem animum, ut remaneas cum filio et uxore tua ad jacendum in cameris? cur terres corda timidorum? timor primus fecit deos in orbe. Et ut breviter dicam, posito exercitu circa Thebas, et iam quatuor ex VII regibus mortuis in obsidione diversis modis, Capanaeus, sicut scribit Statius in X, non dignans pugnare insidiis aut praeliis nocturnis, coepit exhortari suos, dicens: O Graeci, iam satis latuit mea virtus occulta, nunc intendo vincere gloriose de die; ergo juvenes venite mecum aperto praelio, et palam: et sic vociferans duxit exercitum ad moenia Thebarum; thebani autem cucurrerunt ad moenia terrae cum omni genere armorum ad defensionem, et timor servitutis ministrabat eis arma, iram et animositatem. Capanaeus autem discurrens cum furore per moenia, velut si animae omnium ducum occisorum intrassent corpus eius, praecipitabant omnes, et solus impugnabat civitatem plusquam unus exercitus, respergens sanguine muros; et continuo magis et magis incalescens occisione, fatigato ense cepit hastam velut trabem cum igne ardenti desuper, dicens: quod alta virtus volebat eum ire in Thebas per talem viam; et sic stans in muro pendens velut in terra firma pugnabat contra omnes, et frangens moenia praecipitabat saxa et petras, et non solum fulminabat manu frangens domos civitatis cum moenibus eorum; sed tonabat lingua non solum contra cives, sed contra deos thebanorum, dicens: quod Bacchus et Hercules protectores eorum venirent ad pugnam secum, imo dicebat quod verecundabatur incitare minores deos, et quod ipse Jupiter veniret cum suis ignibus solus dignus pugnare secum. Et dicit Statius quod Jupiter risit quod aliqui homines sperarent posse contra deos post fulminationem gigantum factam in Phlegra: et ecce statim coepit tonare, et facta est tanta obscuritas quod nihil poterat videri. Capanaeus autem obstinatus tenebat moenia quae non videbat; et quando fulgura veniebant super eum, ipse exultans volebat capere cum manibus clamans, quod cum talibus ignibus volebat incendere civitatem et reaccendere suam facem extinctam; et cum talia tam insane jactaret, ecce fulmen percussit caput eius, et cremavit cristam galeae et scutum et omnia membra; omnibus autem hinc inde territis, ipse adhaesit muris ne caderet, sed anima reliquit eum; et si paulo plus stetisset in vita potuisset meruisse secundum fulmen. Et hic nota quod aliqui intelligentes opinantur Capanaeum fuisse percussum una bombarda vel simili instrumento; sed certe credo quod Capanaeus fuerit vere percussus fulmine; quia si Tullius Hostilius tertius rex romanus fuit fulminatus cum tota domo sua dum vacaret falsae religioni deorum, ut scribit Livius, quanto fortius iste qui tam impie blasphemabat deos? Nam ipsi dii gentilium saepe manifeste vindicabant iniurias suas, ut saepe potes videre apud Livium et Valerium. Nunc ad literam: autor primo petit a Virgilio, quis est iste spiritus tam magnus quem videt, unde dicit: {Io cominciai}, supple dicere, {o tu maestro che vinci tutte le cose}, idest omnia obstantia tibi in isto inferno; et facit exceptionem; {fuor ch'i dimon duri}, qui fecerunt tibi tam duram resistentiam; ideo dicit: {che uscinci incontra a l'intrar de la porta}, scilicet civitatis Ditis. Et adverte quod autor non sine quare utitur hic tali modo loquendi, et memorat Virgilio repulsam turpem datam sibi a daemonibus; per hoc enim vult dicere tacite: nescio si poteris intrare istam arenam sine auxilio alterius; dubito quod non, quia video hic unum terribiliorem omnibus daemonibus, qui fulminat cum furore contra flammas. {– Chi èe quel grande}, sic dicit, quia Capanaeus fuit juvenis staturae giganteae et altae superbiae; unde dicit Statius, quod quando ascendit muros Thebarum exterruit civitatem umbra sua; videbatur enim alta turris, {che non par che curi lo 'ncendio}, quia scilicet non videtur sentire ardorem flammarum, {e giace dispettoso e torto}, cum facie contra coelum, {sì che non par che la pioggia il maturi}, idest videtur quod ignis pluens non mollificet duritiem eius, et placet eius pertinacem insaniam. Et hic nota quod violentia quae fit in Deum fit tripliciter, scilicet contra Deum simpliciter blasphemando, contra artem foenerando, contra naturam sodomitando. Modo in praesenti capitulo solum in speciali agitur de prima specie in persona Capanaei; unde vide quomodo bene autor scit aliena scripta trahere ad suum propositum. + +{In mezzo mar.} Nunc autor ostendit quod Virgilius juxta promissum demonstrat sibi figuram mirabilem: vult dicere sententialiter, quod omnes isti fluvii infernales oriuntur de quadam statua monstruosa, quae est in insula Cretae. Primo ergo describit insulam istam a situ, a languore praesenti, a flore antiquo. Ad cuius cognitionem est breviter sciendum, quod ista insula Cretae fuit olim nobilissima et in florentissimo statu, adeo quod dominabatur omnibus insulis et terris circum adiacentibus; unde Philosophus primo Politicorum loquens de politia cretensium, dicit: quod non erat in totum perfecta, sed propter potentiam suam sic credebatur; et tamen, ut dicit, tempore suo iam bellum translatum erat ad eam. Ista insula habuit olim centum notabiles terras, et in ista regnavit primo Saturnus rex justissimus, sub quo insula floruit in magna libertate, pace et honestate; sub quo gens vixit innocenter et pure; ideo poetae graeci primo finxerunt quod aetas aurea fuerit sub eo. Hic Saturnus justissimus infortunium habuit in stirpe sua; nam previdit quod ex eius uxore nomine Rhea nasciturus erat filius expulsurus eum de regno; ideo mandavit ei, ut quicquid pareret necaret: ista peperit filium egregium, quem vocavit Jovem, cuius pietate mota transmisit ipsum alendum ad montem nomine Idam occultissime; sed tamen Saturnus non valuit evitare fatalem dispositionem. Nam Jupiter factus adultus violenter expulit patrem de regno, qui pulsus venit in Italiam, regnante rege Jano. De Saturno isto dicetur alibi, et praecipue Paradisi capitulo XXI; similiter de Creta iam dictum est paulo supra, ubi facta est mentio de Minoe rege justissimo, et Minotauro filio eius violentissimo. Nunc ad literam. Dicit autor: {diss'egli allora}, scilicet ille Virgilius: {un paese guasto che s'appella Creta}, respexit ad tempus modernum, quia insula ista est hodie sub potestate venetorum, multiplici servitute oppressa et multum desolata, quod quia est notum omnibus et longum esset enarrare dimitto; et vocatur hodie Candia a civitate principali insulae, {sotto 'l cui rege}, scilicet Saturno, {fu già il mondo casto}, idest quod regnante Saturno in Creta aetas aurea fuit in mundo, quando homines vixerunt caste et honeste; {sede in mezzo mare}, idest situata est. + +{Ma quello.} Nunc ser Brunettus praenuntiat autori adversam fortunam, quae est communiter inimica virtuosis; et vult breviter dicere, quod populus florentinus malignanter et ingrate se habebit erga eum, reddens sibi malum pro bono, sicut est de more fere omnium populorum erga benemeritos in rem publicam; sicut Roma contra Scipionem, civitas Athenarum contra Theseum et ita de aliis. Et circa istum passum est aliqualiter immorandum: multi enim reputant istud capitulum facile et apertum; sed certe mihi videtur valde difficile et obscurum, et habet multos malos zapellos. Est ergo primo sciendum ad declarationem istius literae, quod multi dicunt hic multa falsa, sequentes chronicas florentinorum, quae ponunt multa magnifica ficte ad exaltationem suae patriae. Nec miror, quia simile dicunt chronicae quasi omnium civitatum, quas viderim, sicut Ravennae, Januae, Venetiarum, et Neapolis. Quanto magis ergo florentini eloquentissimi hominum studuerunt laudibus suae terrae? Dicunt ergo, in commendatione antiquae originis, quod civitas Faesularum olim fundata fuit a rege Atlante, qui veniens cum Apolline magno astrologo suo, quaesivit fundare nobilissimam civitatem in optimo situ Italiae; et quod haec civitas semper fuit amicissima romanorum; et quod inde fuit Dardanus primus autor Troiae; et ita de multis, quae omnia reputo frivola. Quia Athlas rex Africae, qui fuit magnus astrologus, et ideo fingitur supportasse coelum, quem tamen Hercules superavit, nunquam fuit in Italia, quod invenerim umquam; et Apollo multo minus: nec haec civitas fuit umquam nobilis vel famosa; immo de ea nulla fit mentio, in actu magnificentiae dico. Scio, quod Livius scribit, quod Hannibal inter Faesulas et Aretium passus est validam tempestatem: nec situs fuit optimus, imo pessimus, quia alpestris, nimis asper, et sterilis. Unde Radagasus rex gothorum olim cum infinita multitudine suorum barbarorum in montibus faesulanis fame et frigore inter nives perierunt. Quid vetera quaero? Scribit modernus poeta eorum Boccatius de Certaldo, quod lapides Faesularum sunt plumbei, et dicit mirabile de eis, quod si excidantur, in brevi temporis spatio certissime novis incrementis restaurantur: quod, si verum est, satis attestatur naturae ipsorum florentinorum, quorum semen continuo germinat de radice. Dardanus autem non fuit de Faesulis, sed de Corintho, ut alibi dictum est. De amicitia vel inimicitia, quam cum romanis habuerint, quasi nihil scribitur ab autoribus; memini tamen, quod Florus dicit: *de Faesulis triumphavimus*, volens ostendere veteres debiles triumphos romanorum; et tempore Catilinae faesulani faverunt nequissimis coniuratis. Fuit tamen antiquissima Terra. Hoc scio, quod aliquis dicet: Dic ergo tu mihi, quis fuerit fundator Faesularum, quae sic dicta est, quasi fiat sola? Dico, quod truffa est, et quod nescio, quis fundaverit eam, nec quando, quia principia maximarum civitatum saepe ignorantur; sed credo certissime, si haec civitas fuisset tantae nobilitatis, quod antiqui scriptores aliquid tetigissent. Ulterius dicunt, quod Caesar cum duodecim principibus romanis obsedit civitatem faesulanam per septem annos, et quod tandem destruxit eam a fundamentis, et aedificavit Florentiam partim ex romanis, partim ex faesulanis ad similitudinem Romae: et quod florentini fuerunt in favorem Caesaris in bellis civilibus. Et quod sine risu scribere non possum, dicunt, quod Lucanus hoc dicit, cum facit mentionem de Sarno: quae omnia quantum sint vana unusquisque intelligens videat. Nam quomodo Caesar poterat vacare constructioni nobilissimarum civitatum tempore illius coniurationis pestiferae, cum fuerat accusatus de coniuratione, et ipse se purgavit per testimonium Quinti Ciceronis, qui erat frater Marci Ciceronis tunc consulis? Quomodo etiam romani expendidissent tantum tempus ad capiendam civitatem Faesularum illo tempore, quo Roma erat in tanto potentatu, quod per tempus ante in spatio quatuor annorum tempore belli socialis, omnes fortes populos Italiae reduxerant viribus armorum sub jugum romanum, quia juraverant contra Romam? Quomodo etiam florentini fuerunt de auxiliatoribus Caesaris, quia tantum tunc Florentia nascebatur? Sarnus etiam non est Arnus, ut alibi dicetur. Quis ergo aedificaverit primo Florentiam, ignoro; nec credo, quod a Florino nobili cive romano fuerit sic denominata, nec a Campo Florido, sicut etiam isti dicunt, cum dicat Plinius, quod Florentia olim habuerit ortum a Faesulis; sed quando, quomodo, vel per quem fateor me nescire. Nunc ad literam redeundo, dicit Brunettus Latinus in accusationem florentinorum et excusationem autoris: {ma quello popolo}, scilicet florentinus, {ingrato}, dicunt aliqui, quia est rebellis et inobediens imperatori, cui debet de jure esse subiectus; sed haec est truffa: imo vocat eum ingratum contra autorem, quia non cognovit virtutem eius, et iniuste tenuit eum in perpetuo exilio, {maligno}, idest male ignitus, quia habet ferventem sanguinem, et dicit quod hoc habet a primaeva origine antiqua, quia dicit: {che discese da Fiesole ab antiquo}, quasi dicat, qui habet mores faesulanorum; unde non credas quod autor ponat hic ista verba simpliciter historice, imo aliud intelligit allegorice. Est ergo sciendum quod sicut scribitur in historia beati Romuli quem Petrus misit ad praedicandum Faesulas, faesulani erant homines maligni; sed destructa civitate Faesularum per romanos, ex illo populo et quibusdam romanis civitas Florentiae facta est. Ideo vult dicere autor quod florentini tenent adhuc mores suorum antiquorum, et utinam non peiores; et ecce declarat se dicens: {e tene ancor del monte e del macigno}, idest de duro saxo: et vide quod hoc est verum realiter, quia Florentia ultra Arnum in extremitate terrae tenet partem de monte et saxo; sed allegorice vult dicere quod Florentia tenet adhuc de duritie, audacia, sagacitate et rapacitate montana; unde videmus quod comuniter isti montani sunt magis audaces et animosi et subtiles quam palustres, quia habent aerem subtiliorem, unde sunt similes ursis et apris suis; palustres vero habent sanguinem piscium, ranarum et bissarum. Macignus ergo est lapis lividus, aridus, et figurat invidiam, sicut scribitur Purgatorii capitulo XVIIII. + +{Vecchia.} Hic Brunettus confirmat quod dixit per unum proverbium antiquum, quod dicitur in Tuscia in improperium florentinorum, quia scilicet appellantur florentini caeci. Sed ad intelligentiam istius facti est sciendum, quod communis opinio omnium et ipsorum florentinorum est, quod florentini sint vocati caeci propter delusionem, quam receperunt olim a pisanis. Nam, ut tradunt eorum chronicae, anno Domini MCXVII, pisani tunc temporis potentissimi in mari fecerunt magnam classem galearum ad capiendam insulam Maioricae, quam occupaverant saraceni; et cum iam essent in itinere, ecce lucenses venerunt cum exercitu ad invadendum Pisas. Quo audito, pisani non audentes procedere, ne eorum civitas vastaretur, et recedere ab incoepto videbatur eis inhonorabile et damnosum,iam vulgata fama et facta expensa magna; ideo habito consilio inter eos miserunt ad florentinos tunc amicos eorum, ut deberent venire ad custodiam civitatis pisanae. Florentini gratanter assumpserunt defensionem contra lucenses, et quoscumque molestare volentes dictam civitatem; et continuo miserunt gentes equestres et pedestres, quae posuerunt castra prope Pisas per duo milliaria. Et Potestas eorum prudenter et honeste mandavit, ne aliquis intraret civitatem; et cum unus contra praeceptum intrasset, condemnatus fuit ad mortem. Quo audito, seniores Pisarum venientes ad Potestatem, rogaverunt, ut eorum contemplatione remitteretur sibi poena; et non valentes flectere ipsum precibus, protestati sunt, quod nolebant ipsum interfici in territorio eorum. Tunc Potestas caute et honeste fecit emi agrum a rustico nomine communis Florentiae, et ibi fecit reum suspendi. Pisani autem reversi a recuperatione Maioricae, egerunt gratias florentinis de tam liberali et laudabili beneficio; et obtulerunt, ut eligerent quod signum victoriae potius vellent, vel portas aeneas, vel columnas de propheritico, quas portaverant a dicta insula. Florentini petiverunt columnas: et fertur, quod pisani ex invidia incenderunt eas; deinde illas fassiatas scarlato sub specie honoris et pompae tradiderunt florentinis. Florentini spoliantes columnas, visa fraude, cum summa indignatione coeperunt dicere: Bene sumus caeci, qui fidimus vulpibus antiquis pisanorum, qui nihil facere noverunt sine fraude: et ex inde postea dicti sunt florentini caeci in Tuscia; et has columnas posuerunt ante portam sancti Johannis, ubi adhuc sunt; sed certe quidquid dicatur, non videtur mihi, quod ista de causa florentini sint vocandi caeci, quia si fuerunt delusi ab his, quibus fidebant, et quibus fecerant tam memorabile servitium, non video, quod caecitas sit ista. Alii ergo dicunt, quod florentini dicti sunt caeci, quia olim Hannibal inundationibus Arni fluminis perdidit unum oculum, sicut scribit Boccatius de Certaldo in suo libro de Montibus et Fluminibus. Sed certe istud non est de intentione autoris, qui loquitur hic, quam peius potest, de Florentia, ut patet ex dictis et dicendis; sed mihi videtur, quod maxima caecitas florentinorum fuit, quando crediderunt Athilae, si verum est, quod iam scripsi supra capitulo XII. Audivi tamen unum florentinum facientem hic pulcerrimam expositionem, licet non sit de mente autoris. Dixit enim, quod florentini erant caeci active, non passive, quia faciunt alios caecos. Nunc ad literam: dicit ser Brunettus de florentinis suis: {vecchia fama li chiama orbi nel mondo}; allegorice vult dicere autor quod sunt caeci mente, quia noverunt virtutem et contrarium operantur, sicut dicit Valerius de atheniensibus. Et ecce caecitatem magnam, quia {gente èe avara, invidiosa e superba}, et istae tres flammae incendunt corda eorum, sicut autor iam dixit supra capitulo VI. Ergo: {fa che tu ti forbi da i lor costumi}, idest expurges te a moribus malignis maligni populi. + +et in recessu ser Brunettus recommendat autori unum opus suum. Ad cuius intelligentiam est sciendum, quod iste ser Brunettus fecit librum vulgarem in lingua gallica prosaica, quem divisit in tres libros: et primo tractat de rebus gestis in veteri et novo testamento, sicut de aetatibus mundi, de regnis gentium, de prophetis, de apostolis, de dotatione ecclesiae, de multiplici translatione imperii romani ad graecos, gallicos, alemannos, de situ et distinctione provinciarum; de naturalibus, sicut de elementis, de piscibus, avibus, serpentibus, bestiis. In secundo libro tractat de ethica Aristotelis, scilicet de virtutibus moralibus et vitiis. In tertio de rhetorica Tullii, scilicet de artificiosa eloquentia et modis persuadendi: item de modis regendi et gubernandi civitates et terras. Primam partem vocat monetam usualem; secundam, lapides praetiosos; tertiam, aurum purissimum. Fecit et alium libellum, qui vocatus est thesaurettus sive thesaurus parvus in stylo rhitmico et vulgari italico, in quo tractat de moribus hominum, de casibus et mobilitate fortunae, de statu humano. Dicit ergo: {siati raccomandato il mio Tesoro}: debet intelligi de primo thesauro maiori per excellentiam, qui vocatus est thesaurus ab eo, quasi aggregatio et collectio multarum rerum in unum cumulum; unde in prohemio huius libri assimilat ipsum favo mellis collecto ex variis floribus multorum autorum. + +{Ricominciar.} Nunc autor ostendit quomodo, ipso et Virgilio expectantibus, illi tres iterum clamantes fecerunt subito de se unam rotam sive circulum. Ad cuius intelligentiam volo te bene notare, quod autor noster facit hic subtilem et artificiosam fictionem nimis. Isti enim spiritus non poterant loqui cum Dante ambulando pari passu secum, sicut fecerat Brunettus Latinus, quia ut dictum est, Dantes iam se firmaverat; ipsi vero non poterant retardare, tum quia habuissent asperrimum martirium stando pro multitudine flammarum, ubi prius habebant asperum currendo; tum etiam quia forte postea stetissent per centum annos quod non potuissent repellere flammas a se, sicut dictum est in praecedenti capitulo: adinvenerunt ergo artificiosum modum quo loquerentur secum, et minus laederentur a flammis, quantum possibile erat eis. Coeperunt enim unum tripudiolum per quod volvebant se continuo in girum, et saltabant ibi penes aggerem loquendo cum autore; et hic est sensus subtilis liberalis, sed est alius sensus subtilissimus moralis; unde volo quod hic notes melius, quod autor ideo fingit istos facere rotam ad repraesentandum eorum opus nepharium. Rota namque non habet principium neque finem; ideo bene figurat luxuriam istorum detestabilem, quae non habet principium a natura, neque finem ponit in natura; a natura quidem non habet principium, quia contra naturam est. Ideo bene Hieronymus dicit quod isti tales erunt muti in die judicii, quia nullam poterunt facere excusationem, sicut alii luxuriosi qui puniuntur extra civitatem, quia habuerunt magnam inclinationem a natura ad mulieres, sicut et caetera animalia naturaliter inclinantur pro conservatione suae speciei. Nec ponunt finem suum a natura, imo destruunt opus naturae et fructum generationis, quo solo propagatur genus humanum. Ideo bene scriptum est a Suetonio VI de XII Caesaribus, quod cum ille nequissimus Nero impurissima belva teneret publice unum puerum inter crura, dixit quidam et bene: si Domitius pater talem uxorem habuisset bene ageretur cum natura rerum, quia scilicet non esset natus ille Nero iniuria et vituperium naturae, qui conatus est semper pervertere naturam, ducens puerum in uxorem nomine Sporum, quem conatus est transnaturare in foeminam, et ita de multis, ita quod videtur in hoc casu quod ista luxuria innaturalis sterilissima semper fuisset utilis naturae in Domitio Nerone patre Neronis, quia scilicet non esset natus Nero maximus inimicus naturae humanae. Ad propositum ergo: isti bene finguntur facere rotam quia neque incipiunt a natura, neque finem suum constituunt in natura; unde poterunt dicere aeterno Judici: Tu dixisti: *Crescite et multiplicamini*; nos contrarium fecimus. Nunc ordina literam sic: {ei}, idest illi tres, {ricominciar l'antico verso}, vel dic et melius: illi, {ricominciar hei}, idest heu adverbium dolentis; unde dicit appositive, {l'antico verso}, quia hic erat sonus et clamor antiqui doloris et poenae, ita quod saepe iterant istum versum heu heu; nam versus appellatur vulgariter omnis sonus; unde dicimus tota die: talis facit dolorosum versum; et dicit: {come noi ristemmo}, quasi dicat: tam cito, quam cito firmavimus nos, {e tutti tre fenno una rota di se}, idest tripudium, {quando furno giunti a noi}, scilicet ex opposito nostri juxta ripam. + +{Questi.} Hic praedictus spiritus ut reddat auditorem avidiorem ad respondendum sibi, non expectata responsione, manifestat sibi socios et se; et primo incipit a digniori, scilicet a Guidone Guerra. Et circa istius descriptionem, lector, est aliqualiter immorandum, quia multi mirantur, immo truffantur ignoranter, quod Dantes, qui poterat describere istum virum praeclarum a claris progenitoribus eius et claris gestis, describit eum ab una femina avia sua, donna Gualdrada. Sed certe autor fecit talem descriptionem tam laudabiliter quam prudenter, ut hic implicite tangeret originem famosae stirpis istius, et ut daret meritam famam et laudem huic mulieri dignissimae. Ad cuius rei intelligentiam est sciendum, quod Otto IV, cum venisset in Italiam, ivit visitatum Florentiam tamquam florentissimam civitatem et terram imperii. Et cum die quadam celebraretur solemne festum in Florentia, sicut forte festum Baptistae, quo nullum fit celebrius, ibi imperator cum quibusdam nobilibus de Terra ivit ad festum. Et dum staret in via publica ad videndum puellas, quae sunt ibi pulcerrimae et plurimae, ecce inter alias transibat una virgo elegantissimae formae; cuius miro decore stupefactus imperator, convertens se ad unum militem probum antiquum spectatae virtutis, cuius nomen erat dominus Bilinçonus, de Ravignanis de Florencia, petivit ab eo quaenam esset illa tam nobilis indolis et vagae apparentiae. Respondit Bilinçonus: inclyte domine, haec est filia unius, qui si vellet, posset de praesenti facere vos exosculari eam. Puella autem, quae incedebat auribus arreptis, audita responsione patris, vertit se ad eum aperte et verecunde, et dixit: in veritate, pater mi, parcat mihi reverentia vestra, numquam quisquam exosculabitur me, nisi legitimus sponsus meus. Imperator, audito tam nobili responso, et cognito quod ista erat filia domini Bilinçoni voluit quod ista posset honeste osculari, et mandavit patri, ut vocaret Domicellam ad se. Deinde vocavit ad se quemdam strenuum militem, qui vocatus est comes Guido vetus, qui erat in eius consortio; et tradito sibi annulo suo fecit eam desponsari, et dedit sibi in dotem et nomine dotis illum Comitatum Casentini, qui postea diu fuit comitum Guidonum. Et ex isto comite Guidone vetere, et ex ista domina descenderunt omnes comites Guidones, qui postea divisi sunt in multa membra, et fuerunt familia famosa et potens nimis; qui tenuerunt multa et magna castella citra et ultra Alpes, non solum in Tuscia, sed etiam in Romandiola. Nunc ad literam veniendo dicit Jacobus Rusticutius Danti: {questi, l'orme di cui mi vedi pestar}, idest iste cuius vestigia vides me calcare; quia enim movebantur frequenter et circulariter unus premebat vestigia alterius, quasi dicat: in cuius societate me vides moveri pari passu, quia sum sibi socius in poena, sed non deberem esse alia via, quia ipse fuit nobilis de nobili genere et magnificus, ego vero ignobilis et plebeius, {fu di grado maggior che tu non credi}, quia fuit nobilis comes, magnanimus miles, et tamen tu non credis sic, nec videtur sic, quia non discernitur nunc per aliquid signum nobilitatis vel probitatis in isto loco maledicto; ideo dicit: {tutto che nudo e dipelato vada}, quia scilicet erat totus spoliatus capillis, barba, et omnibus pilis; quasi dicat tacite: fuit homo magnae probitatis et famae, licet sit nunc ita infamatus ista turpi macula. Et describit eum ab avia sua, dicens: {nipote fu de la buona Gualdrada}. Ad quod bene intelligendum, nota, quod comes Guido vetus habuit ex dicta domina multos filios, quorum unus vocatus est Guiglielmus; ex quo natus est comes Guido Novellus, qui tenuit partem ghibellinam, et fuit multum armiger, et multa fecit pro parte ghibellina, de quo saepe fit mentio in isto opere. Alius fuit vocatus Rogerius, ex quo natus est iste comes Guido Guerra. Ex quo patet, quod uterque Guido, scilicet Novellus et Guerra, fuit nepos dictae dominae. Nota etiam, quod ista egregia juvenis vocata est proprio nomine Inghuldrada; sed autor utitur vocabulo communi et corrupto, quo utuntur mulieres et vulgares, qui dicunt Gualdrada; sicut ego vidi in quodam amico meo, qui volens vocare filiam suam Lucretiam, corrupte vocavit ipsam Alegriciam. Deinde describit autor dictum comitem a nomine proprio, et ab agnomine proprio, dicens: et iste, {Guido Guerra ebbe nome}; et bene sibi convenit utrumque, quia fuit magnanimus dux multorum, et bene guidavit, et fuit magnus guerriger, et vir bellicosus multum. Ad cuius rei intelligentiam volo te scire, quod hic comes Guido Guerra, tempore, quo Carolus primus vocatus est ab Ecclesia venit in Italiam contra Manfredum, ivit cum fere CCCC equitibus fiorentinis exulibus obviam Guidoni de Monforte, qui ducebat exercitum Caroli per terram usque Mantuam; deinde transiverunt per Bononiam, Romandiolam, Marchiam et Ducatum, et non potuerunt transire per Tusciam, quia tota erat sub parte ghibellina, et dominio Manfredi; unde multum temporis expendiderunt in via; tandem appulerunt Romam, ubi erat Carolus. Postea Guido cum suis fuit in expugnatione sancti Germani; deinde fuit in bello, quod habuit Carolus contra Manfredum apud Beneventum. Quibus visis Manfredus petivit: Ubi sunt ghibellini, pro quibus tantum expendidi et laboravi? Et subdit: Vere gens illa non potest hodie perdere. Hoc dixit, quia si Carolus vincebat, erant victores; et si ipse Manfredus vincebat, fuisset eis amicus. Et verum dixit, quia Manfredo victo, comes Guido Guerra cum favore et gente Caroli redivit Florentiam, et inde expulit ghibellinos. Ideo bene describit eum a prudentia et probitate dicens: {e fece col senno assai e con la spada in sua vita}, et est magna laus Guidonis, quia communiter fortes bellatores non inveniuntur prudentes; et e contrario: iste autem erat audax in praelio et prudens in periculo, sicut recte dicit Livius de Hannibale. + +Et subdit causam suae petitionis, et vult breviter dicere: non videatur tibi mirum si sic peto, quia quidam conterraneus noster nuper mortuus qui paulo ante pervenit ad istam arenam refert nobis molesta nimis de terra nostra. Et ut videas clare quod iste spiritus novus erat idoneus ad referendum sibi veritatem de curialitate, et ad vituperandam avaritiam, debes scire quod Guiglielmus Burserius fuit quidam civis florentinus, faciens bursas, vir secundum facultatem suam placibilis et liberalis; qui tractu temporis habens odio officium bursarum, quibus clauditur pecunia, factus est homo curialis, et coepit visitare curias dominorum et domos nobilium. Accidit autem, quod semel applicuit ad civitatem Januae, ubi moram traxit pluribus diebus, retentus et honorifice tractatus a quibusdam nobilibus. Erat in diebus illis in Janua quidam dominus Herminus de Grimaldis, qui in possessione divitiarum non solum excedebat januenses, qui sunt ditissimi, sed etiam omnes italicos; et sicut superabat omnes in opulentia, ita in cupiditate et miseria, ita quod non solum honorabat alios, sed pro se vivebat parcissime, cum tamen januenses communiter vivant parce; imo, quod turpius erat, induebatur viliter, cum tamen januenses generaliter induantur splendide. Iste ergo Herminus, audita fama Guiglielmi, misit pro eo, et introduxit eum in salam cuiusdam pulcrae domus, quam fecerat noviter fieri. Et quia adhuc remanserat in eo aliqua scintilla nobilitatis quam omnino avaritia non extraxerat, dixit Guiglielmo: Deh domine Guiglielme, vos, qui multa vidistis, sciretis ne me docere aliquam rem peregrinam numquam amplius visam, quam possem facere pingi in ista mea sala? Guiglielmus audiens suum inconveniens loqui, respondit: Domine, non crederem posse vos docere, nisi forte essent sternuta, vel similia his. Sed si placet, docebo vos unam, quam non credo vos vidisse unquam. Dominus Herminus factus avidus, subito dixit: Deh! rogo vos, dicite mihi; non expectans ipsum responsurum, ut fecit: cui Guiglielmus praesto dixit: Facite pingi dominam Liberalitatem. Herminus tunc audito scommate mordacissimo, transfixus fuit tam forti telo verecundiae, quod quasi mutavit malignum morem avaritiae in laudem largitatis: et dixit facie flammata rubore: Ego faciam pingi talem, quod nec vos, nec alius poterit rationabiliter dicere, quod numquam viderim, vel noverim ipsam. Et ab illa die in antea tantae fuit virtutis et efficaciae verbum Guiglielmi, quod postea fuit liberalior et gratiosior omnibus. Non tamen credas, quod factus sit prodigus, sicut postea fuit dominus Carolus Grimaldi de domo sua, qui factus arcipirata valentissimus, apud mirabile Castellum Monaci infestabat omnes navigantes per mare Leonis, formidatus etiam a magnis principibus, nedum privatis mercatoribus. Ad propositum ergo vide, quanta arte utitur hic autor, qui fingit, quod Jacobus Rusticutius allegat Guiglielmum Burserium, qui dolet de curialitate perdita in patria sua, quia ipse erat optimus judex in tali causa, et bene noverat curialitatem et curiales suae patriae, et fuit infestus hostis avaritiae, ita quod in aliena terra, ubi plurimum potest avaritia, mirabiliter expulit eam de pectore hominis, in quo videbatur penitus indurata. Nunc ad literam dicit Rusticutius, adducens causam quare sic petiverat, {che}, idest quia, {Guglielmo Borsieri el qual se dole con noi}, idest qui punitur eadem poena nobiscum. Et hic vide quod autor per modum incidentiae nominat unum alium foedatum eadem culpa, et facit memoriam de homine quia fuit valens curialis, et dicit: {per poco}; hic dicunt aliqui, quod parum peccavit; istud non videtur verum, quia est de grege istorum, qui gravius deliquerunt quam primi, de quibus dictum est in praecedenti capitulo, ideo dicas: {per poco}, idest per parvum tempus, quia noviter mortuus erat; et ista est intentio literae, quia nova recentia portaverat istis; nam damnati in inferno nesciunt quae fiant praesentia in mundo, nisi referatur sibi ab alio, sicut iam dictum est supra, capitulo X. Et dicit: {e va là coi compagni}, quia scilicet erat de turma, de qua exiverant ipsi tres, sicut dictum est in principio capituli, qui quia currebant iam erant elongati a visu istorum, {assai ne crucia}, idest tormentat, {con le sue parole}, ultra tormenta flammarum, quia scilicet dicit nobis, quod cupiditas et vilitas intraverunt terram nostram loco curialitatis et probitatis. + +Ad primum dico quod autor describit Gerionem quantum ad effectum, et quantum ad formam. Ad plenissimam discussionem istius passus, qui facit viam ad cognitionem multorum dicendorum inferius, oportet praeconsiderare multa. Est ergo primo notandum quod autor, manifestato nobis vitio violentiae, volens descendere ad vitium fraudulentiae, ipsum nobis proponit et repraesentat per imaginem et figuram, fingens quod quaedam fera varia et mirabilis oblata est aspectui suo, idest speculationi intellectuali, quae quidem habebat vultum hominis benignum, et reliquum corpus serpentis praeter caudam, quae erat scorpionis; et appellatur ab ipso Gerion sicut et ab aliis poetis. Ad cuius quidem ferae notitiam est sciendum, quod fabulose loquendo Gerion fuit rex Hispaniae habens tria corpora et ita tres animas, quem magnus Hercules praelio vicit et privavit triplici vita, et spoliavit magno armento. Historice vero loquendo, sicut scribit Justinus libro ultimo, fuerunt tres fratres tantae concordiae et unanimitatis, ut viderentur esse una anima in tribus corporibus, et sic viderentur unus rex non tres. Rodericus autem archiepiscopus toletanus in sua chronica de gestis Hispaniae dicit, quod Gerion habuit tria regna in Hispania, scilicet Lusitaniam, Galleciam, Bethicam. Alii tamen dicunt, quibus magis credo, quod Gerion tenuit in Hispania tria regna, scilicet duas insulas baleares, scilicet Maioricam et Minoricam, quae sunt inter Hispaniam et Africam, distantes inter se forte per L milliaria; tenuit et Valentiam, quae fuit caput unius regni Hispaniae. Hercules autem, qui primus domuit Hispaniam, veniens per mare ab oriente in occidentem, primo Gerionem spoliavit tribus regnis et vita, propter quae tria regna vocabatur Gerion tergeminus. Ad propositum ergo autor per Gerionem, qui dicitur fuisse valde fraudulentus, allegorice figurat nobis in generali vitium universale fraudis, quae quidem est triplex; quaedam enim committitur verbo, quaedam re ipsa, quaedam facto. Ideo primo dat Gerioni faciem humanam, per quam tangit primam speciem fraudis, quae committitur verbo, quia loqui est proprium hominis, et ista fraus committitur benigno vultu, sicut faciunt pravi consultores, adulatores, lenones. Secunda fraus committitur in re ipsa, sicut in omnibus artibus et mercibus, ideo dat sibi corpus serpentis varium et diversorum colorum; per serpentem quidem, quia serpens est astutissimum animalium; per varium, quia fraudes sunt innumerabiles et infinitae. Tertia fraus committitur facto, ideo bene dat caudam scorpionis pessimam, venenosam, quia pungit, penetrat, inficit, sicut latrones, baractarii, simoniaci, proditores. Nunc ad literam veniendum est. Autor primo continuans materiam praesentem praecedenti, fingit quod Virgilius qui traxerat Gerionem cum corda ad summum aquae, videns feram tam terribilem coepit exclamare cum magna admiratione, unde dicit: {il mio duca cominciò sì a parlarmi}, idest Virgilius, viso Gerione incipiente apparere, coepit clamare et dicere versus me: {Ecce la fiera}, scilicet Gerion figurans fraudem, quae facit hominem assimilari ferae, sicut serpenti et vulpi, {con la coda aguzza}, quia habet caudam scorpionis, quod statim declarat per effectum, dicens: {che passa monti}, sicut patet tota die in fraudibus, quae quotidie transmittuntur per literas, imo, sicut videmus, cum una fraus est inventa in aliqua mercantia, cito transit maria et montes, et discurrit ad alias regiones etiam longinquas: vel per montes intellige viros virtuosos, sapientes, altos et praeeminentes, quos saepe fraus superat, {e rompe muri}, sicut patet saepe in proditionibus terrarum, sicut in fraude Sinonis qui equo fictitio cepit Troiam, ut dicetur alibi: vel per muros intellige viros fortes, constantes, invincibiles, {ed armi}, idest viros armatos; imo tantam efficaciam habet ipsa fraus, quod inermis vincit armatum, pauper divitem, parvus magnum. Exemplum habemus Hannibalis, qui fuit fraudulentissimus, et plura fraude quam viribus fecit, ut saepe patet apud Titum Livium de secundo bello punico. Hannibal namque cum semel captus esset a Fabio maximo artibus suis, quia scilicet circumventus erat insidiis inexcogitata fraude, Fabium clausit et evasit. Collegit enim omnes boves et tauros qui potuerunt inveniri in campo suo, qui fuerunt circa duo millia numero, et fecit ad cornua omnium alligari faces ardentes et flammas igneas, et circa initium noctis fecit eos duci versus montes, quos occupaverant hostes, et boves duris verberibus et acutis stimulis urgeri et impelli contra montes; ex quo boves celeri saltu pervenientes ad cacumina montium, instigante calore qui pervenerat ad capita, praecipitanter discurrebant furiosi, ita quod totus aer ardere videbatur. Quod videntes romani qui latebant in insidiis, putaverunt se circumventos ab Hannibale, unde armis abiectis dederunt se omnes fugae benefitio, et sic Hannibal libere evasit ex montibus, intra quos erat inclusus. Sic igitur patet quomodo fraus fregit arma quae vis vincere non poterat, et ut cito dicam: {Ecco colei che tutto il mondo appuzza}, quia corrumpit omnem fidem et depravat omnem veritatem, et sic totum mundum maculat. + +{Come.} Nunc autor descripta forma Gerionis, describit formam stationis eius per duplicem comparationem, quarum altera est clara, alia vero subtilis; et dicit in summa quod Gerion stabat partim in terra, partim in aere, partim sub aqua, sicut stant naves ad ripam partim in aqua, partim extra aquam; et sicut animal quod dicitur bivarus. Ad huius secundae comparationis intelligentiam est sciendum, et diligentissime advertendum quod bivarus est animal mirabile nimis; est enim parvum, grossum, breve quasi ad similitudinem taxi; habet pedes posteriores anserinos ad natandum per aquam, et anteriores ut canis, quia frequenter ambulat per terram: pellis eius est cinerea ad nigredinem declinans, pilus vero spissus et curtus, caudam habet latam quasi ad modum linguae bovis, et pinguem cum corio squamoso; habet interius castorium in corpore, quod est calidum et siccum et confortans nervos, ideo valet contra tremorem nervorum. Istud animal est valde potens, sagax, ingeniosum, dominativum; est enim acutissimi morsus, et arbores satis magnas, et ramos arborum resecat et deiicit, cum quibus facit sibi artificiosum domicilium cum pluribus solariis juxta ripas aquarum intra aquas, ita quod, aqua crescente, casa ascendit, et illa decrescente descendit. Et dicitur quod bivaros peregrinos redigit in servitutem, et illis resupinatis per terram ponit ligna inter crura eorum diligenter super ventrem, et illos trahit per caudam ad locum ubi fabricat aedificium. Domo autem facta sedet super ea, et immittit semper caudam in aquam intra structuram, et illam agitat per aquam, ad quam pisces concurrunt, et ipse praesto capit illos. Cibus eius piscis, melica et aliquando cortices arborum; est autem cauda eius aperta ad natandum sicut gubernaculum in navi. Ulterius est subtilius inquirendum quantum iste autor sagax et ingeniosus mirabiliter manifestet Gerionem animal fictum per bivarum animal naturale. Primo enim bivarus est parvus corpore, de quo dicit Plinius quod est similis lutrae, qui cum apprehendit partem hominis non dimittit antequam ossa fracta concrepuerint; ita Gerion parvus corpore, sed magnus saccus malitiae: bivarus est animal multiforme, quia habet duos pedes posteriores anseris, quae avis est valde vigil et subtiliter sentit, habet caudam quam tenet sub aqua, et parat insidias piscibus; ita Gerion fraudulentus est animal triforme, habet enim caput humanum, corpus serpentinum, caudam scorpioninam, et cum illa navigat, cum illa se regit et gubernat, et capit puros et bonos viros: bivarus alios bivaros reducit in suam servitutem et comoditatem imponens eis onera; ita recte Gerion alios Geriones, idest fraudulentos saepe capit et trahit in sui utilitatem; et sic vide quod fraus vincit et simplices et astutos: bivarus vivit in terra et aqua, ita Gerion venatur in terra, piscatur in aqua, et ubique quaerit cibum suum: bivarus deiicit arbores et ramos, ita Gerion prosternit maiores et minores: bivarus habet castoreum intus in corpore quod est calidum, et valet contra tremorem; ita Gerion habet interius caliditatem et astutiam, quae valet contra tremorem et debilitatem: bivarus facit sibi domum in aqua juxta terram cum multis mansionibus; ita Gerion facit sibi domum cum multis cameris et angulis, ita quod laberintus Cretae non est magis intricatus; unde infelix qui intrat domum eius, raro vel nunquam potest exire. Nunc ad literam vult dicere autor quod ita stabat nunc Gerion ad ripam partem sui tenens extra aquam et partem intra aquam sicut navis et sicut bivarus. Dicit ergo: {la fiera pessima}, scilicet Gerion, idest fraus, quia incontinentia est mala, violentia peior, malitia pessima, {si stava su l'orlo}, idest extremitate ripae, {che di pietra il sabbion serra}, quia ripa lapidea claudit arenam, ut iam dictum est, {così come stanno i burchi a riva talvolta che parte sono in terra}, quia scilicet tenent proram ad ripam tamquam caput, {parte in aqua}, quia scilicet habent puppim in aqua tamquam caudam. {– E come lo bivaro.} Hic nota quod istud animal graece dicitur Fiber, latine vero Castor, non quia se castret, sed quia propter castrationem maxime quaeritur. Ideo dicit magnus Albertus in suo de animalibus, quod falsum est quod dicit Isidorus, scilicet quod castor fugatus a venatoribus castrat se dentibus et proiicit castoreum; et quod si iterum agitetur a venatione erigit se et ostendit se carere castoreo. Et certe magis credo Alberto quam Isidoro; tum quia Albertus fuit magnus naturalis et experimentator, tum quia castores abundant in partibus suis, ubi voluit habere experientiam veram; imo etiam Dioscorides antiquus et autenticus autor impugnat hanc opinionem de castratione, quia non potest attingere sibi testes, et dicit quod dicitur bivarus quasi bine vivens in terra et aqua. Dicit ergo: {s'assetta a far sua guerra}, scilicet contra pisces, {là tra li tedeschi lurchi}, idest ingluviosos, voraces. Hoc dicit quia castores abundant in Alemannia juxta ripas Danubii, imo apud Pontum, idest mare maius, ut dicit Dioscorides et Virgilius, licet non oporteat ire ita a longe, quia inveniuntur hic non longe a Ferraria in territorio Marchionum Estensium. + +Et subdit succursum Virgilii promptum contra terrorem suum, dicens: {ma le sue minacce mi fer vergogna}. Et hic nota quod Virgilius contra alios timores Dantis solet adulari, monere, consulere; hic vero minatur et exprobat sibi, quod ideo autor fingit, quia amodo debebat ex longa experientia audere et bene sperare. Dicebat ergo Virgilius cum facie turbata, irata: Ah! miser, infelix, vilis, pusillanimis, nunquam habebis honorem, non famam perpetuam, non gloriam aeternam, et perdideris tot labores, tot vigilias. Nonne deberes amodo esse audax cum iam perveneris ad medium operis feliciter, et es ita bene eruditus et armatus? quid ergo tam enormiter times. Licet videris bestiam peregrinam, retrogradam, non tamen te linget cum ore humano, nec punget cum cauda scorpionina, nec te deiciet de sella serpentina; non suffocaberis in ista aqua licet profunda, idest in ista materia non deficies: vade te suspensum bestia, nonne ego te tenebo inter brachia? Et nota quod autor non vult per hoc aliud ostendere nisi fortem luctam suae mentis, ut ostendat materiam fortem, et per consequens ut ostendat maiorem virtutem suam. Ideo bene dicit quod verecundia vicit eum, unde dicit: {che}, idest, quae verecundia, {fa servo forte nanzi a buon segnor}. Unde nota quod verecundia est tam fortis et efficax, quod saepe facit timidum audacem, et victum victorem, sicut pulcre narrat Julius Celsus de Julio Caesare, qui in Gallia videns militem fugientem a proelio cepit ipsum per nasale et reduxit in aciem, dicens: illuc sunt hostes. Idem in Hispania contra filios Pompei pugnans, videns veteranos inclinare, fecit asportari equum suum, et pedes coepit pugnare ante aciem; et sic cum verecundia revocavit quos non poterat precibus et exhortationibus retinere, et sic victoriam eripuit de manibus hostium; et sic in proposito verecundia fecit fortem discipulum timidum coram bono doctore et duce Virgilio. + +{Io m'assettai.} Hic autor ostendit quomodo ascenderit cum timore et pudore, dicens: {Io m'assettai su quelle spallacce}, idest magnis spatulis Gerionis. Vere istae spatulae sunt maximae et amplissimae, super quibus sedent tot millia hominum, et hominum studia. Unde nota quod regula Gerionis vera generalis, quae raro patitur exceptionem, est ista, quod omnis homo vivit in isto mundo secundum falsitatem artis suae; nam si credo velit bene et legaliter vendere calceamenta sua, dicendo quod corium est debile vel marcidum; et ita drapparius pannum suum, vivet in penuria et morietur fame: idem intellige de omnibus artibus mundi. Ideo bene dicebat quidam ad verificandam istam regulam: qui facit usuram vadit ad infernum, et qui non facit vergit ad inopiam. Magna ergo est bestia ista et magna terga habet, intellige de magnitudine intensiva. + +Ad primam dico, quod autor primo describit circulum generalem fraudulentorum, quem distinguit in decem valles speciales; primo ergo continuans dicta dicendis, quia dixerat in fine capituli praecedentis quod pervenerant ad arcem ruinosam, dicit: {Loco èe in Inferno detto Malebolgie}. Et sic vide quomodo describit primo locum a nomine novo, quia istud dictum est nuper ab autore, numquam ab alio, et est nomen conveniens. Bulgia enim in vulgari florentino est idem quod vallis concava et capax: modo iste circulus continet intra se multas valles, quarum quaelibet est capax multorum valde; ideo autor imponit huic loco tale nomen, et est nomen compositum singularis numeri. Et bene sic vocatur, quia cum omnes valles inferni sint malae, istae per excellentiam possunt dici malae: + +{Come.} Hic autor explicat modum eundi obviam per unam nobilem comparationem. Ad cuius intelligentiam claram est breviter sciendum quod in MCCC, in quo anno autor incoepit istud nobile opus, papa Bonifacius VIII, tunc sedens in sede Petri, dedit generalem indulgentiam peccatorum in urbe, ad quam, sicut vidimus in MCCCL, cucurrit maxima multitudo ex omnibus regionibus et nationibus obedientibus ecclesiae romanae. Unde propter nimiam pressuram gentium in transitu pontis supra Tiberim, ne aliqui a lateribus caderent in aqua et suffocarentur, inventus est utilis modus, scilicet ut peregrini euntes, facerent de ponte per longum duas partes, ita quod, qui ibant ad ecclesiam sancti Petri per unam medietatem pontis respiciebant versus castellum sancti Angeli, et illi, qui redibant ab indulgentia ibant per aliam medietatem respicientes versus montem. Ita a simili in proposito aliqui istorum fustigatorum ibant ad sinistram versus puteum, aliqui ad dextram versus septimum circulum, a quo recesserant Virgilius et Dantes, qui erat quasi mons respectu sequentis bassioris; et sic comparatio est satis propria quia de transitu ad transitum, de peccatoribus ad peccatores. Sed romipetae vadunt ad indulgentiam ut purgentur a peccatis; isti vero vadunt ad poenam ut puniantur de peccatis. Ad literam ergo dicit autor, quod isti peccatores hinc inde a dextris et sinistris eo modo, {come i romani hanno tolto modo}, istum modum adhuc servant romipetae ex se ipsis quando multitudo est magna Romae, {a passar la gente su per lo ponte}, fluminis Tiberini, {per l'esercito molto}, idest propter magnam multitudinem peregrinorum, {l'anno del giubileo}, tangit universalem indulgentiam per vocabulum antiquum. Ad cuius cognitionem est sciendum quod jubilaeus interpretatur annus remissionis, et est nomen hebraicum, et fiebat in quinquagesimo anno. Jubilus enim est cantus sonorus, laetabundus, est vox confusa prae gaudio. In anno enim jubilaeo fiebat festum laetum cum clangore tubarum, et debita absolvebantur, et confirmabantur libertates, restituebantur bona; et dicunt aliqui quod jubilaeus habuit initium a victoria Abrae quando redemit nepotem suum Loth de manibus trium regum. Et ecce modum transeundi romipetarum: {che tutti hanno la fronte da l'un lato verso 'l castello}, scilicet sancti Angeli. Ad quod notandum, quod istud castellum, de quo fit hic mentio, fuit olim sepultura Adriani imperatoris. Nam illi principes antiqui aliquando sepeliebantur in alto, sicut patet in columna lapidis Numidici, in qua sunt cineres Julii Caesaris; aliquando sepeliebantur in basso, sicut Augustus, qui est sub alta turri. Ita ad propositum: ista alta et mirabilis sepultura facta fuit super muro civitatis Adriano valentissimo imperatori; et istud mirabile opus diu vocatum est sepulcrum Adriani per multa secula. Postea tempore Gregorii I dicitur apparuisse in summitate eius unus angelus cum ense in manu; ideo denominatum fuit ab isto eventu castellum sancti Angeli. Sed proh dolor! Istud sumptuosum opus destructum et prostratum est de anno praesenti MCCCLXXIX per populum romanum, quia fuerat aliquandiu detentum per fautores Roberti cardinalis Gebennensis; qui facto schismate pessimo factus est antipapa contra Urbanum VI. Dicit ergo: {e vanno a santo Petro}, scilicet pro indulgentia, {e vanno verso 'l monte da l'altra sponda}, scilicet ex alia extremitate vel medietate pontis. Hunc actum notaverat autor anno praedicto jubilaei, cum ivisset ad indulgentiam. + +{Se' tu sì tosto.} Hic dictus Nicolaus improperat Bonifacio duo mala: primo quia sponsam Christi fraudulenter assumpsit de manu Pastoris simplicis: secundo quia eam more meretricio tractavit, simoniace vendendo eam, et tyrannice tractando. Ad evidentiam horum plenam est sciendum, quod anno Domini MCCXCIV cum cardinales essent in civitate Perusii multum arctati a perusinis, quia ecclesia fuerat sine pastore pluribus duobus annis, non valentes concordare in aliquo, qui esset de Collegio, finaliter elegerunt quemdam sanctum virum, qui vocatus est frater Petrus de Morono. Hic erat de Aprutio; qui agens poenitentiam, ordinatis pluribus monasteriis sui ordinis, ivit ad montes Muronis, quae montanea est supra Sulmonem. Iste vocatus papa Coelestinus V creavit duodecim cardinales de mense septembris pro magna parte ultramontanos ad petitionem Caroli II; quo facto ivit cum curia Neapolim. Erat autem vir simplex, illiteratus, inhabilis officio; ideo quaerebat viam posse renuntiare papatui. Inter cardinales erat quidam dominus Benedictus de Anania civitate de provincia Campaniae, vir per oppositum astutissimus, literatus habilissimus ad quaecumque magna officia et imperia mundi; qui summe affectabat summam dignitatem. Iste sagaciter explorata voluntate Caroli et cardinalium, qui optabant omnes mutare pontificem, persuasit Coelestino, ut faceret unam decretalem, quod quilibet papa posset renuntiare papatui, exemplo Clementis I. Quo facto, dictus Coelestinus in festo beatae Luciae in praesentia cardinalium spoliavit se dignitate pontificali, et renuntiato papatui, redivit ad poenitentiam cum magna alacritate, postquam sederat mensibus quinque diebus octo. Sed postea Bonifacius fecit ipsum capi in monte sancti Angeli in Apulia in loco, ubi reduxerat, et private posuit eum in arce Sulmonis in Campania, ne ille vivens posset praejudicare suae electioni. Nam multi christiani reputabant Coelestinum verum et rectum papam, non obstante renuntiatione, dicentes, quod tali dignitati non poterat renuntiari; et quod licet Clemens renuntiaverit, tamen fideles tenebant eum pro Patre, et postea oportuit, quod esset papa post mortem Cleti. Coelestinus ergo in dicto loco parum vixit; et die qua mortuus est, fuit sepultus in una parva ecclesia in Sulmone, quae erat de ordine suo, et paupercule fuit positus sub terra ultra decem brachia, ne eius corpus inveniretur. Igitur eodem anno Bonifacius tantum operatus est cum cardinalibus et Carolo II, qui habebat pro se duodecim cardinales factos per Coelestinum, quod creatus est in papam. Nam vadens ad Carolum, dixit: Bone Rex: Tuus papa Coelestinus voluit servire tibi in bello Siciliae, sed nescivit; sed si tu das operam, quod tui amici cardinales eligant me papam, ego sciam et volam servire tibi, promittens sacramento apponere totum posse ecclesiae. Tunc rex promisit et ordinavit, quod duodecim cardinales amici sui darent sibi voces; et continuo dominus Matthaeus de Ursinis et dominus Jacobus de Columna principes sectarum dederunt sibi voces. Et isto modo Benedictus fuit electus papa in civitate Neapoli et vocatus Bonifacius VIII in vigilia nativitatis Christi. Qui statim electione facta, recessit cum cardinalibus de Neapoli et venit Romam, et multum laboravit pro Carolo pro acquirenda Sicilia. Hic Bonifacius fuit nobilis genere, magnus animo, plusquam deceat sacerdotem, dominativus, amator honoris et status ecclesiae; et sua prudentia et potentia multum fuit formidatus, fuit pecuniosus valde, amplectens lucra sine conscientia, allegans, quod licitum erat omnia facere pro exaltatione ecclesiae; magnificavit et ditavit summe suos. Nunc ad literam descendendum est. Dicit ergo Nicolaus Bonifacio: {Se' tu sì tosto di quell'aver sazio}, idest de thesauro magno, {per lo qual}, idest pro quo aere acquirendo, {non temesti torre a 'nganno}, quia tot fraudibus usus fuit, ut audisti, ut eriperet ecclesiam de manibus Coelestini, qui tamen deceptus fuit, quia decipi voluit; quia bene cognoscebat ambitionem Bonifacii, et cessit consilio eius, et hoc ipse quaerebat et optabat. Et etiamsi numquam decepisset Coelestinum, constat, quod ipse fraude, non recta via, pervenit ad optatum. Dicit ergo: {la bella donna}, scilicet ecclesiam, quae est pulcra sponsa Christi, {poi di farne strazio}, scilicet inhoneste tractando eam, et prostituendo tamquam meretricem. Aliqui tamen dicunt quod potest intelligi de quodam comitissa Margarita, quam Bonifacius tradidit cuidam nepoti suo; sed sive hoc fecerit, sive non, autor non loquitur de alia domina quam de ecclesia per quam acquisivit thesaurum magnum. + +Idem accidit isti; unde dicit: {io altresì cascherò là giù}, scilicet sub terram supra alios, {quando verrà colui}, scilicet Bonifacius, {cui io credea che fossi allor ch'io feci il subito dimando}, idest tunc quando attonitus novitate rei, subito petivi: es tu iam hic, Bonifaci! es tu iam hic, Bonifaci! Et hic nota quod ista fictione autor vult dicere, quod invalescente avaritia hominum continuo in dies magis et magis crescit. Simonia etiam procedit ab avaritia, ita quod post unum simoniacum saepe venit alius, licet non immediate, qui tollit infamiam alterius. Ideo bene fingit quod papa Nicolaus de Ursinis tegit omnes praedecessores suos, quia quasi non erat infamia de omnibus praecedentibus simoniacis, quando iste coepit simonizare; et ita infamia Nicolai cessabit adveniente Bonifacio, quia superabit ipsum et omnes alios antiquos: et ita post Bonifacium italicum veniet unus gallicus, qui vincet omnes in simonia, quia simoniace emet sibi papatum, paciscendo de eo sicut statim dicetur. Nota etiam quod sicut supra in tractatu haereticorum autor noster artificiose finxit, quod omnis haeresiarca habet suam archam magnam, in qua sunt sepulti simul secum omnes sui sequaces; ita nunc a simili in isto tractatu simoniacorum, qui habent magnam convenientiam cum haereticis, fingit quod summus pontifex habet hic suum foramen, in quo habet suam sepulturam, et alio superveniente, ille subintrat; et ita cardinalis habet suum, archiepiscopus suum, patriarcha suum, et ita episcopus, abbas, praepositus, et ita de caeteris usque ad simplicem sacerdotem, quia hic est de omni genere sacerdotum; et sicut inter praelatos haereticos non fecit mentionem nisi de magno sacerdote Anastasio, ita nunc inter sacerdotes simoniacos non nominat nisi aliquos summos pontifices, ut ostendat quantum avaritia potest in alios quando facit caput ita delirare, et cum caput dolet caetera membra dolent vel languent; facit etiam quod unus magnus simoniacus nominat alios, quia meretrix cognoscit meretricem, et illam manifestat. + +{Ma più.} Nunc Nicolaus praedicit alium pontificem simoniacum sequuturum post Bonifacium. Et ad cognitionem istius oportet praescire longam historiam, quam non possum magna brevitate perstringere, ne dicam cum Horatio: *Cum brevis esse laboro obscurus fio*. Res ergo sic se habet: post mortem Bonifacii electus fuit papa Benedictus XI de Tervisio, qui fuerat frater praedicator, quem Bonifacius fecerat cardinalem propter virtutem et scientiam suam; qui vixit in papatu solum octo mensibus cum dimidio, quia bonus erat, nam extinctus est veneno, ut quidam dixerunt. Mortuo Benedicto et sepulto Perusii, magna discordia fuit inter maledictos cardinales. Erant enim divisi in duas sectas quasi aequales; et unius erat caput dominus Matthaeus Rubens de Ursinis cum domino Francisco Gatano nepote Bonifacii; et alterius erat princeps dominus Neapoleo de Ursinis de Monte, et cardinalis Nicolaus de Prato, qui fuerat frater praedicator, vir magnae scientiae et singularis prudentiae, qui volebat ponere Columnenses in statum. Cum ergo cardinales stetissent octo mensibus inclusi a Perusinis in conclavi, et non possent convenire, cardinalis pratensis sagacissimus persuasit in secreto domino Francisco Gatano, quod eligerent in papam dominum Raymundum de Grotto, archiepiscopum burdegalensem, inimicum regis Franciae, propter offensam factam illis de domo sua per Carolum de Valois, fratrem ipsius regis in bello Vasconiae; ut sic cardinalis Matthaeus de Ursinis consentiret cum parte sua, quia rex Franciae Philippus pulcer erat amicus Columnensium, cum quibus destruxerat Bonifacium. Quo facto, cardinalis de Prato cum parte sua, ignorante parte Ursinorum, misit secretissime et festinantissime cursorem a Perusio Parisius cum literis ad regem Philippum rogantibus, quod si volebat recuperare suum statum cum ecclesia, et relevare Columnenses amicos suos, faceret sibi de inimico amicum Raymundum archiepiscopum burdegalensem, qui erat electus tamquam inimicus regis per aliam partem. Philippus solicitus statim misit literas amicabiles in Vasconiam ad dictum archiepiscopum, quod veniret sibi obviam, quia ibat ad eum locuturus sibi pro suo magno commodo et honore. Et breviter rex infra sex dies fuit personaliter cum archiepiscopo secrete cum paucis in una abbatia forinseca. Ibi audita missa juraverunt credentiam sibi invicem super altari. Et rex Philippus, praemissis aliquibus verbis placidis ad reconciliandum archiepiscopum cum domino Carolo de Valois fratre regis, qui vocatus est Carolus sine Terra, de quo alibi dictum est, et dicetur, dixit: Vide, archiepiscope: in manu mea est facere te papam, si volo; ideo veni ad te, et si promittis mihi facere gratias, quas petam, faciam tibi istum honorem; et ad robur dicti sui continuo ostendit sibi literas. Tunc Vasco cupidus summae dignitatis, quasi stupefactus gaudio, dejecit se ad pedes regis, et dixit: Domine mi, nunc cognosco, quod diligis me plusquam hominem mundi, et vis reddere mihi bonum pro malo; tuum ergo est praecipere, meum autem parere. Rex erexit eum, et osculato ipso per os, dixit: Hae sunt gratiae, quas volo: Primo, quod recommunices me perfecte ecclesiae, et remittas facinus perpetratum in Bonifacium, et recommunices me et meos sequaces. Secundo, quod concedas mihi, et dones decimas regni per quinquennium in subsidium expensarum, quas feci in bello Flandriae. Tertio, quod debeas destruere et annullare memoriam Bonifacii. Quarto, quod reddas cardinalatum Jacobo et Petro de Columna. Quinto, quod destruas ordinem Templariorum. Sextam gratiam servo mihi ad tempus. Archiepiscopus juravit super corpus Christi omnia facere; et ultra hoc dedit sibi in obsides unum fratrem suum, et duos nepotes; et rex juravit eum facere papam. Hoc facto recesserunt, et rex duxit secum dictos obsides sub colore amoris, ut reconciliaret eos Carolo fratri suo. Et reversus Parisius, statim rescripsit cardinali de Prato et amicis de parte sua, quod secure eligerent dominum Raymundum in papam tamquam perfectum amicum. Et sic trigesima quinta die responsione facta, cardinalis de Prato cum consensu omnium elegit praedictum papam: et utraque pars cum magno gaudio cantavit: Te Deum laudamus, ignorante parte Bonifacii fraudem commissam. Haec electio facta est in MCCCV, die quinta junii, et vacaverat sedes mensibus decem, diebus viginti octo. Nunc ergo considera, lector, si iste papa fuit creatus cum maiori fraude, quam Bonifacius. Sed cardinales italici suis discordiis et culpis bene fuerunt castigati a vasconibus; quia curia translata fuit ultra montes. Nam archiepiscopus praesentata sibi electione apud Burdegalam, statim acceptavit libenter, et continuo citavit cardinales, quod deberent ire Lugdunum ad eius coronationem supra Rhodanum, et fecit se vocari Clementem V; et requisivit regem Franciae et Aragoniae et omnes barones gallicos, ut adessent. Cardinales italici fuerunt ex hoc multum confusi, et gravati. Et dominus Matthaeus Rubeus, vir antiquissimus, prior cardinalium, detecta fraude, dixit cardinali pratensi: Venisti ad optatum; sed tarde revertetur ecclesia in Italiam. Et cardinali Neapolioni dixit: Heu miser, infelix! hodie fecisti caput mundi de gente sine capite. Congregatis igitur cardinalibus apud Lugdunum, papa fuit coronatus die undecima novembris, in praesentia regis Franciae. Quem juxta promissum papa recommunicavit et restituit ad omnes honores et dignitates, quibus Bonifacius privaverat eum; et donavit sibi decimas totius regni per quinquennium. Et ad petitionem dicti regis fecit duodecim cardinales vascones et francos, omnes amicos et officiales dicti regis. Restituit etiam duos cardinales de Columna ad omnes honores et dignitates, quibus fuerant privati a Bonifacio. His gestis recessit cum cardinalibus et tota curia ad suam civitatem Burdegalam, ubi omnes tam cardinales quam alii italici fuerunt male tractati; quia cardinates gallici et vascones regebant totum; et dignum et justum fuit, et certe hodie esset dignissimum et sanctissimum cum quidam faveant antipapae Gebennensi viro omnium vitiosissimo. Non ergo mireris, si autor noster fecit artificiosam descriptionem de homine isto, tam rapaci simoniaco: et vide, si autor habuit materiam faciendi mentionem et memoriam de papis, cum tres tales viderit diebus suis simoniacos, scilicet Nicolaum, Bonifacium, et dictum Clementem. Nunc hora est redeundi ad literam; dicit Nicolaus de Ursinis, quod Bonifacius stabit modicum plantatus respectu sui; unde dicit: {ma più è 'l tempo che i piè mi cossi}, quia flamma continuo adurebat pedes eius, {e ch'io son stato così sotto sopra}, scilicet plantatus cum capite deorsum, {èe già più}, et bene dicit, quia steterat iam circa decem annos isto modo, {ch'el}, scilicet Bonifacius, {non starà piantato co' piè rossi}; et bene dicit, quia Bonifacius stabit forte duobus annis; et ecce quare Bonifacius non stabit multum sic: {chè un Pastor}, scilicet Clemens praedictus, {di più laida opra}, idest turpiorum operum, et peiorum quam Bonifacius, {senza legge}, quia totus dissolutus fuit; et omnes sui cardinales intenderunt ad accumulandum. Et dicit: {verrà dopo lui}, scilicet post Bonifacium, {di vèr ponente}, idest de Gallia, quae est in occidente; et dicit: {tal che conven che ricopra me e lui}, quia scilicet infamia eius extinguet infamiam Bonifacii et mei. + +{Di voi.} Hic autor ad confirmationem sui dicti adducit unam prophetiam, quae mirabiliter videtur facere ad suum propositum. Ad cuius intelligentiam est bene notandum, quod Johannes relegatus in insula quae dicitur Pathmos, fecit librum qui vocatur Apocalypsis, qui interpretatur liber revelationum, in quo multa futura praedicit et prophetat sub velamine variarum figurarum; ideo liber est difficilis intelligentiae, et eius figurata locutio potest trahi ad multiplicem sensum, sicut etiam patet in visionibus Danielis prophetae. Modo Johannes inter alias figuras ponit hanc unam: XVII capitulo dicit quod unus angelus locutus est secum, dicens: Veni, ostendam tibi damnationem meretricis magnae, quae sedet super aquas multas, cum qua fornicati sunt reges terrae, et inebriati sunt qui inhabitant terram de vino prostitutionis eius, et vidi mulierem sedentem super bestiam rubeam habentem capita septem, et cornua decem; et mulier erat circumdata purpura et inaurata auro et lapide praetioso et margaritis, habens ciphum aureum in manu sua plenum abhominatione, et immunditia fornicationis eius; et in fronte eius erat scriptum: Babylon magna mater fornicationum et abhominationum terrae. Et vidi mulierem ebriam de sanguine sanctorum et de sanguine martyrum Jesu, et miratus sum cum vidissem illam admiratione magna etc. Nunc ad propositum: multi multa dicunt super expositione istius figurae mirabilis, et volunt quod apostolus simpliciter loquatur de Babylonia magna antiqua de qua dicitur nasciturus Antichristus; sed quaecumque sit intentio apostoli autor noster vult quod ista meretrix magna et Babylonia magna sit gubernatio praelatorum ecclesiae romanae, sive curia romana, cui videntur ut plurimum posse propriissime adaptari quae posita sunt in praedicta figura. Primo enim est meretrix magna cum qua adulterati sunt reges et principes terrae, quia pro pecunia praelati dant eis magna divina et spiritualia et temporalia. Bestia super qua sedet meretrix est ecclesia Dei militans habens septem capita, idest septem dona spiritus sancti, vel septem virtutes, tres theologicas, quatuor morales, et decem cornua, idest decem praecepta legis. Et haec bestia est rubea sanguine martyrum: et haec meretrix bene sedet super aquas multas; nam, ut ipse Evangelista postea declarat, aquae multae sunt populi, gentes, linguae, quibus imperant ipsi praelati, sive sint Romae, sive Lugduni, sive Avinioni. Unde novissimus poeta Petrarcha vult quod ista magna Babylon sit Avinio, nova Babylon in Gallia, quae vere potest dici magna Babylon non ambitu murorum, sed ambitu animorum. Vere mater fornicationis, luxuriae, ebrietatis, plena omni abominatione et immunditia, et sedet realiter inter aquas rapaces, scilicet Rhodanum, Ruentiam et Sorgiam, et ornatus mulieris bene convenit ipsis praelatis, qui sunt circumdati purpura, auro, argento, gemmis; et bene est ebria ista praelatio sanguine sanctorum martyrum et Jesu Christi. Ideo bene tandem eveniet sibi poena, quae praenuntiatur ab angelo ibi, ut dicetur alibi Purgatorii capitulo ultimo. Sicut ergo Johannes apostolus et evangelista videns ista in spiritu admiratus est admiratione magna; ita Dantes theologus et poeta videns ista in somno suae visionis merito miratus est admiratione magna, dicens: {il Vangelista}, scilicet Johannes anthonomasice, {s'accorse di voi pastori}, scilicet in Apocalypsi, {quando colei che sede sopra l'acque}, scilicet mulier meretrix magna quae sedet super multas aquas, idest populos christianos, {fu vista a lui}, idest fuit visa sibi, et apparuit sibi, {puttaneggiar coi regi}, sedet dico, {quella}, scilicet bestiam rubeam, {che nacque con le sette teste, et ebbe argomento da le diece corna}; sicut enim cornua sunt ad ornamentum et defensionem bestiae, ita praecepta ad ornamentum et tuitionem ecclesiae; et dicit: {finchè vertute}, idest pastor virtuosus, piacque al suo marito, idest Christo, qui est sponsus ecclesiae, ut dictum est in principio capituli; vel dic et melius: {finchè vertute piacque al suo marito}, idest papae qui est maritus ipsius ecclesiae. Et hic nota, lector, quod aliqui hic dicunt, quod ista capita et cornua duraverunt usque ad dotationem Constantini, quia postea ista bestia abiecit vetera capita et cornua, et induit nova, scilicet septem vitia capitalia, et transgressionem omnium decem praeceptorum, quia fecerunt contra primum praeceptum facientes sibi Deum ex auro et argento etc. Sed istud non videtur mihi verum, quia statim post dotationem praelati non fuerunt depravati, imo fuerunt postea viri sanctissimi et sapientissimi, sicut Gregorius papa, Hieronymus cardinalis, Augustinus, et Ambrosius episcopi, et ita de multis; sed post multa saecula impinguati et ditati nimis coeperunt deviare a lege, sicut videmus accidere omnibus potestatibus temporalibus et spiritualibus, quae habent bonum principium, sed postea paulatim labuntur, sicut olim accidit in ipsis romanis, ita recte in praelatis romanae ecclesiae. Sic ergo Constantinus videtur fuisse causa remota depravationis ipsorum praelatorum. + +{Io era.} Hic autor describit poenam istorum damnatorum in communi. Ad cuius intelligentiam est subtilissime speculandum, quod autor dat istis congruentissimam et aequissimam poenam. Fingit enim quod vadunt lente per fundum vallis, et habent facies retroversas respicientes sibi a tergo et lacrymantes. Ad propositum, isti divinatores incedunt lente in omnibus agendis, quia procedunt cum deliberatione vana, facientes omnia ad motum coeli vel volatum avis, et ita de aliis secundum diversas species divinatorum; nam nihil faciunt, nec permittunt fieri nisi sub certo puncto, et sic stant semper suspensi, et suspensos tenent animos aliorum, et istud est semper vivere in anxietate; dicit unus: si iveris in bellum tali hora, victoriam reportabis; si in forum, damnum, et ita de infinitis observantiis. Habent facies transversas, quia volunt videre a longe, et prospicere futura, quorum eventus est incertus; sed justo judicio Dei, qui solus novit quae futura sunt, vident sibi retro, quia communiter videmus, quod isti divinatores in factis propriis semper sunt caeci et infortunati, et semper vadunt retro et retrograde; unde sunt similes simiae, quae quanto magis procedit ulterius magis ostendit culum; et plorant, scilicet eorum damna et infortunia, quia saepe veniunt ad magnam miseriam. Unde non est diu quod vidi famosum astrologum in tanta extremitate, quod non audebat apparere, et erat in casu desperationis. Nunc ad literam: autor primo tangit dispositionem suam ad speculationem praesentis materiae, dicens: {Io era già tutto quanto disposto}, cum oculo intellectuali, {a riguardar ne lo fondo scoperto}. Hoc pro tanto dicit, quia simoniaci in tertia bulgia sunt cooperti sub terra, et adulatores in secunda bulgia sunt cooperti sub stercore; sed divinatores ibant apparenter per fundum ipsius vallis. + +Et probat, quod non sit compatiendum talibus, subdens sententiam notabilem, cum dicit: {Qui vive la pietà, quand'è ben morta}, quasi dicat, scis tu, quae pietas debet haberi istis? nullo modo dolere de poena eorum; sicut a simili, loquendo catholice, non esset pium, sed impium deplorare animam Neronis vel Judae. Ergo vera pietas est non habere hic pietatem, sed crudelitatem contra tam crudeles, quorum alter prodidit naturam, alter vero Dominum ipsius naturae. Ita in proposito: Non debes habere compassionem erga istos, qui ultra facultatem naturae humanae in tanta caligine rerum positi voluerunt ascendere coelum viventes, et usurpare sibi divinum officium, inquirendo futura, illi soli cognita. Et vere in uno maxime non merentur compassionem, quia sunt obstinatissimi hominum in proposito suo, sicut ego vidi in multis; nam quanto plus mentiuntur, tanto plus dicunt se dicere verum. Sicut ego novi unum, qui delusus et confusus per suam astrologiam, imo potius diabologiam, dum increparetur familiariter ab amico, adhuc pertinacissime contradicebat, commendans continuo dulcedinem huius artis, quae etsi vera est, non tamen scita. Ideo bene dicit Virgilius: {Chi è più scelerato che colui che porta compassion al giudicio divino?} quasi dicat: nullus est crudelior eo, qui miseretur damnatis divina justitia. Verumtamen, declarata ista litera satis forti, remanet una dubitatio, quia tu obiicies: quare autor dicit hoc speciale de divinatoribus, quod non dicit de aliquibus aliis peccatoribus? quia vidisti, quod alibi supra finxit se compati quibusdam violentis contra naturam, et quibusdam desperatis et ita multis aliis. Dicendum breviter, quod autor loquitur de inferno morali; nam loquendo de inferno essentiali non est compatiendum aliquibus damnatis, et tamen, ut dictum est, autor saepe ostendit se compati multis ex quadam naturali pietate; sed hic specialiter dicit de istis, quod non sunt digni compassione. Per hoc enim dat intelligi quod, quando videmus tales infortunari, dicimus, dignum et justum est, quia credebat scire quicquid Deus facit in coelo; imo vidi de facto quod omnes rident et truffantur de eis, et dicunt: male scivit divinare divinator noster, sicut statim dicetur de multis. + +{Vidi Tiresia.} Hic autor describit secundum augurem graecum, famosissimum omnium augurum, quem Homerus fingit in XI Odisseae quod apparuit Ulyxi in inferno et multa praedixit futura, de quo Statius facit magnam mentionem in Maiori, et Seneca in Tragoediis, et alii multi. Ideo bene autor facit specialem mentionem et describit eum a transmutatione mirabili quam habuit. Ad cuius jucundae fictionis evidentiam est sciendum, quod, sicut scribit Ovidius III Methamorphoseos, Jupiter semel per jocum coepit contendere cum Junone, et dicere quod maior erat luxuria in mulieribus quam in masculis; illa negabat: post longam contentionem tamen commiserunt decisionem huius litis Thiresiae sapienti, quia fuerat expertus forte utriusque sexus, ideo debebat ferre sententiam, nec debebat esse suspectus partibus; nam dum semel a casu transiret per viridem sylvam vidit duos magnos serpentes simul coniunctos in actu luxuriae, quos percussit cum virga sua, et statim ex viro factus est foemina, et sic stetit septem annis. Post septennium iterum transiens per eamdem sylvam iterum vidit praedictos serpentes iterum coniunctos carnaliter, quibus percussis cum eadem virga reversus est in pristinam formam masculinam. Igitur Thiresias electus arbiter dedit sententiam pro Jove; ex quo Juno indignata percussit Thiresiam et privavit luce oculorum, quia videbatur sibi dedisse caecum judicium. Jupiter autem non valens revocare factum deae pro lumine corporali quod Juno abstulerat sibi dedit lumen mentale, quia scilicet contulit sibi scientiam futurorum, et tali honore relevavit poenam Thiresiae, qui factus famosissimus augur dabat responsa vera, et primum vaticinium dedit de Narcisso, de quo, si vis videre, recurre ad tertium capitulum Paradisi. Sub ista autem mirabili fictione continetur res naturalis: unde sciendum est quod Jupiter in hoc loco est elementum ignis; Juno vero elementum aeris: generatio autem maxime ex calore procedit. Quilibet autem vir naturaliter est calidior muliere, quia vir naturaliter est sanguineus, mulier vero flegmatica; et tamen foemina est multo luxuriosior quam vir; quia vir habet in actu venereo tantum unam delectationem, scilicet in emittendo sperma; foemina vero habet duplicem: unam in recipiendo sperma virile, alteram in emittendo suum; praeterea omnis materia quanto frigidior, tanto magis fervet cum accenditur, et tardius extinguitur, ut patet in ferro et stipula. Matrix ergo foeminae, quae est frigida naturaliter, cum recipit sperma viri calidum maxime delectatur. Praeterea foemina habet instrumentum semper paratum, vir vero non; et sic fuit vera sententia Thiresiae. Ad illud autem quod dicitur de serpentibus coeuntibus est notandum, quod Thiresias figuraliter accipitur pro tempore. Tempus enim in hyeme quando terra frigore constricta nulla producit semina, videtur quasi habere formam masculinam; sed adveniente vere videns animalia coeuntia percutit ea virga, idest fervore caloris, et sic convertitur in foeminam, quia terra tunc incipit parere. In autumno autem iterum percutit animalia coeuntia cum virga, idest rigiditate frigoris, et sic revertitur in pristinam formam masculinam. Autumnus enim ita omnia stringit ut herbae iam moriantur, succi arborum exsiccentur, folia cadant, et sic tempus ad frigus hyemale declinans, in masculinam revertitur sterilitatem. Bene ergo Thiresias dat judicium, quia multo plus humoris quam caloris requiritur in germinibus multiplicandis. Juno autem quae est dea aeris bene dicitur obcaecare Thiresiam, quia, ut videmus continuo de facto, tempus obcaecatur in hyeme nubibus, nebulis, nivibus, pluviis, ita quod tempus recte videtur caecum. Sed Jupiter qui est ipse calor dat illi lumen futurum, quia non obstante frigiditate et obscuritate hyemali, speramus fructus venturos naturaliter; ideo dicitur dedisse Thiresiae scientiam futurorum: tamen quicquid fingatur de Thiresia, ipse fuit maximus augur thebanus; nam, ut patet apud Statium, ipse praedixit multa futura in vita sua suis thebanis, et post mortem multa praedixit Ulyxi in inferno; quare merito autor noster ponit ipsum post Amphiaraum, quia Thiresias claruit Thebis tempore belli thebani, in quo bello fuit Amphiaraus, ut iam dictum est, et haec breviter de Thiresia. Ad literam ergo redeundum est: dicit Virgilius Danti: {Vedi Tiresia che mutò sembiante}, idest apparentiam et figuram, {quando divenne femina di maschio, cangiandosi le membra tutte quante}. Hoc dicit quia omnis qualitas aeris mutari videtur, ita quod tempus nunc dicitur calidum, nunc frigidum, nunc humidum, nunc siccum, {e poi}, idest deinde, {le convenne ribatter con la verga i dui serpenti avvolti}, idest invicem ligatos, {prima che riavesse le penne maschili}, idest membra masculina, sicut barbam et alia discernentia sexum. + +{Vedi.} Hic Virgilius nominat alium divinatorem modernum italicum. Ad cuius cognitionem est sciendum, quod iste fuit Guido Bonattus magnus astrologus comitis Guidonis famosi de Montefeltro; et cum ipse comes teneret Forlivium, patriam ipsius Guidonis in Romandiola, ubi erat princeps partis ghibellinae, utebatur consilio istius astrologi in omnibus agendis. Et satis constans opinio multorum fuit, quod ipse obtinuerit multas victorias contra bononienses, et alios adversarios suos, opera istius Guidonis. Iste Guido quamvis reputaretur a vulgo fatuus et phantasticus, tamen saepe mirabiliter judicabat. Nam fecit comitem Guidonem praedictum exire contra gallicos, et ipse exiens simul cum eo praedixit se vulnerandum in coxa, et sic accidit de facto. Unde statim medicavit se cum ovo et stuppa, quae portaverat secum, sicut ipsemet Guido scribit de se ipso. Nam Guido fecit opus pulcrum et magnum in astrologia, quod ego vidi, in quo tam clare tradit doctrinam de astrologia, quod visus est velle docere feminas astrologiam. Tamen iste tantus astrologus male scivit praeservare istum comitem in dominio suo, quia post annum perdidit totum, ut habebis infra capitulo XXVII; tamen cum tota astrologia sua fuit turpiter delusus ab ignorante quodam rustico. Res jucunda narratur: nam cum comes Guido praedictus staret una die in platea Forlivii pulcerrima et magna, venit unus rusticus montanus, qui donavit sibi unam salmam pirorum; et cum comes diceret: sta mecum in coena; respondit rusticus: domine, volo recedere antequam pluat, quia infallibiliter erit hodie pluvia magna. Comes miratus, statim fecit vocari ad se Guidonem Bonattum, tamquam magnum astrologum, et dixit ei: audi quod dicit iste? respondit Guido: nescit quid dicat; sed expectate modicum. Ivit Guido ad studium suum, et accepto astrolabio consideravit dispositionem coeli, et reversus dixit, quod erat impossibile, quod plueret die illa. Rustico autem pertinaciter affirmante dictum suum, dixit Guido: quomodo scis tu? Respondit rusticus: quia asinus meus hodie in exitu stabuli vibravit caput et erexit aures; et semper, quando solitus est sic facere, certissimum est signum, quod tempus cito mutabitur. Tunc replicavit Guido: posito quod sic sit, quomodo scis tu, quod ista pluvia erit magna? Dixit ille: quia asinus meus auribus erectis transvertit caput, et rotavit plus solito. Recessit ergo rusticus cum licentia comitis festinanter, timens multum de pluvia, quamvis tempus clarissimum esset. Et ecce post horam, coepit tonare, et facta est magna effusio aquarum quasi diluvium. Tunc Guido coepit clamare cum magna indignatione et risu: quis me delusit? quis me confudit? et fuit diu magnum solatium in populo. Et hunc honorem fecit dominus Agaso magno magistro astrologo. Dicit ergo Virgilius: {Vedi Guido Bonatti}. Et hic nota quod autor ponit istum singularem astrologum solum, quia fuit excellens, imo non habuit parem tempore suo. Unde non debes numerare Guidonem inter divinatores mechanicos, sicut quidam ignoranter fecerunt, decepti ex eo, quod autor post eum nominat divinatorem vulgarem, dicens: {e vedi Asdente}. Iste fuit quidam calcifex de Parma, qui dimissa arte sua dedit se totum divinationi, et saepe multa ventura praedixit, quae ventura erant, cum magna hominum admiratione; credo ego potius a natura, quam a literatura, cum esset literarum ignarus; nam aliqui habent a coelo, quod sint astrologi et divinatores, quales multos saepe vidi. Asdente ergo visus est in aliquibus esse propheta; unde inter alia audivi, quod praedixit, licet obscure, qualiter Federicus II debebat facere civitatem, quae dicta est Victoria, contra Parmam, ubi erat debellandus, sicut fuit de facto. Unde dicit autor: {che vorrebbe ora}, idest de praesenti, {aver inteso al cuoio et a lo spago}, scilicet ad suendum calceos, sicut prius erat solitus facere; et dicit: {ma tardi si pente}. Quia poenitentia tarda est in inferno; vel loquendo moraliter, quia istos, ut iam dictum est, numquam poenitet, nisi quando sunt omnino consumpti, vel confusi, imo raro vel numquam. + +et tangit quomodo daemones habuerint se ad istum primo quantum ad verba; unde dicit: {ma i dimon ch'avian coperchio del ponte}, idest, qui stabant cooperti sub ponte, quia semper in occulto faciunt baratarias, gridaro: {qui non ha loco il santo volto}; quasi dicat: hic non est opus voto vel prece, quia non potes recurrere ad vultum sanctum, sicut solent facere lucenses in rebus adversis. Ad cuius rei intelligentiam est sciendum, quod, sicut reperi in quadam scriptura apocrypha, cum quidam venerabilis episcopus, nomine Gualfredus, dum gratia devotionis ivisset Hierusalem, et loca sancta reverenter visitaret, vidit in somno angelum dicentem, ut exquireret sacratissimum vultum Salvatoris in domo cuiusdam Seleucii viri christianissimi, adhaerente domui suae; quoniam Nicodemus post resurrectionem et ascensionem Christi, flagrans eius amore, effigiavit sibi imaginem unam visibilem illius, quem tenebat sculptum in corde, considerata omni forma et proportione membrorum; ideo vultus appellatur, quia facies hominis dat cognitionem eius. Nicodemus autem reliquit hanc imaginem cuidam nomine Isacar, qui propter metum judaeorum illam occultissime reconditam quotidie venerabatur, et successive pervenit ad manus multorum haeredum. Episcopus ergo, narrata visione caeteris, accessit ad Seleucium, a quo magna arte et ingenio difficillime obtinuit dictam imaginem, quam cum summa veneratione detulit usque ad litus civitatis Joppe, quae postea dicta est Achon. Ibi divinitus oblata navis cooperta et ornata, sine ope remorum vel velorum acceptam in se imaginem appulit ad portum civitatis Lunae, de qua dictum est in capitulo praecedenti. Lunenses stupefacti miraculo navim aggressi, numquam illam attingere potuerunt. Tunc quidam episcopus lucanus nomine Johannes, admonitus ab angelo, accessit ad portum lunensem, cui navis sponte se obtulit. Et sic tantum donum, cum summa veneratione omnibus concurrentibus, portatum est Lucam, et ibi depositum in ecclesia sancti Martini, ubi multa miracula fecit et facit, ut dicunt lucenses. Tu de hoc crede quod vis, quia hoc non est de articulis fidei. Lucenses ergo habent de more facere orationes et oblationes ad istum vultum sanctum, praecipue quando indigent succursu sancti. Ideo isti daemones nunc improperabant isti, quod non erat amplius locus hic vultui sancto; et assignat causam huius, quia non est hic spes refrigerii, sicut in fluvio lucano; ideo dicunt: {qui si nuota altrimenti che nel Serchio}. Serchius enim est fluvius lucanus, qui descendens ex altis montibus, labitur juxta moenia civitatis cum impetu. Et hic nota quod daemon pater mendacii hic dicit magnam veritatem, quia certe aliter natatur ibi quam in flumine Serchio, quia apud Lucam est fluvius labilis, sed in ista bulgia est stagnum pigrum; ibi est aqua clara, pura; hic pix nigra et obscura; ibi natatur ad solatium, hic ad supplicium; ibi est aqua recens frigida in qua juvenes relevantur tempore caloris, hic pix foetida, calida, in qua isti in ardore coquuntur; ibi natatur voluntarie, hic coacte; ibi ad horam, hic perpetuo. + +Et ostendit quomodo, cum dicit: {et altra volta fui a tal baratta}, idest, alias fui ad talem baratariam. Et hic nota quod Virgilius habet hic respectum ad illam fictionem, quam fecit supra capitulo VIIII, quando dixit autori quod coniuratus ab illa Erithoe cruda vidit totum infernum usque in fundum; post mortem ergo vidit istum locum alias. Sed historice vult dicere Virgilius quod iamdudum fuit alias in simili loco, quia scilicet in vita cum esset junior, quia Virgilius spoliatus campis suis pervenit ad curiam illam maximam felicissimi Augusti, et antequam posset obtinere gratiam Augusti habuit ire per tempus per manus curialium et officialium, quorum aliqui inveniuntur saepe baratarii, a quorum fraudibus non potest sibi cavere etiam justus dominus qualis fuit ipse Augustus. Unde Dioclitianus probissimus imperator dicebat: *bonus, sanctus, optimus venditur imperator*. + +{Per.} Hic ultimo autor describit motum et turpem morem istorum daemoniorum, dicens: illi decem daemones, {der volta per l'argine sinistro}, idest, volverunt se ad sinistram per ripam illam quae claudit bulgiam, {ma prima ciascuno avea la lingua stretta coi denti verso lor duca per cenno}; idest, quod tenebant linguam dispositam et paratam ad trulizandum si fuisset necesse, sicut iam inceperat dux eorum; unde dicit: {et elli avea fatto trombetta del culo}: iam faciebat ipse trullas. Et hic nota, quod per istum actum inhonestum autor figurat enormes et evidentes irrisiones quas faciunt isti officiales baratarii quando unus baratat et decipit alium; unde aliquando recordatus sum istius fictionis autoris, quando vidi tales inter se ridentes et deridentes post se aliquem cum subsannatione dentium et extractione linguarum facientes trullas. Et hic ultimo, lector, volo te bene notare, quod multi per istum actum turpem, quem autor dat istis, opinantur et firmiter tenent quod autor in ista bulgia et pice puniat lusores et aleatores simul cum praedictis, quod nullo modo mihi videtur concedendum, tum quia in praesenti capitulo et sequenti numquam autor nominat aliquem lusorem, ut patet subtiliter intuenti. Nam si bene considero, non nominat in toto isto tractatu picis, nisi solum quatuor, scilicet Ancianum de Luca in praesenti capitulo; Ciampolum navarriensem, fratrem Gomitam, et dominum Michaelem Cianche in capitulo sequenti; nec etiam ponit verba vel facta spectantia ad lusores, imo solum pertinentia ad praedictos, tum quia lusores possunt reponi in circulo avarorum et prodigorum, vel melius inter violentos contra bona sua; et omnis actus positus hic vel ponendus in sequenti capitulo bene potest trahi ad baratantes suum commune vel suum dominum. Nec volo praeterire silentio, quod aliqui non intelligentes profundam imaginationem autoris, quae latet sub figuris peregrinis, dixerunt quod pro certo autor dixit in ista materia multa superflua et multas nugas sine delectatione; cuius contrarium mihi videtur: imo autor tam subtiliter quam delectabiliter istam materiam amplissimam de se magna arte et ingenio coarctavit. Nec te turbet quod autor posuit hic in fine capituli, quia talem finem habet barataria, et propalat se cum magno risu et ludibrio audientium, et meretrices trice non tam impudenter jurgantur inter se linguis spurcis, sicut aliquando isti baratarii inter se. Unde miror si autor quantumcumque abstractus non ridebat quando ista fingebat cum mente, sive quando scribebat cum penna. Unde ut breviter concludam, sicut autor ad detestationem superius repraesentavit adulationem in stercore, ita hic similiter ad detestationem repraesentat baratariam in pice; et sicut ibi dedit maxime meretrici ungues stercorosos quibus lacerabat sibi faciem formosam, ita hic dat maximo duci baratariorum sibilum ad culum, ut tam vili sono infamet se iam denigratum totum. + +Et explicat miserabilem infelicitatem istius, nisi fuisset subitus succursus, per unam metaphoram pulcerrimam; et dicit breviter quod miserrimus devenerat ad manus crudelium cattarum. Et hic, lector, volo te advertere quanta arte autor noster nititur declarare istam materiam occultam, quia ipsam nobis aperit per varias figuras et multiplicat comparationes proprias. Comparavit enim baratarios supra canibus, delphinis, ranis; nunc vero cattis et muribus, quae comparatio non est minus propria quam praedictae. Cattus enim quasi capiens sorices, est mordax, armatus dentibus et unguibus; habet enim ungues acutos quos extendit et retrahit ad raffandum. Mus vero est animal insidiosum, qui latenter rodit et rapit, ideo ab aliquibus vocatur rattus, et in occulto furatur, et est timidus et fugax, sicut iste Ciampolus. Ad propositum ergo autor vult dicere uno verbo, quod sicut cattae odiosae lacerant murem dentibus et unguibus, et de ipso ludibrium faciunt, ita daemones istum Ciampolum dentibus et uncinis suis, et de ipso ludibrium faciunt, ut statim dicetur. Modo considera convenientiam similitudinis: mus rapit et rapitur a catto, et cattus mordetur a cane, et ita parvus baratarius a medio, et medius a maiori. Ideo bene iam dixit quod iste pervenerat ad manus adversariorum suorum. Ad literam ergo: dicit autor, {il sorco}, idest, topus, more florentino, {era venuto tra male gatte}; idest, inter istos daemones habentes malas branchas, sicut dictum est supra, + +sed Alichinus bene reddit sibi vicem, unde dicit: {ma l'altro}, scilicet Alichinus, {fu ben sparvier grifagno ad artigliar ben lui}. Et hic nota quod comparatio accipitris non potest esse magis propria, ut de se patet, quia accipiter est volatilis, agilis, rapax, unguatus, astutus, quae omnia bene competunt baratario. Item nota quod accipitrum alius vocatur nidasius, qui scilicet accipitur primo de nido antequam induat plumas; secundus vocatur ramengus, qui scilicet incipit volare de ramo in ramum; tertius dicitur grifagnus. Et tangit effectum condignum istius pugnae, dicens: {et ambedue}, scilicet Alichinus et Barbariccia, {cadder nel mezzo del bogliente stagno}, istius picis bullientis. Et hic nota magnam phantasiam autoris, qui sub velamine istius peregrinae fictionis tangit subtiliter casum, qui saepe accidit de facto, et quem aliquando vidi; nam per istos duos daemones intelligo duos magnos officiales, quorum uterque est magnus baratarius; modo venit ad curiam unus Ciampolus, scilicet quidam malitiosus, acuniator et gulosus qui simulat se pecuniosum habere magnas lites; er quo unus incipit velle capere eum et ipse astutissime dat dona, et promittit multa, quia ducitur per verba; tandem dat se cuidam tertio et dimittit utrumque delusum, qui concipiunt odium et indignationem inter se, quia unus reputat se offensum ab alio, quia uterque sperabat praedam; sed quid accidit? ambo perdunt praedam, quam persequebantur, et ambo cadunt in picem, idest in infamiam, et ultra infamiam baratariae, omnes qui sciunt factum rident et truffantur. + +Et concludit autor totum thema et capitulum, dicens: {e noi lasciammo lor così impacciati}. Per hoc dat intelligi quod viri sapientes non impediunt se in istis factis, imo rident et habent sibi bonum tempus, et dicunt: dividant inter se litem. Et sic vide ex omnibus dictis in isto capitulo, quomodo magni baratarii barattant et lacerant minores, et quomodo minor interdum seminat litem inter eos, et fugit et evadit. Et hic ultimo volo te notare, lector, quod nullus est dominus, qui possit vitare occultissimas insidias barattatorum; sed detectas bene potest purgare et punire exemplo Alexandri justissimi imperatoris romanorum. Sicut enim scribit AElius Lampridius in vita eius, Aurelius Alexander habuit optimos officiales, inter quos fuit Ulpianus totius legalis scientiae thesaurus, et tamen inter familiares eius inventus est unus nomine Turinus nequissimus baratarius, qui quando praesentiebat quod imperator erat facturus alicui aliquam gratiam praeveniebat illum talem, et componebat secum de certo praemio, fingens se impetraturum gratiam ab imperatore, cum tamen mentiretur. Sed Alexander cognita plene veritate, fecit ipsum ligari ad palum in platea, et facto igne ex palea, foeno et lignis humidis circa eum, necavit ipsum fumo, praecone clamante: fumo pereat qui fumum vendit. + +{Là giù trovammo.} Ista est secunda pars generalis, in qua autor describit poenam hypocritarum in generali. Ad cuius rei intelligentiam est notandum, quod autor dat hypocritis poenam meritissimam, quam continuo semper secum portant. Fingit enim quod hypocritae ferunt cappas largas, longas, ineptas, quae ab intra sunt federatae plumbo gravissimo, ab extra vero sunt deauratae auro splendidissimo; et premente nimio pondere incedunt tarde lacrymando, ita quod semper videntur fessi et vix possunt membra movere. Et vere cappa hypocritarum est gravissima et poenalissima, qui, conscientia repugnante, conantur palliare vitium quod est intus, et ostentare virtutem apparenter ab extra, quod est difficillimum et quodammodo contra naturam. O quam durissimum est esse semper solicitum, et cavere ne in verbo vel in opere, more vel signo, homo detegat quod male tegit! hypocrisis ergo est una salma gravissima quam nunquam potest quis deponere, si vult bene facere artem suam. Veniamus ergo ad literam, in qua autor mirabiliter sub brevibus verbis tangit naturam et poenam hypocritarum. Dicit ergo: {là giù}, scilicet in fundo illius novae bulgiae liberati a manibus daemoniorum venimus ad illud genus hominum capientium homines aliter quam ferro et peius; unde dicit: {trovammo una gente dipinta}, idest, sectam hypocritarum, qui vere sunt picti, idest, superficialiter ornati virtutibus et moribus. Ideo loquitur valde proprie, quia pictura ornat solum superficiem exteriorem; et ostendit umbram, et imaginem rei, non rem veram licet delectet, videntes; ideo dicit Virgilius de Enea: *et animum pictura pascit inani* etc.: pictura etiam non diu durat, et de facili tollitur et deletur, ita et hypocrisis; et dicit: {che giva intorno assai con lenti passi}; ita recte incedunt hypocritae tarde et morose, ut videantur graves et pausati, {piangendo}, scilicet de poena eorum, vel moraliter, quia hypocrita plorat amarissime de industria more mulierculae, ut ostendat se pium et sanctum coram populo quem decipit. Sicut ego vidi de facto nobilem hypocritam, qui praedicaturus passionem Domini de mane, potavit se multa malvasia; et sic planctu et lacrymis fundebat malignitatem suae mentis, et multa millia hominum provocavit ad plorandum secum; nec fuit aliquis ita durus, qui non sociaret eum in plangendo passionem Domini; et talibus insidiis extirpavit in brevi pecunias multas, quibus postea emit unum bonum episcopatum, ita quod lucrum hypocrisis convertit in simoniam. Et dicit: {stanca e vinta nel sembiante}, idest, in apparentia exteriori, quia isti hypocritae simulant dolose, se ferre asperiorem vitam et facere duriorem poenitentiam, quam possint pati, portantes aliquando cilicium, immo ferrum ad carnes et catenas, quibus ligant mulierculas et credulos, quamvis de rei veritate talis poenitentia ficta debeat nimis gravare et fatigare conscientiam suam. + +Et exprimit poenam istorum, quae est latens et incognita videntibus foris, sed ipsi bene sentiunt eam interim. Dicit ergo: et ipsae cappae, {son dorate di fuor}, quia videntur extra perfecti ut aurum, et fulgere virtutibus; unde hypocrita interpretatur desuper auratus, quia extra videtur angelus, intus est diabolus; et dicit: {sì ch'egli abaglia}, idest, ablucinant, quia tali modo fallunt non solum simplices; sed saepe bene sapientes et prudentes. Et ecce oppositum: {ma dentro èe piombo tutto}, quia in mente sunt imperfecti et obscuri, sicut plumbum, vitiis occultis. Et manifestat gravitatem capparum per unam comparationem pulcerrimam. Ad cuius intelligentiam volo te notare, quod Federicus II fuit princeps saevissimus punitor eorum, qui dicebantur rei Maiestatis, imo saepe innocentes iniustissimis poenis affecit; sicut primogenitum fecit carcere mori, et Petrus de Vineis exoculari, et alios diversis poenis macerari; aliquando autem novo genere poenae punivit, qui fecerant contra coronam. Nam faciebat fieri unam tunicam ex plumbo grossiori quasi unius unciae, qua faciebat illum indui, ita quod ad modum cappae tegebat totum corpus a capite usque ad pedes; deinde faciebat ipsum poni in unum vas, sicut in caldariam, et ignem subiici, ita quod calor liquefaciebat plumbum, et homo fundebatur simul cum plumbo, carne frustratim cadente. Et est comparatio propria, sicut de se patet, de cappa plumblea ponderosa ad cappam plumbeam ponderosam, de damnato ad damnatum, de crimine ad crimen. Sicut ergo Federicus imperator romanorum rigide puniebat proditorem suum, ita aeternus imperator Deus rigide punit hypocritam, qui prodit eum; sed cappae hypocritarum erant sine comparatione graviores, ideo dicit: {e gravi tanto}, che Federico le mettea di paglia, idest, quae cappae Federici erant levissimae respectu istarum gravissimarum. Et hic nota quod autor bene dicit, quia poena illorum licet gravis, tamen erat brevis, ista vero perpetua; illa dissolvebat solum corpus, ista vero premit animam et conscientiam; + +{E l'un.} Nunc autor ponit responsionem alterius hypocritarum, qui primo respondet ad secundum quaesitum detegens qualitatem poenae. Dicit ergo: {e l'un rispose a me: le cappe rancie}, idest, aureae; et adverte quod cappae hypocritarum realiter non sunt aureae, imo per contrarium sunt viles et despectae; sed autor respicit allegorice ad apparentiam fictam et umbratilem hypocritarum, quae superficialiter videtur aurea, idest, perfecta, virtuosa et clara, et tamen interius est plumbea, idest, ponderosa, gravis, vitiosa; ideo dicit, {son di piombo sì grosse, che ti pesi fan così cigolar le lor bilance}, idest, faciunt ita tremere membra portantia ipsas; et hic nota pulcram metaphoram: sicut enim videmus quod sub gravissimo pondere omnia membra tremunt, ita quod nervi et juncturae videntur dissolvi, ita isti videbantur crepare sub cappis istis; ergo bene membra et ossa istorum appellantur bilanciae, quae aequaliter gravantur, quia, quocumque se moveant, et ad quodcumque latus, portant secum onus suum, quod aequaliter premit eos. + +Deinde respondet ad secundum quaesitum, scilicet qui sint. Ad cuius rei intelligentiam est sciendum, quod, sicut ego collegi ex regula istorum fratrum, quidam nobiles et divites viri, sicut Lodoringus de Andalo, civis bononiensis, Guamons de Caccianimicis de Bononia, Raynerius de Adalardis de Mutina, et plures alii de civitatibus eorumdem congregati, inter se habito colloquio et consilio supplicaverunt Urbano papae quarto quatenus dignaretur donare eis certum ordinem et habitum, sub quo possent vivere libere in quiete, in otio sanctae contemplationis. Quorum precibus Urbanus condescendens, constituit eis ordinem, qui intitulatus est ordo militiae beatae Mariae Virginis gloriosae; et dedit eis certam regulam cum multis praeceptis et observantiis, scilicet quod ferrent froena eorum et calcaria simplicia, non deaurata, non deargentata, quod non irent ad convivia saecularium personarum, nec donarent histrionibus, nec irent sine socio, fratre, vel consorte, vel alia persona honesta; et ita de multis, quae tam inutile quam longum esset enarrare; dedit eis habitum nobilem, qui habet magnam similitudinem cum habitu praedicatorum; et pro insignio scutum albi coloris cum cruce rubea. Ad propositum ergo: dicit unus istorum fratrum: {noi fummo}, et utitur vulgari bononiensi, {frati Godenti}. Et hic nota, quod iste denominat ordinem suum a vocabulo notiori et usitatiori. Nam a principio multi videntes formam habitus nobilis, et qualitatem vitae, quia scilicet sine labore vitabant onera et gravamina publica, et splendide epulabantur in otio, coeperunt dicere: Quales fratres sunt isti? certe sunt fratres gaudentes. Ex hoc inolevit, ut sic vocentur vulgo usque in hodiernam diem, cum tamen proprio vocabulo vocarentur milites Dominae. Dicto qui fuerunt, dicit unde fuerunt, cum dicit: {e bolognesi}. Iste enim ordo habet caput et fundamentum Bononiae; unde habent suum monasterium principale extra Bononiam apud locum qui dicitur Castrum Britonum. Et quidam istorum fratrum sunt sacerdotes, alii vero sunt coniugati. + +Et tangit nomina, dicens: {nomati}, idest, nominati: {io Catelano}, iste fuit nobilis vir de Catelanis de Bononia, {e questi Loderingo}; iste fuit de Andalois; {e presi}. Hic Catelanus narrat culpam suam, quae fuit magna pars damnationis eorum. Ad quod oportet breviter scire, quod invalescente divisione partialitatum Florentiae, mortuo rege Manfredo, pars ghibellina multum tepuit, et guelpha intumuit Florentiae. Unde populus, qui magis erat guelphus quam ghibellinus coepit murmurare, et guelphi banniti et confinati coeperunt reducere se versus civitatem, et tenere tractatum cum amicis intraneis. Unde cives conquerebantur de dominio comitis Guidonis Novelli, qui erat ibi vicarius pro Manfredo, memores damnorum receptorum apud Montem Apertum, ubi unus dimiserat patrem, alius filium, alius fratrem. Quapropter principes partis ghibellinae, qui tunc regebant Florentiam, ad sedandum et contentandum populum, elegerunt duos milites fratres gaudentes de Bononia, quorum unus vocatus est frater Catelanus de Catelanis de domo guelpha, alter frater Lodoringus de Andalois de domo ghibellina. Isti duo fratres facti Potestates Florentiae per populum positi fuerunt in palatio populi, ut conservarent statum civitatis, et caverent ab expensis superfluis. Qui licet essent divisi animo partialitatis, tamen sub tegmine falsae hypocrisis fuerunt concordes magis ad eorum commodum privatum, quam commune bonum. Ordinaverunt ergo quod triginta sex homines mercatores et artifices de maioribus et melioribus deberent consulere dictis duobus Potestatibus, et providere expensis communis. De quorum numero fuerunt guelphi et ghibellini, populares et magnates non suspecti, qui remanserant in civitate tempore expulsionis guelphorum, quando ghibellini dato conflictu ad Montem Apertum, reintraverant civitatem viribus Manfredi, ut iam scriptum est saepe supra capitulo X et XVI. Isti ergo triginta ser convenientes simul omni die fecerunt multa bona statuta et ordinamenta, creantes capitaneos et consules cum confalonibus et insigniis, ut obviarent violentiis et rumoribus. Propter dictas novitates factas per duos Potestates et praedictos triginta sex homines, ghibellini magnates Florentiae, sicut Uberti, Lamberti, Sifantes, Scholares, et alii magnarum domorum, ceperunt suspicionem partialitatis, quia videbatur eis, quod praedicti triginta sex homines faverent guelphis, qui remanserant in Florentia; propter quod comes Guido novellus vicarius territus de recenti victoria, quam habuerat Carolus de Manfredo, misit pro gentibus ad omnes civitates amicas, scilicet Pisas, Senas, Aretium, Pistorium, Pratum, Vulterras, quia tunc quasi tota Tuscia erat sub parte ghibellina, ita quod cum quingentis equitibus theutonicis quos habebat, reperit se Florentiae cum mille quingentis equitibus; accidit autem quod comes Guido volebat, quod imponeretur una collecta pro solvendo theutonicis praedictis; et dicti triginta sex quae rebant per alium modum invenire pecuniam cum minori gravamine populi. Et cum distulissent pluribus diebus quam videretur ipsi comiti et magnatibus ghibellinis, illi suspicantes propter novum ordinem datum in populo, decreverunt tumultuare et destruere officium triginta sex cum favore et militia praedicti comitis Guidonis. Et primi, qui exiverunt armati, fuerunt Uberti, clamantes: *Ubi sunt isti latrones triginta sex?* Illi autem congregati in loco solito, diffugerunt. Et sic totus populus, clausis apothecis, fuit sub armis: et, ut cito dicam, comes Guido videns, quod non poterat frangere populum, venit cum tota militia ad palatium, ubi erant duo Potestates, in platea sancti Apollinaris, et petivit claves portarum ab illis. Quibus habitis, viliter recessit, cum tamen esset fortior et potentior populo; et de sero pervenit Pratum. Hoc autem factum est die sancti Martini decima prima novembris, anno Domini MCCLXVI. Exclusis ergo magnatibus ghibellinis, florentini reformaverunt civitatem, sicut eis placuit, et miserunt extra istos duos Potestates, qui consenserant tacite huic facto. De mense januarii sequenti florentini reduxerunt omnes in civitatem, et fecerunt multa matrimonia ad firmandum pacem, quae tamen modicum duravit. Nam guelphi elati victoria Caroli, secrete miserunt ad eum pro gente et pro uno capitaneo, qui misit comitem Guidonem de Monforte, cum octingentis militibus francis; qui pervenit Florentiam die Resurrectionis Domini anno MCCLXVII. Cuius adventum ghibellini sentientes, nocte praecedente exiverunt Florentiam inredituri. Ad propositum ergo: iste frater Catelanus tangit causam et effectum vocationis eorum, quia scilicet fuerunt vocati ad praeservandam pacem, et pepererunt perpetuum scandalum, corrupti a guelphis, et sic peccaverunt per hypocrisim et baratariam, quae punitur in bulgia praecedenti; ideo autor noster merito locavit istos vicinos baratariis. Ex omnibus ergo narratis, nunc potes clare intelligere literam istam, ad quam nunc revertere. Dicit ergo frater Catelanus Danti: Nos duo dico, {presi}, idest, electi et accepti, {insieme}, ad unum officium, ad unum finem, {da tua terra}, scilicet Florentia {per conservar sua pace}, quae erat tunc in periculo et periclitatione. Et ecce quomodo fuerunt vocati a florentinis, {come suole esser tolto un uom solingo}, idest, solus quasi dicat: sicut solet vocari Florentiam unus solus Potestas, nunc fuerunt vocati duo ad regimen civitatis. Et non exponas, {solingo}, idest solitarius, sicut aliqui exponunt, dicentes, quod aliquando solet accidere, quod homo solitarius abstrahitur a solitudine et religione ad sedandas discordias, vel gerendas dignitates, sicut dictum est supra de Coelestino capitulo XIX; sed sic dicentes ignorant historiam facti. Unde nota, quod inter alia praecepta regulae istorum fratrum est unum, scilicet quod non assumant publica officia, nisi pro bono pacis, sicut hic; et quod non ferant arma, nisi pro defensione fidei catholicae et ecclesiasticae libertatis. Et subdit quomodo fecerunt contrarium, dicens: {E fummo tali}, idest, tales conservatores pacis, {ch'ancor s'appare intorno dal Gardingo}. Quasi dicat: adhuc apparent vestigia veterum ruinarum Florentiae, quarum fuimus autores. Gardingus enim erat eo tempore una contrata, ubi fuerunt domus Ubertorum, quae principaliter fuerunt destructae a fundamentis, juxta sanctum Petrum Scaradium, juxta palatium priorum, ubi stant hodie Leones Florentiae. Sed de omni re cito est vindicta. Nam Lodoringus ghibellinus, qui fuerat causa, quod nobiles ghibellini de Florentia expellerentur, et quod eorum palatia destruerentur, postea fuit expulsus de Bononia cum suis consortibus et aliis nobilibus ghibellinis, et palatia eorum funditus eversa; quorum ruinae adhuc apparent Bononiae juxta studium legistarum. Catelani autem in totum defecerunt, nec aliquid apparet de eis, nisi una turris satis alta, quae saepe solet fulminari. + +Et subdit autor quomodo Virgilius ex verbis veris fratris deprehendit fallaciam Malacaudae, dicens: {lo duca stette un poco a testa china}, ex ira, indignatione, et verecundia, quia unus baratarius traxerat eum de via recta quam saepe jactaverat se bene scire, et unus hypocrita reduxerat eum ad viam bonam; ideo dicit: {poi disse}, ille Virgilius, {colui}, scilicet, Malacauda, {che uncina i peccatori}, idest, qui cum uncino lacerat baratarios, {di qua}, scilicet, hic prope in bulgia quinta, {mal contava la bisogna}, idest, falso dicebat illud, quod expediebat nobis, quia fallaciter docuerat eos, quod irent ad dexteram, quia invenirent viam, et mentiebatur; sed volebat reducere eos in laqueum et retinere in curia sua, sicut est de arte baratariorum, cum mendaciis detinere homines diu in curia; quod optime confirmat exemplo claro contingere in ipsa curia romana poeta novissimus Petrarcha. Scribit enim quod tempore quo erat in Avinione, duo de cardinalibus, in quibus orbis terrae et ostium domus Dei vertitur, semel revertebantur a palatio summi pontificis, stipati densa acie famulorum. Magna autem turba miserorum expectantium stabat ad portam, quibus illa civitas, odiosa Deo, semper est plena, perdentes spes vanissimas, animam, vitam, divitias, et omne tempus. Qui visis protectoribus suis, immo verius proditoribus, in quibus spem habebant, coeperunt circumstrepere, et quisquam petere, quae fortuna, et quis status rerum suarum esset penes pontificem. Tunc unus cardinalium, non mutatus in aliquo, in re subita, tamquam ille, qui iam dudum talibus assueverat, non tactus aliqua verecundia sua, vel miseria miserorum, mirabilis mendaciorum artifex, coepit respondere singulis, quid spei haberet, aut quid papa respondisset super negotio suo, et sic fronte meretricia omnes a se dimittebat; quorum aliqui recedebant laeta facie, aliqui tristi pro qualitate responsi. Tunc alter cardinalis nobilioris naturae, et verecundioris animi, et qui, nisi fuisset de illo collegio, potuisset esse vir bonus, convertens se ad collegam, jocose dixit: nonne te pudet ludificari istos credulos, et pro libito tuo fingere responsa pontificis, quem, sicut scis, non solum hodie, sed iam multis diebus elapsis non potuimus videre? Ille vero baratarius veteranus respondit: imo potitis te pudeat esse tam tardum ingenio, ut tanto tempore mores curiae non potueris didicisse. Quo audito, omnes audientes in risum prorumpentes, et laudantes nobile responsum illius nebulonis, dicebant istum esse virum sagacissimum, qui didicisset tam prompte mentiri et fallere. Ipse vero Petrarcha praesens, haec audiens, conversus est in stuporem, et inclinavit caput non cum minori indignatione et ira, quam hic Virgilius detecto mendacio Malacodae. + +{Io.} Hic fur explicat suum notabile furtum, propter quod est hic damnatus. Ad cuius rei intelligentiam volo te scire, quod iste Vannes, venenosus serpens, fuit filius spurius domini Fucii de Lazaris de Pistorio, vir sceleratissimus et ad omne facinus audacissimus; et quia erat de nobili genere multos excessus saepe faciebat impune: et quamvis bannitus saepe propter multa maleficia enormia, nequiter et nefarie perpetrata, tamen aliquando de nocte stabat in civitate, et cum pravissimis conversabatur. Accidit autem semel tempore Carnisprivii, quod cum coenasset cum quibusdam non de sua conditione, qui fuerunt circa decem et octo numero, dixerunt isti inter se, quod volebant ire matutinatum ad procas eorum. Erat autem inter istos quidam scilicet Vannes de la Nôna, famosus notarius pistoriensis. Accesserunt ergo omnes ad matutinandum ad domum procae istius ser Vannis, quae stabat prope episcopatum. Societate itaque pulsante et cantante Vannes Fucii, cuius animus non pascebatur talibus solatiis, acceptis duobus sociis secrete ne caeteri perpenderent, accessit ad episcopalem ecclesiam, quae vocatur sanctus Jacobus; et breviter, sacerdotibus, vel absentibus, quia iverant per tripudia, sicut est de more fieri tali nocte, vel fixe dormientibus gravatis nimio cibo, Vannes vi et fraude intravit sacristiam, et illam spoliavit pretiosissimis jocalibus: et revertentes cum thesauro magno ad socios propalaverunt furtum, qui territi sunt nimis. Tamen quia factum erat, portaverunt jocalia ad domum illius notarii, imaginantes, quod nunquam esset suspicio de tali homine bonae famae, et quia propinquior erat loco. Mane autem facto, notificato furto Potestati per canonicos ecclesiae, magnum murmur fuit in civitate de tam nobili thesauro. Potestas proclamatione facta coepit facere diligentem inquisitionem; et diu duravit, quod nihil poterat explorari. Finaliter instillatum est auribus Potestatis, quod quidam juvenis nomine Rampinus, filius Francisci de Foresiis nobilis viri de Pistorio, erat malae conditionis et famae, qui verisimiliter debebat rapuisse ista sacra. Rampinus continuo captus et positus ad torturam, nihil manifestavit, tamquam inscius et insons facti. Parentes istius conquerebantur in populo, amicis et omnibus, cum planctibus et precibus, ne juvenis innocens moreretur injuste. Potestas induratus contra istum, statuit sibi terminum trium dierum ad resignandum furtum, aliter suspenderetur. Unde parentes et amici deliberaverunt, quod nocte praecedente diem justitiae invaderent ferro et igne palatium Potestatis: secunda die termini Vannes Fucii, qui erat extra in comitatu Florentiae in Monte Carelli, misit pro patre Rampini, et narravit sibi totum factum. Ille reversus celeriter retulit rem Potestati. Potestas continuo fecit capi illum Vannem notarium primo lunae quadragesimae, cum ivisset ad unum sermonem ad locum fratrum minorum; qui captus est cum magno murmure omnium, quia erat homo bonae famae. Maleficio detecto, multi conscii aufugerunt. Narravit ipse Vannes, quod saepe cum fidis sociis tentaverat asportare dictum thesaurum; sed videbatur sibi semper videre familiam Potestatis, quae perquirebat omnes. Scita itaque veritate et recuperato thesauro, Rampinus fuit liberatus et notarius suspensus. Et nota, ne fallaris sub aequivoco, quod tres fuerunt Vannes in isto maleficio, scilicet Vannes Fucii, principalis autor furti, Vannes de la Nôna retentor furti, et quidam tertius Vannes de Laminôna florentinus, socius furti. Nunc ad literam: dicit Vannes Fucii fur: {i' non posso negar}, quia si possem, libenter facerem propter verecundiam, {quel che tu chiedi}, scilicet, dicere qua culpa hic sum damnatus et cruciatus. Et ecce culpam: {io son messo tanto in giù}, scilicet in bulgia septima furum, ubi debuissem esse positus multo superius, scilicet in circulo violentorum, {perch'io fui ladro a la sagrestia de' belli arredi}, idest, quia fui furatus pulcra arnisia ecclesiae cathedralis de Pistorio. Et adverte quod per excellentiam dicit pulcra; quia forte in tota Italia non est alia sacristia ditior ista, caeteris paribus. + +{Et io.} Nunc autor describit alium antiquum furem famosum de eadem specie. Ad cuius cognitionem oportet praescire, quod omnes praecipui poetae scribunt de isto maledicto Caco, et praesertim Virgilius pulcre et prolixe; tamen, omissis fabulis omnis poetae, Titus Livius princeps historicorum perstringit hanc rem breviter et egregie libro primo ab origine urbis circa principium. Scribit enim quod Hercules dum reverteretur victor de Hispania post victoriam Gerionis, de quo plene dictum est supra capitulo XVII, ducebat secum multa et pulcra armenta, et cum transiens per Italiam pervenisset ad radices montis Aventini, captus amoenitate loci, voluit parum requiescere ibi. Tunc temporis erat quidam famosus et formidolosus latro nomine Cacus, habens speluncam suam in monte Aventino, qui erat infestus omnibus praetereuntibus, et multas et magnas praedas ducebat ad speluncam; sed quia nomen Herculis erat terribile et iam celebratum ubique, Cacus non ausus uti vi, fraudulenter, et de nocte furatus est aliquas boves, quas ad celandum furtum traxit per caudas in speluncam. Mane facto, cum Hercules revideret suum armentum, videns boves meliores deficere, coepit undique quaerere, nec aliquam inveniebat, sed solum vestigia retroversa. Putans ergo locum esse sibi infestum, indignanter coepit recedere cum armento. Illo autem recedente, boves furtivae coeperunt mugire intra cavernam ad desiderium aliarum relictarum. Hercules subito cucurrit quo mugitus vocabat eum; et invento furto, Cacum frustra auxilium pastorum implorantem sua clava mactavit in antro. Nunc ad literam dicit autor: {et io vidi un centauro}, scilicet Cacum. Et hic nota quod multi mirantur hic, et dicunt, quod nullus poeta videtur vocare Cacum centaurum, nisi Dantes. Quibus respondeo: quod Virgilius octavo Eneidos appellat Cacum semihominem et semiferam; ideo autor istum monstruosum appellat centaurum, quia fuit violentus effusor sanguinis et aeris spoliator, sicut centauri, de quibus plene dictum est alibi supra, et quia fuit velox et promptus ad praedam more centauri discurrentis cum furore. Ideo bene dicit: {pien di rabia}, quia fuit ferocissimum animal, {venir chiamando ov'èe, ov'èe l'acerbo?} vocabat enim Vannem praedictum, qui erat acerbus et crudus tamquam socium suum simillimum sibi, vel forte persequebatur eum, quia, sicut videmus tota die, isti viri sanguinum saepe jugulant unus alium. + +Et declarat istam mixtionem colorum per unam comparationem manifestam, dicens, quod talis erat color tertius factus ex duobus, scilicet serpentino nigro, et humano albo, qualis est fumus procedens ab ardore papyri. Dicit ergo: taliter novus color fiebat, {com'un color bruno}, scilicet semifuscus, {che non èe nero ancora}, idest, nondum est plene niger, {e 'l bianco more}, idest, desinit esse album, {procede inanzi da l'ardore suso per lo papiro}, scilicet, candelae, vel intellige de carta bombicinea alba, quando comburitur; utraque enim est eadem comparatio, et papyrus habet ista diversa significata. Et hic nota bene quod sub ista pulcra figura autor vult dare intelligi, quod qui assuevit tali vitio raro vel numquam scit recedere, imo insanabiliter persistit in eo usque ad mortem. Ideo bene Aurelius Alexander romanorum imperator vir totus aureus virtute, sicut scribit AElius Lampridius in vita eius, condigne punivit furem. Cum enim quidam nobilis solitus furari fuisset admissus ad militiam suam, contemplatione quorumdam regum amicorum, et statim esset deprehensus in furto, a quo non poterat abstinere, quaesivit Alexander a regibus, quorum gratia promoverat illum, quod supplicium daretur furibus apud eos; et cum illi respondissent quod cruce punirentur, statim eum ex eorum sententia crucifixit. + +{Taccia.} Nunc autor descripturus mutuam mirabilem transformationem et inauditam, ut reddat auditorem adhuc magis attentum quam fecerat supra, ad extollendam suam materiam, imponit silentium Lucano et Ovidio, ostendens quod transformationes quas fecerunt non possunt aequiparari suae. Ad intelligentiam transformationum Lucani est sciendum quod, sicut scribit Lucanus in VIIII, inter alios serpentes Africae, quos reperit Cato cum suis cum transiret per arenam, est unus nomine seps, qui portat palmam omnium, quia scilicet tollit animam et corpus simul. Unde scribit ibi quod seps momordit quemdam militem Catonis nomine Sabellum in crure, et dum remansisset sibi affixus, ille cum manu violenter avulsit et cum hasta affixit arenae, et continuo plaga parvula coepit dilatari, et cutis rumpi, et caro dissolvi, et pestis transire per omnia membra intus et extra, ita quod in brevi spatio totum corpus resolutum redactum est in modicum cinerem et pulverem. Deinde secuta est alia pestis contraria isti; nam alius serpens nomine prister percussit alium militem Catonis, cui nomen erat Nasidius, et statim eius facie inflata coepit pellis extendi, et totum corpus inflari; et in tantum intumuit quod lorica violenter crepuit, quod corpus amisit omnem figuram humanam, et factum est velut veges magna; ex quo socii territi dimiserunt ipsum adhuc crescentem insepultum, de quo aves vel ferae non gustassent sine poena. Et sic nota quod autor videtur velle istas transformationes Lucani fuisse fictitias, quia sunt tam mirabiles; tamen multi et magni autores scribunt istas naturas serpentum tamquam veras: et dicunt aliqui quod pester est de genere aspidum, qui semper vagatur ore aperto et fumante, a quo percussus magna corpulentia intumescit more hydropici, et ad tumorem sequitur putredo. Nunc ad literam dicit autor: {Lucano taccia omai}, quasi dicat: hucusque potuit loqui et gloriari de suis transformationibus mirabilibus, sed deinceps non poterit, quia venit qui excedit eum; {là dove tocca}, scilicet nono suae Pharsaliae, {del misero Sabello}, idest, misericordia digno propter miserabilem mortem, quia factus est modicus cinis, {e di Nassidio}, cuius mors fuit horribilior quam Sabelli, et dicit: {et attenda ad udire ciò ch'or si scocca}, idest, novum genus transformationis, quod nunc emittitur ab arcu oris mei, quia in hoc poterit esse auditor meus. + +{Taccia.} Hic Dantes imponit silentium alio poetae maiori, scilicet Ovidio, et tangit duas transformationes eius in suo maiori. Ad primae intelligentiam est sciendum quod, sicut scribit ipse Ovidius IIII sui maioris, Cadmus conditor Thebarum in Graecia post multas infelicitates et calamitates suas, de quibus dicetur plene infra capitulo XXX, tandem fractus tantis malis exivit urbem suam, velut si fortuna locorum non sua premeret eum; et diu errando tandem pervenit in Illirium, quae provincia nunc dicitur Sclavonia, cum Hermione uxore sua, qui iam gravati adversis et senio, dum rememorant infortunium suae domus et suos praeteritos labores, et originem Thebarum infelicem, ita loquendo, Cadmus coepit extendi in longum ventrem tamquam serpens, et sensit squamas crescere indurata cute sua, et terga nigra variari viridibus guttis; et sic pronus cecidit ad terram in pectus suum, et crura copulata in unum coeperunt subtiliari in rotundam et acutam caudam. Et dum invitaret uxorem ad amplectendum se, antequam totus converteretur in serpentem, lingua cum qua loquebatur subito scissa est in duas partes, et volens quaerelari coepit sibilare. Uxor vero Hermion percutiens sibi pectus manu, exclamabat et dolebat de ista horribili transmutatione, et rogabat fieri similis illi, ut sic semper esset in eadem sorte secum; et sic factum est, et ambo serpentes per terram intraverunt secreta sylvae oppositae. Et concludit Ovidius quod ambo facti sunt serpentes placidi, nec fugiebant hominem quia meminerant suae naturae prioris. Veritas autem istius fictionis est, quod Cadmus impatiens tot infelicitatum suarum cum Hermione uxore sua recessit de suo regno Thebarum, et finaliter petens Sclavoniam intravit solitudinem; ideo dicuntur facti serpentes, quia sylvestres facti more serpentum habitaverunt in sylvis longe ab omni consortio hominum, et eorum mors et finis ignorata fuit. Et hic nota quod autor potius facit mentionem de ista transformatione, quia habet aliquam similitudinem cum illa quam facturus est statim, si bene consideras hanc et illam. Ad intelligentiam secundae fictionis est sciendum, quod, sicut scribit idem Ovidius in V maioris circa finem, Arethusa fuit quaedam nympha de Arcadia regione Graeciae, una ex virginibus Dianae pulcerrima; quae cum semel reverteretur a venatione fatigata calore et labore magno, pervenit ad fluvium Alpheum lucidum et lentum, et videns locum umbrosum salicibus et populis spoliavit se, et nuda coepit se lavare et natare per aquam. Et ecce Alpheus deus illius fluminis veniens de sub undis coepit vocare eam. Illa territa, quia non cognoscebat virum, statim aufugit; ille insecutus est eam ardentius: post longam fugam Arethusa ex timore coepit sudare, et subito resoluta est tota in aquam, quae intravit terram apertam miseratione Dianae; et continuo Alpheus conversus in aquam propriam admiscuit se sibi, et sic ex duabus aquis facta est una. Veritas autem istius fictionis est ista, quod, secundum quod testantur fere omnes autores, Arethusa est fons famosus in Sicilia apud civitatem Syracusarum, et Alpheus est fluvius in Graecia apud civitatem Elydem et montem Olympum, cuius aqua dicitur pervenire in Siciliam et admisceri Arethusae fonti, sicut manifestis indiciis apparet quod purgamenta deiecta in Alpheum aliquando inveniuntur in Arethusa. Et hic nota quod autor facit praecipue mentionem de Arethusa, quia mirabile videtur quod aqua veniat de Graecia in Siciliam sub mari, quod non admisceatur aquae salsae amarae, sicut dicit Virgilius libro Bucolicorum. His breviter praemissis est redeundum ad literam. Autor imponit silentium Ovidio, dicens: {Ovidio taccia di Cadmo}, rege Thebarum, {e d'Aretusa}, fonte Syracusarum. Et vide quod haec est maior audacia quam prima; quia Ovidius fuit optimus magister transformationum, quas quasi omnes collegit in unum in suo maiori, qui liber ob id intitulatur Methamorphoseos, idest, liber transformationum. Et reddit causam quare Ovidius debeat modo tacere et non gloriari de suis transformationibus, dicens: {chè}, idest, quia, {io non l'invidio}, imo potius ipse potest invidere mihi, {se converte quello}, scilicet Cadmum, {in serpente}, cum uxore sua simul, {e quella}, scilicet Arethusam, {in fonte}, simul cum Alpheo amatore eius, {poetando}, idest, poetice fingendo; + +{Ma se.} Hic autor ex praemissis arguit, quod male deberet succedere Florentiae; unde auguratur sibi infelicitatem de proximo eventuram, ostendens quod non erit diu impunita: vel reflectit se ad suam visionem principalem, in qua fingit se praevidisse quidquid scribit. Et vult breviter dicere, quod si eius visio non fuit vana, Florentia cito luet poenas suorum scelerum propter mala eventura, quae optant sibi multi. Dicit ergo: {ma tu}, scilicet Florentia, {proverai}, vel secundum aliam literam, {sentirai di qua da picciol tempo}; hoc est dicere, in brevi; {di quel che Prato, non ch'altri, t'agogna}. Quasi dicat, de eo malo, quod vicini tui, subditi tibi, latrant contra te, imprecando tibi magna mala. Est enim Pratum nobile castrum inter Florentiam et Pistorium, cuius habitatores male contentabantur de dominio florentinorum; et sicut est de more subiectorum, optabant illis destructionem vel depressionem. Et dicit: {non ch'altri}, idest, nedum extranei, et inimici tui, sicut pisani, aretini, et alii multi. Et hic nota quod aliqui ignoranter dicunt, quod autor nescivit quid dixerit, quia ab isto tempore citra Florentia de die in diem semper fuit in magno flore, et multum extendit alas potentiae suae supra vicinos suos; ergo non in brevi evenerunt ea, quae sui vicini et adversarii imprecantur sibi. Ad quod potest responderi quod ista praenuntiatio iam erat verificata, quando autor ista scribebat; quia per ea tempora, quibus autor exulavit a patria, multa et magna mala evenerunt illi urbi, sicut bella civilia, incendia, spolia, et alia magna dispendia et scandala. Et ut videas quod de proximo ista mala evenerint, volo te scire, quod in MCCCIII cardinalis de Prato praedictus, nomine Nichola, vir astutissimus et sagacissimus, parum diligens florentinos, missus Florentiam a papa Benedicto XI qui successit magnifico Bonifacio, volebat pacificare florentinos tunc discordes; sed non valens concordare eos, dixit: *Ex quo non vultis benedictionem, remanete cum maledictione*: et excommunicavit civitatem. Anno sequenti, cum speraretur quod dictus cardinalis poneret pacem inter cives, florentini, secundum eorum morem antiquum, kalendis maii fecerunt magnum festum; et unusquisque certatim conabatur facere nova spectacula. Inter alios illi de burgo sancti Floriani fecerunt proclamari publice, quod quicumque vellet scire nova de alio mundo, deberet venire kalendis maii ad pontem Carrariae; et in Arno flumine ordinaverunt solaria super barcis et naviculis. Et fecerunt quamdam simulatam repraesentationem inferni cum ignibus et aliis poenis et suppliciis; et homines transfiguratos, et daemonia horribilia et alios nudos sub specie animarum. Et videbantur daemones iniicere animas inter ista varia et crudelia tormenta cum maximis clamoribus et horrendis stridoribus visu et auditu. Novitate cuius spectaculi totus populus concurrit ad videndum. Unde pons Carrariae, qui tunc erat de lignamine, onustus multitudine magna nimis, cecidit in Arnum cum his, qui erant desuper. Ex quo multi mortui sunt et suffocati, et multi destructi de persona; ita quod ludus fictus conversus est in rem veram. Nam multi, qui spectabant infernum simulatum, iverunt ad infernum verum, et sciverunt nova de alio mundo, juxta proclamationem banni; et facti sunt veri planctus et stridores morientium, percussorum, et eorum, qui stabant ad videndum, quia quilibet habebat, vel habere credebat ibi filium, fratrem, vel consanguineum, aut amicum. Et hoc fuit augurium alterius maioris damni de proximo eventuri ipsi civitati. Nam eodem anno factum est bellum civile in Florentia inter Albos et Nigros. Et cum essent omnes sub armis, et Albi quasi essent victores, quia dominus Cursius de Donatis non impediebat se, tum quia erat podagricus, tum quia erat discors cum magnatibus de sua parte Nigra, permisit Deus, quod incendium corporale extingueret incendium animorum et furorem civium. Nam flagrante rumore quidam de Abbatibus nomine Nerius, clericus, prior sancti Petri in Scharadio, vir sceleratus et dissolutus, immisit ignem artificialem primo in domos suorum consortium in horto sancti Michaelis; et fuit tam furiosus ignis, quod flante austro arserunt domos multarum clarissimarum familiarum de terra illa; et in summa tota melior pars civitatis arsit. Et fuerunt circa duo millia ducentae domus. Damnum thesaurorum, mercantiarum, et cararum suppellectilium fuit inaestimabile, et illud, quod non cremabatur, capiebatur manibus praedonum, quia continuo pugnabatur in multis partibus civitatis. Ex quo multae familiae, progenies, et societates fuerunt desolatae, et venerunt ad inopiam ex dicto incendio et praeda; et haec pestis accidit Florentiae die decima junii. Et ex hoc Cavalcantes, qui erant tunc potentissimi, perdiderunt statum, et Gerardini, qui erant caporales illius sectae, fuerunt banniti tamquam rebelles. Ex praedictis igitur satis patet, quomodo magna mala cito venerunt super Florentiam, secundum quod optaverat sibi ille de Prato; et sicut dicebam, autor potuit habere respectum ad ista et alia mala, quae illa civitas passa erat tempore suo. Et si habuit respectum ad futura, adhuc bene dixit, quia tempus, quod videtur longum quantum ad vulgares, est breve apud astrologos. Et autor loquitur multum prudenter et caute, quia dat tempus incertum, et quia loquitur additionaliter, dicens: {se presso al mattin del ver si sogna}, quasi dicat: si aliquid verum somnium fit circa mane in aurora diei, qua hora maxime solent fieri somnia vera, quasi dicat: si verum vidi in somnio meo, quod feci illucescente die, quod descripsi primo capitulo Inferni, ubi dixi: {Tempo era dal principio del mattino}. + +{E qual.} Hic autor describit motum illarum animarum per unam nobilem comparationem, quae, quia videtur obscura, ad illius claram cognitionem oportet percurrere longam historiam. Est igitur sciendum pro evidentia quod de Elia et Eliseo tractatur multum diffuse tertio libro Regum versus finem, et libro quarto circa principium. Fuit ergo Elias propheta mirabilis et singularis, quia solus fuit verus propheta diebus suis, et miracula multa et magna fecit, qui claruit tempore Achab regis Israhel in Samaria. Fuit et Elias vir magnae sanctitatis et autoritatis, pilosus corpore, indutus pellicia. Hic Elias tempore magnae siccitatis quae duravit per triennium, cum fames magna esset intra urbem, de mandato Domini exivit in solitudinem, ubi corvi soliciti paverunt cum pane et carnibus; deinde post triennium reversus de praecepto Domini venit ad Achab regem, qui videns eum dixit: nonne tu es ille qui conturbas Israhel? Cui Elias audacter respondit: non ego turbavi Israhel, sed tu et domus patris tui, qui dereliquistis mandata Domini servientes idolis. Et petivit Elias ut, convocato Israhele, convocaret quadringentos quinquaginta falsos prophetas in monte Carmeli; quo facto convenit cum illis ut bovem occisum ponerent super struem lignorum, et ipse similiter poneret alium bovem; et cum illi prophetae diu invocassent nomen Dei sui incidentes se cultellis et lanceolis juxta morem eorum, non fuerunt exauditi. Deinde Elias oravit ad Dominum, et continuo descendit ignis Domini de coelo qui voravit carnem, ligna et omnia. Hoc facto Elias cum magno clamore et favore populi fecit capi omnes prophetas quadringentos quinquaginta, et illos tractos in torrentem Cison interfecit omnes, ita quod unus non evasit; deinde restituit pluviam tam diu expectatam et denegatam propter peccatum idolatriae. Tunc Jezabel regina uxor Achab, audita morte prophetarum, juravit quod faceret simile de Elia; propter quod Elias, cedens furori et minis reginae iratae, recessit longe in desertum, cui Dominus praecepit, ut inungeret Eliseum in prophetam. Eliseus de Abella inventus arare terram, tractus ab aratro per Eliam secutus est eum et ministrabat ei. Mortuo autem Achab in praelio regnavit Ochozias filius eius pro eo in Israhel duobus annis, et fecit malum coram Domino: post quem regnavit Moab, qui dum aegrotaret mittebat nuntios suos ut consulerent Belzebuch deum Acharon, si poterat evadere ab infirmitate sua. Elias autem ad praeceptum angeli Domini ivit in occursum nuntiis, et arguens eos dixit: nonne est Deus in Israhel? non descendet rex vester de lectulo, sed morte morietur. Quo audito rex accensus indignatione et ira misit unum ducem cum quinquaginta militibus, qui ascendens in verticem montis, ubi sedebat Elias, dixit: homo Dei, rex praecepit ut descendas. Cui Elias respondens, dixit: si homo Dei sum descendat ignis de coelo et devoret te et tuos quinquaginta; et statim factum est. Rex autem misit alium cum aliis quinquaginta, qui eodem modo cum suis ab igne devoratus est. Iterum rex misit alium principem cum aliis quinquaginta, qui flectens genua sua coram Elia, rogavit humiliter ut misereretur eius. Tunc Elias de mandato angeli descendit et venit ad Ochoziam regem, et denuntiavit sibi mortem, et sic factum est; et regnavit joram frater eius pro eo, non enim habebat filium. Eo tempore accidit quod cum Dominus vellet levare Eliam per turbinem, Elias voluit dimittere Eliseum in itinere; sed Eliseus numquam voluit dimittere eum. Iverunt ergo ambo pariter, et quinquaginta viri de filiis prophetarum secuti sunt eos, et steterunt e contra a longe. Cum ergo ambo pervenissent ad Jordanem, Elias accepit pallium suum, et cum illo involuto percussit aquas quae divisae sunt, et transiverunt ambo per siccum. Cum autem transissent, Elias dixit Eliseo: postula quid vis a me antequam tollar a te. Cui Eliseus dixit: rogo quod spiritus tuus propheticus duplicetur in me. Cum ergo sic irent, et eundo sermocinarentur, ecce currus igneus et equi ignei diviserunt utrumque, et ascendit Elias per turbinem in coelum. Eliseus autem videbat et clamabat: pater mi, pater mi, currus Israhel et auriga eius; et non vidit eum amplius, et scidit vestimenta pro dolore. Et levato pallio Eliae quod ceciderat ei, percussit aquas bis, et divisis aquis, secunda vice Eliseus retransiit Jordanem solus sicco pede, quem primo transiverat sociatus cum Elia. Eliseus ergo, remanens post Eliam cum spiritu duplicato, multa miracula fecit; deinde ascendit in Bethel, et cum ascenderet per viam, pueri parvi egressi sunt de civitate, et illudebant ei dicentes: ascende, calve: qui videns eos maledixit eos in nomine Domini; et continuo duo ursi egressi de saltu laceraverunt ex eis quadraginta duos pueros. Et ipse descendit deinde in montem Carmeli, et inde reversus est Samariam, et multa miracula fecit: tandem cum exercitus magnus regis Syriae venisset et obsedisset montem Carmeli ad capiendum Eliseum, mons apparuit puero suo plenus equorum et curruum igneorum; et omnes de exercitu percussi sunt caecitate, quos Eliseus duxit intra Samariam, et aperti sunt oculi eorum, et viderunt se esse in medio Samariae; sed Eliseus noluit quod offenderentur; imo fecit dari eis comedere et bibere, qui libere relaxati rediverunt in patriam. Eliseus adhuc alia vice liberavit Samariam ab obsidione syriorum, et multa alia miracula fecit, quae praetermitto causa brevitatis. Imo, lector, non fecissem tot verba de istis duobus prophetis, nisi quia videntur habere aliqualem conformitatem cum istis duobus poetis; nam isti duo poetae solitarii bene conveniunt cum istis duobus prophetis solitaris. Sicut enim isti prophetae multos viderunt ignes devorantes multos inimicos Dei; ita isti duo poetae viderunt hic multos ignes devorantes et cruciantes multos peccatores damnatos. Et sicut Eliseus propheta magnus discipulus Eliae prophetae magni amavit eum ardenter, et secutus est semper in omnibus periculis et laboribus, usque quo fuit raptus a conspectu eius; ita Dantes poeta magnus amavit Virgilium poetam magnum, et semper secutus est eum usque quo Virgilius fuit ablatus ab oculis eius. Et sicut propheta cum propheta ambulavit diu per planum et montem multa miracula faciens; ita Virgilius cum Dante per sylvam Inferni et montem Purgatorii multa miracula faciens. Et sicut Elias recedens ab Eliseo reliquit sibi spiritum prophetiae duplicatum; ita Virgilius recedens a Dante reliquit sibi spiritum poesiae duplicatum, sicut patet clare intuenti librum istum Inferni, de quo Inferno Virgilius pauca dixit, et confuse; et sicut patet in libro Purgatorii, de quo Purgatorio Virgilius nihil dixit. Et sicut Eliseus dolebat et conquerebatur de recessu Eliae patris et magistri sui; ita Dantes multum doluit et conquestus est de recessu Virgilii, sicut patet clare circa finem Purgatorii. His summatim collectis, nunc est ad literam descendendum, quam ordina sic: {ciascuna}, supple flamma, {se move tal per la gola del fosso}, scilicet octavae bulgiae, quae tamquam gula deglutit istos, {che nessuna mostra il furto}, idest, animam ibi stantem absconditam more furti. Certe illi de bulgia praecedenti vorantur a serpentibus, quia furati sunt gallinas et alia vilia, sed isti vorantur ab ignibus, quia involaverunt magnas civitates et nobiles terras, sicut statim dicetur de Ulyxe, qui furtive cepit Troiam cum equo simulato. Ideo dicit: {et ogni fiamma invola un peccatore}, idest, tegit et celat unum astutum, ita quod involatur sicut involavit, {qual il carro d'Elia}, idest, qualem, {vide colui}, scilicet Eliseus, {che si vengiò}, idest, vindicavit illusionem sibi factam a pueris, {con gli orsi}, qui devoraverunt pueros {al dipartire}, scilicet, quando recessit ab eo. Unde dicit: {quando i cavalli levorsi erti al cielo}, idest, quando equi ignei trahentes currum coeperunt surgere versus coelum, adeo, {che nol potea seguir con gli occhi sì che vedesse altro che la fiamma sola}, a simili leviter et velociter, {sì come nuvoletta salir in su}. Et hic nota quod comparatio est consona facto; quia sicut Eliseus non videbat nisi simpliciter flammam, Eliam vero velatum illa flamma minime videbat; ita Dantes alter Eliseus, nam fuit de Eliseis, ut alibi dictum est et dicetur, videbat hic flammas simpliciter volantes, sed non animas velatas intra flammas. Et haec dicta sint de comparatione ista. + +{Maestro.} Hic autor non contentus generali manifestatione Virgilii, petit certiorari in speciali de uno igne eminentiore caeteris, qui gemino cornu tendebat in altum; quem ignem antiquum autor explicat per altam comparationem alterius ignis antiquioris summe memorabilis. Ad cuius cognitionem oportet breviter succingere longum thema, quod diffusius et proprius narrabitur Purgatorii capitulo.... Est ergo sciendum quod, sicut scribit Statius in suo Thebaidos, et Seneca in suis tragoediis, Eteocles et Polynices fuerunt fratres et filii OEdipi regis Thebarum qui genuerat eos ex Jocasta matre sua, quam per errorem duxerat in uxorem, et errore recognito excaecaverat se ipsum pro dolore et pudore, et vivebat sub terra in continuo planctu et moerore nolens amplius videre coelum. Isti ergo filii, patre caecato, caecati cupiditate regnandi, miserunt sortem super regnum, et convenerunt ut alter eorum regeret per annum, altero exulante. Sors ergo primo venit super Polynicem, qui recedens a patria Thebarum accessit ad civitatem Argorum, et factus est gener regis Adrasti. Elapso anno cum Eteocles denegaret reddere regnum fratri suo Polynici, rex Adrastus socer, cum aliis septem regibus inclusive venerunt in obsidionem Thebarum, et ibi omnes variis casibus perempti sunt praeter antiquum Adrastum, sicut Capaneus fulminatus, Amphiaraus absortus, Tydeus vulnere extinctus, Parthenopaeus sagiptatus, Ipomedon suffocatus. Unde ultimo Polynices VI rex provocavit fratrem suum Eteoclem ad singulare certamen, frustra revocante Adrasto. Eteocles vero impulsus exprobrationibus Creontis, qui usurpavit dominium post mortem ipsius Eteoclis, exivit armatus extra civitatem contra fratrem et ambo sub oculis et lacrymis civium spectantium concurrerunt; nam senes dolebant se tam diu vixisse; matronae vero plorantes prohibebant parvulos suos videre tam crudele duellum. Illi in primo concursu cum magno furore praecipitati sunt ab equis in terram, ubi uterque ardens odio, cupiebat sanguinem fratris, non curans effundere suum. Sed Polynices exul fortiori ira, quia fovebat justiorem causam, impressit ensem alte in pectus fratris exprobrans simul illi perfidiam proditionis. Eteocles autem sponte permisit se cadere, et in medio ultimae mortis usus est fraude contra fratrem simulans se mortuum; et frater credens se vicisse levavit manus ad coelum, et optabat eripere sibi arma. Eteocles autem qui reservabat vitam in iram, postquam sensit illum vivum inclinari super se, erexit gladium occulte, et laetus infixit in cor fratris. Tunc Polynices coepit clamare: vivis ne adhuc, et adhuc vivit ira tua, perfide proditor? Veni mecum ad infernum, illic etiam repetam pacta; nec plura dixit, et cecidit super fratrem, et ipse gravis oppressit illum totis armis. Deinde cum Creon crudelis tyrannus, occupato regno Thebarum, vetuisset corpora interfectorum sepeliri, Argia filia regis Adrasti et uxor Polynicis, urgente amore viri, venit inter tot pericula ad campum hostilem adhuc sanguineum sola, nihil timens; et tandem sagaciter, invento corpore viri, fecit justam querelam cum amarissimo planctu. Et ecce ex alia parte veniebat Antigone miseranda soror istorum fratrum, quae furtive recedens de civitate veniebat cum igne ut cremaret corpora eorum. Ergo istae duae foeminae quae venerant ad idem officium pietatis concorditer assumentes corpus Polynicis portaverunt ad Ismenum fluvium ibi propinquum discoloratum sanguine hominum; quo loco viderunt modicum ignem, quod restabat a corpore Eteoclis quod iam cremaverat alius quidam. Et gavisae in planctu traxerunt ligna adhuc accensa ad corpus Polynicis, et continuo cum ignis primo tetigit membra fratris tremuerunt ligna, et novus frater expulsus fuit a fratre, et factae sunt duae flammae resplendentes, et uterque ignis minaciter elongatus est alter ab altero. Tunc Antigone virgo territa clamavit: nos suscitavimus iras mortuas, quia iste est alter frater: vivunt odia, vivunt iniqua odia, nec bello extincta sunt. His praeconsideratis, nunc est ad literam redeundum. Dicit ergo: {ripos'io, o maestro mio, io son più certo per udirti}, quasi dicat: non displicet mihi audisse a te quod intra flammas latent spiritus, quia ex hoc sum factus certior, tamen bene imaginabar quod sic esset; ideo dicit: {ma già m'era aviso che così fosse}, et ideo praesupponens hoc pro vero volebam petere de uno igne habente duo capita in eodem corpore. Ideo dicit: {e già volea dirti chi è in quel foco che vien sì diviso di sopra}, scilicet in summitate, quia habet duas punctas; et declarat istum ignem bifurcatum per comparationem, dicens: {che par sorgere dalla pira}, idest, de rogo funerali, sive strue lignorum, {dove}, idest, in qua pira, {Eteocle fu miso}, idest, impositus cremandus, {col fratello}, scilicet, Polynice. Et hic nota, quod comparatio bene potest applicari proposito, quia sicut duo reges graeci Eteocles et Polynices, quorum alter fuit fortis, alter fraudulentus, cremati sunt uno igne, qui divisus est in duos apices; ita isti duo reges graeci, Diomedes et Ulyxes, quorum primus fuit fortissimus, secundus vero astutissimus, hic cremantur eodem igne, qui similiter divisus est in duas flammas; sed primi fuerunt divisi et discordes animo; isti vero concordes et uniti animo. + +Et ultimo Virgilius tangit tertium genus astutiae qua usus est Ulyxes simul cum Diomede, quia scilicet rapuit Palladium, sine quo Troia dicebatur esse invincibilis. Ad quod sciendum quod Ilus fuit quartus rex Troiae post Dardanum, cuius tempore dicitur cecidisse de coelo una imago super arcem Palladis, qua reperta, troiani miserunt ad Apollinem delphicum pro responso; et responsum est quod, quamdiu duraret illaesa ista imago, Troia semper esset inexpugnabilis: ideo cum summa diligentia diu custodita fuit apud sacerdotem Palladis. Ulyxes, hoc scito, simul cum Diomede furtive ingressus arcem tempore noctis rapuit Palladium, custodibus arcis truncatis. Aliqui tamen volunt quod corruperit pecunia sacerdotem custodem templi, et sic obtinuerit Palladium. Dicit ergo: {e pene vi si porta}, scilicet intra eamdem flammam, {del Palladio}, idest, de simulacro Palladis fatali Troiae. Fuit etiam Palladius quidam autor romanus qui tractavit de agricultura: et hic oritur dubitatio, quomodo Palladium ergo pervenit ad manus Eneae si Ulyxes et Diomedes habuerunt ipsum? De hoc multi multa dicunt; sed, ut scribit Plinius, Eneas postquam pervenit in Italiam ad civitatem Laurenti, ubi tunc regnabat rex Latinus, recepit Palladium a Diomede. Constat enim apud omnes autores quod Diomedes post excidium Troiae venit in Italiam; unde Virgilius scribit, quod Turnus imploravit auxilium a Diomede contra Eneam, nec obtinuit. Nota etiam quod autor merito fingit Virgilium ista narrare, quia Virgilius ista describit, quem autor nititur imitari. Nota etiam quod excidium Thebarum fuit parum ante excidium Troiae. Nam Tydeus fortissimus pater fortissimi Diomedis fuit in bello thebano, et Capaneus fuit in bello thebano, cuius filius Stelenus fuit in bello troiano cum Diomede, Ulyxe et aliis regibus graecorum, qui militaverunt sub Agamemnone imperatore exercitus. Unde Homerus libro IV Iliados introducit Agamemnonem, qui dicit contra Ulyxem: Et tu vulpine ficte dolis malis. + +{La terra che fe già la lunga prova.} Hic autor describit aliam civitatem Romandiolae, scilicet Forlivium, quae est quodammodo situata in medio Romandiolae, maior aliis; quae quia habet gentem bellacem, et iste comes habuerat diu principatum ibi, et magna bella fecerat; ideo in descriptione eius inserit singularem victoriam, quam hic comes cum forliviensibus habuerat. Ad intelligentiam autem huius literae est praesciendum, quod anno Domini MCCLXXXII papa Martinus III de Turso, de regno Franciae, misit in comitem Romandiolae quemdam dominum Johannem de Apia vel de Ipa, militem strenuissimum armorum, quo nullus erat bellicosior in Francia. Erat tamen impar sagacitatibus romandiolorum, ut eriperet Romandiolam de unguibus comitis Guidonis de Montefeltro, qui tunc erat ibi fortis et potens pro parte ghibellina. Hic ergo Johannes cum nobili exercitu gallorum et italicorum ingressus provinciam, primo recepit Faventiam datam sibi, et ibi moram faciens, faciebat acre bellum contra Forlivium, et credidit habere civitatem per proditionem, quam non poterat habere per obsidionem. Cuius tractatum ordinavit comes Guido, qui acutissimus bene cognoscebat temeritatem gallorum. Et, ut breviter dicam, Johannes kalendis maii cum gente sua venit Forlivium de mane tempestive ante diem credens habere ipsum; et sicut erat ordinatum per comitem Guidonem, fuit datus sibi introitus unius portae. Johannes igitur intravit cum parte suae gentis, et partem dimisit extra, dato ordine, quod si expediret, succurrerent ingressis; et si casus adversus accideret, mandavit, quod omnes glomerarentur in quodam campo sub umbra unius magnae quercus. Ordine dato, comes Johannes cum francis percurrit civitatem sine resistentia. Comes autem Guido, conscius facti, cum tota gente sua exivit civitatem, et invasit animose illos, qui erant sub quercu, et faciliter fudit. Johannes, qui intraverat Forlivium, credens esse dominus, diripiebat interim civitatem et milites occupabant sibi quisquam domicilia. Et continuo comes Guido reintravit Forlivium, dimissa parte sua et gente pedestri sub quercu, turmatim conglobata ea forma, qua steterat primo gens francorum. Tunc comes Johannes, qui credebat libere habere civitatem, visis hostibus, totus stupefactus est et territus. Et quicumque de gente franca poterat recurrere ad equum, fugiebat extra civitatem, et recurrebat ad quercum, credens ibi invenire suos, et incurrebant manus hostium, a quibus erant caesi. Et capti similiter illi, qui remanserant in civitate, trucidabantur omnes: et sic magna sagacitate comitis Guidonis pulcra et magna gens gallica fuit destructa. Et multi nobiles et magnates italici ceciderunt in conflictu; inter alios fuit unus comes, Tadeus de Montefeltro, consanguineus comitis Guidonis; sed erat infestus ei propter litem, quam habuerat secum super haereditate; et Thebaldellus, qui aperuit Faventiam, quando dormiebantur, et plures alii. Johannes de Apia tamen cum paucis evasit; et ita delusus et desertus reversus est Faventiam. Papa Martinus iratus misit novas gentes equestres et pedestres ad comitem Johannem, qui recuperavit Forlivium anno sequenti de mense maii, et diruit omnem fortiliciem; comes vero Guido recessit de Forlivio. Sic ergo patet quomodo ingenium comitis vicit vires fortissimi bellatoris, licet tandem succubuerit viribus ecclesiae. Nunc ad literam: autor describit istam terram ab ista magna strage et dominatione eius. Et vult breviter dicere, quod illa terra erat tunc subdita Ordelaffis nobilibus de Forlivio, quorum familiam dat intelligi per signum, unde dicit: {la terra}, scilicet Forlivium, {che fe già la lunga prova}, quia diu steterat in continentia. Est enim natio forliviensis magis prompta ad rebellionem, et tardior ad deditionem, quam alia gens Romandiolae, ut probatum est in multis bellis. Et dicit: {e di Franceschi sanguinoso mucchio}; nam ut aliqui scripserunt, comes Johannes habuit in isto praelio circa octingentos equites, de quibus facta est miseranda strages. Scio quod aliqui aliter scribunt istam pugnam; sed illa, quam praemisi, videtur mihi verior, et magis consona moribus comitis Guidonis; {sotto le branche verdi si ritrova}, idest, sub potestate Ordelafforum, qui habent pro signo leonem viridem a medio supra in campo aureo, cum quibusdam listis a medio infra, quarum tres sunt virides, et tres aureae; et tunc regebat Sinibaldus. Et nota quod autor praetermittit Forumpopilium, quod erat sub eodem dominio, quia erat civitas parvula, et iam declinabat; quam diebus istis dominus Sabinensis legatus ecclesiae funditus evertit et transtulit Bretenorium. + +{La città.} Hic autor describit duas alias civitates Romandiolae, scilicet Faventiam et Imolam a Domino suo. Et vult sententialiter dicere, quod Maghinardus Paganus regit Faventiam; sed ad evidentiam istius literae oportet breviter praescire quod Maghinardus praedictus fuit nobilis castellanus in montibus supra Imolam; qui sua probitate et felicitate ex parvo castellano factus est magnus dominus in Romandiola, ita quod habuit tres civitates, scilicet Forlivium, Faventiam et Imolam, sed non omnes simul. Unde est sciendum, quod in MCCXC Stephanus de Dinazano romanus, comes Romandiolae pro papa, fuit captus in civitate Ravennae ab illis de Polenta die decima secunda novembris; propter quod Maghinardus Paganus cepit civitatem Faventiae, et bononienses continuo subito cursu ceperunt civitatem Imolae, et rapuerunt steccata, et planaverunt foveas. Post haec papa misit comitem Bandinum de comitibus Guidis de Romena, episcopum aretinum, qui reduxit terras ad obedientiam per pacem et concordiam. Anno vero sequenti die vigesima tertia decembris, die dominica, de nocte dictus Maghinardus cum quibusdam nobilibus, furto accepit civitatem Forlivii, in qua cepit comitem Aghinolfum de Romena fratrem dicti episcopi; deinde obsedit Caesenam, ubi erat ipse comes Romandiolae. Post haec anno quinto, scilicet anno Domini MCCXCVI Maghinardus habens bellum cum bononiensibus propter Forlivium, quorum dominium tunc tenebant bononienses, fecit confoederationem cum Azone tertio marchione estensi, qui similiter parabat bellum contra bononienses, de quo dicetur plenius Purgatorii capitulo V. Et kalendis aprilis venit cum exercitu contra Imolam, quam tenebant bononienses, ut dictum est; et cepit civitatem non sine magno damno et dedecore bononiensium, quorum cepit magnam multitudinem, quae tunc erat ibi circa quatuor milliaria. Nunc ad propositum: autor describit ipsum Maghinardum a signo suo, et duas civitates, quas tunc tenebat, a fluminibus suis, dicens: {conduce il leoncel dal nido bianco}, idest Maghinardus de Susinana, qui portabat leonem azurrum in campo albo, {la città di Lamone}, idest Faventiam. Amon enim est fluvius, qui labitur juxta Faventiam, cuius vallis fertilissima est, {e di Santerno}, idest Imolam. Santernus enim fluvius labitur juxta Imolam et oritur in alpibus Apennini, qui olim vocabatur Vaternus, sicut scribit Plinius in naturali historia. Et hic nota, lector, quod Imola olim vocata est Forum Cornelii. Unde Augustus in cosmographia, quam fecit fieri de toto orbe, numerat Forum Cornelii inter civitates famosas, sicut scribit Albertus magnus in suo libello de Natura loci. Ideo autem sic dictum est, quia a Cornelio romano de clarissima familia Corneliorum, de qua fuerunt illustrissimi Scipiones, aedificatum est. Postea autem mutato nomine dicta est Imola ab imolando, quando conversa est ad fidem, unde dictum est: *imola Deo sacrificium laudis*; ab imolo ergo optimo verbo, quo frequenter utimur orando ad Deum, ut dicit ecclesia, praesertim in diebus pontificalibus: *cum pascha nostrum imolatus est Christus*, Imola denominata est. Haec siquidem parva civitas saepe magna et nobilia producit ingenia; sed ne suspectus testis videar in causa propria, audi breviter quod dicat Magister Legendarum: *sunt, inquit, Cornelienses ingenio sagaces, facundia eloquentes, viribus fortes, animis audaces, catholica fide pollentes* etc. Et adverte quod autor ponit istas duas civitates simul, quia eo tempore erant sub uno dominio Maghinardi; et sunt valde propinquae per parvam distantiam octo milliariorum. + +Et subdit autor unum, quod vulgo videtur cedere, ad infamiam illius Maghinardi, scilicet quod erat ghibellinus in Romandiola, et guelphus in Tuscia; unde dicit: {che muta parte da la state al verno}. Hoc pro tanto dicit, quia Romandiola magis respicit septemptrionem, ideo est magis frigida; Tuscia vero magis respicit meridiem, et per consequens magis calida. Et hic nota, lector, quod non miror, si unus de Calabria non intelligit istud capitulum, cum ipsi habitatores provinciae saepe ignorent facta domestica, quae sunt gesta in gremio patriae. Unde volo te scire, quod iste Maghinardus tyrannus fuit de natione paganorum ghibellina in Romandiola, et ubique; sed cum florentinis erat guelphus, et inimicus omnium inimicorum eorum, sive essent guelphi, sive ghibellini; et in omnibus bellis, donec vixit, fuit in obsequium et subsidium florentinorum. Hoc autem non fecit Maghinardus sine justissima causa, quoniam pater eius, nomine Paganus, tempore mortis, relinquens puerum pupillum cum multis et magnis inimicis vicinis, scilicet Ubaldinis, comitibus Guidis, et aliis dominis Romandiolae, dimisit eum sub custodia et tutela communis Florentiae, a quo fuit bene custoditus et educatus; ideo ista de causa erat gratus et fidelis communi Florentiae, quod bene probavit in conflictu apud Bibenam, in quo ita attritae sunt vires partis ghibellinae. + +{Lo principe.} Hic comes ostendit, quare Bonifacius requisiverit eum, et ad quid; et dicit, quod ad gerendum bellum contra Columnenses. Ad cuius rei intelligentiam oportet primo scire, quod anno Domini MCCXCVII, gravis seditio orta est Romae. Nam papa Bonifacius, qui conceperat implacabile odium contra illos de Columna, quia Jacobus et Petrus duo cardinales de illa familia fuerant contrarii electioni eius; et quia Sciarra de Columna robaverat quasdam salmas sui thesauri, mandavit, ut illi cardinales, deponerent capellos, insignia cardinalatus. Quos, cum non parerent, et caeteros illius familiae privavit omnibus beneficiis et honoribus. Eorum palatia in urbe fecit dirui, castella oppugnari, et capta aequavit solo, vel tradidit Ursinis, ut redderet eos infestos Columnensibus. Et bannita cruce contra eos, obsedit civitatem Nepesinam, quam tandem habuit cum certis pactis. Deinde non valens capere Praeneste civitatem inexpugnabilem, habito consilio audivit, quod comes de Montefeltro, qui erat in ordine minorum, solus poterat facere ipsum compotem voti, misit pro eo, rogans et suadens, ut esset dux belli contra cardinales sibi adversos; quod cum constanter negaret, dixit Bonifacius: saltem me instruas, quomodo eos subiicere possim. Tunc ille: multa promitte, pauca serva de promissis. Bonifacius inventis mediatoribus dixit, se misericordia usurum, dummodo facerent illud quod deceret magnitudinem animi et status sui. Cardinales continuo exhilarati, assumpta veste nigra, miserabili vultu et habitu, supplices ad pedes eius procubuerunt, suam culpam confitentes, et veniam implorantes. Bonifacius illis increpatis promisit impunitatem, immo restitutionem in integrum. Petivit Praeneste et obtinuit. Qua eversa fecit fieri civitatem in plano, quam vocavit civitatem papalem. Deinde nobilem et potentem virum Zannem de Cecano, attinentem eorum, subito captum, duro carceri mancipavit. Quare cardinales territi fugientes latuerunt per aliquot annos apud amicos eorum, ita ut omnino nesciretur, utrum viverent, quia non audebant apparere aut se nominare. Papa illos tamquam iterum rebelles et relapsos, infra annum bannivit: caeteri de familia Columnensium dispersi sunt per regiones diversas, usque quo Bonifacius fraude captus qua ceperat alios, per Sciarram de Columna, finem vitae infeliciter terminavit. Nunc ad literam. Dicit comes: {Lo principe de' nuovi Farisei}, idest, papa, caput praelatorum et clericorum, quos autor vocat novos pharisaeos metaphorice, {avendo guerra presso a Laterano}, idest, cum Columnensibus quorum domus sunt juxta Lateranum. Et aggravat istud bellum, tamquam iniustum, dicens: {e non con saracin, nè con giudei}, quasi dicat, imo cum christianis, cum quibus misericordius erat agendum. Et declarat suum dictum, dicens: {chè ciascun suo nemico era cristiano}. Et si quis dicat: quamvis essent christiani tamen bene meruerant, hoc removet comes, dicens: {e nessuno era stato a vincer Acri}, quasi dicat: nullus eorum juverat infideles, cum mercimoniis conferendo eis lucra vel commoda aliqua, in quibus causis praelati solent procedere contra christianos. Sed ne dimittam aliquid obscurum, debes scire ad claram intelligentiam istius literae crudele excidium civitatis Acon, quod breviter fuit tale: anno Domini MCCXCI, Soldanus Babyloniae AEgypti, facto maximo apparatu, cum innumerabili exercitu transito deserto, venit in Syriam, et obsedit civitatem Acon. Causa autem huius obsidionis, sicut tulerunt multi et magni mercatores, qui fuerunt eo tempore ibi, dicitur fuisse talis. Satis constat, quod saraceni ante istud tempus abstulerant christianis civitatem Antiochiae, Tripolim, et alias terras, quas christiani tenere solebant ad maritimam. Quapropter Acon multum erat ampliata viris et viribus, quia alia terra non tenebatur in Syria per christianos; ita quod rex Hierusalem, rex Cypri, princeps Antiochiae, congregatio templi, hospitale sancti Johannis, et aliae aulae, legatus papae, et praesides, qui remanserant ibi pro rege Franciae, et Angliae, omnes faciebant caput in Acri, unde erant ibi forte decem et septem dominia, et singula habebant jurisdictionem sanguinis; quod pariebat magnam confusionem. Eo tempore fuerat treugua inter christianos et saracenos; et in Acon erant plusquam decem et octo millia peregrinorum hominum signatorum cruce, qui deficientibus stipendiis dominorum et communium suorum coeperunt violare inducias, praedando et jugulando saracenos, qui veniebant Acon, sub securitate treuguae, cum eorum mercibus et victualibus: similiter ibant in praedam per loca circumvicina. Propter quod soldanus graviter offensus, misit legatos ad res petendas, et puniendos violatores treuguae, sicut est de antiquo jure gentium. Sed negato jure, soldanus cum maximo potentatu venit supra civitatem; unde eius exercitus occupabat per duodecim milliaria. Et cum multitudine gentium replevit fossas profundas ex una parte, et ceperunt primum ambitum murorum, et secundum fecerunt cadere cum cuniculis et operibus; et ceperunt magnam turrim, quae vocabatur Maledicta. Sed cum toto hoc non poterat capi civitas, quia illud quod faciebant saraceni de nocte, christiani reficiebant de die, et obstipabant caveas cum saccis lanae et bombicis. Et magister generalis templi qui habebat custodiam, multa prudentia et probitate defendebat terram. Sed fato faciente fuit vulneratus in brachio cum una sagipta toxicata, cuius vulnere in paucos dies expiravit. Cuius morte christiani territi, facti sunt inordinati et discordes in defensione et custodia civitatis propter confusionem antedictam. Ex quo coeperunt omnes, qui poterant refugere, ad mare recedere. Ideo saraceni sine intermissione insistentes operi, intraverunt civitatem cum furore, omnes trucidantes, omnia rapientes, et obduxerunt in servitutem viros et mulieres viventes. Et inter homines utriusque sexus sexaginta millia et ultra fuisse referuntur. Damnum rerum et personarum fuit infinitum: et in demum civitate sic spoliata, prostraverunt moenia, et igne et ferro vastaverunt totam; ex quo christianitas tota recepit magnum damnum. Nam propter exterminium unius non remansit aliqua terra in Terra Sancta pro christianis. Et omnes nobiles urbes receperunt magnum praeiudicium propter bonum situm illius civitatis, quia erat in fronte nostri maris in medio Syriae quasi in centro mundi prope Hierusalem per septuaginta milliaria; et erat fons et portus omnium mercantiarum tam orientis quam occidentis, et omnis generis hominum mundi omnium idiomatum, ita quod erat quasi quoddam elementum mundi. Et nota, lector, quod istud non videtur accidisse sine justo judicio Dei, quia haec civitas velut sentina erat repleta omni genere sordidorum vitiorum, plusquam alia, quae tunc esset in orbe christiano. Nota etiam, quod haec civitas Acon, olim vocata est Joppe; et olim capta et diruta fuit a Cestio duce romanorum tempore Neronis; deinde a Vespasiano duce eiusdem Neronis, sicut scribit Josephus in libro de bello judaico. Ex dictis igitur videre potes, quod comes Guido volens ostendere, quod Columnenses non commiserant tam acre delictum, ut tam dirum supplicium paterentur, dicit, quod nullus ipsorum fuerat praesens excidio Acon. His visis nunc veni ad verbum principale: {nè guardò in se sommo officio, nè ordini sacri}, quia erat sacerdos et summus sacerdos, {nè in me}, supple, respexit, {quel capestro}, idest, illum funem beati Francisci, {che solea far li suoi cinti più macri}, scilicet fratres minores, qui solebant esse macriores, quam sint; et sic vide, quod comes tangit tria, quae non bene competebant rebus bellicis, scilicet summus pontificatus, et ordo sacerdotalis ex parte petentis, et habitus Francisci ex parte eius, a quo petebatur. + +{Con quella.} Hic autor tangit tertium proelium magis modernum. Ad cuius intelligentiam oportet praescire, quod anno Domini MLXX Robertus Guiscardus filius Ricardi ducis Normandiae non habuit dominium paternum, sed dimissa haereditate Ricardo fratri suo primogenito, secundum consuetudinem regionis, tamquam magnanimus voluit experiri virtutem et fortunam suam; ideo pauper et egenus veniens in Italiam appulit Apuliam. Quo tempore quidam Robertus Apulus erat dux Apuliae. Cuius Robertus Guiscardus primo factus est scutifer, postea probitate sua accinctus militia; pro quo multa victoriose fecit, cum haberet bellum cum principe Salerni. Guiscardus itaque magnifice remuneratus, redivit in Normandiam; et ostentans divitias et delicias Apuliae, duxit equos froenatos aureis froenis et ferratos ferris argenteis. Propter quod multi nobiles animati cupiditate lucri et gloriae, secuti sunt eum. Ipse reversus in Apuliam, fideliter pugnabat pro dicto duce Apuliae; et non post multum temporis Robertus dux Apuliae veniens ad mortem, de voluntate suorum baronum reliquit Guiscardum successorem in ducatu; et sic ducatum, quem dimiserat in Normandia, recuperavit in Italia. Robertus igitur accepta filia Roberti in uxorem, sicut promiserat, vi armorum subiugavit Apuliam, Calabriam, et totum regnum Siciliae, quod occupaverat Alexius imperator graecorum. Deinde succurrit ecclesiae, veniens Romam in favorem Gregorii VII contra Henricum IIII. Huius successores regnaverunt in Sicilia usque ad Henricum patrem Federici II. De Roberto Guiscardo plura dicentur Paradisi capitulo XVIII. Nunc ad literam; dicit autor: {con quella}, scilicet, gente, {che sentì doglie di colpi}, quia scilicet fuit trucidata, {per contrastare a Roberto Guiscardo}. Et hic nota quod Robertus non habuit magnam resistentiam in acquirendo Apuliam, quia apulii faciliter cesserunt sibi; sed in acquirendo Siciliam plus laboravit. + +{Achitofel.} Hic autor noster per modum comparationis subtili arte subannectit alium scismaticum antiquissimum quii deliquit eadem culpa, et punitur pari poena secum. Et ad cognitionem claram istius oportet breviter scire historiam quae scribitur secundo libro Regum valde diffuse, cuius haec est summa. David rex habuit filium primogenitum nomine Amon, qui infelix captus est amore sororis suae, quae dicta Thamar erat pulcerrima mulierum quae tunc essent in Hierusalem, et moriebatur propter ipsam; quare de consilio unius amici simulavit se aegrotum, et David patrem qui venerat visitatum eum, rogavit, ut mitteret ad eum Thamar sororem suam, quae faceret sibi epulum. Quod cum factum esset Amon, remotis arbitris et clauso ostio, in secreto cubiculo illam nolentem et contradicentem violenter oppressit; sed flagitio perpetrato, statim amor conversus est in odium maius, et ipsam fecit turpiter expelli. Thamar recedens in habitu moesto cum clamore et querela occurrit Absalon fratri suo uterino, qui, visa re atroci, tace, inquit, frater tuus est; et dissimulavit factum per biennium cum magno odio occulto. David autem contristatus valde, noluit contristare spiritum Amon, quem diligebat ratione primogeniturae. Absalon, quando credidit fratrem oblitum iniuriae fecit convivium magnum in loco suo extra urbem, ad quod invitavit patrem et omnes fratres; ad quod David nolens accedere, misit ad preces Absalon Amon cum omnibus filiis, et in fine convivii, cum Amon esset temulentus, multi ministri ad hoc parati trucidaverunt Amon sicut mandaverat eis Absalon; et fugientibus fratribus suis prae timore, Absalon fugit in Syriam, ubi stetit tribus annis; tandem Joab qui erat princeps militiae David sagaciter reconciliavit Absalon patri suo, opera cuiusdam sapientis mediante, qui mansit duobus annis in Hierusalem in domo sua, quibus non vidit faciem regis, nec rex locutus est sibi. Sed Joab compulsus ab Absalone, tantum fecit quod David illum supplicantem recepit ad osculum pacis: et breviter Absalon aspirans ad dominium conabatur adulationibus et promissis conciliare sibi corda omnium; deinde de licentia patris simulans se ire ad solvenda vota concitavit omnes tribus Israel contra patrem faciens se vocari regem, et traxit ad se Achitophel consiliarium David. Cum autem rumor rebellionis pervenisset ad regem, timens furorem Absalon, recessit festinanter de Hierusalem cum sexcentis viris electis; recedebat autem David in habitu miserabili, cooperto capite et nudis pedibus, et totus populus qui erat cum eo plorans; et audiens David quod etiam Achitophel quo tantum fidebat erat in coniuratione cum Absalon, rogavit Deum quod infatuaret consilium eius. Et cum David ascenderet summitatem montis, in quo erat adoraturus Dominum Deum, occurrit sibi amicus nomine Chusi, cui David persuasit ut non sequeretur eum, quia esset sibi ad onus, sed reverteretur in Hierusalem et adhaereret Absalon, simulans se servitorem eius, sicut fuerat David, ut cum tali fraude posset dissipare consilium Achitophel, et indicare regi quicquid ageretur; et sic factum est. Absalon igitur in Hierusalem voluit consilium Achitophel. Achitophel autem sua lingua fellea consuluit, quod Absalon intraret ad concubinas patris, quas David reliquerat ad custodiam domus suae, ut omnis Israel, audiens quod filius maculasset thorum patris, confirmaretur cum Absalon, quia esset vere infestus patri suo. Absalon ergo tenso tabernaculo in solario coram universo populo intravit ad concubinas patris quae erant decem numero. Tunc enim consilium Achitophel reputabatur quasi consilium Dei, et cum erat cum David, et cum erat cum Absalon. Deinde Achitophel dixit Absalon quod volebat eligere duodecim millia virorum, et persequi David illa nocte, et opprimere illum fatigatum et imparatum, ut rege percusso reduceret populum fugientem ad civitatem, dicens: tu unum hominem quaeris, et omnis populus erit in pace. Et placuit sermo Achitophel Absalon et cunctis maioribus Israel; tamen Absalon fecit vocari Chusi, et interrogavit si deberet facere secundum consilium Achitophel. Chusi autem dixit, quod non erat bonum consilium Achitophel, illa vice dicens: tu nosti patrem tuum fortissimum habere fortissimos bellatores, qui saeviet velut ursa ereptis sibi filiis; sed consilium rectum mihi videtur quod, congregato universo Israel, tu sis in medio, et irruamus super eum ne evadat unus; et si David intraverit aliquam civitatem, obsidemus eam, et trahemus in fluvium, ita quod non invenietur lapillus; et omnes viri Israel plus laudaverunt consilium Chusi, cum tamen consilium Achitophel esset utilius: et haec omnia Chusi fecit significari David, et dici quod nocte illa non staret in campis deserti, sed recederet ultra fluvium Jordanem. David ergo transito Jordane venit in castra, optimam et munitissimam civitatem. Achitophel autem videns quod consilium eius erat spretum ascendit asinum suum et ivit in civitatem suam; et in domo sua ex ira et indignatione amaricatus suspendit se laqueo, sicut dignum erat. Absalon autem cum maximo exercitu veniens contra patrem transivit Jordanem et castrametatus est in terra Galaad. David autem, considerato populo suo, constituit super eos tribunos et centuriones, et dedit tertiam partem exercitus Joab, et alias duas partes duobus aliis ducibus; et ipse de consilio suorum remanens in civitate, mittens duces cum exercitu contra filium, mandavit ut in omnem eventum salvarent filium suum Absalon. Factum est autem proelium acre in monte Ephraim, et populus Israel caesus est a populo David cum strage magna; nam viginti millia hominum ex exercitu Absalon in acie ceciderunt, et fuga maxima facta est. Absalon autem fugiens supra mulo transivit sub quercum densam et magnam, et caput eius adhaesit quercui, et illo remanente suspenso, mulus eius pertransivit. Hoc autem nunciato Joab accurrit cito et cum tribus lanceis transfixit cor Absalon; et cum adhuc palpitaret cucurrerunt decem juvenes armigeri Joab, et percutientes interfecerunt eum, sicut ipse decem concubinas patris maculaverat. Joab autem revocavit exercitum ne persequeretur populum fugientem, volens parcere multitudini. Corpus autem Absalon proiecerunt in foveam grandem, et superiecerunt acervum lapideum magnum nimis. David autem expectans inter duas portas urbis, audita morte Absalon, prorupit in fletum magnum; et deambulans clamat: fili mi, Absalon, Absalon, fili mi; et in die illa victoria conversa est in luctum omni populo; tamen Joab increpans David retraxit eum in planctu. Nunc ad literam redeundo, dicit Bertramus confitens grave delictum suum: {Achitofel non fee più d'Absalone e di David}, quasi dicat: non seminavit maius scisma inter Absalon filium et David patrem, quam ego fecerim inter Juvenem filium et Henricum patrem, {con malvagi pungelli}, idest, iniquis stimulis pungentibus pravarum suggestionum. Et hic nota quantum comparatio ista est propriissima per omnes partes sui: sicut de rege patre ad regem patrem, de filio regis ad filium regis, de consiliario pravo ad consiliarium pravum. Sicut ergo Absalon juvenis pulcerrimus omnium devenit ad bellum contra patrem suum David opera Achitophel; ita Juvenis placidissimus omnium devenit ad bellum contra patrem suum Henricum opera Bertrami; et sicut par fuit culpa filiorum, ita par poena: nam sicut Absalon victus transfixus fuit triplici telo ex quo mortuus est, ita Juvenis victus transfixus est hasta vel sagitta ex quo mortuus est; et sicut David amare flevit filium suum Absalonem quamvis rebellem, ita Henricus acerbe flevit suum filium Juvenem quamvis rebellem, et uterque autor rebellionis punitur pari poena; quia debes imaginari quod Achitophel incedit in ordine cum Bertramo del Bornio portans caput truncatum a corpore in manibus suis. + +{Et elli.} Hic autor ostendit quomodo magister Grifolinus ita adiuratus ab eo, manifestaverit sibi istum secundum spiritum et alium primum quem iam nominaverat. Ad cognitionem igitur istius furiosi est breviter referenda res turpis, quam Ovidius describit valde diffuse X sui maioris, quae in effectu est ista: Cinaras fuit rex Paphi quae est insula Cypri, qui poterat dici felix, si numquam prolem habuisset; nam habuit filiam sceleratam nomine Myrrham, quae capta est illicito amore patris, et intus ardens igne occulto luctabatur secum more amantium quae arguunt pro et contra. Nunc enim dicebat: nonne alia animalia luxuriantur inter se sine ulla reverentia sanguinis? nonne et multae gentes contrahunt coniugia cum consanguineis? et sic duplicatur amor asserens illas felices, quibus ista licebant, et damnans leges malignas quae prohibent illud quod natura permittit, dicens se felicem si nata fuisset in partibus illis. E contra autem recognoscens suum abhominabile scelus, deliberabat recedere a patria; sed ardor amoris retinebat eam, quia absens non potuisset videre patrem, tangere, amplecti et osculari, sicut de more solebat. Et dicebat iterum intra se: an tu eris pellex matris, adultera patris, soror filii, et mater fratris? Interim Cinaras pater, cuius filiam multi quaerebant amatores, interrogabat Myrrham quem vellet in suum sponsum. Illa autem ardens amore et pudore non poterat dare responsum. Unde ille, credens hoc procedere a pietate, consolabatur et osculabatur eam; quae iterum interrogata respondit, se velle virum similem illi. Et pater non intelligens laudabat dictum. Illa vero adveniente nocte, non inveniens remedium furori suo, decrevit finire dolorem morte; et accipiens zonam suam suspendit ad trabem in camera sua, et applicans collo suo parabat mori; sed quaedam vetula nutrix eius, audito murmure, accurrit, et flens removit laqueum a collo eius, adiurans eam ut diceret sibi causam desperationis. Illa autem stans cum oculis deiectis ad terram, non poterat dare vocem; et cum nutrix diceret inter exhortationes, quod pater et mater bene volebant, Myrrha audito nomine patris, emisit suspirium a profundo pectoris; et vetula, adhuc instante et quaerente quem amaret, quia numquam pater hoc sciret, tunc Myrrha furibunda proiiciens se super lectum, coepit clamare: recede, precor, et parce misero pudori meo. Tunc vetula coepit blandiri et minari Myrrhae quod manifestaret patri suspendium eius, nisi ipsa manifestaret sibi suum amorem. Myrrha tamen, impediente naturali pudore, non poterat loqui, sed finaliter dixit cum dolore: O matrem felicem tali marito! Tunc nutrix sentiens flagitium damnabile, tota obstupefacta et tremens multa dixit ad excutiendum furorem ex animo amantis. Sed Myrrha maledicta disposita erat omnino mori, nisi optato potiretur amore. Nutrix videns eius obstinationem juravit per Deos coeli providere vitae suae; et fortuna praestitit causam delicto; nam tunc celebrabatur festum Cereris, in quo cautum erat quod omnis mulier abstineret sibi a contactu viri per novem noctes, et uxor Cinarae cum aliis iverat ad festum; ideo nutrix, captata occasione temporis et loci, accessit ad Cinaram offerens se habere pulcerrimam puellam dignam amore eius; et illo interrogante quantae esset aetatis, dixit: est aequalis Myrrhae; et tempore noctis introduxit filiam in cameram patris sine lumine ne cognosceretur. Myrrha misera tremebat et gaudebat simul. Pater vero ignarus rei dicebat exhortans: ne timeas filia: et illa ad velandum scelus vocabat eum patrem; quae concepit ex patre: et sequenti nocte et alias saepe redivit ad eum, semper cavens ne furtum deprehenderetur. Tandem Cinaras, quia nitimur in vetitum, volens scire quae esset ista, accepto lumine cognovit filiam et suum scelus; et obstupefactus subito eripuit ensem de vagina pendentem ad caput lecti. Myrrha vero fugiens beneficio noctis evasit. Et hic nota, lector, quod ista videtur tota historia vera praeter finem, quia dicitur quod Myrrha fugiens pervenit in Arabiam, ubi conversa est in arborem sui nominis quae producit myrrham. Ovidius tamen dicit quod non vult quod istum factum credatur; et si creditur credatur quod poena secuta est ad culpam. Unde ad detestationem tanti mali, fingit quod luna et alia sidera obtenebrata sunt quando Myrrha intravit talamum patris loco matris. Ex praedictis ergo satis patet qualiter ista mulier fuerit infuriata, et digne punitur furore suo. Nunc ad literam; dicit autor: {et elli}, scilicet magister Grifolinus, {a me}, supple, dixit mihi ita dulciter adiuranti eum, {quell'èe l'anima antica}, quia istud scelus est antiquissimum, {di Mirra scelerata}, filia Cinarae regis Cypri, ubi semper fuit ardens luxuria conformis calori regionis; ideo dicit: {che divenne amica al patre fuor del dritto amore}, scilicet, extra amorem naturalem honestum, qui est inter patrem et filium, incidit in amorem concupiscibilem damnatum et omni lege prohibitum. + +{L'una.} Hic Adam nominat primo spiritum aegyptium a crimine calumniae, dicens: {l'una èe la falsa ch'accusò Joseppo}. Ad intelligentiam claram istius literae est sciendum, quod haec pulcerrima historia scribitur valde diffuse libro Genesis; tamen cum notissima sit, quia publice legitur in cathedris et vulgatur in pulpitis, ipsam brevissime summare curabo. Igitur Jacob, ut iam tactum est secundo capitulo huius libri, habuit duodecim filios, ex quorum semine descenderunt duodecim tribus Israel, quorum clarissimus fuit Joseph, qui fuit undecimus filius patris ex Rachele, utrique carissimus; matri quidem, quia abstulerat opprobrium sterilitatis eius; pater vero diligebat eum prae caeteris, tum quia genuerat eum in senectute, tum quia mirabile ingenium pueri faciebat eum amabilem non solum parentibus, sed fecit eum gratissimum barbaris et regi crudelissimo. Sed quanto erat carior patri, tanto odiosior fratribus ex invidia, quia singularius diligebatur a sene, et quia puer liberius accusabat fratres, et quia mirabilia somnia eius videbantur praesagire servitutem eorum, et illius magnam gloriam et imperium. Semel ergo Joseph missus a patre ad videndum fratres qui pascebant oves in deserto a longe, venditus est ab eis mercatoribus qui ibant in AEgyptum triginta denariis; parvum certe praetium magni viri, sed figura maioris pari praetio vendendi. Delatus in AEgyptum, iterum venditus fuit eunuco regis Pharaonis nomine Putiphar, qui erat dux exercitus et magister militiae eius. Qui incredibilem gratiam invenit in oculis domini sui, ita quod in brevi praefecit eum domui suae et totae familiae; sed sicut dominus erat captus industria fidelis servi, ita uxor eius pulcritudine formae, quae, urgente flamma libidinis, quam accendebant otium et deliciae et suavis aspectus juvenis et mariti castrati fastidium; captato loco et tempore cepit illum petens concubitum eius, sed cum nihil proficeret precibus, ultimo paravit vim. Ille autem invictus subtraxit ab ea corpus et animum inviolatum, relicto pallio in manibus eius, quo illa ceperat eum. Illa autem, magis accensa dolore repulsae et pudore, convertit statim amorem in odium, et clamans conquesta est familiae, deinde viro, quod vir hebraeus ipsam attrectare tentaverat, et sic ex impudentia audacis foeminae et zelotopia creduli viri, Joseph vir justus iniuste traditus est carceri regali, in quo tamen divina justitia non deseruit eum. Nam princeps carceris fecit eum custodem omnium; elapso autem biennio rex Pharao fecit duo somnia, quibus viderat septem vaccas pingues pulcras devorari a septem macris et turpibus; et ita septem spicas plenas a septem vacuis et aridis. Et cum non posset habere interpretationem somniorum a suis sapientibus et auguribus, quidam pincerna regius, cui Joseph in carcere exposuerat somnium de relaxatione sua, dixit regi, qualiter juvenis hebraeus erat in carcere, qui forte interpretaretur somnia ista. Joseph ideo de mandato regis adductus ad praesentiam eius aperuit ei, quod per somnia pretendebatur septennium ubertatis, ad quam continuo sequebatur aliud septennium sterilitatis; ideo providendum esse futurae fami remedio magnae copiae. Qua re Pharao credens hominem habere spiritum divinum fecit eum praepositum totius regni, mandans ut tamquam sibi ab omnibus pareretur, et vocavit eum salvatorem mundi, et dedit illi uxorem aegyptiam. Joseph ergo sublimatus cum magna providentia et diligentia sua conservavit ita fruges in ubertate, et ita dispensavit in caritate, ut solus omnia ageret, et totam terram AEgypti regis faceret. Interim fames crescens et affligens omnes terras, invasit domum Jacob, qui ex undecim filiis misit decem, retento minimo, nomine Beniamin, qui venientes in AEgyptum secundo anno famis adoraverunt fratrem principem AEgypti, quem non noverunt, cum iam excessisset trigesimum septimum annum. Ipse vero bene cognoscens eos, sed simulans vocavit eos exploratores; et tandem dato eis tritico, et praetio reposito in saccis, dimisit eos cum pacto ut ducerent ad se fratrem eorum pro obside. Pater autem his auditis repletus dolore et stupore conferens secum mortem Joseph, quem fratres finxerant fuisse a fera pessima devoratum, et carcere Simeonis et periculo Beniamin induratus decrevit non mittere puerum solatium senectutis suae. Sed consumpta annona, fame vincente amorem, misit cum planctu Beniamin cum fratribus, et pecunia duplicata; quibus Joseph fecit convivium liberato Simeone, et inquisivit de statu patris eorum. Quibus respondentibus ad singula, iterum fecit dari frumentum et reponi pecuniam in saccis, et insuper scyphum argenteum in sacco fratris minimi. Cum autem illi laeti et ignari rei recederent, capti sunt in via, et tamquam rei furti reducti ad Joseph, et invento scypho fatebantur se dignos servitute. Joseph autem dicebat, quod solus Beniamin debebat remanere servus eius; sed Judas offerebat se, asserens patrem descensurum ad inferos, nisi puer expectatus reverteretur ad eum. Joseph autem non valens amplius resistere naturali pietati, remotis arbitris, solus remanens cum undecim fratribus, cum planctu exclamans super eos dixit: Ego sum Joseph; et consolatus est animos eorum stupentium novitate rei, et trementium recordatione veteris offensae. Et commisit eis, ut reducerent patrem in AEgyptum, quia adhuc restabat per quinquennium tempus famis et penuriae, missis muneribus regis ad eum, et curribus ad portanda necessaria in itinere. Jacob igitur repletus multiplici gaudio ivit in AEgyptum, cui Joseph dilectissimus filius venit obviam, et illum receptum cum piis lacrymis perduxit ad regem. De cuius mandato positus fuit in optima regione AEgypti, ubi supervixit decem septem annis, et tandem defunctus est expletis centum quadraginta septem annis, et relatus est ad sepulcrum suorum in Ebron manibus filiorum suorum, ubi requiescebant cineres Isaac patris et Abraam avi. Ipse vero Joseph centum decem annos in vita feliciter explevit. Ad propositum ergo videre potes ex narratis falsitatem, quam maligna mulier commisit in sermone et verbis fictis in perniciem pudicissimi Joseph, quem Deus per tot gradus malorum erexit ad tantam altitudinem ad salutem suorum. + +{E l'idropico.} Hic autor ponit responsionem magistri Adae contra Sinonem; et quia Sinon obiecerat sibi crimen falsitatis monetae, cuius causa ipse est aeterne damnatus; ideo magister Adam obiicit sibi crimen falsi sermonis, cuius arte ipse cepit nobilissimam urbem Troiae. Et ad declarationem huius literae satis brevis oportet necessario scire longam fictionem, quam facit Virgilius II Eneidos, per quam patebit aperte quis fuerit Sinon, et qualis fuerit equus quo tradidit Troiam graecis. Fingit ergo Virgilius Eneam narrare reginae Didoni apud Carthaginem excidium Troiae. Narrat enim quod reges et duces graecorum fessi et fracti diuturno bello desperantes de victoria fecerunt fabricari equum magnum de lignamine ad modum montis in honorem deae Palladis, et ostendentes se fecisse hoc ad placandam deam iratam contra eos, incluserunt in ventrem viros electissimos, et simulantes recedere ab obsidione accesserunt ad insulam Tenedos ex opposito Troiae, et ibi latuerunt in insidiis. Troiani ex hoc credentes illos vere recessisse, apertis portis, coeperunt exire civitatem, et discurrere per varia loca, ubi fuerant castra graecorum, et aliis suadentibus ut equus introduceretur in Troiam, aliis ut cremaretur vel praecipitaretur in mare; ecce quidam pastores troiani trahebant quemdam juvenem manibus post tergum religatis. Hic erat graecus nomine Sinon, qui de industria sponte obtulerat se capiendum, ut sua fraude traderet Troiam graecis. Cunctis autem illudentibus Sinon coepit conqueri, et dicere: heu me miserum! quae terra, quod mare debet me recipere? quod refugium restat mihi, cum apud graecos non inveniam locum, et ipsi troiani offensi petunt supplicium et mortem meam? Troiani ad haec verba placati coeperunt hortari ipsum, ut diceret quis esset, et quid iret faciendo. Tunc Sinon, quasi timore deposito, respondit cum magna arte: O rex Priame, ego referam tibi vera: ego non negabo me natum de gente graeca, et si fortuna fecit me miserum, certe non faciet me mendacem et vanum ipsa prava. Nescio si audisti aliquid de nomine et gloriosa fama Palamedis, quem innocentem graeci necaverunt sub nomine falsae proditionis, quia vetabat bella fieri contra troianos; nunc deplorant ipsum mortuum et privatum vita. Ego fui socius et consanguineus eius missus ad eum a paupere patre meo a pueritia, et ego etiam habui aliquid nominis et honoris; sed mortuo Palamede afflictus ducebam vitam in planctu et dolore, conquerens de indigna morte innocentis amici: sed tamquam stultus tacere non potui, imo minabar me facturum vindictam si unquam haberem fortunam et redirem victor ad Argos; et sic meis verbis procuravi odium contra me, et ex hoc Ulyxes qui fuerat fraudulentus autor mortis Palamedis fuit semper mihi infestus, et inveniebat nova crimina contra me. Sed ego ad quid plura loquor minime vobis grata? Si vos habetis pariter omnes graecos odio, iam sumite poenas de me, ita vult Ulyxes; et Agamemnon et Menelaus emerent hoc praetio magno. Tunc troiani facti avidi, ignorantes fraudem et artem graecam, coeperunt exquirere causas. Sinon quasi trepidans coepit ficte loqui sub tali forma verborum: graeci saepe toediati et fatigati longitudine belli voluerunt recedere dimissa obsidione Troiae, et o utinam fecissent! sed aspera tempestas maris saepe detinuit eos, potissime postquam hic equus factus est. Graeci itaque dubii miserunt Eurypilum augurem magnum ad oraculum Apollinis ad sciendum quid esset agendum; ille reportavit tale responsum: o graeci, vos placastis ventos immolata virgine, quando primo venistis ad partes Troiae, et ita per sanguinem oportet vos quaerere reversionem in patriam, et sacrificandum est anima unius graeci. Hac voce publicata in vulgo, omnes exterriti sunt valde, quia quilibet timebat sibi esse ille. Tunc Ulyxes protraxit in publicum Calchantem alium augurem magnum cum magno clamore petens quem dii sibi volebant; et continuo, dicit Sinon, multi divinabant mihi mortem. Calchas autem per quindecim dies tacuit, et absconsus noluit nominare aliquem; tandem compulsus magna instantia Ulyxis, dixit me esse immolandum: et continuo omnes assenserunt, ut eorum timor transferretur in mortem unius miseri. iam venerat dies infelix, iam parabatur sacrificium supra caput meum. Certe ego dico verum: ego rupi carcerem, et fugiens latui in valle palustri tempore noctis, et sic liberavi me a morte expectans si forte illi recesserunt; nec habeo aliquam spem videndi unquam antiquam patriam, dulces filios, et desideratum patrem, quos forsitan ipsi graeci cruciabunt et necabunt propter fugam meam, et sic purgabunt culpam meam morte miserorum. Propter quod rogo te, inclyte rex, per deos caelestes, et per fidem inviolatam, si adhuc aliqua remansit in hominibus, miserere tot et tantorum laborum et mei, qui dico tibi vera. Troiani ergo capti his lacrymis coeperunt misereri eius, et ipse Priamus mandavit quod solveretur, et consolatus est eum amicabiliter, dicens: Quisquis es, trade oblivioni graecos, quia eris noster troianus, et dic mihi veritatem: quare graeci construxerunt equum tam magnum? Ille Sinon plenus fraude et arte graeca levavit manus solutas ad coelum, invocans deos in testes quod posset aperire secreta graecorum, quia non tenebatur amplius patriae in aliquo, nec erat obligatus aliquibus legibus; et breviter narravit, quod graeci habuerant totam spem et fiduciam incoepti belli in auxilio deae Palladis usque quo impius Diomedes et Ulyxes inventor scelerum rapuerunt vi et fraude fatale Palladium occisis sacerdotibus custodibus arcis de sacrato templo ipsius deae: ex illo tempore coepit retrocedere spes graecorum, quia dea irata et indignata est contra eos. Unde Calchas sacerdos statim dixit, quod erat recedendum in Graeciam, quia numquam graeci possent armis expugnare Troiam, nisi repeterent auguria et placarent iterum deam quam placaverant quando primo venerant ad Troiam, et ideo pro satisfactione huiusmodi iniuriae ordinaverunt imaginem hanc, et statim redibunt quod non perpendetis. Et Calchas fecit fieri equum tam magnum et immensum ne posset recipi per portas et trahi intra moenia Troiae, nec protegere populum troianum sub religione, sicut Palladium erat solitum facere; nam dicit Calchas, quod si violaretis manu istud donum Minervae magnum excidium venturum esset imperio Priami, et ipsis troianis; quod augurium dii citius reducant super ipsum et suos. Si vero traheretis ipsum in urbem manibus vestris, tunc Troia victrix veniret contra Graeciam et vastaret ipsam. Et concludit tandem Eneas quod, talibus insidiis et arte perjuri Sinonis, res credita fuit, et troiani capti sunt dolis et lacrymis, quos nec Diomedes, nec Achilles, nec anni decem, nec mille naves domare potuerant. Nam troiani fractis muris et apertis portis vi traxerunt fatalem equum in medium urbis, et caecati non perpenderunt de tanta fraude, et collocaverunt ipsum in sacro templo Minervae cum magno gaudio et festo. Sed nocte sequenti adveniente, cum omnia quiescerent, graeci reversi sunt furtive cum navibus a Tenedo, et dato signo Sinon emisit graecos ex equo, scilicet Ulyxem, Menelaum, Pyrrhum et alios multos; qui omnes, trucidatis custodibus et apertis portis, intromiserunt socios et totum exercitum graecorum, qui simul juncti, invaserunt urbem somno et vino sepultam, et vastantes omnia ferro et igne, spoliatam rebus et captivis funditus everterunt. Sed dices forte, lector, quid sibi vult ista fabula longa et vana? Dico, judicio meo, quod equus iste troianus dedicatus Minervae, non videtur velle dicere aliud nisi quod graeci obtinuerunt victoriam contra Troiam non tam viribus armorum, quam armis Minervae, scilicet ingenio, arte, industria, astutia. Unde Lycophron poeta graecus scribit, quod graeci exquisiverunt a captivis troianorum, a quo receperant plus damni, an ab Ulyxe astutissimo, an ab Aiace fortissimo; et quia invenerunt prudentiam Ulyxis plus nocuisse troianis, adiudicaverunt sibi arma Achillis; ideo non placet mihi quod quidam dicunt quod Virgilius voluit fictione sua ostendere Troiam non esse captam proditione Eneae; nam Homerus per tot saecula ante Virgilium fecerat mentionem de isto equo Minervae. Alii tamen credentes istam rem fuisse vere factam non fictam, dicunt quod iste equus introductus fuit in Troiam per unam portam, quae dicebatur porta equi, sicut a simili dicitur porta leonis; sed nihil credo, imo graeci inclusi in ventre Minervae ceperunt Troiam voluptuosam. Ex dictis ergo potes faciliter perpendere si iste Sinon bene novit artem fallendi et mentiendi, et si autor bene novit artem fingendi, qui introducit Sinonem falsum ad contendendum cum uno falsatore. Nunc ad literam redeundo dico, quod magister Adam latinus obiicit Sinoni graeco crimen falsi, quo damnatus est, et primo confitetur suum crimen, dicens; {e l'idropico}, supple, dixit Sinoni: {tu di' ver di questo}, quia negare non possum quod non falsaverim pecuniam, et quod ex hoc combustus fui, {ma tu non fosti sì ver testimonio, ove fosti richiesto a Troia del vero}. + +{Non quella.} Hic praedictus spiritus in detestationem tanti mali per modum comparationis nominat et detegit alios proditores eiusdem speciei, ut ostendat quod nulli fuerunt similes istis; et primo nominat quemdam antiquum proditorem, qui prodidit patrem suum nimis enormiter. Ad sciendum igitur quis fuit iste perfidissimus proditor volo te scire quod, sicut scribit Gualterius anglicus in sua chronica quae britannica vocatur, in qua admiscet multa falsa veris in exaltationem suae regionis, Arturus rex clarissimus occidentis, mortuo patre, qui vocatus est Uter pandragon, adolescentulus quindecim annorum tantam gratiam virtutis et felicitatis habuit in insula Britanniae, quod totam patriam probiter reformavit, devictis saxonibus qui infestabant ipsam, et omnes insulas circumadiacentes subiugavit. Deinde reversus in Britanniam tredecim annis moram fecit, quo tempore suam familiam ordinavit, invitatis quibusdam nobilibus regnorum, ita ut nullus nobilis extimaret se aliquid, nisi in habitu indumentorum et armorum ornaretur ad modum militum Arturi. Arturus ergo non contentus regnum suum intra maris litora arctari magnis viribus vicit Norvegiam et Daciam; deinde transiens in Galliam, quam tunc tenebat Leo imperator, celeri successu victoriarum omnes provincias subiugavit spatio novem annorum. Tandem reversus in Britanniam, ne virtus marceret otio, de consilio Merlini tunc florentis ordinavit tabulam, quam anglici vocant rotundam; ad quam convocavit quasi ad convivium celebre omnes famosiores armis et moribus nobilibus, quibus dedit certas leges societatis, scilicet, ut arma semper ferrent, jura debilium defensarent, neminem violarent, se invicem non laederent, pro salute amicorum pugnarent, pro patria vitam exponerent, sibi solummodo acquirerent honorem, fidem nulla ex causa fallerent, et ut breviter dicam, omnia laudabiliter gererent; quae singula cum magno favore quotidie vulgi ore celebrantur, quibus iam felix Arturus tributum petitum romanis superbe denegavit, et cum maximo apparatu veniens in Galliam victoriose superavit Lucium consulem romanum habentem secum reges multos orientales, scilicet regem Graecorum, Medorum, Parthorum, Lybiae, Aegypti, Babyloniae, Bythiniae, Phrygiae, Cretae et alios multos; sed certe nescio videre quomodo iste somniaverit ista tam vana nulli credenda prudenti. Quis enim sciens historiam ignorat, quod tempore Arturi iam Roma erat in magna declinatione? cum iam per multa saecula romanum imperium translatum esset in Graeciam, per Constantinum, et iam Roma saepe capta erat a gothis et barbaris; et quomodo reges Parthorum, Medorum et Babyloniae erant cum Lucio consule romano, qui non fuerant subiecti romano imperio, quando Roma fuerat in summo culmine potentiae suae? Sed procedo ulterius in historia: Arturo iam elato parabatur ruina; nam dum processurus in Italiam iam appropinquaret ad alpes, Mordretus filius eius ex concubina, cui Arturus commiserat gubernationem regni, juvenis audax ad omne facinus, iam diu captus cupiditate regnandi, captata occasione fortunae, coepit solicitare animos omnium ad se muneribus et promissis, convocare amicos, conducere stipendiarios, munire urbes, denegare patri necessaria, et patrem mortuum literis fictis praedicare; et quod cuncta eius mala excedit, reginam Gavinaram sibi calcato pudore in coniugem copulavit, quae erat pulcerrima mulierum anglicarum. Sic igitur Mordretus contraxit innumerabilem exercitum tam christianorum, quam paganorum. Arturus autem cum haec nuntiata essent sibi, arma quae paraverat contra hostes coactus est retorquere contra filium; et magnis copiis perveniens ad litora rutupina, habuit filium obvium, quem post acerrimum proelium vertit in fugam, et proditor intravit Vintoniam vel Gratoniam. Arturus autem, quia perdiderat tot millia suorum, acriori ira accensus invasit civitatem et nequissimum ribaldum obsedit. Mordretus vero obstinatae perfidiae, exhortatis suis magnis promissionibus, volens potius vincere vel mori, quam turpiter fugere, venit in proelium contra patrem; et Arturus animans suos, ut cum ira et indignatione pugnarent contra viles latrones commisit proelium miserabile, in quo magna caedes hinc inde facta est cum magno furore, ita quod quasi omnes egregii milites Arturi perierunt. Arturus igitur videns casum suorum, et Mordretum quasi renovatis viribus discurrentem, et sua virtute victoriam quaerentem, accepta lancea, abiecta affectione paterna, toto impetu recentis equi irruit in Mordretum, et eius miserum pectus tota hasta transfodit, nec impune; nam juvenis crudelis parricida lethali vulnere incitatus, contractis totis viribus in unum, patris capiti tam durum vulnus inflixit cum gladio, quod non defendente galea pervenit ad cerebrum. Rex vero transportatus equo, cum lanceam retraheret de corpore moribundi, ita ampliatum est vulnus, ut dicitur, quod sol, qui tunc erat in occasu, illud suis radiis penetravit. Et sic Mordretus cadens, finem fecit infelici vitae et insanae temeritati. Ex dictis igitur clare patet, quare autor hic nominaverit istum innominabilem proditorem, et quare descripserit eum ab isto mirabili vulnere, quod sibi pater Arturus suprema in morte donavit, licet receperit reciprocum ab eo. Arturus demum sentiens finem suum statim mandavit se transferri in insulam Navallonis et ibi moriens tradidit coronam regni Constantino cognato suo, vel ut alii dicunt, nepoti, anno ab Incarnatione Domini quingentesimo quadragesimo secundo. Et sic tanta gloria Arturi infeliciter versata est in confusionem opera Mordreti mordentissimi serpentis. Nunc ad literam veniendo dicit iste spiritus: {non quella}, idest, non invenies illam umbram magis dignam figi in geladicium, {a cui fu rotto il petto, e l'ombra}, quia corpus Mordreti oppositum soli ante vulnus faciebat umbram per totum corpus, sed post vulnus amplissimum, radii libere transibant, nec faciebant umbram in parte illa, {con esso un colpo}, scilicet lanceae, {per la man d'Artù}: Arturus iste dicitur expectari ab anglicis, sive quia mors eius de industria celata fuit a Constantino successore, sive quia in tanta perturbatione rerum, Arturus paucis consciis mortuus est, et sine ullo apparatu sepultus, ex quo inclytum regem vanum vulgus tamquam venturum semper expectat. + +{De gli altri.} Hic Virgilius nominat alios duos qui prodiderunt principem romanum, scilicet Brutum et Cassium, qui prodiderunt Julium Caesarem. Et ad intelligentiam claram istius litterae est sciendum, quod M. Brutus et Caius Cassius post mortem Julii Caesaris fugientes a Roma occupaverunt provincias sibi datas ab ipso Caesare, scilicet Syriam et Macedoniam. Augustus autem, victo Antonio apud Mutinam, fecit deinde foedus secum, ut posset cum illo mortem Caesaris vindicare. Contractis ergo viribus utrorumque exercituum in Thessalia, quae destinata erat bellis civilibus romanorum, pugnatum fuit cum tanto fervore quod aliquandiu neutra partium victrix vel victa videbatur; sed fortuna favens Augusto, tandem dedit illi victoriam duplici errore. Nam Cassius contra Antonium ardenter pugnans cum compulisset ipsum retrocedere, visus est videre Julium Caesarem obvium facientem impetum in eum. Credo ego quod timor animi finxit sibi talem imaginem; quo monstro perterritus refugit: et cum iam sui invasissent castra Augusti, et lectum mucronibus perforassent, quia credebant illum infirmum ibi esse, qui tamen erat in proelio, Cassius, cuius castra similiter capta fuerant, videns suos reverti, credens illos fugere, fugit in montem proximum; sed pulvis, strepitus et nox vicina non permiserunt sibi sentire rem. Unde cum explorator ad hoc missus tardaret reverti, Cassius proprio gladio se transfixit, et sic poenam parricidii dignam luit, suis adhuc pro parte vincentibus. Brutus autem, cum perdidisset animum ex morte Cassii, fugiens, omni spe perdita, precibus obtinuit ut a Stratone socio suo interficeretur, cuius corpus Antonius fecit cum suo pallio honorifice cremari. Augustus autem, ut dicit Svetonius in secundo, non temperavit prosperitatem victoriae, sed misit caput Bruti Romam, ut subfigeretur statuae Julii Caesaris, et in omnes nobiles adversarios crudeliter se habuit factis et verbis. Unde uni petenti sepulturam, indignabundus respondit, quod hanc curam avibus relinquebat. Ideo vide qualiter autor ultra vindictam temporalem det eis poenam aeternalem. Sed ulterius ad cognoscendum culpam eorum est sciendum, quod, sicut scribit Svetonius in primo, coniuratum est a sexaginta senatoribus, cuius coniurationis tres fuerunt autores principales, scilicet Marcus Brutus, Decimus Brutus et Gaius Cassius: Caesar occisus fuit in curia pompeiana, quae est in latere montis Tarpeii. Quidam Tullius Cimber primo cepit eum per togam et utraque spatula, Cassius vulneravit eum infra gulam. Sed Caesar subito extorto pugione de manu eius transfixit illi brachium, et volens sic insurgere, alio vulnere retardatus est, quod medici dixerunt esse mortale. Tunc Caesar videns se peti undique ferro, et se solum inermem sine auxilio aliquo, collegit vires animae in unum ne diceret vel ageret aliquid turpe in ultimo, et velavit sibi caput cum toga manu dextra, cum sinistra vero extendit sinum vestimenti ad inferiores partes corporis, ut honestius caderet; et sic victor omnium viginti tribus vulneribus victus est, et quod peius morte fuisset, decreverunt jactare corpus in Tiberim, bona publicare, et acta rescindere; sed exterriti magnitudine facinoris et timore M. Antonii, qui tunc erat consul, et Lepidi qui erat magister equitum ipsius Caesaris dictatoris, destiterunt, et fuga salutem petierunt. Caesar magnificentissime cum omni pompa crematus est et sepultus in campo Martio; nam eius cineres repositi sunt in columna lapidis Numidici altitudinis viginti pedum, in qua scriptum est: parenti patriae. Ad quam sacrificare, vovere, jurare per Caesarem diu observatum est, et relatus est in numerum deorum, non solum autoritate principum, sed etiam opinione populari, sicut factum fuerat de Romulo primo conditore urbis. Et quod miraculosum videtur nullus interfectorum supervixit ultra triennium, et nullus mortuus est morte naturali; sed omnes diversis casibus perierunt; alii naufragio, alii bello, quidam eo ipso pugione quo vulneraverant Caesarem semetipsos occiderunt: sic adeo mors illa indignissima visa est displicuisse Deo et hominibus. Nunc ad literam dicit Virgilius: {de gli altri duo c'hanno il capo di sotto}, per contrarium Judae habent pedes et crura in ore Luciferi, et caput pendens inferius, {quel che pende dal nero ceffo}, idest, ab ore nigro sinistro Luciferi, {èe Bruto}. Et hic nota quod Dantes de industria non expressit de quo Bruto potius intelligeret, ut relinqueret lectori locum inquirendi; tamen mihi videtur quod debeat intelligi potius de Decimo Bruto, quia fuit ingratior; nam semper fuerat cum Caesare, et in bellis civilibus et gallicis, et Massiliam oppresserat pro eo; unde Svetonius ad arguendam malignam ingratitudinem proditorum scribit, quod multi, ex illis qui occiderunt eum erant nominati tutores filii sui, si aliquis nasceretur. Aliqui etiam erant substituti, sicut Decimus Brutus in testamento quod fecerat paucis mensibus ante mortem. Videtur etiam posse intelligi de M. Bruto, qui licet fuisset semper infestus Caesari et gener Catonis, tamen clementissimus princeps, qui omnibus ignoverat, numquam solitus ulcisci, non merebatur mortem a Bruto, qui venia donatus et provincia sublimatus aut debebat beneficia recusare, aut esse amicus eius; et ipse fuit principalis in ista coniuratione. Fuit enim vir magni animi et ingenii literati, quem Tullius summe commendat in libro Philippicarum, tamquam autorem libertatis, et Lucanus saepe hoc confirmat. Unde autor dicit: {Vedi come si torce e non fa motto}; in signum viri fortis qui nescit conqueri. + +Et specificat alium ab habitu corporis, dicens: {e l'altro}, scilicet pendens ab ore dextro, {è Cassio}, intellige de Gaio Cassio; nam fuit alius Cassius in ista coniuratione, scilicet Cassius Parmensis; et dicit: {che par sì membruto}, quia corpore magnus. Nota etiam quod Caesar visus dignissimus tali morte; quia qui totam terram civilis sanguinis fusione resperserat, suo sanguine totam curiam debuit inundare, etiam quia talem mortem videbatur optare; nam paulo ante mortem eius orta quaestione in coena quod esset optimum genus mortis, ipse mortem subitam et inexpectatam praetulerat; et in quodam sermone saepe erat solitus dicere se satis diu vixisse vel naturae vel gloriae. Demum percursis generaliter omnibus poenis inferni, debes notare, lector, totum ordinem et dispositionem istius civitatis. Considera ergo quod sicut imperator, rex vel dominus stat in medio civitatis, ita Lucifer stat in centro istius civitatis; et sicut apud regem stant nobiles et magnates, qui sunt sibi magis familiares et amici, ita de prope Luciferum stant isti proditores sub umbra alarum eius; et sicut circa palatium, ad portas et in platea stant custodes, ita hic in circuitu circa lacum stant gigantes magni et fortes, tamquam satellites et stipatores deputati ad custodiam tanti regis, per quorum manus omnes transeunt ad curiam eius. Et sicut postea in tota terra per diversos vicos et contratas stant cives, mercatores et artistae, ita in tota ista civitate sunt fraudulenti et violenti per diversas bulgias et circulos; quia in omni contrata inveniuntur diversae fraudes mercatorum et artistarum, et ita diversae violentiae divitum et nobilium, qui nituntur suppeditare alios quantum possunt; et sicut in suburbiis civitatis stant rustici, viles et incogniti, ita hic extra civitatem fortem et muratam stant incontinentes; et sicut communiter extra civitatem est flumen per quod transitur ad civitatem, ita hic est Acheron magnus fluvius per quem transitur ad istam civitatem maximam omnium, quae continet in se magnam partem civium omnium civitatum mundi. Et sicut longe a civitate stant strenui et bellatores in campis qui gerunt bella, et philosophi et heremitae qui speculantur in solitudine; ita hic in campo herboso et amoeno stant viri illustres, philosophi et poetae separati ab omni turba confusa aliorum gloriosi; sicut haec omnia singula patent in tractatu istius libri primi qui dicitur Infernus. + +{Com'io.} Nunc poeta, ostensa amoenitate aeris et pulcritudine coeli, describit venerabilem senem custodem loci. Hic autem erat Cato Uticensis. Et quia hic videtur error satis enormis, rogo te, lector, ut vires animi parum colligas ad considerandum quid poeta noster intendat sub ista mirabili nova fictione, quae videtur sapere haeresim; nimis enim videtur absurdum quod ponat Catonem custodem purgatorii, quem debuisset ponere in inferno, tum quia fuit paganus infidelis, tum quia interfecit se ipsum; unde debebat melius reponi inter violentos contra se ipsos. Ad hoc dicunt aliqui quod poeta propter mirabilem virtutem Catonis imaginatur quod Deus inspiraverit sibi veram cognitionem fidei; sed istud nihil valet, *quia ubi te invenero, ibi te judicabo*. Licet enim possibile sit quod suspendens se laqueo habeat contritionem et salvetur, tamen non possumus nec debemus judicare nisi de damnatione eius. Ideo si poeta habebat respectum ad excellentiam virtutis Catonis, sufficiebat ponere ipsum inter viros illustres cum Socrate, Seneca, et aliis magnis viris, quos ponit sine poena in loco luminoso et herboso. Alii dicunt, et communiter omnes, quod Cato hic ponitur pro honestate; nec istud valet, quia Augustinus primo de Civitate Dei circa principium, ubi egregie disputat contra istum Catonem quia se occidit, dicit: *non honestas turpia praecavens, sed infirmitas adversa non substinens*. Praeterea honestas figuratur potius in Martia uxore Catonis, ut dicetur paulo infra. Sed omissis ambagibus pro vera intelligentia huius passus debes memorare, quod poeta noster ut plurimum loquitur de purgatorio morali. Quod ut clare pateat est notandum: M. Cicero in epistolis quas scribit Q. Ciceroni fratri suo, qui, parvi corporis, sed magni animi fuit, legatus Julii Caesaris in Gallia, ut patet apud Julium Celsum, cum fecisset illi multas persuasiones ad virtutem, concludit quod frater faciet hoc faciliter si putaverit ipsum Tullium esse praesentem omnibus rebus quas dicet et faciet. Ecce qualiter Tullius proponit se ipsum fratri suo in exemplum virtutis. Seneca autem scribens Lucilio amico suo optimo noluit proponere se in exemplum illi, quia non fuit ita cupidus gloriae; sed suadet ut ipse fingat sibi praesentiam alicuius clarioris viri, cuius autoritate se custodiat, sicut Catonis, Scipionis, aut Laelii, qui fuit amicus perfectissimus Scipionis. Et addit quod si Cato videtur sibi nimis rigidus, quod eligat Laelium virum remissiorem, vel alium, cuius vita et ordo placuerit sibi. Sic ergo Seneca reliquit nobis libertatem eligendi quem volumus, dummodo eligamus illum cuius vita sit nobis nota. Ad propositum ergo Dantes ingressurus viam virtutis moralis sequitur consilium Senecae, et eligit Catonem rigidum, quia ipse etiam multum fuit rigidus et durus; similiter multi eligunt sibi ipsum Senecam sicut ego mihi elegi ipsum Dantem. Nec mireris, lector, si sic moraliter dixi istum passum fore intelligendum, quia etiam Virgilius non habet hic locum, nisi loquamur de purgatorio morali, quia non novit purgatorium essentiale, neque in vita cum fuerit paganus, neque post mortem cum sit damnatus. His notatis, vide qualiter poeta noster cum consilio Senecae moralis fingit sibi praesentiam Catonis, qui dirigit ipsum ad viam virtutis altissimae; et sicut dixi de virtutibus, ita intellige de scientiis, quia Tullius conatur imitari Platonem, Virgilius Homerum, Statius Virgilium. Nunc descende ad literam quam ordina sic: ego Dantes, {vidi presso di me un vecchio}, scilicet Catonem Uticensem, quia erat senex aetate, quia diu vixit, et sapientia multa, {solo}, sine socio, quia non indigebat duce, sicut poeta noster qui erat sociatus Virgilio, vel, {solo}, idest, solitario, quia solitudo est maxime amica viris sapientibus et virtuosis; et dicit: {degno di tanta riverenza in vista}, idest in apparentia. Erat autem Cato summe reverendus ratione aetatis, quia senex; natione, quia romanus; dignitate, quia senator urbis, et functus multis magistratibus; claritate sapientiae et virtutis, quae reddebant eum venerabilem etiam hostibus, {che più non dee al padre alcun figliuolo}. Et hic nota bene quod parentes sunt honorandi a filiis post deos, ut dicit philosophus: sed si parentibus qui dederunt nobis corpora debemus omnia, et si datoribus beneficiorum debemus multa; quanto magis de nobis sunt bene meriti praeceptores et magistri qui formaverunt animos nostros? Primi enim dederunt nobis donum corruptibile et caducum; alii vero donum immortale. Et hunc senem vidi, {com'io dal loro sguardo fui partito}, idest, statim cum removi oculos meos ab inspectione illarum quatuor stellarum, {un poco me volgendo a l'altro polo}, scilicet ad nostrum articum; et non intelligas quod viderit ipsum, quia, ut iam dictum est, non poterat simul videre utrumque polum; nec autor dicit se vidisse ipsum polum, imo dicit contrarium, quia dicit: {là onde il carro}, idest, constellatio circa polum nostrum, quae dicitur ursa maior, {già era sparito}; per quod dat intelligi quod iam transiverat ad aliud hemisperium ubi non apparebat polus noster, qui tamen bene apparebat in nostro hemisperio superiori antequam transitum faceret ad illud hemisperium. Nec exponas, sicut aliqui falso exponunt, quod autor velit dicere quod iam fiebat dies, quia tunc plaustrum disparet nobis quantum ad visum nostrum; sed totum contrarium erat, quia dies fiebat in illo hemisperio inferiori, in nostro vero fiebat nox, et incipiebat plaustrum videri a nobis. + +{Lunga la barba.} Hic poeta describit istum venerabilem senem ab habitu corporis et animi, scilicet a virtutibus. Sed antequam veniam ad expositionem literae, primo est curiose insistendum ad tollendum unam dubitationem, quae omnes intelligentes adducit in magnam admirationem, scilicet quare poeta noster non potius inducit hic Catonem superiorem, qui fuit optimus morum censor, et correxit in urbe mirabiliter malos mores, et habuit ingenium divinum, versatile ad omnia? et ut videas clare quod non immerito mirantur de hoc, est consideratione dignissimum quod multi fuerunt Catones, puta septem de eodem sanguine, sicut patet per A. Gellium libro Noctium Atticarum, ubi tractat de genealogia Catonum, quorum primus et ultimus fuerunt viri praestantissimi, scilicet Cato Censorius et Uticensis. Cato prior oriundus de Tusculo civitate, proavus istius Catonis Uticensis, primus venit Romam. Ergo M. Porcius Cato, a quo Portia familia originem habuit, videtur superior Catone posteriore non solum aetate, sed virtute et probitate multiplici. Nam primo quidem promeruit cognomen singulare sapientiae, in qua non videtur habere parem, de naturali sapientia intellige; et non solum magnam sapientiam, sed etiam magnam scientiam literarum; nec solum literis latinis, sed etiam graecis operam dedit, cum tamen latinas iam senior didicisset. Scripsit librum de originibus, opus famosum, et librum de agricultura; fuit enim optimus agricola sui temporis. Ultra scientiam magnam habuit maiorem eloquentiam quam aliquis suus contemporaneus, quia latina eloquentia nondum pervenerat ad summum culmen, quod postea fecit sub Cicerone, ut testatur Seneca libro Declamationum. Ideo fuit eloquentissimus orator suo tempore; nam scripsit orationes innumerabiles. Sicut enim scribit Titus Livius, quadraginta quatuor vicibus pro se causam dixit; nec unquam senectute coactus ut vellet defendi per alium, et semper sententiis absolutus fuit, quod erat signum magnae severitatis et innocentiae. Fuit enim clarissimus prudentia in consulendo rei publicae, et virtute bellica. Ipse consul creatus profectus in Hispaniam, magna proelia gessit cum magna industria et audacia; sed cum non posset continere gentem ferocem a rebellione, ablatis armis quibus semper assueverant et sine quibus vivere nesciebant, ut tolleret illis omnem causam et materiam rebellandi, misit singulis civitatibus literas cum mandato, ut statim visis praesentibus singulae prosternerent muros et moenia sua. Unaquaeque credens sibi soli praecipi paruit mandatis; multae tamen rebelliones continuo fiebant, sed rigidissimus dux omnem asperitatem vincebat in nullum severior quam in se ipsum, laboris, vigiliae, famis, somni, patientior in se quam in aliis, nihil habens in exercitu suo praecipuum nisi curas et nomen imperii. Nam dum iret in Hispaniam consul populi romani usus est eodem vino et cibo quo remiges, contentus ministerio trium servorum. Pro certo hic vir fuit insignis et in omni re mirabilis; nam cum quidam essent apti ad scientiam juris civilis, quae tunc erat in praetio maximo; alii ad scientiam rei militaris, iste pariter ad omnia promptus erat; si literis operam daret, crederes illum natum ad literas; si armis ad arma; et breviter quicquid agere attentasset, id suum artificium judicasses. Unde non erat facile judicare cui rei esset aptior, cui arti esset habilior; nam, ut utar verbo Plinii VII Naturalis Historiae, fuit optimus orator, optimus senator, optimus imperator. Orator, inquam, elegantissimus, senator gravissimus, imperator victoriosissimus. Nam in juventute multis claris pugnis ornatus, postquam ad aetatem et dignitatem venit, laude muliplici extitit honestatus, nulli hominum secundus, in omni re quam aggrediebatur modestissimus, in advocatione acerrimus, nulli cedens, imo tanto durior, quanto ille contra quem orabat, erat maior, saepe accusans nobiles, saepe accusatus ab illis, sed semper absolutus; nec unquam victus labore et periculo, aut territus; securus semper et indefessus ad omnia, ita ut videretur ferreus animo et corpore; nam numquam aliquam partem vitae tranquillam duxit, quia numquam a rei publicae ministratione cessabat, nec ullam partem vitae ab invidia aemulorum tutam egit. Ideo octuagesimo sexto anno accusatus de crimine capitali, cum haberet paratos juvenes oratores qui possent adiuvare et defendere innocentiam et aetatem tanti viri, nullius auxilium voluit; quod adstantibus miraculum visum est, quia nullus potuit notare vocem trementem, aut memoriam vacillantem senio ex aliqua parte. Demum anno nonagesimo opposuit se Sergio Galbae oratori facundissimo accusanti Hispanos, et quos juvenis vicerat ense et consilio, senex lingua et oratione defendit, et ipsum Galbam fecit de accusatore reum, et protraxit ad judicium populi. Ipse vero de victoriis Hispaniae justissime triumphavit. Ipse deinde fuit legatus Actilii Glabrionis, consul secundum Titum Livium, et secundum Tullium tribunus militaris, et militans sub eo fuit magna pars magnae victoriae quam ille habuit de Antiocho potentissimo rege Syriae ad montes Thermopylarum in Graecia. Et non multo post contra voluntatem nobilium, qui hunc virum oderant et timebant, factus censor cum L. Valerio Flacco quem ipse voluit collegam egit severissimam censuram, multos notatos infamia expulit de Senatu, praecipue L. Quintum Flaminium fratrem Titi Flaminii magni ducis, qui vicerat Philippum regem Macedoniae, quia ille Lucius Placentiae fecerat decapitari hominem in convivio quamvis reum mortis ad instantiam unius suae meretriculae, quae dicebat numquam vidisse hominem decollari; mores novos et corruptos extirpavit et antiquos reformavit: et ut concludam cito, talis fuit ista censura, quod cum prius et postea multi fuerint censores viri illustres, Cato solus meruit cognomen censoris, et vocatus est Cato Censorius. De Catone superiore satis dictum est: de posteriore dicta sunt mirabilia Inferni capitulo XIIII. Hic enim Cato habuit corpus infatigabile et animum invincibilem, qui fortiter et patienter portavit in arena Africae omnia intolerabilia incommoda, pericula, damna, sicut violentiam venti austrini, excessum caloris, inopiam aquarum, errorem viarum, multum timens omnibus suis, sibi vero nihil. Sed omnia haec mala erant laevissima nisi invenisset diversa genera serpentum pestilentium, infligentium varia genera mortium inaudita, sicut plene scriptum est Inferni capitulo XXIIII et XXV, et tamen inter tot pestes et mortes suorum numquam hic Cato visus est fractus aut negligens; imo virtus Catonis similis erat virtuti nutritivae quae numquam quiescit, imo caeteris quiescentibus ipsa vigilat, et magis laborat digerendo cibum et ministrando omnibus membris alimentum. Ideo Cato iste merentius triumphasset de arena Africae, quam alter Cato pro Hispania subiugata. Multa sparsim scripta sunt apud diversos autores de laudibus huius Catonis, quas omnes, ut claudam uno verbo, dicit Tullius uno verbo de eo quod nemo melior natus est, nemo pietate praestantior. Valerius vero dicit, quod qui unum bonum ac sapientem nominare voluerit, sub Catonis nomine diffiniat. Nota tamen quod Cato primus tantum laudatus fuit valde adversus Africano superiori duci clarissimo, sub quo quaestor militaverat tempore secundi belli punici, et fuit causa quia ille recederet de Roma; fuit etiam autor quod Carthago everteretur contra Scipionem Nasicam virum optimum; unde ex sententia Catonis, ipso iam mortuo, Carthago deleta est, quae erat tamquam eos semper acuens romanam virtutem. Fuit enim iste Cato prior semper magnus stimulus nobilium, et habuit linguam amarissimam nimis. Cato vero Uticensis fuit inimicissimus Caesaris; ideo cum Cicero fecisset librum de laudibus Catonum, Caesar fecit librum in contrarium quem vocavit Anticatones. His ergo bene libratis potes faciliter perpendere, lector, quod isti duo Catones, diverso licet tempore, fuerunt duo lumina clarissima romanae virtutis; sed licet Cato Censorius in multis videatur excedere pronepotem suum, quia fuit excellens in literis, armis et in artibus urbanis et rusticis, tamen poeta noster potius elegit sibi istum secundum quam primum, quia magis faciebat ad suum propositum; quia iste Cato fuit maxime centrum quatuor virtutum moralium, quas finxit iam apparuisse sibi in isto principio tendenti ad purgatorium, et fuit acerrimus defensor libertatis, quam solam poeta nunc ibat quaerendo. Nunc est tempus redeundi ad literam. Igitur poeta describit istum Catonem prius ab eius canitie veneranda, dicens: et ille senex {portava la barba lunga e mista di pel bianco}, idest, canam, {ai suoi capegli somigliante}, idest, barbam similem suis capillis canis: est tamen idem effectus; in canis enim est prudentia. Et hic nota quod hoc est acceptum a Lucano, qui scribit in secundo, quod quando orta sunt bella civilia inter Caesarem et Pompeium, Cato permisit sibi crescere barbam et capillos in signum doloris, tamquam pater amantissimus patriae; unde dicit: *Urbi pater est, urbique maritus, in commune bonus* etc., et dicit: {di quai}, scilicet capillis, {doppia lista cadeva al petto}, scilicet per utrumque humerum; et moraliter loquendo potest intelligi de virtute et sapientia quae dependebant ab illo sacrosancto capite. + +{Or ti piaccia.} Nunc Virgilius facit suam petitionem principaliter intentam Catoni, et adiurat ipsum per causam acceptabilem quae inducit eum ut dignetur admittere ipsum, qui summo studio quaerit libertatem exemplo ipsius Catonis. Sed ad intelligendam istam literam nobilem et subtilem, volo te apertius multa pulcra notare. Et primo quidem quod felix genus romanorum pro magna parte gessit magnalia libertatis amore. Unde Augustinus de Civitate Dei: *Haec fuerunt praecipue illa duo, quae compulerunt romanos ad gesta miranda, scilicet defensio libertatis et cupiditas gloriae*; quia enim gloriosum videbatur eis dominari atque imperare; inglorium vero famulari atque servire, primo studuerunt eorum patriam fore liberam, deinde dominam. Nonne Brutus primus autor romanae libertatis amorem illius praetulit amori filiorum, quos sub oculis suis magno animo fecit occidi, quia reges a se expulsos reducere conabantur? et ipse fortiter pugnans in campo filium regis amore vindictae hasta transfixit, ab eo pariter transfixus? Nonne Virginius recuperator libertatis oppressae Virginiam virginem filiam propriam manu sua et alieno gladio libere occidit? Notandum etiam quod aliqui sunt liberi et servi a natura, aliqui a fortuna, ut probat philosophus libro Politicorum: naturaliter enim sapientes et qui vigent intellectu dominantur, et insipientes et carentes ratione serviunt. Alii vero servi et liberi a fortuna, sicut capti in bello efficiuntur servi capientium, et victores liberi imponunt leges victis de jure gentium, aut praetio vendunt. Et quid populus liber poterat dare maius libertate? Unde Titus Flaminius consul romanus, de quo facta est mentio paulo supra, liberata Graecia de manibus Philippi regis Macedoniae, oratione magnifica exhortatus est graecos ad libertatem, et gratis donavit libertatem omnibus civitatibus Graeciae; ideo ad sonum tam jocundae vocis, tam laetus et altus clamor factus est, ut aves de coelo cecidisse dicantur: quoniam nullum maius bonum, nullum dulcius dare poterat. Naturale enim est omni homini allici libertatis amore; ideo bene Cato liber homo natus in libera civitate merito oderat Caesarem, qui libertatem quingentorum annorum abstulerat de Roma. Notandum etiam, quod vera libertas nunquam inventa est, et nusquam nec apud romanos, nec apud graecos, et multo minus apud alios populos, tamen romanus fuit liberior cunctis et diutius; et omnis populus, quando habet abutitur libertate. Unde Titus Livius: Haec natura multitudinis est, aut humiliter servit, aut superbe dominatur; libertatem autem quae media est, neque spernere temperate, nec habere sciunt. Vera tamen libertas est libertas animi, qui est liber a vitiis, et hanc sibi quisque potest dare quantumcumque sit in servitute vel captivitate alterius positus, et hanc nullus potest eripere habenti. Hanc non eripuit Dionysius tyrannus sapienti Platoni. Hanc libertatem quaerebat hic nobilis poeta Dantes. Et ut cito veniam ad propositum, Virgilius videtur sic arguere: si Cato philosophus paganus toleravit omnia incommoda discrimina adversa, et etiam sponte se occidit pro libertate temporali defendenda, quia, ut ait Valerius, neque libertas vixit post Catonem, quanto melius poeta christianus pro acquirenda libertate aeterna, debet alto animo tolerare omnes labores, et aspera, et si expediat mortem, ut liber evadat a servitute hostium, scilicet vitiorum, quae tam diu obsederant illam nobilem animam in carcere corporis? Nunc ad literam: dicit Virgilius Catoni de Dante: {Libertà va cercando ch'è sì cara}, quam quidam gloriosae mortis praetio emerunt, sicut scribit Augustinus de Civitate Dei de Theobrotto philosopho, qui lecto libro Platonis de immortalitate animae praecipitavit se de alto muro, ut ad vitam aeternam ex hac vita mortali miseriae transmigraret. Simile fecit Cato; unde adducit ipsum in exemplum, dicens: {come fa chi per lei vita rifiuta}, sicut tu Cato fecisti. + +Et continuo Casella assignat causam sui dicti, dicens: {che di giusto voler lo suo si face}; construe sic: {che lo suo}, supple, velle, {si face di giusto voler}, idest, quia voluntas Angeli fit ex voluntate divina, quae est semper justa, quasi dicat: Angelus nemini potest facere iniuriam cum sit minister divinae voluntatis justae. Et hic nota bene, lector, quod sicut dicit Calcidius comentator super Thimaeum Platonis, ut Deus juxta Angelum, sic Angelus juxta hominem. Angeli enim sunt nobis usui nuntiantes Deo nostras preces et hominibus Dei voluntatem intimantes, et illi nostram indigentiam, certe ad nos divinum auxilium deferentes; quam ob causam vocati sunt Angeli ob assiduum officium nuntiandi. Huius beneficii testis est universa Graecia et tota Italia; nam natura generis humani nimis infirma indiget auxilio melioris et perfectioris naturae: quam ob rem creator omnium et conservator Deus volens genus humanum esse, praefecit eis Angelos, per quos recte regerentur: et isti quidem ministri Dei protectores nostri sunt contra adversam potestatem, de quibus ait Plato, quod sunt quadam admirabili prudentia, memoria vel docilitate, quia omnia sciant, et cogitationes hominum introspiciant, et bonis quidem eximie delectentur, improbos oderint, nec visibiles, nec sensibiles. + +{Vespero.} Hic Virgilius solvit dubitationem Dantis assignans causam huius rei; et dicit breviter quod hoc accidit, quia non habet carnem secum, quam reliquit sepultam in hemisperio superiori; et anima separata est substantia simplex, incorporea, spiritualis, nullam habens densitatem per quam possit impedire penetrationem radiorum. Tangit autem locum suae sepulturae, dicens: {Vespero è già colà}, idest, iam est sero in Italia, quia, ut dictum est clare in capitulo praecedenti, iam erat facta lux ubique in illo hemisperio inferiori, ubi erant isti; ergo tenebra noctis facta erat in nostro superiori, ubi jacet corpus Virgilii, ideo dicit: {dov'è sepolto lo corpo}, scilicet meum, {dentro al qual io facev'ombra}, scilicet, cum anima mea erat coniuncta corpori in vita: et declarat in speciali locum et modum sepulturae. Et hic nota, lector, quod sicut poeta noster fecit in inferno Virgilium describere patriam in qua natus est, scilicet Mantuam in honorem et laudem Virgilii, quia Mantua est nobilissima civitas; ita nunc in purgatorio fingit Virgilium tangere patriam, qua maxime delectatus est in vita, et apud quam sepultus est, scilicet Neapolim. Est enim Neapolis civitas litorea nobilissima, non dicta ab Enea sicut dicit vulgus, imo potius ab hostibus troianorum, scilicet a graecis. Est enim graeca civitas, quae olim vocata est Parthenope a virgine conditrice, civitas olim dilecta Virgilio, cuius ipse meminit in fine libri Georgicorum, ubi dicit: *Illo Virgilium me tempore dulcis alebat, Parthenope*. Ab una parte Neapolis non longe a Puteolis est mons Phalernus celebratus carminibus poetarum propter praerogativam vini, et inter Phalernum et mare est quidam mons saxeus manibus hominum excavatus, quem vocant criptam neapolitanam, quem vulgus dicit a Virgilio magicis incantationibus perforatum, sicut et in caeteris quae miranda videntur visui, sicut etiam dicunt quod castellum Ovi factum est ab eodem Virgilio. Unde novissimus poeta Petrarcha scribit quod interrogatus semel a serenissimo rege Roberto quid de hoc sentiret, respondit ridenter, se nunquam legisse Virgilium fuisse marmorarium aut lapicidam; quod rex approbans ait: non vestigia magicae, sed ferri illic esse. Est ergo via publica arcta sed longissima per medium huius montis tenebrosa, et horribili nocte semper obscura, de qua etiam dicit vulgus aliud mirabile, scilicet quod inviolata est tempore belli, et nullis latrociniis attentata, cuius in epistolis ad Lucilium Seneca facit mentionem. In fine vero huius obscuri itineris, ubi primo incipit videri coelum in alto monte videtur sepulcrum Virgilii operis antiqui; et ex hoc forte nata est opinio quod Virgilius fuerit autor huius caveae. Virgilius enim peregre moriens, dum proficisceretur in Graeciam infirmatus in via inter extrema suspiria recordatus est suae Neapolis, et obtinuit reduci ad eam, ut quam vivus amaverat, defunctus incoleret. Ab alia parte Neapolis est alius mons olim dictus Vesuvius, hodie vero vulgo vocatur Summa: hic mons biceps, imperante Nerone, factus est ardens, et per multa saecula ignem emisit. Ad quod spectaculum olim accessit Plinius secundus veronensis gratia videndi et cognoscendi causas incendii, sed vento cinerem et favillam excitante oppressus est; sicque illud ardens ingenium vivum sepultum est in cineribus illis. Sic Neapolis ex una parte custodit Virgilium mantuanum, ex alia Plinium veronensem, virum multiplicis scientiae et floridae eloquentiae. Est autem iste mons mirabilis fructu multarum rerum, sed praecipue ubertate vini, quod graecum appellatur, quia illa pars Italiae olim a graecis possessa Magna Graecia vocabatur. Et nota quod tota illa regio, quae hodie dicitur Terra Laboris, fuit olim pars Campaniae et utraque appellatio ab urbe facta est a camporum fertilitate, et terrarum cultu, quoniam ager Campanus non solum pulcerrimus Italiae, sed etiam orbis terrarum, ut ait Livius. Hoc ideo diffusius tetigi, ut videas quod poeta digne fecerit memoriam de terra fertilissima, in qua jacent ossa fructiferi ingenii et alti eloquii in montibus fructiferis et altis apud Neapolim. + +{State.} Hic Virgilius facit suam suasionem circa naturale desiderium sciendi, et dat optimum consilium generale omnibus hominibus, ut debeant animum captivare in obsequium fidei, dicens: {state contenti, umana gente}, idest, o genus humanum, {al quia}, quasi dicat: sufficiat vobis credere quia sic est, et non quaerere propter quid est, in his de quibus a nobis non potest plene assignari ratio vel causa; debemus enim simpliciter confiteri quia talia sunt supernaturalia, nec de eis possumus habere notitiam nisi per revelationem. Ad quod nota quod secundum philosophum duplex cognitio, sive demonstratio habetur de re, scilicet propter quid et quia. Demonstratio propter quid est quando demonstratur et probatur effectus per causam quae fit a priori; demonstratio vero quia est quae fit a posteriori, scilicet quando demonstratur causa per effectum, sicut gratia exempli simile videmus in rebus naturalibus; magnes enim attrahit ad se ferrum, et non tamen attrahit aerem sibi viciniorem et leviorem; sed si adhibes adamantem, ut dicit Augustinus, desinit trahere et remittit. Hoc ego scio cognitione, quia scilicet ab effectu, quia ad oculum video, tamen nescio propter quid, quia ignoro causam; unde sapientes dixerunt quod magnes habet hoc a virtute specifica, ita possem dicere de multis. Modo ad propositum poeta noster fingit quod Virgilius, qui est sua ratio naturalis, hic sponte se subiicit fidei, et suadet aliis ut sint contenti credere quia sic est, et non quaeramus rationem, sicut fides dictat, quod Deus est trinus et unus, et quod est infinitae potentiae, et quod Christus est Deus et homo, et quod anima patitur ab igne corporeo: ergo si non vis errare, noli investigare, crede et manduca. Et confirmat Virgilius quod dixit duplici ratione, quarum prima videtur talis: si possibile esset per rationem humanam cognoscere divinitatem et ordinem illius in creaturis, certe hoc novissent primi parentes formati manu divina in natura integra et perfecta; sed si isti non potuerunt noscere omnia, quanto minus nos concepti in corruptione, nati in peccato inter tot errores? Dicit ergo: {chè}, idest, quia, {se possuto aveste veder tutto}, idest, scire et cognoscere omnia clare, {mestier non era parturir Maria}, quia si Deus voluisset hominem scire omnia, non praecepisset primis parentibus ne gustarent de ligno scientiae boni et mali, et si illi non gustassent, non esset damnatum genus humanum; et si genus humanum non esset damnatum, non oportebat Christum nasci et pati pro redemptione eius: ideo de primo ad ultimum si homo potuisset scire omnia non oportebat Mariam parere Christum. Scio tamen quod aliqui faciunt instantiam contra istam solutionem dicentes, quod etiamsi Adam non peccasset oportebat Christum nasci, quia fuerat aeternaliter praedestinatus. Et tunc litera exponetur sic: si potuissetis videre totum per rationes naturales, non oportebat Mariam parere Christum qui daret nobis fidem quae non quaerit rationes; sed quicquid dicatur credo quod prima expositio sit magis de intentione poetae, quia Thomas de Aquino, quem ipse satis sequitur in divinis, tenet quod si Adam non peccasset non oportebat Christum nasci; nam ubi non est plaga, non est opus medicina; sed unusquisque suo ingenio teneat quam opinionem vult. Unum tamen notandum videtur, quod non solum licet homini scire omnia, sed non licet scire pauca, ita ut vera videatur sententia dicentis: Latet omne verum, discurre per singulos sapientes rerum divinarum et humanarum, et invenies omnia erroribus plena. Augustinus et Hieronymus tanti doctores sacrae Scripturae, qui intendunt salutem animarum, quantum inter se aliquando discordant? medici qui intendunt salutem corporum, quomodo conveniunt? pete Avicennam et Averroim: legistae qui curant vitas et substantias hominum, quantum habent opiniones contrarias? decretistae quomodo invicem contradicunt? astrologi qualia mendacia dicunt? De caeteris taceam. + +{Orribil.} Nunc Manfredus ad confirmationem dicti sui, confitetur in genere peccata sua, ut ostendat infinitam misericordiam Dei. Unde dicit: {Orribil furon li peccati miei}. Ad sciendum plene horribilitatem peccatorum Manfredi in particulari, est memorandum quod Manfredus peccavit in patrem, fratrem, nepotem, et matrem ecclesiam. Solus enim praesens morti paternae, ut aliqui scribunt, praevenit horam, quod si verum fuit Federicus recepit a filio naturali, quod crudeliter fecerat in filium legitimum. Conradus autem audita morte patris descendit ex Alemannia in Italiam, et venit Veronam cum favore Eccirini: deinde transiens in regnum recuperavit Siciliam et omnia praeter Neapolim; quem Manfredus laete recepit, licet dolens animo, quia ipse volebat dominium. Conradus continuo obsedit Neapolim magnis viribus; qua tandem obtenta, omnes rebelles sibi amicos ecclesiae tam religiosos quam seculares contrivit. Ex quo si diutius supervixisset videbatur futurus persecutor ecclesiae non minus patre, avo et proavo; sed fatum sueviae stirpis trahebat illum. Nam cum regnasset duobus annis infirmatus est, et venenatus opera Manfredi per unum medicum in uno clysterio, ex quo remansit parvulus filius Conradinus in Alemannia natus ex filia ducis Pavariae cui pater, licet excommunicatus, reliquit ecclesiam tutricem, anno quarto post mortem Federici. Mortuo Conrado, Manfredus remansit gubernator regni, quo tempore Innocentius papa IV cum magno exercitu intravit regnum; sed non multo post mortuus est Neapoli et sepultus. Manfredus autem propter longam vacationem ecclesiae, quae duravit pluribus duobus annis sine pastore, occupavit omnia: et magnopere studuit contrahere et confirmare amicitias fidelium imperii in Tuscia et Lombardia. Et volens facere se regem conciliavit sibi animos baronum regni. Usus est ergo fraude honesta; nam convocatis magnatibus finxit se habuisse per literas, qualiter Conradus nepos infirmabatur ad mortem, de quorum consilio misit legatos in Germaniam ad explorandam veritatem. Legati igitur profecti in Germaniam, invenerunt quod mater Conradini sollicita de salute filii tenebat eum cum aliis pueris coetaneis in eodem habitu. Quae videns magna munera missa a Manfredo, timens ne filius biberet de eo poculo quo pater, subornavit alium loco pupilli; cui ambassiatores dederunt venenum in confectione quadam, ex quo puer mortuus est. Ipsi vero credentes vere interfecisse Conradinum, reversi Venetias fecerunt fieri galeae suae velum et caetera instrumenta nigra, et ipsi assumpserunt vestimenta nigra, et secundum ordinem datum retulerunt mortem pueri. Manfredus assumpta veste nigra post magnum planctum, cum favore amicorum et magno consensu totius multitudinis factus est rex in Sicilia apud Montem Realem, anno Christi millesimo ducentesimo quinquagesimo quinto. Post mortem Innocentii et longam vacationem electus est papa Alexander IV de Anagnia, qui sedit annis septem. Et videns Manfredum regni solio florentem absque autoritate apostolica excommunicavit eum contumacem; contra quem misit unum legatum, sed mortuo Alexandro creatus est Urbanus IV de civitate Turonensi in Francia, qui vir ignobilis genere, sed nobilis virtute animi, videns ecclesiam conculcatam viribus Manfredi quasi in tota Italia, qui posuerat exercitum saracenorum in patrimonio Petri, fecit praedicari crucem contra eos, quos repulit in Apuliam; et ut cito dicam, celebravit concilium, in quo proposuit, quomodo ecclesia erat subiugata a Manfredo, qui non degenerabat a maioribus suis, qui semper tribulaverant ecclesiam; ideo ad revocandam libertatem videbatur sibi mittere pro Carolo fratre boni Ludoici regis Franciae, de quo facta est mentio supra. Et demum multis dictis in commendationem Caroli cum magno assensu omnium, Carolus vocatus est contra Manfredum; qui veniens in Italiam tam faciliter, quam feliciter, habuit victoriam de Manfredo apud Beneventum; postea de Conradino, ut plene scripsi Inferni capitulo XXVIII. Ex dictis ergo vides si magna fuerunt peccata Manfredi; sed maior est misericordia Dei. Ideo ipse dicit: {ma la bontà infinita}, scilicet Deus, {ha sì gran braccia, che prende ciò che si rivolge a lei}, scilicet per poenitentiam, quia recipit etiam illos quibus ecclesia claudit gremium. + +Et tangit modum suae inspectionis, dicens, quod, ut vigoraret visum ad respiciendum melius solem, reflexit oculos ad terram; unde dicit: {gli occhi prima drizzai ai bassi liti}, idest, ad extremam ripam illius insulae planae et bassae, ubi sol primo oriebatur, ubi fuerat lotus rore et cinctus junco a Virgilio, quasi dicens tacite in mente sua: si non tantum me humiliassem, non essem iam tantum exaltatus; et ab inde oritur sol, idest, gratia Dei facientibus tale iter. Unde dicit: {poscia gli alzava al sole et ammirava}, quia videbat contrarium eius, quod erat solitus videre; et ecce, {che da sinistra n'eravam feriti}, scilicet ab ipso sole, et sic umbra erat proiecta in dextram. Unde nota quod si homo est conversus ad orientem in isto nostro hemisperio habitabili, sol ferit ipsum a dextra et jacit umbram a sinistra. In illo hemisperio inferiori facit contrarium; ideo nunc sol feriebat Dantem a sinistra et jacebat umbram in dextram, quia noster occidens est ibi oriens et e converso; et ita quando in nostro est nox, in illo est dies. Nota etiam quanta arte utitur hic poeta noster in ista fictione, quia tacite dat intelligi quod vir sapiens, qui nunquam vult perdere tempus, quando fessus cessat ab operatione virtutis, vacat scientiae meditando cum mente circa aliqua pulcra, sicut ipse nunc circa subtilia contra pigros et ignaros qui faciunt residentiam hic. + +{Et uno incominciò.} Ista est tertia pars generalis in qua poeta agit et tractat de uno spiritu moderno in speciali, qui procuravit sibi mortem sua temeritate. Et ad intelligentiam huius literae, quae est satis male intellecta apud extraneos, volo te scire, quod Azo III marchio estensis magis famatus fuit apud modernos quam Azo II vel I, non ratione maioris virtutis sed potentiae et magnificentiae: fuit enim dominus Ferrariae, Mutinae et Regii, et cognatus regis Roberti, coepit grave bellum contra civitates Parmae et Bononiae, quae tunc temporis erant florentes et potentes. Causa belli fertur fuisse, quod marchio quaerebat dominium Parmae, sperans per hoc faciliter occupare Bononiam; quapropter bononienses cum parmensibus fecerunt confederationem inter se, ut obviarent conatibus Azonis. Pars illorum de Sancto Vitali de Parma, quae favebat rebus Azonis, expulsa est cum episcopo, qui erat de domo illa; et marchio indignans conabatur reducere eam. Igitur anno Domini MCCXCV marchio convertens totum impetum belli supra Bononiam, invasit eam a duobus lateribus. Nam ex una parte colligavit se cum Maghinardo Pagano domino Faventiae, et aliis ghibellinis de Romandiola, scilicet cum Scarpetta de Ordelaffis de Forlivio, Ugucione de Fazola et Lambertatiis exulibus Bononiae. Maghinardus, contractis undique auxiliaribus cum subsidio equestri et pedestri Azonis, venit contra Imolam, quam tunc tenebant bononienses, numero quatuor millia: qui exiverunt obviam, ut impedirent transitum fluminis Santerni, quod tunc intumuerat valde, sicut est de more illius fluvii. Sed Maghinardus audax et intrepidus compresso impetu aquae, cum fortibus equis, sicut olim Caesar in transitu Rubiconis, transivit flumen, et bononienses convertit in fugam, et Imolam cepit, capta magna parte bononiensium. Ex altera parte marchio faciebat reaedificari unum castellum nomine Bazanum, quod ex antiquo pacto facto inter bononienses et mutinenses debebat stare destructum perpetuo. Sed bononienses, qui iverant ad impediendam aedificationem, audito sinistro rumore Imolae, reversi sunt. Et sic eodem die Imola perdita est, et Bazanum reaedificatum contra bononienses: unde dictum est: *Quam propriam norat, Imolam Bononia plorat: Azo Bazanum relevat quod marchio planum*. Igitur Azo lacessens et lacessitus bello, cum non videretur posse consequi victoriam speratam procuravit sibi magnos amicos. Et fecit magnam partem in Bononia et breviter eo res deducta est, quod qui regebant rem publicam Bononiae, coeperunt vocare rectores et officiales de parte ghibellina, quia guelphi erant favorabiles marchioni; sed postea in brevi fecit pacem primo cum parmensibus, deinde cum bononiensibus. Tempore igitur belli bononienses elegerunt in Potestatem eorum ad jura reddenda nobilem militem dominum Jacobum del Cassaro de civitate Fani. Qui vir temerarius, et qui non bene didicerat regulam juris: potentioribus pares esse non possumus; semper obloquebatur temere de dicto domino, semper vocans eum proditorem estensem, qui reliquerat ghibellinos Romandiolae. Marchio saepe audiens haec et indignans dixit: certe iste agaso Marchianus non impune feret imprudentiam suam asininam, sed castigabitur fuste ferreo. Dedit ergo operam, quod certi famuli idonei ad hoc persequerentur illum, quocumque pergeret, finito officio Bononiae. Cum autem ille iret de Venetiis Paduam in confinio territorii veneti et paduani, invasus a famulis qui latebant in insidiis, nesciens quo fugeret, ignarus viarum et locorum, trucidatus est, ut aperte tangitur in litera. Nunc ad literam; dicit poeta: {Et uno}, scilicet praedictorum spirituum, qui erat Jacobus del Cassero, {incominciò}, supple, dicere, captans benevolentiam: {ciascun si fida del beneficio tuo}, quod tu offers, {senza giurarlo}. Et hic nota, quod juramentum non debet fieri nisi urgente necessitate; nec tunc debet quis jurare per creaturam, sed per creatorem, quia juramentum est species latriae, idest, divini cultus. Cum enim homo jurat, invocat Deum in testem quod verum dicit; et in hoc praestat reverentiam Deo. Nota etiam quod simplex verbum in viro sapiente debet habere plus autoritatis quam sacramentum in viro vulgari. Et dicit: {pur che 'l voler non possa non recida}, vult dicere: dummodo impotentia non impediat voluntatem, quasi dicat: si habueris facultatem, sicut habes voluntatem. Et hic nota, quod tria secundum philosophum concurrunt ad executionem omnis effectus, scilicet, voluntas, scientia et potestas, sicut autor iam dixit Inferni capitulo XXXI. Potest enim quis habere voluntatem et potentiam, et tamen, quia non habebit scientiam, non habebit effectum; potentia enim ducit aptitudinem, et non actum, ut cum quis est actus natus ad doctrinam, quia potest discere mediante exercitio et studio; sed poeta hic, sicut et Boetius, capit potentiam perfecte, quae praesupponit scientiam; nam frustra est potentia quae non potest reduci ad actum, et frustra est calceamentum cuius non est calceatio, ut utrumque dicit philosophus. + +{Et io a lui.} Hic poeta ostendit, quomodo inquisiverit a Bonconte de eius sepultura, quae numquam fuit scita. Et ad declarationem istius literae, quae non est bene intellecta, est praesciendum, quod anno Domini MCCLXXXIX, florentini sociato Carolo II qui revertebatur Neapolim, veniens de Aragonia, ubi fuerat captivus, ut dicetur alibi, iverunt contra Aretium cum duce, quem dederat eis dictus Carolus, qui vocatus est Aymericus de Nerbona, vir probus et prudens in proelio, contractis undique viribus guelphorum de Senis, Luca, Pistorio, Vulterris, et etiam de Bononia. Et inter alios venit in subsidium florentinorum Maghinardus Paganus, vir peritus armorum, de quo dictum est paulo supra. Ex altera parte episcopus aretinus de Ubertinis, Boncomes de Montefeltro, et comes Guido Novellus, tunc Potestas Aretii, cum exercitu venerunt Bibenam, et fidentes viris valentibus, quia habebant secum duodecim electissimos, quos Palatinos vocabant, petiverunt pugnam cum florentinis, non timentes numerum hostium, qui erant duo millia equitum et duodecim millia peditum. Ipsi vero habebant solum octingentos equites et octo millia pedites. Ex quo Aymericus de Nerbona fertur dixisse: Aut sumus proditi, aut isti sunt viri insani; et continuo mutavit totum ordinem belli. Aretini tamen parvipendebant hostes temere dicentes, quod florentini molles erant magis familiares Veneris, quam Martis, licet esset antiquus patronus eorum. Cum autem quidam seniores suaderent, non esse bellandum, unus juvenis aretinus nimis calidus, dixit: Qui timet, fugiat. Tunc miles antiquus florentinus dixit: Neri, Neri, quia sic vocabatur, tu habes rostrum citrinum, quasi dicat: tu es nimis juvenis; tu fugies, et ego remanebo. Et ita fuit de facto. Et breviter, ordinatis aciebus, hinc inde cum magna arte concursum est cum tanto ardore animorum, quod primi percussores florentinorum fuerunt feliciter debellati. Tunc Cursius de Donatis, strenuus miles, licet poena capitis esset moventi se ab acie, magnanimiter ingessit se in hostes transversaliter cum impetu tanto, quod fuit principium victoriae suorum. Magnis viribus pugnatum est: tandem florentini victoriam obtinuerunt. Ex hostibus occisi sunt plusquam duo millia. Inter alios Guillielmus episcopus, et alius Guillielmus de Paççis, vir strenuissimus, illo tempore nepos ipsius episcopi, et Boncontes de Montefeltro. Ex hac victoria non solum arrogantia aretinorum, sed tota pars ghibellina fuit multum attenuata. Ad literam ergo: dicit poeta, {et io a lui}, supple, dixi illi Bonconti, {qual forza o qual ventura ti traviò sì fuor di Campaldino}; istud proelium factum est apud Poppium et Bibenam in contrata, quae dicitur Certus mundus, in planitie, quae appellatur planities Campaldini; {che non si seppe mai tua sepoltura?} Nam corpus ipsius numquam potuit inveniri; sed poeta fictitie facit sibi sepulturam. + +{Quivi.} Hic poeta describit quosdam spiritus modernos notabiles; et primo nominat unum magnum jurisconsultum de Aretio, qui fuit tempore illo famosus et acutus in civili sapientia, audax nimis. Unde semel interrogatus a scholaribus suis Bononiae de quodam puncto juris, non erubuit dicere: Ite, ite ad Accursium, qui imbractavit totum corpus juris. Unde dicit: {Quivi era l'Aretin}. Hic vocatus est dominus Benincasa, licet male cesserit sibi; et fuit de uno castello comitatus Aretii, quod dicitur Laterina. Et tangit occisorem eius, virum omnium sui temporis violentissimum, quem notanter describit a ferocitate sua, dicens: {che dalle braccia fiere di Ghin di Tacco ebbe la morte}. Ideo, lector, volo quod scias, quod iste Ghinus non fuit ita infamis, ut aliqui scribunt, quod fuerit magnus sicarius et spoliator stratarum. Iste namque Ghinus Tacchi fuit vir mirabilis, magnus, membratus, niger pilo, et carne fortissimus, ut Scaeva levissimus, ut Papirius Cursor prudens et largus; fuit de nobilibus de la Fratta, comitatus Senarum; qui expulsus viribus comitum de Sancta Flora occupavit nobilissimum castrum Radicofani contra papam. Et cum suis famulis manipulariis faciebat multas et magnas praedas, ita quod nullus poterat ire tutus Romam vel alio per partes illas. Sed fere nullus incurrebat manus eius, qui non recederet contentus, et amaret et laudaret eum. Et audi morem laudabilem in tali arte latrocinandi: si mercator erat captus, Ghinus explorabat placibiliter quantum ille poterat sibi dare; et si ille dicebat quingentos aureos, auferebat sibi trecentos, et reddebat ducentos, dicens: Volo quod possis negotiari et lucrari. Si erat unus sacerdos dives et pinguis, auferebat sibi mulam pulcram, et dabat ei unum tristem roncinum. Et si erat unus scholaris pauper vadens ad studium, donabat sibi aliquam pecuniam, et exhortabatur ipsum ad bene agendum et proficiendum in scientia. Et certe si iste nobilis Ghinus numquam fecisset aliud laudabile, nisi quod tam egregie medicavit abbatem Cluniacensem delicatissimum et ditissimum, et curavit optime a morbo stomachi, pro quo ibat ad balnea cum superbo apparatu gallico, ut pulcerrime scribit vir placidissimus Boccatius de Certaldo sermone materno in libro suo, qui dicitur Decameron, satis esset laudandus. Sed ut cito veniam ad propositum, accidit semel, quod quidam frater Ghini captus, adjudicatus est suspendio per praedictum judicem Benincasam, qui erat tunc assessor in civitate Senarum; sed timens ferocitatem Ghini, finito officio, factus est auditor papae, ut sic tutior esset. Cum autem sederet semel pro tribunali ad bancum in sala publica, in qua erant millia personarum, ecce Ghinus Tacchi incognitus, velut Scaevola, magis timendus, quam timens, invasit eum terribiliter, et gladio transfossum praecipitavit ab alto. Et fugiens evasit, transiens velut fulmen ardens per medium turbarum. Et hoc est quod dicit nunc poeta de Benincasa; {che da le braccia fiere di Ghin di Tacco ebbe la morte}. Et nota quod et ipse Ghinus habuit mortem violentam ab alio. Nam papa Bonifacius magnanimus, audita natura mirabili istius hominis, relatu et rogatu praefati abbatis Cluniacensis misit pro eo et petivit, quare tam nobilis animus sic se inhonestabat arte praedandi. Cui Ghinus respondit, quod exercebat vitium rapinae, ut posset uti virtute liberalitatis. Tunc Bonifacius videns, quod istud erat vitium fortunae, non animi, fecit eum militem Sancti Johannis, et dedit ei magnum beneficium, quo posset honeste facere magnificentias. Semel autem stans apud Asinam Longam in comitatu Senarum inermis, invasus a multis armatis, probiter pugnans interfectus est. De quo audivi illud mirabile, quod scriptum est de Caesare, scilicet, quod omnes percussores eius in brevi mala morte obierunt. Ideo forte Dantes nominat eum hic, ut ponat eum salvum. De homine isto plura non dico, de quo posset fieri tragoedia. Deinde poeta addit alium aretinum. Et ad sciendum, quis fuerit iste innominatus, debes scire, quod in civitate Aretii ex nobilibus de Petra Mala fuit unus dominus Tarlatus antiquus, qui genuit Angelum primogenitum; ex quo natus est Guido episcopus aretinus, famosus dominus Aretii, vir magnanimus et magnificus, nihil habens clericale, qui Aretium patriam suam magnis honoribus et multis commodis decoravit. Ex dicto Tarlato natus est alius filius nomine Zutius patruus dicti episcopi, juvenis strenuus armorum. Hic, cum Tarlati gererent bellum cum Bostolis nobilibus de Aretio, qui exules recipiebant se in castello, quod dicitur Rondine in Valle Arni, equitavit contra illos; et cum persequeretur quosdam, equus fortis transportavit ipsum in Arnum, et suffocatus est in quodam pelago. Cuius corpus inde extractum Bostoli ludibriose sagiptasse dicuntur; quapropter acerbum odium natum est inter partes. Dicit ergo bene: {e l'altro}, scilicet, aretinus, {che annegò}, scilicet, in flumine Arni, {correndo in caccia}, dum persequeretur hostes, vel illi eum. + +{Non.} Hic Ninus probat, quod ista non bene fecerit nubendo secunda vice, quia non erat sibi tam honorabile post mortem dici uxor Galeatii, sicut si diceretur uxor Nini. Dicit ergo: {la vipera}, insignium vicecomitum de Mediolano, {che i milanesi accampa}, idest, quam mediolanenses portant in campo, quia Galeatius erat tunc dominus Mediolani, {non le farà sì bella sepoltura}, idest tam honorabilem, {com'avria fatto il gallo di Gallura}. Nam Gallus est insignium judicum Gallurae; quasi dicat: pulcrius fuisset sibi, quod in epitaphio sive titulo sepulturae legeretur: Hic jacet Beatrix, uxor judicis Nini de Gallura, quam quod legatur: uxor domini Galeatii de Mediolano. Et dicunt communiter exponentes, quod Ninus erat nobilior et melior illo, sed de hoc non facio curam hic; sed dico quod loquitur subtilius, et vult dicere: maior honor erat huic illustri mulieri dici uxor unius viri tantum, scilicet primi, quam secundi; ita quod tacite tangit eam, quod nupsit secundo, unde iam doluit de hoc supra. Et certe istud est laudabile in muliere, et fuit laudabilius olim in Roma, quae aliquandiu fuit quoddam templum pudicitiae. Unde Valerius dicit, quod quae uno erant contentae matrimonio corona pudicitiae honorabantur; imo usque in hodiernam diem, non habetur mulier in magno pretio vel honore in urbe, quae nubit post primum virum; sed certe venit lex nova quae dicit: mulier soluta lege viri, quotiens vult nubat in Domino. Ista nobilis domina, quid debebat facere vidua, quae erat juvenis et formosa, et sine filiis masculis? Et quomodo potuisset etiam si voluisset contradicere marchioni fratri suo potentissimo? Sed ulterius non erit superfluum considerare hic quod poeta noster non sine quare descripsit hic incidenter istam domum mediolanensem ab insignio, quia armatura ista terribilis et domus fuit nimis potens diu in Lombardia. Unde primo nota quod vipera est serpens strictus superius, amplior inferius, habens caput dentatum, os acutum, sed masculus tantum duos dentes inferius, et alios duos superius correspondentes illis; foemina autem habet plures: et in hoc cognoscitur morsus masculi a morsu foeminae, ut dicit Avicenna. Et de isto animali Plinius et multi dicunt quod exitus superfluitatis est sicut puncta acus, ideo non potest concipere nec parere sicut alia animalia; quod totum Albertus magnus reputat falsum, et dicit quod numquam natura dedit actum, cuius non daret naturalem potentiam et facultatem; ideo dicit, quod omnia genera serpentum concipientium primo ova, et postea parientium animal propter duas sui uteri dispositiones dicuntur viperae, quasi vi intrinseca parientes. Ad propositum ergo domus vicecomitum de Mediolano portat viperam pro armatura, quae tenet infantulum totum sanguineum in ore, quem nunc deglutit, nunc evomit, sed tenet in continuo cruciatu. Vult ergo dicere Ninus, quod Beatrix plus esset honorata gallo, armatura primi viri, ave domestica, quam vipera, armatura secundi viri, serpente feroci; qui gallus naturaliter inimicatur serpenti. Circa secundum, videlicet circa potentem domum est sciendum, quod primus promotor domus vicecomitum fuit cardinalis Octavianus de Ubaldinis, qui fecit fieri Othonem vicecomitem capellanum suum, archiepiscopum Mediolani; qui vir astutissimus rogavit eumdem, ut faceret fieri Raymundum de la Turre patriarcham Aquileiae, ut illi de domo sua sequerentur eum: et sic factum est. Qui Raymundus tenuit patriarchatum viginti sex annis; et fuit frater domini Alemanni, qui primus fuit capitaneus Mediolani. Igitur anno Domini MCCLXXVI expulsis dominis de la Turre de Mediolano, qui diu fuerant potentissimi, Otho cum suis intravit Mediolanum cum isto modo et pacto, quod plures ex nobilioribus domibus eligerentur capitanei, qui regerent civitatem successive, quorum primus fuit dominus Maffaeus vicecomes nepos eius, ob reverentiam eius. Cum autem Maffaeus diceret in fine anni patruo suo, officium finiri, Otho extorsit gladium de vagina nepoti, et dixit: Eripe a me, si potes, hunc gladium. Ille notavit dictum, et continuavit regimen. Iste Maffaeus fuit providentissimus tyrannus; et sua solertia fecit multa magnalia, et vixit ultra nonaginta annos, et usque ad mortem viguit magno intellectu. Cum autem Maffaeus vellet omnia sibi, et non participaret consortibus suis et aliis, expulsus fuit de Mediolano; et illi de la Turre cum viribus patriarchae venerunt supra Mediolanum cum magno exercitu et magnis potentibus Lombardiae. Et breviter opera Alberti Scotti de Placentia, Guidottus de la Turre intravit Mediolanum, et paulo post factus est capitaneus; duxit asperum dominium valde, et multum persequutus fuit Maffaeum et filios, ita quod quasi reduxit eos ad nihilum. Unde fugientes paupercule de terra in terram, reduxerunt se ad unum parvum castellum in comitatu Ferrariae, propter affinitatem Beatricis, de qua dictum est. Guidottus non contentus persecutione, illudens fortunae Maffaei, de industria misit hominem curialem sagacem ad eum, qui fecit Maffaeo duas petitiones, scilicet, quomodo stabat, et quando sperabat redire Mediolanum. Maffaeus prudens lepide respondit ad primum; et subito dixit: Videtur mihi bene stare, quia scio vivere secundum tempus. Ad secundum dixit: Quando peccata domini tui praeponderabunt meis, tunc revertar Mediolanum. Guidottus facta sibi relatione per virum curialem, dixit: Bene lucrifecisti palafredum et robam. Et ista bene sunt verba prudentissimi Maffaei. Et sic fuit in brevi. Nam Maffaeus reintravit Mediolanum, quando minus sperabatur, reductus per Henricum VI. Iste Maffaeus habuit quinque filios, quorum primus fuit Galeatius, qui successit patri in dominio, et Azo filius eius tenuit dominium post eum. Secundus fuit Johannes archiepiscopus Mediolani, vir satis simplex, sed multum regebatur consilio suorum consiliariorum. Et fuit summus cum Luchino tertio genito, et defuncto Luchino (qui fuit justissimus tyrannus) Johannes solus regnavit. Hic fuit potentissimus; nam ultra terras Lombardiae, quas tenuerat Luchinus, habuit Bononiam et Januam cum omni jurisdictione sua. Quartus fuit Marcus miles strenuissimus armorum. Quintus Stephanus, qui dum propinaret poculum Bavaro, et vellet illi dare venenum, ut ordinatum erat cum fratribus, Bavarus praesentiens, dixit: Bibe tibi; qui coactus bibere mortuus est. Hic Stephanus fuit pater Barnabovis et Galeatii, qui duo diebus nostris ita lacerant Lombardiam. + +Ad primum veniens dico, quod poeta describit unum mirabile somnium; unde attende quod istud capitulum est valde difficile et subtile, ideo poteris videre si Dantes fuit mirabilis poeta. Volens ergo describere somnium primo praemittit somnum, describens horam temporis qua obdormivit; et sententialiter non vult aliud dicere, nisi quod dedit se somno, exigente natura, circa finem tertiae horae noctis iam surgente aurora lunae, quae in quarta hora noctis apparere debebat: describit ergo auroram lunae poetice, dicens: {La concubina di Titone antico}. Sed adverte quod ista litera videtur multum difficilis et dubitabilis, quia poeta videtur dicere unum quod numquam fuit dictum vel fictum per alium poetam, scilicet quod aurora lunae sit concubina Titonis; ideo aliqui dixerunt quod autor describit hic auroram solis, sed hoc est falsum et impossibile si quis bene consideret literam istam. Dico ergo quod simpliciter describit auroram lunae; sed cum vocat eam concubinam Titonis, dico et credo, quod poeta noster de novo hoc fingit, sicut saepe, imo quasi semper facit novas fictiones in omni materia. Consideravit enim quod omnes poetae dant auroram solis in uxorem Titoni; ideo ipse dat illi amicam, scilicet auroram lunae, quia uxor stat prope virum, amasia vero a longe. Vult ergo dicere, quod erat tertia hora noctis primae, quia aurora lunae iam surgebat, quae est concubina Titonis. Ad cuius intelligentiam debes scire, quod Titon filius Laomedontis regis troiani non jure, sed viribus et auxilio fortunae acquisivit certam terram in extremo orientis, cuius fuit rex: ideo poetae finxerunt quod Titon esset maritus Aurorae, quia habuit terram, unde venit auroram subiectam sibi, sicut vir habet uxorem, et ex ea procreavit filium nomine Memnonem, qui in auxilium regis Priami venit ad Troiam dum obsideretur a graecis, et fuit ibi bellando peremptus, sicut scribit Virgilius. + +Ad primum veniens dico, quod poeta praemittit orationem quam cantant isti superbi, quia, scilicet, cantant orationem dominicam, dicentes: {Pater noster}. Sed antequam veniam ad expositionem literae, est primo praevidendum, quod aliqui mirati sunt, imo quasi truffati, cur poeta inserat hic istam orationem communem, quam sciunt omnes pueri et puellae. Ad quod dico, quod non inutiliter, non superflue hoc fecit, cum in ea sint multi passus non bene intellecti; ideo ipsam ponit, et in quibusdam punctis exponit. Et est notandum quod poeta potius ponit istam orationem sanctam hic, quam alibi, quia isti superbi damnabilius peccaverunt, et plus fecerunt contra istam orationem; ideo orationem perfectissimam omnium canunt. Ad cuius perfectionis intelligentiam volo te tota mente notare, quod oratio est perfectissima; primo ratione autoris est excellens et authentica, quia non a discipulo vel propheta, sed a Dei sapientia instituta; ratione materiae est sufficiens et completa, cuncta necessaria homini comprehendens; ratione formae, quia brevis et expedita. Sic enim decuit ut verbum abreviatum faceret Christus in oratione, ne quis de ignorantia eius posset se excusare, quasi tardus ingenio vel ineptus ad studium; ergo bene est oratio perfectissima; unde Augustinus: Si per omnia sanctarum precationum verba discurras, quantum existimo nihil invenies, quod ista non contineat vel excludat. Ista ergo oratio non continet nisi bonum, quod patet discurrendo per omnes petitiones. In duabus enim primis petimus consequi ultimum finem; et prima enim, quae est sanctificetur, petimus dilectionem nostri in Deum. In duabus sequentibus petimus quae per se sunt utilia ad finem ipsum consequendum, unum quidem directe, cum dicimus fiat; aliud vero instrumentaliter cum dicimus, panem. In tribus sequentibus petimus quae utilia sunt per accidens: in prima quidem rationem peccati, cum dicimus, et dimitte; in secunda, superationem hostis, cum dicitur: et ne nos; in tertia liberationem a malo, cum concluditur: sed libera. Quia vero in omni deprecatione benevolentia reconcilianda est eius quem deprecamur, ut ait Augustinus, ideo brevis praemittitur prologus, scilicet, Pater noster qui es in coelis, in quo disponitur animus deprecantis: primo per hoc quod dicitur Pater: dulce verbum est, ubi olim terribiliter dicebat: ego Dominus, ego Dominus, nunc vult appellari Pater, et sic fiduciam praestat obtinendi quod petitur filiis adoptionis. Quanta cura ergo debet conari qui dicit: Pater noster, quod tanto patre non sit indignus: et dicit noster, et non meus, ut confitearis filiationem esse communem aliis, et non velis derogare juri fratrum tuorum. Pater enim est specialiter solius Christi, sed generalis omnium. Et quia voluntas exauditionis ostenditur inesse Deo, per hoc quod dicitur Pater, ita et potentia per hoc quod dicitur, qui es in coelis; sed cum sit ubique, dicitur potius esse in coelo, quia ut dicitur primo coeli et mundi, propter incorruptionem coeli omnes posuerunt coelum locum spirituum. Dicit ergo poeta in litera invocative: {O Padre nostro, che nei cieli stai}; et declarat quomodo sit in coelis, dicens, {non circonscritto}, quia non continetur a coelis, sed solus est omnia continens, ut ait Augustinus; nam immensitas divinae magnitudinis est, ut intelligamus eum intra omnia non inclusum, extra omnia non exclusum; unde non est magis in coelo quam in terra vel alibi, sed constituit sibi locum excelsum et luminosum, in quo angeli et beati contemplarentur eum. Unde dicit: {ma per più amore ch'ai primi effetti}, scilicet, angelis ab initio seculi, {di lassù tu hai}; quia magis diligit eos, et diligitur ab eis. + +Et ne sua petitio videatur vana ostendit, quod merito debeat sperare conductum, dicens, {tu scaldi il mondo}, tamquam lampas indeficiens, {tu sovr'esso luci}, omnia illuminans, et ideo: {li toi raggi den sempre esser duci}, omnium itinerantium per omnem callem, {salvo s'altra ragion in contrario non pronta}; et est pulcerrima metaphora. Sicut enim sol sensibilis semper illuminat mundum, et tamen interdum nubes vel nebula eripit nobis conspectum eius; ita lux divinae gratiae semper illuminat nos, nisi tenebra peccati privet nos illa. Sed antequam ulterius procedam, lector, nolo praetermittere quaestionem difficillimam quae oritur hic; quare scilicet poeta noster tam curiose et seriose hic pertractat de invidia, de cuius poena nullam mentionem fecit in inferno; nec minus videtur dubitandum de vana gloria, de qua tam egregie iam tractavit hic, et in inferno videtur omnino praeteriisse. Ad cuius fortis nodi dissolutionem est dicendum, quod poeta potest dici punisse invidiam et inanem gloriam in inferno, sed implicite et occulte. Consideravit enim, quod ista duo vitia, licet videantur diversa et habere diversos effectus a superbia, tamen ambo sunt ab uno stipite et magis adhaerentia matri quam caetera; nec tam superba et diligens mater potest ex aliqua parte se convertere quin has duas filias semper secum trahat. In purgatorio vero de his tractat explicite et aperte, quia duplicem habuit respectum secundum duo diversa loca. Homo enim positus in inferno, idest in statu vitiorum, non cognoscit nec discernit peccata, nisi in communi et in confuso, sicut in materia praesenti, dicit aliquando superbus: bene cognosco vitium meum, bene scio quod sum superbus; sed non dicit: sum invidus, sum gloriosus, sum temerarius, et ita de aliis filiabus superbiae. Sed positus in purgatorio, idest in statu poenitentiae, discernit et ruminat omnia tam principalia quam accessoria, et de singulis dolet, et poenitentiam agit; sicut etiam potes videre, quod in inferno sub involucro tractavit in uno capitulo de avaritia, prodigalitate, iracundia et accidia in generali et compendiose, non nominando in speciali aliquem avarum, prodigum, irosum et accidiosum. In purgatorio vero tractat de singulis distincte, diffuse; de singulis faciens non unum capitulum sed plura, et in singulis nominatim, notans aliquos tali vitio. Sed hic statim suboritur alia dubitatio, quae non videtur habere minus difficultatis. Hic enim obiiciet aliquis et merito: si poeta in purgatorio magis minute exquirit et discutit peccata, quare ergo in purgatorio non punit et purgat tot species violentiarum et fraudium, quas tanta arte et studio describit et distinguit in inferno? nam in toto purgatorio nihil dicit de blasphemis, desperantibus, foenerantibus, et contra naturam agentibus; similiter nec de adulatoribus, furibus, divinatoribus, scismaticis, falsariis, proditoribus, de quibus singulatim tractat in inferno? Dicendum breviter, ut mihi videtur, quod hic diligens trutinator in purgatorio tractat diligenter de septem peccatis principalibus eorum maxime qui peccaverunt per incontinentiam, quia de talibus inveniuntur multi qui veniunt ad purgatorium et poenitentiam in vita, vel in morte. Sed illi qui peccant per malitiam raro veniunt ad purgatorium in vita vel morte; ideo de talibus noluit facere tractatum per se sicut fecerat in inferno. + +{La casa Traversara.} Hic Guido non contentus nominasse supra solum Petrum Traversarium de Ravenna, nunc nominat ipsam stirpem, quae fuit tota clara et aliam familiam famosam valde de dicta terra; unde dicit: {la casa Traversara}. De ista domo fuit alius miles magnus princeps in Ravenna, scilicet Paulus Traversarius, qui simul cum viribus venetorum expulit Salinguerram principem de Ferraria, {e gli Anastagi}: isti fuerunt magni nobiles et potentes, a quibus una porta in Ravenna usque hodie denominatur porta Anastasia. De ista domo fuit nobilis miles dominus Guido de Anastasiis, qui mortuus est per impatientiam amoris cuiusdam honestissimae dominae, quam numquam potuit flectere ad eius amorem. Fuerunt et aliae familiae clarae in Ravenna, sicut familia Honestorum, de qua fuit nobilis adolescens Anastasius de Honestis, qui amoratus de filia pulcerrima Pauli Traversarii, tandem illam habuit in uxorem, sicut honeste scribit Boccaccius, curiosus inquisitor omnium delectabilium historiarum. Et hic nota, lector, quod poeta noster facit hic istum Guidonem nominare aliquos viros claros saeculares modernos, quia sic conveniebat viro militari. Sed alios viros illustriores antiquiores genuit haec patria, sicut Petrum Damianum, de quo poeta scribit capitulo XXI Paradisi, et Romualdum de Honestis, de quo scribit capitulo XXII Paradisi. Nota etiam, quod Ravenna est tota sphaerica, habens muros antiquissimos, amplissimos magis infra terram quam supra, signum magnae vetustatis; ubi quondam Caesar facturus civile bellum, moram traxit, tamquam in confinio provinciae suae, ut scribit Svetonius; quam duo flumina amplectuntur, quae ibi coniunguntur in unum; habuit portum capacissimum, qui modo repletus est. Ravenna templorum multitudine et pulcritudine est decorata, fide catholica insignita; nam ab initio fidei, Petrus misit Apollinarem discipulum Ravennam ad seminandam fidem; ex quo tempore fuit postea potentissima, temporibus gothorum, langobardorum, et vandalorum; habuit saepe reges; multa et magna proelia fecit et tulit, licet hodie sit tantum languida et exhausta; sed decrepita amisit vires suas proxima occasui. Sicut enim scribitur in libro Chronicae Ravennae, qui dicitur pontificalis, Ravenna condita est a pronepotibus Noe post Diluvium ante Nativitatem Christi per annos duo millia quadringentos nonaginta novem. Quod non credo, quia de tam longa antiquitate nulli autores authentici, quos ego viderim, aliquid scribunt. Ravenna enim fuit colonia sabinorum, ut dicit Plinius; et dicunt quidam sequentes opinionem communem, quod sic dicta est, quia ratibus venientes condiderunt eam. Non mirum ergo, si poeta nobilis elegit sibi vivere et mori in nobili civitate, ubi jacet apud locum Minorum in tumulo valde gravi. Et certe dignius quiescit Dantes in terra madida sanguine martyrum, in qua fuit honoratus in vita, quam in terra maligna et ingrata, ut ipse ait, de qua vivens digne factus est exul. Et concludit poeta de duabus familiis praecipuis de Ravenna: {e l'una e l'altra gente}, scilicet, genus Traversariorum et Anastasiorum, {è diretata}, quia non extat haeres suus. De quo dolendum est. + +Et ponit responsionem suam ad Virgilium, dicens: {diss'io: o dolce padre mio, se tu m'ascolte, io ti dirò ciò che m'apparve}, in visione quam feci, {quando le gambe mi furon sì tolte}, sicut tu vides, quia amisi omnes vires corporis ex magna perturbatione animi. Et hic nota quod poeta noster subtiliter fecit istam fictionem: fingit enim se ita fessum et fatigatum ista visione, qua debebat potius esse vigoratus contra impetum irae, ut per hoc det intelligi, quod ira quae est appetitus vindictae, est ita naturalis homini, quod Homerus dixit, quod ira est dulcior melle distillante. Durissimum ergo videbatur sibi quidquid viderat in fictione illa, scilicet, quod deberet more Mariae se habere ad filium, quando esset provocatus ad iram; et quod deberet more Pisistrati remittere iniuriam factam in filiam suam; et quod more Stephani deberet parcere dantibus sibi innocenti mortem, quia increparet illos juste. Certe videbatur sibi difficilius parcere offendenti, quam superbos humiliari, et invido misereri. Ipse enim aliquando appetiverat vindictam, quod maxime faciunt florentini; et vere ita videtur difficile homini parcere, quod multi constituti in articulo mortis, cum in caeteris essent bene dispositi, nulla ratione vel persuasione potuerunt inclinari ad parcendum. Sic ergo vide quod istud capitulum est valde subtile in multis passibus suis. + +{In sul paese.} Ista est quarta et ultima pars huius nobilis capituli, in qua hic nobilis Marcus ad dilatandam hanc materiam, pro confirmatione dicti sui describit mutationem Lombardiae, quae propter discordiam papae et imperatoris amisit bona temporalia et spiritualia. Et ad huius literae expositionem oportet breviter perstringere aliqua de Friderico II, de quo aliqua scripsi Purgatorii capitulo III. Fridericus ergo, elatus magna potentia multorum regnorum et nobili prole proborum filiorum, temporalia et spiritualia conculcabat: propter quod fuit excommunicatus ab Honorio III papa et stetit contumax sex annis. Honorio mortuo, successit in pontificatu Gregorius IX de Anagnia, qui sedit quatuordecim annis; quo tempore Fridericus habuit inexorabile bellum secum. Post hoc Fridericus magna classe navali transivit ad Terram Sanctam, ubi privavit regno Hierusalem Johannem Brenensem socerum suum; de quo fecit se coronari anno Domini MCCXXXV. Gregorius IX, audita pace ficta quam Fridericus fecerat cum Soldano, dedit operam, quod dictus rex Johannes intraret regnum Apuliae, quod totum fecit rebellare Friderico. Sed Fridericus, velut ardens fulmen belli, cum summa celeritate revolavit in Italiam cum duabus galeis, et totum regnum celerius recuperavit: et ultra hoc occupavit patrimonium sancti Petri, ducatum Spoleti et Marchiam Anconae, ducens secum saracenos de Nuceria, quos traxerat de Sicilia de montibus Drepani, ut Sicilia esset tutior et Apulia subiectior. Deinde cum Gregorius ordinasset Concilium contra Fridericum, magnus numerus praelatorum veniens de partibus Galliae, captus fuit apud Pisas, quos postea Fridericus pauperrime dimisit, instante Ludovico rege Franciae: et tunc natum est bellum inter januenses et pisanos. Post hoc Fridericus aspirare coepit ad dominium Lombardiae. Unde sentiens, quod Mediolanum, Parma et Bononia et plures aliae terrae Lombardiae et Romandiolae coniuraverant cum ecclesia contra eum, descendit de regno in Lombardiam magnis viribus; et post multa proelia mediolanenses totis viribus suis, ecclesiae et colligatorum, cum venissent in auxilium brixiensium, concurrerunt cum Friderico in loco dicto Curte Nova; et post acre proelium mediolanenses debellati sunt cum magno damno suorum et exaltatione Friderici, qui in illa pugna strenue se gesserat. Cuius rei dolore Gregorius infirmatus mortuus est Romae paulo post: Fridericus vero victor cepit magnam partem Lombardiae et Romandiolae. Quo tempore habuit elephantem, ad quem videndum confluebant multi de populis Lombardiae. Tandem creatus est papa Innocentius IV vir nobilis januensis ex nobilibus de Flisco, anno Domini MCCXLI, qui sedit annis undecim et replevit ecclesiam multis cardinalibus ex diversis partibus christianitatis. Quo audito Fridericus turbatus, fertur dixisse: Heu! perdidi amicum meum; praesagiens quod futurum erat. Nam Innocentius, prudens et magnificus, videns potentiam et contumaciam Friderici, qui quasi totam possidebat Italiam, fecit armari apud Januam viginti galeas per consortes suos; et cum cardinalibus et curia ivit de Roma Lugdunum, supra Rhodanum, ubi celebrato concilio, cui interfuit bonus Ludovicus rex Galliae, damnavit et excommunicavit Fridericum. Interim consanguinei Innocentii et amici ecclesiae, expulsi de Parma, intraverunt Parmam cum consensu populi. In quorum auxilium continuo venit Gregorius de Monte Longo legatus ecclesiae cum mediolanensibus, placentinis et mantuanis, et paraverunt se ad defensionem. Fridericus indignatione plenus et ira, contractis magnis viribus, et Eccelino de Romano, obsedit Parmam, et fecit ibi Bastitam magnam in formam civitatis, quam Victoriam appellavit, jurans numquam recedere, nisi Parma capta, quam conceperat destruere, et transferre Victoriam. Igitur Friderico impugnante et ecclesia defensante Parmam per spatium sex mensium, saevitia hyemis cogente, militia civitatum utrinque ad propria remeavit. Fridericus vero remansit in Victoria, expectans tempus aestatis, spe expugnandae civitatis, quae penuria victualium parvo tempore poterat resistere. Ideo Fridericus, parvipendens obsessos, die quadam iverat extra Victoriam ad Falconem. Tunc parmenses quasi desperati furiose exeuntes, invaserunt Victoriam, quam captam ferro et igne destruxerunt, et praeda magna ditati sunt. Fridericus vero Cremonam fugiens vix evasit, amissis jocalibus suis et corona, quam habuerunt parmenses. Haec gesta sunt die Martis prima februarii anno Domini MCCXLVIII; et anno sequenti Henricus filius eius bellicosus captus est a bononiensibus apud Mutinam: qua victoria bononienses elati sunt valde. Deinde altero anno Fridericus mortuus est, nihil de tanta potentia secum trahens, nisi sarcinam peccatorum. Nunc descendendum est ad literam, quam sic ordinabis, {valore e cortesia}, idest, viri valentes et liberales, {trovarsi solea in sul paese}, scilicet, in Marchia Tarvisina et Lombardia, {ch'Adige e Po riga}, idest, balneat; quia Athesis nobilis fluvius labitur per Marchiam Tarvisinam, per civitatem Veronae; quae regio dicto tempore fuit crudeliter afflicta per Eccerinum de Romano, confoederatum cum Friderico; sicut Padua, Verona, Vicentia, Tarvisium. Padus vero nobilissimus fluvius dividit Lombardiam per medium; quae regio fuit miserabiliter lacerata per Fridericum, ut patet ex dictis. Et hic nota, quod iste Marcus bene noverat dominos et viros nobiles utriusque riperiae, quam solebat saepe frequentare, et mores laudabiles virorum et mulierum referre. Unde semel discurrens per riperiam Padi, dum iret de Ferraria Ravennam, audiens multum commendari Margaritam consanguineam Azonis III, marchionis estensis, intravit Argentam, ubi illa erat, tentaturus veritatem. Margarita autem valens, et bene morata, cum audisset de fama Marci, recepit ipsum laetanter; cui Marcus magnifice loquens, ait: Illustris domina, alta virtus tua ubique nota conduxit me huc, ut gloriari possim vidisse et audivisse dominam, quae excedit caeteras nobilitate generis et virtute animi. Marchionissa, volens experiri circumspectionem Marci, prudenter respondit subito: Certe, Marce, non possum de te dicere illud bonum, quod tu de me dicis. Et Marcus continuo dixit: Immo bene potuissetis, si voluissetis de me mentiri, sicut ego mentitus sum de vobis. Ex quo domina subridens, perpendens verum esse, quod de Marco audiverat, donavit illi certum jocale, et permisit ire ad viam suam. Et hic nota quod Marcus novit facere mirabilia scommata, quia bonum scomma debet mordere auditorem ut ovis, non ut canis; et debet fieri praesto et sine mora. De qua materia pulcre tractat Macrobius libro Saturnalium. Et dicit Marcus: {prima che Federigo avesse briga}, idest, bellum cum ecclesia cum Innocentio IV. Et subdit Marcus, nunc esse contrarium in Marchia et Lombardia; unde dicit: {or può sicuramente indi passarsi}, per dicta loca, quae sunt derelicta a bonis, {per qualunque}, scilicet, pravum, {lasciasse per vergogna di ragionar co' buoni}, quia sunt ibi rari, {o d'appressarsi}, illis bonis. Quasi dicat: quicumque verecundaretur colloqui et conversari cum bonis et curialibus potest audacter transire per has partes, quia inveniet multos de suis viles et vitiosos. + +{Un mese.} Hic Adrianus ostendit, qualiter modica experientia cognovit importabile pondus papalis dignitatis dicens: {Un mese e poco più prova' io come pesa 'l gran manto}, per mantellum Petri dat intelligi papatum, et maxime, {a chi dal fango il guarda}, sicut a labe avaritiae, gulae, et luxuriae, quae foedant virtutes omnes, ut iam dictum est in prima parte. Et hic nota, quod vere laboriosum est onus pontificale, si debeat bene servari immaculatum. Et magis experto poterat credere Adrianus, scilicet sanctissimo papae Gregorio I, qui in multis libris et locis dolet et deplorat istud gravamen; ex quo ostendit sarcinam illam nimis molestam esse omnibus, qui custodiunt illam illaesam. Ideo bene Coelestinus IV quasi mortifero fasce deposito, cum gaudio et laetitia solitudinem repetebat, nisi retractus fuisset opera Bonifacii; et tamen in illo privato carcere sancte vixit, et animam feliciter Deo reddidit; ubi Bonifacius infeliciter et desperate vitam finivit. Et confirmat dictum suum per comparationem claram, dicens: {che men mi sembran tutte l'altre some}, idest, quia caetera onera, quantumcumque gravissima, videntur levissima in comparatione ad istud. Et hic nota, quod vere nullum onus est par isti; nam qui summum pontificatum adeptus est, omnium curas, omnium sarcinas in se ipsum transtulit; quoniam intravit mare magnum cum parva navicula, quae semper agitatur turbine omnium ventorum; et ex libero factus servus in magnam miseriam incidit: omnium enim linguae de eo loquuntur, et lacerant eius vitam, et quidquid mali fit ubique totum ex illo, quasi uno fonte malorum, provenisse dicunt. Ideo bene alius papa Adrianus, natione anglicus, dicebat, quod pastor erat similis ventri, contra quem olim omnia membra iniuste coniuraverunt, ideo juste defecerunt. Nam stomachus quasi servus publicus dispensans omnia omnibus alimenta subtraxit. Ideo, ut breviter concludam, summus pontificatus, si bene geritur, est summus honor, summum onus, summa servitus, summus labor: si vero male, est summum periculum animae, summum malum, summa miseria, summus pudor. Ergo dubium est ex omni parte negotium. Ideo bene praefatus Adrianus papa quartus dicebat, cathedram Petri spinosam et mantum eius acutissimis per totum consertum aculeis, et tantae gravitatis, ut robustissimos premat et conterat humeros. Et concludebat: nonne miseria dignus est, qui pro tanta pugnat miseria? Et dicit: {un mese e poco più}, quia stetit in papatu forte quadraginta diebus. Et hic nota quod cum omnis hominum vita sit brevis, regum est brevior, pontificum brevissima. Unde multo maior numerus pontificum, quam imperatorum invenitur. Quia raro aliquis vocatur ad culmen tantae dignitatis, nisi senex vel vergens in senium. + +Unde infelix, in quo avaritia fixit radices suas, pacisceretur cum quocumque de quota parte vitae suae, si posset vendere alteri tempus sibi datum a natura: {perchè men paia il mal futuro e 'l fatto}. Hic Hugo amare commemorat facinus impium quod praegravat caeteris. Ad cuius intelligentiam est utile scire, quod Philippus Pulcer rex Franciae, conceperat indignationem contra Bonifacium VIII, qui promiserat facere Carolum de Valois fratrem suum imperatorem romanorum, quando venit pro paciario in Tusciam; sed nihil servaverat, quia audisti quam valenter se habuerit; immo eodem anno confirmaverat Albertum ducem Austriae. Ideo Philippus indignatus superbe tenebat et honorabat Stephanum de Columna inimicum eius, et beneficia conferebat in Francia pro voto suo. Propter quod Bonifacius magnanimus et alti cordis factus est palam sibi infestus; et ad justificandam causam suam fecit citari praelatos Franciae ad concilium et Philippum prohibentem et contumaciter recusantem se subditum Ecclesiae, temporaliter excommunicavit. Philippus obiiciens multa crimina Bonifacio, dicebat ipsum fore deponendum; sic hinc inde accenso igne irarum et discordiarum, alter in alterius perniciem coniurabat. Bonifacius irritabat flandrenses contra regem, et Albertum electum invitabat in Italiam. Philippus peiora meditans de consilio Stephani misit quemdam legatum suum in Tusciam cum Musatto Francesio milite florentino. Qui venientes in comitatum Florentiae, ad Stagiam castellum dicti Musatti, simulabant sagaciter agere de bono pacis; et clandestine cum magnis pecuniis et donis, corruptis multis proceribus Campaniae et Anagniae, ordinaverunt capere Bonifacium in patria; ubi stans intrepidus nihil tale sentiebat. Quo facto Sciarra de Columna cum tercentis equitibus et multis amicis et mercenariis peditibus, sub vexillo regis uno mane intravit Anagniam cum clamore; et ingratus populus secutus est signa regalia, et cinxit papale palatium. Bonifacius audito tumultu, omnium auxilio destitutus, tamquam magnanimus dixit secum: Ex quo debeo mori per proditionem ut Christus, moriar ut vicarius Christi. Et continuo assumpto habitu pontificali cum clavibus, conscendit papalem sedem. Sciarra cum suis, volente Deo, ut sancta dignitas servaretur intacta, non iniecerunt manus in eum, sed illum solis verbis lacessitum, sub honesta custodia relinquentes, conversi sunt ad rapiendum thesaurum. Post tertiam diem populus Anagniae recognoscens errorem suum, ruens in arma, duce Luca de Flisco cardinali, expulit Sciarram cum complicibus. Bonifacius liberatus tertia die more Christi non potuit laetari, indurato corde dolore. Sed recedens cum curia, venit Romam ad sanctum Petrum, cum intentione celebrandi concilium, et faciendi altam vindictam de iniuria atrocissima facta sibi per regem; sed intenso dolore superante animum eius, conversus in rabiem furoris, coepit se rodere totum; et sic verificata est prophetia simplicissimi Coelestini, qui praedixerat sibi: Intrasti ut vulpes, regnabis ut leo, morieris ut canis. Vide igitur si juste poeta detestatur tam crudele scelus in Philippo. + +{E le romane.} Hic poeta, tacta sobrietate Mariae, quae fuit perfectissima mulierum, nunc adducit exemplum unius generis mulierum clarum, et bene. Poterat enim dicere hic aliqua mulier: non sum Maria, quae repleta est spiritu sancto, immo sum foemina fragilis, quae habeo appetitus inordinatos; ideo ecce exemplum non unius sed multarum paganarum. Nam romanae olim, ut est apud Valerium, non bibebant vinum ne in aliquid dedecus prolaberentur. Unde narrat ipse Valerius de Romano, qui mactavit uxorem fuste, quam reperiit bibisse vinum furtim. Nam ab ebrietate ad libidinem faciliter fit transitus, maxime in muliere; nam quicumque vinum appetit vitiis januam aperit; tamen romani permittebant eis licenter cultum personae. Et tamen Seneca iam tempore suo conqueritur quod mulieres non minus potant quam viri, et viros vino provocant; et dicit quod olim non patiebantur calvitium neque podagram sicut nunc. Dicit ergo poeta quod illa eadem vox veniens ab arbore dixit: {E le romane antique furon contente d'aqua per lor bere}; utinam contentarentur hodie uno et simplici vino. + +{Non credo.} Hic poeta manifestat extremam maciem istorum famelicorum per unam pulcerrimam comparationem et propriissimam. Ad cuius cognitionem est primo sciendum, quod sicut fingit Ovidius libro octavo maioris circa finem Erisicthon de Thessalia vir sacrilegus temere spernebat deam Cererem et colentes eam, adeo quod nemus consecratum illi dicitur violasse; et uni ex famulis formidanti incidere quercum dedicatam deae in furore amputavit caput, et arborem ipsam prostravit ad terram. Irata dea altam vindictam fecit de homine insano: nam immisit famem inauditam in ventrem eius; unde Erisicthon in nocte somniabat comedere, vane vorans ventum, et crescente in dies fame vendidit et comedit omnia sua; nam quod satis fuisset uni populo non sufficiebat uni homini, et quanto plura vorabat, tanto plura appetebat more ignis. Demum omnibus consumptis vendidit unicam filiam suam pluribus vicibus, et ad tantam extremitatem devenit quod coepit comedere membra sua vorans se ipsum. Visa fabula, considera veram allegoriam quae latet sub cortice literae. Erisicthon namque figurative est gulosus qui inconsulte spernit Cererem deam bladi, quia scilicet, non contentus pane et vino et aliis fructibus terrae quaerit sapida summo artificio praeparata; ideo vindicta debita justo judicio Dei parata est, quia fames intrat corpus eius; nam si bene prandet, vult melius coenare; si multum bibit, semper plus appetit: et sic continuo magis ardet appetitus corruptus, ita quod in nocte somniando ducit labia et dentes, et velut ignis consumit illud, de quo possent vivere mille; quid ultra? hodie vendit campum, cras vineam, ut satisfaciat ventri importunissimo creditori. Consumpta pecunia, vendit domum, equum, vestem, ancillam, et absorbet et deglutit omnem substantiam suam; demum vendit filiam propriam, uxorem, sororem; quando prostituit pudicitiam alteri pro pretio ut respondeat improbae gulae. Postremo deficientibus omnibus vertit furorem in se ipsum, cum efficitur servus alterius, famulator, adulator, leno, et quod est horribile dictu, comedit se ipsum dum vadit ad hospitale, imo ad fossatum; et ubi comedit omnia sua pediculi comedunt eum, et vermes paulatim ipsum adhuc viventem comedunt et rodunt. Ergo sic maledicta gula damnosissimum vitium, irremediabile malum. Nunc ad literam. Dicit poeta: {Non credo che Erisitone si fosse fatto secco}, idest, macilentus extenuatus, {a buccia strema}, sine aliqua carnositate, {per digiunar}, idest, propter famem, {quando più n'ebbe tema}, scilicet, cum coepit vorare se ipsum. + +{Io.} Hic poeta manifestata fame maxima exemplo unius, manifestat ipsam exemplo multorum; ideo comparatio ista est propriissima ad factum. Et ad intelligentiam istius literae est sciendum, quod sicut habetur ex Josepho et aliis multis autoribus tempore illius durissimae obsidionis, qua Titus Vespasianus premebat Jerusalem omnibus intolerabilibus incommodis, crudelissima fames et nulli alii comparanda plus quam caetera mala urgebat miseram urbem, de qua non possem brevibus verbis dicere, quandoquidem homines stercora et urinas jumentorum coacti sunt capere; sed quod miserabilius fuit et cum lacrymis memorandum, mulier quaedam nobilis genere et divitiis nomine Maria inventa est in alia multitudine quae confluxerat ad urbem tempore obsidionis, ut alibi dictum est supra; cuius facultates tyranni primo invaserant, deinde per momenta satellites latronum reliquias rapiebant, propter quod mulier indignatione et insania accensa saepe illos provocabat maledictis ad interficiendum se; sed cum nullus vel ira vel miseria mactaret illam, nec aliqua via posset quaerere victum, fame et ira, pessimis consultoribus, instigante, armatur contra jura naturae. Nam assumpto infantulo quem lactabat dicere coepit: infelicis matris infelicior fili: in bello, fame, rapina latronum cui te reservabo? Nam si vita sperari possit, jugo romanae servitutis servamur; sed iam nunc ipsam servitutem fames praevenit, et praedones peiores fame et servitute nos premunt. Veni ergo, mi fili, esto matri cibus, praedonibus furor, saeculis fabula, quae sola deficiebat miseriis judaeorum. Et cum haec dixisset, simul filium jugulavit, et medium assavit, et reliquum reservavit. Et ecce praedones incitati odore carnis, mortem minantes nisi cibum quem senserant daret. Tunc illa infuriata dixit: certe partem optimam reservavi; et continuo detexit membra infantis; sed illi quamvis crudeles territi sunt nimis, nec potuerunt facere verbum, vincente naturali pietate. Illa vero vultu crudeli ferocior latronibus, dixit: filius meus est, meus partus, meum peccatum, comedite; nam et ego prior comedi quae genui: nolite fieri misericordiores matre, aut foemina molliores. Illi trementes recesserunt, hunc solum miserae matri relinquentes cibum. Et continuo repleta est civitas flebili rumore, et quilibet abhorrebat factum velut si ipse fecisset; et laudabant mortuos, postquam talium rerum non polluerentur auditu. Nunc ad literam: dicit poeta: {Io dicea, fra me stesso pensando: ecco la gente}, perfida judaeorum, {che perdè Jerusalemme}, unde Josephus narratis infinitis calamitatibus eorum, concludit; ut autem breviter dicam, neque puto aliam civitatem unquam fuisse passam talia, neque ullam nationem post hominum memoriam ferocioris fuisse malitiae. Et ecce quando: {Quando Maria nel figlio diè di becco}, cum bucca. Et sic nota quod sicut Maria filia Joachim hebraea vidit filium agnum immaculatum crudeliter affigi ligno crucis; ita nunc alia Maria filia Eleazari hebraea proprium filium innocentem crudelissimo affixit spito et dentes iniecit in eum. + +Et ostendit quod sic expedit eis propter nimiam impudentiam earum. Unde dicit interrogative: {quai barbare, quai saracine fur mai?} quasi dicat: numquam vel nusquam, {cui bisognasse discipline o spiritali}, idest, vel spirituales, sicut excommunicatio; vel habitus bonus, qualem dedit beatus Gregorius mulieribus romanis, sub quo honeste latent; {o altre}, scilicet, vel disciplinae temporales, sicut statutum civitatis, vel poena officialis, quae vetat inhonestam et enormem decisionem pannorum circa collum; sicut aliquando factum est Florentiae propter istas barbagienses. Et hic nota, quod poeta noster meritissime facit invectivam contra istas. Nam nulli artifices in mundo habent tam varia organa et diversa instrumenta et subtilia argumenta pro exercitio suae artis, sicut mulieres florentinae pro cultu suae personae. Non enim contentae naturali pulcritudine, semper conantur addere, et contra omnes defectus incredibili arte sagaciter se armant. Nam parvitatem adiuvant cum planula alta; carnem nigram dealbant; faciem pallidam faciunt rubicundam; capillos faciunt flavos; dentes eburneos; mamillas breves et duras: et ut breviter dicam, omnia membra artificiose componunt. Quid mulierum tuscarum mores referam, de quibus Gerius de Aretio satyram fecit ad imitationem Apuleii? Non solum autem mulieres tuscae, sed ubique terrarum intemperantes factae sunt, sicut Seneca ostendit de mulieribus romanis. Feminae autem florentinae vel Florentiae comedunt et bibunt, antequam vadant ad nuptias vel ad ecclesiam. + +{Quando.} Hic Dantes tacto ortu solis describit dispositionem Beatricis erga ipsum solem, quae acutissime respiciebat in ipsum. Unde dicit: {Quando}, idest, in qua tam bona hora temporis, {vidi Beatrice}, quae parabat ducere me ad beatitudinem, {rivolta in sul sinistro fianco}, ubi primo erat a dextera currus, ut patuit in fine Purgatorii; vel hoc pro tanto dicit, quia erant oppositi nostro situi, ita quod sol ibat eis ad sinistram, ubi nobis vadit ad dexteram eundo versus orientem, {e riguardar nel sole}, idest, aeternum solem justitiae Deum. Et tangit perspicuum modum suae intuitionis per nobilem comparationem aquilae respicientis nostrum solem sensibilem. Et est hic fixa mente animadvertendum quod Dantes videre meo non poterat facere perfectiorem comparationem nec magis propriam, si volumus colligere nobiles proprietates aquilae. Aquila enim primo est avis magna valde, talis est haec sacra scientia, et habet alas valde magnas, rostrum magnum, et fortes ungues, ita ista aquila nobilis est regina aliarum avium, ita ista est super omnes quia divina imperat et dominatur humanis. Aquila ultra caeteras aves volat altius et videt acutius, ita Beatrix sola ascendit coelum et videt Deum: inquisitio enim theologiae est causa cognoscendi Deum; unde theologia vocatur scientia post naturam, quae est finis scientiarum et perfectio earum; ipsa enim est finis ad quem tendit omnis inquisitio et in ea quiescit. Aquila sola inter aves non fulminatur, teste Plinio, sicut nec laurus inter arbores; ita ista inter scientias non potest eclipsari, sicut ostensum fuit II capitulo Inferni. Aquila sola intueri potest radios solis, et filios non valentes hoc facere non nutrit sed expellit; et ita Beatrix. Aquila est avis boni augurii non solum apud poetas, sed etiam apud historicos, et adhuc una penna aquilae coniuncta multis pennis anseris consumit eas; et dicit Albertus se fuisse expertum hoc in pennis alarum, ita volatus istius altissimae aquilae deprimit volatum aliarum scientiarum quae sunt tardae, sicut anseres respectu aquilae. Est etiam quaedam nobilissima aquila, quae non depascitur nisi corda aliarum avium, quas capit in nutrimentum sui; ita ista nobilissima scientiarum solum capit quaedam principia aliarum. Ad literam ergo dicit poeta: {aguglia sì}, idest, tam firmiter, {non gli s'affisse unquanco}, quasi dicat: quod aquila corporalis non tam fixe intuetur solem corporalem, sicut ista scientia spiritualis solem spiritualem qui Deus est. Et hic nota bene quod autor optime dicit; quoniam aquila non posset bene respicere rotam solis ex sola oculi puritate, quia lux solis fortissima, calidissima super oculum spericum et politum facit multas reflexiones radiorum ad medium oculi, ubi est humor glacialis, in quo sigillantur formae visibilium, et reflexio illa calefacit et dissolvit humorem illum; ideo oculi lacrymantur quando quis videt lucidum excellens. Oculus enim est quasi speculum animatum convexum; sed natura solers et sagax dedit aquilae pupillam nigram et cilia grossa, ut melius resistat; et tamen non posset hoc facere diu, quia humor ille frigidus dissolveretur et corrumperetur: sicut simile videmus in salamandra quae aliquandiu vivit in igne, quia frigidissimae naturae extinguit ignem sicut glacies; sed si diu steterit in igne vincitur et moritur. Bene ergo dicit poeta quod aquila nunquam respexit solem, sicut nunc Beatrix: nam oculus intellectualis purissimus istius dominae quanto diutius et fixius respicit solem aeternum, tanto fortius vigoratur et convalescit. + +Et claudit poeta capitulum primum, dicens: {quinci rivolse}, illa Beatrix, {invêr lo cielo il viso}, ut dirigeret meum visum intellectualem in illud. Et hic ultimo nota, lector, quod vere non erat mirum sicut dicit ista domina, si iste homo veloci et facili motu currebat nunc in coelum, et ferebatur in Deum, qui calcatis omnibus vitiis, purgatus omnibus peccatis pervenerat ad montem celsum tangentem coelum, ubi fuerat lotus duplici aqua mundissima, quarum altera induxerat oblivionem malorum, altera memoriam bonorum in animam depuratam ab omni affectionum perturbatione, sine superbia et cupiditate, quae sunt duae radices omnium peccatorum, receptus et investitus a septem virtutibus quibus revolabat in patriam, ubi felix victor infestissimorum hostium, gloriosissimum triumphum suis meritis praedestinatum iam sperabat. Quid mirum, inquam, si divinus hic poeta tanto cursu promissum bravium properanter petebat? ad quod nos tandem pervenire dignetur qui autorem viventem per omnes regiones coeli ad se trahere dignatus. Amen. + +{L'acqua.} Hic poeta assignat rationem dissuasionis quam fecit, et causam quare ipse audet intrare; dicit ergo primo: {L'acqua ch'io prendo}, idest, materiam quam nunc assumo describendam, {giammai non si corse}, idest, nunquam ab alio descripta fuit poetice intelligas; et sic est quasi mare oceanum non navigatum amplius ab alio quam ab eo. Et nota quod poeta bene dicit. Quis enim unquam excogitavit facere unum coelum artificiale, quale hic poeta mirabilis? Et in hoc tangitur eximia commendatio nostri poetae, quia nemo unquam ante eum poetice descripsit paradisum, similiter nec purgatorium; et sic non habuit quem imitaretur in duabus partibus sui poematis. Infernum vero si Homerus scripsit graece, et Virgilius latine, tamen multum nude, breviter et confuse; sed hic poeta novum fabricavit infernum summo artificio mirabiliter fingendo nova genera suppliciorum. Quis enim unquam punivit decem genera fraudium sicut ipse? quis descripsit talem arenam violentorum cum tam diversis poenis? et talia multa, quae non sine magna utilitate et delectatione audientium quotidie leguntur: unde inferni liber plus habet artis, ut mihi videtur. Nota etiam quod aqua quam autor nunc primo assumit percurrendam est profundissima omnium aquarum, ut testatur Augustinus. Audivi tamen quosdam ridenter dicentes, quod theologia, nisi moderni theologi admiscerent sibi philosophiam, tota staret in parvo libro parvi pretii. Sed indignanter respondeo quod nimis impudenter mentiuntur, quoniam in nulla scientia invenitur tam immensum volumen, sicut Biblia in sacra scientia; imo forte in caeteris facultatibus non invenitur tantus numerus librorum, quantus in divina scriptura. Quis enim posset in vita tantum legere, quantum Augustinus scribere, qui circa mille volumina edidit, etsi non fecisset nisi magnum volumen super Psalterium? ut nihil dicam de Origene qui multa millia fecit, et de aliis infinitis. Et quia posset quis quaerere: unde venit tibi audacia intrandi istam magnam aquam? respondet autor: quia habeo bona auxilia, scilicet, Palladis, Apollinis et Musarum. Ad quod est praesciendum quod, sicut patet apud diversos autores, Minerva fuit femina, cuius origo ignota fuit; sed dicta est absque matre ex cerebro Jovis nata propter eius coelestem sapientiam; unde et vocata est Athena, idest, immortalis. Haec semper virgo fuit inventrix multarum artium; nam prima reperiit lanificium ignoratum antea omnibus, et opus texendi mira arte composuit; adinvenit prima olivam et olei liquorem optimum; similiter artem militarem, peritiam armorum, calculum numerorum; ideo merito totum fuit celebrata per orbem, et praecipue apud Athenas. Modo ad propositum dicit poeta: ego navigo istam aquam, quia habeo ventum prosperum, scilicet, favorem Minervae; unde dicit: {Minerva spira}, idest, infundit mihi spiritum sapientiae, {e conducemi Apollo}, quasi dicat: habeo bonum nautam et gubernatorem meae navis, scilicet, Apollinem deum poetarum, cuius auxilium imploravit in praecedenti capitulo; et tertio habeo magnetem et acum, quae ostendunt mihi tramontanam, ad quam navigo in isto magno mari. Unde dicit: {e nove muse}, musae dicuntur novem deae poetarum, de quibus plene dixi primo capitulo Purgatorii, {mi dimostran l'Orse}; nam in nostro polo septentrionali sunt duae constellationes, scilicet ursa maior et minor, in qua est tramontana, ut dicetur clare XV capitulo huius libri; vel expone subtilius, {nove muse}, idest, novellae, quia de novo incipio poetare de vero Deo aeterno, non de aliis gentium, sicut fecerunt antiqui poetae, qui, teste Aristotele, fuerunt primi theologizantes de diis. + +{Quei.} Hic poeta volens animare ipsos scientificos ad sequendum suum opus, ostendit mirabilem effectum eius per unam comparationem pulcerrimam. Ad cuius intelligentiam nota quod socii Jasonis habuerunt duplicem admirationem; primo, quando viderunt primam magnam navim, cum Jason navigavit mare, quod nunquam in antea fuerat; secundo, quando viderunt ipsum dum pervenisset ad terram Colchorum seminare dentes serpentis, ex quibus continuo nati sunt homines armati. Ita ad propositum vult dicere autor: vos primo videbitis magnam novam navim, idest, magnum opus novum, quod antea non vidistis; secundo, videbitis, quod ex re vili nascentur milites armati, idest, ex verbis vulgaribus nascentur fortes sententiae. Ad literam ergo dicit Dantes: {Quei gloriosi}, idest, incliti juvenes, qui vocati sunt argonautae; fuit enim flos juventutis Graeciae, {che passaro a Colco}; Colchi fuerunt populi in finibus Ponti, quod hodie dicitur magnum mare; nec terra eorum fuit insula, sicut quidam ignoranter scripserunt. Colchos Pompeius gloriosus dux romanus vicit in septentrione; {non s'ammiraron, come voi farete}, supple, quando viderunt primo Jasonem navigantem, ut sit comparatio propria de navigatione Jasonis ad navigationem autoris: deinde, {quando vider Jason fatto bifolco}, idest, more bubulci arantem terram et seminantem dentes vipereos: haec historia nota est communiter apud omnes. Sed ut magis videas, lector, quanto nobilis haec comparatio sit propriissima, volo notes, quod Jason primus cum prima magna navi intravit mare magnum; ita Dantes primus poeta cum magno ingenio intravit mare magnum, idest, altam materiam paradisi: Jason acquisivit magnum thesaurum, et Dantes summum bonum: Jason gloriosissimus fuit post Herculem, imo Herculem duxit secum in magna navi et Orpheum poetam et alios nobiles, et triumphavit de dracone, bobus vomentibus ignem, et terrigenis qui inter se fecerunt civile bellum se perimentes mutuo usque ad unum; et ita Dantes gloriosissimus poeta post Virgilium, imo Virgilium traxit secum in sua navi et Statium et alios nobiles autores, et triumphavit de dracone, idest, daemone, et bobus, idest, voluptatibus emittentibus flammas et incentiva libidinum, et gigantibus, idest vitiis, quae nascuntur ex terra, et inter se habent fraternam discordiam et impugnant se simul: Jason prius navigavit inter vana mundi, transiens per Troiam terram voluptuosam, et decipiens mulieres; sed postea pulsus ex patria factus est gloriosior, nam redivit in Colchos, ubi emendavit errorem suum; nam restituit socerum in regnum, unde postea decreti sunt sibi divini honores, et ob egregiam virtutem reperiit invidiam post mortem; ita recte Dantes diu navigavit inter vana mundi transiens per voluptuosam terram Florentiae, et aliquando fallens mulieres, sicut ipse notavit quodam capitulo Inferni; demum exul a patria emendavit vitam corruptam, et fecit sacrum poema, unde factus est divinus et invenit invidiam. + +Et probat quod diversae sunt naturae in stellis, quia in mundo sunt diversi effectus, quos oportet provenire a diversis causis, quae sunt principia formalia rerum quas producunt; et nos videmus in mundo esse diversos effectus qui non sequerentur a raro et denso, quia facerent solum duos; et sic sequeretur quod omnia principia formalia essent nulla praeter unum, scilicet rarum et densum. Dicit ergo: {virtù diverse convegnon esser frutti}, idest, effectus, {di principii formali}, idest, de principiis diversis causarum formalium, {e quei}, scilicet, principia, {seguiterieno distrutti a tua ragion}, idest, secundum rationem quam fecisti de raro et denso, {fuor ch'uno}, idest, praeter unum principium, scilicet rarum et densum. Nec dicas quod autor hic loquatur de Deo, sicut multi ignoranter dixerunt, quia de Deo diceret verum autor, sicut infra patebit in solutione quaestionis. Sed hic nota quod ratio quam facit hic autor, non videtur procedere quia non est simile de aliis stellis et luna, quia omnes stellae illuminantur a sole secundum totum praeter lunam: est enim una pars lunae aliquanto rarior altera; unde est hic altius repetendum, quod omnes stellae recipiunt lumen a sole, sed tamen in receptione luminis est differentia secundum diversitatem nobilitatis naturae. Quaedam enim sunt purissimae et nobilissimae dyaphanitatis, ita quod lumen statim penetrat totum corpus stellae, et totum corpus fit lucidum puro lumine tam ex parte quae nos respicit, quam ex parte versa ad solem; et lumen talium stellarum non declinat in aliquo a candore, sicut patet in Jove et aliquibus aliis. Quaedam autem licet statim penetrentur lumine, tamen, quia corpus earum non est ita nobile, lumen declinat ad ruborem, sicut est manifestum in Marte. In quibusdam autem lumen declinat ad obscuritatem sicut in Saturno: in quibusdam ad colorem lacteum, sicut in Gallasia: et in quibusdam ad pallorem sicut in Venere; sed tamen in omnibus istis est tanta pervietas quod statim in receptione luminis totum corpus stellae illuminatur secundum totam superficiem, profunditatem et altitudinem ex omni parte. Luna autem licet sit corpus quintae essentiae, est tamen terrestris naturae, idest, non ita purum, ideo non est in toto pervia, sed lumen receptum diffunditur parum in interiora eius, et non penetrat; ideo aliquando apparet ut novacula, et cum est coniuncta soli, superficies quae nos respicit est tota obscura, et macula quae videtur in ea etiam quando est plena ostendit naturam eius non esse omnino puram et tersam: ideo corpus lunae cum sit tenebrosum de se potest obsistere ne videamus radios solis. + +{Perch'io.} Hic Dantes ostendit quid secutum est sibi ex huiusmodi visione. Et dicit breviter, quod ex hoc ipse incurrit errorem contrarium errori Narcissi: Narcissus enim credidit suam imaginem apparentem in fonte esse veram substantiam; et Dantes nunc e contra credebat substantias veras, quae apparebant in luna, esse imagines rerum repraesentatarum in ea. Et ad plenam intelligentiam istius literae est primo sciendum quod Thiresias olim famosissimus augur in civitate Thebarum in vita visus est dare vera responsa petentibus circa futura, ut patet per Statium in IV et in X Thebaidos, et post mortem similiter; unde Homerus XI Odysseae inducit Thiresiam in inferno cum aureo sceptro in manu apparentem Ulyxi praedicere sibi multa de periculis laboribus et morte eius. Igitur primum vaticinium Thiresiae fuit de Narcisso, qui natus in Graecia, puer mire formosus, de quo mater nomine Liriope consuluit illum utrum filius esset victurus usque ad tempora senectutis: qui respondit quod sic si non cognosceret se ipsum. Responsio visa est vana et risu digna; tamen eventus probavit veritatem rei. Nam Narcissus factus juvenis sexdecim annorum magno studio dabat operam venationi: accidit ergo semel quod Narcissus fessus calore et labore pervenit ad fontem lucidissimum in loco amoenissinio, et inclinans se ad undam fontis ad sedandam sitim invasus est ab alia siti peiore; quoniam, visa imagine sua pulcerrima in aqua, putans esse rem veram non umbram, captus est amore sui, et coepit mirari oculos suos qui videbantur duo sidera, capillos aureos, qui videbantur radii solis, et ruborem faciei mixtum cum candore; et breviter, singula membra pulcra velut mulier in speculo. Deinde abiectis vestibus nudus intravit aquam, volens amplexari et osculari umbram: sed brachia nuda reducebat ad pectus; et sic saepe faciens stabat illusus sine cibo, potu et somno, nec satiabatur videre suam fallacem formam, et conquerebatur secum quod nec maria, nec montes, nec muri clausis portis, sed parva aqua. Tandem Narcissus coepit resolvi velut cera ad ignem et bruma ad solem; et conversus est in florem sui nominis, qui est albus rubens in medio, ut dicit Ovidius III Maioris. Hoc viso, videamus breviter quid sibi vult ista jocunda fabula, et quis est iste Narcissus: certe est juvenis vanus, vagus, qui more pavonis gloriatur et delectatur mirabili forma sua et sibi placet; et sic captus amore sui credit videre in se rem veram non umbram, cum tamen potius e contra pulcritudo corporis sit umbra quae vanescit inter oculos ipsorum mirantium et laudantium: ideo bene vertitur in florem, qui cito marcescit ad modicam febriculam et parvam adversitatem; et si forte duret aliquandiu, senectus sibi non parcit. Sicut ergo nil gratius, ita nil brevius forma. Et certe omnis terra habet suos Narcissos, nec est diu quod vidi unum recte talem, qui florem suae formae stultius et infelicius perdidit quam Narcissus, acerba et infami morte. Nunc ad literam dicit autor: {Perch'io corsi dentro all'error contrario a quel}, scilicet, errori, {ch'accese amor tra l'uomo}, scilicet, Narcissum; est autem Narcissus flos pulcer, qui latine vocatur lilium album; {e 'l fonte}, quem vocavit alibi speculum Narcissi. + +{E così.} Hic Beatrix adducit aliud exemplum tractum ex historiis gentilium; et ad declarationem huius literae satis obscurae est sciendum, quod sicut pulcre scribit Dites Cretensis, qui asserit se interfuisse bello troiano, Agamemnon apud Aulidem insulam circa lucum Dianae, telo transfixit capream; et non multo post sive ira coelesti, sive corruptione aeris facta est pestilentia magna in exercitu graecorum sine remedio. Sed mulier quaedam Deo plena dixit quod ira Dianae hoc fiebat, quae poenam sacrilegii exigebat ab exercitu cuius dux capream interfecerat, nec placari posse nisi immolaretur filia eius; sed cum Agamemnon obstinate contradiceret, duces spoliaverunt eum ducis honore. Ulyxes vero fictus vulpinus interim ivit Micenas cum falsis literis Agamemnonis ad Clytemnestram simulans Iphigeniam desponsandam Achilli, quam mater libenter dedit cum viro clarissimi nominis nupta videretur. Ulyxe reverso cum Iphigenia ad lucum Dianae, Agamemnon naturali pietate volebat fugere, ne tam crudeli immolationi interesset, licet Nestor rex amplissimae autoritatis facundissima oratione retinuit eum. Cum ergo Ulyxes et Menelaus cum Calchante virginem ad sacrificium adornarent orta est terribilis tempestas valde; quare Menelaus et socii in magna perplexitate nesciebant quid agerent. Et ecce vox de sylva audita est, dicens, tale genus sacrificii non placere Deae, ideo abstinendum a corpore virginis, quia Agamemnon lueret poenas dignas ab uxore post captam Troiam; sed immolarent loco virginis quod in luco esset oblatum; et continuo cessavit tempestas: et deliberantibus cunctis stupefactis cerva pulcerrima apparuit ante aram, quam continuo immolaverunt. Et Achilles et alii clandestine destinaverunt virginem ad regem scytharum, qui tunc erat: quo facto reges venientes ad Agamemnonem moestum consolati restituerunt ipsum ad primum honorem. Quae res fuit gratissima exercitui, quia omnes illum velut patrem sapientissimum colebant. Qualiter autem Orestes occisa matre pervenerit ad Iphigeniam sororem suam non prosequor, quia non facit ad propositum; sed si scire velis hoc scribit Ovidius clare libro de Ponto. Sed hic nota, lector, quod secundum fabulam poeta noster videtur dicere falsum; quia Agamemnon non vovit nec immolavit filiam sponte, imo semper vetuit; sed dicendum est quod autor accepit hoc a Tullio qui scribit tertio Officiorum quod Agamemnon cum devovisset Dianae, quod in suo regno pulcerrimum natum esset illo anno, immolavit Iphigeniam qua nihil erat eo anno natum pulcrius. Et primo Tusculani dicit Iphigenia in Aulide duci se immolandam jubet, ut hostium sanguis effundatur. Nunc ad literam dicit Beatrix: {E ritrovar puoi}, scilicet homines, {lo gran duca de' Greci}, Agamemnonem, {così stolto}, in vovendo sicut Jephthe. Unde Tullius dicit: *promissum potius non faciendum, quam tam crudele peccatum committendum*. Et dicit: {onde pianse Ifigenia il suo bel volto}, licet non sicut filia Jephthe, {e fe' pianger di se i folli e i savi}; quasi dicat, omnes habentes humanam affectionem, {che udir parlar di così fatto colto}; quanto magis qui viderunt! Et certe simile fecisse narratur alius dux graecus Idomeneus, qui, ut scribit Virgilius, imminente valida tempestate cum rediret a Troia, vovit se immolaturum primam rem occursuram sibi; et cum primo filius occurrisset volens ipsum immolare pulsus est a cretensibus de patria. Et hic nota quod Agamemnon potest videri infelicissimus hominum; nam qui dux tot regum mactaverat filiam propriam, et tot laboribus et sumptibus bellorum vindicaverat adulterium Paridis, ipse mactatus est ab AEgistho sacerdote adulterio uxoris suae cum rediisset in patriam gloriosissimus triumphator more bovis. + +{E sai.} Hic Justinianus mirabiliter perstringit facta sub aquila per totum tempus regum; et tangit duo notanda gesta, primum sub primo rege, secundum sub ultimo. Ad evidentiam primi est primo sciendum quod Romulus fundata urbe Roma, et munita consilio et militia, quia sine mulieribus parum durare poterat, petivit matrimonia a vicinis; sed negatas vi et fraude rapuit, simulato spectaculo ad quod vicinos invitaverat. Quapropter sabini post omnes venerunt armati contra Romam, et ingressi dolo civitatem habuerunt bellum atrocissimum cum romanis; cum autem se invicem soceri et generi crudeliter trucidarent, finaliter sabinae raptae inter utramque aciem irruentes, supplicantes nunc viris nunc parentibus ut verterent arma in eas quae fuerant causa malorum, placaverunt utrumque populum, qui abiectis armis pacem fecerunt, et ex utraque gente unum populum; et Romulus Tatium regem sabinorum fecit consortem regni. Ad secundum est sciendum quod, sicut scribit Livius in fine primi, cum Superbus esset in obsidione vicinae urbis filii eius et Collatinus consanguineus in convivio inter vina habuerunt sermonem de uxoribus, et quolibet commendante suam, Collatinus suam Lucretiam altius extollebat. Quare ad habendam experientiam acceptis equis venerunt celeriter Romam ubi invenerunt nurus regis inter convivia et ludos cum similibus: deinde euntes ad terram Collatini invenerunt Lucretiam inter ancillas vigilanter laborantem; ex quo laus contentionis data est sibi. Sextus minor filius Tarquinii continuo inflammatus amore Lucretiae ratione pulcritudinis et honestatis post aliquot dies cum solo socio Collatiam rediit; ibi benigne receptus a Lucretia cum honore, de nocte omnibus sopitis ardens amore intravit ad Lucretiam dormientem cum gladio in manu; et breviter cum non posset verbis expugnare pudicitiam mulieris, minatus est se jugulatum servum nudum cum ipsa jugulata ponere, ut in turpi adulterio necata diceretur; quo timore obtinuit quod optabat. Lucretia tristis statim per nuntium vocatis patre, marito, Bruto et Valerio, dixit breviter quod corpus violatum erat non animus, et quod si se absolvebat a culpa, non tamen a poena; et continuo gladium defixit in cor. Mortua Lucretia Brutus accepto gladio sanguineo mirabiliter retraxit omnes a planctu ad vindictam; unde facto tumultu Collatiae venit Romam, ubi convocato populo, excitavit animos omnium in odium regis et filiorum, et facto tumultu, Tarquinii privati sunt regno. Rex ab exercitu veniens Romam reperiit portas clausas; Brutus per aliam viam pervenit ad exercitum quem reduxit ad Romani liberatam a se amara servitute. Nunc est redeundum ad literam: dicit Justinianus Danti: {E sai quel che fe'}, illud signum aquilae, {dal mal delle Sabine}. Hic nota quod Augustinus de Civitate Dei damnat hoc factum; tamen excusari posse videtur, quia ex necessitate factum est, et quia sabinae non ad adulterium, sed ad matrimonium raptae sunt, {al dolor di Lucrezia}. Et hic nota quod Augustinus ubi supra commendat Lucretiam a pudicitia, et culpat ab occisione, quia alienum crimen punivit in se innocente: assignat tamen causam quare se interfecit, dicens: velut romana mulier laudis avida voluit ostendere hominibus poenam in testem, quibus conscientiam ostendere non poterat. Sed certe nobilis ira et indignatio animi fuit in ista nobili romana. Et dicit: {in sette regi}. Et hic nota quod autor mira brevitate complectitur primordia Romae et tempora regum, sub quibus primo gubernata est; populus enim romanus cum secreta providentia deberet effici gentium dominus, ab initio habuit reges ad fundandam tantam urbem. Nam Romulo nihil ardentius sub quo populo induit audaciam. Numa sacris intentus fuit, sub quo populus factus est religiosus, mitigato furore bellorum. Tullus Hostilius rei bellicae magister et ordinator, sub quo populus disciplinam rei militaris didicit, acuit ergo virtutem fortitudinis contra pericula mortis pro republica. Ancus urbem cinxit muris, quia populus tutus esse non poterat contra tot vicinos potentes inimicos infestos. Tarquinius Priscus per assumpta et ordinata ornamenta magnam populo tribuit dignitatem. Servius censum invenit, ut respublica cognosceret suas vires, et provide ordinavit ut romani de publico militarent. Ultimo Tarquinius superbus sua crudeli tyrannide fecit ut populus exagitatus iniuriis summum bonum libertatis acquireret. Et ut brevius colligam: romanus populus sub Romulo factus est bellicosus; sub Numa religiosus; sub Tullo armatus; sub Anco tutus; sub Prisco ornatus; sub Servio praemiatus; sub Superbo liberatus; et regnaverunt reges ducentis quadraginta tribus annis. Et dicit: {vincendo intorno le genti vicine}, sicut populos latinos qui fuerunt multi. Unde Roma fuit in Latio; et ita Veientanos, quorum civitas fuit florentissima in confinio Tusciae, longe ab urbe per decem octo milliaria, quam postea Camillus cepit post decennalem obsidionem. + +{Sott'esso.} Hic Justinianus tangit triumphos duorum clarissimorum principum romanorum; quorum primus non habuit parem in virtute, alter non habuit parem in potentia. Scipio habuit gloriosissimum triumphum de Hannibale et Carthagine, de quo iam dictum est alibi, et de magnis laudibus eius dicetur inferiori capitulo. Ad cognitionem Pompeii oportet aliqua praemittere breviter. Est igitur sciendum quod Pompeius juvenculus decem octo annorum suscepit exercitum patris, fuit Syllanus, et Italiam, Siciliam, Africam, Hispaniam diversis bellis liberavit de manibus ducum Marianorum. Hic Pompeius tres triumphos notabiles habuit: primum de Africa, quam totam liberavit de manibus Marianorum devicto domino Mariano, et Jeritha rex Numidiae fautore Marii; et tunc primo cognominatus est magnus. Secundum triumphum habuit de piratis de Cilicia qui magna multitudine fere cum mille navibus infestabant omnia maria, ita quod venerunt usque Hostiam et ceperunt classem romanam cum consule cum magno pudore romanorum. Pompeius autem per multos magnos duces legatos suos, scilicet Catonem, Varronem et alios occupavit fauces omnium marium; et incredibili virtute et celeritate istos vicit in Cilicia; et sine damno, sine sanguine omnia maria reddidit secura spatio quadraginta dierum, et ex piratis fecit civitatem Laudem in Lombardia. Tertium triumphum duxit gloriosissimum de Mithridate Tigrane et multis nationibus orientis et septemtrionis. Mithridates namque potentissimus rex Ponti bellum gessit cum romanis per quadraginta annos, qui una die ultra septuaginta millia romanorum trucidari fecit; in Asia multas provincias occupavit; aliquando victus virtute Luculli, felicitate Syllae, tandem debellatus a Pompeio in ultima desperatione veneno et ferro spiritum expulit. Pompeius multa alia regna cepit in oriente; unde retulit in senatu se vicisse viginti duos reges orientis: nullus ante eum plura bella gessit, plures provincias fecit, nec tantum ampliavit terminos romani imperii: nam Asiam quam acceperat extremam provinciam fecit Mediam, ut testatur Tullius in libello de laudibus Pompeii; quod declarat Plinius in VII. Nunc ad literam; dicit Justinianus: {Sott'esso}, scilicet, sub signo aquilae, {trionfaro Scipione} scilicet, maior, {e Pompeo giovanetti}; nam Scipio erat forte triginta annorum quando triumphavit de Africa, et Pompeius erat viginti sex annorum quando primo triumphavit de Africa; bis imperator antequam miles, et bis romanus eques loco consulis, et solus gessit tertium consolatum. Unde Tullius tribuit Pompeio quatuor necessaria summo imperatori, scilicet, scientiam rei militaris, virtutem, autoritatem, felicitatem; et tamen in fine infeliciter debellatus, infelicius fugit, infelicissime mortuus est: qui primus romanorum cepit Jerusalem et templum illud mirabile ditissimum intrans intactum reliquit. Et addit Justinianus incidenter unum factum quod tangit autorem, scilicet eversionem faesulanae civitatis, ex qua olim facta est Florentia. Nam, teste Salustio, Catilina pessimus pulsus ex urbe propter pestiferam coniurationem quam fecerat cum multis nobilibus de invadenda republica et trucidando senatu confugit ad civitatem Faesularum, et inde recedens in agro pistoriensi prostratus est cum suis mirabiliter pugnans et civitas Faesularum destructa est. Dicit ergo, {et parve amaro}, illud signum, {a quel colle}, idest, monti faesulano, in quo fuit olim fortis civitas Faesularum, {sotto 'l qual tu}, scilicet, o Dantes, {nascesti}, scilicet in Florentia quae est propinqua et subiecta illi colli forte per tria milliaria, de quo alibi dictum est et dicetur. + +{Poi vêr Durazzo.} Nunc Justinianus tangit bella Caesaris contra Pompeium in Graecia: ad quorum cognitionem est sciendum quod Caesar victor Hispaniae reversus in Italiam magno ardore cum desiderio bellandi per medias tempestates et parva classe a Brundusio transivit in Graeciam et in Epiro posuit castra non longe a Pompeio. Sperabat enim victoriam suam in celeritate, Pompeius vero in tarditate; propter quod cum non posset aliquo modo provocare Pompeium in proelium, tandem cinxit eum obsidione apud Durachium inexpugnabile; et consilium cepit ex natura loci. Erant enim circa castra Pompeii multi alti et asperi colles, quibus occupatis fecit viginti quatuor castella, et ex castello in castellum munitionem duxit cum fossa per sexdecim milliaria; ibi plura proelia particularia facta sunt cum mirabili resistentia et patientia Caesariensium et potissime Scevae centurionis; tandem una die facta est violentissima eruptio. Et Pompeius victor, facta magna caede de hostibus, suos a proelio revocavit, quia timuit insidias, quia non sperabat istam victoriam, vel quia nox supervenit, vel quia sperabat victoriam sine caede; sed certe error fuit: ideo bene Caesar tunc dixit: Pompeium vincere nescire. Caesar deinde consolatus suos transivit in Thessaliam, et Pompeius secutus est ipsum qui sapientissime volebat vincere cum dilatione; sed victus querelis omnium invitus laxavit habenas fortunae; tamen sequens consilium aliorum, finaliter fidens multitudine magna coepit pugnam. Labienus qui factus erat hostis infestissimus Caesari in bello civili animose incitavit Pompeianos. Caesar vero magnifice accendit suos et ordinem pugnae dedit; sed tardantes crastinus in rabie furoris omnes in proelium traxit, qui paulo post justissime interfectus est jactato gladio in os eius. Pompeius studebat cum multitudine equitum circumvenire exercitum Caesaris; sed nihil magis nocuit sibi, quam multitudo et diversitas quae per unum regi et fraenari non poterat. Caesar autem et fortissimi militis et summi ducis officium gerens, nunc feriens, nunc exhortans omnibus ad omnia succurrens, equites suos ad hoc deputatos immisit, deinde acies peditum conglobata velut murus ferri sequuta est; et levis armatura Pompeii faciliter dedit terga: et dicit Horosius, quod Caesar in mirabili virtute germanorum hanc victoriam obtinuit. Pompeius autem visa fuga suorum fugit a proelio ne secum totus exercitus moreretur: quo remoto nullus in acie stetit, et Caesar qui principio belli clamaverat: miles faciem feri; in fine clamavit: parcite civibus, cum illos persequerentur, ut ait Florus. Ex legionibus et equitatu Pompeii quindecim millia perierunt; innumerabilis fuit strages aliarum gentium et auxiliorum quae toto oriente convenerant: nunquam in uno campo tantum virium romanarum fortuna contraxit. Nam ut scribit Florus, tercenta millia bellatorum hinc inde praeter auxilia regum et senatus: fuerunt undecim legiones ex parte Caesaris, ex parte Pompeii decem et octo, flos et robur italici sanguinis. Pompeius autem fugiens uno equo per terram, et una navi per mare, recepta uxore post deliberationem pervenit in AEgyptum, ubi Ptolomaeus, cui Pompeius tutor a senatu datus regnum fideliter servaverat, habito consilio suorum illum interfici fecit, et corpore in undas abiecto caput dono Caesari reservatum est. Et Caesar cum paucis fidens fama sui nominis, quae non minus suo valebat exercitu, Alexandriam pervenit, ubi fuit quasi in maiori periculo quam unquam. Nam Achillas crudelissimus hausto sanguine Pompeii ebrius sanguinem Caesaris sitiebat, praefectus regis cum viginti millibus armatorum bellum movit: et Caesar nisi habuisset Ptolomaeum secum forte non evasisset. Sed Ptolomaeus dimissus a Caesare improvide venit cum aliis contra eum. Caesar repentina invasione percussus subito intravit naviculam; sed demersus in aquam ab hostibus enatavit per ducentos passus ad propinquam navim pallium suum cum dentibus trahens, et manu sinistra elevata ne literae quas habebat balnearentur: et cum rediisset ad suos cum solita celeritate et felicitate classem regis oppressit et cepit, et castra hostium invasit cum magna strage eorum. Rex fugiens intravit unam navim, qua demersa multitudine fugientium qui similiter volebant evadere, suffocatus est in aqua. Deinde Caesar receptus in Alexandriam reddidit regnum Cleopatrae in pretium libidinis. Nunc potes videre literam: dicit Justinianus: {Poi vêr Durazzo}, scilicet Caesar convertit exercitum, {e percosse Farsaglia}, idest, Thessaliam, quam rubeam fecit sanguine civili, {sì che al Nil caldo}, idest AEgyptus per quem labitur Nilus, quae est calida regio extrema Asiae, contermina Africae, {si sentì del duolo}, idest, dolore. Et subdit quomodo Caesar persecutus Pompeium; et vult dicere uno verbo quod Caesar transivit in Asiam ad Hellespontum, ubi olim Xerses transivit ex Asia in Graeciam. + +{Da onde.} Hic Justinianus tacto magno bello civili, quod Caesar gessit cum Pompeio, nunc tangit breviter alia duo bella civilia quae gessit cum Pompeianis. Ad quorum cognitionem est sciendum, quod Caesar recedens ex Asia in medio tempestatum per hyemem pervenit in Siciliam; et quamvis esset necessarius Italiae, tamen audiens magnum exercitum pompeianum congregatum in Africa, ubi duo duces erant Scipio et Cato, velut fulmen belli vir ardentissimi spiritus transivit in Africam, ubi erant decem legiones romanae, et rex Juba cum infinita multitudine barbarorum. Caesar post multa incommoda et proelia particularia apud Tapson urbem cum suis octo legionibus contra hostes aciem ordinavit, ubi milites inflammati adhortatione eius, non expectato signo, cum magno ardore pugnaverunt trucidantes omnes. Caesar tria castra hostium cepit, scilicet, Scipionis, Jubae, et Labieni. Juba et Petreius finaliter ad mensam bene potati se mutuo interfecerunt. Scipio dux generalis omnium cum in navi fugeret in Hispaniam, deprehensus a Caesarianis gladio se percussit; et quaerentibus ubi esset imperator, respondit: imperator bene se habet. Caesar omnium victor Romam rediit, deinde inaudita celeritate transivit in Hispaniam, ubi duo filii Pompeii propter memoriam et famam patris magnum favorem invenerant; ibi extremis viribus et odiis pugnatum est apud Mundam civitatem; nec unquam Caesar in tam extremo periculo fait: nam acies veteranorum, per tot tempora in omnibus bellis probata et laudata, coeperat paullatim retrocedere; sed Caesar ab equo desiliens coepit praecedere aciem peditum velut furiosus, manu et lingua revocans fugientes; imo visus est cogitare de morte, timens fortunam esse mutatam, tandem fortuna contulit sibi insperatam victoriam. Nam quinque cohortes Labieni quae ad succursum castrorum mittebantur, creditae fugere, praestiterunt suis materiam fugiendi, et Caesari victoriam cum magna strage hostium et morte Labieni. Gneus vulneratus fugiens per sylvam interfectus est a Cesennio legato Caesaris, et caput Caesari praesentatum. Ultimo Caesar visitata Hispania usque Gades reversus est Hyspalim, quae nunc Sibilia vocatur, et hyspalensibus magnam querimoniam fecit quia faverant Gneo, dicens superbe quod populus romanus immortalis habebat decem legiones quae coelum frangere essent potentes; sic solum nominans suas, ut quasi caeterae nihil valere viderentur. Et hic fuit finis belli civilis Caesaris quod duravit quatuor annis. Ad literam ergo veniendo, dicit Justinianus: {Da onde}, scilicet post bellum Alexandrinum, {scese}, idest, descendit illud signum aquilae portatum a Caesare, {folgorando a Giuba}, scilicet in Africam, {poi si rivolse nel nostro occidente}, scilicet in Hispaniam, quae est in finibus nostri occidentis, {dove sentia la pompeiana tuba}, quia duo Pompeii pro uno renati videbantur: unde Sextus evadens ab isto bello, postea multum fatigavit Augustum, occupata Sicilia et Sardinia. Et hic ultimo nota, lector, quod hic Gaius Caesar Lutii filius plura laudabilia videtur habuisse, quam unquam aliquis princeps. Nam fuit sanguine nobilissimus de domo Julia, corpore pulcerrimus, licet ista non conferant veram laudem: fuit armorum peritissimus sine pari, unde non Pyrrhus, non Hannibal, non Alexander magnus, non Scipio maior huic maximo duci possunt assimilari; qui fecit fere impossibilia homini. Hic fuit eloquentissimus principum, unde Tullius numerat eum inter optimos oratores; fuit poeta, unde fecit metrice opusculum quod appellavit iter in angusto rerum articulo, quando in viginti quatuor diebus ab Italia ivit in Hispaniam. Historicus, unde sua gesta descripsit luculento stilo, ut dicit Svetonius; fecit etiam Anticatones, correxit leges sui temporis, fecit compotum, ordinavit annum, invento bisexto, dictabat simul pluribus scriptoribus, ut idem dicit. Caesar fuit liberalissimus; nam ex tot victoriis nihil sibi retinuit nisi dispensandi potestatem, ut ait Seneca: fuit clementissimus super omnes; unde Tullius dicit eum simillimum Deo in clementia; unde Augustinus in decimo de Civitate Dei dicit: Gaium Caesarem, qui civilem victoriam clementer exercuit, quidam senatores sub specie libertatis interfecerunt; fuit temperatissimus, unde Cato hostis capitalis eius dicebat: solus Caesar sobrius accessit ad rempublicam evertendam. Magnanimus hominum, ut bene ostendit in victoria Thessaliae et Africae, quando fecit cremari literas hostium, quas noluit legere; patientissimus fuit omnium laborum; peritissimus equitandi, natandi, saltandi, et breviter erat totus in singulis, ut dicit Policratus anglicus: habuit ingenium et memoriam magnam, unde nihil solebat oblivisci, nisi iniuriarum. Sed certe Caesar, sicut dicit Livius de Hannibale, habuit vitia paria virtutibus magnis, et maxime fecit multa enormia cupiditate dominandi; nam contra patriam bellum civile movit cum tanto sanguine civium: in suo consulatu omnia ad arbitrium fecit expulso armis collega Bibulo, et prius tentaverat multis modis facere aliquam novitatem in urbe ut veniret in statum. Solus fuit defensor coniuratorum Catilinae: omnium reorum erat refugium, dicens, quod tales erant apti bello civili. Bis spoliavit aerarium Romae, primo fraudulenter, secundo violenter: summum sacerdotium emit magno pretio: fecit se dictatorem perpetuum, immo, ut ait Lucanus, omnia Caesar erat. Unde Tullius dicit quod Caesar semper habebat in ore illud dictum Euripidis poetae Graeciae: si violandum est jus regnandi gratia violandum est; caeteris rebus pietatem cole. Luxuriosus fuit valde; unde cum Cleopatra eadem navi circuibat AEgyptum; uxorem Pompeii stupravit, unde Pompeius solebat ipsum vocare AEgisthum; et similiter matrem Crassi et filiam; non timuit Deum nec terraemotum. Et ut cito concludam, Caesar habuit maiora vitia et maiores virtutes quam Pompeius magnus; sed uterque petebat regnum, uterque ingratus patriae, uterque obscuravit gloriam patris; et pater Pompeii Pompeius Strabo fulmine percussus est. + +{Se mala.} Hic Martellus quasi incidenter tangit mirabilem Siciliae rebellionem, tam memoria quam admiratione dignam; quae breviter substringenda est tum ad posterorum exemplum, tum ad commendationem unius viri magnanimi. Johannes ergo de Procida, quae est parva insula in mari neapolitano, olim notarius Manfredi, vir sagacissimus hominum, tactus atroci iniuria vesanae libidinis francorum in uxore sua, rem prudenter dissimulavit; simulata aliquandiu prius publice dementia et servata occasione temporis, cum quibusdam proceribus Siciliae habuit clandestina colloquia: et sicut erat vir prudens et potens in opere et sermone, totus Mercurii filius, multorum animos ad suum propositum inclinavit. Et volens incipere a capite, primo accessit ad Nicolaum Papam III de Ursinis, quem sentiebat habere animum infestum contra Carolum; et ipsum pronum in suam sententiam faciliter traxit magna potentia linguae, sed maiore pecuniae. Et continuo laetus et impiger, reversus in Siciliam consocios confirmavit, et animosiores reddidit, recipiens a singulis instrumenta cum anulis. Reversus ad Papam dixit, quod tria erant necessaria ad tam ardui operis complementum, scilicet consensus eius in scriptis, pecunia, et gens militaris. Et cum auxilia excogitata indicasset, obtentis literis a Papa, transvolavit ad Petrum regem Aragonum, quondam Manfredi generum, avidum ultionis, virtute animi et viribus corporis nulli suo tempore secundum, cui omnia exposuit pertractata. Et promissa pecunia pro negotio adimplendo cum literis regis continuatis dictis, iam plenus spe Johannes magnanimus properavit ad Imperatorem constantinopolitanum, cuius res agebatur, quia Carolus iam magna classe et numeroso exercitu imperium eius parabat invadere, et sperabat auferre; ideo Johannes de habenda pecunia factus securus, ad regem Aragonum est reversus, et cum illo composuit, ne Carolus aliquid suspicaretur, ut se in Africam contra Carthaginem cum exercitu velle ire fingeret; et sic auxiliares mercenarios et subditos milites procuraret. Papa omnium conscius praestabat illi favorem sub ficto colore fidei christianae. Rege tandem transeunte versus Africam, Johannes rediens in Siciliam effecit, quod res tanto labore et sudore concepta produceretur in lucem et partum. Unde siculi praeordinata die et hora omnes gallicos indifferenter trucidarunt sine misericordia; immo furore inhumano in nondum natos crudeliter saevientes scissis praegnantibus, foetus ad saxa alliserunt, ne odiosa eis soboles superesset in regno. Et ecce Petrus ex pelago Africae cum omnibus copiis Messanam applicuit. Sic igitur Johannes mira arte et non credita eripuit Siciliam Carolo, anno sextodecimo postquam tenuerat illam nobilem insulam; pro qua habenda tot et tanta proelia olim gesta sunt inter Romam et Africam. Nunc est descendendum ad literam. Dicit Carolus: nobilis insula Siciliae pervenisset ad descendentes meos, {se mala signoria}, francorum cum superbia, luxuria, avaritia importabili, {che sempre accora}, idest, necat, vel accendit ad iram, {li popoli suggetti, non avesse mosso Palermo}, nam apud Panormum incoepit tumultus, a gridar: {Mora, mora}. Nec umquam Carolus postea, vel sui descendentes potuerunt recuperare Siciliam; imo ipse Carolus cito ex dolore mortuus est, relicto filio capto, et regno Apuliae in magna confusione. + +{E il canto.} Hic autor praemissa dicta positione, dicit quod cantus illarum animarum est una de illis rebus caris et pretiosis, quae non possunt hic manifestari; et ideo qui vult scire de cantu illo dulcissimo volet in coelum sicut ego feci, aliter nunquam posset scire hoc. Dicit ergo: {E il canto di que' lumi}, idest, illorum doctorum luminosorum, {era di quelle}, idest, de illis jocalibus caris et pulcris, quae non possunt trahi ex illo regno: et ideo, {chi non s'impenna}, idest, quicumque non implumat se, idest, non induit sibi pennas et alas speculationis, sicut ego feci, {aspetti le novelle quindi dal muto}, quasi dicat expectet audire nova de illo cantu in mundo isto a muto, qui nunquam dicet sibi, quasi dicat: in vanum expectabit scire cantum talem in mundo, si non volet mentaliter ad coelum sicut ego volavi. Et nota quod autor bene fingit hoc, quia moraliter loquendo satis potest praedicari et dici de dulcedine cantus, idest de delectatione doctrinae istorum doctorum, quod homo capiat illam si non gustet per experientiam et scientiam de illa; unde ignorantes non possunt credere nec capere quod sit tanta delectatio in speculatione scientiae, quanta est apud expertos. + +{Canto.} Hic autor describit illum cantum commendans illum superlative; et dicit quod vincit omnem cantum nostrum tam artificialem quam naturalem quantumcumque dulcissimum per infinitum excessum. Vincit enim cantum musarum et sirenarum. Dicit ergo: {Canto}, supple dico, {che tanto vince nostre muse}, idest, scientias poeticas, quae sunt delectabilissimae, {nostre sirene}, quarum cantus sunt delectabilissimi, ut habitum est in Purgatorio, {in quelle dolci tube}, idest, vocibus illorum doctorum, qui tam alte pulsaverunt quod fecerunt se audiri ubique locorum. Et hic nota quod per hoc autor vult dare intelligi quod illi sancti doctores speculatim cantaverunt dulcius et delectabilius in eorum sacris libris, quam poetae qui tam dulciter et delectabiliter cantaverunt, quod moverunt saxa, feras, arbores, sicut fictum est de Orpheo. Similiter vicerunt sirenes, quae figurant illecebras et voluptates mundi, sicut expositum est in Purgatorio praedicto. Et subdit per comparationem excellentiam et excessum cantus illorum doctorum, dicens, quod quanto primus radius solis, supple, vincit, {quel che rifuse}, idest, secundum radium quem reiecit retro et refudit. Vult ergo breviter dicere, quod cantus illorum doctorum tantorum superat cantum musarum et sirenarum, quantum radius recte missus superat radium refractum. Et hic nota quod comparatio est pulcerrima et propriissima ad propositum, quia cantus illorum doctorum est immediate a Deo, quia per infusionem habetur a Deo sacra theologia, sicut primus radius est a sole; sed cantus aliarum scientiarum est sicut refusus, quia a coelo, a natura, ab arte habemus alias scientias per acquisitionem et inquisitionem. + +{Illuminato.} Hic Bonaventura nominat alios duos socios, dicens: {Illuminato et Agostin son quici}; isti faerunt de primis imitatoribus Francisci; unde dicit: {che fur de' primi scalzi poverelli, che nel capestro a Dio si fero amici}, idest, in habitu Francisci, cuius fratres portant cordam cinctam. Sed hic oritur dubitatio: cum istae coronae constent ex claris doctoribus, viris magnae scientiae et sapientiae; quomodo isti duo fratres, qui fuerunt homines ignorantes reponuntur inter istos litteratissimos? Ad solutionem istius dubitationis est notandum, quod autor facit pulcerrimam fictionem. Nam ponit et repraesentat animas istorum doctorum scientificorum in figura stellarum lucentissimarum, quia qui erudiunt alios ad justitiam velut stellae fulgebant in regno Dei, ut ait Propheta. Modo ad propositum: praedicti fratres licet forte non erudierint vel doctrina vel scriptura, tamen opere et exemplo bene aedificaverunt alios; ideo de industria facit mentionem de ipsis. + +{Ugo.} Hic Bonaventura describit alium doctorem, dicens: {Ugo da Sanvittore è qui con elli}. Hic fuit primo canonicus regularis, deinde fuit canonicus in Sancto Victore Parisius, magnus doctor in sacra theologia in millesimo centesimo octavo; et multos et pulcros libros scripsit; fuit vir sanctissimae vitae. Unde quum laboraret in extremis, portato sibi corpore Christi, dixit: anima mea vade simul cum Redemptore tuo; et continuo eius spiritus exivit et Eucharistia exivit de manu sacerdotis, et visibiliter volavit in coelum cum anima illa beatissima etc. + +{Quindi.} Hic autor ponit effectum illius exaltationis Beatricis, et dicit, quod vigoravit et fortificavit eius virtutem speculativam. Unde dicit: {Gli occhi miei}, scilicet, intellectuales, {ripreser quindi virtute}, idest, vigorem a Beatrice exaltata, {a rilevarsi}, quia fuerant oppressi subito et magno splendore animarum tertii circuli. Et subdit vigorem sibi collatum a Beatrice, quia erexit speculationem supra aliam speram; unde dicit: {e vidimi translato sol con mia donna}, idest, solum cum Beatrice, relictis illis tot animabus beatorum doctorum quas videbant ante: et dicit notanter de facto esse et non de fieri, ut per hoc det tacite intelligi quod in instanti et sine intervallo transiverit ad aliam speram Martis quae est altior sole. Sed hic oritur dubitatio: quomodo autor vocat Martem maiorem salutem sole, cum sol sit pater generationis, et Mars sit autor destructionis et corruptionis. Dicendum breviter quod factus est proximior primae causae et per consequens maiori saluti; vel melius, quia in sole sunt doctores qui illuminaverunt fidem doctrina et scriptura; in Marte vero sunt milites qui pugnaverunt pro fide Christi cum effusione proprii sanguinis. Unde nota quod isti doctores militantes Deo cum lingua vel penna, non tantum meruerunt quantum isti duces pugnatores, qui militaverunt cum manu vel spata, quia exposuerunt vitam etc., sicut a simili in mundo isto. + +{Sì pia.} Hic autor ostendit quam gratanter iste spiritus receperit eum: et primo ostendit qualem se ostenderit in habitu per similitudinem convenientissimam. Ad cuius intelligentiam est primo notandum, quod sicut fingit Virgilius VI Eneidos, Eneas, ut saepe dictum est, descendit ad infernum vivens, duce Sybilla, sicut tactum est secundo capitulo Inferni, et Purgatorii capitulo. Et cum pervenisset ad campum Elysium amoenum et virentem in quo stant animae illustrium virorum, reperit Anchisem patrem suum, qui cum summa alacritate cepit eum. Ad literam dicit ergo autor: {L'ombra d'Anchise}, idest, anima quae appellatur umbra apud Inferos, ut saepissime patuit in Inferno et Purgatorio, {si porse sì pia}, idest, tam benigna erga Eneam filium suum, sicut, supple, nunc iste spiritus fecit erga me, {quando s'accorse del figlio}, scilicet, Enea, dicens: venisti tandem in Elysio, idest in campo piorum. Et hoc dico: {se nostra maggior musa}, idest, si fictio Virgilii, qui est summus nostrorum poetarum latinorum, scilicet maior me, quia fuit meus dux, doctor et magister; et tamen discipulus interdum excedit magistrum, ut Aristoteles Platonem, et Homerus Pronapidem, et ita de multis, {merta fede}, quasi dicat: si credendum est Virgilio excellentissimo poetae, qui fingit hoc de Enea, qui in vita descendit ad infernum, metaphorice intelligas ad cognitionem et expulsionem vitiorum. Et hic nota quomodo dicta similitudo est propriissima: sicut enim Eneas descendit ad infernum duce Sybilla, ita Dantes ascendit ad coelum duce Beatrice: et sicut Eneas reperit patrem suum senem, ita Dantes reperit antiquum praedecessorem suum. Et sicut Eneas reperit patrem in campo amoeno et luminoso, in quo erant animae illustres virorum sapientum et proborum; ita Dantes reperit istum suum maiorem in campo spatiosissimo, coeli delectabilissimo et luminosissimo, in quo sunt animae gloriosae sapientissimorum bellatorum, sicut in spera Martis. Et sicut Anchises recepit laetissime Eneam diu expectatum, ita Cacciaguida jocundissime recepit Dantem diu desideratum. Et sicut Anchises praedixit Eneae multa utiliter per quae esset praemunitus contra occursus inimicorum, ita Cacciaguida praedixit multa salubriter Danti, per quae esset praecautus et praevisus contra impetum adversorum et adversariorum suorum, sicut haec omnia clare patebunt infra. Et sic potes perpendere quomodo autor noster circumspectissimus scivit facere de alieno suum, quod est difficile, ut testatur Horatius in sua poetria. + +{Non avea.} Hic Cacciaguida describit luxum florentinorum in amplitudine stantiarum et mollitie supellectilium, dicens: et Florentia tempore meo, {non avea case di famiglia vote}; exponunt aliqui quia tunc nondum erant factae expulsiones partium, quae postea factae sunt saepe; et recenter erant factae tempore illo. Sed ista expositio licet videatur consona, non tamen est vera; quia licet factae essent istae expulsiones, tamen ita germinaverat florentinorum semen, quod Florentia erat de duplo plus repleta gentibus isto tempore, in quo loquitur, quam tempore ipsius Cacciaguidae, sicut ipsemet dicet in sequenti capitulo. Ideo exponatur et verius, quod hoc dicit, quia tempore suo stabant duae et tres familiae in una angusta domo; nunc autem e contra unus florentinus cum uxore et duobus filiis tenent palatium amplum, in quo commode starent decem familiae. Et subdit etiam mollitiem camerarum superfluam per exemplum Sardanapali. Ad cuius evidentiam est praesciendum quod Sardanapalus, sicut scribit Justinus etc.; et Eustatius super librum Ethicorum. Ad literam ergo dicit: {Sardanapalo non v'era giunto ancor}, idest, nondum pervenerat Florentiam mollities Sardanapali, {a mostrar ciò che 'n camera si puote}; nam Sardanapalus fuit studiosissimus circa muliebres mollities inveniendas; fuit enim primus qui invenit usus culcitrae et plumarum. Modo ad propositum vult dicere Cacciaguida, quod tempore suo non erant Florentiae illa ornamenta et praeparamenta camerarum quae sunt modo. Nam non credo quod sint in mundo camerae delitiosae et superfluitatis plenae nisi Florentiae. Unaquaeque enim videtur camera reginae: et omnia ista instrumenta sunt incitamenta ad libidinem. + +{Saria.} Hic ultimo Cacciaguida vult dicere: et ut breviter concludam, pauci pravi viri et mulieres illo tempore fuissent habiti pro miraculo in civitate, sicut nunc e contrario pauci virtuosi haberentur Florentiae. Et nominat duos modernos vitiosos florentinos, unam foeminam, alterum virum; et duos romanos virtuosos, unum virum, alterum foeminam. Ad cognitionem primae mulieris est praesciendum, quod ista Cianchella fuit nobilis mulier florentina de stirpe illorum de la Tosa, quae fuit maritata in civitate Imolae cuidam Lito de Alidosiis, fratri domini Alidosii qui olim abstulit Imolam Bononiae cum Maghinardo Pagano, ut alibi dictum est. De ista possem multa et vera referre, quae audivi ab optimo patre meo magistro Compagno, qui diu legit tam laudabiliter, quam utiliter juxta domum habitationis praedictae dominae. Ergo quia autor ponit istam pro prava muliere, dicam aliquid jocosum de ea. Haec siquidem mulier fuit arrogantissima et intolerabilis; ibat per domum cum bireto in capite more florentinarum et baculo in manu, nunc verberabat famulum, nunc coquum. Accidit ergo semel quod cum ivisset ad missam ad locum fratrum praedicatorum de Imola, non longe a domo eius, quidam frater praedicabat a casu. Et cum nulla domina assurgeret sibi, Cianchella accensa indignatione et ira coepit iniicere manus atroces nunc in istam, nunc in illam dominam, lacerando uni crines et trichas, alteri bindas et velamina. Aliquae non patientes, coeperunt reddere sibi vicem suam. Ex quo orto magno strepitu cum clamore in ecclesia, viri circumstantes audientes praedicationem coeperunt omnes fortissime ridere, et ipse praedicator similiter; et sic praedicatio fuit soluta, et risu finita. Quid ultra? Haec mulier defuncto marito reversa est Florentiam, et ibi fuit vanissima, et multos habuit procos et multum lubrice vixit. Unde ipsa mortua, quidam frater simplex praedicans super funere eius, dixit, quod invenerat in ista foemina unum solum peccatum, scilicet, quod oderat populum Florentiae. Nunc ad literam, dicit Cacciaguida: {Una Cianghella}, idest, una tam prava et vana mulier similis ei, {un Lapo Salterello}, idest, tam temerarius et pravus civis, sicut fuit dominus Lapus de Saltarellis de Florentia. Iste siquidem fuit jurista, vir litigiosus et linguosus, multum infestus autori tempore sui exilii, {saria tenuto tal maraviglia allor}, idest; inter tot temperatos et continentes, {qual or saria Cincinnato e Corniglia}. Quasi dicat: sicut esset nunc mirabile videre in Florentia inter tot vitiosos unum civem similem Cincinnato, et unam mulierem similem Corneliae. De Cincinnato dictum est VI capitulo huius Paradisi; fuit enim vir parcissimus et reipublicae amantissimus: de cuius laudibus multa scripsit Titus Livius. Dicit enim inter alia quod vendidit agrum et renuit dignitatem etc., quorum omnium contrarium faciunt florentini. Cornelia autem, de qua hic loquitur autor, fuit filia magni Scipionis Africani, quae vocata est mater Gracchorum, mulier magnanima et pudica, quae nunquam transvolavit ad secundas nuptias, de qua idem Titus Livius. + +{Onde.} Hic autor antequam prosequeretur quod incoepit interponit actum Beatricis; et fingit pulcre quod Beatrix risit de tali persuasione adulatoria, quia vidit persuasionem illam tendere ad inanem gloriam sui; et explicat risum illum per comparationem propriam. Unde dicit: {Onde Beatrice ch'era un poco scevra}, idest, separata aliquantulum ab eo, quia, ut iam dictum est, autor modicum trahebatur a vento gloriae, et sic modicum recesserat a Beatrice, {parve ridendo quella che tossio al primo fallo scritto di Ginevra}, idest, ad osculum quod fuit primum fallum amoris Genevrae, de quo scriptum est in Inferno. Cum enim Lancillottus pervenisset ad colloquium cum regina Genevra opera principis Galeoti, nec auderet prae nimio pudore pandere flammam amoris sui, princeps Galeotus interposuit se, et fecit eos pervenire ad osculum: tunc quaedam domina nomine Damma socia reginae perpendens de actu, tussivit et spuit, quasi dicens: bene te video; ita in proposito Beatrix risit nunc, quasi dicat: bene audio te, vel tu bene audiris, cave quid dicas. + +{Necessità.} Hic Cacciaguida respondet quaestioni tacitae, quae videtur oriri ex dicto eius, quia posset statim obiici: Si Deus omnia futura contingentia praesentialiter videt, cum eius scientia sit infallibilis, ergo infallibiliter et necessario evenient. Respondet autor: et tamen ipsa contingentia, {non prende però necessità quindi}, scilicet, ab illo aspectu divino. Et hoc manifestat per unum exemplum grossum domesticum, dicens: {se non come nave, che discende giù per corrente}, idest, fluvium, supple, recipit necessitatem, {dal viso in che si specchia}, idest, ab oculo illius a quo prospicitur eam. Et hic nota quod per hoc autor vult dicere, quod providentia Dei non imponit necessitatem futuris contingentibus, nisi sicut oculus humanus, qui stans ad ripam maris vel fluminis videt a longe navim venientem secundum cursum aquae, qui licet videat navim certissime venientem ad portum, tamen non imponit necessitatem sibi, quia ita ipso non vidente sicut vidente, navis facit cursum suum. Sicut ergo praevisio humana non est causa quare hoc sit, ita nec providentia divina est causa qua futura eveniant; ita enim se habere providentia ad futura, sicut visio humana ad praesentia. Videt enim Deus omnia futura in instanti aeternitatis, ita quod futura non sunt sibi futura; et caetera multa videt. + +{Ben puoi.} Hic autor per improperium assignat causam quare pastor non timet vindictam apostolorum; et dicit: tu potes respondere: ego habeo ita totum studium et intentum ad eum qui voluit vivere solus et qui per saltus fuit tractus ad martyrium, quod ego non timeo Petrum nec Paulum. Et ad intelligentiam huius literae est solerter advertendum, quod multi multa frivola et vana dixerunt circa istum passum. Aliqui enim dicunt quod autor loquitur de diabolo, qui fuit praecipitatus de coelo ad infernum ad martyrium; sed ista expositio est penitus falsa, quia iste noluit vivere solus, sed voluit fieri similis altissimo; et maximam multitudinem habuit sociorum in coelo, et habet in inferno. Aliqui vero exponunt, quod autor loquitur de Simone Mago, qui cadens ex aere portatus a daemoniis conquassatus est in terra; sed et ista expositio est aliena, quia Simon Magus etiam noluit vivere solus, immo cum hominibus et daemoniis, et Nerone pessimo omnium daemoniorum. Alii autem volunt quod autor intelligat de Sardanapalo rege assyriorum, de quo dictum est supra capitulo huius Paradisi, qui fuit totus delitiosus, et demum se praecitavit in ignem; sed nec ista opinio vera est, quia Sardanapalus noluit vivere solus, immo continuo erat circumvallatus magna turba meretricum. Sunt etiam quidam exponentes subtilius et dicentes, quod autor intelligit de Johanne Baptista; et vult dicere: ego habeo ita firmum desiderium meum ad vitam contemplativam, qualis fuit vita Baptistae, quod non curo de vita activa Patri et Pauli. Ista expositio autem licet videatur subtilis et consona, tamen non haberet hic locum, quia clare patet ex dictis, quod autor quam peius potest loquitur hic de pastore, nunc autem commendaret eum: potest tamen ista expositio verificari, si suppleatur et addatur sic: tu pastor potes respondere: ego vivo ita contemplative, quod non curo de vita activa; sed si hoc esset, esses aliqualiter excusandus; sed neutrum facis, quia non vivis in contemplatione et Baptista, nec in actione ut Petrus et Paulus; isto modo supplendo expositio potest stare; sed demum, omissis omnibus praedictus tamquam superfluis, dicit, quod autor loquitur de floreno in quo est scuplta imago Johannis Baptisae. Vult ergo dicere: tu pastor potes dicere: ego habeo ita fixam voluntatem floreno acquirendo, quod non cognosco Petrum et Paulum, qui fuerunt ita pauperes, spernentes omnino pecuniam. His ergo praenotatis nunc ad literam veniatur, quae exponatur sic: {Ben puoi tu dire}, scilicet, tu pastor vel papa; nam potest intelligi hic principaliter de Bonifacio qui tunc sedebat, et qui fuit simoniacus valde, ut dictum est Inferni XIX capitulo de quo autor simile dixit supra capitulo Paradisi: {io ho fermo il disiro}, idest, totum desiderium et conatum meum, {sì a colui}, scilicet, Baptistae; et ponitur signum pro signato, scilicet, Baptista pro floreno, in quo designatus est; simili schemate autor usus est Inferni capitulo contra Florentiam; et ita loquitur multum caute et velate; et dicit: {che volle viver solo}, scilicet in deserto, ad quod ivit in aetate septem annorum; sed certe si nunc iret ad curiam romanam forte efficeretur baratarius, {e che fu tratto a martìro per salti}, quia postea decollatus fuit propter saltus filiae Herodis, {ch'io non conosco il Pescator}, scilicet, Petrum, {nè Polo}, qui gratis dederunt, quod gratis acceperant. De hac materia plene scribit novissimus poeta Petrarcha libro Bucolicorum et caetera. + +{Ma per.} Hic Benedictus arguit incidenter monachos claustrales praesentis temporis, qui non ascendunt istam sanctam scalam, immo solum sunt mersi affectionibus terrenorum; unde dicit: {ma nessun diparte mo i piedi da terra}, idest, affectiones, {per salirla}, idest, causa ascendendi ipsam scalam, quia videtur eis nimis alta. Sed nota quod autor videtur nimis large loqui hic, quia adhuc sunt multi monachi sub habitu et regula Benedicti satis sancte viventes, quantum apparet, sicut ego vidi in aliquibus locis, sicut in fratribus montis Oliveti. Dicendum breviter quod Benedictus loquitur per respectum ad illos primos contemplativos; vel dic et melius, quod istud dictum debet restringi et referri solum ad locum Cassini, de quo autor specialiter hic loquitur, et qui de rei veritate est valde desertus et desolatus, ut statim dicetur. Dicit ergo: {e la regola mia rimasa è giù per danno delle carte}, scilicet, in scriptura non in opere, quia frustra occupat chartas sine fructu cum non servetur. Et volo hic ad clariorem intelligentiam huius literae referre illud quod narrabat mihi jocose venerabilis praeceptor meus Boccaccius de Certaldo. Dicebat enim quod dum esset in Apulia, captus fama loci, accessit ad nobile monasterium montis Cassini, de quo dictum est. Et avidus videndi librariam, quam audiverat ibi esse nobilissimam, petivit ab uno monacho humiliter, velut ille qui suavissimus erat, quod deberet ex gratia aperire sibi bibliothecam. At ille rigide respondit, ostendens sibi altam scalam: ascende quia aperta est. Ille laetus ascendens invenit locum tanti thesauri sine ostio vel clavi, ingressusque vidit herbam natam per fenestras, et libros omnes cum bancis coopertis pulvere alto; et mirabundus coepit aperire et volvere nunc istum librum, nunc illum, invenitque ibi multa et varia volumina antiquorum et peregrinorum librorum; ex quorum aliquibus detracti erant aliqui quaterni, ex aliis recisi margines chartarum, et sic multipliciter deformati: tandem miseratus labores et studia tot inclytissimorum ingeniorum devenisse ad manus perditissimorum hominum, dolens et illacrymans recessit; et occurrens in claustro petivit a monacho obvio quare libri illi pretiosissimi essent ita turpiter detruncati. Qui respondit quod aliqui monachi, volentes lucrari duos vel quinque solidos, radebant unum quaternum et faciebant psalteriolos, quos vendebant pueris; et ita de marginibus faciebant evangelia et brevia, quae vendebant mulieribus. Nunc, vir studiose, frange tibi caput pro faciendo libros. + +{E Beatrice.} Hic autor fingit quomodo Beatrix ostenderit sibi adventum ducis et exercitus triumphalis. Et ad huius fictionis pulcerrimae intelligentiam est praenotandum, quod multi mirati sunt in hoc passu, quare triumphus beatorum cum duce eorum ostendatur in hac octava spera, non videntes causam quae movit autorem ad hoc, quae est haec: quoniam in ista octava spera sunt imagines omnium stellarum quae sunt principia omnium naturarum, et quia spera octava, ut dictum est secundo capitulo huius Paradisi et alibi, sibi distribuit virtutem suam per omnes speras planetarum inferiores; ideo bene eleganter fingit quod omnes animae beatorum distincte apparentes in singulis speris planetarum, nunc appareant simul aggregatae in ista octava spera. Nunc ad literam dicit autor: {E Beatrice disse: ecco le schiere}, quae diversimode pugnaverunt et sub diversa armatura in terra, ut in coelo triumpharent de sua victoria. Unde dicit: {del trionfo di Cristo}, quia huius gloriosi exercitus dux et princeps est gloriosissimus Christus. Et dicit: {e tutto il frutto ricolto del girar di queste spere}, idest, ex motu et influentia planetarum. Est ergo hic notandum quod acies virginum de spera lunari, acies activorum de spera mercuriali, acies amorosorum de spera Veneris, acies doctorum de spera Solis, acies bellatorum de spera Martis, acies regum et principum de spera Jovis, acies contemplativorum de spera Saturni, omnes istae acies septem electae et missae ad diversas pugnas a duce suo nunc revocantur et recolligentur ad ipsum summum ducem et imperatorem, et recipient praemium et triumphum meritum, ut animent caeteros ad bene pugnandum. Et hoc factum est in illa Roma, cuius unus est princeps qui gaudet de frequentia civium, non de pulsione laetatur; ad quem quicumque confugit salvus est, etiam si prodiderit patriam suam vel interfecerit patrem suum, aut deseruerit imperatorem terrenum in bello. + +Et subdit quare argumentum ponatur in dicta diffinitione, dicens: {e da questa credenza}, idest, a praedicta credulitate, {ci conviene sillogizzare}, idest, formare syllogismos et argumenta nostra, {senza aver altra vista}, idest, sine alia probatione vel demonstrata ratione. Et concludit: {e però tiene intenza d'argomento}, quasi dicat: ideo dictum est a Paulo quod fides est argumentum, non necessaria probatio rerum non apparentium oculis hominum; quia si apparerent non accederemus ad ipsas sperandas per fidem, sed per probationem naturalem et demonstrationem necessariam; et tunc fides non esset fides. Et hic ad clariorem intelligentiam diffinitionis datae et declaratae est notandum, quod sicut substantia subsistit accidentibus supportans et substinens illa, et non indiget alio subiecto; ita fides in aedificio spirituali substinet totum aedificium supportans et substinens ipsum non indigens alia virtute; quia ipsa est petra firma super quam sapiens aedificavit sibi domum. Ideo bene dicitur quod fides est substantia rerum sperandarum, quia ipsa est causa quod ea quae sperantur in futuro in nobis substantientur, et quodammodo faciat illa in nobis subsistere per fidem; namque fit, quod bona futura quodammodo sunt praesentia, et per eam visibilia certo modo videntur. Per primum modum fides dicitur substantia rerum sperandarum; per secundum dicitur argumentum non apparentium: est enim quaedam certitudo invisibilium. + +{Tu.} Hic Petrus ostendit autori quae sit potissima causa cupiditatis et depravationis vitae hominum; et dicit quod est culpa pastoris, sicut alibi saepe dixit. Dicit ergo excludens admirationem autoris: {Tu, perchè non ti facci maraviglia}, scilicet, quare omnes sunt ita dediti cupiditati generaliter, {pensa che in terra non è chi governi}, scilicet, nec temporale nec spirituale, quia Bonifacius usurpat utramque potestatem, ut iam saepe dictum est: ex quo sequitur quod gens humana deviat a via recta, quae ducit ad coelum, et discurrit per devia vitiorum, quae ducunt ad mortem. Dicunt enim multi et arguunt: videmus quod praelati sunt summe cupidi, qui non sentiunt angustiam rei familiaris, cum non habeant uxorem neque filios, et si habent, non audent dicere quod sui sint; ergo quanto magis homines impliciti curis saecularibus et multis incommodis? + +{E ciò.} Hic Bernardus quia dixerat: hic effectus sufficiat, nunc statim adducit unum notabilem et mirabilem effectum de praedestinatione duorum fratrum gemellorum, scilicet Esau et Jacob, de quibus dicit Paulus: antequam nascerentur dictum est: Esau odio habui, Jacob autem dilexi. Ad cuius literae intelligentiam est praesciendum, quod sicut scribitur in Genesi, Isaac genuit gemellos ex Rebecca, qui continuo in utero matris faciebant inter se turbationem et commotionem. Unde Isaac imploravit a Deo quid hoc esset; cui responsum est quod duo nascerentur, ex quibus descenderent duo populi, et populus maior esset servus populi minoris. Adveniente tempore partus exivit primo de utero matris quidam rubeus in colore, cui nomen fuit Esau; deinde quidam parvus in colore nigro, qui tenebat cum manu pedem primi, quasi diceret: tu non ibis sine me; et isti minori fuit nomen Jacob. Pater tamen plus diligebat Esau primogenitum; mater pero plus diligebat Jacob: et ipsa per fraudem fecit quod Jacob minor obtinuit benedictionem a patre Isaac, cuius oculi caligaverant prae nimia senectute; et hic Jacob fuit dilectus Deo et Esau odiosus, sicut scriptum est Malachiae primo capitulo. Ad propositum ergo vult dicere autor: Vide si Deus praedestinat homines, cum prius quam isti gemelli nascerentur unum dilexit, alium odio habuit. Nunc ad literam dicit Bernardus: {E ciò espresso e chiaro vi si nota}, quasi dicat: talis effectus praedestinationis expresse et clare apparet, {nella scrittura santa}, scilicet, Genesi, {in quei gemelli} idest, duobus fratribus simul conceptis, {ch'ebber l'ira commota nella madre}, scilicet, in utero matris Rebeccae, sicut notatur supra capitulo VIII. + +{In te.} Hic Bernardus tangit alias virtutes quae maxime placent in muliere regina, sive domina magna; unde dicit: {Misericordia s'aduna in te}, quia compateris afflictis et flectis dominum tuum ad misericordiam, et pietas adunatur in te, quae virtus facit diligere patriam et parentes; {e magnificenza s'aduna in te}, quae virtus praesertim decet magnanimos et potentes; consistit enim in faciendo magna munera, sicut liberalitas in minoribus expensis. Et quia finis proximus non permittit discurrere per singulas virtutes Mariae, ideo bene Bernardus colligit omnes sub vocabulo bonitatis, dicens: {quantunque di bontade}, idest, quicquid boni quod comprehendit et continet omnes virtutes, {è in creatura s'aduna in te}, quasi dicat: quod singulae virtutes distributae in diversis creaturis humanis et angelicis, facientes illas diversimode excellere, sunt aggregatae dignissime in ista; ita quod casta virginitas quae est in spiritibus lunaribus, prudens operositas mercurialium benignitas vel benigna caritas venereorum, clara sapientia solarium, audax fortitudo martialium, inclita justitia jovialium, solitaria contemplatio saturnalium, omnes cumulatim reperiuntur in ista domina perfectissima; ita ardor seraphinorum, splendor cherubinorum etc., ita amabilitas Rachelis, sapientia Rebeccae, fidelitas Sarae etc. Ergo bene ex his et aliis multis licet concludere: tu potes, scis, vis et debes exaudire humillimam supplicationem petentis; potes enim, quia es regina magnificentissima; scis, quia es sapientissima, quia increatam sapientiam habuisti in te inclusam; vis, quia es mater clementissima et piissima; et debes, quia nata de stirpe nobili David, et nobilissimo principi sociata etc. + +{Così.} Hic autor propalat deficientiam suae visionis per duo exempla, unum naturale, et aliud artificiale, dicens: {Così la neve si disigilla al sole}, idest, liquescit et perdit formam suam: et est propria similitudo, sicut nix debilis et resolubilis privatur propria forma ad calorem solis sensibilis, ita mens humana debilis et infirma spoliata est forma suae visionis phantasticae ad calorem solis aeterni, quantumcumque esset alba ut nix, idest pura et munda, quia talis praeparata fuit antequam ascenderet in coelum, sicut ostensum est Purgatorii finali capitulo. Et subdit secundam comparationem, dicens: {la sentenzia di Sibilla si perdea al vento nelle foglie lievi così}, sicut, supple, visio mea perdebatur. Ad declarationem autem istius comparationis est sciendum, quod, sicut fingit praeclarissimus poeta Virgilius VI Eneidos, Eneas volens descendere ad inferos adivit Sybillam Cumanam, quae erat sapiens et famosa sacerdos Apollinis, et ibi ministrabat in templo mirabili, cuius adhuc apparent vestigia apud civitatem desertam Cumarum, quae nunc est mersa sub mari non longe a Neapoli; et ibi Apollo dabat responsa sua, quae Sybilla inscribebat in foliis, quae ventus superveniens asportabat: quaere quid sibi vult haec fictio; et nota quomodo haec fictio Virgilii propriissime consonat fictioni Dantis. Sicut enim responsum Apollinis, qui erat Deus sapientiae, traditum sapienti Sybillae scribebatur in folio et asportabatur a vento; ita visio Dei, qui est vera et summa sapientia, ostensa Danti sapienti, scripta fuit in mente mobili quae evolvitur tamquam folium ad ventum. Sybilla enim arrepta spiritu Apollinis perdebat memoriam eorum quae viderat dum esset arrepta; ita autor post raptum suum reversus ad se perdidit memoriam eorum quae viderat tempore raptus. Nota etiam quod multae fuerunt sybillae, scilicet, decem, quarum una vocata Erithrea mirabiliter prophetavit adventum Christi, sicut scribit Augustinus de Civitate Dei: fecit enim quaedam carmina, quae ibi scribit Augustinus, ex quorum principiis colliguntur ista verba: Jesus Christus Salvator etc. Sybilla etiam Cumana praedixit ipsum adventum Christi, sicut tactum est primo capitulo Inferni. \ No newline at end of file diff --git a/testi_2/BenvenutoDaImola_GlosseVirgilio.txt b/testi_2/BenvenutoDaImola_GlosseVirgilio.txt index 5d9a1d5..5508b7f 100644 --- a/testi_2/BenvenutoDaImola_GlosseVirgilio.txt +++ b/testi_2/BenvenutoDaImola_GlosseVirgilio.txt @@ -1,21 +1,22 @@ +*Hec est Maronis gloria ut nullius laudibus crescat nullius vituperationibus minuatur*.] Macrobius libro 6 Saturnalium. [MACR. Sat. I 24, 8]* In principio huius libri sunt 6 generaliter videnda. Primo quis fuerit libri autor. Secundo que est ipsius materia. Tertio que fuit autoris intentio. Quarto que utilitas. Quinto cui parti philosophie supponatur. Sexto et ultimo quis sit libri titulus. Primo autor libri fuit Publius Virgilius Maro Parthenias poeta Mantuanus. Publius dicitur quia publice doctrinam suam tradidit. Virgilius dictus fuit a virga quia mater eius pregnans de eo somniavit se peperisse quandam virgam lauream que, cum tangebat terram, crescebat usque ad celum. Et hoc fuit verum, quia ipse peritissimus descripsit rerum multarum naturas que sub celo sunt et generaliter de omnibus virtutibus et viciis. Virga competit etiam multis scilicet pastoribus et ipse in libro isto Buccolicorum descripsit pastores. Virga competit bubulcis et ipse tractat in libro Georgicorum de bubulcis. Virga etiam competit regibus et ducibus armatis et ipse in libro Eneidos tractat de bellis et ducibus armatis. Maro est agnomen autoris. Et dicitur a maron, quod est nigrum, quia Virgilius fuit niger et in vultu rusticus, sed moribus excellentissimus. Parthenias dicitur a parthene grece latine virgo, quia fuit honestus ad modum virginis. Poeta est nomen professionis et nomen sacrum. Mantuanus dicitur a patria, quia fuit de Mantua civitate. Secundoquid sit materia libri? Materia libri Buccolicorum est collocutio pastorum, libri Georgicorum est agriculture cultus, libri Eneidos armorum exercicium. Tertio intentio autoris fuit duplex, privata et publica. Publica, quia intendit describere vitam viciosam potentum ducum et dominorum. Privata, quia intendit promereri gratiam Cesaris Augusti, describens tria necessaria esse regi et duci scilicet opulentiam, prudentiam et exercicium armorum. Quarto que utilitas. Utilitas in libro Buccolicorum est quadruplex. Prima ut licenter et impune detegat vicia potentum et magnatum. Secunda ut honeste et sine rubescentia possit laudare se et alios sub stilo bucolico. Tertia fuit ne res ipsa sive materia vilerescet. Quarta est delectatio quia delectatur assimilatione rei ad rem. Utilitas in libro Georgicorum est cognitio frugum terrarum, pascuorum et pecudum. Utilitas in libri Eneidos est cognitio armorum et virorum potentum in armis. Quinta cui parti philosophie supponatur. Supponitur ethice, quia de moribus tractat. Sexto et ultimo quis sit libri titulus. Titulus libri est Publii Virgilii Maronis Partheniatis poete Mantuani liber Buccolicorum incipit. Buccolicus id est bos paruus, inde Buccolica. Egle grece latine capra, inde egloga. -egloga ista prima dividi potest in tot partes generales quot sunt dyalogi, idest collocutiones duorum, scilicet pastorum. Sed veniendo ad sententiam dico quod Virgilius in ista prima egloga intendit quadruplicem sensum, scilicet fabularem, hystorialem, allegoricum et tropologicum. Fabularis talis est: quidam pastor dictus Melibeus, videns alium pastorem nomine Titirum feliciter quiescentem sub umbra arboris frondose et lete cantantem de amore cuiusdam sue amice, alloquitur eum deplorans suam infelicitatem, quia ille Titirus requiem invenerat. Ipse vero Melibeus erat in fuga, quia amiserat oves suas et non habebat nisi tres capellas. Historialis sensus clare indicatur per ipsa nomina pastorum que sunt convenientia pastoribus. Nam Titirus interpretatur maior aries, per quem intellige Virgilium qui est maior inter Mantuanos. Iste ergo Titirus requiescit sub umbra arboris late patentis, idest sub favore Octaviani, ad cuius gratiam admissus recuperavit agros suos et cantat de amore nove amice sue, idest Rome. Sed Melibeus est omnis alius civis Mantuanus et interpretatur. Nam spoliatus omnibus bovis dolet de infelicitate sua et admiratur fortunam Titiri, idest Virgilii, quia ambo erant de eadem terra. Et Tytirus habebat requiem ipse vero laborem et dolorem. Allegoricus sensus est quia per Tytirum debes intelligere poetam Virgilium qui bene vocatur Titirus, idest maior aries, quia maior inter omnes poetas et gaudet magno ocio sub umbra arboris, idest Octaviani. Sed Melibeus, qui interpretatur curam agens, est omnis alius poeta qui nunc perdit labores suos adveniente Virgilio et excluditur a patria, quia non est amplius in precio unde dolet et admiratur quod Virgilius qui tunc iuvenis erat excelleret omnis alios poetas bene canendo. Tropologicus sensus, idest moralis, est quod per Tytirum ita quiescentem intellige omnem virum solitarium et contemplatum vacantem ocio et cetera. Et introducitur meditativus et cetera. Item introducitur canens letus, quia felicitas maxime consistit in speculatione sicut probat philosophus et cetera. Per oppositum Melibeus est omnis vir civilis activus qui implicatur maximis laboribus. +*TITIRE TU PATULE ET CETERA:* egloga ista prima dividi potest in tot partes generales quot sunt dyalogi, idest collocutiones duorum, scilicet pastorum. Sed veniendo ad sententiam dico quod Virgilius in ista prima egloga intendit quadruplicem sensum, scilicet fabularem, hystorialem, allegoricum et tropologicum. Fabularis talis est: quidam pastor dictus Melibeus, videns alium pastorem nomine Titirum feliciter quiescentem sub umbra arboris frondose et lete cantantem de amore cuiusdam sue amice, alloquitur eum deplorans suam infelicitatem, quia ille Titirus requiem invenerat. Ipse vero Melibeus erat in fuga, quia amiserat oves suas et non habebat nisi tres capellas. Historialis sensus clare indicatur per ipsa nomina pastorum que sunt convenientia pastoribus. Nam Titirus interpretatur maior aries, per quem intellige Virgilium qui est maior inter Mantuanos. Iste ergo Titirus requiescit sub umbra arboris late patentis, idest sub favore Octaviani, ad cuius gratiam admissus recuperavit agros suos et cantat de amore nove amice sue, idest Rome. Sed Melibeus est omnis alius civis Mantuanus et interpretatur. Nam spoliatus omnibus bovis dolet de infelicitate sua et admiratur fortunam Titiri, idest Virgilii, quia ambo erant de eadem terra. Et Tytirus habebat requiem ipse vero laborem et dolorem. Allegoricus sensus est quia per Tytirum debes intelligere poetam Virgilium qui bene vocatur Titirus, idest maior aries, quia maior inter omnes poetas et gaudet magno ocio sub umbra arboris, idest Octaviani. Sed Melibeus, qui interpretatur curam agens, est omnis alius poeta qui nunc perdit labores suos adveniente Virgilio et excluditur a patria, quia non est amplius in precio unde dolet et admiratur quod Virgilius qui tunc iuvenis erat excelleret omnis alios poetas bene canendo. Tropologicus sensus, idest moralis, est quod per Tytirum ita quiescentem intellige omnem virum solitarium et contemplatum vacantem ocio et cetera. Et introducitur meditativus et cetera. Item introducitur canens letus, quia felicitas maxime consistit in speculatione sicut probat philosophus et cetera. Per oppositum Melibeus est omnis vir civilis activus qui implicatur maximis laboribus. -in prima egloga Virgilius descripstit querimoniam Melibei depulsi a patria et ab agris suis. In secunda descripsit querimoniam sui non admisi tam cito ad gratiam Augusti. In tertia descripsit contentionem duorum pastorum, scilicet sui et alterius obicientium sibi in vicem furta. Nunc consequenter in ista egloga quarta Virgilius intendit describere felicitatem eximiam illius sub quo ipse floruit, claruit, vixit et scripsit. Et ideo Virgilius descripturus rem altam petit licentiam, quia excessurus est formam bucolici carminis et apostrofat primo et principaliter ad musas quas hucusque fuerat imitatus. Hucusque locutus est Virgilius et scripsit mere bucolice in stilo pastorali. Sed modo intendens excedere formam carminis bucolici petit licentiam et dirigit sermonem ad musas ut dixi hucusque est secutus Theocritum, qui fuit poeta Siculus Siracusanus. Modo ut dixi excessurus carminis bucolici formam sic apostrofat ad musas dicens. +*ICILIDES MUSE:* in prima egloga Virgilius descripstit querimoniam Melibei depulsi a patria et ab agris suis. In secunda descripsit querimoniam sui non admisi tam cito ad gratiam Augusti. In tertia descripsit contentionem duorum pastorum, scilicet sui et alterius obicientium sibi in vicem furta. Nunc consequenter in ista egloga quarta Virgilius intendit describere felicitatem eximiam illius sub quo ipse floruit, claruit, vixit et scripsit. Et ideo Virgilius descripturus rem altam petit licentiam, quia excessurus est formam bucolici carminis et apostrofat primo et principaliter ad musas quas hucusque fuerat imitatus. Hucusque locutus est Virgilius et scripsit mere bucolice in stilo pastorali. Sed modo intendens excedere formam carminis bucolici petit licentiam et dirigit sermonem ad musas ut dixi hucusque est secutus Theocritum, qui fuit poeta Siculus Siracusanus. Modo ut dixi excessurus carminis bucolici formam sic apostrofat ad musas dicens *o Sicilides muse et cetera*. -istud non potest referri ad Christum, quia non stetit in corpore matris nisi novem mensibus. Sed bene potes referri ad Augustum. Et adverte quod hic proprie Virgilius loqui, quia quando quis horatur aliquem ut bene tractet matrem suam dicit ipsa tulit te novem mensibus. Et ita dicit Virgilius Augusto sicut dicit Svetonius Christo mense natus est Augustus. Unde ille bene convenit cum ipso. Hic interserit fictionem Vulcani, quia quando Vulcanus natus est ex Iove displicuit matri unioni propter suam turpitudinem et ideo Iupiter precipitavit eum de celo et per consequens privatus est convivio et consortio Iovis. Propterea quando fabricavit fulmina Iovi petunt connubium Minerve, idest Palladis que nullo modo voluit cognoscere eum et ideo privatus est connubio. Ergo Virgilius vult dicere, idest de Roma, idest a senatoribus. +*MATRI:* istud non potest referri ad Christum, quia non stetit in corpore matris nisi novem mensibus. Sed bene potes referri ad Augustum. Et adverte quod hic proprie Virgilius loqui, quia quando quis horatur aliquem ut bene tractet matrem suam dicit ipsa tulit te novem mensibus. Et ita dicit Virgilius Augusto sicut dicit Svetonius Christo mense natus est Augustus. Unde ille bene convenit cum ipso. Hic interserit fictionem Vulcani, quia quando Vulcanus natus est ex Iove displicuit matri unioni propter suam turpitudinem et ideo Iupiter precipitavit eum de celo et per consequens privatus est convivio et consortio Iovis. Propterea quando fabricavit fulmina Iovi petunt connubium Minerve, idest Palladis que nullo modo voluit cognoscere eum et ideo privatus est connubio. Ergo Virgilius vult dicere, idest de Roma, idest a senatoribus. -Nunc consequenter in presenti egloga sexta intendit describere laudes Varri. Et bene continuatur hec egloga cum precedenti, quoniam Varus fuit magnus princeps apud Augustum, fuit magnus poeta et precipuus amicus Virgilii in tantum quod in morte sua commisit sibi librum suum Eneidorum comburendum, quia incorrectus remanebat. Ista egloga primo habet proemium in quo Virgilius aperit suam intentionem et excusat se ipsi Varro si pro nunc non potest describere magnifica gesta sua, ita quod tota ista pars prima est prohemialis sine alia divisione. In hac ergo prima parte prohemiali Virgilius hoc intendit sententialiter. Vult enim dicere. Et advertatis quod sicuti fuit adulatus Augusto in egloga precedenti commendando Iulium Cesarem, ita adultatur ipsi Augusto commendando Varrum suuum principem. +Nunc consequenter in presenti egloga sexta intendit describere laudes Varri. Et bene continuatur hec egloga cum precedenti, quoniam Varus fuit magnus princeps apud Augustum, fuit magnus poeta et precipuus amicus Virgilii in tantum quod in morte sua commisit sibi librum suum Eneidorum comburendum, quia incorrectus remanebat. Ista egloga primo habet proemium in quo Virgilius aperit suam intentionem et excusat se ipsi Varro si pro nunc non potest describere magnifica gesta sua, ita quod tota ista pars prima est prohemialis sine alia divisione. In hac ergo prima parte prohemiali Virgilius hoc intendit sententialiter. Vult enim dicere: *ego inclinaveram ad describendum bucolicam, sed paulo post deliberam describere carmina heroica, describere tragice et non bucolice, ulterius quia scilicet volebam describere magnalia Varri. Sed Augustus hoc presentiens mandavit ut ego prosequerer carmen bucolicum, dimitterem omnino carmen tragicum et sic ego feci et facio*. Et advertatis quod sicuti fuit adulatus Augusto in egloga precedenti commendando Iulium Cesarem, ita adultatur ipsi Augusto commendando Varrum suuum principem. -in superiori parte prohemiali istius egloge poeta Virgilius excusavit se Varo quod omissis gestis eius. Describendis ipse cogebatur prosequi bucolicam. Ideo nunc consequenter in ista parte executiva ipse Virgilius intendit describere bucolice sive pastoraliter sectam Epicureorum. Tum quia Varus iuvenis erat et delectabatur tali materia, tum quia ad tempus felicitatis et fertitlitatis quale erat tempore Augusti solent homines audire talia libenter et convertere se ad voluptates. Ergo dico quod vult ostendere qualis sit illa secta et qui et qualis sint eius effectus et quomodo sit placens et displicens. Unde scias quod Virgilius hic confingit unam fabulam iocundam sub eius velamine. Ipse aptissime exprimit qualis sit secta Epicureorum. Et fabula est talis: duo fuerunt pueri qui a casu reperierunt quemdam senem in spelunca sua dormientem sepultum somno et vino, de cuius capite decide regulat serta, idest girlande et iuxta eum erat vas plenum vino et isti duo pueri ad solatium collegerunt illa serta et cum illis ceperunt ligare istum senem dormientem et istis sic agentibus tamen timide, supervenit una puella speciosa valde et ista volens cos iuvare cum moro cepit pingere faciem istius senis illo iam evigilante. Iste ergo senex tandem excitatus ridere cepit et cepit dicere, quasi diceret tacite. Hoc dicto, cepit dulciter canere in tantum quod ad eius cantum ceperunt breviter omnia concurrere et audire que ipse canebat. +*PERGITE PIERIDES:* in superiori parte prohemiali istius egloge poeta Virgilius excusavit se Varo quod omissis gestis eius. Describendis ipse cogebatur prosequi bucolicam. Ideo nunc consequenter in ista parte executiva ipse Virgilius intendit describere bucolice sive pastoraliter sectam Epicureorum. Tum quia Varus iuvenis erat et delectabatur tali materia, tum quia ad tempus felicitatis et fertitlitatis quale erat tempore Augusti solent homines audire talia libenter et convertere se ad voluptates. Ergo dico quod vult ostendere qualis sit illa secta et qui et qualis sint eius effectus et quomodo sit placens et displicens. Unde scias quod Virgilius hic confingit unam fabulam iocundam sub eius velamine. Ipse aptissime exprimit qualis sit secta Epicureorum. Et fabula est talis: duo fuerunt pueri qui a casu reperierunt quemdam senem in spelunca sua dormientem sepultum somno et vino, de cuius capite decide regulat serta, idest girlande et iuxta eum erat vas plenum vino et isti duo pueri ad solatium collegerunt illa serta et cum illis ceperunt ligare istum senem dormientem et istis sic agentibus tamen timide, supervenit una puella speciosa valde et ista volens cos iuvare cum moro cepit pingere faciem istius senis illo iam evigilante. Iste ergo senex tandem excitatus ridere cepit et cepit dicere: *quare me ligatis, dimittite me, quia ego cantabo ut alias vobis promisi, sed isti puelle dabo aliud quam cantum*, quasi diceret tacite: dabo sibi stuprum.. Hoc dicto, cepit dulciter canere in tantum quod ad eius cantum ceperunt breviter omnia concurrere et audire que ipse canebat. Imo vult dicere quod abiecerat girlandas alonge quando cecidit. Ista serta erant hederea. Macrobius primo Saturnalium dicit quod sacrificantes Bacho semper portabant coronam hedeream, quia bene scitis quod hedera ligat et ita vinum ligat linguam et alia membra. Sed vas vinarium erat prope eum. Et hoc vides tota die quod ebrii aliquando cadunt et frangunt sibi caput et non frangunt urceum. -in superioribus audistis quare cantante Sileno concurrebant undique omnia allecta dulcedine et suavitate illius cantilene. Nunc consequenter ordine continuato Virgilius describit illam cantilenam sive formam et qualitatem cantus. Et tota lectio presens usque in finem egloge potest dici in tot partes quod sunt particule illius cantilene. Et audi quod canebat. Dicit quod iste Sillenus primo incepit canere de prima constitutione et conditione mundi. Et ut ista pars prima que cantatur a Sileno que est fortis valde appareat clara, oportet vos notare quod sicut scribit philosophus primo philosophicorum antiqui philosophi habuerunt inter se magnam discrepationem et discordiam de origine mundi. Aliqui dicebant ignem esse principium omnim rerum, sicuti Eraclitus. Alius dixit quod erat aqua, sicut Thales Milesius. Alii dicebant quod aer erat, sicut Diogenes. Alii dicebant quod erant omnia quattuor elementa sicut Empedocles. Ulterius fuerunt alii qui dixerunt multa esse principia rerum sicuti Democritus. Dicebant quod corpora minima, corpora indivisibilia que nos communiter appellamus athomos fueruent principia rerum. Dicebant quod ex istis athomis generabantur omnia et dicebant quod erat dare vacuum ita quod vacuum et athomos dicebant esse principia omnium rerum et dicebant quod ex istis erant facta elementa et elementata et forme omnium rerum tamen distincte et quod ultimo essent facta animalia et homines. Et ideo dicebat Democritus mundum esse factum a casu et ista fuit opinino Epicuri, quam iste Silenus eius sequax hic decantat. Dicit hic Servius quod iste Silenus ponit primo quedam philosophica et postea transit ad fabularia tamquam ad delectabiliora. Sed certe videre meo non intelligit quid cantet Silenus. Imo iste Silenus tamquam Epicureus incipit recte a voluptate, quia ponit constitutionem mundi secundum opinionem Epicuri, scilicet quod mundus regatur a casu et per hoc vult persuadere quod sequantur homines voluptates. Unde bene dicit Tulius in libro Tusculanarum questionum. Unde dico quod per consequens vult persuadere quod summa felicitas sit ponenda in voluptate. In isto passu patet ignorantia Servii, quia dicit quod nubes vadunt usque ad speram solis. Sed certe non vadunt usque ad speram lune nec usque ad ignem non vadunt, nisi ad seram regionem aeris. Unde hic vult dicere Virgilius quod pluvie portantur sursum et cadunt postea. Et in hoc ostendit generationem pluvie. Unde nota quod sol attrahit cum radiis suis humores ab aqua et quando humores perveniunt ad mediam regionem aeris non possunt amplius ascendere frigore in vento. Et tunc ibi reprimuntur et condensantur et mingunt super nos. Et canebat ut terre stupeant. +*NAMQUE CANEBAT:* in superioribus audistis quare cantante Sileno concurrebant undique omnia allecta dulcedine et suavitate illius cantilene. Nunc consequenter ordine continuato Virgilius describit illam cantilenam sive formam et qualitatem cantus. Et tota lectio presens usque in finem egloge potest dici in tot partes quod sunt particule illius cantilene. Et audi quod canebat. Dicit quod iste Sillenus primo incepit canere de prima constitutione et conditione mundi. Et ut ista pars prima que cantatur a Sileno que est fortis valde appareat clara, oportet vos notare quod sicut scribit philosophus primo philosophicorum antiqui philosophi habuerunt inter se magnam discrepationem et discordiam de origine mundi. Aliqui dicebant ignem esse principium omnim rerum, sicuti Eraclitus. Alius dixit quod erat aqua, sicut Thales Milesius. Alii dicebant quod aer erat, sicut Diogenes. Alii dicebant quod erant omnia quattuor elementa sicut Empedocles. Ulterius fuerunt alii qui dixerunt multa esse principia rerum sicuti Democritus. Dicebant quod corpora minima, corpora indivisibilia que nos communiter appellamus athomos fueruent principia rerum. Dicebant quod ex istis athomis generabantur omnia et dicebant quod erat dare vacuum ita quod vacuum et athomos dicebant esse principia omnium rerum et dicebant quod ex istis erant facta elementa et elementata et forme omnium rerum tamen distincte et quod ultimo essent facta animalia et homines. Et ideo dicebat Democritus mundum esse factum a casu et ista fuit opinino Epicuri, quam iste Silenus eius sequax hic decantat. Dicit hic Servius quod iste Silenus ponit primo quedam philosophica et postea transit ad fabularia tamquam ad delectabiliora. Sed certe videre meo non intelligit quid cantet Silenus. Imo iste Silenus tamquam Epicureus incipit recte a voluptate, quia ponit constitutionem mundi secundum opinionem Epicuri, scilicet quod mundus regatur a casu et per hoc vult persuadere quod sequantur homines voluptates. Unde bene dicit Tulius in libro Tusculanarum questionum: *non audet Epicurus negare deos, tamen dicit eos nihil agere, eos nihil curare* [CIC. nat. deor. 3,3]*. Unde dico quod per consequens vult persuadere quod summa felicitas sit ponenda in voluptate. In isto passu patet ignorantia Servii, quia dicit quod nubes vadunt usque ad speram solis. Sed certe non vadunt usque ad speram lune nec usque ad ignem non vadunt, nisi ad seram regionem aeris. Unde hic vult dicere Virgilius quod pluvie portantur sursum et cadunt postea. Et in hoc ostendit generationem pluvie. Unde nota quod sol attrahit cum radiis suis humores ab aqua et quando humores perveniunt ad mediam regionem aeris non possunt amplius ascendere frigore in vento. Et tunc ibi reprimuntur et condensantur et mingunt super nos. Et canebat ut terre stupeant. -postquam tetigit constiutionem mundi nunc in mente subannectit mundi dissolutionem, quia in mundo naturaliter aliquando fiebat diluvium aliquando incendium particularia. Et ponit duo diluvia particularia. Unum diluvium particulare fuit tempore Deucalionis regis Thesalie et de hoc habetis ab Ovidio. Et aliud diluvium volebat fuisse tempore Ogigii regis Thesalie. Ergo vide litteram: et canebat ille Sillenus hinc, idest post hoc. Dixerat generaliter ista de constitutione et de dissolutione mundi. Modo tantum sit ad creationem hominis et ideo tangit fabulam Promethei. Fabula habetur ab eodem Ovidio quod Prometheus fuit primus qui creavit hominem de limo, sed erat forma inanimata et ipse Prometheus non habens animam quam infunderet in illa forma inanimata. Fuit portatus in celum a Minerva et dicitur subtraxisse modicum ignis de spera solis et illo igne inspirasse vitam homini. Et istud est dicere quod corpus hominis est generatum ex elementis et maxime ex terra, sed anima venit ab extra, scilicet a celo. Ad fabulam prosequendo iste Prometheus facto isto furto fuit adiudicatus a Iove huic pene quod fui alligatus saxo in monte Caucasio et continuo vultur et aquila corrodunt cor eius. Et hoc est dicere quod postquam homo fuit animatus statim est iudicatus pene, quia habet appetitum insaciabilem, quia ultra terrena presumit ascendere in celum et perscrutari cursus planetarum et secreta dei. Et ex istis habet maximum laborem. Unde bene dixit Salamon qui addit ad scientiam, addit et laborem. addit aliud dicens quod iste Sillenus etiam addebat raptum Ylle. Hercules cum Yasone ivit ad acquirendum aureum vellus et habebat secum puerum socium qui portabat sibi arma et vocatus est Ylla. Et dum descendisset ab Argo dicitur fuisse raptum a Nimphis. Et Hercules non valens eum reperire constituit sibi sacra annalia in quibus naute vocabant eum. Unde adverte quod Yle appellatur materia prima que est ingenita et incorruptibilis. Modo iste dicitur raptus a Nimphis ita quod non potest videre, quia ista materia prima est incognita et incomprensibilis, scilicet deus. Ergo dicit: ille Sillenus adiungit his, scilicet predictorum Yllam, scilicet socium Herculis. in superioribus Virgilius ostendit quare ille Sillenus cantavit pertinentia ad constitutionem primam mundi secundum opinionem Epicureorum, qui omnia faciebant propter voluptatem. Nunc consequenter idem Virgilius transit ad fabulas continentes in se voluptatem. Et primo tantigt fabulam Pasiphes. Bene audistis quomodo Pasiphe uxor quondam Minois regis Crete tanta libidine arsit quod adamavit taurum et illum cognovit opera Dedali magni ingeniosi, quia ille fabricavit iuvencam ligneam quam coperuit corio vere vacce et intromissa Pasiphe Taurus eam cognovit. Ex quo concubitu genitus et natus est Minotaurus. Et ista fuit hystoria vera quia Pasiphe fuit uxor Minois et adamavit taurum ut demonstratus est. Licet Fulgentius doctor dicat quod taurus fuit quidam cancellarius Minois. Tum ista sua allegoria non est vera, quia verum est quod concubuit cum tauro opera Dedali. Et est verum hystorice sicut volunt multi autores et historici et etiam si bene consideratis Virgilius exprimit hoc pro hystoria vera. Et hic Virgilius probat quod ille concubitus non fuerit appetendus quia contra naturam. Et vult dicere licet iste Epicureus quereret voluptatem tamen ipse sequebatur voluptatem naturalem innaturalem fugiebat et detestabatur. +*HINC LAPIDES:* postquam tetigit constiutionem mundi nunc in mente subannectit mundi dissolutionem, quia in mundo naturaliter aliquando fiebat diluvium aliquando incendium particularia. Et ponit duo diluvia particularia. Unum diluvium particulare fuit tempore Deucalionis regis Thesalie et de hoc habetis ab Ovidio. Et aliud diluvium volebat fuisse tempore Ogigii regis Thesalie. Ergo vide litteram: et canebat ille Sillenus hinc, idest post hoc. Dixerat generaliter ista de constitutione et de dissolutione mundi. Modo tantum sit ad creationem hominis et ideo tangit fabulam Promethei. Fabula habetur ab eodem Ovidio quod Prometheus fuit primus qui creavit hominem de limo, sed erat forma inanimata et ipse Prometheus non habens animam quam infunderet in illa forma inanimata. Fuit portatus in celum a Minerva et dicitur subtraxisse modicum ignis de spera solis et illo igne inspirasse vitam homini. Et istud est dicere quod corpus hominis est generatum ex elementis et maxime ex terra, sed anima venit ab extra, scilicet a celo. Ad fabulam prosequendo iste Prometheus facto isto furto fuit adiudicatus a Iove huic pene quod fui alligatus saxo in monte Caucasio et continuo vultur et aquila corrodunt cor eius. Et hoc est dicere quod postquam homo fuit animatus statim est iudicatus pene, quia habet appetitum insaciabilem, quia ultra terrena presumit ascendere in celum et perscrutari cursus planetarum et secreta dei. Et ex istis habet maximum laborem. Unde bene dixit Salamon qui addit ad scientiam, addit et laborem. addit aliud dicens quod iste Sillenus etiam addebat raptum Ylle. Hercules cum Yasone ivit ad acquirendum aureum vellus et habebat secum puerum socium qui portabat sibi arma et vocatus est Ylla. Et dum descendisset ab Argo dicitur fuisse raptum a Nimphis. Et Hercules non valens eum reperire constituit sibi sacra annalia in quibus naute vocabant eum. Unde adverte quod Yle appellatur materia prima que est ingenita et incorruptibilis. Modo iste dicitur raptus a Nimphis ita quod non potest videre, quia ista materia prima est incognita et incomprensibilis, scilicet deus. Ergo dicit: ille Sillenus adiungit his, scilicet predictorum Yllam, scilicet socium Herculis. in superioribus Virgilius ostendit quare ille Sillenus cantavit pertinentia ad constitutionem primam mundi secundum opinionem Epicureorum, qui omnia faciebant propter voluptatem. Nunc consequenter idem Virgilius transit ad fabulas continentes in se voluptatem. Et primo tantigt fabulam Pasiphes. Bene audistis quomodo Pasiphe uxor quondam Minois regis Crete tanta libidine arsit quod adamavit taurum et illum cognovit opera Dedali magni ingeniosi, quia ille fabricavit iuvencam ligneam quam coperuit corio vere vacce et intromissa Pasiphe Taurus eam cognovit. Ex quo concubitu genitus et natus est Minotaurus. Et ista fuit hystoria vera quia Pasiphe fuit uxor Minois et adamavit taurum ut demonstratus est. Licet Fulgentius doctor dicat quod taurus fuit quidam cancellarius Minois. Tum ista sua allegoria non est vera, quia verum est quod concubuit cum tauro opera Dedali. Et est verum hystorice sicut volunt multi autores et historici et etiam si bene consideratis Virgilius exprimit hoc pro hystoria vera. Et hic Virgilius probat quod ille concubitus non fuerit appetendus quia contra naturam. Et vult dicere licet iste Epicureus quereret voluptatem tamen ipse sequebatur voluptatem naturalem innaturalem fugiebat et detestabatur. -statim subiungit et exclamat ad detestationem huius sceleris.Virgo non ratione integritatis sed ratione etatis, quia erat iuvenis. Vel virgo: idest virago, quia excessit vires mulieris. Vel virgo, quia annuit per hoc quod virgo magis appetit quam ipsa nupta. Ergo ha virgo infelix que dementia cepit te ut scilicet diligeres taurum et homines concubitum cum eo. probat per locum ab oppositis quod ipsa numquam debuisset hoc facere. Pretides fuerunt filie Preti ut tu habes ab Ovidio quarta Metha(morphosis). Pretus fuit filius abantis et frater Agenoris qui filias aliquas habuit que denominabantur Pretides ab ipso et multum gloriabantur de pulcritudine sua in tantum quod presumebant se conferre Iunoni in pulcritudine sua et Iuno ob hoc fecit quod ipse sibi ipsis iudebantur iuvente in tantum quod timebantur trahi ad aratrum timebant habere cornua in fronte et apponebant sepe sibi manus ad caput ut scilicet viderent si haberenet cornua. Et hec est fabula. Modo iste vult sic arguere licet iste Pretides viderentur sibi ipsis esse in forma iuvencarum poterant per errorem querere concubitum taurum tamen noluerunt et fugerunt tauros, tu vero Pasiphe que eras mulier et non eras in hoc errore iacuisti cum tauro. Ergo quam excusationem habes quasi dicat nullam. Ergo ad litteram: Pretides, idest filie Preti. tangit incidenter aliam fabulam. Athlanta fuit puella que decreverat nullum habere virum nisi quicumque superaret eam incursu. Et tamen Ypomenos venit ad certamen secum et illam devicit unde habuit ipsam in uxorem, quia portavit secum tria poma aurea et quando erat incursu et Athlanta appropinquavit ei proiecit primum pomum et illa allecta ad pomum paulum restitit et currit. Secundo cum appropinquaret ei deiecit secundum et similiter cum tertio ipsa attingeret cum ipse deiecit tertiam, ita quod isto modo allactam devicit eam. Hoc est dicere: ista erat pulcra et superba ex quo repudiabat multos. Sed ista habuit tria poma: primo quia erat pulcer, secundo quia potens, tertio quia generosus. Ergo ad litteram veni: et tunc, ille Sillenus. in superioribus audistis quare Sillenus fingente Virgilio decantaverit varias fabulas continentes varia genera voluptatum. Nunc consequenter in ista parte addit alias fabulas similiter continentes alia genera voluptatum. Et advertatis quod ista lectio est fortis, quia Virgilius videtur hic dicere aliqua falsa tamen non dicit. Dico quod hic Viriglius addit alias fabulas et primo tangit duas alias fabulas, unam breviter et aliam brevissime, duarum Sillarum quarum utraque laboravit morbo libidinis et utraque malecessit. Videamus ergo primo de illa quam Viriglius expresse nominat, scilicet de Silla filia Nisi. Debetis ergo scire quod rex Minos, dum iret cum forti exercitum contra civitatem Athenarum, ulturus mortem indignam filii sui Androgei, primo invasit Megaram civitatem, que est in eodem litore maris, et obsedit istam civitatem Megarensem cuius rex erat Nisus habens capillum aureum in capite, scilicet fatalem crinem, quia fatatum erat civitatem illam semper esse inexpugnabilem illo capillo manente in capite Nisi. Silla filia istius regis Nisi, dum semel specularetur de fenestra cuiusdam turris, vidit regem Minoem obequitantem circa menia civitatis. Statim ipso conspecto capta est amore eius, quia erat pulcerrimus et numquam destitit imaginari quare ipsa posset promereri amorem eius et invenit modum quia truncavit capillum illum aureum de capite patris et tempore nocturno egressa est civitate et obtulit regi Minoi. Rex Minos tamquam iustissimus detestatus est istam et renuit eius munus et noluit suum amorem, imo statim cepit debellare civitatem et ipsam vicit. Ista Silla videns Minoem victorem volentem recedere statim cucurrit ad navem et manu cepit navem dicens quod volebat ire cum ipso. Unde rex Minox fecit ipsam precipitari de navi et dicitur esse conversa in avem que dicitur Alauda. Et istud est verum quia ille Nisus habebat coronam vel thesaurum quo durante poterat diu susitnere civitatem sed ista Silla capta amore Minois furata est thesaurus paternum et volebat dare Minoi et ipse noluit ex quo conversa fuit in Alaudam, quia discurrens et vaga. Fuit una alia Silla que vocata est filia Forci. Et de ista est faula talis: Glaucus deus marinus adamavit istam Sillam et ipsa non respondebat sibi propter quod Glaucus recurrit ad Circem et rogavit eam ut faceret quod amaretur ab illa Silla. Sed iste Glaucus ob hoc non poterat discedere ab amore Sille propter quod Circe irata suis veneficiis infecit fontem in quo ista Silla erat solita laudare se. Dum ergo Silla intrasset fontem eius inguina conversa sunt in varia genera ferarum, scilicet in lupos et canes. Allegorice: Glaucus est vir libidinosus. Glaucus, idest luscus et talis est omni luxuriosus oblique respicens et cece. Et dicitur deus marinus, quia Venus nata est in mari. Nam in libidine est sudor salsus. Amat Sillam meretricem pessimam. Circe interpretatur manuum operatio. Et talis recte est inimica istius Sille, quia meretrix fugit manuum operationem. Ergo hinc est quod circa inguina vertitur in lupos et canes, quia insaciata et insaciabilis efficitur. Ergo ipsa dicitur esse periculum maris inter Italiam et Siciliam, scilicet in faro Mesanensi et navigantes per mundum periclitat. Hoc est dicere luxuria vorat et trahit in periculum multos homines mundi. Istis prenotatis est descendendum ad litteram. Dicit ergo Virgilius volens describere istam fabulam duarum Sillarum. ecce tangit unum mirabile quod accidit isti Sille quod scribit Homerus, quia dicit quod Ulixes cum navi sua pervenit ad istum locum et ibi invasus est a Silla terribiliter tamquam peregrinus et fuit in magno periculo in tantum quod Homerus scribit quod perdidit navim et socios et quod ipse solus Ulixes nudus et pedes evasit. Si hoc fuerit verum vel non nescio, sed Homerus vult ostendere quod vir sapiens scit interdum vitare istam libidinem. Ergo fama est istam Sillam. Vexasse idest turbasse rates. Ulixes fuit Itacensis, ubi est promontorium nomine Dulichium. nunc tangit aliam fabulam. Tereus fuit rex Tracie, qui habuit uxorem filiam Pandionis regis Athenarum, que vocabatur Progne. Accidit quod semel ivit Athenas et rogatus a Progne impetravit a socero suo ut daret sibi Philomenam, ut duceret eam ad Prognem sororem suam. Et Pandion concessit. Unde duxit eam in navim et cum pervenit ad litus suum illam nolentem stupravit. Et quia illa post stuprum dicebat, ipse evulsit sibi linguam et dimisit ibi eam et ista pervenit ad tuguria. Et litterata tantum fecit quod ipsa laboravit unam telam in qua breviter intexuit totum istum fallum et illam telam misit Progne sorori sue. Et Progne tristissima occulte fecit illam suam sororem Philomenam venire ad se. Et cum simul essent iste due sorores et istis Terei filius et ipsius Prognes, venit in suam potentiam et Progne cepit ipsum Itim et interfecit. Licet esset eius filius et breviter tradidit comedendum Tereo, qui cum pranderet dixit. Et tunc Philomena, que erat absconsa, proprie venit et proiecit membra Itis in vultum eius et fugerunt statim. Ipse Tereus sequens eas conversus est in avem upupam, Progne vero in yrundinem, Philomena in Philomenam avem. Allegoria: Tereus figuraliter est ipse corpus, Pandion est alia quid patet ex nomine. Pandion: idest totus clarus. Nam Pan, idest totum et dian, idest clarum. Ergo Pandion est alia tota clara. Ista alia habet duas filias Prognem et Philomenam. Progne est ipsa concupiscentia, Philomena est ratio. Ergo dicit quod Progne petebat Philomenam, quia concupiscentia petebat semper associari rationi. Sed Tereus, idest corpus, violat istam Philomenam, idest ipsam rationem et eripit sibi linguam, quia ita corpus suffocat rationem, quod ratio non audet se manifestare. Tereus convertit in upupam. Upupa est tristis avis, quia comedit stercora et tale est ipsum corpus. Progne vero vertit in irundinem, quia semper yrundo stat in domo et ita concupscientia est in carne. Sed Philomena, idest ratio, petit silvas, idest solitudines. +*AH VIRGO:* statim subiungit et exclamat ad detestationem huius sceleris.Virgo non ratione integritatis sed ratione etatis, quia erat iuvenis. Vel virgo: idest virago, quia excessit vires mulieris. Vel virgo, quia annuit per hoc quod virgo magis appetit quam ipsa nupta. Ergo ha virgo infelix que dementia cepit te ut scilicet diligeres taurum et homines concubitum cum eo. *PRETIDES:* probat per locum ab oppositis quod ipsa numquam debuisset hoc facere. Pretides fuerunt filie Preti ut tu habes ab Ovidio quarta Metha(morphosis). Pretus fuit filius abantis et frater Agenoris qui filias aliquas habuit que denominabantur Pretides ab ipso et multum gloriabantur de pulcritudine sua in tantum quod presumebant se conferre Iunoni in pulcritudine sua et Iuno ob hoc fecit quod ipse sibi ipsis iudebantur iuvente in tantum quod timebantur trahi ad aratrum timebant habere cornua in fronte et apponebant sepe sibi manus ad caput ut scilicet viderent si haberenet cornua. Et hec est fabula. Modo iste vult sic arguere licet iste Pretides viderentur sibi ipsis esse in forma iuvencarum poterant per errorem querere concubitum taurum tamen noluerunt et fugerunt tauros, tu vero Pasiphe que eras mulier et non eras in hoc errore iacuisti cum tauro. Ergo quam excusationem habes quasi dicat nullam. Ergo ad litteram: Pretides, idest filie Preti. *TUNC:* tangit incidenter aliam fabulam. Athlanta fuit puella que decreverat nullum habere virum nisi quicumque superaret eam incursu. Et tamen Ypomenos venit ad certamen secum et illam devicit unde habuit ipsam in uxorem, quia portavit secum tria poma aurea et quando erat incursu et Athlanta appropinquavit ei proiecit primum pomum et illa allecta ad pomum paulum restitit et currit. Secundo cum appropinquaret ei deiecit secundum et similiter cum tertio ipsa attingeret cum ipse deiecit tertiam, ita quod isto modo allactam devicit eam. Hoc est dicere: ista erat pulcra et superba ex quo repudiabat multos. Sed ista habuit tria poma: primo quia erat pulcer, secundo quia potens, tertio quia generosus. Ergo ad litteram veni: et tunc, ille Sillenus. *QUID LOQUAR:* in superioribus audistis quare Sillenus fingente Virgilio decantaverit varias fabulas continentes varia genera voluptatum. Nunc consequenter in ista parte addit alias fabulas similiter continentes alia genera voluptatum. Et advertatis quod ista lectio est fortis, quia Virgilius videtur hic dicere aliqua falsa tamen non dicit. Dico quod hic Viriglius addit alias fabulas et primo tangit duas alias fabulas, unam breviter et aliam brevissime, duarum Sillarum quarum utraque laboravit morbo libidinis et utraque malecessit. Videamus ergo primo de illa quam Viriglius expresse nominat, scilicet de Silla filia Nisi. Debetis ergo scire quod rex Minos, dum iret cum forti exercitum contra civitatem Athenarum, ulturus mortem indignam filii sui Androgei, primo invasit Megaram civitatem, que est in eodem litore maris, et obsedit istam civitatem Megarensem cuius rex erat Nisus habens capillum aureum in capite, scilicet fatalem crinem, quia fatatum erat civitatem illam semper esse inexpugnabilem illo capillo manente in capite Nisi. Silla filia istius regis Nisi, dum semel specularetur de fenestra cuiusdam turris, vidit regem Minoem obequitantem circa menia civitatis. Statim ipso conspecto capta est amore eius, quia erat pulcerrimus et numquam destitit imaginari quare ipsa posset promereri amorem eius et invenit modum quia truncavit capillum illum aureum de capite patris et tempore nocturno egressa est civitate et obtulit regi Minoi. Rex Minos tamquam iustissimus detestatus est istam et renuit eius munus et noluit suum amorem, imo statim cepit debellare civitatem et ipsam vicit. Ista Silla videns Minoem victorem volentem recedere statim cucurrit ad navem et manu cepit navem dicens quod volebat ire cum ipso. Unde rex Minox fecit ipsam precipitari de navi et dicitur esse conversa in avem que dicitur Alauda. Et istud est verum quia ille Nisus habebat coronam vel thesaurum quo durante poterat diu susitnere civitatem sed ista Silla capta amore Minois furata est thesaurus paternum et volebat dare Minoi et ipse noluit ex quo conversa fuit in Alaudam, quia discurrens et vaga. Fuit una alia Silla que vocata est filia Forci. Et de ista est faula talis: Glaucus deus marinus adamavit istam Sillam et ipsa non respondebat sibi propter quod Glaucus recurrit ad Circem et rogavit eam ut faceret quod amaretur ab illa Silla. Respondit: *ama amantem et spernete spernentem*. Hoc est dicere: *ama me que amo te*.* Sed iste Glaucus ob hoc non poterat discedere ab amore Sille propter quod Circe irata suis veneficiis infecit fontem in quo ista Silla erat solita laudare se. Dum ergo Silla intrasset fontem eius inguina conversa sunt in varia genera ferarum, scilicet in lupos et canes. Allegorice: Glaucus est vir libidinosus. Glaucus, idest luscus et talis est omni luxuriosus oblique respicens et cece. Et dicitur deus marinus, quia Venus nata est in mari. Nam in libidine est sudor salsus. Amat Sillam meretricem pessimam. Circe interpretatur manuum operatio. Et talis recte est inimica istius Sille, quia meretrix fugit manuum operationem. Ergo hinc est quod circa inguina vertitur in lupos et canes, quia insaciata et insaciabilis efficitur. Ergo ipsa dicitur esse periculum maris inter Italiam et Siciliam, scilicet in faro Mesanensi et navigantes per mundum periclitat. Hoc est dicere luxuria vorat et trahit in periculum multos homines mundi. Istis prenotatis est descendendum ad litteram. Dicit ergo Virgilius volens describere istam fabulam duarum Sillarum. *FAMA EST VEXASSE DULICHIAS RATES:* ecce tangit unum mirabile quod accidit isti Sille quod scribit Homerus, quia dicit quod Ulixes cum navi sua pervenit ad istum locum et ibi invasus est a Silla terribiliter tamquam peregrinus et fuit in magno periculo in tantum quod Homerus scribit quod perdidit navim et socios et quod ipse solus Ulixes nudus et pedes evasit. Si hoc fuerit verum vel non nescio, sed Homerus vult ostendere quod vir sapiens scit interdum vitare istam libidinem. Ergo fama est istam Sillam. Vexasse idest turbasse rates. Ulixes fuit Itacensis, ubi est promontorium nomine Dulichium. *AUT UT:* nunc tangit aliam fabulam. Tereus fuit rex Tracie, qui habuit uxorem filiam Pandionis regis Athenarum, que vocabatur Progne. Accidit quod semel ivit Athenas et rogatus a Progne impetravit a socero suo ut daret sibi Philomenam, ut duceret eam ad Prognem sororem suam. Et Pandion concessit. Unde duxit eam in navim et cum pervenit ad litus suum illam nolentem stupravit. Et quia illa post stuprum dicebat, ipse evulsit sibi linguam et dimisit ibi eam et ista pervenit ad tuguria. Et litterata tantum fecit quod ipsa laboravit unam telam in qua breviter intexuit totum istum fallum et illam telam misit Progne sorori sue. Et Progne tristissima occulte fecit illam suam sororem Philomenam venire ad se. Et cum simul essent iste due sorores et istis Terei filius et ipsius Prognes, venit in suam potentiam et Progne cepit ipsum Itim et interfecit. Licet esset eius filius et breviter tradidit comedendum Tereo, qui cum pranderet dixit: *ubi est Itis?*. Et Progne respondet: *quid petis intus habes*. Et tunc Philomena, que erat absconsa, proprie venit et proiecit membra Itis in vultum eius et fugerunt statim. Ipse Tereus sequens eas conversus est in avem upupam, Progne vero in yrundinem, Philomena in Philomenam avem. Allegoria: Tereus figuraliter est ipse corpus, Pandion est alia quid patet ex nomine. Pandion: idest totus clarus. Nam Pan, idest totum et dian, idest clarum. Ergo Pandion est alia tota clara. Ista alia habet duas filias Prognem et Philomenam. Progne est ipsa concupiscentia, Philomena est ratio. Ergo dicit quod Progne petebat Philomenam, quia concupiscentia petebat semper associari rationi. Sed Tereus, idest corpus, violat istam Philomenam, idest ipsam rationem et eripit sibi linguam, quia ita corpus suffocat rationem, quod ratio non audet se manifestare. Tereus convertit in upupam. Upupa est tristis avis, quia comedit stercora et tale est ipsum corpus. Progne vero vertit in irundinem, quia semper yrundo stat in domo et ita concupscientia est in carne. Sed Philomena, idest ratio, petit silvas, idest solitudines. -In superiori egloga proxime precedenti Virgilius deploravit suam infelicitatem circa bona sua sub persona alterius. Nunc in ista decima et ultima egloga deplorat infelicitatem optimi amici sui, vidilicet Galli circa eius personam. Et sic vide quomodo egloga continuatur precedenti. Illa precedens continet infelicitatem Virgilii circa bona sua. Et ista continet deplorationem infelicitatis Galli optimi amici sui, scilicet Virgilii, qui credebat habere amorem unius sue amice. Presens egloga habet duas partes principales, vidilicet prohemium et tractatum. In prohemio Virgilius facit invocationem et invocat Arethusam fontem ut sibi permittat deplorare et metrice decantare amorem Galli tum ad illius consolationem, tum ad detestationem illius amice sue. Ad cuius considerationem debetis scire quod iste vocatus est Cornelius Gallus et fuit contemporaneus ipsius Virgilii, magnus poeta et familiaris Augusti in tantum quod Augustus ex infimo loco exaltavit eum quoniam huic Gallo, debellatis Antonio et Cleopatra, dedit prefecturam Egipti, fecit eum prefectum Egipti et tamen videtur huic Gallo male cessisse. Quia sicut dicit Svetonius secundo libro Cesarum ipse Augustus ob ingratitudinem privavit eum domo sua et omnibus provinciis suis et convictus iste Cornelius Gallus a senatu fuit compulsus ad necem. Et dicit ipse Svetonius quod tamen ipse Augustus lacrimavit super mortem eius et vicem suam conquestus est. Ergo Virgilius compatitur ei quia iste habebat unam amicam suam que vocabatur Citheris, alio nomine Licoris, cuius amore ipse diu fuit captus et ipsa suprascripto Gallo ivit cum Antonio in bellum gallicum, ex quo iste Gallus recepit maximum dolorem. Dico quod Virgilius descripturus hanc plorationem et compassionem Galli primo premittit unum prohemiolum et invocat musam Siracusanam ut permittat sibi quod in ista ultima parte finali istius operis possit facere hanc deploratione. \ No newline at end of file +*XTREMUM.* In superiori egloga proxime precedenti Virgilius deploravit suam infelicitatem circa bona sua sub persona alterius. Nunc in ista decima et ultima egloga deplorat infelicitatem optimi amici sui, vidilicet Galli circa eius personam. Et sic vide quomodo egloga continuatur precedenti. Illa precedens continet infelicitatem Virgilii circa bona sua. Et ista continet deplorationem infelicitatis Galli optimi amici sui, scilicet Virgilii, qui credebat habere amorem unius sue amice. Presens egloga habet duas partes principales, vidilicet prohemium et tractatum. In prohemio Virgilius facit invocationem et invocat Arethusam fontem ut sibi permittat deplorare et metrice decantare amorem Galli tum ad illius consolationem, tum ad detestationem illius amice sue. Ad cuius considerationem debetis scire quod iste vocatus est Cornelius Gallus et fuit contemporaneus ipsius Virgilii, magnus poeta et familiaris Augusti in tantum quod Augustus ex infimo loco exaltavit eum quoniam huic Gallo, debellatis Antonio et Cleopatra, dedit prefecturam Egipti, fecit eum prefectum Egipti et tamen videtur huic Gallo male cessisse. Quia sicut dicit Svetonius secundo libro Cesarum ipse Augustus ob ingratitudinem privavit eum domo sua et omnibus provinciis suis et convictus iste Cornelius Gallus a senatu fuit compulsus ad necem. Et dicit ipse Svetonius quod tamen ipse Augustus lacrimavit super mortem eius et vicem suam conquestus est. Ergo Virgilius compatitur ei quia iste habebat unam amicam suam que vocabatur Citheris, alio nomine Licoris, cuius amore ipse diu fuit captus et ipsa suprascripto Gallo ivit cum Antonio in bellum gallicum, ex quo iste Gallus recepit maximum dolorem. Dico quod Virgilius descripturus hanc plorationem et compassionem Galli primo premittit unum prohemiolum et invocat musam Siracusanam ut permittat sibi quod in ista ultima parte finali istius operis possit facere hanc deploratione. Ergo dicit extremum et cetera. \ No newline at end of file diff --git a/testi_2/BenvenutoDaImola_ValerioMassimo.txt b/testi_2/BenvenutoDaImola_ValerioMassimo.txt index 2587725..c1e5d2b 100644 --- a/testi_2/BenvenutoDaImola_ValerioMassimo.txt +++ b/testi_2/BenvenutoDaImola_ValerioMassimo.txt @@ -1,7 +1,5 @@ -Poscis, clarissime Marchio, memorandarum avidus rerum alta mente ut Valerii Maximi maximum breveque compendium exponendum adsumam, brevia dilatans, obscura declarans lucido cum sermone: arduum opus, fateor, per ora multorum volitans sed a pluribus ignoratum. Parebo tamen libens ut et tibi placeam et aliorum satisfaciam voto. Tu quidem vir ab ineunte etate pietate insignis et clementia, que peculiaris virtus principum hominem Deo similem facit, et iuxta tui allusionem nominis in omni opere gloriosus, gloriam siquidem promereri studuisti in edifitiorum opere ingenti. Sicut enim Augustus Cesar, quo nichil clarius sol sub se vidit, gloriatus est urbem quam invenerat lateritiam relinquere marmoream, ita tu, illustris princeps, terram quam inveneras asseritiam lateritiam fecisti; in cuius infima valle arcem extruxisti sublimem ad sidera inexpugnabili opera iuxta portam cui leo magnanimus incubat, ut cetera menia linquam, magnifico sumptu sed maiore anime mirifice fabricata more Agrippe. Quamquam pedibus eger, ut ille, acerbissime afflictatus, literarum gloriam perfectiori etate coluisti; nempe neglecta forma corporis, qua summe pollebas, libros avidissime semper legis hystcriarum, precipue Livium qui stilum habuit parem Romano gladio, illustrium Romanorum celebranda gesta recurrens, inter quos Iulium Cesarem tuo iure preponis. Verum ut veram gloriam cito actingam, que in sola virtute consistit, quis hac tempestate animi vigore prestantior signifer et pugilis Romanam Ecclesiam, velut naviculam Petri inter tot fluctuum turbines agitatam, solus intrepide iuvit, inter multorum dominorum et populorum rebelliones scaturientes magno tui cum discrimine? Quis sanctius inter proceres amicitias coluit? Quis costantius promissa servavit? Quis humanius benefitia erogavit? Tu, inquam, vir tante virtutis, cui nichil difficile videatur, preter cumulata maiorum multa quesisti. Nec quisquam regnantium in adversitate constantior, in infirmitate patientior, in periculo cautior, de quo dici potest illud quod de Cesare Cicero. +Poscis, clarissime Marchio, memorandarum avidus rerum alta mente ut Valerii Maximi maximum breveque compendium exponendum adsumam, brevia dilatans, obscura declarans lucido cum sermone: arduum opus, fateor, per ora multorum volitans sed a pluribus ignoratum. Parebo tamen libens ut et tibi placeam et aliorum satisfaciam voto. Tu quidem vir ab ineunte etate pietate insignis et clementia, que peculiaris virtus principum hominem Deo similem facit, et iuxta tui allusionem nominis in omni opere gloriosus, gloriam siquidem promereri studuisti in edifitiorum opere ingenti. Sicut enim Augustus Cesar, quo nichil clarius sol sub se vidit, gloriatus est urbem quam invenerat lateritiam relinquere marmoream, ita tu, illustris princeps, terram quam inveneras asseritiam lateritiam fecisti; in cuius infima valle arcem extruxisti sublimem ad sidera inexpugnabili opera iuxta portam cui leo magnanimus incubat, ut cetera menia linquam, magnifico sumptu sed maiore anime mirifice fabricata more Agrippe. Quamquam pedibus eger, ut ille, acerbissime afflictatus, literarum gloriam perfectiori etate coluisti; nempe neglecta forma corporis, qua summe pollebas, libros avidissime semper legis hystcriarum, precipue Livium qui stilum habuit parem Romano gladio, illustrium Romanorum celebranda gesta recurrens, inter quos Iulium Cesarem tuo iure preponis. Verum ut veram gloriam cito actingam, que in sola virtute consistit, quis hac tempestate animi vigore prestantior signifer et pugilis Romanam Ecclesiam, velut naviculam Petri inter tot fluctuum turbines agitatam, solus intrepide iuvit, inter multorum dominorum et populorum rebelliones scaturientes magno tui cum discrimine? Quis sanctius inter proceres amicitias coluit? Quis costantius promissa servavit? Quis humanius benefitia erogavit? Tu, inquam, vir tante virtutis, cui nichil difficile videatur, preter cumulata maiorum multa quesisti. Nec quisquam regnantium in adversitate constantior, in infirmitate patientior, in periculo cautior, de quo dici potest illud quod de Cesare Cicero *Nichil* inquit *solebat oblivisci nisi iniuriarum*. -Commendaturus nobilissimum oratorem in cuius moralissimo opere velut in speculo relucent exempla virtutum et humana vita singulari quodam dogmate decoratur, ex verbis propositi thematis duo possum breviter elicere que excellentissimi auctoris laudem celebrant et extollunt; quorum primum est commoditas in se fructuosa, quod tangitur in auctoritate premissa cum dicitur Istorie antiquorum utiles sunt; secundum fructuositas in aliis luminosa, quod tangitur cum dicitur ad danda bona consilia civitati. Circa primum breviter advertendum quod Aristotiles et alii magni philosophy doctrinam moralem tradiderunt scientifice, subtiliter et theorice. Valerius autem, pluribus proficere cupiens, ipsam tradit pratice, exemplariter et positive. Illustrium nam antiquorum inclita gesta percurens ac perstringens plurima paucis mira contexuit brevitate. Secundum enim sententiam Varronis in suo libro Sententiarum elucentissimum docendi genus est studium exemplorum; quod elleganter declarat luculentus orator Tullius primo de Oratore sic inquiens. Sicut enim dyaletica est instrumentum scientiarum naturalium, ita rhetoricha moralium. Nichil ergo recte sine exemplo docetur aut discitur. Teste enim Seneca, breve est iter per exempla. Hoc brevissime de primo. Secundum quod tangitur in themate prelibato est fructuositas in aliis luminosa. Circa quod est advertendum quod numquam fuit regnum extra Romanum in quo rectores urbium et gubernatores rerum publicarum tam virtuosi quam pravi valeant agenda copiosius speculari. Secundum enim Augustinum, ubi de virtutibus loquimur nullus virtuosior populo Romano, ubi de vitiis nullus vitiosior. Quod considerans Valerius ipse Romanus alterutro calle procedens preclarissimas virtutes Romanorum et teterrima vitia duxit breviter colligenda. Quantum ad primum dicit Titus Livius libro primo, prohemiali capitulo. Unde Augustinus 5 de Civitate Dei loquens de ipsis Romanis dicit; et suddit, de qua materia ipse Valerius uberrime scribit. Due autem fuerunt arces super quibus fundatum est Romanum imperium, scilicet audatia in bello, equitas in pace, vel verius 3a fecerunt Romanos rerum dominos, scilicet sanum consilium in re publica, privata paupertas, et propositis pertinaciter adherere. Secundum Vegetium alia 3a fecerunt Romanos victores gentium, scilicet prudentia, exercitatio et fides. Aliam rationem assignat idem Augustinus in 5 dicens. Bene ergo Augustinus ibidem. Roma namque, ut ait Sidonius obscurus orator, est domicilium legum, gignasium litterarum, curia dignitatum, vertex mundi, patria libertatis. Deus autem qui fecerat Romam dominam temporalium voluit ipsam fieri clominam spiritualium. Unde novissimus poeta Petrarcha. Ieronimus etiam Romam laudat et ipsam laudatam ab Apostolo dicit; et post apostolos et evangelistas doctores 4or, quorum duo fuerunt Romani. Ex predictis itaque in summa concludere licet illud quod scribit Policratus secutus Quintilianum. Bene ergo licet dicere cum Iustiniano. Ideo clarissimus poeta Virgilius. Et hec breviter de virtutibus Romanorum, de vitiis autem paucissima. Est igitur sciendum quod, ut verbis ipsius Valerii utar, sicut Roma omni genere mirificorum exemplorum orbem terrarum implevit, ita et atrocissimorum viciorum omni contagione fedavit in pristinas sedes, proh dolor, revoluta. Unde satiricus Iuvenalis. Genus namque Romanum a vulturibus cepit augurium, que aves cede et sanguine delectantur, et conditores ipsius urbis a lupa lactati sunt, que ubique figuraliter avaritiam representat rapacitate insaciata. Ad quod Iuvenalis, idest ladro. Sed ut ceterorum autorum testimonia non amplectar, uno solo contentus finem facio. Quid plura? Virtutis igitur cultum et vitiorum fugam nobis concedere dignetur, ad cuius felicitatem omnis virtus principaliter ordinatur. Amen. - -Premissa commendatione multiplici materie quam exponendam assumpsi maximo cum labore, antequam descendam ad litere declarationem, premittam breviter quedam de more evidentialiter ad dicenda, scilicet quis autor, que materia, que intentio, que utilitas, cui parti philosophie supponatur hic liber, quis eius titulus. Ad primum dico quod autor huius operis fuit Valerius Maximus. Ad quod est notandum quod aliqui dicunt quod hic Valerius fuit de nobili et antiqua familia Valeriorum que postea dicta est Corvina, quod non credo, quia ipse aliquid expressisset in aliqua parte libri. Preterea Valerius non fuit vir militaris nec exercuit se studio armorum sed literarum: fuit enim cancellarius sive scriba cuiusdam Sesti Pompei in Asia qui et ipse fuit vir eloquentissimus, ut patet suo loco. Valerius etiam sepe defendit plebem Romanam contra nobiles. Sed quisquis fuerit, nomen eius est proprium: dicitur nam Valerius quasi valens virtute. Fuit civis Romanus, orator clarissimus. Valerius dictus est Maximus ad differentiam Valerii Ansiatis qui diu ante eum scripsit gesta Romana. Nec potuit istud cognomen assequi nisi propter aliquod singulare meritum, sicut et plures alii Valerii Maximi ante eum diversis temporibus, quorum unus fuit consul, alius censor, alter orator, sicut patet per Livium, Plinium et alios. Materia sunt exempla factorum et dictorum memorabilium ad omnem fere materiam de qua agitur et omnium proposita confirmanda applicabilia. Intentio est optima. Intendit nam autor tradere nobis doctrinam moralem exemplariter et plane. Est enim doctrina moralis tradenda faciliter teste Philosopho, scilicet rationibus persuasivis non demonstrativis, quoniam opus morale suscepimus non ut sciamus sed ut boni fiamus. Et virtus in operatione consistit. Utilitas est maxima, scilicet universalis cognitio virtutum et vitiorum et fere omnium actuum humanorum et agibilium mundi, ut visa exhortatione virtutum et detestatione viciorum lector fiat cautior ad agenda et dicenda imitatione aliorum. Hic liber supponitur philosophie morali per omnes partes, scilicet ethice, politice, yconomice, ut per se patet, quia scilicet est de instructione sui, familie et civitatis sive rei publice. Titulus libri debet esse talis: Valerii Maximi factorum ac dictorum memorabilium ad Tiberium Cesarem liber primus incipit et primo prologus. In quo titulo succinte tangitur causa efficiens, cum dicitur Valerii, causa materialis, cum dicitur factorum, tempus principis cui scribit. Non ergo scribit Augusto sicut quidam opinantur, quod est manifeste falsum, quia ipse autor expresse describit Tiberium, eius genus et imperium in multis libris et capitulis, licet videatur loqui de Augusto vivente; quod declarabo si et quando ad finem pervenero. Tangitur et causa formalis sive ordo, cum dicitur primus. Finis Valerii fuit ut acquirat principaliter gratiam principis, licet male meriti, favorem apud legentes, famam apud posteros. His breviter percursis, perstringatur brevis divisio. Liber totus generaliter dividitur in novem libros, unusquisque liber in capitula, unumquodque capitulum in paragraphos, et paragrafi singuli in particulas speciales; que patebunt vel declarabuntur discurrendo per singulas. In primo libro Valerius premictit prohemium in quo duo facit in generali. Nam proponit materiam quam scribere intendit et invocat auxilium Tiberii, cuius premium optabat et sperabat, et in hoc facit auditorem docilem, benivolum et actentum cum premittit humilitatem, brevitatem et magnitudinem. In prima parte prohemiali sententialiter vult dicere quod ipse intendit sub brevi volumine perstringere dicta et facta notanda antiquorum que priores scriptores prolixius et clarius descripserunt, ut unusquisque possit faciliter et cito sine lungo labore et magno tedio quod voluerit invenire. - -Ordina ergo litteram sic. Ego Valerius constitui, idest concepi in animo et decrevi, deligere, idest de aliis eligere et deflorare, quasi dicat disposui deflorare ex multis pauca, facta ad dicta simul, quia dicere est prope facere, digna memoratu, idest memoria; non tamen omnia sed que memorabiliora crediderit vel magis servientia proposito: nam interdum scribit quedam vilia et ridicula, non tamen impertinentia materie; Urbis Rome principaliter, nam de una urbe Roma plura inveniuntur exempla rerum memorabilium quam de reliquo orbe terrarum, ut sepe patet apud Plinium, et exterarum gentium, idest extranearum - vel externarum, et est idem -, quasi dicat aliarum ab Urbe et potissime Grecorum, que sunt diffusa, idest diffuse descripta, apud alios, scilicet autores, latius quam ut possint cognosci breviter, et tamen brevitas est amica obscuritati, electa, idest excepta et abstracta, ab illustribus autoribus, rerum gestarum; non ergo ab omnibus accepit Valerius, sicuti multi faciunt, sed solum ab autenticis qui scripserunt libros annales, quos vocamus cronicas, quales fuerunt Celius, Polibius, Fabius Pictor et alii. Et ecce qua re, ut labor longe inquisitionis, idest investigationis et scruptinii, absit, idest removeatur, volentibus sumere documenta, idest argumenta ad aliquid persuadendum in aliquo genere cause; nec eum intentio fefellit. Nam videmus quam multi volentes perorare in scribendo vel predicando vel sermocinando recurrunt ad istud pulcrum et copiosum breviarium. Quis enim Hic facit antipoforam, idest respondet questioni tacite; posset nam quis dicere; dicit ergo nec cupido, idest cupiditas et aviditas, complectendi cunta, idest colligendi omnia, incessit michi, idest venit michi in mentem. Et continuo assignat causam sui dicti dicens quis, scilieet ita valens, comprehenderit, idest comprehendere potuerit, gesta omnis evi, idest omnia que facta sunt per decursus omnium temporum, quasi dicat per omnia secula: nam historie gentilium incipiunt omnes a Nino Beli filio, sicut Trogus describens gesta gentium externarum, et Livius describens gesta Romana incipit a Romulo. Quasi dicat nullus posset comprehendere modico numero voluminum, quasi dicat in his paucis libellis, qui sunt tantum novem, et faciunt parvum numerum sive volumen, cum tamen Livius descripserit sola gesta Romana in CXXXXII libris; et posito quod unus aliquis posset hoc facere, non tamen tam diligenter et tam eloquenter, unde dicit aut quis compos mentis, idest sane, quasi dicat qui non desipiat vel omnino fatuus, speraverit se traditurum, scilicet in scriptis memorie posterorum, seriem, idest ordinem, historie domestice, idest Romane - historia enim proprie est de preteritis, ut dicit Tullius - et peregrine, scilicet externorum, condítam, idest contestam, felici stilo superiorum, idest priorum historicorum quorum stilus fuit felix, precipue Livii qui habuit stilum parem Romane virtuti, vel actentiore cura, idest exactiori diligentia, vel prestantiori facundie?, idest perfectiore eloquentia. Et vere Valerius non potuit equare stilum Livii, non Salustii, licet superaverit stilos multorum; sic vide quomodo captat benivolentiam tam humiliter loquendo. Te igitur Ista est 2a pars principalis, in qua parte Valerius facit suam invocationem et sententialiter vult dicere quod ipse invocat Tiberium principaliter et fidenter, tanquam deum adhuc viventem et presentem, qui est dominator orbis et protector urbis virtute et felicitate sua. Sed antequam descendam ad litteram, hic occurrit dubitatio quomodo Valerius facit invocationem cum tanta commendatione ad Tiberium qui, ut ait Plinius, fuit hominum tristissimus, iuvenis ebriosus, senex luxuriosus, crudelis, inhumanus, fedatus omni labe turpitudinis erubescende, ut patet per Suetonium. Ad hoc dicunt aliqui quod quando Valerius incepit istud opus Tiberius erat bonus, circa initia scilicet sui imperii, unde Orosius dicit quod Tiberius ex mansuetissimo principe conversus est in sevissimam bestiam cum non impetrasset in senatu ut Christus pro deo haberetur. Sed dic breviter quod Valerius adulatur Tiberio, sicut Seneca tantus vir Neroni et Statius Domiciano. Nunc ordina litteram sic. Igitur Cesar, scilicet Tiberi, certissima salus patrie, idest qui velut pater patrie salvas Romam, invoco te huic cepto, idest huic principio tam ardui operis in quo potes me iuvare quia potentissimus es. Unde dicit penes quem consensus deorum et hominum voluit regimen marís et terre esse, quasi dicat quod, providentia deorum disponente et favore hominum consentiente, tu regis habenas totius imperii Romani. Et probat quod merito ipsum invocat, quia ipse est amicus virtutum et hostis vitiorum de quibus Valerius tractatum facere disposuit. Unde dicit cuius celesti providentia, scilicet tua, quia tu es celestis et divinus, virtutes, scilicet morales et militares, et tamen non habuit nisi duas virtutes, quia fuit strenuus armorum et hostis adhulatorum de quibus dicturus sum, in VIIII libris scilicet, benignissime foventur, imo verius malignissime exterminatur, vicia severissime vindicantur, idest rigidissime puniuntur, imo melius diceretur contrarium, quia dabat premia magnis potatoribus et aliis turpioribus. Nam Hic Valerius probat suam invocationem fore iustam et excludit causam dubitationis et admirationis, quia posset quis merito dicere. Dicit Valerius quia est magis certus de uno deo mortali et terreno qui virtute sua promeretur celum, sicut pater et avus qui iam deificati sunt et quibus decreti sunt divini honores. Ad quod est notandum quod ratio Valerii erat bona si Tiberius fuisset similis patri et avo. Nam tolerabilius poterat sacrificari Cesari et Augusto quam Iovi qui non valuit pedem eorum: Iupiter nam, historice loquendo, secundum Lactantium et Augustinum fuit violator patrie maiestatis, alienarum adulterator uxorum, pulcri pueri impudicus raptor et amator. Allegorice tamen si referatur ad astrum, Iupiter dici potest rex deorum et hominum, quia est benignissimus planeta et facit reges et principes et numquam infortunatur sicut alii planete. Cesar autem secundum Plinium fuit animi vigore prestantissimus, in clementia vero similis deo ut ait Tullius; Augustus vero sapientissimus, providentissimus, felicius et diutius ceteris gubernavit imperium. Ad litteram ergo dicit autor: Nam si priscí oratores, scilicet antiqui Romani eloquentes qui scripserunt ante me, sicut Marcus Cato, Marcus Varro, Marcus Cicero, a quibus Valerius multa accepit et potissime a Cicerone a quo accepit maximam partem huius libri primi, unde sine Tullio non potest bene intelligi hic liber, bene orsi sunt, idest laudabiliter inceperunt opera eorum invocantes, ab Iove maximo optimo, sub isto titulo Romani principaliter invocaverunt deum cum qui dictus est omnipotens (melius poterat dici omnipudens), si excellentissimi vates, idest poete sicut Virgilius, Oratius, Ovidius, traxerunt principia, idest exordia librorum suorum, ab aliquo numine, idest deo magno, sicut ab Apolline, Minerva vel Mercurio pro habenda sapientia vel eloquentia. Et hic nota quod oratores et poete poterant invocare in prohemiis suis, historici vero non: unde Livius in principio se excusat de hoc, et Salustius et Suetonius et alii non invocant; Valerius tamen invocat non deum sed hominem. Vel dic quod non est proprie historicus sed orator moralis: dicit ergo ad Tiberium mea parvitas, idest paupertas ingenioli mei, humiliat se ut exaltetur, recurrerít ad tuum favorem, benignum, eo, idest tanto, iustius quo, idest quanto, cetera divinitas, idest deitas ceterorum deorum, colligitur opinione, idest cognoscitur ex sola credulitate, sed tua, scilicet divinitas, videtur par, idest similis, imo fuit dissimillima, sideri paterno, scilicet Augusti qui fuit pater adoptivus Tiberii, et avito, scilicet Iulii Cesaris qui fuit pater adoptivus Augusti et per consequens avus Tiberii, ut alibi dicetur plenius, presenti fíde, idest evidenti certitudine. Et ut extollat Tiberium in divinitate magnificat patrem et avum in divinitate dicens quorum, scilicet patris Augusti et avi Cesaris, eximio fulgore, idest excellenti splendore virtutum quia isti fuerunt quasi duo luminaria prima in orbe Romano; et a Cesare tanquam a sole Augustus et alii clari principes acceperunt lumen, multum ínclite claritatis, idest gloriose celebritatis, accessit, idest accrevit, nostris cerimoniis, idest sacris Romanis, quasi dicat valde aucta est deorum religio ex deificatione Cesaris et Augusti. Et ecce quomodo, quia accepimus reliquos deos, idest alios a Romanis habuimus ab alienigenis sicut Iovem a Creta, Apollinem a Delphis, Herculem a Thebis et ita de multis, Cesares dedimus, idest deos fecimus ex nostris, quasi dicat Valerius, quia Greci fecerunt Priapum deum. Et concludit tangens materiam a qua vult incipere dicens et quantum est in animo, idest quia est decretum et firmatum in mente mea, petere initium, idest facere principium libri, a cultu deorum, idest a religione, sumatim disseram, idest succinte disputabo de conditione eius. \ No newline at end of file +*Historie antiquorum utiles sunt ad danda bona consilia civitati*, Aristotiles tertio Rhetoricorum. Commendaturus nobilissimum oratorem in cuius moralissimo opere velut in speculo relucent exempla virtutum et humana vita singulari quodam dogmate decoratur, ex verbis propositi thematis duo possum breviter elicere que excellentissimi auctoris laudem celebrant et extollunt; quorum primum est commoditas in se fructuosa, quod tangitur in auctoritate premissa cum dicitur Istorie antiquorum utiles sunt; secundum fructuositas in aliis luminosa, quod tangitur cum dicitur ad danda bona consilia civitati. Circa primum breviter advertendum quod Aristotiles et alii magni philosophy doctrinam moralem tradiderunt scientifice, subtiliter et theorice. Valerius autem, pluribus proficere cupiens, ipsam tradit pratice, exemplariter et positive. Illustrium nam antiquorum inclita gesta percurens ac perstringens plurima paucis mira contexuit brevitate. Secundum enim sententiam Varronis in suo libro Sententiarum elucentissimum docendi genus est studium exemplorum; quod elleganter declarat luculentus orator Tullius primo de Oratore sic inquiens: *Hystoria temporum testis, lux veritatis, vita memorie, magistra vite, nuntia vetustatis: quo alio melius quam oratoris officio conficitur?* Sicut enim dyaletica est instrumentum scientiarum naturalium, ita rhetoricha moralium. Nichil ergo recte sine exemplo docetur aut discitur. Teste enim Seneca, breve est iter per exempla. Hoc brevissime de primo. Secundum quod tangitur in themate prelibato est fructuositas in aliis luminosa. Circa quod est advertendum quod numquam fuit regnum extra Romanum in quo rectores urbium et gubernatores rerum publicarum tam virtuosi quam pravi valeant agenda copiosius speculari. Secundum enim Augustinum, ubi de virtutibus loquimur nullus virtuosior populo Romano, ubi de vitiis nullus vitiosior. Quod considerans Valerius ipse Romanus alterutro calle procedens preclarissimas virtutes Romanorum et teterrima vitia duxit breviter colligenda. Quantum ad primum dicit Titus Livius libro primo, prohemiali capitulo: *Nulla umquam res publica maior nec sanctior nec dictior bonis exemplis fuit, nec in quam tam sero luxuria avaritiaque migraverint nec ubi tantus aut tamdiu parsimonie ac paupertati honos fuerit: adeo quanto rerum minus, tanto minus cupiditatis erat*. Unde Augustinus 5° de Civitate Dei loquens de ipsis Romanis dicit: *Nam cum haberent rem publicam, idest rem populi rem communem patrie, opulentissimam atque ditissimam, sic ipsi in suis domibus pauperes erant, ut quidam eorum, qui iam bis consul fuerat, ex illo senatu hominum pauperum pelleretur notatione censoria eo quod X pondo argenti in vasis suis habere compertus est*; et suddit: *Ita ipsi pauperes erant quorum triumphis publicum ditabatur errarium*, de qua materia ipse Valerius uberrime scribit. Due autem fuerunt arces super quibus fundatum est Romanum imperium, scilicet audatia in bello, equitas in pace, vel verius 3a fecerunt Romanos rerum dominos, scilicet sanum consilium in re publica, privata paupertas, et propositis pertinaciter adherere. Secundum Vegetium alia 3a fecerunt Romanos victores gentium, scilicet prudentia, exercitatio et fides. Augustinus autem 5° de Civitate Dei dicit: *Hec sunt precipue illa 2° que compulerunt Romanos ad facta miranda: defensio scilicet libertatis et cupiditas glorie. Ipsam denique patriam quoniam servire videbatur ingloriosum, dominari vero atque imperare gloriosum, prius omni studio esse liberam deinde dominam cupierunt*. Et addit: *hanc (scilicet gloriam) ardentissime dilexerunt: propter hanc vivere voluerunt, propter hanc et mori non dubitaverunt, huius unius ingentis vitii cupiditate ceteras cupiditates et alia vitia comprimentes. Laudis enim avidi erant, pecunie liberales. Voluit autem Deus Romanum regnum esse tam potens et imperiosum ut reduceret universum orbem in unam imperii monarchiam*. Unde Augustinus 18° de Civitate Dei: *Conclita est igitur Roma velut altera Babilon et prioris filia Babilonis per quam Deo placuit orbem debellare terrarum et in unam societatem rei publice et legum perductum longe lateque pacare*. Aliam rationem assignat idem Augustinus in 5° dicens: *Quamvis satis videar explicasse cur Deus unus verus et iustus Romanos secundum quandam formam terrene civitatis bonos adiuverit ad tantam imperii gloriam consequendam, potest tamen et alia esse latentior, scilicet propter diversa merita generis umani*. Bene ergo Augustinus ibidem: *Ostendit Deus in oppulenissimo regno Romanorum quantum civiles virtutes valeant, etiam sine vera religione*. Roma namque, ut ait Sidonius obscurus orator, est domicilium legum, gignasium litterarum, curia dignitatum, vertex mundi, patria libertatis. Deus autem qui fecerat Romam dominam temporalium voluit ipsam fieri clominam spiritualium. Unde novissimus poeta Petrarcha: *Roma mundi caput, urbium regina, sedes imperii, arx fidei catholice, fons omnium memorabilium exemplorum*. Ieronimus etiam Romam laudat et ipsam laudatam ab Apostolo dicit; et post apostolos et evangelistas doctores 4or, quorum duo fuerunt Romani. Ex predictis itaque in summa concludere licet illud quod scribit Policratus secutus Quintilianum: *Romanorum excellentia et virtute, si omnium gentium hystoria revolvatur, nichil clarius lucet. Declarat hoc amplissimi splendor imperii quo nullum minus ab exordio maioribusque incrementis processu continuo dilatatum humana potest memoria recordari. Nam et quiete libertatis, iustitie cultu, sollertia armorum, reverentia legum, finitimarum gentium amicitiis, maturitate morum, gravitate verborum et operum obtinuerunt ut orbem sue subicerent ditioni*. Bene ergo licet dicere cum Iustiniano *Felix Romanorum genus omnibus anteponi nationibus et omnibus gentibus dominari tam preteritis effecit temporibus, quam Deo propitio in eternum efficiet*. Ideo clarissimus poeta Virgilius: *Tu regere imperio populos, Romane, memento. He tibi erunt artes pacisque imponere morem, parcere subiectis et debellare superbos*, et *imperium sine fine dedi*. Et hec breviter de virtutibus Romanorum, de vitiis autem paucissima. Est igitur sciendum quod, ut verbis ipsius Valerii utar, sicut Roma omni genere mirificorum exemplorum orbem terrarum implevit, ita et atrocissimorum viciorum omni contagione fedavit in pristinas sedes, proh dolor, revoluta. Unde satiricus Iuvenalis: *Nullum crimen abest facinusque libidines ex quo paupertas Romana perit*. Genus namque Romanum a vulturibus cepit augurium, que aves cede et sanguine delectantur, et conditores ipsius urbis a lupa lactati sunt, que ubique figuraliter avaritiam representat rapacitate insaciata. Ad quod Iuvenalis: *Maiorum primus, quisquis fuit, ille tuorum aut pastor fuit aut id quod dicere nolo*, idest ladro. Sed ut ceterorum autorum testimonia non amplectar, uno solo contentus finem facio. De his ergo dicit beatus Bernardus: *Romani ante omnia sapientes sunt ut faciant mala, bona autem facere nesciunt. Impii in Deum, temerarii in sancta, emuli in vicinos, inhumani in extraneos, quos neminem amantes amat nemo, et, dum timeri ab omnibus affectant, ut omnes timeant necesse est. Hi sunt qui preesse non norunt et subesse non sustinent. lnferioribus importabiles, superioribus inobedientes; inverecundi ad petendum, frontosi ad negandum; importuni ut accipiant, ingrati cum acceperint. Docuerunt linguam suam loqui grandia, cum operentur exigua. Largissimi promissores, parcissimi exhibitores; blandissimi adulatores, mordacissimi detractores, malignissimi proditores*. Quid plura? *Quid tam notum seculis quam protervia et cervicositas Romanorum? Gens insueta paci, assueta tumultui et obtemperare nescia nisi cum non valet resistere*. Virtutis igitur cultum et vitiorum fugam nobis concedere dignetur, ad cuius felicitatem omnis virtus principaliter ordinatur. Amen. Premissa commendatione multiplici materie quam exponendam assumpsi maximo cum labore, antequam descendam ad litere declarationem, premittam breviter quedam de more evidentialiter ad dicenda, scilicet quis autor, que materia, que intentio, que utilitas, cui parti philosophie supponatur hic liber, quis eius titulus. Ad primum dico quod autor huius operis fuit Valerius Maximus. Ad quod est notandum quod aliqui dicunt quod hic Valerius fuit de nobili et antiqua familia Valeriorum que postea dicta est Corvina, quod non credo, quia ipse aliquid expressisset in aliqua parte libri. Preterea Valerius non fuit vir militaris nec exercuit se studio armorum sed literarum: fuit enim cancellarius sive scriba cuiusdam Sesti Pompei in Asia qui et ipse fuit vir eloquentissimus, ut patet suo loco. Valerius etiam sepe defendit plebem Romanam contra nobiles. Sed quisquis fuerit, nomen eius est proprium: dicitur nam Valerius quasi valens virtute. Fuit civis Romanus, orator clarissimus. Valerius dictus est Maximus ad differentiam Valerii Ansiatis qui diu ante eum scripsit gesta Romana. Nec potuit istud cognomen assequi nisi propter aliquod singulare meritum, sicut et plures alii Valerii Maximi ante eum diversis temporibus, quorum unus fuit consul, alius censor, alter orator, sicut patet per Livium, Plinium et alios. Materia sunt exempla factorum et dictorum memorabilium ad omnem fere materiam de qua agitur et omnium proposita confirmanda applicabilia. Intentio est optima. Intendit nam autor tradere nobis doctrinam moralem exemplariter et plane. Est enim doctrina moralis tradenda faciliter teste Philosopho, scilicet rationibus persuasivis non demonstrativis, quoniam opus morale suscepimus non ut sciamus sed ut boni fiamus. Et virtus in operatione consistit. Utilitas est maxima, scilicet universalis cognitio virtutum et vitiorum et fere omnium actuum humanorum et agibilium mundi, ut visa exhortatione virtutum et detestatione viciorum lector fiat cautior ad agenda et dicenda imitatione aliorum. Hic liber supponitur philosophie morali per omnes partes, scilicet ethice, politice, yconomice, ut per se patet, quia scilicet est de instructione sui, familie et civitatis sive rei publice. Titulus libri debet esse talis: Valerii Maximi factorum ac dictorum memorabilium ad Tiberium Cesarem liber primus incipit et primo prologus. In quo titulo succinte tangitur causa efficiens, cum dicitur Valerii, causa materialis, cum dicitur factorum, tempus principis cui scribit. Non ergo scribit Augusto sicut quidam opinantur, quod est manifeste falsum, quia ipse autor expresse describit Tiberium, eius genus et imperium in multis libris et capitulis, licet videatur loqui de Augusto vivente; quod declarabo si et quando ad finem pervenero. Tangitur et causa formalis sive ordo, cum dicitur primus. Finis Valerii fuit ut acquirat principaliter gratiam principis, licet male meriti, favorem apud legentes, famam apud posteros. His breviter percursis, perstringatur brevis divisio. Liber totus generaliter dividitur in novem libros, unusquisque liber in capitula, unumquodque capitulum in paragraphos, et paragrafi singuli in particulas speciales; que patebunt vel declarabuntur discurrendo per singulas. In primo libro Valerius premictit prohemium in quo duo facit in generali. Nam proponit materiam quam scribere intendit et invocat auxilium Tiberii, cuius premium optabat et sperabat, et in hoc facit auditorem docilem, benivolum et actentum cum premittit humilitatem, brevitatem et magnitudinem. In prima parte prohemiali sententialiter vult dicere quod ipse intendit sub brevi volumine perstringere dicta et facta notanda antiquorum que priores scriptores prolixius et clarius descripserunt, ut unusquisque possit faciliter et cito sine lungo labore et magno tedio quod voluerit invenire. +*Vrbis Romae exterarumque gentium facta simul ac dicta memoratu digna, quae apud alios latius diffusa sunt quam ut breuiter cognosci possint, ab inlustribus electa auctoribus digerere constitui, ut documenta sumere uolentibus longae inquisitionis labor absit. Nec mihi cuncta complectendi cupido incessit: quis enim omnis aeui gesta modico uoluminum numero comprehenderit, aut quis compos mentis domesticae peregrinaeque historiae seriem felici superiorum stilo conditam uel attentiore cura uel praestantiore facundia traditurum se sperauerit? Te igitur huic coepto, penes quem hominum deorumque consensus maris ac terrae regimen esse uoluit, certissima salus patriae, Caesar, inuoco, cuius caelesti prouidentia uirtutes, de quibus dicturus sum, benignissime fouentur, uitia seuerissime uindicantur: nam si prisci oratores ab Ioue Optimo Maximo bene orsi sunt, si excellentissimi uates a numine aliquo principia traxerunt, mea paruitas eo iustius ad fauorem tuum decucurrerit, quo cetera diuinitas opinione colligitur, tua praesenti fide paterno auitoque sideri par uidetur, quorum eximio fulgore multum caerimoniis nostris inclutae claritatis accessit: reliquos enim deos accepimus, Caesares dedimus. Et quoniam initium a cultu deorum petere in animo est, de condicione eius summatim disseram. Val. Max. l praef.* +Ordina ergo litteram sic. Ego Valerius constitui, idest concepi in animo et decrevi, deligere, idest de aliis eligere et deflorare, quasi dicat disposui deflorare ex multis pauca, facta ad dicta simul, quia dicere est prope facere, digna memoratu, idest memoria; non tamen omnia sed que memorabiliora crediderit vel magis servientia proposito: nam interdum scribit quedam vilia et ridicula, non tamen impertinentia materie; Urbis Rome principaliter, nam de una urbe Roma plura inveniuntur exempla rerum memorabilium quam de reliquo orbe terrarum, ut sepe patet apud Plinium, et exterarum gentium, idest extranearum - vel externarum, et est idem -, quasi dicat aliarum ab Urbe et potissime Grecorum, que sunt diffusa, idest diffuse descripta, apud alios, scilicet autores, latius quam ut possint cognosci breviter, et tamen brevitas est amica obscuritati, electa, idest excepta et abstracta, ab illustribus autoribus, rerum gestarum; non ergo ab omnibus accepit Valerius, sicuti multi faciunt, sed solum ab autenticis qui scripserunt libros annales, quos vocamus cronicas, quales fuerunt Celius, Polibius, Fabius Pictor et alii. Et ecce qua re, ut labor longe inquisitionis, idest investigationis et scruptinii, absit, idest removeatur, volentibus sumere documenta, idest argumenta ad aliquid persuadendum in aliquo genere cause; nec eum intentio fefellit. Nam videmus quam multi volentes perorare in scribendo vel predicando vel sermocinando recurrunt ad istud pulcrum et copiosum breviarium. Quis enim Hic facit antipoforam, idest respondet questioni tacite; posset nam quis dicere: Tu promictis te dicturum breviter de multis et magnis; certe tu facies magnum volume, dicit Valerius: Absit a me ista dementia; dicit ergo nec cupido, idest cupiditas et aviditas, complectendi cunta, idest colligendi omnia, incessit michi, idest venit michi in mentem. Et continuo assignat causam sui dicti dicens quis, scilieet ita valens, comprehenderit, idest comprehendere potuerit, gesta omnis evi, idest omnia que facta sunt per decursus omnium temporum, quasi dicat per omnia secula: nam historie gentilium incipiunt omnes a Nino Beli filio, sicut Trogus describens gesta gentium externarum, et Livius describens gesta Romana incipit a Romulo. Quasi dicat nullus posset comprehendere modico numero voluminum, quasi dicat in his paucis libellis, qui sunt tantum novem, et faciunt parvum numerum sive volumen, cum tamen Livius descripserit sola gesta Romana in CXXXXII libris; et posito quod unus aliquis posset hoc facere, non tamen tam diligenter et tam eloquenter, unde dicit aut quis compos mentis, idest sane, quasi dicat qui non desipiat vel omnino fatuus, speraverit se traditurum, scilicet in scriptis memorie posterorum, seriem, idest ordinem, historie domestice, idest Romane - historia enim proprie est de preteritis, ut dicit Tullius - et peregrine, scilicet externorum, condítam, idest contestam, felici stilo superiorum, idest priorum historicorum quorum stilus fuit felix, precipue Livii qui habuit stilum parem Romane virtuti, vel actentiore cura, idest exactiori diligentia, vel prestantiori facundie?, idest perfectiore eloquentia. Et vere Valerius non potuit equare stilum Livii, non Salustii, licet superaverit stilos multorum; sic vide quomodo captat benivolentiam tam humiliter loquendo. Te igitur Ista est 2a pars principalis, in qua parte Valerius facit suam invocationem et sententialiter vult dicere quod ipse invocat Tiberium principaliter et fidenter, tanquam deum adhuc viventem et presentem, qui est dominator orbis et protector urbis virtute et felicitate sua. Sed antequam descendam ad litteram, hic occurrit dubitatio quomodo Valerius facit invocationem cum tanta commendatione ad Tiberium qui, ut ait Plinius, fuit hominum tristissimus, iuvenis ebriosus, senex luxuriosus, crudelis, inhumanus, fedatus omni labe turpitudinis erubescende, ut patet per Suetonium. Ad hoc dicunt aliqui quod quando Valerius incepit istud opus Tiberius erat bonus, circa initia scilicet sui imperii, unde Orosius dicit quod Tiberius ex mansuetissimo principe conversus est in sevissimam bestiam cum non impetrasset in senatu ut Christus pro deo haberetur. Sed dic breviter quod Valerius adulatur Tiberio, sicut Seneca tantus vir Neroni et Statius Domiciano. Nunc ordina litteram sic. Igitur 0 Cesar, scilicet Tiberi, certissima salus patrie, idest qui velut pater patrie salvas Romam, invoco te huic cepto, idest huic principio tam ardui operis in quo potes me iuvare quia potentissimus es. Unde dicit penes quem consensus deorum et hominum voluit regimen marís et terre esse, quasi dicat quod, providentia deorum disponente et favore hominum consentiente, tu regis habenas totius imperii Romani. Et probat quod merito ipsum invocat, quia ipse est amicus virtutum et hostis vitiorum de quibus Valerius tractatum facere disposuit. Unde dicit cuius celesti providentia, scilicet tua, quia tu es celestis et divinus, virtutes, scilicet morales et militares, et tamen non habuit nisi duas virtutes, quia fuit strenuus armorum et hostis adhulatorum de quibus dicturus sum, in VIIII libris scilicet, benignissime foventur, imo verius malignissime exterminatur, vicia severissime vindicantur, idest rigidissime puniuntur, imo melius diceretur contrarium, quia dabat premia magnis potatoribus et aliis turpioribus. Nam Hic Valerius probat suam invocationem fore iustam et excludit causam dubitationis et admirationis, quia posset quis merito dicere: Si imitaris illustres autores, cur non invocas Iovem vel alium deum sicut fecerunt alii oratores et poete? Dicit Valerius quia est magis certus de uno deo mortali et terreno qui virtute sua promeretur celum, sicut pater et avus qui iam deificati sunt et quibus decreti sunt divini honores. Ad quod est notandum quod ratio Valerii erat bona si Tiberius fuisset similis patri et avo. Nam tolerabilius poterat sacrificari Cesari et Augusto quam Iovi qui non valuit pedem eorum: Iupiter nam, historice loquendo, secundum Lactantium et Augustinum fuit violator patrie maiestatis, alienarum adulterator uxorum, pulcri pueri impudicus raptor et amator. Allegorice tamen si referatur ad astrum, Iupiter dici potest rex deorum et hominum, quia est benignissimus planeta et facit reges et principes et numquam infortunatur sicut alii planete. Cesar autem secundum Plinium fuit animi vigore prestantissimus, in clementia vero similis deo ut ait Tullius; Augustus vero sapientissimus, providentissimus, felicius et diutius ceteris gubernavit imperium. Valerius ergo vult dicere: Iulius et Augustus suis exigentibus meritis facti sunt dii, qua re non Tiberius? Ad litteram ergo dicit autor: Nam si priscí oratores, scilicet antiqui Romani eloquentes qui scripserunt ante me, sicut Marcus Cato, Marcus Varro, Marcus Cicero, a quibus Valerius multa accepit et potissime a Cicerone a quo accepit maximam partem huius libri primi, unde sine Tullio non potest bene intelligi hic liber, bene orsi sunt, idest laudabiliter inceperunt opera eorum invocantes, ab Iove maximo optimo, sub isto titulo Romani principaliter invocaverunt deum cum qui dictus est omnipotens (melius poterat dici omnipudens), si excellentissimi vates, idest poete sicut Virgilius, Oratius, Ovidius, traxerunt principia, idest exordia librorum suorum, ab aliquo numine, idest deo magno, sicut ab Apolline, Minerva vel Mercurio pro habenda sapientia vel eloquentia. Et hic nota quod oratores et poete poterant invocare in prohemiis suis, historici vero non: unde Livius in principio se excusat de hoc, et Salustius et Suetonius et alii non invocant; Valerius tamen invocat non deum sed hominem. Vel dic quod non est proprie historicus sed orator moralis: dicit ergo ad Tiberium mea parvitas, idest paupertas ingenioli mei, humiliat se ut exaltetur, recurrerít ad tuum favorem, benignum, eo, idest tanto, iustius quo, idest quanto, cetera divinitas, idest deitas ceterorum deorum, colligitur opinione, idest cognoscitur ex sola credulitate, sed tua, scilicet divinitas, videtur par, idest similis, imo fuit dissimillima, sideri paterno, scilicet Augusti qui fuit pater adoptivus Tiberii, et avito, scilicet Iulii Cesaris qui fuit pater adoptivus Augusti et per consequens avus Tiberii, ut alibi dicetur plenius, presenti fíde, idest evidenti certitudine. Et ut extollat Tiberium in divinitate magnificat patrem et avum in divinitate dicens quorum, scilicet patris Augusti et avi Cesaris, eximio fulgore, idest excellenti splendore virtutum quia isti fuerunt quasi duo luminaria prima in orbe Romano; et a Cesare tanquam a sole Augustus et alii clari principes acceperunt lumen, multum ínclite claritatis, idest gloriose celebritatis, accessit, idest accrevit, nostris cerimoniis, idest sacris Romanis, quasi dicat valde aucta est deorum religio ex deificatione Cesaris et Augusti. Et ecce quomodo, quia accepimus reliquos deos, idest alios a Romanis habuimus ab alienigenis sicut Iovem a Creta, Apollinem a Delphis, Herculem a Thebis et ita de multis, Cesares dedimus, idest deos fecimus ex nostris, quasi dicat Valerius: Et ego possum bene facere Tiberium deum, quia Greci fecerunt Priapum deum. Et concludit tangens materiam a qua vult incipere dicens et quantum est in animo, idest quia est decretum et firmatum in mente mea, petere initium, idest facere principium libri, a cultu deorum, idest a religione, sumatim disseram, idest succinte disputabo de conditione eius. \ No newline at end of file diff --git a/testi_2/Dante_DeVulgariEloquentia.txt b/testi_2/Dante_DeVulgariEloquentia.txt index d7b6b77..f3ef2c8 100644 --- a/testi_2/Dante_DeVulgariEloquentia.txt +++ b/testi_2/Dante_DeVulgariEloquentia.txt @@ -1,5 +1,5 @@ Cum neminem ante nos de vulgaris eloquentie doctrina quicquam inveniamus tractasse, atque talem scilicet eloquentiam penitus omnibus necessariam videamus, cum ad eam non tantum viri sed etiam mulieres et parvuli nitantur, in quantum natura permictit, volentes discretionem aliqualiter lucidare illorum qui tanquam ceci ambulant per plateas, plerunque anteriora posteriora putantes, - Verbo aspirante de celis - locutioni vulgarium gentium prodesse temptabimus, non solum aquam nostri ingenii ad tantum poculum aurientes, sed, accipiendo vel compilando ab aliis, potiora miscentes, ut exinde potionare possimus dulcissimum ydromellum. -Sed quia unamquanque doctrinam oportet non probare, sed suum aperire subiectum, ut sciatur quid sit super quod illa versatur, dicimus, celeriter actendentes, quod vulgarem locutionem appellamus eam qua infantes assuefiunt ab assistentibus cum primitus distinguere voces incipiunt; vel, quod brevius dici potest, vulgarem locutionem asserimus quam sine omni regola nutricem imitantes accipimus. Est et inde alia locutio secondaria nobis, quam Romani gramaticam vocaverunt. Hanc quidem secundariam Greci habent et alii, sed non omnes: ad habitum vero huius pauci perveniunt, quia non nisi per spatium temporis et studii assiduitatem regulamur et doctrinamur in illa. +Sed quia unamquanque doctrinam oportet non probare, sed suum aperire subiectum, ut sciatur quid sit super quod illa versatur, dicimus, celeriter actendentes, quod vulgarem locutionem appellamus eam qua infantes assuefiunt ab assistentibus cum primitus distinguere voces incipiunt; vel, quod brevius dici potest, vulgarem locutionem asserimus quam sine omni regola nutricem imitantes accipimus. Est et inde alia locutio secondaria nobis, quam Romani gramaticam vocaverunt. Hanc quidem secundariam Greci habent et alii, sed non omnes: ad habitum vero huius pauci perveniunt, quia non nisi per spatium temporis et studii assiduitatem regulamur et doctrinamur in illa. Harum quoque duarum nobilior est vulgaris: tum quia prima fuit humano generi usitata; tum quia totus orbis ipsa perfruitur, licet in diversas prolationes et vocabula sit divisa; tum quia naturalis est nobis, cum illa potius artificialis existat. Et de hac nobiliori nostra est intentio pertractare. @@ -13,7 +13,7 @@ Cum igitur homo non nature instinctu, sed ratione moveatur, et ipsa ratio vel ci Hoc equidem signum est ipsum subiectum nobile de quo loquimur: nam sensuale quid est in quantum sonus est; rationale vero in quantum aliquid significare videtur ad placitum. Soli homini datum fuit ut loqueretur, ut ex premissis manifestum est. Nunc quoque investigandum esse existimo cui hominum primum locutio data sit, et quid primitus locutus fuerit, et ad quem, et ubi, et quando, nec non et sub quo ydiomate primiloquium emanavit. -Secundum quidem quod in principio Genesis loquitur, ubi de primordio mundi Sacratissima Scriptura pertractat, mulierem invenitur ante omnes fuisse locutam, scilicet presumptuosissimam Evam, cum dyabolo sciscitanti respondit. Sed quanquam mulier in scriptis prius inveniatur locuta, rationabilius tamen est ut hominem prius locutum fuisse credamus, et inconvenienter putatur tam egregium humani generis actum non prius a viro quam a femina profluxisse. Rationabiliter ergo credimus ipsi Ade prius datum fuisse loqui ab Eo qui statim ipsum plasmaverat. +Secundum quidem quod in principio Genesis loquitur, ubi de primordio mundi Sacratissima Scriptura pertractat, mulierem invenitur ante omnes fuisse locutam, scilicet presumptuosissimam Evam, cum dyabolo sciscitanti respondit: De fructu lignorum que sunt in paradiso vescimur; de fructu vero ligni quod est in medio paradisi precepit nobis Deus ne comederemus nec tangeremus, ne forte moriamur. Sed quanquam mulier in scriptis prius inveniatur locuta, rationabilius tamen est ut hominem prius locutum fuisse credamus, et inconvenienter putatur tam egregium humani generis actum non prius a viro quam a femina profluxisse. Rationabiliter ergo credimus ipsi Ade prius datum fuisse loqui ab Eo qui statim ipsum plasmaverat. Quid autem prius vox primi loquentis sonaverit, viro sane mentis in promptu esse non titubo ipsum fuisse quod Deus est, scilicet El, vel per modum interrogationis vel per modum responsionis. Absurdum atque rationi videtur orrificum ante Deum ab homine quicquam nominatum fuisse, cum ab ipso et in ipsum factus fuisset homo. Nam sicut post prevaricationem humani generis quilibet exordium sue locutionis incipit ab heu, rationabile est quod ante qui fuit inciperet a gaudio; et cum nullum gaudium sit extra Deum, sed totum in Deo, et ipse Deus totus sit gaudium, consequens est quod primus loquens primo et ante omnia dixisset Deus. Oritur et hinc ista questio, cum dicimus superius per viam responsionis hominem primum fuisse locutum, si responsio fuit ad Deum: nam, si ad Deum fuit, iam videretur quod Deus locutus extitisset, quod contra superius prelibata videtur insurgere. Ad quod quidem dicimus quod bene potuit respondisse Deo interrogante, nec propter hoc Deus locutus est ipsa quam dicimus locutionem. Quis enim dubitat quicquid est ad Dei nutum esse flexibile, quo quidem facta, quo conservata, quo etiam gubernata sunt omnia? Igitur cum ad tantas alterationes moveatur aer imperio nature inferioris, que ministra et factura Dei est, ut tonitrua personet, ignem fulgoret, aquam gemat, spargat nivem, grandinea lancinet, nonne imperio Dei movebitur ad quedam sonare verba, ipso distinguente qui maiora distinxit? Quid ni? Quare ad hoc et ad quedam alia hec sufficere credimus. @@ -27,7 +27,7 @@ In hoc, sicut etiam in multis aliis, Petramala civitas amplissima est, et patria Hac forma locutionis locutus est Adam; hac forma locutionis locuti sunt omnes posteri eius usque ad edificationem turris Babel, que turris confusionis interpretatur; hanc formam locutionis hereditati sunt filii Heber, qui ab eo dicti sunt Hebrei. Hiis solis post confusionem remansit, ut Redemptor noster, qui ex illis oriturus erat secundum humanitatem, non lingua confusionis, sed gratie frueretur. Fuit ergo hebraicum ydioma illud quod primi loquentis labia fabricarunt. Dispudet, heu, nunc humani generis ignominiam renovare! Sed quia preferire non possumus quin transeamus per illam, quanquam rubor ad ora consurgat animusque refugiat, percurremus. -O semper natura nostra prona peccatis! O ab initio et nunquam desinens nequitatrix! Num fuerat satis ad tui correptionem quod, per primam prevaricationem eluminata, delitiarum exulabas a patria? Num satis quod, per universalem familie tue luxuriem et trucitatem, unica riservata domo, quicquid tui iuris erat cataclismo perierat, et que commiseras tu animalia celi terreque iam luerant? Quippe satis extiterat. Sed, sicut proverbialiter dici solet, misera miserum venire maluisti ad equum. Ecce, lector, quod vel oblitus homo vel vilipendens disciplinas priores, et avertens oculos a vibicibus que remanserant, tertio insurrexit ad verbera, per superbam stultitiam presumendo. Presumpsit ergo in corde suo incurabilis homo, sub persuasione gigantis Nembroth, arte sua non solum superare naturam, sed etiam ipsum naturantem, qui Deus est, et cepit edificare turrim in Sennaar, que postea dicta est Babel, hoc est confusio, per quam celum sperabat ascendere, intendens inscius non equare, sed suum superare Factorem. O sine mensura clementia celestis imperii! Quis patrum tot sustineret insultus a filio? Sed exurgens non hostili scutica sed paterna et alias verberibus assueta, rebellantem filium pia correctione nec non memorabili castigavit. +O semper natura nostra prona peccatis! O ab initio et nunquam desinens nequitatrix! Num fuerat satis ad tui correptionem quod, per primam prevaricationem eluminata, delitiarum exulabas a patria? Num satis quod, per universalem familie tue luxuriem et trucitatem, unica riservata domo, quicquid tui iuris erat cataclismo perierat, et que commiseras tu animalia celi terreque iam luerant? Quippe satis extiterat. Sed, sicut proverbialiter dici solet Non ante tertium equitabis, misera miserum venire maluisti ad equum. Ecce, lector, quod vel oblitus homo vel vilipendens disciplinas priores, et avertens oculos a vibicibus que remanserant, tertio insurrexit ad verbera, per superbam stultitiam presumendo. Presumpsit ergo in corde suo incurabilis homo, sub persuasione gigantis Nembroth, arte sua non solum superare naturam, sed etiam ipsum naturantem, qui Deus est, et cepit edificare turrim in Sennaar, que postea dicta est Babel, hoc est confusio, per quam celum sperabat ascendere, intendens inscius non equare, sed suum superare Factorem. O sine mensura clementia celestis imperii! Quis patrum tot sustineret insultus a filio? Sed exurgens non hostili scutica sed paterna et alias verberibus assueta, rebellantem filium pia correctione nec non memorabili castigavit. Siquidem pene totum humanum genus ad opus iniquitatis coierat: pars imperabant, pars architectabantur, pars muros moliebantur, pars amussibus regulabant, pars trullis linebant, pars scindere rupes, pars mari, pars terra vehere intendebant, partesque diverse diversis aliis operibus indulgebant; cum celitus tanta confusione percussi sunt ut, qui omnes una eademque loquela deserviebant ad opus, ab opere multis diversificati loquelis desinerent et nunquam ad idem commertium convenirent. Solis etenim in uno convenientibus actu eadem loquela remansit: puta cunctis architectoribus una, cunctis saxa volventibus una, cunctis ea parantibus una; et sic de singulis operantibus accidit. Quot quot autem exercitii varietates tendebant ad opus, tot tot ydiomatibus tunc genus humanum disiungitur; et quanto excellentius exercebant, tanto rudius nunc barbariusque locuntur. Quibus autem sacratum ydioma remansit nec aderant nec exercitium commendabant, sed graviter detestantes stoliditatem operantium deridebant. Sed hec minima pars, quantum ad numerum, fuit de semine Sem, sicut conicio, qui fuit tertius filius Noe: de qua quidem ortus est populus Israel, qui antiquissima locutione sunt usi usque ad suam dispersionem. Ex precedenter memorata confusione linguarum non leviter opinamur per universa mundi climata climatumque plagas incolendas et angulos tunc primum homines fuisse dispersos. Et cum radix humane propaginis principalis in oris orientalibus sit plantata, nec non ab inde ad utrunque latus per diffusos multipliciter palmites nostra sit extensa propago, demumque ad fines occidentales protracta, forte primitus tunc vel totius Europe flumina, vel saltim quedam, rationalia guctura potaverunt. Sed sive advene tunc primitus advenissent, sive ad Europam indigene repedassent, ydioma secum tripharium homines actulerunt; et afferentium hoc alii meridionalem, alii septentrionalem regionem in Europa sibi sortiti sunt; et tertii, quos nunc Grecos vocamus, partim Europe, partim Asye occuparunt. @@ -35,46 +35,84 @@ Ab uno postea eodemque ydiomate in vindice confusione recepto diversa vulgaria t Totum vero quod in Europa restat ab istis, tertium tenuit ydioma, licet nunc tripharium videatur: nam alii oc, alii oil, alii sì affirmando locuntur, ut puta Yspani, Franci et Latini. Signum autem quod ab uno eodemque ydiomate istarum trium gentium progrediantur vulgaria, in promptu est, quia multa per eadem vocabula nominare videntur, ut Deum, celum, amorem, mare, terram, est, vivit, moritur, amat, alia fere omnia. Istorum vero proferentes oc meridionalis Europe tenent partem occidentalem, a Ianuensium finibus incipientes. Qui autem sì dicunt a predictis finibus orientalem tenent, videlicet usque ad promuntorium illud Ytalie qua sinus Adriatici maris incipit, et Siciliam. Sed loquentes oil quodam modo septentrionales sunt respectu istorum: nam ab oriente Alamannos habent et ab occidente et settentrione anglico mari vallati sunt et montibus Aragonie terminati; a meridie quoque Provincialibus et Apenini devexione clauduntur. Nos autem oportet quam nunc habemus rationem periclitari, cum inquirere intendamus de hiis in quibus nullius autoritate fulcimur, hoc est de unius eiusdemque a principio ydiomatis variatione secuta. Et quia per notiora itinera salubrius breviusque transitur, per illud tantum quod nobis est ydioma pergamus, alia desinentes: nam quod in uno est rationali, videtur in aliis esse causa. -Est igitur super quod gradimur ydioma tractando tripharium, ut superius dictum est: nam alii oc, alii sì, alii vero dicunt oil. Et quod unum fuerit a principio confusionis (quod prius probandum est) apparet, quia convenimus in vocabulis multis, velut eloquentes doctores ostendunt: que quidem convenientia ipsi confusioni repugnat, que ruit celitus in edificatione Babel. Trilingues ergo doctores in multis conveniunt, et maxime in hoc vocabulo quod est amor. +Est igitur super quod gradimur ydioma tractando tripharium, ut superius dictum est: nam alii oc, alii sì, alii vero dicunt oil. Et quod unum fuerit a principio confusionis (quod prius probandum est) apparet, quia convenimus in vocabulis multis, velut eloquentes doctores ostendunt: que quidem convenientia ipsi confusioni repugnat, que ruit celitus in edificatione Babel. Trilingues ergo doctores in multis conveniunt, et maxime in hoc vocabulo quod est amor. Gerardus de Brunel: +{Si-m sentis fezelz amics, +per ver encusera amor}. +Rex Navarre: +{De fin amor si vient sen et bonté}; +Dominus Guido Guinizelli: +{Né fe amor prima che gentil core, +né gentil cor prima che amor, natura}. + Quare autem tripharie principaliter variatum sit, investigemus; et quare quelibet istarum variationum in se ipsa variatur, puta dextre Ytalie locutio ab ea que est sinistre (nam aliter Paduani et aliter Pisani locuntur); et quare vicinius habitantes adhuc discrepant in loquendo, ut Mediolanenses et Veronenses, Romani et Florentini, nec non convenientes in eodem genere gentis, ut Neapoletani et Caetani, Ravennates et Faventini, et, quod mirabilius est, sub eadem civilitate morantes, ut Bononienses Burgi Sancti Felicis et Bononienses Strate Maioris. Hee omnes differentie atque sermonum varietates quid accidant, una eademque ratione patebit. Dicimus ergo quod nullus effectus superat suam causam, in quantum effectus est, quia nil potest efficere quod non est. Cum igitur omnis nostra loquela - preter illam homini primo concreatam a Deo - sit a nostro beneplacito reparata post confusionem illam que nil aliud fuit quam prioris oblivio, et homo sit instabilissimum atque variabilissimum animal, nec durabilis nec continua esse potest, sed sicut alia que nostra sunt, puta mores et habitus, per locorum temporumque distantias variari oportet. Nec dubitandum reor modo in eo quod diximus temporum, sed potius opinamur tenendum: nam si alia nostra opera perscrutemur, multo magis discrepare videmur a vetustissimis concivibus nostris quam a coetaneis perlonginquis. Quapropter audacter testamur quod si vetustissimi Papienses nunc resurgerent, sermone vario vel diverso cum modernis Papiensibus loquerentur. Nec aliter mirum videatur quod dicimus quam percipere iuvenem exoletum quem exolescere non videmus: nam que paulatim moventur, minime perpenduntur a nobis, et quanto longiora tempora variatio rei ad perpendi requirit, tanto rem illam stabiliorem putamus. Non etenim ammiramur, si extimationes hominum qui parum distant a brutis putant eandem civitatem sub invariabili semper civicasse sermone, cum sermonis variatio civitatis eiusdem non sine longissima temporum successione paulatim contingat, et hominum vita sit etiam, ipsa sua natura, brevissima. Si ergo per eandem gentem sermo variatur, ut. dictum est, successive per tempora, nec stare ullo modo potest, necesse est ut disiunctim abmotimque morantibus varie varietur, ceu varie variantur mores et habitus, qui nec natura nec consortio confirmantur, sed humanis beneplacitis localique congruitate nascuntur. Hinc moti sunt inventores gramatice facultatis: que quidem gramatica nichil aliud est quam quedam inalterabilis locutionis ydemptitas diversibus temporibus atque locis. Hec cum de comuni consensu multarum gentium fuerit regulata, nulli singolari arbitrio videtur obnoxia, et per consequens nec variabilis esse potest. Adinvenerunt ergo illam ne, propter variationem sermonis arbitrio singulariurn fluitantis, vel nullo modo vel saltim imperfecte antiquorum actingeremus autoritates et gesta, sive illorum quos a nobis locorum diversitas facit esse diversos. Triphario nunc existente nostro ydiomate, ut superius dictum est, in comparatione sui ipsius, secundum quod trisonum factum est, cum tanta timiditate cunctamur librantes quod hanc vel istam vel illam partem in comparando preponere non audemus, nisi eo quo gramatice positores inveniuntur accepisse sic adverbium affirmandi: quod quandam anterioritatem erogare videtur Ytalis, qui sì dicunt. Quelibet enim partium largo testimonio se tuetur. Allegat ergo pro se lingua oil quod propter sui faciliorem se delectabiliorem vulgaritatem quicquid redactum est sive inventum ad vulgare prosaycum, suum est: videlicet Biblia cum Troianorum Romanorumque gestibus compilata et Arturi regis ambages pulcerrime et quamplures alie ystorie ac doctrine. Pro se vero argumentatur alia, scilicet oc, quod vulgares eloquentes in ea primitus poetati sunt tanquam in perfectiori dulciorique loquela, ut puta Petrus de Alvernia et alii antiquiores doctores. Tertia quoque, que Latinorum est, se duobus privilegiis actestatur preesse: primo quidem quod qui dulcius subtiliusque poetati vulgariter sunt, hii familiares et domestici sui sunt, puta Cynus Pistoriensis et amicus eius; secundo quia magis videntur inniti gramatice que comunis est, quod rationabiliter inspicientibus videtur gravissimum argumentum. -Nos vero iudicium relinquentes in hoc et tractatum nostrum ad vulgare latium retrabentes, et receptas in se variationes dicere nec non illas invicem comparare conemur. Dicimus ergo primo Latium bipartitum esse in dextrum et sinistrum. Si quis autem querat de linea dividente, breviter respondemus esse iugum Apenini, quod, ceu fistule culmen hinc inde ad diversa stillicidia grundat aquas, ad alterna hinc inde litora per ymbricia longa distillat, ut Lucanus in secundo describit: dextrum quoque latus Tyrenum mare grundatorium habet, levum vero in Adriaticum cadit. Et dextri regiones sunt Apulia, sed non tota, Roma, Ducatus, Tuscia et Ianuensis Marchia; sinistri autem pars Apulie, Marchia Anconitana, Romandiola, Lombardia, Marchia Trivisiana cum Venetiis. Forum Iulii vero et Ystria non nisi leve Ytalie esse possunt; nec insule Tyreni maris, videlicet Sicilia et Sardinia, non nisi dextre Ytalie sunt, vel ad dextram Ytaliam sociande. In utroque quidem duorum laterum, et hiis que secuntur ad ea, lingue hominum variantur: ut lingua Siculorum cum Apulis, Apulorum cum Romanis, Romanorum cum Spoletanis, horum cum Tuscis, Tuscorum cum Ianuensibus, Ianuensium cum Sardis; nec non Calabrorum cum Anconitanis, horum cum Romandiolis, Romandiolorum cum Lombardis, Lombardorum curn Trivisianis et Venetis, horum cum Aquilegiensibus, et istorum cum Ystrianis. De quo Latinorum neminem nobiscum dissentire putamus. -Quare ad minus xiiii vulgaribus sola videtur Ytalia variari. Que adhuc omnia vulgaria in sese variantur, ut puta in Tuscia Senenses et Aretini, in Lombardia Ferrarenses et Placentini; nec non in eadem civitate aliqualem variationem perpendimus, ut superius in capitulo immediato posuimus. Quapropter, si primas et secundarias et subsecundarias vulgaris Ytalie variationes calcolare velimus, et in hoc minimo mundi angulo non solum ad millenam loquele variationem venire contigerit, sed etiam ad magis ultra. +Nos vero iudicium relinquentes in hoc et tractatum nostrum ad vulgare latium retrabentes, et receptas in se variationes dicere nec non illas invicem comparare conemur. Dicimus ergo primo Latium bipartitum esse in dextrum et sinistrum. Si quis autem querat de linea dividente, breviter respondemus esse iugum Apenini, quod, ceu fistule culmen hinc inde ad diversa stillicidia grundat aquas, ad alterna hinc inde litora per ymbricia longa distillat, ut Lucanus in secundo describit: dextrum quoque latus Tyrenum mare grundatorium habet, levum vero in Adriaticum cadit. Et dextri regiones sunt Apulia, sed non tota, Roma, Ducatus, Tuscia et Ianuensis Marchia; sinistri autem pars Apulie, Marchia Anconitana, Romandiola, Lombardia, Marchia Trivisiana cum Venetiis. Forum Iulii vero et Ystria non nisi leve Ytalie esse possunt; nec insule Tyreni maris, videlicet Sicilia et Sardinia, non nisi dextre Ytalie sunt, vel ad dextram Ytaliam sociande. In utroque quidem duorum laterum, et hiis que secuntur ad ea, lingue hominum variantur: ut lingua Siculorum cum Apulis, Apulorum cum Romanis, Romanorum cum Spoletanis, horum cum Tuscis, Tuscorum cum Ianuensibus, Ianuensium cum Sardis; nec non Calabrorum cum Anconitanis, horum cum Romandiolis, Romandiolorum cum Lombardis, Lombardorum curn Trivisianis et Venetis, horum cum Aquilegiensibus, et istorum cum Ystrianis. De quo Latinorum neminem nobiscum dissentire putamus. Quare ad minus xiiii vulgaribus sola videtur Ytalia variari. Que adhuc omnia vulgaria in sese variantur, ut puta in Tuscia Senenses et Aretini, in Lombardia Ferrarenses et Placentini; nec non in eadem civitate aliqualem variationem perpendimus, ut superius in capitulo immediato posuimus. Quapropter, si primas et secundarias et subsecundarias vulgaris Ytalie variationes calcolare velimus, et in hoc minimo mundi angulo non solum ad millenam loquele variationem venire contigerit, sed etiam ad magis ultra. Quam multis varietatibus latio dissonante vulgari, decentiorem atque illustrem Ytalie venemur loquelam; et ut nostre venationi pervium callem habere possimus, perplexos frutices atque sentes prius eiciamus de silva. Sicut ergo Romani se cunctis preponendos existimant, in hac eradicatione sive discerptione non inmerito eos aliis preponamus, protestantes eosdem in nulla vulgaris eloquentie ratione fore tangendos. Dicimus igitur Romanorum non vulgare, sed potius tristiloquium, ytalorum vulgarium omnium esse turpissimum; nec mirum, cum etiam morum habituumque deformitate pre cunctis videantur fetere. Dicunt enim: Messure, quinto dici? -Post hos incolas Anconitane Marchie decerpamus, qui Chignamente scate, sciate locuntur: cum quibus et Spoletanos abicimus. Nec pretereundum est quod in improperium istarum trium gentium cantiones quamplures invente sunt: inter quas unam vidimus recte atque perfecte ligatam, quam quidam Florentinus nomine Castra posuerat; incipiebat etenim. -Post quos Mediolanenses atque Pergameos eorumque finitimos eruncemus, in quorum etiam improperium quendam cecinisse recolimus. +Post hos incolas Anconitane Marchie decerpamus, qui Chignamente scate, sciate locuntur: cum quibus et Spoletanos abicimus. Nec pretereundum est quod in improperium istarum trium gentium cantiones quamplures invente sunt: inter quas unam vidimus recte atque perfecte ligatam, quam quidam Florentinus nomine Castra posuerat; incipiebat etenim +{Una fermana scopai da Cascioli, +cita cita se n gìa n grande aina}. +Post quos Mediolanenses atque Pergameos eorumque finitimos eruncemus, in quorum etiam improperium quendam cecinisse recolimus +{Enter lora del vesper, +ciò fu del mes docchiover}. Post hos Aquilegienses et Ystrianos cribremus, qui Ces fas tu? crudeliter accentuando eructuant. Cumque hiis montaninas omnes et rusticanas loquelas eicimus, que semper mediastinis civibus accentus enormitate dissonare videntur, ut Casentinenses et Fractenses. Sardos etiam, qui non Latii sunt sed Latiis associandi videntur, eiciamus, quoniam soli sine proprio vulgari esse videntur, gramaticam tanquam simie homines imitantes: nam domus nova et dominus meus locuntur. Exaceratis quodam modo vulgaribus ytalis, inter ea que remanserunt in cribro comparationem facientes honorabilius atque honorificentius breviter seligamus. -Et primo de siciliano examinemus ingenium: nam videtur sicilianum vulgare sibi famam pre aliis asciscere eo quod quicquid poetantur Ytali sicilianum vocatur, et eo quod perplures doctores indigenas invenimus graviter cecinisse, puta in cantionibus illis. +Et primo de siciliano examinemus ingenium: nam videtur sicilianum vulgare sibi famam pre aliis asciscere eo quod quicquid poetantur Ytali sicilianum vocatur, et eo quod perplures doctores indigenas invenimus graviter cecinisse, puta in cantionibus illis +{Ancor che laigua per lo foco lassi}, +et +{Amor, che lungiamente mhai menato}. Sed hec fama trinacrie terre, si rccte signum ad quod tendit inspiciamus, videtur tantum in obproprium ytalorum principum remansisse, qui non heroico more sed plebeio secuntur superbiam. Siquidem illustres heroes, Fredericus cesar et benegenitus eius Manfredus, nobilitatem ac rectitudinem sue forme pandentes, donec fortuna permisit humana secuti sunt, brutalia dedignantes. Propter quod corde nobiles atque gratiarum dotati inherere tantorum principum maiestati conati sunt, ita ut eorum tempore quicquid excellentes animi Latinorum enitebantur primitus in tantorum coronatorum aula prodibat; et quia regale solium erat Sicilia, factum est ut quicquid nostri predecessores vulgariter protulerunt, sicilianum vocaretur: quod quidem retinemus et nos, nec posteri nostri permutare valebunt. -Racha, racha. Quid nunc personat tuba novissimi Frederici, quid tintinabulum secundi Karoli, quid cornua lohannis et Azonis marchionum potentum, quid aliorum magnatum tibie? -Sed prestat ad propositum repedare quam frustra loqui. Et dicimus quod, si vulgare sicilianum accipere volumus secundum quod prodit a terrigenis mediocribus, ex ore quorum iudicium eliciendum videtur, prelationis honore minime dignum est, quia non sine quodam tempore profertur; ut puta ibi. +Racha, racha. Quid nunc personat tuba novissimi Frederici, quid tintinabulum secundi Karoli, quid cornua lohannis et Azonis marchionum potentum, quid aliorum magnatum tibie, nisi Venite carnifices, venite altriplices, venite avaritie sectatores? +Sed prestat ad propositum repedare quam frustra loqui. Et dicimus quod, si vulgare sicilianum accipere volumus secundum quod prodit a terrigenis mediocribus, ex ore quorum iudicium eliciendum videtur, prelationis honore minime dignum est, quia non sine quodam tempore profertur; ut puta ibi: +{Tragemi deste focora se teste a boluntate}. Si autem ipsum accipere volumus secundum quod ab ore primorum Siculorum emanat, ut in preallegatis cantionibus perpendi potest, nichil differt ab illo quod laudabilissimum est, sicut inferius ostendemus. -Apuli quoque vel sui acerbitate vel finitimorum suorum contiguitate, qui Romani et Marchiani sunt, turpiter barbarizant. -Sed quamvis terrigene Apuli loquantur obscene comuniter, prefulgentes eorum quidam polite locuti sunt, vocabula curialiora in suis cantionibus compilantes, ut manifeste apparet eorum dicta perspicientibus, ut puta. +Apuli quoque vel sui acerbitate vel finitimorum suorum contiguitate, qui Romani et Marchiani sunt, turpiter barbarizant: dicunt enim +{Volzera che chiangesse lo quatraro}. +Sed quamvis terrigene Apuli loquantur obscene comuniter, prefulgentes eorum quidam polite locuti sunt, vocabula curialiora in suis cantionibus compilantes, ut manifeste apparet eorum dicta perspicientibus, ut puta +{Madonna, dir vi volglio}, +et +{Per fino amore vo si letamente}. Quapropter superiora notantibus innotescere debet nec siculum nec apulum esse illud quod in Ytalia pulcerrimum est vulgare, cum eloquentes indigenas ostenderimus a proprio divertisse. -Post hec veniamus ad Tuscos, qui propter amentiam suam infroniti titulum sibi vulgaris illustris arrogare videntur. Et in hoc non solum plebeia dementat intentio, sed famosos quamplures viros hoc tenuisse comperimus: puta Guittonem Aretinum, qui nunquam se ad curiale vulgare direxit, Bonagiuntam Lucensem, Gallum Pisanum, Minum Mocatum Senensem, Brunectum Florentinum, quorum dicta, si rimari vacaverit, non curialia sed municipalia tantum invenientur. Et quoniam Tusci pre aliis in hac ebrietate baccantur, dignum utileque videtur municipalia vulgaria Tuscanorum sigillatim in aliquo depompare. +Post hec veniamus ad Tuscos, qui propter amentiam suam infroniti titulum sibi vulgaris illustris arrogare videntur. Et in hoc non solum plebeia dementat intentio, sed famosos quamplures viros hoc tenuisse comperimus: puta Guittonem Aretinum, qui nunquam se ad curiale vulgare direxit, Bonagiuntam Lucensem, Gallum Pisanum, Minum Mocatum Senensem, Brunectum Florentinum, quorum dicta, si rimari vacaverit, non curialia sed municipalia tantum invenientur. Et quoniam Tusci pre aliis in hac ebrietate baccantur, dignum utileque videtur municipalia vulgaria Tuscanorum sigillatim in aliquo depompare. Locuntur Florentini et dicunt +{Manichiamo introcque, ( che noi non facciamo altro}. +Pisani: +{Bene andonno li fanti ( de Fiorensa per Pisa}. +Lucenses: +{Fo voto a Dio ke in grassarra +eie lo comuno de Lucca}. +Senenses: +{Onche renegata avessio Siena. +Chee chesto?} +Aretini: +{Vuo tu venire ovelle?} De Perusio, Urbe Veteri, Viterbio, nec non de Civitate Castellana, propter affinitatem quam habent cum Romanis et Spoletanis, nichil tractare intendimus. Sed quanquam fere omnes Tusci in suo turpiloquio sint obtusi, nonnullos vulgaris excellentiam cognovisse sentimus, scilicet Guidonem, Lapum et unum alium, Florentinos, et Cynum Pistoriensem, quem nune indigne postponimus, non indigne coacti. Itaque si tuscanas examinemus loquelas, et pensemus qualiter viri prehonorati a propria diverterunt, non restat in dubio quin aliud sit vulgare quod querimus quam quod actingit populus Tuscanorum. Si quis autem quod de Tuscis asserimus, de Ianuensibus asserendum non putet, hoc solum in mente premat, quod si per oblivionem Ianuenses ammicterent z licteram, vel mutire totaliter eos vel novam reparare oporteret loquelam. Est enim z maxima pars eorum locutionis; que quidem lictera non sine multa rigiditate profertur. Transeuntes nunc humeros Apenini frondiferos levam Ytaliam contatim venemur ceu solemus, orientaliter ineuntes. Romandiolam igitur ingredientes, dicimus nos duo in Latio invenisse vulgaria quibusdam convenientiis contrariis alternata. Quorum unum in tantum muliebre videtur propter vocabulorum et prolationis mollitiem quod virum, etiam si viriliter sonet, feminam tamen facit esse credendum. Hoc Romandiolos omnes habet, et presertim Forlivienses, quorum civitas, licet novissima sit, meditullium tamen esse videtur totius provincie: hii deuscì affirmando locuntur, et oclo meo et corada mea proferunt blandientes. Horum aliquos a proprio poetando divertisse audivimus, Thomam videlicet et Ugolinum Bucciolam Faventinos. Est et aliud, sicut dictum est, adeo vocabulis accentibusque yrsutum et yspidum quod propter sui rudem asperitatem mulierem loquentem non solum disterminat, sed esse virum dubitares lector. Hoc omnes qui magara dicunt, Brixianos videlicet, Veronenses et Vigentinos, habet; nec non Paduanos, turpiter sincopantes omnia in -tus participia et denominativa in -tas, ut mercò et bontè. Cum quibus et Trivisianos adducimus, qui more Brixianorum et finitimorum suorum u consonantem per f apocopando proferunt, puta nof pro novem et vif pro vivo: quod quidem barbarissimum reprobamus. -Veneti quoque nec sese investigati vulgaris honore dignantur: et si quis eorum, errore confossus, vanitaret in hoc, recordetur si unquam dixit. +Veneti quoque nec sese investigati vulgaris honore dignantur: et si quis eorum, errore confossus, vanitaret in hoc, recordetur si unquam dixit: +{Per le plaghe de Dio tu no verras}. Inter quos omnes unum audivimus nitentem divertire a materno et ad curiale vulgare intendere, videlicet Ildebrandinum Paduanum. Quare, omnibus presentis capituli ad iudicium comparentibus, arbitramur nec romandiolum, nec suum oppositum ut dictum est, nec venetianum esse illud quod querimus vulgare illustre. Illud autem quod de ytala silva residet percontari conemur expedientes. Dicimus ergo quod forte non male opinantur qui Bononienses asserunt pulcriori locutione loquentes, cum ab Ymolensibus, Ferrarensibus et Mutinensibus circunstantibus aliquid proprio vulgari asciscunt, sicut facere quoslibet a finitimis suis conicimus, ut Sordellus de Mantua sua ostendit, Cremone, Brixie atque Verone confini: qui, tantus eloquentie vir existens, non solum in poetando sed quomodocunque loquendo patrium vulgare descruit. Accipiunt enim prefati cives ab Ymolensibus lenitatem atque mollitiem, a Ferrarensibus vero et Mutinensibus aliqualem garrulitatem que proprie Lombardorum est: hanc ex commixtione advenarum Longobardorum terrigenis credimus remansisse. Et hec est causa quare Ferrarensium, Mutinensium vel Regianorum nullum invenimus poetasse: nam proprie garrulitati assuefacti nullo modo possunt ad vulgare aulicum sine quadam acerbitate venire. Quod multo magis de Parmensibus est putandum, qui monto pro multo dicunt. -Si ergo Bononienses utrinque accipiunt, ut dictum est, rationabile videtur esse quod eorum locutio per conmixtionem oppositorum ut dictum est ad laudabilem suavitatem remaneat temperata: quod procul dubio nostro iudicio sic esse censemus. Itaque si preponentes eos in vulgari sermone sola municipalia Latinorum vulgaria comparando considerant, allubescentes concordamus cum illis; si vero simpliciter vulgare bononiense preferendum existimant, dissentientes discordamus ab eis. Non etenim est quod aulicum et illustre vocamus: quoniam, si fuisset, maximus Guido Guinizelli, Guido Ghisilerius, Fabrutius et Honestus et alii poetantes Bononie nunquam a proprio divertissent: qui doctores fuerunt illustres et vulgarium discretione repleti. +Si ergo Bononienses utrinque accipiunt, ut dictum est, rationabile videtur esse quod eorum locutio per conmixtionem oppositorum ut dictum est ad laudabilem suavitatem remaneat temperata: quod procul dubio nostro iudicio sic esse censemus. Itaque si preponentes eos in vulgari sermone sola municipalia Latinorum vulgaria comparando considerant, allubescentes concordamus cum illis; si vero simpliciter vulgare bononiense preferendum existimant, dissentientes discordamus ab eis. Non etenim est quod aulicum et illustre vocamus: quoniam, si fuisset, maximus Guido Guinizelli, Guido Ghisilerius, Fabrutius et Honestus et alii poetantes Bononie nunquam a proprio divertissent: qui doctores fuerunt illustres et vulgarium discretione repleti. Maximus Guido: +{Madonna, lo fino amore cha vui porto}; +Guido Ghisilerius: +{Donna, lo fermo core}; +Fabrutius: +{Lo meo lontano gire}; +Honestus: +{Più non actendo il tuo soccorso, Amore}. Que quidem verba prorsus a mediastinis Bononie sunt diversa. Cumque de residuis in extremis Ytalie civitatibus neminem dubitare pendamus (et si quis dubitat, illum nulla nostra solutione dignamur), parum restat in nostra discussione dicendum. Quare, cribellum cupientes deponere, ut residentiam cito visamus, dicimus Tridentum atque Taurinum nec non Alexandriam civitates metis Ytalie in tantum sedere propinquas quod puras nequeunt habere loquelas; ita quod si etiam quod turpissimum habent vulgare, haberent pulcerrimum, propter aliorum commixtionem esse vere latium negaremus. Quare, si latium illustre venamur, quod venamur in illis inveniri non potest. @@ -82,9 +120,9 @@ Postquam venati saltus et pascua sumus Ytalie, nec pantheram quam sequimur adinv Resumentes igitur venabula nostra, dicimus quod in omni genere rerum unum esse oportet quo generis illius omnia comparentur et ponderentur, et a quo omnium aliorum mensuram accipiamus: sicut in numero cuncta mensurantur uno, et plura vel pauciora dicuntur secundum quod distant ab uno vel ei propinquant, et sicut in coloribus omnes albo mensurantur; nam visibiles magis et minus dicuntur secundum quod accedunt vel recedunt ab albo. Et quemadmodum de hiis dicimus que quantitatem et qualitatem ostendunt, de predicamentorum quolibet, etiam de substantia, posse dici putamus: scilicet ut unumquodque mensurabile sit, secundum quod in genere est, illo quod simplicissimum est in ipso genere. Quapropter in actionibus nostris, quantumcunque dividantur in species, hoc signum inveniri oportet quo et ipse mensurentur. Nam, in quantum simpliciter ut homines agimus, virtutem habemus (ut generaliter illam intelligamus); nam secundum ipsam bonum et malum hominem iudicamus; in quantum ut homines cives agimus, habemus legem, secundum quam dicitur civis bonus et malus; in quantum ut homines latini agimus, quedam habemus simplicissima signa et morum et habituum et locutionis, quibus latine actiones ponderantur et mensurantur. Que quidem nobilissima sunt earum que Latinorum sunt actiones, hec nullius civitatis Ytalie propria sunt, et in omnibus comunia sunt: inter que nunc potest illud discerni vulgare quod superius venabamur, quod in qualibet redolet civitate nec cubat in ulla. Potest tamen magis in una quam in alia redolere, sicut simplicissima substantiarum, que Deus est, in homine magis redolet quam in bruto, in animali quam in planta, in hac quam in minera, in hac quam in elemento, in igne quam in terra; et simplicissima quantitas, quod est unum, in impari numero redolet magis quam in pari; et simplicissimus color, qui albus est, magis in citrino quam in viride redolet. Itaque, adepti quod querebamus, dicimus illustre, cardinale, aulicum et curiale vulgare in Latio quod omnis latie civitatis est et nullius esse videtur, et quo municipalia vulgaria omnia Latinorum mensurantur et ponderantur et comparantur. -Quare autem hoc quod repertum est, illustre, cardinale, aulicum et curiale adicientes vocemus, nunc disponendum est: per quod clarius ipsum quod ipsum est faciamus patere. Primum igitur quid intendimus cum illustre adicimus, et quare illustre dicimus, denudemus. Per hoc quoque quod illustre dicimus, intelligimus quid illuminans et illuminatum prefulgens: et hoc modo viros appellamus illustres, vel quia potestate illuminati alios et iustitia et karitate illuminant, vel quia excellenter magistrati excellenter magistrent, ut Seneca et Numa Pompilius. Et vulgare de quo loquimur et sublimatum est magistratu et potestate, et suos honore sublimat et gloria. +Quare autem hoc quod repertum est, illustre, cardinale, aulicum et curiale adicientes vocemus, nunc disponendum est: per quod clarius ipsum quod ipsum est faciamus patere. Primum igitur quid intendimus cum illustre adicimus, et quare illustre dicimus, denudemus. Per hoc quoque quod illustre dicimus, intelligimus quid illuminans et illuminatum prefulgens: et hoc modo viros appellamus illustres, vel quia potestate illuminati alios et iustitia et karitate illuminant, vel quia excellenter magistrati excellenter magistrent, ut Seneca et Numa Pompilius. Et vulgare de quo loquimur et sublimatum est magistratu et potestate, et suos honore sublimat et gloria. Magistratu quidem sublimatum videtur, cum de tot rudibus Latinorum vocabulis, de tot perplexis constructionibus, de tot defectivis prolationibus, de tot rusticanis accentibus, tam egregium, tam extricatum, tam perfectum et tam urbanum videamus electum, ut Cynus Pistoriensis et amicus eius ostendunt in cantionibus suis. -Quod autem exaltatum sit potestate, videtur. Et quid maioris potestatis est quam quod humana corda versare potest, ita ut nolentem volentem et volentem nolentem faciat, velut ipsum et fecit et facit ? +Quod autem exaltatum sit potestate, videtur. Et quid maioris potestatis est quam quod humana corda versare potest, ita ut nolentem volentem et volentem nolentem faciat, velut ipsum et fecit et facit? Quod autem honore sublimet, in promptu est. Nonne domestici sui reges, marchiones, comites et magnates quoslibet fama vincunt? Minime hoc probatione indiget. Quantum vero suos familiares gloriosos efficiat, nos ipsi novimus, qui huius dulcedine glorie nostrum exilium postergamus. Quare ipsum illustre merito profiteri debemus. @@ -105,7 +143,18 @@ Ad illud ubi dicitur, quod superiora inferioribus admixta profectum adducunt, di Postquam non omnes versificantes, sed tantum excellentissimos illustre uti vulgare debere astruximus, consequens est astruere, utrum omnia ipso tractanda sint aut non; et si non omnia, que ipso digna sunt segregatim ostendere. Circa quod primo reperiendum est id quod intelligimus per illud quod dicimus dignum. Et dicimus dignum esse quod dignitatem habet, sicut nobile quod nobilitatem; et si cognito habituante habituatum cognoscitur in quantum huiusmodi, cognita dignitate cognoscemus et dignum. Est etenim dignitas meritorum effectus sive terminus: ut, cum quis bene meruit, ad boni dignitatem profectum esse dicimus, cum male vero, ad mali; puta bene militantem ad victorie dignitatem, bene autem regentem ad regni, nec non mendacem ad ruboris dignitatem, et latronem ad eam que est mortis. Sed cum in bene merentibus fiant comparationes, et in aliis etiam, ut quidam bene quidam melius quidam optime, quidam male quidam peius quidam pessime mereantur, et huiusmodi comparationes non fiant nisi per respectum ad terminum meritorum, quem dignitatem dicimus (ut dictum est), manifestum est ut dignitates inter se comparentur secundum magis et minus, ut quedam magne, quedam maiores, quedam maxime sint; et per consequens aliquid dignum, aliquid dignius, aliquid dignissimum esse constat. Et cum comparatio dignitatum non fiat circa idem obiectum, sed circa diversa, ut dignius dicamus quod maioribus, dignissimum quod maximis dignum est (quia nichil eodem dignius esse potest), manifestum est quod optima optimis secundum rerum exigentiam digna sunt. Unde cum hoc quod dicimus illustre sit optimum aliorum vulgarium, consequens est ut sola optima digna sint ipso tractari, que quidem tractandorum dignissima nuncupamus. Nunc autem que sint ipsa venemur. Ad quorum evidentiam sciendum est, quod sicut homo tripliciter spirituatus est, videlicet vegetabili, animali et rationali, triplex iter perambulat. Nam secundum quod vegetabile quid est, utile querit, in quo cum plantis comunicat; secundum quod animale, delectabile, in quo cum brutis; secundum quod rationale, honestum querit, in quo solus est, vel angelice sociatur nature. Propter hec tria quicquid agimus, agere videmur. Et quia in quolibet istorum quedam sunt maiora, quedam maxima, secundum quod talia, que maxima sunt maxime pertractanda videntur, et per consequens maximo vulgari. -Sed disserendum est que maxima sint. Et primo in eo quod est utile: in quo, si callide consideremus intentum omnium querentium utilitatem, nil aliud quam salutem inveniemus. Secundo in eo quod est delectabile: in quo dicimus illud esse maxime delectabile quod per pretiosissimum obiectum appetitus delectat: hoc autem venus est. Tertio in eo quod est honestum: in quo nemo dubitat esse virtutem. Quare hec tria, salus videlicet, venus et virtus, apparent esse illa magnalia que sint maxime pertractanda, hoc est ea que maxime sunt ad ista, ut armorum probitas, amoris accensio et directio voluntatis. Circa que sola, si bene recolimus, illustres viros invenimus vulgariter poetasse, scilicet Bertramum de Bornio arma, Arnaldum Danielem amorem, Gerardum de Bornello rectitudinem; Cynum Pistoriensem amorem, amicum eius rectitudinem. +Sed disserendum est que maxima sint. Et primo in eo quod est utile: in quo, si callide consideremus intentum omnium querentium utilitatem, nil aliud quam salutem inveniemus. Secundo in eo quod est delectabile: in quo dicimus illud esse maxime delectabile quod per pretiosissimum obiectum appetitus delectat: hoc autem venus est. Tertio in eo quod est honestum: in quo nemo dubitat esse virtutem. Quare hec tria, salus videlicet, venus et virtus, apparent esse illa magnalia que sint maxime pertractanda, hoc est ea que maxime sunt ad ista, ut armorum probitas, amoris accensio et directio voluntatis. Circa que sola, si bene recolimus, illustres viros invenimus vulgariter poetasse, scilicet Bertramum de Bornio arma, Arnaldum Danielem amorem, Gerardum de Bornello rectitudinem; Cynum Pistoriensem amorem, amicum eius rectitudinem. Bertramus etenim ait +{Non posc mudar cun cantar non exparja}. +Arnaldus: +{Laura amara fa·l bruol brancuz +clarzir}. +Gerardus: +{Per solaz reveillar +che ses trop endormitz}. +Cynus: +{Digno sono eo de morte}. +Amicus eius: +{Doglia mi reca ne lo core ardire}. Arma vero nullum latium adhuc invenio poetasse. Hiis proinde visis, que canenda sint vulgari altissimo innotescunt. Nunc autem quo modo ea coartare debemus que tanto sunt digna vulgari, sollicite vestigare conemur. @@ -115,19 +164,53 @@ Quare ad propositum patet quod ea que digna sunt vulgari altissimo in cantionibu Quando quidem aporiavimus extricantes qui sint aulico digni vulgari et que, nec non modum quem tanto dignamur honore ut solus altissimo vulgari conveniat, antequam migremus ad alia, modum cantionum, quem casu magis quam arte multi usurpare videntur, enucleemus; et qui hucusque casualiter est assumptus, illius artis ergasterium reseremus, modum ballatarurn et sonituum ommictentes, quia illum elucidare intendimus in quarto huius operis, cum de mediocri vulgari tractabimus. Revisentes igitur ea que dicta sunt, recolimus nos eos qui vulgariter versificantur plerunque vocasse poetas: quod procul dubio rationabiliter eructare presumpsimus, quia prorsus poete sunt, si poesim recte consideremus; que nichil aliud est quam fictio rethorica musicaque poita. Differunt tamen a magnis poetis, hoc est regularibus, quia magni sermone et arte regulari poetati sunt, hii vero casu, ut dictum est. Idcirco accidit ut, quantum illos proximius imitemur, tantum rectius poetemur. Unde nos doctrine operi intendentes, doctrinatas eorum poetrias emulari oportet. -Ante omnia ergo dicimus unumquenque debere materie pondus propriis humeris coequare, ne forte humerorum nimio gravata virtute in cenum cespitare necesse sit: hoc est quod magister noster Oratius precipit, cum in principio Poetrie dicit. +Ante omnia ergo dicimus unumquenque debere materie pondus propriis humeris coequare, ne forte humerorum nimio gravata virtute in cenum cespitare necesse sit: hoc est quod magister noster Oratius precipit, cum in principio Poetrie Sumite materiam dicit. Deinde in hiis que dicenda occurrunt debemus discretione potiri, utrum tragice, sive comice, sive elegiace sint canenda. Per tragediam superiorem stilum inducimus, per comediam inferiorem, per elegiam stilum intelligimus miserorum. Si tragice canenda videntur, tunc assumendum est vulgare illustre, et per consequens cantionem oportet ligare. Si vero comice, tunc quandoque mediocre quandoque humile vulgare sumatur; et huius discretionem in quarto huius reservamus ostendere. Si autem elegiace, solum humile oportet nos sumere. Sed ommittamus alios, et nunc, ut conveniens est, de stilo tragico pertractemus. Stilo equidem tragico tunc uti videmur, quando cum gravitate sententie tam superbia carminum quam constructionis elatio et excellentia vocabulorum concordat. Quare, si bene recolimus summa summis esse digna iam fuisse probatum, et iste quem tragicum appellamus summus videtur esse stilorum, et illa que summe canenda distinximus isto solo sunt stilo canenda: videlicet salus, amor et virtus et que propter ea concipimus, dum nullo accidente vilescant. Caveat ergo quilibet et discernat ea que dicimus; et quando hec tria pure cantare intendit, vel que ad ea directe ac pure secuntur, prius Elicone potatus, tensis fidibus ad supremum, secure plectrum tum movere incipiat. Sed cautionem atque discretionem hanc accipere, sicut decet, hic opus et labor est, quoniam nunquam sine strenuitate ingenii et artis assiduitate scientiarumque habitu fieri potest. Et hii sunt quos poeta Eneidorum sexto Dei dilectos et ab ardente virtute sublimatos ad ethera deorumque filios vocat, quanquam figurate loquatur. Et ideo confutetur illorum stultitia qui, arte scientiaque immunes, de solo ingenio confidentes, ad summa summe canenda prorumpunt; et a tanta presumptuositate desistant, et si anseres natura vel desidia sunt, nolint astripetam aquilam imitari. -De gravitate sententiarum vel satis dixisse videmur vel saltim totum quod operis est nostri: quapropter ad superbiam carminum festinemus. Circa quod sciendum quod predecessores nostri diversis carminibus usi sunt in cantionibus suis, quod et moderni faciunt: sed nullum adhuc invenimus in carmen sillabicando endecadem transcendisse, nec a trisillabo descendisse. Et licet trisillabo carmine atque endecasillabo et omnibus intermediis cantores latii usi sint, pentasillabum et eptasillabum et endecasillabum in usu frequentiori habentur, et post hec trisillabum ante alia. Quorum omnium endecasillabum videtur esse superbius, tam temporis occupatione quam capacitate sententie, constructionis et vocabulorum; quorum omnium specimen magis multiplicatur in illo, ut manifeste apparet: nam ubicunque ponderosa multiplicantur, multiplicatur et pondus. Et hoc omnes doctores perpendisse videntur, cantiones illustres principiantes ab illo. -Et licet hoc quod dictum est celeberrimum carmen, ut dignum est, videatur omnium aliorum, si eptasillabi aliqualem societatem assumat, dummodo principatum obtineat, clarius magisque sursum superbire videtur. Sed hoc ulterius elucidandum remaneat. Et dicimus eptasillabum sequi illud quod maximum est in celebritate. Post hoc pentasillabum et deinde trisillabum ordinamus. Neasillabum vero, quia triplicatum trisillabum videbatur, vel nunquam in honore fuit vel propter fastidium absolevit. Parisillabis vero propter sui ruditatem non utimur nisi raro: retinent enim naturam suorum numerorum, qui numeris imparibus quemadmodum materia forme, subsistunt. +De gravitate sententiarum vel satis dixisse videmur vel saltim totum quod operis est nostri: quapropter ad superbiam carminum festinemus. Circa quod sciendum quod predecessores nostri diversis carminibus usi sunt in cantionibus suis, quod et moderni faciunt: sed nullum adhuc invenimus in carmen sillabicando endecadem transcendisse, nec a trisillabo descendisse. Et licet trisillabo carmine atque endecasillabo et omnibus intermediis cantores latii usi sint, pentasillabum et eptasillabum et endecasillabum in usu frequentiori habentur, et post hec trisillabum ante alia. Quorum omnium endecasillabum videtur esse superbius, tam temporis occupatione quam capacitate sententie, constructionis et vocabulorum; quorum omnium specimen magis multiplicatur in illo, ut manifeste apparet: nam ubicunque ponderosa multiplicantur, multiplicatur et pondus. Et hoc omnes doctores perpendisse videntur, cantiones illustres principiantes ab illo; ut Gerardus de Bornello: +{Ara ausirez encabalitz cantarz} +(quod carmen, licet decasillabum videatur, secundum rei veritatem endecasillabum est: nam due consonantes extreme non sunt de sillaba precedente, et licet propriam vocalem non habeant, virtutem sillabe non tamen ammictunt; signum autem est quod rithimus ibi una vocali perficitur, quod esse non posset nisi virtute alterius ibi subintellecte). Rex Navarre: +{De finamor si vient sen et bonté}, +(ubi, si consideretur accentus et eius causa, endecasillabum esse constabit). Guido Guinizelli: +{Al cor gentil repara sempre amore}. +Iudex de Columpnis de Messana: +{Amor, che lungiamente mài menato}. +Renaldus de Aquino: +{Per fino amore vo sì letamente}. +Cynus Pistoriensis: +{Non spero che già mai per mia salute}. +amicus eius: +{Amor, che movi tua vertù da cielo}. +Et licet hoc quod dictum est celeberrimum carmen, ut dignum est, videatur omnium aliorum, si eptasillabi aliqualem societatem assumat, dummodo principatum obtineat, clarius magisque sursum superbire videtur. Sed hoc ulterius elucidandum remaneat. Et dicimus eptasillabum sequi illud quod maximum est in celebritate. Post hoc pentasillabum et deinde trisillabum ordinamus. Neasillabum vero, quia triplicatum trisillabum videbatur, vel nunquam in honore fuit vel propter fastidium absolevit. Parisillabis vero propter sui ruditatem non utimur nisi raro: retinent enim naturam suorum numerorum, qui numeris imparibus quemadmodum materia forme, subsistunt. Et sic, recolligentes predicta, endecasillabum videtur esse superbissimum carmen: et hoc est quod querebamus. Nunc autem restat investigandum de constructionibus elatis et fastigiosis vocabulis; et demum, fustibus torquibusque paratis, promissum fascem, hoc est cantionem, quo modo viere quis debeat, instruemus. Quia circa vulgare illustre nostra versatur intentio, quod nobilissimum est aliorum, et ea que digna sunt illo cantari discrevimus, que tria nobilissima sunt, ut superius est astructum, et modum cantionarium selegimus illis, tanquam aliorum modorum summum, et, ut ipsum perfectius edocere possimus, quedam iam preparavimus, stilum videlicet atque carmen, nunc de constructione agamus. Est enim sciendum quod constructionem vocamus regulatam compaginem dictionum, ut Aristotiles phylosophatus est tempore Alexandri. Sunt enim quinque hic dictiones compacte regulariter, et unam faciunt constructionem. Circa hanc quidem prius considerandum est quod constructionum alia congrua est, alia vero incongrua. Et quia, si primordium bene discretionis nostre recolimus, sola suprema venamur, nullum in nostra venatione locum habet incongrua, quia nec inferiorem gradum bonitatis promeruit. Pudeat ergo, pudeat ydiotas tantum audere deinceps ut ad cantiones prorumpant: quos non aliter deridemus quam cecum de coloribus distinguentem. Est ut videtur congrua quam sectamur. Sed non minoris difficultatis accedit discretio priusquam quam querimus actingamus, videlicet urbanitate plenissimam. Sunt etenim gradus constructionum quamplures: videlicet insipidus, qui est rudium, ut Petrus amat multum dominam Bertam. Est et pure sapidus, qui est rigidorum scolarium vel magistrorum, ut Piget me cunctis pietate maiorem, quicunque in exilio tabescentes patriam tantum sompniando revisunt; est et sapidus et venustus, qui est quorundam superficietenus rethoricam aurientium, ut Laudabilis discretio marchionis Estensis, et sua magnificentia preparata, cunctis illum facit esse dilectum; est et sapidus et venustus etiam et excelsus, qui est dictatorum illustrium, ut Eiecta maxima parte florum de sinu tuo, Florentia, nequicquam Trinacriam Totila secundus adivit. Hunc gradum constructionis excellentissimum nominamus, et hic est quem querimus cum suprema venemur, ut dictum est. -Hoc solum illustres cantiones inveniuntur contexte. +Hoc solum illustres cantiones inveniuntur contexte, ut Gerardus: +{Si per mon Sobretots non fos}. +Folquetus de Marsilia: +{Tan mabellis lamoros pensamen}. +Arnaldus Danielis: +{Sols sui che sai lo sobraffan chem sorz}. +Namericus de Belnui: +{Nuls hom non pot complir addrechamen}. +Namericus de Peculiano: +{Si com larbres che per sobrecarcar}. +Rex Navarre: +{Ire damor que en mon cor repaire}. +Iudex de Messana: +{Anchor che laigua per lo foco lassi}. +Guido GuinizeIli: +{Tegno de folle mpresa a lo ver dire}. +Guido Cavalcanti: +{Poi che de doglia cor conven chio porti}. +Cynus de Pistorio: +{Avegna che io aggia più per tempo}. +Amicus eius: +{Amor che ne la mente mi ragiona}. Nec mireris, lector, de tot reductis autoribus ad memoriam: non enim hanc quam supremam vocamus constructionem nisi per huiusmodi exempla possumus indicare. Et fortassis utilissimum foret ad illam habituandam regulatos vidisse poetas, Virgilium videlicet, Ovidium Metamorfoseos, Statium atque Lucanum, nec non alios qui usi sunt altissimas prosas, ut Titum Livium, Plinium, Frontinum, Paulum Orosium, et multos alios quos amica sollicitudo nos visitare invitat. Subsistant igitur ignorantie sectatores Guictonem Aretinum et quosdam alios extollentes, nunquam in vocabulis atque constructione plebescere desuetos. Grandiosa modo vocabula sub prelato stilo digna consistere, successiva nostre progressionis presentia lucidari expostulat. @@ -137,8 +220,9 @@ Yrsuta quoque dicimus omnia, preter hec, que vel necessaria vel ornativa videntu Quomodo autem pexis yrsuta huiusmodi sint armonizanda per metra, inferius instruendum relinquimus. Et que iam dicta sunt de fastigiositate vocabulorum ingenue discretioni sufficiant. Preparatis fustibus torquibusque ad fascem, nunc fasciandi tempus incumbit. Sed quia cuiuslibet operis cognitio precedere debet operationem, velut signum ante ammissionem sagipte vel iaculi, primo et principaliter qui sit iste fascis quem fasciare intendimus videamus. -Fascis iste igitur, si bene comminiscimur omnia prelibata, cantio est. Quapropter quid sit cantio videamus, et quid intelligimus cum dicimus cantionem. Est enim cantio, secundum verum nominis significatum, ipse canendi actus vel passio, sicut lectio passio vel actus legendi. Sed divaricemus quod dictum est, utrum videlicet hec sit cantio prout est actus, vel prout est passio. Et circa hoc considerandum est quod cantio dupliciter accipi potest: uno modo secundum quod fabricatur ab autore suo, et sic est actio - et secundum istum modum Virgilius primo Eneidorum dicit Arma virumque cano -; alio modo secundum quod fabricata profertur vel ab autore vel ab alio quicunque sit, sive cum soni modulatione proferatur, sive non: et sic est passio. Nam tunc agitur; modo vero agere videtur in alium, et sic tunc alicuius actio, modo quoque passio alicuius videtur. Et quia prius agitur ipsa quam agat, magis, immo prorsus denominari videtur ab eo quod agitur, et est actio alicuius, quam ab eo quod agit in alios. Signum autem huius est quod nunquam dicimus eo quod ipsam proferat, sed eo quod fabricaverit illam. -Preterea disserendum est utrum cantio dicatur fabricatio verborum armonizatorum, vel ipsa modulatio. Ad quod dicimus, quod nunquam modulatio dicitur cantio, sed sonus, vel tonus, vel nota, vel melos. Nullus enim tibicen, vel organista, vel cytharedus melodiam suam cantionem vocat, nisi in quantum nupta est alicui cantioni; sed armonizantes verba opera sua cantiones vocant, et etiam talia verba in cartulis absque prolatore iacentia cantiones vocamus. Et ideo cantio nichil aliud esse videtur quam actio completa dicentis verba modulationi armonizata: quapropter tam cantiones quas nunc tractamus, quam ballatas et sonitus et omnia cuiuscunque modi verba sunt armonizata vuigariter et regulariter, cantiones esse dicemus. Sed quia sola vulgaria ventilamus, regulata linquentes, dicimus vulgarium poematum unum esse suppremum, quod per superexcellentiam cantionem vocamus: quod autem suppremum quid sit cantio, in tertio huius libri capitulo est probatum. Et quoniam quod diffinitum est pluribus generale videtur, resumentes diffinitum iam generale vocabulum per quasdam differentias solum quod petimus distinguamus. Dicimus ergo quod cantio, in quantum per superexcellentiam dicitur, ut et nos querimus, est equalium stantiarum sine responsorio ad unam sententiam tragica coniugatio, ut nos ostendimus cum dicimus. +Fascis iste igitur, si bene comminiscimur omnia prelibata, cantio est. Quapropter quid sit cantio videamus, et quid intelligimus cum dicimus cantionem. Est enim cantio, secundum verum nominis significatum, ipse canendi actus vel passio, sicut lectio passio vel actus legendi. Sed divaricemus quod dictum est, utrum videlicet hec sit cantio prout est actus, vel prout est passio. Et circa hoc considerandum est quod cantio dupliciter accipi potest: uno modo secundum quod fabricatur ab autore suo, et sic est actio - et secundum istum modum Virgilius primo Eneidorum dicit Arma virumque cano -; alio modo secundum quod fabricata profertur vel ab autore vel ab alio quicunque sit, sive cum soni modulatione proferatur, sive non: et sic est passio. Nam tunc agitur; modo vero agere videtur in alium, et sic tunc alicuius actio, modo quoque passio alicuius videtur. Et quia prius agitur ipsa quam agat, magis, immo prorsus denominari videtur ab eo quod agitur, et est actio alicuius, quam ab eo quod agit in alios. Signum autem huius est quod nunquam dicimus Hec est cantio Petri eo quod ipsam proferat, sed eo quod fabricaverit illam. +Preterea disserendum est utrum cantio dicatur fabricatio verborum armonizatorum, vel ipsa modulatio. Ad quod dicimus, quod nunquam modulatio dicitur cantio, sed sonus, vel tonus, vel nota, vel melos. Nullus enim tibicen, vel organista, vel cytharedus melodiam suam cantionem vocat, nisi in quantum nupta est alicui cantioni; sed armonizantes verba opera sua cantiones vocant, et etiam talia verba in cartulis absque prolatore iacentia cantiones vocamus. Et ideo cantio nichil aliud esse videtur quam actio completa dicentis verba modulationi armonizata: quapropter tam cantiones quas nunc tractamus, quam ballatas et sonitus et omnia cuiuscunque modi verba sunt armonizata vuigariter et regulariter, cantiones esse dicemus. Sed quia sola vulgaria ventilamus, regulata linquentes, dicimus vulgarium poematum unum esse suppremum, quod per superexcellentiam cantionem vocamus: quod autem suppremum quid sit cantio, in tertio huius libri capitulo est probatum. Et quoniam quod diffinitum est pluribus generale videtur, resumentes diffinitum iam generale vocabulum per quasdam differentias solum quod petimus distinguamus. Dicimus ergo quod cantio, in quantum per superexcellentiam dicitur, ut et nos querimus, est equalium stantiarum sine responsorio ad unam sententiam tragica coniugatio, ut nos ostendimus cum dicimus +{Donne che avete intelletto damore}. Quod autem dicimus tragica coniugatio est quia, cum comice fiat hec coniugatio, cantilenam vocamus per diminutionem: de qua in quarto huius tractare intendimus. Et sic patet quid cantio sit, et prout accipitur generaliter et prout per superexcellentiam vocamus eam. Satis etiam patere videtur quid intelligimus cum cantionem vocamus, et per consequens quid sit ille fascis quem ligare molimur. @@ -148,33 +232,57 @@ Tota igitur, scilicet ars cantionis, circa tria videtur consistere: primo circa Quare sic colligere possumus ex predictis diffinientes, et dicere stantiam esse sub certo cantu et habitudine limitatam carminum et sillabarum compagem. Quare sic colligere possumus ex predictis diffinientes, et dicere stantiam esse sub certo cantu et habitudine limitatam carminum et sillabarum compagem. Scientes quia rationale animal homo est et quia sensibilis anima et corpus est animal, et ignorantes de hac anima quid ea sit, vel de ipso corpore, perfectam hominis cognitionem habere non possumus: quia cognitionis perfectio uniuscuiusque terminatur ad ultima elementa, sicut magister sapientum in principio Physicorum testatur. Igitur ad habendam cantionis cognitionem quam inhiamus, nunc diffinientia suum diffiniens sub compendio ventilemus, et primo de cantu, deinde de habitudine, et postmodum de carminibus et sillabis percontemur. -Dicimus ergo quod omnis stantia ad quandam odam recipiendam armonizata est. Sed in modis diversificari videntur. Quia quedam sunt sub una oda continua usque ad ultimum progressive, hoc est sine iteratione modulationis cuiusquam et sine diesi - diesim dicimus deductionem vergentem de una oda in aliam (hanc voltam vocamus, cum vulgus alloquimur) -; et huiusmodi stantia usus est fere in omnibus cantionibus suis Arnaldus Danielis, et nos eum secuti sumus cum diximus. +Dicimus ergo quod omnis stantia ad quandam odam recipiendam armonizata est. Sed in modis diversificari videntur. Quia quedam sunt sub una oda continua usque ad ultimum progressive, hoc est sine iteratione modulationis cuiusquam et sine diesi - diesim dicimus deductionem vergentem de una oda in aliam (hanc voltam vocamus, cum vulgus alloquimur) -; et huiusmodi stantia usus est fere in omnibus cantionibus suis Arnaldus Danielis, et nos eum secuti sumus cum diximus +{Al poco giorno e al gran cerchio dombra}. Quedam vero sunt diesim patientes: et diesis esse non potest, secundum quod eam appellamus, nisi reiteratio unius ode fiat, vel ante diesim, vel post, vel undique. Si ante diesim repetitio fiat, stantiam dicimus habere pedes; et duos habere decet, licet quandoque tres fiant, rarissime tamen. Si repetitio fiat post diesim, tunc dicimus stantiam habere versus. Si ante non fiat repetitio, stantiam dicimus habere frontem. Si post non fiat, dicimus habere sirma, sive caudam. Vide igitur, lector, quanta licentia data sit cantiones poetantibus, et considera cuius rei causa tam largum arbitrium usus sibi asciverit; et si recto calle ratio te duxerit, videbis auctoritatis dignitate sola quod dicimus esse concessum. Satis hinc innotescere potest quomodo cantionis ars circa cantus divisionem consistat; et ideo ad habitudinem procedamus. Videtur nobis hec quam habitudinem dicimus maxima pars eius quod artis est; hec etenim circa cantus divisionem atque contextum carminum et rithimorum relationem consistit; quapropter diligentissime videtur esse tractanda. -Incipientes igitur dicimus quod frons cum versibus, pedes cum cauda vel sirmate, nec non pedes cum versibus, in stantia se diversimode habere possunt. Nam quandoque frons versus excedit in sillabis et carminibus, vel excedere potest; et dicimus potest quoniam habitudinem hanc adhuc non vidimus. Quandoque in carminibus excedere et in sillabis superari potest, ut si frons esset pentametra et quilibet versus esset dimeter, et metra frontis eptasillaba et versus endecasillaba essent. Quandoque versus frontem superant sillabis et carminibus, ut in illa quam dicimus, fuit hec tetrametra frons, tribus endecasillabis et uno eptasillabo contexta; non etenim potuit in pedes dividi, cum equalitas carminum et sillabarum requiratur in pedibus inter se, et etiam in versibus inter se. Et quemadmodum dicimus de fronte, dicimus et de versibus. Possent etenim versus frontem superare carminibus, et sillabis superari, puta si versus duo essent et uterque trimeter, et eptasillaba metra, et frons esset pentametra, duobus endecasillabis et tribus eptasillabis contexta. -Quandoque vero pedes caudam superant carminibus et sillabis, ut in illa quam diximus. -Quandoque pedes a sirmate superantur in toto, ut in illa quam diximus. +Incipientes igitur dicimus quod frons cum versibus, pedes cum cauda vel sirmate, nec non pedes cum versibus, in stantia se diversimode habere possunt. Nam quandoque frons versus excedit in sillabis et carminibus, vel excedere potest; et dicimus potest quoniam habitudinem hanc adhuc non vidimus. Quandoque in carminibus excedere et in sillabis superari potest, ut si frons esset pentametra et quilibet versus esset dimeter, et metra frontis eptasillaba et versus endecasillaba essent. Quandoque versus frontem superant sillabis et carminibus, ut in illa quam dicimus, +{Tragemi de la mente Amor la stiva}. +fuit hec tetrametra frons, tribus endecasillabis et uno eptasillabo contexta; non etenim potuit in pedes dividi, cum equalitas carminum et sillabarum requiratur in pedibus inter se, et etiam in versibus inter se. Et quemadmodum dicimus de fronte, dicimus et de versibus. Possent etenim versus frontem superare carminibus, et sillabis superari, puta si versus duo essent et uterque trimeter, et eptasillaba metra, et frons esset pentametra, duobus endecasillabis et tribus eptasillabis contexta. +Quandoque vero pedes caudam superant carminibus et sillabis, ut in illa quam diximus +{Amor, che movi tua virtù da cielo}. +Quandoque pedes a sirmate superantur in toto, ut in illa quam diximus +{Donna pietosa e di novella etate}. Et quemadmodum diximus frontem posse superare carminibus, sillabis superatam (et e converso), sic de sirmate dicimus. -Pedes quoque versus in numero superant et superantur ab hiis: possunt enim esse in stantia tres pedes et duo versus, et tres versus et duo pedes; nec hoc numero limitamur, quin liceat plures et pedes et versus simul contexere. Et quemadmodum de victoria carminum et sillabarum diximus inter alia, nunc etiam inter pedes et versus dicimus; nam eodem modo vinci et vincere possunt. +Pedes quoque versus in numero superant et superantur ab hiis: possunt enim esse in stantia tres pedes et duo versus, et tres versus et duo pedes; nec hoc numero limitamur, quin liceat plures et pedes et versus simul contexere. Et quemadmodum de victoria carminum et sillabarum diximus inter alia, nunc etiam inter pedes et versus dicimus; nam eodem modo vinci et vincere possunt. Nec pretermictendum est quod nos e contrario regulatis poetis pedes accipimus, quia illi carmen ex pedibus, nos vero ex carminibus pedem constare dicimus, ut satis evidenter apparet. Nec etiam pretermictendum est quin iterum asseramus pedes ab invicem necessario carminum et sillabarum equalitatem et habitudinem accipere, quia non aliter cantus repetitio fieri posset. Hoc idem in versibus esse servandum astruimus. Est etiam, ut superius dictum est, habitudo quedam quam carmina contexendo considerare debemus: et ideo rationem faciamus de illa, repetentes proinde que superius de carminibus diximus. -In usu nostro maxime tria carmina frequentando prerogativam habere videntur, endecasillabum scilicet, eptasillabum et pentasillabum; que trisillabum ante alia sequi astruximus. Horum prorsus, cum tragice poetari conamur, endecasillabum propter quandam excellentiam in contextu vincendi privilegium promeretur. Nam quedam stantia est que solis endecasillabis gaudet esse contexta. -Quedam est in qua tantum eptasillabum intexitur unum: et hoc esse non potest nisi ubi frons est vel cauda, quoniam, ut dictum est, in pedibus atque versibus actenditur equalitas carminum et sillabarum. Propter quod etiam nec numerus impar carminum potest esse ubi frons vel cauda non est; sed ubi hec sunt, vel altera sola, pari et impari numero in carminibus licet uti ad libitum. Et sicut quedam stantia est uno solo eptasillabo conformata, sic duobus, tribus, quatuor, quinque videtur posse contexi, dummodo in tragico vincat endecasillabum et principiet. Verumtamen quosdam ab eptasillabo tragice principiasse invenimus, videlicet Guidonem Guinizelli, Guidonem de Ghisileriis et Fabrutium Bononienses; et quosdam alios. Sed si ad eorum sensum subtiliter intrare velimus, non sine quodam elegie umbraculo hec tragedia processisse videbitur. De pentasillabo quoque non sic concedimus: in dictamine magno sufficit enim unicum pentasillabum in tota stantia conseri, vel duo ad plus in pedibus; et dico pedibus propter necessitatem qua pedibus, versibusque, cantatur. Minime autem trisillabum in tragico videtur esse sumendum per se subsistens: et dico per se subsistens quia per quandam rithimorum repercussionem frequenter videtur assumptum, sicut inveniri potest in illa Guidonis Florentini. +In usu nostro maxime tria carmina frequentando prerogativam habere videntur, endecasillabum scilicet, eptasillabum et pentasillabum; que trisillabum ante alia sequi astruximus. Horum prorsus, cum tragice poetari conamur, endecasillabum propter quandam excellentiam in contextu vincendi privilegium promeretur. Nam quedam stantia est que solis endecasillabis gaudet esse contexta, ut illa Guidonis de Florentia +{Donna me prega, perchio volglio dire}; +et etiam nos dicimus +{Donne chavete intelletto damore}. +Hoc etiam Yspani usi sunt - et dico Yspanos qui poetati sunt in vulgari oc: Namericus de Belnui, +{Nuls hom non pot complir adrechamen}. +Quedam est in qua tantum eptasillabum intexitur unum: et hoc esse non potest nisi ubi frons est vel cauda, quoniam, ut dictum est, in pedibus atque versibus actenditur equalitas carminum et sillabarum. Propter quod etiam nec numerus impar carminum potest esse ubi frons vel cauda non est; sed ubi hec sunt, vel altera sola, pari et impari numero in carminibus licet uti ad libitum. Et sicut quedam stantia est uno solo eptasillabo conformata, sic duobus, tribus, quatuor, quinque videtur posse contexi, dummodo in tragico vincat endecasillabum et principiet. Verumtamen quosdam ab eptasillabo tragice principiasse invenimus, videlicet Guidonem Guinizelli, Guidonem de Ghisileriis et Fabrutium Bononienses: +{Di fermo sofferire}, +et +{Donna, lo fermo core}, +et +{Lo meo lontano gire}; +et quosdam alios. Sed si ad eorum sensum subtiliter intrare velimus, non sine quodam elegie umbraculo hec tragedia processisse videbitur. De pentasillabo quoque non sic concedimus: in dictamine magno sufficit enim unicum pentasillabum in tota stantia conseri, vel duo ad plus in pedibus; et dico pedibus propter necessitatem qua pedibus, versibusque, cantatur. Minime autem trisillabum in tragico videtur esse sumendum per se subsistens: et dico per se subsistens quia per quandam rithimorum repercussionem frequenter videtur assumptum, sicut inveniri potest in illa Guidonis Florentini, +{Donna me prega}, +et in illa quam diximus, +{Poscia chAmor del tutto mha lasciato}. Nec per se ibi carmen est omnino, sed pars endecasillabi tantum, ad rithimum precedentis carminis velut eco respondens. Hoc etiam precipue actendendum est circa carminum habitudinem, quod, si eptasillabum interseratur in primo pede, quem situm accipit ibi, eundem resumat in altero: puta, si pes trimeter primum et ultimum carmen endecasillabum habet et medium, hoc est secundum, eptasillabum, et pes alter habeat secundum eptasillabum et extrema endecasillaba: non aliter ingeminatio cantus fieri posset, ad quam pedes fiunt, ut dictum est; et per consequens pedes esse non possent. Et quemadmodum de pedibus, dicimus et de versibus: in nullo enim pedes et versus differre videmus nisi in situ, quia hii ante, hii post diesim stantie nominantur. Et etiam quemadmodum de trimetro pede, et de omnibus aliis servandum esse asserimus; et sicut de uno eptasillabo, sic de pluribus et de pentasillabo et omni alio dicimus. Satis hinc, lector, elicere sufficienter potes qua qualitate tibi carminum habituanda sit stantia habitudinemque circa carmina considerandam videre. Rithimorum quoque relationi vacemus, nichil de rithimo secundum se modo tractantes; proprium enim eorum tractatum in posterum prorogamus, cum de mediocri poemate intendemus. -In principio igitur huius capituli quedam resecanda videntur. Unum est stantia sine rithimo, in qua nulla rithimorum habitudo actenditur; et huiusmodi stantiis usus est Arnaldus Danielis frequentissime, velut ibi. +In principio igitur huius capituli quedam resecanda videntur. Unum est stantia sine rithimo, in qua nulla rithimorum habitudo actenditur; et huiusmodi stantiis usus est Arnaldus Danielis frequentissime, velut ibi: +{Sem fos Amor de joi donar}; +et nos dicimus +{Al poco giorno}. Aliud est stantia cuius omnia carmina eundem rithimum reddunt, in qua superfluum esse constat habitudinem querere. Sic proinde restat circa rithimos mixtos debere insisti. Et primo sciendum est quod in hoc amplissimam sibi licentiam fere omnes assumunt, et ex hoc maxime totius armonie dulcedo intenditur. Sunt etenim quidam qui non omnes quandoque desinentias carminum rithimantur in eadem stantia, sed easdem repetunt sive rithimantur in aliis, sicut fuit Gottus Mantuanus, qui suas multas et bonas cantiones nobis oretenus intimavit. Hic semper in stantia unum carmen incomitatum texebat, quod clavem vocabat; et sicut de uno licet, licet etiam de duobus, et forte de pluribus. Quidam alii sunt, et fere omnes cantionum inventores, qui nullum in stantia carmen incomitatum relinquunt quin sibi rithimi concrepantiam reddant, vel unius vel plurium. Et quidam diversos faciunt esse rithimos eorum que post diesim carmina sunt a rithimis eorum que sunt ante; quidam vero non sic, sed desinentias anterioris stantie inter postera carmina referentes intexunt. Sepissime tamen hoc fit in desinentia primi posteriorum, quam plerique rithimantur ei que est priorum posterioris; quod non aliud esse videtur quam quedam ipsius stantie. concatenatio pulcra. De rithimorum quoque habitudine, prout sunt in fronte vel in cauda, videtur omnis optata licentia concedenda; pulcerrime tamen se habent ultimorum carminum desinentie si cum rithimo in silentium cadant. In pedibus vero cavendum est; et habitudinem quandam servatam esse invenimus. Et, discretionem facientes, dicimus quod pes vel pari vel impari metro completur; et utrobique comitata et incomitata desinentia esse potest; nam in pari metro nemo dubitat; in alio vero, si quis dubius est, recordetur ea que diximus in preinmediato capitulo de trisillabo, quando pars existens endecasillabi velut eco respondet. Et si in altero pedum exsortem rithimi desinentiam esse contingat, omnimode in altero sibi instauratio fiat. Si vero quelibet desinentia in altero pede rithimi consortium habeat, in altero prout libet referre vel innovare desinentias licet, vel totaliter vel in parte, dumtaxat precedentium ordo servetur in totum; puta, si extreme desinentie trimetri, hoc est prima et ultima, concrepabunt in primo pede, sic secundi extremas desinentias convenit concrepare; et qualem se in primo media videt, comitatam quidem vel incomitatam, talis in secundo resurgat; et sic de aliis pedibus est servandum. In versibus quoque fere semper hac lege perfruimur; et fere dicimus quia propter concatenationem prenotatam et combinationem desinentiarum ultimarum quandoque ordinem iam dictum perverti contingit. -Preterea nobis bene convenire videtur ut que cavenda sunt circa rithimos huic appendamus capitulo, cum in isto libro nichil ulterius de rithimorum doctrina tangere intendamus. Tria ergo sunt que circa rithimorum positionem potiri dedecet aulice poetantem: nimia scilicet eiusdem rithimi repercussio, nisi forte novum aliquid atque intentatum artis hoc sibi preroget; ut nascentis militie dies, qui cum nulla prerogativa suam indignatur preferire dietam: hoc etenim nos tacere nisi sumus ibi, secundum vero est ipsa inutilis equivocatio, que semper sententie quicquam derogare videtur; et tertium est rithimorum asperitas, nisi forte sit lenitati permixta: nam lenium asperorumque rithimorum mixtura ipsa tragedia nitescit. +Preterea nobis bene convenire videtur ut que cavenda sunt circa rithimos huic appendamus capitulo, cum in isto libro nichil ulterius de rithimorum doctrina tangere intendamus. Tria ergo sunt que circa rithimorum positionem potiri dedecet aulice poetantem: nimia scilicet eiusdem rithimi repercussio, nisi forte novum aliquid atque intentatum artis hoc sibi preroget; ut nascentis militie dies, qui cum nulla prerogativa suam indignatur preferire dietam: hoc etenim nos tacere nisi sumus ibi, +{Amor, tu vedi ben che questa donna}; +secundum vero est ipsa inutilis equivocatio, que semper sententie quicquam derogare videtur; et tertium est rithimorum asperitas, nisi forte sit lenitati permixta: nam lenium asperorumque rithimorum mixtura ipsa tragedia nitescit. Et hec de arte, prout habitudinem respicit, tanta sufficiant. Ex quo duo que sunt artis in cantione satis sufficienter tractavimus, nunc de tertio videtur esse tractandum, videlicet de numero carminum et sillabarum. Et primo secundum totam stantiam videre oportet aliquid; deinde secundum partes eius videbimus. diff --git a/testi_2/Dante_Monarchia.txt b/testi_2/Dante_Monarchia.txt index c814063..753156f 100644 --- a/testi_2/Dante_Monarchia.txt +++ b/testi_2/Dante_Monarchia.txt @@ -1,127 +1,233 @@ -Omnium hominum quos ad amorem veritatis natura superior impressit hoc maxime interesse videtur: ut, quemadmodum de labore antiquorum ditati sunt, ita et ipsi posteris prolaborent, quatenus ab eis posteritas habeat quo ditetur. Longe namque ab offitio se esse non dubitet qui, publicis documentis imbutus, ad rem publicam aliquid afferre non curat; non enim est lignum, quod secus decursus aquarum fructificat in tempore suo, sed potius perniciosa vorago semper ingurgitans et nunquam ingurgitata refundens. Hec igitur sepe mecum recogitans, ne de infossi talenti culpa quandoque redarguar, publice utilitati non modo turgescere, quinymo fructificare desidero, et intemptatas ab aliis ostendere veritates. Nam quem fructum ille qui theorema quoddam Euclidis iterum demonstraret? qui ab Aristotile felicitatem ostensam reostendere conaretur? qui senectutem a Cicerone defensam resummeret defensandam? Nullum quippe, sed fastidium potius illa superfluitas tediosa prestaret. Cumque, inter alias veritates occultas et utiles, temporalis Monarchie notitia utilissima sit et maxime latens et, propter non se habere inmediate ad lucrum, ab omnibus intemptata, in proposito est hanc de suis enucleare latibulis, tum ut utiliter mundo pervigilem, tum etiam ut palmam tanti bravii primus in meam gloriam adipiscar. Arduum quidem opus et ultra vires aggredior, non tam de propria virtute confidens, quam de lumine Largitoris illius. +Omnium hominum quos ad amorem veritatis natura superior impressit hoc maxime interesse videtur: ut, quemadmodum de labore antiquorum ditati sunt, ita et ipsi posteris prolaborent, quatenus ab eis posteritas habeat quo ditetur. Longe nanque ab offitio se esse non dubitet qui, publicis documentis imbutus, ad rem publicam aliquid afferre non curat; non enim est lignum, quod secus decursus aquarum fructificat in tempore suo, sed potius perniciosa vorago semper ingurgitans et nunquam ingurgitata refundens. Hec igitur sepe mecum recogitans, ne de infossi talenti culpa quandoque redarguar, publice utilitati non modo turgescere, quinymo fructificare desidero, et intemptatas ab aliis ostendere veritates. Nam quem fructum ille qui theorema quoddam Euclidis iterum demonstraret? qui ab Aristotile felicitatem ostensam reostendere conaretur? qui senectutem a Cicerone defensam resummeret defensandam? Nullum quippe, sed fastidium potius illa superfluitas tediosa prestaret. Cumque, inter alias veritates occultas et utiles, temporalis Monarchie notitia utilissima sit et maxime latens et, propter non se habere inmediate ad lucrum, ab omnibus intemptata, in proposito est hanc de suis enucleare latibulis, tum ut utiliter mundo pervigilem, tum etiam ut palmam tanti bravii primus in meam gloriam adipiscar. Arduum quidem opus et ultra vires aggredior, non tam de propria virtute confidens, quam de lumine Largitoris illius *qui dat omnibus affluenter et non improperat*. -Primum quidem igitur videndum quid est quod temporalis Monarchia dicitur, typo ut dicam et secundum intentionem. Est ergo temporalis Monarchia, quam dicunt Imperium, unicus principatus et super omnes in tempore vel in hiis et super hiis que tempore mensurantur. Maxime autem de hac tria dubitata queruntur: primo namque dubitatur et queritur an ad bene esse mundi necessaria sit; secundo an romanus populus de iure Monarche offitium sibi asciverit; et tertio an auctoritas Monarche dependeat a Deo inmediate vel ab alio, Dei ministro seu vicario. Verum, quia omnis veritas que non est principium ex veritate alicuius principii fit manifesta, necesse est in qualibet inquisitione habere notitiam de principio, in quod analetice recurratur pro certitudine omnium propositionum que inferius assummuntur. Et quia presens tractatus est inquisitio quedam, ante omnia de principio scruptandum esse videtur in cuius virtute inferiora consistant. Est ergo sciendum quod quedam sunt que, nostre potestati minime subiacentia, speculari tantummodo possumus, operari autem non: velut mathematica, physica et divina; quedam vero sunt que, nostre potestati subiacentia, non solum speculari sed etiam operari possumus: et in hiis non operatio propter speculationem, sed hec propter illam assummitur, quoniam in talibus operatio finis. Cum ergo materia presens politica sit, ymo fons atque principium rectarum politiarum, et omne politicum nostre potestati subiaceat, manifestum est quod materia presens non ad speculationem per prius, sed ad operationem ordinatur. Rursus, cum in operabilibus principium et causa omnium sit ultimus finis - movet enim primo agentem -, consequens est ut omnis ratio eorum que sunt ad finem ab ipso fine summatur. Nam alia erit ratio incidendi lignum propter domum constituendam, et alia propter navim. Illud igitur, siquid est, quod est finis universalis civilitatis humani generis, erit hic principium per quod omnia que inferius probanda sunt erunt manifesta sufficienter: esse autem finem huius civilitatis et illius, et non esse unum omnium finem arbitrari stultum est. +Primum quidem igitur videndum quid est quod temporalis Monarchia dicitur, typo ut dicam et secundum intentionem. Est ergo temporalis Monarchia, quam dicunt Imperium, unicus principatus et super omnes in tempore vel in hiis et super hiis que tempore mensurantur. Maxime autem de hac tria dubitata queruntur: primo nanque dubitatur et queritur an ad bene esse mundi necessaria sit; secundo an romanus populus de iure Monarche offitium sibi asciverit; et tertio an auctoritas Monarche dependeat a Deo inmediate vel ab alio, Dei ministro seu vicario. Verum, quia omnis veritas que non est principium ex veritate alicuius principii fit manifesta, necesse est in qualibet inquisitione habere notitiam de principio, in quod analetice recurratur pro certitudine omnium propositionum que inferius assummuntur. Et quia presens tractatus est inquisitio quedam, ante omnia de principio scruptandum esse videtur in cuius virtute inferiora consistant. Est ergo sciendum quod quedam sunt que, nostre potestati minime subiacentia, speculari tantummodo possumus, operari autem non: velut mathematica, physica et divina; quedam vero sunt que, nostre potestati subiacentia, non solum speculari sed etiam operari possumus: et in hiis non operatio propter speculationem, sed hec propter illam assummitur, quoniam in talibus operatio finis. Cum ergo materia presens politica sit, ymo fons atque principium rectarum politiarum, et omne politicum nostre potestati subiaceat, manifestum est quod materia presens non ad speculationem per prius, sed ad operationem ordinatur. Rursus, cum in operabilibus principium et causa omnium sit ultimus finis–movet enim primo agentem -, consequens est ut omnis ratio eorum que sunt ad finem ab ipso fine summatur. Nam alia erit ratio incidendi lignum propter domum constituendam, et alia propter navim. Illud igitur, siquid est, quod est finis universalis civilitatis humani generis, erit hic principium per quod omnia que inferius probanda sunt erunt manifesta sufficienter: esse autem finem huius civilitatis et illius, et non esse unum omnium finem arbitrari stultum est. Nunc autem videndum est quid sit finis totius humane civilitatis: quo viso, plus quam dimidium laboris erit transactum, iuxta Phylosophum ad Nicomacum. Et ad evidentiam eius quod queritur advertendum quod, quemadmodum est finis aliquis ad quem natura producit pollicem, et alius ab hoc ad quem manum totam, et rursus alius ab utroque ad quem brachium, aliusque ab omnibus ad quem totum hominem; sic alius est finis ad quem singularem hominem, alius ad quem ordinat domesticam comunitatem, alius ad quem viciniam, et alius ad quem civitatem, et alius ad quem regnum, et denique optimus ad quem universaliter genus humanum Deus ecternus arte sua, que natura est, in esse producit. Et hoc queritur hic tanquam principium inquisitionis directivum. Propter quod sciendum primo quod Deus et natura nil otiosum facit, sed quicquid prodit in esse est ad aliquam operationem. Non enim essentia ulla creata ultimus finis est in intentione creantis, in quantum creans, sed propria essentie operatio: unde est quod non operatio propria propter essentiam, sed hec propter illam habet ut sit. Est ergo aliqua propria operatio humane universitatis, ad quam ipsa universitas hominum in tanta multitudine ordinatur; ad quam quidem operationem nec homo unus, nec domus una, nec una vicinia, nec una civitas, nec regnum particulare pertingere potest. Que autem sit illa, manifestum fiet si ultimum de potentia totius humanitatis appareat. Dico ergo quod nulla vis a pluribus spetie diversis participata ultimum est de potentia alicuius illorum; quia, cum illud quod est ultimum tale sit constitutivum spetiei, sequeretur quod una essentia pluribus spetiebus esset specificata: quod est inpossibile. Non est ergo vis ultima in homine ipsum esse simpliciter sumptum, quia etiam sic sumptum ab elementis participatur; nec esse complexionatum, quia hoc reperitur in mineralibus; nec esse animatum, quia sic etiam in plantis; nec esse apprehensivum, quia sic etiam participatur a brutis; sed esse apprehensivum per intellectum possibilem: quod quidem esse nulli ab homine alii competit vel supra vel infra. Nam, etsi alie sunt essentie intellectum participantes, non tamen intellectus earum est possibilis ut hominis, quia essentie tales speties quedam sunt intellectuales et non aliud, et earum esse nichil est aliud quam intelligere quod est quod sunt; quod est sine interpolatione, aliter sempiterne non essent. Patet igitur quod ultimum de potentia ipsius humanitatis est potentia sive virtus intellectiva. Et quia potentia ista per unum hominem seu per aliquam particularium comunitatum superius distinctarum tota simul in actum reduci non potest, necesse est multitudinem esse in humano genere, per quam quidem tota potentia hec actuetur; sicut necesse est multitudinem rerum generabilium ut potentia tota materie prime semper sub actu sit: aliter esset dare potentiam separatam, quod est inpossibile. Et huic sententie concordat Averrois in comento super hiis que De anima. Potentia etiam intellectiva, de qua loquor, non solum est ad formas universales aut speties, sed etiam per quandam extensionem ad particulares: unde solet dici quod intellectus speculativus extensione fit practicus, cuius finis est agere atque facere. Quod dico propter agibilia, que politica prudentia regulantur, et propter factibilia, que regulantur arte: que omnia speculationi ancillantur tanquam optimo ad quod humanum genus Prima Bonitas in esse produxit; ex quo iam innotescit illud Politice: intellectu, scilicet, vigentes aliis naturaliter principari. -Satis igitur declaratum est quod proprium opus humani generis totaliter accepti est actuare semper totam potentiam intellectus possibilis, per prius ad speculandum et secundario propter hoc ad operandum per suam extensionem. Et quia quemadmodum est in parte sic est in toto, et in homine particulari contingit quod sedendo et quiescendo prudentia et sapientia ipse perficitur, patet quod genus humanum in quiete sive tranquillitate pacis ad proprium suum opus, quod fere divinum est iuxta illud Minuisti eum paulominus ab angelis, liberrime atque facillime se habet. Unde manifestum est quod pax universalis est optimum eorum que ad nostram beatitudinem ordinantur. Hinc est quod pastoribus de sursum sonuit non divitie, non voluptates, non honores, non longitudo vite, non sanitas, non robur, non pulcritudo, sed pax; inquit enim celestis militia. Ex hiis ergo que declarata sunt patet per quod melius, ymo per quod optime genus humanum pertingit ad opus proprium; et per consequens visum est propinquissimum medium per quod itur in illud ad quod, velut in ultimum finem, omnia nostra opera ordinantur, quia est pax universalis, que pro principio rationum subsequentium supponatur. Quod erat necessarium, ut dictum fuit, velut signum prefixum in quod quicquid probandum est resolvatur tanquam in manifestissimam veritatem. +Satis igitur declaratum est quod proprium opus humani generis totaliter accepti est actuare semper totam potentiam intellectus possibilis, per prius ad speculandum et secundario propter hoc ad operandum per suam extensionem. Et quia quemadmodum est in parte sic est in toto, et in homine particulari contingit quod sedendo et quiescendo prudentia et sapientia ipse perficitur, patet quod genus humanum in quiete sive tranquillitate pacis ad proprium suum opus, quod fere divinum est iuxta illud Minuisti eum paulominus ab angelis, liberrime atque facillime se habet. Unde manifestum est quod pax universalis est optimum eorum que ad nostram beatitudinem ordinantur. Hinc est quod pastoribus de sursum sonuit non divitie, non voluptates, non honores, non longitudo vite, non sanitas, non robur, non pulcritudo, sed pax; inquit enim celestis militia: *Gloria in altissimis Deo, et in terra pax hominibus bone voluntatis*. Hinc etiam *Pax vobis* Salus hominum salutabat; decebat enim summum Salvatorem summam salutationem exprimere: quem quidem morem servare voluerunt discipuli eius et Paulus in salutationibus suis, ut omnibus manifestum esse potest. Ex hiis ergo que declarata sunt patet per quod melius, ymo per quod optime genus humanum pertingit ad opus proprium; et per consequens visum est propinquissimum medium per quod itur in illud ad quod, velut in ultimum finem, omnia nostra opera ordinantur, quia est pax universalis, que pro principio rationum subsequentium supponatur. Quod erat necessarium, ut dictum fuit, velut signum prefixum in quod quicquid probandum est resolvatur tanquam in manifestissimam veritatem. -Resummens igitur quod a principio dicebatur, tria maxime dubitantur et dubitata queruntur circa Monarchiam temporalem, que comuniori vocabulo nuncupatur Imperium; et de hiis, ut predictum est, propositum est sub assignato principio inquisitionem facere secundum iam tactum ordinem. Itaque prima questio sit: utrum ad bene esse mundi Monarchia temporalis necessaria sit. Hoc equidem, nulla vi rationis vel auctoritatis obstante, potissimis et patentissimis argumentis ostendi potest, quorum primum ab autoritate Phylosophi assummatur de suis Politicis. Asserit enim ibi venerabilis eius autoritas quod, quando aliqua plura ordinantur ad unum, oportet unum eorum regulare seu regere, alia vero regulari seu regi; quod quidem non solum gloriosum nomen autoris facit esse credendum, sed ratio inductiva. Si enim consideremus unum hominem, hoc in eo contingere videbimus, quia, cum omnes vires eius ordinentur ad felicitatem, vis ipsa intellectualis est regulatrix et rectrix omnium aliarum: aliter ad felicitatem pervenire non potest. Si consideremus unam domum, cuius finis est domesticos ad bene vivere preparare, unum oportet esse qui regulet et regat, quem dicunt patremfamilias, vel eius locumtenentem, iuxta dicentem Phylosophum; et huius, ut ait Homerus, est regulare omnes et leges imponere aliis. Propter quod proverbialiter dicitur illa maledictio. Si consideremus vicum unum, cuius finis est commoda tam personarum quam rerum auxiliatio, unum oportet esse aliorum regulatorem, vel datum ab alio vel ex ipsis preheminentem consentientibus aliis; aliter ad illam mutuam sufficientiam non solum non pertingitur, sed aliquando, pluribus preheminere volentibus, vicinia tota destruitur. Si vero unam civitatem, cuius finis est bene sufficienterque vivere, unum oportet esse regimen, et hoc non solum in recta politia, sed etiam in obliqua; quod si aliter fiat, non solum finis vite civilis amictitur, sed etiam civitas desinit esse quod erat. Si denique unum regnum particulare, cuius finis est is qui civitatis cum maiori fiducia sue tranquillitatis, oportet esse regem unum qui regat atque gubernet; aliter non modo existentes in regno finem non assecuntur, sed etiam regnum in interitum labitur, iuxta illud infallibilis Veritatis. Si ergo sic se habet in hiis et in singulis que ad unum aliquod ordinantur, verum est quod assummitur supra; nunc constat quod totum humanum genus ordinatur ad unum, ut iam preostensum fuit: ergo unum oportet esse regulans sive regens, et hoc Monarcha sive Imperator dici debet. Et sic patet quod ad bene esse mundi necesse est Monarchiam esse sive Imperium. +Resummens igitur quod a principio dicebatur, tria maxime dubitantur et dubitata queruntur circa Monarchiam temporalem, que comuniori vocabulo nuncupatur Imperium; et de hiis, ut predictum est, propositum est sub assignato principio inquisitionem facere secundum iam tactum ordinem. Itaque prima questio sit: utrum ad bene esse mundi Monarchia temporalis necessaria sit. Hoc equidem, nulla vi rationis vel auctoritatis obstante, potissimis et patentissimis argumentis ostendi potest, quorum primum ab autoritate Phylosophi assummatur de suis Politicis. Asserit enim ibi venerabilis eius autoritas quod, quando aliqua plura ordinantur ad unum, oportet unum eorum regulare seu regere, alia vero regulari seu regi; quod quidem non solum gloriosum nomen autoris facit esse credendum, sed ratio inductiva. Si enim consideremus unum hominem, hoc in eo contingere videbimus, quia, cum omnes vires eius ordinentur ad felicitatem, vis ipsa intellectualis est regulatrix et rectrix omnium aliarum: aliter ad felicitatem pervenire non potest. Si consideremus unam domum, cuius finis est domesticos ad bene vivere preparare, unum oportet esse qui regulet et regat, quem dicunt patremfamilias, vel eius locumtenentem, iuxta dicentem Phylosophum: *Omnis domus regitur a senissimo*; et huius, ut ait Homerus, est regulare omnes et leges imponere aliis. Propter quod proverbialiter dicitur illa maledictio: *Parem habeas in domo*. Si consideremus vicum unum, cuius finis est commoda tam personarum quam rerum auxiliatio, unum oportet esse aliorum regulatorem, vel datum ab alio vel ex ipsis preheminentem consentientibus aliis; aliter ad illam mutuam sufficientiam non solum non pertingitur, sed aliquando, pluribus preheminere volentibus, vicinia tota destruitur. Si vero unam civitatem, cuius finis est bene sufficienterque vivere, unum oportet esse regimen, et hoc non solum in recta politia, sed etiam in obliqua; quod si aliter fiat, non solum finis vite civilis amictitur, sed etiam civitas desinit esse quod erat. Si denique unum regnum particulare, cuius finis est is qui civitatis cum maiori fiducia sue tranquillitatis, oportet esse regem unum qui regat atque gubernet; aliter non modo existentes in regno finem non assecuntur, sed etiam regnum in interitum labitur, iuxta illud infallibilis Veritatis: *Omne regnum in se divisum desolabitur*. Si ergo sic se habet in hiis et in singulis que ad unum aliquod ordinantur, verum est quod assummitur supra; nunc constat quod totum humanum genus ordinatur ad unum, ut iam preostensum fuit: ergo unum oportet esse regulans sive regens, et hoc Monarcha sive Imperator dici debet. Et sic patet quod ad bene esse mundi necesse est Monarchiam esse sive Imperium. Et sicut se habet pars ad totum, sic ordo partialis ad totalem. Pars ad totum se habet sicut ad finem et optimum: ergo et ordo in parte ad ordinem in toto, sicut ad finem et optimum. Ex quo habetur quod bonitas ordinis partialis non excedit bonitatem totalis ordinis, sed magis e converso. Cum ergo duplex ordo reperiatur in rebus, ordo scilicet partium inter se, et ordo partium ad aliquod unum quod non est pars, sicut ordo partium exercitus inter se et ordo earum ad ducem, ordo partium ad unum est melior tanquam finis alterius: est enim alter propter hunc, non e converso. Unde si forma huius ordinis reperitur in partibus humane multitudinis, multo magis debet reperiri in ipsa multitudine sive totalitate per vim sillogismi premissi, cum sit ordo melior sive forma ordinis; sed reperitur in omnibus partibus humane multitudinis, ut per ea que dicta sunt in capitulo precedenti satis est manifestum: ergo et in ipsa totalitate reperiri debet. Et sic omnes partes prenotate infra regna et ipsa regna ordinari debent ad unum principem sive principatum, hoc est ad Monarcham sive Monarchiam. Amplius, humana universitas est quoddam totum ad quasdam partes, et est quedam pars ad quoddam totum. Est enim quoddam totum ad regna particularia et ad gentes, ut superiora ostendunt; et est quedam pars ad totum universum. Et hoc est de se manifestum. Sicut ergo inferiora humane universitatis bene respondent ad ipsam, sic ipsa bene dicitur respondere ad suum totum; partes enim bene respondent ad ipsam per unum principium tantum, ut ex superioribus colligi potest de facili: ergo et ipsa ad ipsum universum sive ad eius principem, qui Deus est et Monarcha, simpliciter bene respondet per unum principium tantum, scilicet unicum principem. Ex quo sequitur Monarchiam necessariam mundo ut bene sit. -Et omne illud bene se habet et optime quod se habet secundum intentionem primi agentis, qui Deus est; et hoc est per se notum, nisi apud negantes divinam bonitatem actingere summum perfectionis. De intentione Dei est ut omne causatum divinam similitudinem representet in quantum propria natura recipere potest. Propter quod dictum est; quod licet ad ymaginem de rebus inferioribus ab homine dici non possit, ad similitudinem tamen de qualibet dici potest, cum totum universum nichil aliud sit quam vestigium quoddam divine bonitatis. Ergo humanum genus bene se habet et optime quando, secundum quod potest, Deo assimilatur. Sed genus humanum maxime Deo assimilatur quando maxime est unum: vera enim ratio unius in solo illo est; propter quod scriptum est. Sed tunc genus humanum maxime est unum, quando totum unitur in uno: quod esse non potest nisi quando uni principi totaliter subiacet, ut de se patet. Ergo humanum genus uni principi subiacens maxime Deo assimilatur, et per consequens maxime est secundum divinam intentionem: quod est bene et optime se habere, ut in principio huius capituli est probatum. +Et omne illud bene se habet et optime quod se habet secundum intentionem primi agentis, qui Deus est; et hoc est per se notum, nisi apud negantes divinam bonitatem actingere summum perfectionis. De intentione Dei est ut omne causatum divinam similitudinem representet in quantum propria natura recipere potest. Propter quod dictum est: *Faciamus hominem ad ymaginem et similitudinem nostram*; quod licet ad ymaginem de rebus inferioribus ab homine dici non possit, ad similitudinem tamen de qualibet dici potest, cum totum universum nichil aliud sit quam vestigium quoddam divine bonitatis. Ergo humanum genus bene se habet et optime quando, secundum quod potest, Deo assimilatur. Sed genus humanum maxime Deo assimilatur quando maxime est unum: vera enim ratio unius in solo illo est; propter quod scriptum est: *Audi, Israel, Dominus Deus tuus unus est*. Sed tunc genus humanum maxime est unum, quando totum unitur in uno: quod esse non potest nisi quando uni principi totaliter subiacet, ut de se patet. Ergo humanum genus uni principi subiacens maxime Deo assimilatur, et per consequens maxime est secundum divinam intentionem: quod est bene et optime se habere, ut in principio huius capituli est probatum. -Item, bene et optime se habet omnis filius cum vestigia perfecti patris, in quantum propria natura permictit, ymitatur. Humanum genus filius est celi, quod est perfectissimum in omni opere suo: generat enim homo hominem et sol, iuxta secundum De naturali auditu. Ergo optime se habet humanum genus cum vestigia celi, in quantum propria natura permictit, ymitatur. Et cum celum totum unico motu, scilicet Primi Mobilis, et ab unico motore, qui Deus est, reguletur in omnibus suis partibus, motibus et motoribus, ut phylosophando evidentissime humana ratio deprehendit, si vere sillogizatum est, humanum genus tunc optime se habet, quando ab unico principe tanquam ab unico motore, et unica lege tanquam unico motu, in suis motoribus et motibus reguletur. Propter quod necessarium apparet ad bene esse mundi Monarchiam esse, sive unicum principatum qui Imperium appellatur. Hanc rationem suspirabat Boetius dicens. +Item, bene et optime se habet omnis filius cum vestigia perfecti patris, in quantum propria natura permictit, ymitatur. Humanum genus filius est celi, quod est perfectissimum in omni opere suo: generat enim homo hominem et sol, iuxta secundum De naturali auditu. Ergo optime se habet humanum genus cum vestigia celi, in quantum propria natura permictit, ymitatur. Et cum celum totum unico motu, scilicet Primi Mobilis, et ab unico motore, qui Deus est, reguletur in omnibus suis partibus, motibus et motoribus, ut phylosophando evidentissime humana ratio deprehendit, si vere sillogizatum est, humanum genus tunc optime se habet, quando ab unico principe tanquam ab unico motore, et unica lege tanquam unico motu, in suis motoribus et motibus reguletur. Propter quod necessarium apparet ad bene esse mundi Monarchiam esse, sive unicum principatum qui Imperium appellatur. Hanc rationem suspirabat Boetius dicens: +*O felix hominum genus +si vestros animos amor, +quo celum regitur, regat*. -Et ubicunque potest esse litigium, ibi debet esse iudicium; aliter esset inperfectum sine proprio perfectivo: quod est inpossibile, cum Deus et natura in necessariis non deficiat. Inter omnes duos principes, quorum alter alteri minime subiectus est, potest esse litigium vel culpa ipsorum vel etiam subditorum - quod de se patet -: ergo inter tales oportet esse iudicium. Et cum alter de altero cognoscere non possit ex quo alter alteri non subditur - nam par in parem non habet imperium - oportet esse tertium iurisdictionis amplioris qui ambitu sui iuris ambobus principetur. Et hic aut erit Monarcha aut non. Si sic, habetur propositum; si non, iterum habebit sibi coequalem extra ambitum sue iurisdictionis: tunc iterum necessarius erit tertius alius. Et sic aut erit processus in infinitum, quod esse non potest, aut oportebit devenire ad iudicem primum et summum, de cuius iudicio cuncta litigia dirimantur sive mediate sive inmediate: et hic erit Monarcha sive Imperator. Est igitur Monarchia necessaria mundo. -Preterea, mundus optime dispositus est cum iustitia in eo potissima est. Unde Virgilius commendare volens illud seculum quod suo tempore surgere videbatur, in suis Buccolicis cantabat. -Virgo namque vocabatur iustitia, quam etiam Astream vocabant; Saturnia regna dicebant optima tempora, que etiam aurea nuncupabant. Iustitia potissima est solum sub Monarcha: ergo ad optimam mundi dispositionem requiritur esse Monarchiam sive Imperium. Ad evidentiam subassumpte sciendum quod iustitia, de se et in propria natura considerata, est quedam rectitudo sive regula obliquum hinc inde abiciens: et sic non recipit magis et minus, quemadmodum albedo in suo abstracto considerata. Sunt enim huiusmodi forme quedam compositioni contingentes, et consistentes simplici et invariabili essentia, ut Magister Sex Principiorum recte ait. Recipiunt tamen magis et minus huiusmodi qualitates ex parte subiectorum quibus concernuntur, secundum quod magis et minus in subiectis de contrariis admiscetur. Ubi ergo minimum de contrario iustitie admiscetur et quantum ad habitum et quantum ad operationem, ibi iustitia potissima est; et vere tunc potest dici de illa, ut Phylosophus inquit, «neque Hesperus neque Lucifer sic admirabilis est». Est enim tunc Phebe similis, fratrem dyametraliter intuenti de purpureo matutine serenitatis. Quantum ergo ad habitum, iustitia contrarietatem habet quandoque in velle; nam ubi voluntas ab omni cupiditate sincera non est, etsi assit iustitia, non tamen omnino inest in fulgore sue puritatis: habet enim subiectum, licet minime, aliqualiter tamen sibi resistens; propter quod bene repelluntur qui iudicem passionare conantur. Quantum vero ad operationem, iustitia contrarietatem habet in posse; nam cum iustitia sit virtus ad alterum, sine potentia tribuendi cuique quod suum est quomodo quis operabitur secundum illam? Ex quo patet quod quanto iustus potentior, tanto in operatione sua iustitia erit amplior. Ex hac itaque declaratione sic arguatur: iustitia potissima est in mundo quando volentissimo et potentissimo subiecto inest; huiusmodi solus Monarcha est: ergo soli Monarche insistens iustitia in mundo potissima est. Iste prosillogismus currit per secundam figuram cum negatione intrinseca, et est similis huic: omne B est A; solum C est A: ergo solum C est B. Quod est: omne B est A; nullum preter C est A: ergo nullum preter C est B. Et prima propositio declaratione precedente apparet; alia sic ostenditur, et primo quantum ad velle, deinde quantum ad posse. Ad evidentiam primi notandum quod iustitie maxime contrariatur cupiditas, ut innuit Aristotiles in quinto ad Nicomacum. Remota cupiditate omnino, nichil iustitie restat adversum; unde sententia Phylosophi est ut que lege determinari possunt nullo modo iudici relinquantur. Et hoc metu cupiditatis fieri oportet, de facili mentes hominum detorquentis. Ubi ergo non est quod possit optari, inpossibile est ibi cupiditatem esse: destructis enim obiectis, passiones esse non possunt. Sed Monarcha non habet quod possit optare: sua namque iurisdictio terminatur Occeano solum: quod non contingit principibus aliis, quorum principatus ad alios terminantur, ut puta regis Castelle ad illum qui regis Aragonum. Ex quo sequitur quod Monarcha sincerissimum inter mortales iustitie possit esse subiectum. Preterea, quemadmodum cupiditas habitualem iustitiam quodammodo, quantumcunque pauca, obnubilat, sic karitas seu recta dilectio illam acuit atque dilucidat. Cui ergo maxime recta dilectio inesse potest, potissimum locum in illo potest habere iustitia; huiusmodi est Monarcha: ergo, eo existente, iustitia potissima est vel esse potest. Quod autem recta dilectio faciat quod dictum est, hinc haberi potest: cupiditas namque , perseitate hominum spreta, querit alia; karitas vero, spretis aliis omnibus, querit Deum et hominem, et per consequens bonum hominis. Cumque inter alia bona hominis potissimum sit in pace vivere - ut supra dicebatur et hoc operetur maxime atque potissime iustitia, karitas maxime iustitiam vigorabit et potior potius. Et quod Monarche maxime hominum recta dilectio inesse debeat, patet sic: omne diligibile tanto magis diligitur quanto propinquius est diligenti; sed homines propinquius Monarche sunt quam aliis principibus: ergo ab eo maxime diliguntur vel diligi debent. Prima manifesta est, si natura passivorum et activorum consideretur; secunda per hoc apparet: quia principibus aliis homines non appropinquant nisi in parte, Monarche vero secundum totum. Et rursus: principibus aliis appropinquant per Monarcham et non e converso; et sic per prius et inmediate Monarche inest cura de omnibus, aliis autem principibus per Monarcham, eo quod cura ipsorum a cura illa supprema descendit. Preterea, quanto causa est universalior, tanto magis habet rationem cause, quia inferior non est causa nisi per superiorem, ut patet ex hiis que De causis; et quanto causa magis est causa, tanto magis effectum diligit, cum dilectio talis assequatur causam per se. Cum igitur Monarcha sit universalissima causa inter mortales ut homines bene vivant, quia principes alii per illum, ut dictum est, consequens est quod bonum hominum ab eo maxime diligatur. Quod autem Monarcha potissime se habeat ad operationem iustitie, quis dubitat nisi qui vocem hanc non intelligit, cum, si Monarcha est, hostes habere non possit? +Et ubicunque potest esse litigium, ibi debet esse iudicium; aliter esset inperfectum sine proprio perfectivo: quod est inpossibile, cum Deus et natura in necessariis non deficiat. Inter omnes duos principes, quorum alter alteri minime subiectus est, potest esse litigium vel culpa ipsorum vel etiam subditorum–quod de se patet -: ergo inter tales oportet esse iudicium. Et cum alter de altero cognoscere non possit ex quo alter alteri non subditur–nam par in parem non habet imperium - oportet esse tertium iurisdictionis amplioris qui ambitu sui iuris ambobus principetur. Et hic aut erit Monarcha aut non. Si sic, habetur propositum; si non, iterum habebit sibi coequalem extra ambitum sue iurisdictionis: tunc iterum necessarius erit tertius alius. Et sic aut erit processus in infinitum, quod esse non potest, aut oportebit devenire ad iudicem primum et summum, de cuius iudicio cuncta litigia dirimantur sive mediate sive inmediate: et hic erit Monarcha sive Imperator. Est igitur Monarchia necessaria mundo. Et hanc rationem videbat Phylosophus cum dicebat: *Entia nolunt male disponi; malum autem pluralitas principatuum: unus ergo princeps*. + +Preterea, mundus optime dispositus est cum iustitia in eo potissima est. Unde Virgilius commendare volens illud seculum quod suo tempore surgere videbatur, in suis Buccolicis cantabat: +*Iam redit et Virgo, redeunt Saturnia regna*. + +Virgo nanque vocabatur iustitia, quam etiam Astream vocabant; Saturnia regna dicebant optima tempora, que etiam aurea nuncupabant. Iustitia potissima est solum sub Monarcha: ergo ad optimam mundi dispositionem requiritur esse Monarchiam sive Imperium. Ad evidentiam subassumpte sciendum quod iustitia, de se et in propria natura considerata, est quedam rectitudo sive regula obliquum hinc inde abiciens: et sic non recipit magis et minus, quemadmodum albedo in suo abstracto considerata. Sunt enim huiusmodi forme quedam compositioni contingentes, et consistentes simplici et invariabili essentia, ut Magister Sex Principiorum recte ait. Recipiunt tamen magis et minus huiusmodi qualitates ex parte subiectorum quibus concernuntur, secundum quod magis et minus in subiectis de contrariis admiscetur. Ubi ergo minimum de contrario iustitie admiscetur et quantum ad habitum et quantum ad operationem, ibi iustitia potissima est; et vere tunc potest dici de illa, ut Phylosophus inquit, *neque Hesperus neque Lucifer sic admirabilis est*. Est enim tunc Phebe similis, fratrem dyametraliter intuenti de purpureo matutine serenitatis. Quantum ergo ad habitum, iustitia contrarietatem habet quandoque in velle; nam ubi voluntas ab omni cupiditate sincera non est, etsi assit iustitia, non tamen omnino inest in fulgore sue puritatis: habet enim subiectum, licet minime, aliqualiter tamen sibi resistens; propter quod bene repelluntur qui iudicem passionare conantur. Quantum vero ad operationem, iustitia contrarietatem habet in posse; nam cum iustitia sit virtus ad alterum, sine potentia tribuendi cuique quod suum est quomodo quis operabitur secundum illam ? Ex quo patet quod quanto iustus potentior, tanto in operatione sua iustitia erit amplior. Ex hac itaque declaratione sic arguatur: iustitia potissima est in mundo quando volentissimo et potentissimo subiecto inest; huiusmodi solus Monarcha est: ergo soli Monarche insistens iustitia in mundo potissima est. Iste prosillogismus currit per secundam figuram cum negatione intrinseca, et est similis huic: omne B est A; solum C est A: ergo solum C est B. Quod est: omne B est A; nullum preter C est A: ergo nullum preter C est B. Et prima propositio declaratione precedente apparet; alia sic ostenditur, et primo quantum ad velle, deinde quantum ad posse. Ad evidentiam primi notandum quod iustitie maxime contrariatur cupiditas, ut innuit Aristotiles in quinto ad Nicomacum. Remota cupiditate omnino, nichil iustitie restat adversum; unde sententia Phylosophi est ut que lege determinari possunt nullo modo iudici relinquantur. Et hoc metu cupiditatis fieri oportet, de facili mentes hominum detorquentis. Ubi ergo non est quod possit optari, inpossibile est ibi cupiditatem esse: destructis enim obiectis, passiones esse non possunt. Sed Monarcha non habet quod possit optare: sua nanque iurisdictio terminatur Occeano solum: quod non contingit principibus aliis, quorum principatus ad alios terminantur, ut puta regis Castelle ad illum qui regis Aragonum. Ex quo sequitur quod Monarcha sincerissimum inter mortales iustitie possit esse subiectum. Preterea, quemadmodum cupiditas habitualem iustitiam quodammodo, quantumcunque pauca, obnubilat, sic karitas seu recta dilectio illam acuit atque dilucidat. Cui ergo maxime recta dilectio inesse potest, potissimum locum in illo potest habere iustitia; huiusmodi est Monarcha: ergo, eo existente, iustitia potissima est vel esse potest. Quod autem recta dilectio faciat quod dictum est, hinc haberi potest: cupiditas nanque, perseitate hominum spreta, querit alia; karitas vero, spretis aliis omnibus, querit Deum et hominem, et per consequens bonum hominis. Cumque inter alia bona hominis potissimum sit in pace vivere–ut supra dicebatur et hoc operetur maxime atque potissime iustitia, karitas maxime iustitiam vigorabit et potior potius. Et quod Monarche maxime hominum recta dilectio inesse debeat, patet sic: omne diligibile tanto magis diligitur quanto propinquius est diligenti; sed homines propinquius Monarche sunt quam aliis principibus: ergo ab eo maxime diliguntur vel diligi debent. Prima manifesta est, si natura passivorum et activorum consideretur; secunda per hoc apparet: quia principibus aliis homines non appropinquant nisi in parte, Monarche vero secundum totum. Et rursus: principibus aliis appropinquant per Monarcham et non e converso; et sic per prius et inmediate Monarche inest cura de omnibus, aliis autem principibus per Monarcham, eo quod cura ipsorum a cura illa supprema descendit. Preterea, quanto causa est universalior, tanto magis habet rationem cause, quia inferior non est causa nisi per superiorem, ut patet ex hiis que De causis; et quanto causa magis est causa, tanto magis effectum diligit, cum dilectio talis assequatur causam per se. Cum igitur Monarcha sit universalissima causa inter mortales ut homines bene vivant, quia principes alii per illum, ut dictum est, consequens est quod bonum hominum ab eo maxime diligatur. Quod autem Monarcha potissime se habeat ad operationem iustitie, quis dubitat nisi qui vocem hanc non intelligit, cum, si Monarcha est, hostes habere non possit? + Satis igitur declarata subassumpta principalis, quia conclusio certa est: scilicet quod ad optimam dispositionem mundi necesse est Monarchiam esse. -Et humanum genus potissime liberum optime se habet. Hoc erit manifestum, si principium pateat libertatis. Propter quod sciendum quod principium primum nostre libertatis est libertas arbitrii, quam multi habent in ore, in intellectu vero pauci. Veniunt namque usque ad hoc: ut dicant liberum arbitrium esse liberum de voluntate iudicium. Et verum dicunt; sed importatum per verba longe est ab eis, quemadmodum tota die logici nostri faciunt de quibusdam propositionibus, que ad exemplum logicalibus interseruntur; puta de hac: triangulus habet tres duobus rectis equales. Et ideo dico quod iudicium medium est apprehensionis et appetitus: nam primo res apprehenditur, deinde apprehensa bona vel mala iudicatur, et ultimo iudicans prosequitur sive fugit. Si ergo iudicium moveat omnino appetitum et nullo modo preveniatur ab eo, liberum est; si vero ab appetitu quocunque modo preveniente iudicium moveatur, liberum esse non potest, quia non a se, sed ab alio captivum trahitur. Et hinc est quod bruta iudicium liberum habere non possunt, quia eorum iudicia semper ab appetitu preveniuntur. Et hinc etiam patere potest quod substantie intellectuales, quarum sunt inmutabiles voluntates, necnon anime separate bene hinc abeuntes, libertatem arbitrii ob inmutabilitatem voluntatis non amictunt, sed perfectissime atque potissime hoc retinent. Hoc viso, iterum manifestum esse potest quod hec libertas sive principium hoc totius nostre libertatis est maximum donum humane nature a Deo collatum - sicut in Paradiso Comedie iam dixi quia per ipsum hic felicitamur ut homines, per ipsum alibi felicitamur ut dii. Quod si ita est, quis erit qui humanum genus optime se habere non dicat, cum potissime hoc principio possit uti? Sed existens sub Monarcha est potissime liberum. Propter quod sciendum quod illud est liberum quod «sui met et non alterius gratia est», ut Phylosopho placet in hiis que De simpliciter ente. Nam illud quod est alterius gratia necessitatur ab illo cuius gratia est, sicut via necessitatur a termino. Genus humanum solum imperante Monarcha sui et non alterius gratia est: tunc enim solum politie diriguntur oblique - democratie scilicet, oligarchie atque tyrampnides - que in servitutem cogunt genus humanum, ut patet discurrenti per omnes, et politizant reges, aristocratici quos optimates vocant, et populi libertatis zelatores; quia cum Monarcha maxime diligat homines, ut iam tactum est, vult omnes homines bonos fieri: quod esse non potest apud oblique politizantes. Unde Phylosophus in suis Politicis ait quod in politia obliqua bonus homo est malus civis, in recta vero bonus homo et civis bonus convertuntur. Et huiusmodi politie recte libertatem intendunt, scilicet ut homines propter se sint. Non enim cives propter consules nec gens propter regem, sed e converso consules propter cives et rex propter gentem; quia quemadmodum non politia ad leges, quinymo leges ad politiam ponuntur, sic secundum legem viventes non ad legislatorem ordinantur, sed magis ille ad hos, ut etiam Phylosopho placet in hiis que de presenti materia nobis ab eo relicta sunt. Hinc etiam patet quod, quamvis consul sive rex respectu vie sint domini aliorum, respectu autem termini aliorum ministri sunt, et maxime Monarcha, qui minister omnium proculdubio habendus est. Hinc etiam iam innotescere potest quod Monarcha necessitatur a fine sibi prefixo in legibus ponendis. Ergo genus humanum sub Monarcha existens optime se habet; ex quo sequitur quod ad bene esse mundi Monarchiam necesse est esse. +Et humanum genus potissime liberum optime se habet. Hoc erit manifestum, si principium pateat libertatis. Propter quod sciendum quod principium primum nostre libertatis est libertas arbitrii, quam multi habent in ore, in intellectu vero pauci. Veniunt nanque usque ad hoc: ut dicant liberum arbitrium esse liberum de voluntate iudicium. Et verum dicunt; sed importatum per verba longe est ab eis, quemadmodum tota die logici nostri faciunt de quibusdam propositionibus, que ad exemplum logicalibus interseruntur; puta de hac: triangulus habet tres duobus rectis equales. Et ideo dico quod iudicium medium est apprehensionis et appetitus: nam primo res apprehenditur, deinde apprehensa bona vel mala iudicatur, et ultimo iudicans prosequitur sive fugit. Si ergo iudicium moveat omnino appetitum et nullo modo preveniatur ab eo, liberum est; si vero ab appetitu quocunque modo preveniente iudicium moveatur, liberum esse non potest, quia non a se, sed ab alio captivum trahitur. Et hinc est quod bruta iudicium liberum habere non possunt, quia eorum iudicia semper ab appetitu preveniuntur. Et hinc etiam patere potest quod substantie intellectuales, quarum sunt inmutabiles voluntates, necnon anime separate bene hinc abeuntes, libertatem arbitrii ob inmutabilitatem voluntatis non amictunt, sed perfectissime atque potissime hoc retinent. Hoc viso, iterum manifestum esse potest quod hec libertas sive principium hoc totius nostre libertatis est maximum donum humane nature a Deo collatum–sicut in Paradiso Comedie iam dixi quia per ipsum hic felicitamur ut homines, per ipsum alibi felicitamur ut dii. Quod si ita est, quis erit qui humanum genus optime se habere non dicat, cum potissime hoc principio possit uti? Sed existens sub Monarcha est potissime liberum. Propter quod sciendum quod illud est liberum quod *sui met et non alterius gratia est*, ut Phylosopho placet in hiis que De simpliciter ente. Nam illud quod est alterius gratia necessitatur ab illo cuius gratia est, sicut via necessitatur a termino. Genus humanum solum imperante Monarcha sui et non alterius gratia est: tunc enim solum politie diriguntur oblique - democratie scilicet, oligarchie atque tyrampnides–que in servitutem cogunt genus humanum, ut patet discurrenti per omnes, et politizant reges, aristocratici quos optimates vocant, et populi libertatis zelatores; quia cum Monarcha maxime diligat homines, ut iam tactum est, vult omnes homines bonos fieri: quod esse non potest apud oblique politizantes. Unde Phylosophus in suis Politicis ait quod in politia obliqua bonus homo est malus civis, in recta vero bonus homo et civis bonus convertuntur. Et huiusmodi politie recte libertatem intendunt, scilicet ut homines propter se sint. Non enim cives propter consules nec gens propter regem, sed e converso consules propter cives et rex propter gentem; quia quemadmodum non politia ad leges, quinymo leges ad politiam ponuntur, sic secundum legem viventes non ad legislatorem ordinantur, sed magis ille ad hos, ut etiam Phylosopho placet in hiis que de presenti materia nobis ab eo relicta sunt. Hinc etiam patet quod, quamvis consul sive rex respectu vie sint domini aliorum, respectu autem termini aliorum ministri sunt, et maxime Monarcha, qui minister omnium proculdubio habendus est. Hinc etiam iam innotescere potest quod Monarcha necessitatur a fine sibi prefixo in legibus ponendis. Ergo genus humanum sub Monarcha existens optime se habet; ex quo sequitur quod ad bene esse mundi Monarchiam necesse est esse. -Adhuc, ille qui potest esse optime dispositus ad regendum, optime alios disponere potest: nam in omni actione principaliter intenditur ab agente, sive necessitate nature sive voluntarie agat, propriam similitudinem explicare. Unde fit quod omne agens, in quantum huiusmodi, delectatur; quia, cum omne quod est appetat suum esse, ac in agendo agentis esse quodammodo amplietur, sequitur de necessitate delectatio, quia delectatio rei desiderate semper annexa est. Nichil igitur agit nisi tale existens quale patiens fieri debet; propter quod Phylosophus in hiis que De simpliciter ente; quod si aliter aliquid agere conetur, frustra conatur. Et hinc destrui potest error illorum qui bona loquendo et mala operando credunt alios vita et moribus informare, non advertentes quod plus persuaserunt manus Iacob quam verba, licet ille falsum, illa verum persuaderent. Ex quibus colligitur quod optime dispositum esse oportet, optime alios disponere volentem. Sed Monarcha solus est ille qui potest optime esse dispositus ad regendum. Quod sic declaratur: unaqueque res eo facilius et perfectius ad habitum et ad operationem disponitur, quo minus in ea est de contrarietate ad talem dispositionem; unde facilius et perfectius veniunt ad habitum phylosophice veritatis qui nichil unquam audiverunt, quam qui audiverunt per tempora et falsis oppinionibus imbuti sunt. Cum ergo Monarcha nullam cupiditatis occasionem habere possit vel saltem minimam inter mortales, ut superius est ostensum, quod ceteris principibus non contingit, et cupiditas ipsa sola sit corruptiva iudicii et iustitie prepeditiva, consequens est quod ipse vel omnino vel maxime bene dispositus ad regendum esse potest, quia inter ceteros iudicium et iustitiam potissime habere potest: que duo principalissime legis latori et legis executori conveniunt, testante rege illo sanctissimo cum convenientia regi et filio regis postulabat a Deo. Bene igitur dictum est cum dicitur in subassumpta quod Monarcha solus est ille, qui potest esse optime dispositus ad regendum: ergo Monarcha solus optime alios disponere potest. Ex quo sequitur quod ad optimam mundi dispositionem Monarchia sit necessaria. +Adhuc, ille qui potest esse optime dispositus ad regendum, optime alios disponere potest: nam in omni actione principaliter intenditur ab agente, sive necessitate nature sive voluntarie agat, propriam similitudinem explicare. Unde fit quod omne agens, in quantum huiusmodi, delectatur; quia, cum omne quod est appetat suum esse, ac in agendo agentis esse quodammodo amplietur, sequitur de necessitate delectatio, quia delectatio rei desiderate semper annexa est. Nichil igitur agit nisi tale existens quale patiens fieri debet; propter quod Phylosophus in hiis que De simpliciter ente: *Omne* inquit *quod reducitur de potentia in actum, reducitur per tale existens actu*; quod si aliter aliquid agere conetur, frustra conatur. Et hinc destrui potest error illorum qui bona loquendo et mala operando credunt alios vita et moribus informare, non advertentes quod plus persuaserunt manus Iacob quam verba, licet ille falsum, illa verum persuaderent. Unde Phylosophus ad Nicomacum: *De hiis enim* inquit *que in passionibus et actionibus, sermones minus sunt credibiles operibus*. Hinc etiam dicebatur de celo peccatori David: *Quare tu enarras iustitias meas?*, quasi diceret: Frustra loqueris, cum tu sis alius ab eo quod loqueris. Ex quibus colligitur quod optime dispositum esse oportet, optime alios disponere volentem. Sed Monarcha solus est ille qui potest optime esse dispositus ad regendum. Quod sic declaratur: unaqueque res eo facilius et perfectius ad habitum et ad operationem disponitur, quo minus in ea est de contrarietate ad talem dispositionem; unde facilius et perfectius veniunt ad habitum phylosophice veritatis qui nichil unquam audiverunt, quam qui audiverunt per tempora et falsis oppinionibus imbuti sunt. Propter quod bene Galienus inquit *tales duplici tempore indigere ad scientiam acquirendam*. Cum ergo Monarcha nullam cupiditatis occasionem habere possit vel saltem minimam inter mortales, ut superius est ostensum, quod ceteris principibus non contingit, et cupiditas ipsa sola sit corruptiva iudicii et iustitie prepeditiva, consequens est quod ipse vel omnino vel maxime bene dispositus ad regendum esse potest, quia inter ceteros iudicium et iustitiam potissime habere potest: que duo principalissime legis latori et legis executori conveniunt, testante rege illo sanctissimo cum convenientia regi et filio regis postulabat a Deo: *Deus* inquiebat *iudicium tuum regi da et iustitiam tuam filio regis*. Bene igitur dictum est cum dicitur in subassumpta quod Monarcha solus est ille, qui potest esse optime dispositus ad regendum: ergo Monarcha solus optime alios disponere potest. Ex quo sequitur quod ad optimam mundi dispositionem Monarchia sit necessaria. -Et quod potest fieri per unum, melius est per unum fieri quam per plura. Quod sic declaratur: sit unum, per quod aliquid fieri potest, A, et sint plura, per que similiter illud fieri potest, A et B; si ergo illud idem quod fit per A et B potest fieri per A tantum, frustra ibi assummitur B, quia ex ipsius assumptione nichil sequitur, cum prius illud idem fiebat per A solum. Et cum omnis talis assumptio sit otiosa sive superflua, et omne superfluum Deo et nature displiceat, et omne quod Deo et nature displicet sit malum, ut manifestum est de se, sequitur non solum melius esse fieri per unum, si fieri potest, quam fieri per plura, sed quod fieri per unum est bonum, per plura simpliciter malum. Preterea, res dicitur melior per esse propinquior optime; et finis habet rationem optimi; sed fieri per unum est propinquius fini: ergo est melius. Et quod sit propinquius patet sic: sit finis C; fieri per unum A; per plura A et B: manifestum est quod longior est via ab A per B in C, quam ab A tantum in C. Sed humanum genus potest regi per unum suppremum principem, qui est Monarcha. Propter quod advertendum sane quod cum dicitur, non sic intelligendum est, ut minima iudicia cuiuscunque municipii ab illo uno inmediate prodire possint: cum etiam leges municipales quandoque deficiant et opus habeant directivo, ut patet per Phylosophum in quinto ad Nicomacum epyikiam commendantem. Habent namque nationes, regna et civitates intra se proprietates, quas legibus differentibus regulari oportet: est enim lex regula directiva vite. Aliter quippe regulari oportet Scithas qui, extra septimum clima viventes et magnam dierum et noctium inequalitatem patientes, intolerabili quasi algore frigoris premuntur, et aliter Garamantes qui, sub equinoctiali habitantes et coequatam semper lucem diurnam noctis tenebris habentes, ob estus aeris nimietatem vestimentis operiri non possunt. Sed sic intelligendum est: ut humanum genus secundum sua comunia, que omnibus competunt, ab eo regatur et comuni regula gubernetur ad pacem. Quam quidem regulam sive legem particulares principes ab eo recipere debent, tanquam intellectus practicus ad conclusionem operativam recipit maiorem propositionem ab intellectu speculativo, et sub illa particularem, que proprie sua est, assummit et particulariter ad operationem concludit. Et hoc non solum possibile est uni, sed necesse est ab uno procedere, ut omnis confusio de principiis universalibus auferatur. Hoc etiam factum fuisse per ipsum ipse Moyses in lege conscribit, qui, assumptis primatibus de tribubus filiorum Israel, eis inferiora iudicia relinquebat, superiora et comuniora sibi soli reservans, quibus comunioribus utebantur primates per tribus, secundum quod unicuique tribui competebat. Ergo melius est humanum genus per unum regi quam per plura, et sic per Monarcham qui unicus est princeps; et si melius, Deo acceptabilius, cum Deus semper velit quod melius est. Et cum duorum tantum inter se idem sit melius et optimum, consequens est non solum Deo esse acceptabilius hoc, inter hoc unum et hoc plura, sed acceptabilissimum. Unde sequitur humanum genus optime se habere cum ab uno regitur; et sic ad bene esse mundi necesse est Monarchiam esse. +Et quod potest fieri per unum, melius est per unum fieri quam per plura. Quod sic declaratur: sit unum, per quod aliquid fieri potest, A, et sint plura, per que similiter illud fieri potest, A et B; si ergo illud idem quod fit per A et B potest fieri per A tantum, frustra ibi assummitur B, quia ex ipsius assumptione nichil sequitur, cum prius illud idem fiebat per A solum. Et cum omnis talis assumptio sit otiosa sive superflua, et omne superfluum Deo et nature displiceat, et omne quod Deo et nature displicet sit malum, ut manifestum est de se, sequitur non solum melius esse fieri per unum, si fieri potest, quam fieri per plura, sed quod fieri per unum est bonum, per plura simpliciter malum. Preterea, res dicitur melior per esse propinquior optime; et finis habet rationem optimi; sed fieri per unum est propinquius fini: ergo est melius. Et quod sit propinquius patet sic: sit finis C; fieri per unum A; per plura A et B: manifestum est quod longior est via ab A per B in C, quam ab A tantum in C. Sed humanum genus potest regi per unum suppremum principem, qui est Monarcha. Propter quod advertendum sane quod cum dicitur humanum genus potest regi per unum suppremum principem, non sic intelligendum est, ut minima iudicia cuiuscunque municipii ab illo uno inmediate prodire possint: cum etiam leges municipales quandoque deficiant et opus habeant directivo, ut patet per Phylosophum in quinto ad Nicomacum epyikiam commendantem. Habent nanque nationes, regna et civitates intra se proprietates, quas legibus differentibus regulari oportet: est enim lex regula directiva vite. Aliter quippe regulari oportet Scithas qui, extra septimum clima viventes et magnam dierum et noctium inequalitatem patientes, intolerabili quasi algore frigoris premuntur, et aliter Garamantes qui, sub equinoctiali habitantes et coequatam semper lucem diurnam noctis tenebris habentes, ob estus aeris nimietatem vestimentis operiri non possunt. Sed sic intelligendum est: ut humanum genus secundum sua comunia, que omnibus competunt, ab eo regatur et comuni regula gubernetur ad pacem. Quam quidem regulam sive legem particulares principes ab eo recipere debent, tanquam intellectus practicus ad conclusionem operativam recipit maiorem propositionem ab intellectu speculativo, et sub illa particularem, que proprie sua est, assummit et particulariter ad operationem concludit. Et hoc non solum possibile est uni, sed necesse est ab uno procedere, ut omnis confusio de principiis universalibus auferatur. Hoc etiam factum fuisse per ipsum ipse Moyses in lege conscribit, qui, assumptis primatibus de tribubus filiorum Israel, eis inferiora iudicia relinquebat, superiora et comuniora sibi soli reservans, quibus comunioribus utebantur primates per tribus, secundum quod unicuique tribui competebat. Ergo melius est humanum genus per unum regi quam per plura, et sic per Monarcham qui unicus est princeps; et si melius, Deo acceptabilius, cum Deus semper velit quod melius est. Et cum duorum tantum inter se idem sit melius et optimum, consequens est non solum Deo esse acceptabilius hoc, inter hoc unum et hoc plura, sed acceptabilissimum. Unde sequitur humanum genus optime se habere cum ab uno regitur; et sic ad bene esse mundi necesse est Monarchiam esse. + +Item dico quod ens et unum et bonum gradatim se habent secundum quintum modum dicendi prius. Ens enim natura precedit unum, unum vero bonum: maxime enim ens maxime est unum, et maxime unum maxime bonum; et quanto aliquid a maxime ente elongatur, tanto et ab esse unum et per consequens ab esse bonum. Propter quod in omni genere rerum illud est optimum quod est maxime unum, ut Phylosopho placet in hiis que De simpliciter ente. Unde fit quod unum esse videtur esse radix eius quod est esse bonum, et multa esse eius quod est esse malum; qua re Pictagoras in correlationibus suis ex parte boni ponebat unum, ex parte vero mali plurale, ut patet in primo eorum que De simpliciter ente. Hinc videri potest quod peccare nichil est aliud quam progredi ab uno spreto ad multa; quod quidem Psalmista videbat dicens: *A fructu frumenti, vini et olei multiplicati sunt*. Constat igitur quod omne quod est bonum per hoc est bonum: quod in uno consistit. Et cum concordia, in quantum huiusmodi, sit quoddam bonum, manifestum est ipsam consistere in aliquo uno tanquam in propria radice. Que quidem radix apparebit, si natura vel ratio concordie summatur: est enim concordia uniformis motus plurium voluntatum; in qua quidem ratione apparet unitatem voluntatum, que per uniformem motum datur intelligi, concordie radicem esse vel ipsam concordiam. Nam, sicut plures glebas diceremus concordes propter condescendere omnes ad medium, et plures flammas propter coadscendere omnes ad circunferentiam, si voluntarie hoc facerent; ita homines plures concordes dicimus propter simul moveri secundum velle ad unum quod est formaliter in suis voluntatibus, sicut qualitas una formaliter in glebis, scilicet gravitas, et una in flammis, scilicet levitas. Nam virtus volitiva potentia quedam est, sed speties boni apprehensi forma est eius: que quidem forma, quemadmodum et alie, una in se, multiplicatur secundum multiplicationem materie recipientis, ut anima et numerus et alie forme compositioni contingentes. -Item dico quod ens et unum et bonum gradatim se habent secundum quintum modum dicendi prius. Ens enim natura precedit unum, unum vero bonum: maxime enim ens maxime est unum, et maxime unum maxime bonum; et quanto aliquid a maxime ente elongatur, tanto et ab esse unum et per consequens ab esse bonum. Propter quod in omni genere rerum illud est optimum quod est maxime unum, ut Phylosopho placet in hiis que De simpliciter ente. Unde fit quod unum esse videtur esse radix eius quod est esse bonum, et multa esse eius quod est esse malum; qua re Pictagoras in correlationibus suis ex parte boni ponebat unum, ex parte vero mali plurale, ut patet in primo eorum que De simpliciter ente. Hinc videri potest quod peccare nichil est aliud quam progredi ab uno spreto ad multa; quod quidem Psalmista videbat dicens. Constat igitur quod omne quod est bonum per hoc est bonum: quod in uno consistit. Et cum concordia, in quantum huiusmodi, sit quoddam bonum, manifestum est ipsam consistere in aliquo uno tanquam in propria radice. Que quidem radix apparebit, si natura vel ratio concordie summatur: est enim concordia uniformis motus plurium voluntatum; in qua quidem ratione apparet unitatem voluntatum, que per uniformem motum datur intelligi, concordie radicem esse vel ipsam concordiam. Nam, sicut plures glebas diceremus concordes propter condescendere omnes ad medium, et plures flammas propter coadscendere omnes ad circunferentiam, si voluntarie hoc facerent; ita homines plures concordes dicimus propter simul moveri secundum velle ad unum quod est formaliter in suis voluntatibus, sicut qualitas una formaliter in glebis, scilicet gravitas, et una in flammis, scilicet levitas. Nam virtus volitiva potentia quedam est, sed speties boni apprehensi forma est eius: que quidem forma, quemadmodum et alie, una in se, multiplicatur secundum multiplicationem materie recipientis, ut anima et numerus et alie forme compositioni contingentes. Hiis premissis propter declarationem assummende propositionis ad propositum, sic arguatur: omnis concordia dependet ab unitate que est in voluntatibus; genus humanum optime se habens est quedam concordia; nam, sicut unus homo optime se habens et quantum ad animam et quantum ad corpus est concordia quedam, et similiter domus, civitas et regnum, sic totum genus humanum; ergo genus humanum optime se habens ab unitate que est in voluntatibus dependet. Sed hoc esse non potest nisi sit voluntas una, domina et regulatrix omnium aliarum in unum, cum mortalium voluntates propter blandas adolescentie delectationes indigeant directivo, ut in ultimis ad Nicomacum docet Phylosophus. Nec ista una potest esse, nisi sit princeps unus omnium, cuius voluntas domina et regulatrix aliarum omnium esse possit. Quod si omnes consequentie superiores vere sunt, quod sunt, necesse est ad optime se habere humanum genus esse in mundo Monarcham, et per consequens Monarchiam ad bene esse mundi. -Rationibus omnibus supra positis experientia memorabilis attestatur: status videlicet illius mortalium quem Dei Filius, in salutem hominis hominem assumpturus, vel expectavit vel cum voluit ipse disposuit. Nam si a lapsu primorum parentum, qui diverticulum fuit totius nostre deviationis, dispositiones hominum et tempora recolamus, non inveniemus nisi sub divo Augusto monarcha, existente Monarchia perfecta, mundum undique fuisse quietum. Et quod tunc humanum genus fuerit felix in pacis universalis tranquillitate hoc ystoriographi omnes, hoc poete illustres, hoc etiam scriba mansuetudinis Cristi testari dignatus est; et denique Paulus statum illum felicissimum appellavit. Vere tempus et temporalia queque plena fuerunt, quia nullum nostre felicitatis ministerium ministro vacavit. Qualiter autem se habuerit orbis ex quo tunica ista inconsutilis cupiditatis ungue scissuram primitus passa est, et legere possumus et utinam non videre. O genus humanum, quantis procellis atque iacturis quantisque naufragiis agitari te necesse est dum, bellua multorum capitum factum, in diversa conaris! -Intellectu egrotas utroque, similiter et affectu: rationibus irrefragabilibus intellectum superiorem non curas, nec experientie vultu inferiorem, sed nec affectum dulcedine divine suasionis, cum per tubam Sancti Spiritus tibi effletur. +Rationibus omnibus supra positis experientia memorabilis attestatur: status videlicet illius mortalium quem Dei Filius, in salutem hominis hominem assumpturus, vel expectavit vel cum voluit ipse disposuit. Nam si a lapsu primorum parentum, qui diverticulum fuit totius nostre deviationis, dispositiones hominum et tempora recolamus, non inveniemus nisi sub divo Augusto monarcha, existente Monarchia perfecta, mundum undique fuisse quietum. Et quod tunc humanum genus fuerit felix in pacis universalis tranquillitate hoc ystoriographi omnes, hoc poete illustres, hoc etiam scriba mansuetudinis Cristi testari dignatus est; et denique Paulus *plenitudinem temporis* statum illum felicissimum appellavit. Vere tempus et temporalia queque plena fuerunt, quia nullum nostre felicitatis ministerium ministro vacavit. Qualiter autem se habuerit orbis ex quo tunica ista inconsutilis cupiditatis ungue scissuram primitus passa est, et legere possumus et utinam non videre. O genus humanum, quantis procellis atque iacturis quantisque naufragiis agitari te necesse est dum, bellua multorum capitum factum, in diversa conaris! -Sicut ad faciem cause non pertingentes novum effectum comuniter admiramur, sic, cum causam cognoscimus, eos qui sunt in admiratione restantes quadam derisione despicimus. Admirabar equidem aliquando romanum populum in orbe terrarum sine ulla resistentia fuisse prefectum, cum, tantum superficialiter intuens, illum nullo iure sed armorum tantummodo violentia obtinuisse arbitrabar. Sed postquam medullitus oculos mentis infixi et per efficacissima signa divinam providentiam hoc effecisse cognovi, admiratione cedente, derisiva quedam supervenit despectio, cum gentes noverim contra romani populi preheminentiam fremuisse, cum videam populos vana meditantes, ut ipse solebam, cum insuper doleam reges et principes in hoc unico concordantes: ut adversentur Domino suo et Uncto suo, romano principi. Propter quod derisive, non sine dolore quodam, cum illo clamare possum pro populo glorioso, pro Cesare, qui pro Principe celi clamabat. Verum quia naturalis amor diuturnam esse derisionem non patitur, sed, ut sol estivus qui disiectis nebulis matutinis oriens luculenter irradiat, derisione omissa, lucem correctionis effundere mavult, ad dirumpendum vincula ignorantie regum atque principum talium, ad ostendendum genus humanum liberum a iugo ipsorum, cum Propheta sanctissimo me me subsequenter hortabor subsequentia subassummens. Hec equidem duo fient sufficienter, si secundam partem presentis propositi prosecutus fuero, et instantis questionis veritatem ostendero. Nam per hoc quod romanum Imperium de iure fuisse monstrabitur, non solum ab oculis regum et principum, qui gubernacula publica sibi usurpant, hoc ipsum de romano populo mendaciter extimantes, ignorantie nebula eluetur, sed mortales omnes esse se liberos a iugo sic usurpantium recognoscent. Veritas autem questionis patere potest non solum lumine rationis humane, sed etiam radio divine auctoritatis: que duo cum simul ad unum concurrunt, celum et terram simul assentire necesse est. Igitur fiducie prenotate innixus et testimonio rationis et auctoritatis prefretus, ad secundam questionem dirimendam ingredior. +Intellectu egrotas utroque, similiter et affectu: rationibus irrefragabilibus intellectum superiorem non curas, nec experientie vultu inferiorem, sed nec affectum dulcedine divine suasionis, cum per tubam Sancti Spiritus tibi effletur: *Ecce quam bonum et quam iocundum, habitare fratres in unum*. -Postquam sufficienter, secundum quod materia patitur, de veritate prime dubitationis inquisitum est, instat nunc de veritate secunde inquirere: hoc est utrum romanus populus de iure sibi asciverit Imperii dignitatem; cuius quidem inquisitionis principium est videre que sit illa veritas, in quam rationes inquisitionis presentis velut in principium proprium reducantur. Sciendum est igitur quod, quemadmodum ars in triplici gradu invenitur, in mente scilicet artificis, in organo et in materia formata per artem, sic et naturam in triplici gradu possumus intueri. Est enim natura in mente primi motoris, qui Deus est; deinde in celo, tanquam in organo quo mediante similitudo bonitatis ecterne in fluitantem materiam explicatur. Et quemadmodum, perfecto existente artifice atque optime organo se habente, si contingat peccatum in forma artis, materie tantum imputandum est, sic, cum Deus ultimum perfectionis actingat et instrumentum eius, quod celum est, nullum debite perfectionis patiatur defectum, ut ex hiis patet que de celo phylosophamur, restat quod quicquid in rebus inferioribus est peccatum, ex parte materie subiacentis peccatum sit et preter intentionem Dei naturantis et celi; et quod quicquid est in rebus inferioribus bonum, cum ab ipsa materia esse non possit, sola potentia existente, per prius ab artifice Deo sit et secundario a celo, quod organum est artis divine, quam naturam comuniter appellant. Ex hiis iam liquet quod ius, cum sit bonum, per prius in mente Dei est; et, cum omne quod in mente Dei est sit Deus, iuxta illud, et Deus maxime se ipsum velit, sequitur quod ius a Deo, prout in eo est, sit volitum. Et cum voluntas et volitum in Deo sit idem, sequitur ulterius quod divina voluntas sit ipsum ius. Et iterum ex hoc sequitur quod ius in rebus nichil est aliud quam similitudo divine voluntatis; unde fit quod quicquid divine voluntati non consonat, ipsum ius esse non possit, et quicquid divine voluntati est consonum, ius ipsum sit. Quapropter querere utrum de iure factum sit aliquid, licet alia verba sint, nichil tamen aliud queritur quam utrum factum sit secundum quod Deus vult. Hoc ergo supponatur, quod illud quod Deus in hominum sotietate vult, illud pro vero atque sincero iure habendum sit. Preterea meminisse oportet quod, ut Phylosophus docet in primis ad Nicomacum, non similiter in omni materia certitudo querenda est, sed secundum quod natura rei subiecte recipit. Propter quod sufficienter argumenta sub invento principio procedent, si ex manifestis signis atque sapientum autoritatibus ius illius populi gloriosi queratur. Voluntas quidem Dei per se invisibilis est; et invisibilia Dei; nam, occulto existente sigillo, cera impressa de illo quamvis occulto tradit notitiam manifestam. Nec mirum si divina voluntas per signa querenda est, cum etiam humana extra volentem non aliter quam per signa cernatur. +*Quare fremuerunt gentes, et populi meditati sunt inania? Astiterunt reges terre, et principes convenerunt in unum, adversus Dominum et adversus Cristum eius. Dirumpamus vincula eorum, et proiciamus a nobis iugum ipsorum*. -Dico igitur ad questionem quod romanus populus de iure, non usurpando, Monarche offitium, quod Imperium dicitur, sibi super mortales omnes ascivit. Quod quidem primo sic probatur: nobilissimo populo convenit omnibus aliis preferri; romanus populus fuit nobilissimus; ergo convenit ei omnibus aliis preferri. Assumpta ratione probatur: nam, cum honor sit premium virtutis et omnis prelatio sit honor, omnis prelatio virtutis est premium. Sed constat quod merito virtutis nobilitantur homines, virtutis videlicet proprie vel maiorum. Est enim nobilitas virtus et divitie antique, iuxta Phylosophum in Politicis; et iuxta Iuvenalem. -Que due sententie ad duas nobilitates dantur: propriam scilicet et maiorum. Ergo nobilibus ratione cause premium prelationis conveniens est. Et cum premia sint meritis mensuranda iuxta illud evangelicum, maxime nobili maxime preesse convenit. Subassumptam vero testimonia veterum persuadent; nam divinus poeta noster Virgilius per totam Eneydem gloriosissimum regem Eneam patrem romani populi fuisse testatur in memoriam sempiternam; quod Titus Livius, gestorum romanorum scriba egregius, in prima parte sui voluminis, que a capta Troya summit exordium, contestatur. Qui quidem invictissimus atque piissimus pater quante nobilitatis vir fuerit, non solum sua considerata virtute sed progenitorum suorum atque uxorum, quorum utrorunque nobilitas hereditario iure in ipsum confluxit, explicare nequirem. -Quantum ergo ad propriam eius nobilitatem audiendus est Poeta noster introducens in primo Ilioneum orantem sic. -Audiendus est idem in sexto, qui, cum de Miseno mortuo loqueretur qui fuerat Hectoris minister in bello et post mortem Hectoris Enee ministrum se dederat, dicit ipsum Misenum, comparationem faciens de Enea ad Hectorem, quem pre omnibus Homerus glorificat, ut refert Phylosophus in hiis que de moribus fugiendis ad Nicomacum. Quantum vero ad hereditariam, quelibet pars tripartiti orbis tam avis quam coniugibus illum nobilitasse invenitur. Nam Asya propinquioribus avis, ut Assaraco et aliis qui Frigiam regnaverunt, Asye regionem; unde Poeta noster in tertio. -Europa vero avo antiquissimo, scilicet Dardano: Affrica quoque avia vetustissima, Electra scilicet, nata magni nominis regis Athlantis; ut de ambobus testimonium reddit Poeta noster in octavo, ubi Eneas ad Evandrum sic ait. -Quod autem Dardanus ab Europa originem duxerit, noster Vates in tertio cantat dicens. -Quod vero Athlas de Affrica fuerit, mons in illa suo nomine dictus est testis, quem esse in Affrica dicit Orosius in sua mundi descriptione sic, idest Affrice, quia de ipsa loquebatur. -Similiter etiam coniugio nobilitatum fuisse reperio. Prima namque coniunx Creusa, Priami regis filia, de Asya fuit, ut superius haberi potest per ea que dicta sunt. Et quod fuerit coniunx testimonium perhibet noster Poeta in tertio, ubi Andromache de Ascanio filio Eneam genitorem interrogat sic. -Secunda Dido fuit, regina et mater Cartaginensium in Affrica; et quod fuerit coniunx, Idem noster vaticinatur in quarto; inquit enim de Didone. -Tertia Lavinia fuit, Albanorum Romanorumque mater, regis Latini filia pariter et heres, si verum est testimonium nostri Poete in ultimo, ubi Turnum victum introducit orantem suppliciter ad Eneam sic. +Sicut ad faciem cause non pertingentes novum effectum comuniter admiramur, sic, cum causam cognoscimus, eos qui sunt in admiratione restantes quadam derisione despicimus. Admirabar equidem aliquando romanum populum in orbe terrarum sine ulla resistentia fuisse prefectum, cum, tantum superficialiter intuens, illum nullo iure sed armorum tantummodo violentia obtinuisse arbitrabar. Sed postquam medullitus oculos mentis infixi et per efficacissima signa divinam providentiam hoc effecisse cognovi, admiratione cedente, derisiva quedam supervenit despectio, cum gentes noverim contra romani populi preheminentiam fremuisse, cum videam populos vana meditantes, ut ipse solebam, cum insuper doleam reges et principes in hoc unico concordantes: ut adversentur Domino suo et Uncto suo, romano principi. Propter quod derisive, non sine dolore quodam, cum illo clamare possum pro populo glorioso, pro Cesare, qui pro Principe celi clamabat: *Quare fremuerunt gentes, et populi meditati sunt inania? Astiterunt reges terre, et principes convenerunt in unum, adversus Dominum et adversus Cristum eius*. Verum quia naturalis amor diuturnam esse derisionem non patitur, sed, ut sol estivus qui disiectis nebulis matutinis oriens luculenter irradiat, derisione omissa, lucem correctionis effundere mavult, ad dirumpendum vincula ignorantie regum atque principum talium, ad ostendendum genus humanum liberum a iugo ipsorum, cum Propheta sanctissimo me me subsequenter hortabor subsequentia subassummens: *Dirumpamus* videlicet *vincula eorum, et proiciamus a nobis iugum ipsorum*. Hec equidem duo fient sufficienter, si secundam partem presentis propositi prosecutus fuero, et instantis questionis veritatem ostendero. Nam per hoc quod romanum Imperium de iure fuisse monstrabitur, non solum ab oculis regum et principum, qui gubernacula publica sibi usurpant, hoc ipsum de romano populo mendaciter extimantes, ignorantie nebula eluetur, sed mortales omnes esse se liberos a iugo sic usurpantium recognoscent. Veritas autem questionis patere potest non solum lumine rationis humane, sed etiam radio divine auctoritatis: que duo cum simul ad unum concurrunt, celum et terram simul assentire necesse est. Igitur fiducie prenotate innixus et testimonio rationis et auctoritatis prefretus, ad secundam questionem dirimendam ingredior. + +Postquam sufficienter, secundum quod materia patitur, de veritate prime dubitationis inquisitum est, instat nunc de veritate secunde inquirere: hoc est utrum romanus populus de iure sibi asciverit Imperii dignitatem; cuius quidem inquisitionis principium est videre que sit illa veritas, in quam rationes inquisitionis presentis velut in principium proprium reducantur. Sciendum est igitur quod, quemadmodum ars in triplici gradu invenitur, in mente scilicet artificis, in organo et in materia formata per artem, sic et naturam in triplici gradu possumus intueri. Est enim natura in mente primi motoris, qui Deus est; deinde in celo, tanquam in organo quo mediante similitudo bonitatis ecterne in fluitantem materiam explicatur. Et quemadmodum, perfecto existente artifice atque optime organo se habente, si contingat peccatum in forma artis, materie tantum imputandum est, sic, cum Deus ultimum perfectionis actingat et instrumentum eius, quod celum est, nullum debite perfectionis patiatur defectum, ut ex hiis patet que de celo phylosophamur, restat quod quicquid in rebus inferioribus est peccatum, ex parte materie subiacentis peccatum sit et preter intentionem Dei naturantis et celi; et quod quicquid est in rebus inferioribus bonum, cum ab ipsa materia esse non possit, sola potentia existente, per prius ab artifice Deo sit et secundario a celo, quod organum est artis divine, quam naturam comuniter appellant. Ex hiis iam liquet quod ius, cum sit bonum, per prius in mente Dei est; et, cum omne quod in mente Dei est sit Deus, iuxta illud Quod factum est in ipso vita erat, et Deus maxime se ipsum velit, sequitur quod ius a Deo, prout in eo est, sit volitum. Et cum voluntas et volitum in Deo sit idem, sequitur ulterius quod divina voluntas sit ipsum ius. Et iterum ex hoc sequitur quod ius in rebus nichil est aliud quam similitudo divine voluntatis; unde fit quod quicquid divine voluntati non consonat, ipsum ius esse non possit, et quicquid divine voluntati est consonum, ius ipsum sit. Quapropter querere utrum de iure factum sit aliquid, licet alia verba sint, nichil tamen aliud queritur quam utrum factum sit secundum quod Deus vult. Hoc ergo supponatur, quod illud quod Deus in hominum sotietate vult, illud pro vero atque sincero iure habendum sit. Preterea meminisse oportet quod, ut Phylosophus docet in primis ad Nicomacum, non similiter in omni materia certitudo querenda est, sed secundum quod natura rei subiecte recipit. Propter quod sufficienter argumenta sub invento principio procedent, si ex manifestis signis atque sapientum autoritatibus ius illius populi gloriosi queratur. Voluntas quidem Dei per se invisibilis est; et invisibilia Dei *per ea que facta sunt intellecta conspiciuntur*; nam, occulto existente sigillo, cera impressa de illo quamvis occulto tradit notitiam manifestam. Nec mirum si divina voluntas per signa querenda est, cum etiam humana extra volentem non aliter quam per signa cernatur. + +Dico igitur ad questionem quod romanus populus de iure, non usurpando, Monarche offitium, quod Imperium dicitur, sibi super mortales omnes ascivit. Quod quidem primo sic probatur: nobilissimo populo convenit omnibus aliis preferri; romanus populus fuit nobilissimus; ergo convenit ei omnibus aliis preferri. Assumpta ratione probatur: nam, cum honor sit premium virtutis et omnis prelatio sit honor, omnis prelatio virtutis est premium. Sed constat quod merito virtutis nobilitantur homines, virtutis videlicet proprie vel maiorum. Est enim nobilitas virtus et divitie antique, iuxta Phylosophum in Politicis; et iuxta Iuvenalem: +*nobilitas animi sola est atque unica virtus*. +Que due sententie ad duas nobilitates dantur: propriam scilicet et maiorum. Ergo nobilibus ratione cause premium prelationis conveniens est. Et cum premia sint meritis mensuranda iuxta illud evangelicum *Eadem mensura qua mensi fueritis, remetietur vobis*, maxime nobili maxime preesse convenit. Subassumptam vero testimonia veterum persuadent; nam divinus poeta noster Virgilius per totam Eneydem gloriosissimum regem Eneam patrem romani populi fuisse testatur in memoriam sempiternam; quod Titus Livius, gestorum romanorum scriba egregius, in prima parte sui voluminis, que a capta Troya summit exordium, contestatur. Qui quidem invictissimus atque piissimus pater quante nobilitatis vir fuerit, non solum sua considerata virtute sed progenitorum suorum atque uxorum, quorum utrorunque nobilitas hereditario iure in ipsum confluxit, explicare nequirem: sed *summa sequar vestigia rerum*. +Quantum ergo ad propriam eius nobilitatem audiendus est Poeta noster introducens in primo Ilioneum orantem sic: +*Rex erat Eneas nobis, quo iustior alter +nec pietate fuit nec bello maior et armis*. +Audiendus est idem in sexto, qui, cum de Miseno mortuo loqueretur qui fuerat Hectoris minister in bello et post mortem Hectoris Enee ministrum se dederat, dicit ipsum Misenum *non inferiora secutum*, comparationem faciens de Enea ad Hectorem, quem pre omnibus Homerus glorificat, ut refert Phylosophus in hiis que de moribus fugiendis ad Nicomacum. Quantum vero ad hereditariam, quelibet pars tripartiti orbis tam avis quam coniugibus illum nobilitasse invenitur. Nam Asya propinquioribus avis, ut Assaraco et aliis qui Frigiam regnaverunt, Asye regionem; unde Poeta noster in tertio: +*Postquam res Asye Priamique evertere gentem +inmeritam visum superis*. +Europa vero avo antiquissimo, scilicet Dardano: Affrica quoque avia vetustissima, Electra scilicet, nata magni nominis regis Athlantis; ut de ambobus testimonium reddit Poeta noster in octavo, ubi Eneas ad Evandrum sic ait: +*Dardanus yliace primus pater urbis et auctor, +Electra, ut Grai perhibent, Athlantide cretus, +advehitur Teucros: Electram maximus Athlas +edidit, ethereos humero qui sustinet orbes*. +Quod autem Dardanus ab Europa originem duxerit, noster Vates in tertio cantat dicens: +*Est locus, Hesperiam Grai cognomine dicunt, +terra antiqua, potens armis atque ubere glebe. +Oenotri coluere viri; nunc fama minores +Ytaliam dixisse ducis de nomine gentem: +hee nobis proprie sedes, hinc Dardanus ortus*. +Quod vero Athlas de Affrica fuerit, mons in illa suo nomine dictus est testis, quem esse in Affrica dicit Orosius in sua mundi descriptione sic: *UItimus autem finis eius est mons Athlas et insule quas Fortunatas vocant*; *eius*, idest Affrice, quia de ipsa loquebatur. +Similiter etiam coniugio nobilitatum fuisse reperio. Prima nanque coniunx Creusa, Priami regis filia, de Asya fuit, ut superius haberi potest per ea que dicta sunt. Et quod fuerit coniunx testimonium perhibet noster Poeta in tertio, ubi Andromache de Ascanio filio Eneam genitorem interrogat sic: +*Quid puer Ascanius ? superatne et vescitur aura, +quem tibi iam Troya peperit fumante Creusa?* +Secunda Dido fuit, regina et mater Cartaginensium in Affrica; et quod fuerit coniunx, Idem noster vaticinatur in quarto; inquit enim de Didone: +Nec iam furtivum Dido meditatur amorem: +*coniugium vocat; hoc pretexit nomine culpam*. +Tertia Lavinia fuit, Albanorum Romanorumque mater, regis Latini filia pariter et heres, si verum est testimonium nostri Poete in ultimo, ubi Turnum victum introducit orantem suppliciter ad Eneam sic: +*Vicisti, et victum tendere palmas +Ausonii videre: tua est Lavinia coniunx*. Que ultima uxor de Ytalia fuit, Europe regione nobilissima. Hiis itaque ad evidentiam subassumpte prenotatis, cui non satis persuasum est romani populi patrem, et per consequens ipsum populum, nobilissimum fuisse sub celo? Aut quem in illo duplici concursu sanguinis a qualibet mundi parte in unum virum predestinatio divina latebit? -Illud quoque quod ad sui perfectionem miraculorum suffragio iuvatur, est a Deo volitum; et per consequens de iure fit. Et quod ista sit vera patet quia, sicut dicit Thomas in tertio suo contra Gentiles, miraculum est quod preter ordinem in rebus comuniter institutum divinitus fit. Unde ipse probat soli Deo competere miracula operari: quod autoritate Moysi roboratur ubi, cum ventum est ad sciniphes, magi Pharaonis naturalibus principiis artificiose utentes et ibi deficientes dixerunt. Si ergo miraculum est inmediata operatio Primi absque cooperatione secundorum agentium - ut ipse Thomas in preallegato libro probat sufficienter - cum in favorem alicuius portenditur, nefas est dicere illud, cui sic favetur, non esse a Deo tanquam beneplacitum sibi provisum. Qua re suum contradictorium concedere sanctum est: romanum Imperium ad sui perfectionem miraculorum suffragio est adiutum; ergo a Deo volitum; et per consequens de iure fuit et est. Quod autem pro romano Imperio perficiendo miracula Deus portenderit, illustrium autorum testimoniis comprobatur. Nam sub Numa Pompilio, secundo Romanorum rege, ritu Gentilium sacrificante, ancile de celo in urbem Deo electam delapsum fuisse Livius in prima parte testatur. Cuius miraculi Lucanus in nono Farsalie meminit incredibilem vim haustri, quam Lybia patitur, ibi describens; ait enim. -Cumque Galli, reliqua urbe iam capta, noctis tenebris confisi Capitolium furtim subirent, quod solum restabat ad ultimum interitum romani nominis, anserem ibi non ante visum cecinisse Gallos adesse atque custodes ad defensandum Capitolium excitasse Livius et multi scriptores illustres concorditer contestantur. Cuius rei memor fuit Poeta noster cum clipeum Enee describeret in octavo; canit enim sic. +Illud quoque quod ad sui perfectionem miraculorum suffragio iuvatur, est a Deo volitum; et per consequens de iure fit. Et quod ista sit vera patet quia, sicut dicit Thomas in tertio suo contra Gentiles, miraculum est quod preter ordinem in rebus comuniter institutum divinitus fit. Unde ipse probat soli Deo competere miracula operari: quod autoritate Moysi roboratur ubi, cum ventum est ad sciniphes, magi Pharaonis naturalibus principiis artificiose utentes et ibi deficientes dixerunt: *Digitus Dei est hic*. Si ergo miraculum est inmediata operatio Primi absque cooperatione secundorum agentium–ut ipse Thomas in preallegato libro probat sufficienter–cum in favorem alicuius portenditur, nefas est dicere illud, cui sic favetur, non esse a Deo tanquam beneplacitum sibi provisum. Qua re suum contradictorium concedere sanctum est: romanum Imperium ad sui perfectionem miraculorum suffragio est adiutum; ergo a Deo volitum; et per consequens de iure fuit et est. Quod autem pro romano Imperio perficiendo miracula Deus portenderit, illustrium autorum testimoniis comprobatur. Nam sub Numa Pompilio, secundo Romanorum rege, ritu Gentilium sacrificante, ancile de celo in urbem Deo electam delapsum fuisse Livius in prima parte testatur. Cuius miraculi Lucanus in nono Farsalie meminit incredibilem vim haustri, quam Lybia patitur, ibi describens; ait enim: +*Sic illa profecto +sacrifico cecidere Nume, que lecta iuventus +patritia cervice movet; spoliaverat hauster, +aut boreas populos ancilia nostra ferentes*. +Cumque Galli, reliqua urbe iam capta, noctis tenebris confisi Capitolium furtim subirent, quod solum restabat ad ultimum interitum romani nominis, anserem ibi non ante visum cecinisse Gallos adesse atque custodes ad defensandum Capitolium excitasse Livius et multi scriptores illustres concorditer contestantur. Cuius rei memor fuit Poeta noster cum clipeum Enee describeret in octavo; canit enim sic: +*In summo custos Tarpeie Manlius arcis +stabat pro templo, et Capitolia celsa tenebat, +Romuleoque recens horrebat regia culmo. +Atque hic auratis volitans argenteus anser +porticibus Gallos in limine adesse canebat. +At cum romana nobilitas, premente Annibale, sic caderet ut +ad finalem romane rei deletionem non restaret nisi Penorum +insultus ad urbem, subita et intolerabili grandine +perturbante victores victoriam sequi non potuisse Livius in +Bello punico inter alia gesta conscribit. +Nonne transitus Clelie mirabilis fuit, cum mulier cumque +captiva, in obsidione Porsenne, abruptis vinculis, miro Dei +auxilio adiuta, transnavit Tyberim, sicut omnes fere scribe +romane rei ad gloriam ipsius commemorant? +Sic Illum prorsus operari decebat qui cuncta sub ordinis +pulcritudine ab ecterno providit, ut qui visibilis erat +miracula pro invisibilibus ostensurus, idem invisibilis pro +visibilibus illa ostenderet*. -Quicunque preterea bonum rei publice intendit, finem iuris intendit. Quodque ita sequatur sic ostenditur: ius est realis et personalis hominis ad hominem proportio, que servata hominum servat sotietatem, et corrupta corrumpit - nam illa Digestorum descriptio non dicit quod quid est iuris, sed describit illud per notitiam utendi illo -; si ergo definitio ista bene quid est et quare comprehendit, et cuiuslibet sotietatis finis est comune sotiorum bonum, necesse est finem cuiusque iuris bonum comune esse; et inpossibile est ius esse, bonum comune non intendens. Propter quod bene Tullius in Prima rethorica: semper - inquit ad utilitatem rei publice leges interpretande sunt. Quod si ad utilitatem eorum qui sunt sub lege leges directe non sunt, leges nomine solo sunt, re autem leges esse non possunt: leges enim oportet homines devincire ad invicem propter comunem utilitatem. Propter quod bene Seneca de lege cum in libro De quatuor virtutibus, legem vinculum dicat. Patet igitur quod quicunque bonum rei publice intendit finem iuris intendit. Si ergo Romani bonum rei publice intenderunt, verum erit dicere finem iuris intendisse. Quod autem romanus populus bonum prefatum intenderit subiciendo sibi orbem terrarum, gesta sua declarant, in quibus, omni cupiditate summota que rei publice semper adversa est, et universali pace cum libertate dilecta, populus ille sanctus pius et gloriosus propria commoda neglexisse videtur, ut publica pro salute humani generis procuraret. Sed quia de intentione omnium ex electione agentium nichil manifestum est extra intendentem nisi per signa exteriora, et sermones inquirendi sunt secundum subiectam materiam - ut iam dictum est - satis in hoc loco habebimus, si de intentione populi romani signa indubitabilia tam in collegiis quam in singularibus personis ostendantur. De collegiis quidem, quibus homines ad rem publicam quodammodo religati esse videntur, sufficit illa sola Ciceronis autoritas in secundis Offitiis. Hec Cicero. -De personis autem singularibus compendiose progrediar. Nunquid non bonum comune intendisse dicendi sunt qui sudore, qui paupertate, qui exilio, qui filiorum orbatione, qui amissione membrorum, qui denique animarum oblatione bonum publicum exaugere conati sunt? Nonne Cincinnatus ille sanctum nobis reliquit exemplum libere deponendi dignitatem in termino cum, assumptus ab aratro, dictator factus est, ut Livius refert, et post victoriam, post triumphum, sceptro imperatorio restituto consulibus, sudaturus post boves ad stivam libere reversus est? Quippe in eius laudem Cicero, contra Epycurum in hiis que De fine bonorum disceptans huius beneficii memor fuit. Nonne Fabritius altum nobis dedit exemplum avaritie resistendi cum, pauper existens, pro fide qua rei publice tenebatur auri grande pondus oblatum derisit, ac derisum, verba sibi convenientia fundens, despexit et refutavit? Huius etiam memoriam confirmavit Poeta noster in sexto cum caneret. -Nunquid non preferendi leges propriis commodis memorabile nobis exemplar Camillus fuit qui, secundum Livium, dampnatus exilio, postquam patriam liberavit obsessam, spolia etiam romana Rome restituit, universo populo reclamante, ab urbe sancta discessit, nec ante reversus est quam sibi repatriandi licentia de auctoritate senatus allata est? Et hunc magnanimum Poeta commendat in sexto cum dicit. -Nonne filios an non omnes alios postponendos patrie libertati Brutus ille primus edocuit, quem Livius dicit, consulem existentem, proprios filios cum hostibus conspirantes morti dedisse? Cuius gloria renovatur in sexto Poete nostri de ipso canentis. -Quid non audendum pro patria nobis Mutius persuasit cum incautum Porsennam invasit, cum deinde manum errantem, non alio vultu quam si hostem cruciari videret, suam adhuc, cremari aspiciebat? Quod etiam Livius admiratur testificando. Accedunt nunc ille sacratissime victime Deciorum, qui pro salute publica devotas animas posuerunt, ut Livius, non quantum est dignum, sed quantum potest glorificando renarrat; accedit et illud inenarrabile sacrifitium severissimi vere libertatis tutoris Marci Catonis. Quorum alteri pro salute patrie mortis tenebras non horruerunt; alter, ut mundo libertatis amores accenderet, quanti libertas esset ostendit dum e vita liber decedere maluit quam sine libertate manere in illa. Horum omnium nomen egregium voce Tullii recalescit. -Declarata igitur duo sunt; quorum unum est, quod quicunque bonum rei publice intendit finem iuris intendit: aliud est, quod romanus populus subiciendo sibi orbem bonum publicum intendit. Nunc arguatur ad propositum sic: quicunque finem iuris intendit cum iure graditur; romanus populus subiciendo sibi orbem finem iuris intendit, ut manifeste per superiora in isto capitulo est probatum: ergo romanus populus subiciendo sibi orbem cum iure hoc fecit, et per consequens de iure sibi ascivit Imperii dignitatem. Que conclusio ut ex omnibus manifestis illata sit, manifestandum est hoc quod dicitur: quod quicunque finem iuris intendit cum iure graditur. Ad cuius evidentiam advertendum quod quelibet res est propter aliquem finem; aliter esset otiosa, quod esse non potest, ut superius dicebatur. Et quemadmodum omnis res est ad proprium finem, sic omnis finis propriam habet rem cuius est finis; unde inpossibile est aliqua duo per se loquendo, in quantum duo, finem eundem intendere: sequeretur enim idem inconveniens, quod alterum scilicet esset frustra. Cum ergo iuris finis quidam sit - ut iam declaratum est - necesse est fine illo posito ius poni, cum sit proprius et per se iuris effectus. Et cum in omni consequentia inpossibile sit habere antecedens absque consequente, ut hominem sine animali, sicut patet construendo et destruendo, inpossibile est iuris finem querere sine iure, cum quelibet res ad proprium finem se habeat velut consequens ad antecedens: nam inpossibile est bonam valetudinem membrorum actingere sine sanitate. Propter quod evidentissime patet quod finem iuris intendentem oportet cum iure intendere; nec valet instantia que de verbis Phylosophi eubuliam pertractantis elici solet. Nam si ex falsis verum quodammodo concluditur, hoc est per accidens, in quantum illud verum importatur per voces illationis; per se enim verum nunquam sequitur ex falsis, signa tamen veri bene secuntur ex signis que sunt signa falsi. Sic et in operabilibus: nam licet fur de furto subveniat pauperi, non tamen elimosina dicenda est, sed est actio quedam que, si de propria substantia fieret, elimosine formam haberet. Similiter est de fine iuris: quia si aliquid, ut finis ipsius iuris, absque iure obtineretur, ita esset finis iuris, hoc est comune bonum, sicut exhibitio facta de male acquisito est elimosina; et sic, cum in propositione dicatur de fine iuris existente, non tantum apparente, instantia nulla est. Patet igitur quod querebatur. +Quicunque preterea bonum rei publice intendit, finem iuris intendit. Quodque ita sequatur sic ostenditur: ius est realis et personalis hominis ad hominem proportio, que servata hominum servat sotietatem, et corrupta corrumpit–nam illa Digestorum descriptio non dicit quod quid est iuris, sed describit illud per notitiam utendi illo -; si ergo definitio ista bene quid est et quare comprehendit, et cuiuslibet sotietatis finis est comune sotiorum bonum, necesse est finem cuiusque iuris bonum comune esse; et inpossibile est ius esse, bonum comune non intendens. Propter quod bene Tullius in Prima rethorica: semper–inquit ad utilitatem rei publice leges interpretande sunt. Quod si ad utilitatem eorum qui sunt sub lege leges directe non sunt, leges nomine solo sunt, re autem leges esse non possunt: leges enim oportet homines devincire ad invicem propter comunem utilitatem. Propter quod bene Seneca de lege cum in libro De quatuor virtutibus, legem vinculum dicat *humane sotietatis*. Patet igitur quod quicunque bonum rei publice intendit finem iuris intendit. Si ergo Romani bonum rei publice intenderunt, verum erit dicere finem iuris intendisse. Quod autem romanus populus bonum prefatum intenderit subiciendo sibi orbem terrarum, gesta sua declarant, in quibus, omni cupiditate summota que rei publice semper adversa est, et universali pace cum libertate dilecta, populus ille sanctus pius et gloriosus propria commoda neglexisse videtur, ut publica pro salute humani generis procuraret. Unde recte illud scriptum est: *Romanum imperium de Fonte nascitur pietatis*. Sed quia de intentione omnium ex electione agentium nichil manifestum est extra intendentem nisi per signa exteriora, et sermones inquirendi sunt secundum subiectam materiam–ut iam dictum est–satis in hoc loco habebimus, si de intentione populi romani signa indubitabilia tam in collegiis quam in singularibus personis ostendantur. De collegiis quidem, quibus homines ad rem publicam quodammodo religati esse videntur, sufficit illa sola Ciceronis autoritas in secundis Offitiis: *Quandiu* inquit *imperium rei publice beneficiis tenebatur, non iniuriis, bella aut pro sotiis aut de imperio gerebantur, exitus erant bellorum aut mites aut necessarii; regum, populorum et nationum portus erat et refugium senatus; nostri autem et magistratus imperatoresque in ea re maxime laudem capere studuerunt, si provincias, si sotios equitate et fide defendissent. Itaque illud patrocinium orbis terrarum potius quam imperium poterat nominari*. Hec Cicero. +De personis autem singularibus compendiose progrediar. Nunquid non bonum comune intendisse dicendi sunt qui sudore, qui paupertate, qui exilio, qui filiorum orbatione, qui amissione membrorum, qui denique animarum oblatione bonum publicum exaugere conati sunt? Nonne Cincinnatus ille sanctum nobis reliquit exemplum libere deponendi dignitatem in termino cum, assumptus ab aratro, dictator factus est, ut Livius refert, et post victoriam, post triumphum, sceptro imperatorio restituto consulibus, sudaturus post boves ad stivam libere reversus est? Quippe in eius laudem Cicero, contra Epycurum in hiis que De fine bonorum disceptans huius beneficii memor fuit: *Itaque* inquit *et maiores nostri ab aratro duxerunt Cincinnatum illum, ut dictator esset*. Nonne Fabritius altum nobis dedit exemplum avaritie resistendi cum, pauper existens, pro fide qua rei publice tenebatur auri grande pondus oblatum derisit, ac derisum, verba sibi convenientia fundens, despexit et refutavit ? Huius etiam memoriam confirmavit Poeta noster in sexto cum caneret: +*parvoque potentem +Fabritium*. +Nunquid non preferendi leges propriis commodis memorabile nobis exemplar Camillus fuit qui, secundum Livium, dampnatus exilio, postquam patriam liberavit obsessam, spolia etiam romana Rome restituit, universo populo reclamante, ab urbe sancta discessit, nec ante reversus est quam sibi repatriandi licentia de auctoritate senatus allata est? Et hunc magnanimum Poeta commendat in sexto cum dicit: +*referentem signa Camillum*. +Nonne filios an non omnes alios postponendos patrie libertati Brutus ille primus edocuit, quem Livius dicit, consulem existentem, proprios filios cum hostibus conspirantes morti dedisse ? Cuius gloria renovatur in sexto Poete nostri de ipso canentis: +*natosque pater nova bella moventes +ad penam pulcra pro libertate vocavit*. +Quid non audendum pro patria nobis Mutius persuasit cum incautum Porsennam invasit, cum deinde manum errantem, non alio vultu quam si hostem cruciari videret, suam adhuc, cremari aspiciebat? Quod etiam Livius admiratur testificando. Accedunt nunc ille sacratissime victime Deciorum, qui pro salute publica devotas animas posuerunt, ut Livius, non quantum est dignum, sed quantum potest glorificando renarrat; accedit et illud inenarrabile sacrifitium severissimi vere libertatis tutoris Marci Catonis. Quorum alteri pro salute patrie mortis tenebras non horruerunt; alter, ut mundo libertatis amores accenderet, quanti libertas esset ostendit dum e vita liber decedere maluit quam sine libertate manere in illa. Horum omnium nomen egregium voce Tullii recalescit. In hiis que De fine bonorum inquit enim Tullius hoc de Deciis: *Publius Decius princeps in ea familia consul, cum se devoveret, et equo admisso in mediam aciem Latinorum irruebat, aliquid de voluptatibus suis cogitabat, ubi ut eam caperet aut quando, cum sciret confestim esse moriendum, eamque mortem ardentiori studio peteret quam Epycurus voluptatem petendam putat? Quod quidem eius factum, nisi esset iure laudatum, non esset ymitatus quarto consulatu suo filius, neque porro ex eo natus, cum Pyrro bellum gerens, consul eo cecidisset in prelio seque e continenti genere tertiam victimam rei publice tribuisset*. In hiis vero que De offitiis, de Catone dicebat: *Non enim alia in causa Marcus Cato fuit, alia ceteri qui se in Affrica Cesari tradiderunt. Atque ceteris forsan vitio datum esset si se interemissent, propterea quod levior eorum vita et mores fuerunt faciliores; Catoni vero cum incredibilem natura tribuisset gravitatem, eamque perpetua constantia roborasset, semperque in proposito susceptoque consilio permansisset, moriendum ei potius quam tyrampni vultus aspiciendus fuit*. -Et illud quod natura ordinavit, de iure servatur: natura enim in providendo non deficit ab hominis providentia, quia si deficeret, effectus superaret causam in bonitate: quod est inpossibile. Sed nos videmus quod in collegiis instituendis non solum ordo collegarum ad invicem consideratur ab instituente, sed etiam facultas ad offitia exercenda: quod est considerare terminum iuris in collegio vel in ordine; non enim ius extenditur ultra posse. Ergo ab hac providentia natura non deficit in suis ordinatis. Propter quod patet quod natura ordinat res cum respectu suarum facultatum, qui respectus est fundamentum iuris in rebus a natura positum. Ex quo sequitur quod ordo naturalis in rebus absque iure servari non possit, cum inseparabiliter iuris fundamentum ordini sit annexum: necesse igitur est ordinem de iure servari. Romanus populus ad imperandum ordinatus fuit a natura; et hoc sic declaratur: sicut ille deficeret ab artis perfectione qui finalem formam tantum intenderet, media vero per que ad formam pertingeret non curaret, sic natura, si solam formam universalem divine similitudinis in universo intenderet, media autem negligeret; sed natura in nulla perfectione deficit cum sit opus divine intelligentie: ergo media omnia intendit, per que ad ultimum sue intentionis devenitur. Cum ergo finis humani generis sit aliquod medium necessarium ad finem nature universalem, necesse est naturam ipsum intendere. Propter quod bene Phylosophus naturam semper agere propter finem in secundo De naturali auditu probat. Et quia ad hunc finem natura pertingere non potest per unum hominem, cum multe sint operationes necessarie ad ipsum, que multitudinem requirunt in operantibus, necesse est naturam producere hominum multitudinem ad diversas operationes ordinatorum: ad quod multum conferunt, preter superiorem influentiam, locorum inferiorum virtutes et proprietates. Propter quod videmus quod quidam non solum singulares homines, quinetiam populi, apti nati sunt ad principari, quidam alii ad subici atque ministrare, ut Phylosophus astruit in hiis que De politicis: et talibus, ut ipse dicit, non solum regi est expediens, sed etiam iustum, etiamsi ad hoc cogantur. Que si ita se habent, non dubium est quin natura locum et gentem disposuerit in mundo ad universaliter principandum: aliter sibi defecisset, quod est inpossibile. Quis autem fuerit locus et que gens, per dicta superius et per dicenda inferius satis est manifestum quod fuerit Roma, et cives eius sive populus. Quod etiam Poeta noster valde subtiliter in sexto tetigit, introducens Anchisem premonentem Eneam Romanorum patrem sic. -Dispositionem vero loci subtiliter tangit in quarto, cum introducit Iovem ad Mercurium de Enea loquentem isto modo. +Declarata igitur duo sunt; quorum unum est, quod quicunque bonum rei publice intendit finem iuris intendit: aliud est, quod romanus populus subiciendo sibi orbem bonum publicum intendit. Nunc arguatur ad propositum sic: quicunque finem iuris intendit cum iure graditur; romanus populus subiciendo sibi orbem finem iuris intendit, ut manifeste per superiora in isto capitulo est probatum: ergo romanus populus subiciendo sibi orbem cum iure hoc fecit, et per consequens de iure sibi ascivit Imperii dignitatem. Que conclusio ut ex omnibus manifestis illata sit, manifestandum est hoc quod dicitur: quod quicunque finem iuris intendit cum iure graditur. Ad cuius evidentiam advertendum quod quelibet res est propter aliquem finem; aliter esset otiosa, quod esse non potest, ut superius dicebatur. Et quemadmodum omnis res est ad proprium finem, sic omnis finis propriam habet rem cuius est finis; unde inpossibile est aliqua duo per se loquendo, in quantum duo, finem eundem intendere: sequeretur enim idem inconveniens, quod alterum scilicet esset frustra. Cum ergo iuris finis quidam sit–ut iam declaratum est - necesse est fine illo posito ius poni, cum sit proprius et per se iuris effectus. Et cum in omni consequentia inpossibile sit habere antecedens absque consequente, ut hominem sine animali, sicut patet construendo et destruendo, inpossibile est iuris finem querere sine iure, cum quelibet res ad proprium finem se habeat velut consequens ad antecedens: nam inpossibile est bonam valetudinem membrorum actingere sine sanitate. Propter quod evidentissime patet quod finem iuris intendentem oportet cum iure intendere; nec valet instantia que de verbis Phylosophi eubuliam pertractantis elici solet. Dicit enim Phylosophus: *Sed et hoc falso sillogismo sortiri: quod quidem oportet sortiri; per quod autem non, sed falsum medium terminum esse*. Nam si ex falsis verum quodammodo concluditur, hoc est per accidens, in quantum illud verum importatur per voces illationis; per se enim verum nunquam sequitur ex falsis, signa tamen veri bene secuntur ex signis que sunt signa falsi. Sic et in operabilibus: nam licet fur de furto subveniat pauperi, non tamen elimosina dicenda est, sed est actio quedam que, si de propria substantia fieret, elimosine formam haberet. Similiter est de fine iuris: quia si aliquid, ut finis ipsius iuris, absque iure obtineretur, ita esset finis iuris, hoc est comune bonum, sicut exhibitio facta de male acquisito est elimosina; et sic, cum in propositione dicatur de fine iuris existente, non tantum apparente, instantia nulla est. Patet igitur quod querebatur. + +Et illud quod natura ordinavit, de iure servatur: natura enim in providendo non deficit ab hominis providentia, quia si deficeret, effectus superaret causam in bonitate: quod est inpossibile. Sed nos videmus quod in collegiis instituendis non solum ordo collegarum ad invicem consideratur ab instituente, sed etiam facultas ad offitia exercenda: quod est considerare terminum iuris in collegio vel in ordine; non enim ius extenditur ultra posse. Ergo ab hac providentia natura non deficit in suis ordinatis. Propter quod patet quod natura ordinat res cum respectu suarum facultatum, qui respectus est fundamentum iuris in rebus a natura positum. Ex quo sequitur quod ordo naturalis in rebus absque iure servari non possit, cum inseparabiliter iuris fundamentum ordini sit annexum: necesse igitur est ordinem de iure servari. Romanus populus ad imperandum ordinatus fuit a natura; et hoc sic declaratur: sicut ille deficeret ab artis perfectione qui finalem formam tantum intenderet, media vero per que ad formam pertingeret non curaret, sic natura, si solam formam universalem divine similitudinis in universo intenderet, media autem negligeret; sed natura in nulla perfectione deficit cum sit opus divine intelligentie: ergo media omnia intendit, per que ad ultimum sue intentionis devenitur. Cum ergo finis humani generis sit aliquod medium necessarium ad finem nature universalem, necesse est naturam ipsum intendere. Propter quod bene Phylosophus naturam semper agere propter finem in secundo De naturali auditu probat. Et quia ad hunc finem natura pertingere non potest per unum hominem, cum multe sint operationes necessarie ad ipsum, que multitudinem requirunt in operantibus, necesse est naturam producere hominum multitudinem ad diversas operationes ordinatorum: ad quod multum conferunt, preter superiorem influentiam, locorum inferiorum virtutes et proprietates. Propter quod videmus quod quidam non solum singulares homines, quinetiam populi, apti nati sunt ad principari, quidam alii ad subici atque ministrare, ut Phylosophus astruit in hiis que De politicis: et talibus, ut ipse dicit, non solum regi est expediens, sed etiam iustum, etiamsi ad hoc cogantur. Que si ita se habent, non dubium est quin natura locum et gentem disposuerit in mundo ad universaliter principandum: aliter sibi defecisset, quod est inpossibile. Quis autem fuerit locus et que gens, per dicta superius et per dicenda inferius satis est manifestum quod fuerit Roma, et cives eius sive populus. Quod etiam Poeta noster valde subtiliter in sexto tetigit, introducens Anchisem premonentem Eneam Romanorum patrem sic: +*Excudent alii spirantia mollius era, +credo equidem; vivos ducent de marmore vultus, +orabunt causas melius, celique meatus +describent radio, et surgentia sidera dicent: +tu regere imperio populos, Romane, memento. +Hee tibi erunt artes, pacique imponere morem, +parcere subiectis et debellare superbos*. +Dispositionem vero loci subtiliter tangit in quarto, cum introducit Iovem ad Mercurium de Enea loquentem isto modo: +*Non illum nobis genitrix pulcerrima talem +promisit, Graiumque ideo bis vindicat armis; +sed fore qui gravidam imperiis belloque frementem +Ytaliam regeret*. Propterea satis persuasum est quod romanus populus a natura ordinatus fuit ad imperandum: ergo romanus populus subiciendo sibi orbem de iure ad Imperium venit. -Ad bene quoque venandum veritatem quesiti scire oportet quod divinum iudicium in rebus quandoque hominibus est manifestum, quandoque occultum. Et manifestum potest esse dupliciter: ratione scilicet et fide. Nam quedam iudicia Dei sunt ad que humana ratio propriis pedibus pertingere potest, sicut ad hoc: quod homo pro salute patrie seipsum exponat; nam si pars debet se exponere pro salute totius, cum homo sit pars quedam civitatis, ut per Phylosophum patet in suis Politicis, homo pro patria debet exponere seipsum, tanquam minus bonum pro meliori. Et hoc iudicium Dei est; aliter humana ratio in sua rectitudine non sequeretur nature intentionem: quod est inpossibile. Quedam etiam iudicia Dei sunt, ad que etsi humana ratio ex propriis pertingere nequit, elevatur tamen ad illa cum adiutorio fidei eorum que in Sacris Licteris nobis dicta sunt, sicut ad hoc: quod nemo, quantumcunque moralibus et intellectualibus virtutibus et secundum habitum et secundum operationem perfectus, absque fide salvari potest, dato quod nunquam aliquid de Cristo audiverit. Nam hoc ratio humana per se iustum intueri non potest, fide tamen adiuta potest. Hostium tabernaculi Cristum figurat, qui est hostium conclavis ecterni, ut ex evangelio elici potest: occisio animalium operationes humanas. Occultum vero est iudicium Dei ad quod humana ratio nec lege nature nec lege Scripture, sed de gratia spetiali quandoque pertingit; quod fit pluribus modis: quandoque simplici revelatione, quandoque revelatione disceptatione quadam mediante. Simplici revelatione dupliciter: aut sponte Dei, aut oratione impetrante; sponte Dei dupliciter: aut expresse, aut per signum; expresse, sicut revelatum fuit iudicium Samueli contra Saulem; per signum, sicut Pharaoni revelatum fuit per signa quod Deus iudicaverat de liberatione filiorum Israel. Oratione impetrante, quod sciebant qui dicebant secundo Paralipomenon. Disceptatione vero mediante dupliciter: aut sorte, aut certamine; certare etenim ab eo quod est certum facere dictum est. Sorte quidem Dei iudicium quandoque revelatur hominibus, ut patet in substitutione Mathie in Actibus Apostolorum. Certamine vero dupliciter Dei iudicium aperitur: vel ex collisione virium, sicut fit per duellum pugilum, qui duelliones etiam vocantur, vel ex contentione plurium ad aliquod signum prevalere conantium, sicut fit per pugnam athletarum currentium ad bravium. Primus horum modorum apud Gentiles figuratus fuit in illo duello Herculis et Anthei, cuius Lucanus meminit in quarto Farsalie et Ovidius in nono De rerum transmutatione; secundus figuratur apud eosdem in Athalanta et Ypomene in decimo De rerum transmutatione. Similiter et latere non debet quoniam in hiis duobus decertandi generibus ita se habet res, ut in altero sine iniuria decertantes impedire se possint, puta duelliones, in altero vero non; non enim athlete impedimento in alterutrum uti debent, quamvis Poeta noster aliter sensisse videtur in quinto, cum fecit remunerari Eurialum. Propter quod melius Tullius in tertiis Offitiis hoc prohibuit sententiam Crisippi sequens; ait enim sic. Hiis itaque in capitulo distinctis, duas rationes efficaces ad propositum accipere possumus: scilicet a disceptatione athletarum unam, et a disceptatione pugilum alteram; quas quidem prosequar in sequentibus et inmediatis capitulis. +Ad bene quoque venandum veritatem quesiti scire oportet quod divinum iudicium in rebus quandoque hominibus est manifestum, quandoque occultum. Et manifestum potest esse dupliciter: ratione scilicet et fide. Nam quedam iudicia Dei sunt ad que humana ratio propriis pedibus pertingere potest, sicut ad hoc: quod homo pro salute patrie seipsum exponat; nam si pars debet se exponere pro salute totius, cum homo sit pars quedam civitatis, ut per Phylosophum patet in suis Politicis, homo pro patria debet exponere seipsum, tanquam minus bonum pro meliori. Unde Phylosophus ad Nicomacum: *Amabile quidem enim et uni soli, melius et divinius vero genti et civitati*. Et hoc iudicium Dei est; aliter humana ratio in sua rectitudine non sequeretur nature intentionem: quod est inpossibile. Quedam etiam iudicia Dei sunt, ad que etsi humana ratio ex propriis pertingere nequit, elevatur tamen ad illa cum adiutorio fidei eorum que in Sacris Licteris nobis dicta sunt, sicut ad hoc: quod nemo, quantumcunque moralibus et intellectualibus virtutibus et secundum habitum et secundum operationem perfectus, absque fide salvari potest, dato quod nunquam aliquid de Cristo audiverit. Nam hoc ratio humana per se iustum intueri non potest, fide tamen adiuta potest. Scriptum est enim ad Hebreos: *Inpossibile est sine fide placere Deo*; et in Levitico: *Homo quilibet de domo Israel, qui occiderit bovem aut ovem aut capram in castris vel extra castra et non obtulerit ad hostium tabernaculi oblationem Domino, sanguinis reus erit*. Hostium tabernaculi Cristum figurat, qui est hostium conclavis ecterni, ut ex evangelio elici potest: occisio animalium operationes humanas. Occultum vero est iudicium Dei ad quod humana ratio nec lege nature nec lege Scripture, sed de gratia spetiali quandoque pertingit; quod fit pluribus modis: quandoque simplici revelatione, quandoque revelatione disceptatione quadam mediante. Simplici revelatione dupliciter: aut sponte Dei, aut oratione impetrante; sponte Dei dupliciter: aut expresse, aut per signum; expresse, sicut revelatum fuit iudicium Samueli contra Saulem; per signum, sicut Pharaoni revelatum fuit per signa quod Deus iudicaverat de liberatione filiorum Israel. Oratione impetrante, quod sciebant qui dicebant secundo Paralipomenon: *Cum ignoramus quid agere debeamus, hoc solum habemus residui: quod oculos nostros ad Te dirigamus*. Disceptatione vero mediante dupliciter: aut sorte, aut certamine; certare etenim ab eo quod est certum facere dictum est. Sorte quidem Dei iudicium quandoque revelatur hominibus, ut patet in substitutione Mathie in Actibus Apostolorum. Certamine vero dupliciter Dei iudicium aperitur: vel ex collisione virium, sicut fit per duellum pugilum, qui duelliones etiam vocantur, vel ex contentione plurium ad aliquod signum prevalere conantium, sicut fit per pugnam athletarum currentium ad bravium. Primus horum modorum apud Gentiles figuratus fuit in illo duello Herculis et Anthei, cuius Lucanus meminit in quarto Farsalie et Ovidius in nono De rerum transmutatione; secundus figuratur apud eosdem in Athalanta et Ypomene in decimo De rerum transmutatione. Similiter et latere non debet quoniam in hiis duobus decertandi generibus ita se habet res, ut in altero sine iniuria decertantes impedire se possint, puta duelliones, in altero vero non; non enim athlete impedimento in alterutrum uti debent, quamvis Poeta noster aliter sensisse videtur in quinto, cum fecit remunerari Eurialum. Propter quod melius Tullius in tertiis Offitiis hoc prohibuit sententiam Crisippi sequens; ait enim sic: *Scite Crisippus, ut multa: qui stadium inquit currit, eniti et contendere debet quam maxime possit ut vincat; supplantare eum quicum certet nullo modo debet*. Hiis itaque in capitulo distinctis, duas rationes efficaces ad propositum accipere possumus: scilicet a disceptatione athletarum unam, et a disceptatione pugilum alteram; quas quidem prosequar in sequentibus et inmediatis capitulis. -Ille igitur populus qui cunctis athletizantibus pro imperio mundi prevaluit, de divino iudicio prevaluit. Nam, cum diremptio universalis litigii magis Deo sit cure quam diremptio particularis, et in particularibus litigiis quibusdam per athletas divinum iudicium postulamus iuxta iam tritum proverbium, nullum dubium est quin prevalentia in athletis pro imperio mundi certantibus Dei iudicium sit secuta. Romanus populus cunctis athletizantibus pro imperio mundi prevaluit: quod erit manifestum - si considerantur athlete - si consideretur et bravium sive meta. Bravium sive meta fuit omnibus preesse mortalibus: hoc enim Imperium dicimus. Sed hoc nulli contigit nisi romano populo; hic non modo primus, quin etiam solus actigit metam certaminis, ut statim patebit. Primus namque in mortalibus, qui ad hoc bravium anelavit, Ninus fuit Assiriorum rex: qui quamvis cum consorte thori Semiramide per nonaginta et plures annos, ut Orosius refert, imperium mundi armis temptaverit et Asyam totam sibi subegerit, non tamen occidentales mundi partes eis unquam subiecte fuerunt. Horum amborum Ovidius memoriam fecit in quarto, ubi dicit in Piramo, et infra. -Secundus Vesoges, rex Egipti, ad hoc bravium spiravit; et quamvis meridiem atque septentrionem in Asya exagitaverit, ut Orosius memorat, nunquam tamen dimidiam partem orbis obtinuit; quin ymo a Scithis inter quasi athlotetas et terminum ab incepto suo temerario est aversus. Deinde Cirus, rex Persarum, temptavit hoc: qui, Babilone destructa imperioque Babilonis ad Persas translato, nec adhuc partes occidentales expertus, sub Tamiride regina Scitharum vitam simul et intentionem deposuit. Post hos vero Xerxes, Darii filius et rex in Persis, cum tanta gentium multitudine mundum invasit, cum tanta potentia, ut transitum maris Asyam ab Europa dirimentis inter Sexton et Abidon ponte superaverit. Cuius operis admirabilis Lucanus in secundo Farsalie memor fuit; canit enim ibi sic. -Et tandem, miserabiliter ab incepto repulsus, ad bravium pervenire non potuit. Preter istos et post, Alexander rex Macedo maxime omnium ad palmam Monarchie propinquans, dum per legatos ad deditionem Romanos premoneret, apud Egiptum ante Romanorum responsionem, ut Livius narrat, in medio quasi cursu collapsus est. De cuius etiam sepultura ibidem existente Lucanus in octavo, invehens in Ptolomeum regem Egipti, testimonium reddit dicens. -Sed quod Roma palmam tanti bravii sit adepta, multis comprobatur testimoniis. Ait enim Poeta noster in primo. -Et Lucanus in primo. -Et Boetius in secundo, cum de Romanorum principe loqueretur, sic inquit. -Hoc etiam testimonium perhibet scriba Cristi Lucas, qui omnia vera dicit, in illa parte sui eloquii; in quibus verbis universalem mundi iurisdictionem tunc Romanorum fuisse aperte intelligere possumus. Ex quibus omnibus manifestum est quod romanus populus cunctis athletizantibus pro imperio mundi prevaluit: ergo de divino iudicio prevaluit, et per consequens de divino iudicio obtinuit; quod est de iure obtinuisse. +Ille igitur populus qui cunctis athletizantibus pro imperio mundi prevaluit, de divino iudicio prevaluit. Nam, cum diremptio universalis litigii magis Deo sit cure quam diremptio particularis, et in particularibus litigiis quibusdam per athletas divinum iudicium postulamus iuxta iam tritum proverbium *Cui Deus concedit, benedicat et Petrus*, nullum dubium est quin prevalentia in athletis pro imperio mundi certantibus Dei iudicium sit secuta. Romanus populus cunctis athletizantibus pro imperio mundi prevaluit: quod erit manifestum–si considerantur athlete - si consideretur et bravium sive meta. Bravium sive meta fuit omnibus preesse mortalibus: hoc enim Imperium dicimus. Sed hoc nulli contigit nisi romano populo; hic non modo primus, quin etiam solus actigit metam certaminis, ut statim patebit. Primus nanque in mortalibus, qui ad hoc bravium anelavit, Ninus fuit Assiriorum rex: qui quamvis cum consorte thori Semiramide per nonaginta et plures annos, ut Orosius refert, imperium mundi armis temptaverit et Asyam totam sibi subegerit, non tamen occidentales mundi partes eis unquam subiecte fuerunt. Horum amborum Ovidius memoriam fecit in quarto, ubi dicit in Piramo: +*Coctilibus muris cinxisse Semiramis urbem* +et infra: +*Conveniant ad busta Nini lateantque sub umbra*. +Secundus Vesoges, rex Egipti, ad hoc bravium spiravit; et quamvis meridiem atque septentrionem in Asya exagitaverit, ut Orosius memorat, nunquam tamen dimidiam partem orbis obtinuit; quin ymo a Scithis inter quasi athlotetas et terminum ab incepto suo temerario est aversus. Deinde Cirus, rex Persarum, temptavit hoc: qui, Babilone destructa imperioque Babilonis ad Persas translato, nec adhuc partes occidentales expertus, sub Tamiride regina Scitharum vitam simul et intentionem deposuit. Post hos vero Xerxes, Darii filius et rex in Persis, cum tanta gentium multitudine mundum invasit, cum tanta potentia, ut transitum maris Asyam ab Europa dirimentis inter Sexton et Abidon ponte superaverit. Cuius operis admirabilis Lucanus in secundo Farsalie memor fuit; canit enim ibi sic: +*Talis fama canit tumidum super equora Xerxem +construxisse vias*. +Et tandem, miserabiliter ab incepto repulsus, ad bravium pervenire non potuit. Preter istos et post, Alexander rex Macedo maxime omnium ad palmam Monarchie propinquans, dum per legatos ad deditionem Romanos premoneret, apud Egiptum ante Romanorum responsionem, ut Livius narrat, in medio quasi cursu collapsus est. De cuius etiam sepultura ibidem existente Lucanus in octavo, invehens in Ptolomeum regem Egipti, testimonium reddit dicens: +*Ultima Lagee stirpis perituraque proles +degener, inceste sceptris cessure sororis, +cum tibi sacrato Macedo servetur in antro*. +*O altitudo divitiarum scientie et sapientie Dei*, quis hic te non obstupescere poterit? Nam conantem Alexandrum prepedire in cursu coathletam romanum tu, ne sua temeritas prodiret ulterius, de certamine rapuisti. +Sed quod Roma palmam tanti bravii sit adepta, multis comprobatur testimoniis. Ait enim Poeta noster in primo: +*Certe hinc Romanos olim volventibus annis +hinc fore ductores, revocato a sanguine Teucri, +qui mare, qui terras omni ditione tenerent*. +Et Lucanus in primo: +*Dividitur ferro regnum populique potentis +que mare, que terras, que totum possidet orbem +non cepit Fortuna duos*. +Et Boetius in secundo, cum de Romanorum principe loqueretur, sic inquit: +*Hic tamen sceptro populos regebat, +quos videt condens radios sub undas +Phebus extremo veniens ab ortu, +quos premunt septem gelidi triones, +quos nothus sicco violentus estu +torret, ardentes recoquens arenas*. +Hoc etiam testimonium perhibet scriba Cristi Lucas, qui omnia vera dicit, in illa parte sui eloquii: *Exivit edictum a Cesare Augusto, ut describeretur universus orbis*; in quibus verbis universalem mundi iurisdictionem tunc Romanorum fuisse aperte intelligere possumus. Ex quibus omnibus manifestum est quod romanus populus cunctis athletizantibus pro imperio mundi prevaluit: ergo de divino iudicio prevaluit, et per consequens de divino iudicio obtinuit; quod est de iure obtinuisse. -Et quod per duellum acquiritur, de iure acquiritur. Nam ubicunque humanum iudicium deficit, vel ignorantie tenebris involutum vel propter presidium iudicis non habere, ne iustitia derelicta remaneat recurrendum est ad Illum qui tantum eam dilexit ut, quod ipsa exigebat, de proprio sanguine ipse moriendo supplevit; unde psalmus. Hoc autem fit cum de libero assensu partium, non odio, non amore, sed solo zelo iustitie, per virium tam animi quam corporis mutuam collisionem divinum iudicium postulatur: quam quidem collisionem, quia primitus unius ad unum fuit ipsa inventa, duellum appellamus. Sed semper cavendum est ut, quemadmodum in rebus bellicis prius omnia temptanda sunt per disceptationem quandam et ultimum per prelium dimicandum est, ut Tullius et Vegetius concorditer precipiunt, hic in Re militari, ille vero in Offitiis; et quemadmodum in cura medicinali ante ferrum et ignem omnia experienda sunt et ad hoc ultimo recurrendum; sic, omnibus viis prius investigatis pro iudicio de lite habendo, ad hoc remedium ultimo quadam iustitie necessitate coacti recurramus. Duo igitur formalia duelli apparent: unum hoc quod nunc dictum est; aliud quod superius tangebatur, scilicet ut non odio, non amore, sed solo zelo iustitie de comuni assensu agoniste seu duelliones palestram ingrediantur. Et propter hoc bene Tullius, cum de hac materia tangeret; inquiebat enim. Quod si formalia duelli servata sunt, aliter enim duellum non esset, iustitie necessitate de comuni assensu congregati propter zelum iustitie nonne in nomine Dei congregati sunt? Et si sic, nonne Deus in medio illorum est, cum ipse in evangelio nobis hoc promictat? Et si Deus adest, nonne nefas est arbitrari iustitiam succumbere posse, quam ipse in tantum diligit, quantum superius prenotatur? Et si iustitia in duello succumbere nequit, nonne de iure acquiritur quod per duellum acquiritur? Hanc veritatem etiam Gentiles ante tubam evangelicam cognoscebant, cum iudicium a fortuna duelli querebant. Unde bene Pirrus ille, tam moribus Eacidarum quam sanguine generosus, cum legati Romanorum pro redimendis captivis ad illum missi fuerunt, respondit. -Hic Pirrus Heram vocabat fortunam, quam causam melius et rectius nos divinam providentiam appellamus. Unde caveant pugiles ne pretium constituant sibi causam; quia non tunc duellum, sed forum sanguinis et iustitie dicendum esset; nec tunc arbiter Deus adesse credatur, sed ille antiquus Hostis qui litigii fuerat persuasor. Habeant semper, si duelliones esse volunt, non sanguinis et iustitie mercatores, in hostio palestre ante oculos Pirrum, qui pro imperio decertando sic aurum despiciebat ut dictum est. Quod si contra veritatem ostensam de inparitate virium instetur, ut assolet, per victoriam David de Golia obtentam instantia refellatur; et si Gentiles aliud peterent, refellant ipsam per victoriam Herculis in Antheum. Stultum enim est valde vires quas Deus confortat, inferiores in pugile suspicari. Iam satis manifestum est quod per duellum acquiritur de iure acquiri. Sed romanus populus per duellum acquisivit Imperium: quod fide dignis testimoniis comprobatur. In quibus manifestandis non solum hoc apparebit, sed etiam quicquid a primordialibus Imperii romani diudicandum erat per duellum esse discussum. Nam de primo cum de sede patris Enee, qui primus pater huius populi fuit, verteretur litigium, Turno Rutulorum rege contra stante, de comuni amborum regum assensu ad ultimum, propter divinum beneplacitum inquirendum, inter se solum dimicatum est, ut in ultimis Eneydos canitur. In quo quidem agone tanta victoris Enee clementia fuit, ut nisi balteus, quem Turnus Pallanti a se occiso detraxerat, patuisset, victo victor simul vitam condonasset et; pacem, ut ultima carmina nostri Poete testantur. Cumque duo populi ex ipsa troyana radice in Ytalia germinassent, romanus videlicet et albanus, atque de signo aquile deque penatibus aliis Troyanorum atque dignitate principandi longo tempore inter se disceptatum esset, ad ultimum de comuni assensu partium, propter iustitiam cognoscendam, per tres Oratios fratres hinc et per totidem Curiatios fratres inde in cospectu regum et populorum altrinsecus expectantium decertatum est: ubi tribus pugilibus Albanorum peremptis, Romanorum duobus, palma victorie sub Hostilio rege cessit Romanis. Et hoc diligenter Livius in prima parte contexit, cuius Orosius etiam contestatur. Deinde cum finitimis, omni iure belli servato, cum Sabinis, cum Samnitibus, licet in multitudine decertantium, sub forma tamen duelli, de imperio decertatum fuisse Livius narrat: in quo quidem modo decertandi cum Samnitibus fere fortunam, ut dicam, incepti penituit. Et hoc Lucanus in secundo ad exemplum reducit sic. -Postquam vero Ytalorum litigia sedata fuerunt, et cum Grecis cumque Penis nondum pro divino iudicio certatum esset, ad Imperium intendentibus illis et illis, Fabritio pro Romanis, Pirro pro Grecis, de imperii gloria in militie multitudine decertantibus, Roma obtinuit; Scipione vero pro Ytalis, Annibale pro Affricanis in forma duelli bellum gerentibus, Ytalis Affricani succubuerunt, sicut Livius et alii romane rei scriptores testificari conantur. Quis igitur adeo mentis obtuse nunc est, qui non videat sub iure duelli gloriosum populum coronam orbis totius esse lucratum? Vere dicere potuit homo romanus quod quidem Apostolus ad Timotheum; reposita, scilicet in Dei providentia ecterna. Videant nunc iuriste presumptuosi quantum infra sint ab illa specula rationis unde humana mens hec principia speculatur, et sileant secundum sensum legis consilium et iudicium exhibere contenti. +Et quod per duellum acquiritur, de iure acquiritur. Nam ubicunque humanum iudicium deficit, vel ignorantie tenebris involutum vel propter presidium iudicis non habere, ne iustitia derelicta remaneat recurrendum est ad Illum qui tantum eam dilexit ut, quod ipsa exigebat, de proprio sanguine ipse moriendo supplevit; unde psalmus: *Iustus Dominus et iustitias dilexit*. Hoc autem fit cum de libero assensu partium, non odio, non amore, sed solo zelo iustitie, per virium tam animi quam corporis mutuam collisionem divinum iudicium postulatur: quam quidem collisionem, quia primitus unius ad unum fuit ipsa inventa, duellum appellamus. Sed semper cavendum est ut, quemadmodum in rebus bellicis prius omnia temptanda sunt per disceptationem quandam et ultimum per prelium dimicandum est, ut Tullius et Vegetius concorditer precipiunt, hic in Re militari, ille vero in Offitiis; et quemadmodum in cura medicinali ante ferrum et ignem omnia experienda sunt et ad hoc ultimo recurrendum; sic, omnibus viis prius investigatis pro iudicio de lite habendo, ad hoc remedium ultimo quadam iustitie necessitate coacti recurramus. Duo igitur formalia duelli apparent: unum hoc quod nunc dictum est; aliud quod superius tangebatur, scilicet ut non odio, non amore, sed solo zelo iustitie de comuni assensu agoniste seu duelliones palestram ingrediantur. Et propter hoc bene Tullius, cum de hac materia tangeret; inquiebat enim: *Sed bella quibus Imperii corona proposita est, minus acerbe gerenda sunt*. Quod si formalia duelli servata sunt, aliter enim duellum non esset, iustitie necessitate de comuni assensu congregati propter zelum iustitie nonne in nomine Dei congregati sunt? Et si sic, nonne Deus in medio illorum est, cum ipse in evangelio nobis hoc promictat ? Et si Deus adest, nonne nefas est arbitrari iustitiam succumbere posse, quam ipse in tantum diligit, quantum superius prenotatur ? Et si iustitia in duello succumbere nequit, nonne de iure acquiritur quod per duellum acquiritur? Hanc veritatem etiam Gentiles ante tubam evangelicam cognoscebant, cum iudicium a fortuna duelli querebant. Unde bene Pirrus ille, tam moribus Eacidarum quam sanguine generosus, cum legati Romanorum pro redimendis captivis ad illum missi fuerunt, respondit: +*Nec mi aurum posco, nec mi pretium dederitis; +non cauponantes bellum, sed belligerantes, +ferro, non auro, vitam cernamus utrique. +Vosne velit an me regnare Hera, quidve ferat sors, +virtute experiamur. Quorum virtuti belli fortuna pepercit, +eorundem me libertati parcere certum est. +Dono ducite*. +Hic Pirrus Heram vocabat fortunam, quam causam melius et rectius nos divinam providentiam appellamus. Unde caveant pugiles ne pretium constituant sibi causam; quia non tunc duellum, sed forum sanguinis et iustitie dicendum esset; nec tunc arbiter Deus adesse credatur, sed ille antiquus Hostis qui litigii fuerat persuasor. Habeant semper, si duelliones esse volunt, non sanguinis et iustitie mercatores, in hostio palestre ante oculos Pirrum, qui pro imperio decertando sic aurum despiciebat ut dictum est. Quod si contra veritatem ostensam de inparitate virium instetur, ut assolet, per victoriam David de Golia obtentam instantia refellatur; et si Gentiles aliud peterent, refellant ipsam per victoriam Herculis in Antheum. Stultum enim est valde vires quas Deus confortat, inferiores in pugile suspicari. Iam satis manifestum est quod per duellum acquiritur de iure acquiri. Sed romanus populus per duellum acquisivit Imperium: quod fide dignis testimoniis comprobatur. In quibus manifestandis non solum hoc apparebit, sed etiam quicquid a primordialibus Imperii romani diudicandum erat per duellum esse discussum. Nam de primo cum de sede patris Enee, qui primus pater huius populi fuit, verteretur litigium, Turno Rutulorum rege contra stante, de comuni amborum regum assensu ad ultimum, propter divinum beneplacitum inquirendum, inter se solum dimicatum est, ut in ultimis Eneydos canitur. In quo quidem agone tanta victoris Enee clementia fuit, ut nisi balteus, quem Turnus Pallanti a se occiso detraxerat, patuisset, victo victor simul vitam condonasset et; pacem, ut ultima carmina nostri Poete testantur. Cumque duo populi ex ipsa troyana radice in Ytalia germinassent, romanus videlicet et albanus, atque de signo aquile deque penatibus aliis Troyanorum atque dignitate principandi longo tempore inter se disceptatum esset, ad ultimum de comuni assensu partium, propter iustitiam cognoscendam, per tres Oratios fratres hinc et per totidem Curiatios fratres inde in cospectu regum et populorum altrinsecus expectantium decertatum est: ubi tribus pugilibus Albanorum peremptis, Romanorum duobus, palma victorie sub Hostilio rege cessit Romanis. Et hoc diligenter Livius in prima parte contexit, cuius Orosius etiam contestatur. Deinde cum finitimis, omni iure belli servato, cum Sabinis, cum Samnitibus, licet in multitudine decertantium, sub forma tamen duelli, de imperio decertatum fuisse Livius narrat: in quo quidem modo decertandi cum Samnitibus fere fortunam, ut dicam, incepti penituit. Et hoc Lucanus in secundo ad exemplum reducit sic: +*Aut Collina tulit stratas quot porta catervas +tunc cum pene caput mundi rerumque potestas +mutavit translata locum, romanaque Samnis +ultra Caudinas speravit vulnera furcas*. +Postquam vero Ytalorum litigia sedata fuerunt, et cum Grecis cumque Penis nondum pro divino iudicio certatum esset, ad Imperium intendentibus illis et illis, Fabritio pro Romanis, Pirro pro Grecis, de imperii gloria in militie multitudine decertantibus, Roma obtinuit; Scipione vero pro Ytalis, Annibale pro Affricanis in forma duelli bellum gerentibus, Ytalis Affricani succubuerunt, sicut Livius et alii romane rei scriptores testificari conantur. Quis igitur adeo mentis obtuse nunc est, qui non videat sub iure duelli gloriosum populum coronam orbis totius esse lucratum ? Vere dicere potuit homo romanus quod quidem Apostolus ad Timotheum *Reposita est michi corona iustitie*; reposita, scilicet in Dei providentia ecterna. Videant nunc iuriste presumptuosi quantum infra sint ab illa specula rationis unde humana mens hec principia speculatur, et sileant secundum sensum legis consilium et iudicium exhibere contenti. Et iam manifestum est quod romanus populus per duellum acquisivit Imperium: ergo de iure acquisivit; quod est principale propositum in libro presenti. Usque adhuc patet propositum per rationes que plurimum rationalibus principiis innituntur; sed ex nunc ex principiis fidei cristiane iterum patefaciendum est. Maxime enim fremuerunt et inania meditati sunt in romanum Principatum qui zelatores fidei cristiane se dicunt; nec miseret eos pauperum Cristi, quibus non solum defraudatio fit in ecclesiarum proventibus, quinymo patrimonia ipsa cotidie rapiuntur, et depauperatur Ecclesia dum, simulando iustitiam, executorem iustitie non admittunt. Nec iam depauperatio talis absque Dei iudicio fit, cum nec pauperibus, quorum patrimonia sunt Ecclesie facultates, inde subveniatur, nec ab offerente Imperio cum gratitudine teneantur. Redeunt unde venerunt: venerunt bene, redeunt male, quia bene data, et male possessa sunt. Quid ad pastores tales? Quid si Ecclesie substantia defluit dum proprietates propinquorum suorum exaugeantur? Sed forsan melius est propositum prosequi, et sub pio silentio Salvatoris nostri expectare succursum. Dico ergo quod, si romanum Imperium de iure non fuit, Cristus nascendo persuasit iniustum; consequens est falsum: ergo contradictorium antecedentis est verum. Inferunt enim se contradictoria invicem a contrario sensu. Falsitatem consequentis ad fideles ostendere non oportet: nam si fidelis quis est, falsum hoc esse concedit; et si non concedit, fidelis non est, et si fidelis non est, ad eum ratio ista non queritur. Consequentiam sic ostendo: quicunque aliquod edictum ex electione prosequitur, illud esse iustum opere persuadet et, cum opera persuadentiora sint quam sermones, ut Phylosopho placet in ultimis ad Nicomacum, magis persuadet quam si sermone approbaret. Sed Cristus, ut scriba eius Lucas testatur, sub edicto romane auctoritatis nasci voluit de Virgine Matre, ut in illa singulari generis humani descriptione filius Dei, homo factus, homo conscriberetur: quod fuit illud prosequi. Et forte sanctius est arbitrari divinitus illud exivisse per Cesarem, ut qui tanta tempora fuerat expectatus in societate mortalium, cum mortalibus ipse se consignaret. Ergo Cristus Augusti, Romanorum auctoritate fungentis, edictum fore iustum opere persuasit. Et cum ad iuste edicere iurisdictio sequatur, necesse est ut qui iustum edictum persuasit iurisdictionem etiam persuaserit: que si de iure non erat, iniusta erat. Et notandum quod argumentum sumptum ad destructionem consequentis, licet de sua forma per aliquem locum teneat, tamen vim suam per secundam figuram ostendit, si reducatur sicut argumentum a positione antecedentis per primam. Reducitur enim sic: omne iniustum persuadetur iniuste; Cristus non persuasit iniuste: ergo non persuasit iniustum. A positione antecedentis sic: omne iniustum persuadetur iniuste; Cristus persuasit quoddam iniustum: ergo persuasit iniuste. -Et si romanum Imperium de iure non fuit, peccatum Ade in Cristo non fuit punitum; hoc autem est falsum: ergo contradictorium eius ex quo sequitur est verum. Falsitas consequentis apparet sic: cum enim per peccatum Ade omnes peccatores essemus, dicente Apostolo; si de illo peccato non fuisset satisfactum per mortem Cristi, adhuc essemus filii ire natura, natura scilicet depravata. Sed hoc non est, cum dicat Apostolus ad Ephesios loquens de Patre; cum etiam Cristus ipse, in se punitionem patiens, dicat in Iohanne; nam ubi consummatum est, nichil restat agendum. Si ergo sub ordinario iudice Cristus passus non fuisset, illa pena punitio non fuisset. Et iudex ordinarius esse non poterat nisi supra totum humanum genus iurisdictionem habens, cum totum humanum genus in carne illa Cristi portantis dolores nostros, ut ait Propheta, puniretur. Et supra totum humanum genus Tyberius Cesar, cuius vicarius erat Pilatus, iurisdictionem non habuisset, nisi romanum Imperium de iure fuisset. Hinc est quod Herodes, quamvis ignorans quid faceret, sicut et Cayphas cum verum dixit de celesti decreto, Cristum Pilato remisit ad iudicandum, ut Lucas in evangelio suo tradit. Erat enim Herodes non vicem Tyberii gerens sub signo aquile vel sub signo senatus, sed rex regno singulari ordinatus ab eo et sub signo regni sibi commissi gubernans. Desinant igitur Imperium exprobrare romanum qui se filios Ecclesie fingunt, cum videant sponsum Cristum illud sic in utroque termino sue militie comprobasse. Et iam sufficienter manifestum esse arbitror, romanum populum sibi de iure orbis Imperium ascivisse. +Et si romanum Imperium de iure non fuit, peccatum Ade in Cristo non fuit punitum; hoc autem est falsum: ergo contradictorium eius ex quo sequitur est verum. Falsitas consequentis apparet sic: cum enim per peccatum Ade omnes peccatores essemus, dicente Apostolo *Sicut per unum hominem in hunc mundum peccatum intravit et per peccatum mors, ita in omnes homines mors, in quo omnes peccaverunt*; si de illo peccato non fuisset satisfactum per mortem Cristi, adhuc essemus filii ire natura, natura scilicet depravata. Sed hoc non est, cum dicat Apostolus ad Ephesios loquens de Patre: *Qui predestinavit nos in adoptionem filiorum per Iesum Cristum in ipsum, secundum propositum voluntatis sue, in laudem, et gloriam gratie sue, in qua gratificavit nos in dilecto Filio suo, in quo habemus redemptionem per sanguinem eius, remissionem peccatorum secundum divitias glorie sue que superhabundavit in nobis*; cum etiam Cristus ipse, in se punitionem patiens, dicat in Iohanne: *Consummatum est*; nam ubi consummatum est, nichil restat agendum. Propter convenientiam sciendum quod punitio non est simpliciter pena iniuriam inferenti, sed pena inflicta iniuriam inferenti ab habente iurisdictionem puniendi; unde, nisi ab ordinario iudice pena inflicta sit, punitio non est, sed potius iniuria est dicenda. Unde dicebat ille Moysi: *Quis constituit te iudicem super nos?*. Si ergo sub ordinario iudice Cristus passus non fuisset, illa pena punitio non fuisset. Et iudex ordinarius esse non poterat nisi supra totum humanum genus iurisdictionem habens, cum totum humanum genus in carne illa Cristi portantis dolores nostros, ut ait Propheta, puniretur. Et supra totum humanum genus Tyberius Cesar, cuius vicarius erat Pilatus, iurisdictionem non habuisset, nisi romanum Imperium de iure fuisset. Hinc est quod Herodes, quamvis ignorans quid faceret, sicut et Cayphas cum verum dixit de celesti decreto, Cristum Pilato remisit ad iudicandum, ut Lucas in evangelio suo tradit. Erat enim Herodes non vicem Tyberii gerens sub signo aquile vel sub signo senatus, sed rex regno singulari ordinatus ab eo et sub signo regni sibi commissi gubernans. Desinant igitur Imperium exprobrare romanum qui se filios Ecclesie fingunt, cum videant sponsum Cristum illud sic in utroque termino sue militie comprobasse. Et iam sufficienter manifestum esse arbitror, romanum populum sibi de iure orbis Imperium ascivisse. O felicem populum, o Ausoniam te gloriosam, si vel nunquam infirmator ille Imperii tui natus fuisset, vel nunquam sua pia intentio ipsum fefellisset! -In principio huius operis propositum fuit de tribus questionibus, prout materia pateretur, inquirere; de quarum duabus primis in superioribus libris, ut credo, sufficienter peractum est. Nunc autem de tertia restat agendum: cuius quidem veritas, quia sine rubore aliquorum emergere nequit, forsitan alicuius indignationis in me causa erit. Sed quia de trono inmutabili suo Veritas deprecatur, Salomon etiam silvam Proverbiorum ingrediens meditandam veritatem, impium detestandum in se facturo nos docet, ac preceptor morum Phylosophus familiaria destruenda pro veritate suadet; assumpta fiducia de verbis Danielis premissis, in quibus divina potentia clipeus defensorum veritatis astruitur, iuxta monitionem Pauli fidei loricam induens, in calore carbonis illius quem unus de Seraphin accepit de altari celesti et tetigit labia Ysaie, gignasium presens ingrediar, et in brachio Illius qui nos de potestate tenebrarum liberavit in sanguine suo impium atque mendacem de palestra, spectante mundo, eiciam. Quid timeam, cum Spiritus Patri et Filio coecternus aiat per os David? +*Conclusit ora leonum, et non nocuerunt michi: quia coram eo iustitia inventa est in me*. +In principio huius operis propositum fuit de tribus questionibus, prout materia pateretur, inquirere; de quarum duabus primis in superioribus libris, ut credo, sufficienter peractum est. Nunc autem de tertia restat agendum: cuius quidem veritas, quia sine rubore aliquorum emergere nequit, forsitan alicuius indignationis in me causa erit. Sed quia de trono inmutabili suo Veritas deprecatur, Salomon etiam silvam Proverbiorum ingrediens meditandam veritatem, impium detestandum in se facturo nos docet, ac preceptor morum Phylosophus familiaria destruenda pro veritate suadet; assumpta fiducia de verbis Danielis premissis, in quibus divina potentia clipeus defensorum veritatis astruitur, iuxta monitionem Pauli fidei loricam induens, in calore carbonis illius quem unus de Seraphin accepit de altari celesti et tetigit labia Ysaie, gignasium presens ingrediar, et in brachio Illius qui nos de potestate tenebrarum liberavit in sanguine suo impium atque mendacem de palestra, spectante mundo, eiciam. Quid timeam, cum Spiritus Patri et Filio coecternus aiat per os David: *In memoria ecterna erit iustus, ab auditione mala non timebit*? Questio igitur presens, de qua inquisitio futura est, inter duo luminaria magna versatur: romanum scilicet Pontificem et romanum Principem; et queritur utrum auctoritas Monarche romani, qui de iure Monarcha mundi est, ut in secundo libro probatum est, inmediate a Deo dependeat an ab aliquo Dei vicario vel ministro, quem Petri successorem intelligo, qui vere claviger est regni celorum. -Ad presentem questionem discutiendam, sicut in superioribus est peractum, aliquod principium est assummendum in virtute cuius aperiende veritatis argumenta formentur; nam sine prefixo principio etiam vera dicendo laborare quid prodest, cum principium solum assummendorum mediorum sit radix? Hec igitur irrefragabilis veritas prefigatur: scilicet quod illud quod nature intentioni repugnat Deus nolit. Nam si hoc verum non esset, contradictorium eius non esset falsum, quod est: Deum non nolle quod nature intentioni repugnat. Et si hoc non falsum, nec ea que secuntur ad ipsum; inpossibile enim est in necessariis consequentiis falsum esse consequens antecedente non falso existente. Sed ad non nolle alterum duorum sequitur de necessitate: aut velle aut non velle; sicut ad non odire necessario sequitur aut amare aut non amare; non enim non amare est odire, nec non velle est nolle, ut de se patet. Que si falsa non sunt, ista non erit falsa; cuius falsitas non habet superiorem. Quod autem verum sit quod dicitur sic declaro: manifestum est quod Deus finem nature vult, aliter celum otiose moveret; quod dicendum non est. Si Deus vellet impedimentum finis, vellet etiam finem impedimenti, aliter etiam otiose vellet; et cum finis impedimenti sit non esse rei impedite, sequeretur Deum velle non esse finem nature, quem dicitur velle esse. Si enim Deus non vellet impedimentum finis, prout non vellet sequeretur ad non velle nichil de impedimento curare, sive esset sive non esset; sed qui impedimentum non curat, rem que potest impediri non curat, et per consequens non habet in voluntate; et quod quis non habet in voluntate, non vult. Propter quod si finis nature impediri potest - quod potest - de necessitate sequitur quod Deus finem nature non vult; et sic sequitur quod prius: videlicet Deum velle quod non vult. Verissimum igitur est illud principium ex cuius contradictorio tam absurda secuntur. +Ad presentem questionem discutiendam, sicut in superioribus est peractum, aliquod principium est assummendum in virtute cuius aperiende veritatis argumenta formentur; nam sine prefixo principio etiam vera dicendo laborare quid prodest, cum principium solum assummendorum mediorum sit radix? Hec igitur irrefragabilis veritas prefigatur: scilicet quod illud quod nature intentioni repugnat Deus nolit. Nam si hoc verum non esset, contradictorium eius non esset falsum, quod est: Deum non nolle quod nature intentioni repugnat. Et si hoc non falsum, nec ea que secuntur ad ipsum; inpossibile enim est in necessariis consequentiis falsum esse consequens antecedente non falso existente. Sed ad non nolle alterum duorum sequitur de necessitate: aut velle aut non velle; sicut ad non odire necessario sequitur aut amare aut non amare; non enim non amare est odire, nec non velle est nolle, ut de se patet. Que si falsa non sunt, ista non erit falsa: Deus vult quod non vult; cuius falsitas non habet superiorem. Quod autem verum sit quod dicitur sic declaro: manifestum est quod Deus finem nature vult, aliter celum otiose moveret; quod dicendum non est. Si Deus vellet impedimentum finis, vellet etiam finem impedimenti, aliter etiam otiose vellet; et cum finis impedimenti sit non esse rei impedite, sequeretur Deum velle non esse finem nature, quem dicitur velle esse. Si enim Deus non vellet impedimentum finis, prout non vellet sequeretur ad non velle nichil de impedimento curare, sive esset sive non esset; sed qui impedimentum non curat, rem que potest impediri non curat, et per consequens non habet in voluntate; et quod quis non habet in voluntate, non vult. Propter quod si finis nature impediri potest–quod potest - de necessitate sequitur quod Deus finem nature non vult; et sic sequitur quod prius: videlicet Deum velle quod non vult. Verissimum igitur est illud principium ex cuius contradictorio tam absurda secuntur. -In introitu ad questionem hanc notare oportet quod prime questionis veritas magis manifestanda fuit ad ignorantiam tollendam, quam ad tollendum litigium; sed que fuit secunde questionis, quasi equaliter ad ignorantiam et litigium se habebat: multa etenim ignoramus de quibus non litigamus. Nam geometra circuli quadraturam ignorat: non tamen de ipsa litigat; theologus vero numerum angelorum ignorat: non tamen de illo litigium facit; Egiptius vero civilitatem Scitharum ignorat, non propter hoc de ipsorum civilitate contendit. Huius quidem tertie questionis veritas tantum habet litigium, ut, quemadmodum in aliis ignorantia solet esse causa litigii, sic et hic litigium causa ignorantie sit magis. Hominibus namque rationis intuitu voluntatem prevolantibus hoc sepe contingit: ut, male affecti, lumine rationis postposito, affectu quasi ceci trahantur et pertinaciter suam denegent cecitatem. Unde fit persepe quod non solum falsitas patrocinium habeat, sed - ut plerique - de suis terminis egredientes per aliena castra discurrant; ubi nichil intelligentes, ipsi nichil intelliguntur: et sic provocant quosdam ad iram, quosdam ad dedignationem, nonnullos ad risum. Igitur contra veritatem que queritur tria hominum genera maxime colluctantur. Summus namque Pontifex, domini nostri Iesu Cristi vicarius et Petri successor, cui non quicquid Cristo sed quicquid Petro debemus, zelo fortasse clavium, necnon alii gregum cristianorum pastores, et alii quos credo zelo solo matris Ecclesie promoveri, veritati quam ostensurus sum de zelo forsan - ut dixi - non de superbia contradicunt. Quidam vero alii, quorum obstinata cupiditas lumen rationis extinxit - et dum ex patre dyabolo sunt, Ecclesie se filios esse dicunt - non solum in hac questione litigium movent, sed sacratissimi principatus vocabulum aborrentes superiorum questionum et huius principia inpudenter negarent. Sunt etiam tertii - quos decretalistas vocant - qui, theologie ac phylosophie cuiuslibet inscii et expertes, suis decretalibus quas profecto venerandas existimo - tota intentione innixi, de illarum prevalentia - credo - sperantes, Imperio derogant. Nec mirum, cum iam audiverim quendam de illis dicentem et procaciter asserentem traditiones Ecclesie fidei fundamentum: quod quidem nefas de oppinione mortalium illi summoveant qui ante traditiones Ecclesie in Filium Dei Cristum sive venturum sive presentem sive iam passum crediderunt, et credendo speraverunt, et sperantes karitate arserunt, et ardentes ei coheredes factos esse mundus non dubitat. Et ut tales de presenti gignasio totaliter excludantur, est advertendum quod quedam scriptura est ante Ecclesiam, quedam cum Ecclesia, quedam post Ecclesiam. Ante quidem Ecclesiam sunt vetus et novum Testamentum, quod ut ait Propheta; hoc enim est quod dicit Ecclesia loquens ad sponsum, ut Matheus testatur. Sunt etiam Scripture doctorum, Augustini et aliorum, quos a Spiritu Sancto adiutos qui dubitat, fructus eorum vel omnino non vidit vel, si vidit, minime degustavit. Post Ecclesiam vero sunt traditiones quas decretales dicunt: que quidem etsi auctoritate apostolica sunt venerande, fundamentali tamen Scripture postponendas esse dubitandum non est, cum Cristus sacerdotes obiurgaverit de contrario. Cum enim interrogassent - negligebant enim manuum lotionem - Cristus eis, Matheo testante, respondit. In quo satis innuit traditionem postponendam. Quod si traditiones Ecclesie post Ecclesiam sunt, ut declaratum est, necesse est ut non Ecclesie a traditionibus, sed ab Ecclesia traditionibus accedat auctoritas. Hiique solas traditiones habentes ab hoc - ut dicebatur - gignasio excludendi sunt: oportet enim, hanc veritatem venantes, ex hiis ex quibus Ecclesie manat auctoritas investigando procedere. Hiis itaque sic exclusis, excludendi sunt alii qui, corvorum plumis operti, oves albas in grege Domini se iactant. Hii sunt impietatis filii qui, ut flagitia sua exequi possint, matrem prostituunt, fratres expellunt, et denique iudicem habere nolunt. Nam cur ad eos ratio quereretur, cum sua cupiditate detenti principia non viderent? +In introitu ad questionem hanc notare oportet quod prime questionis veritas magis manifestanda fuit ad ignorantiam tollendam, quam ad tollendum litigium; sed que fuit secunde questionis, quasi equaliter ad ignorantiam et litigium se habebat: multa etenim ignoramus de quibus non litigamus. Nam geometra circuli quadraturam ignorat: non tamen de ipsa litigat; theologus vero numerum angelorum ignorat: non tamen de illo litigium facit; Egiptius vero civilitatem Scitharum ignorat, non propter hoc de ipsorum civilitate contendit. Huius quidem tertie questionis veritas tantum habet litigium, ut, quemadmodum in aliis ignorantia solet esse causa litigii, sic et hic litigium causa ignorantie sit magis. Hominibus nanque rationis intuitu voluntatem prevolantibus hoc sepe contingit: ut, male affecti, lumine rationis postposito, affectu quasi ceci trahantur et pertinaciter suam denegent cecitatem. Unde fit persepe quod non solum falsitas patrocinium habeat, sed–ut plerique–de suis terminis egredientes per aliena castra discurrant; ubi nichil intelligentes, ipsi nichil intelliguntur: et sic provocant quosdam ad iram, quosdam ad dedignationem, nonnullos ad risum. Igitur contra veritatem que queritur tria hominum genera maxime colluctantur. Summus nanque Pontifex, domini nostri Iesu Cristi vicarius et Petri successor, cui non quicquid Cristo sed quicquid Petro debemus, zelo fortasse clavium, necnon alii gregum cristianorum pastores, et alii quos credo zelo solo matris Ecclesie promoveri, veritati quam ostensurus sum de zelo forsan–ut dixi–non de superbia contradicunt. Quidam vero alii, quorum obstinata cupiditas lumen rationis extinxit–et dum ex patre dyabolo sunt, Ecclesie se filios esse dicunt–non solum in hac questione litigium movent, sed sacratissimi principatus vocabulum aborrentes superiorum questionum et huius principia inpudenter negarent. Sunt etiam tertii–quos decretalistas vocant–qui, theologie ac phylosophie cuiuslibet inscii et expertes, suis decretalibus quas profecto venerandas existimo–tota intentione innixi, de illarum prevalentia–credo - sperantes, Imperio derogant. Nec mirum, cum iam audiverim quendam de illis dicentem et procaciter asserentem traditiones Ecclesie fidei fundamentum: quod quidem nefas de oppinione mortalium illi summoveant qui ante traditiones Ecclesie in Filium Dei Cristum sive venturum sive presentem sive iam passum crediderunt, et credendo speraverunt, et sperantes karitate arserunt, et ardentes ei coheredes factos esse mundus non dubitat. Et ut tales de presenti gignasio totaliter excludantur, est advertendum quod quedam scriptura est ante Ecclesiam, quedam cum Ecclesia, quedam post Ecclesiam. Ante quidem Ecclesiam sunt vetus et novum Testamentum, quod *in ecternum mandatum est* ut ait Propheta; hoc enim est quod dicit Ecclesia loquens ad sponsum: *Trahe me post te*. Cum Ecclesia vero sunt veneranda illa concilia principalia quibus Cristum interfuisse nemo fidelis dubitat, cum habeamus ipsum dixisse discipulis ascensurum in celum *Ecce ego vobiscum sum in omnibus diebus usque ad consummationem seculi*, ut Matheus testatur. Sunt etiam Scripture doctorum, Augustini et aliorum, quos a Spiritu Sancto adiutos qui dubitat, fructus eorum vel omnino non vidit vel, si vidit, minime degustavit. Post Ecclesiam vero sunt traditiones quas decretales dicunt: que quidem etsi auctoritate apostolica sunt venerande, fundamentali tamen Scripture postponendas esse dubitandum non est, cum Cristus sacerdotes obiurgaverit de contrario. Cum enim interrogassent: *Quare discipuli tui traditionem seniorum transgrediuntur?*–negligebant enim manuum lotionem –Cristus eis, Matheo testante, respondit: *Quare et vos transgredimini mandatum Dei propter traditionem vestram?*. In quo satis innuit traditionem postponendam. Quod si traditiones Ecclesie post Ecclesiam sunt, ut declaratum est, necesse est ut non Ecclesie a traditionibus, sed ab Ecclesia traditionibus accedat auctoritas. Hiique solas traditiones habentes ab hoc–ut dicebatur–gignasio excludendi sunt: oportet enim, hanc veritatem venantes, ex hiis ex quibus Ecclesie manat auctoritas investigando procedere. Hiis itaque sic exclusis, excludendi sunt alii qui, corvorum plumis operti, oves albas in grege Domini se iactant. Hii sunt impietatis filii qui, ut flagitia sua exequi possint, matrem prostituunt, fratres expellunt, et denique iudicem habere nolunt. Nam cur ad eos ratio quereretur, cum sua cupiditate detenti principia non viderent? Quapropter cum solis concertatio restat qui, aliquali zelo erga matrem Ecclesiam ducti, ipsam que queritur veritatem ignorant: cum quibus illa reverentia fretus quam pius filius debet patri, quam pius filius matri, pius in Cristum, pius in Ecclesiam, pius in pastorem, pius in omnes cristianam religionem profitentes, pro salute veritatis in hoc libro certamen incipio. -Isti vero ad quos erit tota disputatio sequens, asserentes auctoritatem Imperii ab auctoritate Ecclesie dependere velut artifex inferior dependet ab architecto, pluribus et diversis argumentis moventur; que quidem de Sacra Scriptura eliciunt et de quibusdam gestis tam summi Pontificis quam ipsius Imperatoris, nonnullum vero rationis indicium habere nituntur. Dicunt enim primo, secundum scripturam Geneseos, quod Deus fecit duo magna luminaria - luminare maius et luminare minus - ut alterum preesset diei et alterum preesset nocti: que allegorice dicta esse intelligebant ista duo regimina: scilicet spirituale et temporale. Deinde arguunt quod, quemadmodum luna, que est luminare minus, non habet lucem nisi prout recipit a sole, sic nec regnum temporale auctoritatem habet nisi prout recipit a spirituali regimine. -Propter hanc et propter alias eorum rationes dissolvendas prenotandum quod, sicut Phylosopho placet in hiis que De sophisticis elenchis, solutio argumenti est erroris manifestatio. Et quia error potest esse in materia et in forma argumenti, dupliciter peccare contingit: aut scilicet assummendo falsum, aut non sillogizando; que duo Phylosophus obiciebat contra Parmenidem et Melissum dicens. Et accipio hic largo modo falsum etiam pro inoppinabili, quod in materia probabili habet naturam falsi. Si vero in forma sit peccatum, conclusio interimenda est ab illo qui solvere vult, ostendendo formam sillogisticam non esse servatam. Si vero peccatum sit in materia, aut est quia simpliciter falsum assumptum est, aut quia falsum secundum quid. Si simpliciter, per interemptionem assumpti solvendum est; si secundum quid, per distinctionem. -Hoc viso, ad meliorem huius et aliarum inferius factarum solutionum evidentiam advertendum quod circa sensum misticum dupliciter errare contingit: aut querendo ipsum ubi non est, aut accipiendo aliter quam accipi debeat. Ego autem dico quod si talia fiunt de ignorantia, correctione diligenter adhibita ignoscendum est sicut ignoscendum esset illi qui leonem in nubibus formidaret; si vero industria, non aliter cum sic errantibus est agendum, quam cum tyrampnis, qui publica iura non ad comunem utilitatem secuntur, sed ad propriam retorquere conantur. O summum facinus, etiamsi contingat in sompniis, ecterni Spiritus intentione abuti! Non enim peccatur in Moysen, non in David, non in Iob, non in Matheum, non in Paulum, sed in Spiritum Sanctum qui loquitur in illis. Nam quanquam scribe divini eloquii multi sint, unicus tamen dictator est Deus, qui beneplacitum suum nobis per multorum calamos explicare dignatus est. -Hiis itaque prenotatis, ad id quod superius dicebatur dico per interemptionem illius dicti quo dicunt illa duo luminaria typice importare duo hec regimina: in quo quidem dicto tota vis argumenti consistit. Quod autem ille sensus omnino sustineri non possit, duplici via potest ostendi. Primo quia, cum huiusmodi regimina sint accidentia quedam ipsius hominis, videretur Deus usus fuisse ordine perverso accidentia prius producendo quam proprium subiectum: quod absurdum est dicere de Deo; nam illa duo luminaria producta sunt die quarto et homo die sexto, ut patet in Lictera. Preterea, cum ista regimina sint hominum directiva in quosdam fines, ut infra patebit, si homo stetisset in statu innocentie in quo a Deo factus est, talibus directivis non indiguisset: sunt ergo huiusmodi regimina remedia contra infirmitatem peccati. Cum ergo non solum in die quarto peccator homo non erat, sed etiam simpliciter homo non erat, producere remedia fuisset otiosum: quod est contra divinam bonitatem. Stultus enim esset medicus qui, ante nativitatem hominis, pro apostemate futuro illi emplastrum conficeret. Non igitur dicendum est quod quarto die Deus hec duo regimina fecerit; et per consequens intentio Moysi esse non potuit illa quam fingunt. Potest etiam hoc, mendacio tollerando, per distinctionem dissolvi: mitior namque est in adversarium solutio distinctiva; non enim omnino mentiens esse videtur, sicut interemptiva illum videri facit. Dico ergo quod licet luna non habeat lucem habundanter nisi ut a sole recipit, non propter hoc sequitur quod ipsa luna sit a sole. Unde sciendum quod aliud est esse ipsius lune, aliud virtus eius, et aliud operari. Quantum est ad esse, nullo modo luna dependet a sole, nec etiam quantum ad virtutem, nec quantum ad operationem simpliciter; quia motus eius est a motore proprio, influentia sua est a propriis eius radiis: habet enim aliquam lucem ex se, ut in eius eclipsi manifestum est. Sed quantum ad melius et virtuosius operandum, recipit aliquid a sole, quia lucem habundantem: qua recepta, virtuosius operatur. Sic ergo dico quod regnum temporale non recipit esse a spirituali, nec virtutem que est eius auctoritas, nec etiam operationem simpliciter; sed bene ab eo recipit ut virtuosius operetur per lucem gratie quam in celo et in terra benedictio summi Pontificis infundit illi. Et ideo argumentum peccabat in forma, quia predicatum in conclusione non est extremitas maioris, ut patet; procedit enim sic: luna recipit lucem a sole qui est regimen spirituale; regimen temporale est luna; ergo regimen temporale recipit auctoritatem a regimine spirituali. Nam in extremitate maioris ponunt lucem, in predicato vero conclusionis auctoritatem: que sunt res diverse subiecto et ratione, ut visum est. +Isti vero ad quos erit tota disputatio sequens, asserentes auctoritatem Imperii ab auctoritate Ecclesie dependere velut artifex inferior dependet ab architecto, pluribus et diversis argumentis moventur; que quidem de Sacra Scriptura eliciunt et de quibusdam gestis tam summi Pontificis quam ipsius Imperatoris, nonnullum vero rationis indicium habere nituntur. Dicunt enim primo, secundum scripturam Geneseos, quod Deus fecit duo magna luminaria–luminare maius et luminare minus–ut alterum preesset diei et alterum preesset nocti: que allegorice dicta esse intelligebant ista duo regimina: scilicet spirituale et temporale. Deinde arguunt quod, quemadmodum luna, que est luminare minus, non habet lucem nisi prout recipit a sole, sic nec regnum temporale auctoritatem habet nisi prout recipit a spirituali regimine. +Propter hanc et propter alias eorum rationes dissolvendas prenotandum quod, sicut Phylosopho placet in hiis que De sophisticis elenchis, solutio argumenti est erroris manifestatio. Et quia error potest esse in materia et in forma argumenti, dupliciter peccare contingit: aut scilicet assummendo falsum, aut non sillogizando; que duo Phylosophus obiciebat contra Parmenidem et Melissum dicens: *Quia falsa recipiunt et non sillogizantes sunt*. Et accipio hic largo modo falsum etiam pro inoppinabili, quod in materia probabili habet naturam falsi. Si vero in forma sit peccatum, conclusio interimenda est ab illo qui solvere vult, ostendendo formam sillogisticam non esse servatam. Si vero peccatum sit in materia, aut est quia simpliciter falsum assumptum est, aut quia falsum secundum quid. Si simpliciter, per interemptionem assumpti solvendum est; si secundum quid, per distinctionem. +Hoc viso, ad meliorem huius et aliarum inferius factarum solutionum evidentiam advertendum quod circa sensum misticum dupliciter errare contingit: aut querendo ipsum ubi non est, aut accipiendo aliter quam accipi debeat. Propter primum dicit Augustinus in Civitate Dei: *Non omnia que gesta narrantur etiam significare aliquid putanda sunt, sed propter illa que aliquid significant etiam ea que nichil significant actexuntur. Solo vomere terra proscinditur; sed ut hoc fieri possit, etiam cetera aratri membra sunt necessaria*. Propter secundum idem ait in Doctrina Cristiana, loquens de illo aliud in Scripturis sentire quam ille qui scripsit eas dicit, quod *ita fallitur ac si quisquam deserens viam eo tamen per girum pergeret quo via illa perducit*; et subdit: *Demonstrandum est ut consuetudine deviandi etiam in transversum aut perversum ire cogatur*. Deinde innuit causam quare cavendum sit hoc in Scripturis, dicens: *Titubabit fides, si Divinarum Scripturarum vacillat autoritas*. Ego autem dico quod si talia fiunt de ignorantia, correctione diligenter adhibita ignoscendum est sicut ignoscendum esset illi qui leonem in nubibus formidaret; si vero industria, non aliter cum sic errantibus est agendum, quam cum tyrampnis, qui publica iura non ad comunem utilitatem secuntur, sed ad propriam retorquere conantur. O summum facinus, etiamsi contingat in sompniis, ecterni Spiritus intentione abuti! Non enim peccatur in Moysen, non in David, non in Iob, non in Matheum, non in Paulum, sed in Spiritum Sanctum qui loquitur in illis. Nam quanquam scribe divini eloquii multi sint, unicus tamen dictator est Deus, qui beneplacitum suum nobis per multorum calamos explicare dignatus est. +Hiis itaque prenotatis, ad id quod superius dicebatur dico per interemptionem illius dicti quo dicunt illa duo luminaria typice importare duo hec regimina: in quo quidem dicto tota vis argumenti consistit. Quod autem ille sensus omnino sustineri non possit, duplici via potest ostendi. Primo quia, cum huiusmodi regimina sint accidentia quedam ipsius hominis, videretur Deus usus fuisse ordine perverso accidentia prius producendo quam proprium subiectum: quod absurdum est dicere de Deo; nam illa duo luminaria producta sunt die quarto et homo die sexto, ut patet in Lictera. Preterea, cum ista regimina sint hominum directiva in quosdam fines, ut infra patebit, si homo stetisset in statu innocentie in quo a Deo factus est, talibus directivis non indiguisset: sunt ergo huiusmodi regimina remedia contra infirmitatem peccati. Cum ergo non solum in die quarto peccator homo non erat, sed etiam simpliciter homo non erat, producere remedia fuisset otiosum: quod est contra divinam bonitatem. Stultus enim esset medicus qui, ante nativitatem hominis, pro apostemate futuro illi emplastrum conficeret. Non igitur dicendum est quod quarto die Deus hec duo regimina fecerit; et per consequens intentio Moysi esse non potuit illa quam fingunt. Potest etiam hoc, mendacio tollerando, per distinctionem dissolvi: mitior nanque est in adversarium solutio distinctiva; non enim omnino mentiens esse videtur, sicut interemptiva illum videri facit. Dico ergo quod licet luna non habeat lucem habundanter nisi ut a sole recipit, non propter hoc sequitur quod ipsa luna sit a sole. Unde sciendum quod aliud est esse ipsius lune, aliud virtus eius, et aliud operari. Quantum est ad esse, nullo modo luna dependet a sole, nec etiam quantum ad virtutem, nec quantum ad operationem simpliciter; quia motus eius est a motore proprio, influentia sua est a propriis eius radiis: habet enim aliquam lucem ex se, ut in eius eclipsi manifestum est. Sed quantum ad melius et virtuosius operandum, recipit aliquid a sole, quia lucem habundantem: qua recepta, virtuosius operatur. Sic ergo dico quod regnum temporale non recipit esse a spirituali, nec virtutem que est eius auctoritas, nec etiam operationem simpliciter; sed bene ab eo recipit ut virtuosius operetur per lucem gratie quam in celo et in terra benedictio summi Pontificis infundit illi. Et ideo argumentum peccabat in forma, quia predicatum in conclusione non est extremitas maioris, ut patet; procedit enim sic: luna recipit lucem a sole qui est regimen spirituale; regimen temporale est luna; ergo regimen temporale recipit auctoritatem a regimine spirituali. Nam in extremitate maioris ponunt lucem, in predicato vero conclusionis auctoritatem: que sunt res diverse subiecto et ratione, ut visum est. -Assummunt etiam argumentum de lictera Moysi, dicentes quod de femore Iacob fluxit figura horum duorum regiminum, quia Levi et Iudas: quorum alter fuit pater sacerdotii, alter vero regiminis temporalis. Deinde sic arguunt ex hiis: sicut se habuit Levi ad Iudam, sic se habet Ecclesia ad Imperium; Levi precessit Iudam in nativitate, ut patet in Lictera: ergo Ecclesia precedit Imperium in auctoritate. Et hoc vero de facili solvitur; nam cum dicunt quod Levi et Iudas, filii Iacob, figurant ista regimina, possem similiter hoc interimendo dissolvere: sed concedatur. Et est similis processus huic: A precedit B in C; D et E se habent ut A et B: ergo D precedit E in F; F vero et C diversa sunt. Et si ferrent instantiam dicentes quod F sequitur ad C, hoc est auctoritas ad nativitatem, et pro antecedente bene infertur consequens, ut animal pro homine, dico quod falsum est: multi enim sunt maiores natu qui non solum in auctoritate non precedunt, sed etiam preceduntur a iunioribus; ut patet ubi episcopi sunt tempore minores quam sui archipresbyteri. +Assummunt etiam argumentum de lictera Moysi, dicentes quod de femore Iacob fluxit figura horum duorum regiminum, quia Levi et Iudas: quorum alter fuit pater sacerdotii, alter vero regiminis temporalis. Deinde sic arguunt ex hiis: sicut se habuit Levi ad Iudam, sic se habet Ecclesia ad Imperium; Levi precessit Iudam in nativitate, ut patet in Lictera: ergo Ecclesia precedit Imperium in auctoritate. Et hoc vero de facili solvitur; nam cum dicunt quod Levi et Iudas, filii Iacob, figurant ista regimina, possem similiter hoc interimendo dissolvere: sed concedatur. Et cum arguendo inferunt sicut Levi precedit in nativitate sic Ecclesia in auctoritate, dico similiter quod aliud est predicatum conclusionis et aliud maior extremitas: nam aliud est auctoritas et aliud nativitas, subiecto et ratione; propter quod peccatur in forma. Et est similis processus huic: A precedit B in C; D et E se habent ut A et B: ergo D precedit E in F; F vero et C diversa sunt. Et si ferrent instantiam dicentes quod F sequitur ad C, hoc est auctoritas ad nativitatem, et pro antecedente bene infertur consequens, ut animal pro homine, dico quod falsum est: multi enim sunt maiores natu qui non solum in auctoritate non precedunt, sed etiam preceduntur a iunioribus; ut patet ubi episcopi sunt tempore minores quam sui archipresbyteri. Et sic instantia videtur errare secundum non causam ut causa. -De lictera vero primi libri Regum assummunt etiam creationem et depositionem Saulis, et dicunt quod Saul rex intronizatus fuit et de trono depositus per Samuelem, qui vice Dei de precepto fungebatur, ut in Lictera patet. Et ex hoc arguunt quod, quemadmodum ille Dei vicarius auctoritatem habuit dandi et tollendi regimen temporale et in alium transferendi, sic et nunc Dei vicarius, Ecclesie universalis antistes, auctoritatem habet dandi et tollendi et etiam transferendi sceptrum regiminis temporalis; ex quo sine dubio sequeretur quod auctoritas Imperii dependeret ut dicunt. Et ad hoc dicendum per interemptionem eius quod dicunt Samuelem Dei vicarium, quia non ut vicarius sed ut legatus spetialis ad hoc, sive nuntius portans mandatum Domini expressum, hoc fecit: quod patet quia quicquid Deus dixit, hoc fecit solum et hoc retulit. Unde sciendum quod aliud est esse vicarium, aliud est esse nuntium sive ministrum: sicut aliud est esse doctorem, aliud est esse interpretem. Nam vicarius est cui iurisdictio cum lege vel cum arbitrio commissa est; et ideo intra terminos iurisdictionis commisse de lege vel de arbitrio potest agere circa aliquid, quod dominus omnino ignorat. Nuntius autem non potest in quantum nuntius; sed quemadmodum malleus in sola virtute fabri operatur, sic et nuntius in solo arbitrio eius qui mictit illum. Non igitur sequitur, si Deus per nuntium Samuelem fecit hoc, quod vicarius Dei hoc facere possit. +De lictera vero primi libri Regum assummunt etiam creationem et depositionem Saulis, et dicunt quod Saul rex intronizatus fuit et de trono depositus per Samuelem, qui vice Dei de precepto fungebatur, ut in Lictera patet. Et ex hoc arguunt quod, quemadmodum ille Dei vicarius auctoritatem habuit dandi et tollendi regimen temporale et in alium transferendi, sic et nunc Dei vicarius, Ecclesie universalis antistes, auctoritatem habet dandi et tollendi et etiam transferendi sceptrum regiminis temporalis; ex quo sine dubio sequeretur quod auctoritas Imperii dependeret ut dicunt. Et ad hoc dicendum per interemptionem eius quod dicunt Samuelem Dei vicarium, quia non ut vicarius sed ut legatus spetialis ad hoc, sive nuntius portans mandatum Domini expressum, hoc fecit: quod patet quia quicquid Deus dixit, hoc fecit solum et hoc retulit. Unde sciendum quod aliud est esse vicarium, aliud est esse nuntium sive ministrum: sicut aliud est esse doctorem, aliud est esse interpretem. Nam vicarius est cui iurisdictio cum lege vel cum arbitrio commissa est; et ideo intra terminos iurisdictionis commisse de lege vel de arbitrio potest agere circa aliquid, quod dominus omnino ignorat. Nuntius autem non potest in quantum nuntius; sed quemadmodum malleus in sola virtute fabri operatur, sic et nuntius in solo arbitrio eius qui mictit illum. Non igitur sequitur, si Deus per nuntium Samuelem fecit hoc, quod vicarius Dei hoc facere possit. Multa enim Deus per angelos fecit et facit et facturus est que vicarius Dei, Petri suceessor, faeere non posset. Unde argumentum istorum est a toto ad partem, construendo sic: homo potest videre et audire: ergo oculus potest videre et audire. Et hoc non tenet; teneret autem destructive sic: homo non potest volare: ergo nec brachia hominis possunt volare. Et similiter sic: Deus per nuntium faeere non potest genita non esse genita, iuxta sententiam Agathonis: ergo nec vicarius eius facere potest. -Assummunt etiam de lictera Mathei Magorum oblationem, dicentes Cristum recepisse simul thus et aurum ad significandum se ipsum dominum et gubernatorem spiritualium et temporalium; ex quo inferunt Cristi vicarium dominum et gubernatorem eorundem, et per consequens habere utrorunque auctoritatem. Ad hoc respondens, licteram Mathei et sensum confiteor, sed quod ex illa inferre conantur interimo. Utraque namque propositio vera est, sed medium variatur et arguitur in quatuor terminis, in quibus forma sillogistica non salvatur, ut patet ex hiis que de sillogismo simpliciter. Nam aliud est Deus, quod subicitur in maiori, et aliud vicarius Dei, quod predicatur in minori. Et si quis instaret de vicarii equivalentia, inutilis est instantia; quia nullus vicariatus, sive divinus sive humanus, equivalere potest principali auctoritati: quod patet de levi. Nam scimus quod successor Petri non equivalet divine auctoritati saltem in operatione nature: non enim posset facere terram ascendere sursum, nec ignem descendere deorsum per offitium sibi commissum. Nec etiam possent omnia sibi commicti a Deo, quoniam potestatem creandi et similiter baptizandi nullo modo Deus commictere posset, ut evidenter probatur, licet Magister contrarium dixerit in quarto. Scimus etiam quod vicarius hominis non equivalet ei, quantum in hoc quod vicarius est, quia nemo potest dare quod suum non est. Auctoritas principalis non est principis nisi ad usum, quia nullus princeps se ipsum auctorizare potest; recipere autem potest atque dimictere, sed alium creare non potest, quia creatio principis ex principe non dependet. Quod si ita est, manifestum est quod nullus princeps potest sibi substituere vicarium in omnibus equivalentem: qua re instantia nullam efficaciam habet. +Assummunt etiam de lictera Mathei Magorum oblationem, dicentes Cristum recepisse simul thus et aurum ad significandum se ipsum dominum et gubernatorem spiritualium et temporalium; ex quo inferunt Cristi vicarium dominum et gubernatorem eorundem, et per consequens habere utrorunque auctoritatem. Ad hoc respondens, licteram Mathei et sensum confiteor, sed quod ex illa inferre conantur interimo. Sillogizant enim sic: Deus est dominus spiritualium et temporalium; summus Pontifex est vicarius Dei: ergo est dominus spiritualium et temporalium. Utraque nanque propositio vera est, sed medium variatur et arguitur in quatuor terminis, in quibus forma sillogistica non salvatur, ut patet ex hiis que de sillogismo simpliciter. Nam aliud est Deus, quod subicitur in maiori, et aliud vicarius Dei, quod predicatur in minori. Et si quis instaret de vicarii equivalentia, inutilis est instantia; quia nullus vicariatus, sive divinus sive humanus, equivalere potest principali auctoritati: quod patet de levi. Nam scimus quod successor Petri non equivalet divine auctoritati saltem in operatione nature: non enim posset facere terram ascendere sursum, nec ignem descendere deorsum per offitium sibi commissum. Nec etiam possent omnia sibi commicti a Deo, quoniam potestatem creandi et similiter baptizandi nullo modo Deus commictere posset, ut evidenter probatur, licet Magister contrarium dixerit in quarto. Scimus etiam quod vicarius hominis non equivalet ei, quantum in hoc quod vicarius est, quia nemo potest dare quod suum non est. Auctoritas principalis non est principis nisi ad usum, quia nullus princeps se ipsum auctorizare potest; recipere autem potest atque dimictere, sed alium creare non potest, quia creatio principis ex principe non dependet. Quod si ita est, manifestum est quod nullus princeps potest sibi substituere vicarium in omnibus equivalentem: qua re instantia nullam efficaciam habet. -Item assummunt de lictera eiusdem illud Cristi ad Petrum; quod etiam omnibus apostolis est dictum. Similiter accipiunt de lictera Mathei, similiter et Iohannis: ex quo arguunt successorem Petri omnia de concessione Dei posse tam ligare quam solvere; et inde inferunt posse solvere leges et decreta Imperii, atque leges et decreta ligare pro regimine temporali: unde bene sequeretur illud quod dicunt. Et dicendum ad hoc per distinctionem circa maiorem sillogismi quo utuntur. Unde inferunt auctoritatem et decreta Imperii solvere et ligare ipsum posse. Minorem concedo, maiorem vero non sine distinctione. Et ideo dico quod hoc signum universale omne, quod includitur in quodcunque, nunquam distribuit extra ambitum termini distributi. Nam si dico omne animal currit, omne distribuit pro omni eo quod sub genere animalis comprehenditur; si vero dico omnis homo currit, tunc signum universale non distribuit nisi pro suppositis huius termini homo; et cum dico omnis grammaticus, tunc distributio magis coartatur. -Propter quod semper videndum est quid est quod signum universale habet distribuere: quo viso, facile apparebit quantum sua distributio dilatetur, cognita natura et ambitu termini distributi. Unde cum dicitur quodcunque ligaveris, si illud quodcunque summeretur absolute, verum esset quod dicunt; et non solum hoc facere posset, quin etiam solvere uxorem a viro et ligare ipsam alteri vivente primo: quod nullo modo potest. Posset etiam solvere me non penitentem: quod etiam facere ipse Deus non posset. Cum ergo ita sit, manifestum est quod non absolute summenda est illa distributio, sed respective ad aliquid. Quod autem illa respiciat satis est evidens considerato illo quod sibi conceditur, circa quod illa distributio subiungitur. Et sic signum universale quod includitur in quodcunque contrahitur in sua distributione ab offitio clavium regni celorum: et sic assummendo, vera est illa propositio; absolute vero non, ut patet. Et ideo dico quod etsi successor Petri, secundum exigentiam offitii commissi Petro, possit solvere et ligare, non tamen propter hoc sequitur quod possit solvere seu ligare decreta Imperii sive leges ut ipsi dicebant, nisi ulterius probaretur hoc spectare ad offitium clavium: cuius contrarium inferius ostendetur. +Item assummunt de lictera eiusdem illud Cristi ad Petrum: *Et quodcunque ligaveris super terram, erit ligatum et in celis; et quodcunque solveris super terram, erit solutum et in celis*; quod etiam omnibus apostolis est dictum. Similiter accipiunt de lictera Mathei, similiter et Iohannis: ex quo arguunt successorem Petri omnia de concessione Dei posse tam ligare quam solvere; et inde inferunt posse solvere leges et decreta Imperii, atque leges et decreta ligare pro regimine temporali: unde bene sequeretur illud quod dicunt. Et dicendum ad hoc per distinctionem circa maiorem sillogismi quo utuntur. Sillogizant enim sic: Petrus potuit solvere omnia et ligare; successor Petri potest quicquid Petrus potuit; ergo successor Petri potest omnia solvere et ligare. Unde inferunt auctoritatem et decreta Imperii solvere et ligare ipsum posse. Minorem concedo, maiorem vero non sine distinctione. Et ideo dico quod hoc signum universale omne, quod includitur in quodcunque, nunquam distribuit extra ambitum termini distributi. Nam si dico omne animal currit, omne distribuit pro omni eo quod sub genere animalis comprehenditur; si vero dico omnis homo currit, tunc signum universale non distribuit nisi pro suppositis huius termini homo; et cum dico omnis grammaticus, tunc distributio magis coartatur. +Propter quod semper videndum est quid est quod signum universale habet distribuere: quo viso, facile apparebit quantum sua distributio dilatetur, cognita natura et ambitu termini distributi. Unde cum dicitur quodcunque ligaveris, si illud quodcunque summeretur absolute, verum esset quod dicunt; et non solum hoc facere posset, quin etiam solvere uxorem a viro et ligare ipsam alteri vivente primo: quod nullo modo potest. Posset etiam solvere me non penitentem: quod etiam facere ipse Deus non posset. Cum ergo ita sit, manifestum est quod non absolute summenda est illa distributio, sed respective ad aliquid. Quod autem illa respiciat satis est evidens considerato illo quod sibi conceditur, circa quod illa distributio subiungitur. Dicit enim Cristus Petro: *Tibi dabo claves regni celorum*, hoc est Faciam te hostiarium regni celorum. Deinde subdit *et quodcunque*: quod est omne quod, id est et omne quod ad istud offitium spectabit solvere poteris et ligare. Et sic signum universale quod includitur in quodcunque contrahitur in sua distributione ab offitio clavium regni celorum: et sic assummendo, vera est illa propositio; absolute vero non, ut patet. Et ideo dico quod etsi successor Petri, secundum exigentiam offitii commissi Petro, possit solvere et ligare, non tamen propter hoc sequitur quod possit solvere seu ligare decreta Imperii sive leges ut ipsi dicebant, nisi ulterius probaretur hoc spectare ad offitium clavium: cuius contrarium inferius ostendetur. -Accipiunt etiam illud Luce, quod Petrus dixit Cristo; et dicunt quod per illos duos gladios duo predicta regimina intelliguntur, que quidem Petrus dixit esse ibi ubi erat, hoc est apud se; unde arguunt illa duo regimina secundum auctoritatem apud successorem Petri consistere. Et ad hoc dicendum per interemptionem sensus in quo fundant argumentum. Dicunt enim illos duos gladios, quos assignavit Petrus, duo prefata regimina importare: quod omnino negandum est, tum quia illa responsio non fuisset ad intentionem Cristi, tum quia Petrus de more subito respondebat ad rerum superficiem tantum. -Quod autem responsio non fuisset ad intentionem Cristi non erit inmanifestum, si considerentur verba precedentia et causa verborum. Propter quod sciendum quod hoc dictum fuit in die Cene; unde Lucas incipit superius sic. Et ex hinc continuato colloquio venit ad hec. +Accipiunt etiam illud Luce, quod Petrus dixit Cristo, cum ait *Ecce duo gladii hic*; et dicunt quod per illos duos gladios duo predicta regimina intelliguntur, que quidem Petrus dixit esse ibi ubi erat, hoc est apud se; unde arguunt illa duo regimina secundum auctoritatem apud successorem Petri consistere. Et ad hoc dicendum per interemptionem sensus in quo fundant argumentum. Dicunt enim illos duos gladios, quos assignavit Petrus, duo prefata regimina importare: quod omnino negandum est, tum quia illa responsio non fuisset ad intentionem Cristi, tum quia Petrus de more subito respondebat ad rerum superficiem tantum. +Quod autem responsio non fuisset ad intentionem Cristi non erit inmanifestum, si considerentur verba precedentia et causa verborum. Propter quod sciendum quod hoc dictum fuit in die Cene; unde Lucas incipit superius sic: *Venit autem dies azimorum in quo necesse erat occidi Pascha*, in qua quidem cena prelocutus fuit Cristus de ingruente passione, in qua oportebat ipsum separari a discipulis suis. Item sciendum quod ubi ista verba intervenerunt erant simul omnes duodecim discipuli; unde parum post verba premissa dicit Lucas: *Et cum facta esset hora discubuit, et duodecim apostoli cum eo*. Et ex hinc continuato colloquio venit ad hec: *Quando misi vos sine sacculo et pera et calciamentis, nunquid aliquid defuit vobis? At illi dixerunt: Nichil. Dixit ergo eis: Sed nunc qui habet sacculum tollat, similiter et peram; et qui non habet, vendat tunicam et emat gladium*. In quo satis aperte intentio Cristi manifestatur; non enim dixit ematis vel habeatis duos gladios–ymo duodecim, cum ad duodecim discipulos diceret *qui non habet emat*–ut quilibet haberet unum. Et hoc etiam dicebat premonens eos pressuram futuram et despectum futurum erga eos, quasi diceret: Quousque fui vobiscum, recepti eratis; nunc fugabimini. Unde oportet vos preparare vobis etiam ea que iam prohibui vobis propter necessitatem. Itaque si responsio Petri, que est ad hoc, fuisset sub intentione illa, iam non fuisset ad eam que erat Cristi: de quo Cristus ipsum increpasset sicut multotiens increpavit, cum inscie responderet. Hic autem non fecit, sed acquievit dicens ei *Satis est*; quasi diceret: Propter necessitatem dico; sed si quilibet habere non potest, duo sufficere possunt. +Et quod Petrus de more ad superficiem loqueretur, probat eius festina et inpremeditata presumptio, ad quam non solum fidei sinceritas impellebat, sed, ut credo, puritas et simplicitas naturalis. Hanc suam presumptionem scribe Cristi testantur omnes. Scribit autem Matheus, cum Iesus interrogasset discipulos *Quem me esse dicitis ?*, Petrum ante omnes respondisse: *Tu es Cristus, filius Dei vivi*. Scribit etiam quod, cum Cristus diceret discipulis quia oportebat eum ire in Ierusalem et multa pati, Petrus assumpsit eum et cepit increpare illum dicens: *Absit a te, Domine; non erit tibi hoc*; ad quem Cristus, redarguens, conversus dixit: *Vade post me, Sathana*. Item scribit quod in monte transfigurationis, in conspectu Cristi, Moysi et Elye et duorum filiorum Zebedei, dixit: *Domine, bonum est nos hic esse; si vis, faciamus hic tria tabernacula: tibi unum, Moysi unum et Elye unum*. Item scribit quod, cum discipuli essent in navicula tempore noctis et Cristus ambularet super aquam, Petrus dixit: *Domine, si tu es, iube me ad te venire super aquas*. Item scribit quod, cum Cristus prenuntiaret scandalum discipulis suis, Petrus respondit: *Etsi omnes scandalizati fuerint in te, ego nunquam scandalizabor*; et infra: *Etiamsi oportuerit me mori tecum, non te negabo*. Et hoc etiam contestatur Marcus; Lucas vero scribit Petrum etiam dixisse Cristo, parum supra verba premissa de gladiis: *Domine, tecum paratus sum in carcerem et in mortem ire*. Iohannes autem dicit de illo quod, cum Cristus vellet sibi lavare pedes, Petrus ait: *Domine, tu michi lavas pedes?*; et infra: *Non lavabis michi pedes in ecternum*. Dicit etiam ipsum gladio percussisse ministri servum: quod etiam conscribunt omnes quatuor. Dicit etiam Iohannes ipsum introivisse subito, cum venit in monumentum, videns alium discipulum cunctantem ad hostium. Dicit iterum quod, existente Iesu in litore post resurrectionem, *Cum Petrus audisset quia Dominus est, tunica succinxit se, erat enim nudus, et misit se in mare*. Ultimo dicit quod, cum Petrus vidisset Iohannem, dixit Iesu: *Domine, hic autem quid?*. Iuvat quippe talia de Archimandrita nostro in laudem sue puritatis continuasse, in quibus aperte deprehenditur quod, cum de duobus gladiis loquebatur, intentione simplici respondebat ad Cristum. Quod si verba illa Cristi et Petri typice sunt accipienda, non ad hoc quod dicunt isti trahenda sunt, sed referenda sunt ad sensum illius gladii de quo scribit Matheus sic: *Nolite ergo arbitrari quia veni mictere pacem in terram: non veni pacem mictere, sed gladium. Veni enim separare hominem adversus patrem suum* etc. Quod quidem fit tam verbo quam opere; propter quod dicebat Lucas ad Theophilum *que cepit Iesus facere et docere*. Talem gladium Cristus emere precipiebat, quem duplicem ibi esse Petrus etiam respondebat. Ad verba enim et opera parati erant, per que facerent quod Cristus dicebat se venisse facturum per gladium, ut dictum est. Dicunt adhuc quidam quod Constantinus imperator, mundatus a lepra intercessione Silvestri tunc summi Pontificis, Imperii sedem, scilicet Romam, donavit Ecclesie cum multis aliis Imperii dignitatibus. Ex quo arguunt dignitates illas deinde neminem assummere posse nisi ab Ecclesia recipiat, cuius eas esse dicunt; et ex hoc bene sequeretur auctoritatem unam ab alia dependere, ut ipsi volunt. -Positis et solutis igitur argumentis que radices in divinis eloquiis habere videbantur, restant nunc illa ponenda et solvenda que in gestis humanis et ratione humana radicantur. Ex quibus primum est quod premictitur, quod sic sillogizant; et minorem probant per ea que de Constantino superius tacta sunt. Hanc ergo minorem interimo et, cum probant, dico quod sua probatio nulla est, quia Constantinus alienare non poterat Imperii dignitatem, nec Ecclesia recipere. Et cum pertinaciter instant, quod dico sic ostendi potest: nemini licet ea facere per offitium sibi deputatum que sunt contra illud offitium; quia sic idem, in quantum idem, esset contrarium sibi ipsi: quod est inpossibile; sed contra offitium deputatum Imperatori est scindere Imperium, cum offitium eius sit humanum genus uni velle et uni nolle tenere subiectum, ut in primo huius de facili videri potest; ergo scindere Imperium Imperatori non licet. Si ergo alique dignitates per Constantinum essent alienate - ut dicunt ab Imperio, et cessissent in potestatem Ecclesie, scissa esset tunica inconsutilis, quam scindere ausi non sunt etiam qui Cristum verum Deum lancea perforarunt. Preterea, sicut Ecclesia suum habet fundamentum, sic et Imperium suum. Sed contra ius humanum esset, si se ipsum Imperium destrueret: ergo Imperio se ipsum destruere non licet. Cum ergo scindere Imperium esset destruere ipsum, consistente Imperio in unitate Monarchie universalis, manifestum est quod Imperii auctoritate fungenti scindere Imperium non licet. Quod autem destruere Imperium sit contra ius humanum, ex superioribus est manifestum. -Preterea, omnis iurisdictio prior est suo iudice: iudex enim ad iurisdictionem ordinatur, et non e converso; sed Imperium est iurisdictio omnem temporalem iurisdictionem ambitu suo comprehendens: ergo ipsa est prior suo iudice, qui est Imperator, quia ad ipsam Imperator est ordinatus, et non e converso. Ex quo patet quod Imperator ipsam permutare non potest in quantum Imperator, cum ab ea recipiat esse quod est. Modo dico sic: aut ille Imperator erat cum dicitur Ecclesie contulisse, aut non; et si non, planum est quod nichil poterat de Imperio conferre; si sic, cum talis collatio esset minoratio iurisdictionis, in quantum Imperator hoc facere non poterat. Amplius, si unus Imperator aliquam particulam ab Imperii iurisdictione discindere posset, eadem ratione et alius. Et cum iurisdictio temporalis finita sit et omne finitum per finitas decisiones assummatur, sequeretur quod iurisdictio prima posset annichilari: quod est irrationabile. Adhuc, cum conferens habeat se per modum agentis et cui confertur per modum patientis, ut placet Phylosopho in quarto ad Nicomacum, non solum ad collationem esse licitam requiritur dispositio conferentis, sed etiam eius cui confertur: videtur enim in patiente et disposito actus activorum inesse. Sed Ecclesia omnino indisposita erat ad temporalia recipienda per preceptum prohibitivum expressum, ut habemus per Matheum sic. Nam etsi per Lucam habemus relaxationem precepti quantum ad quedam, ad possessionem tamen auri et argenti licentiatam Ecclesiam post prohibitionem illam invenire non potui. Qua re, si Ecclesia recipere non poterat, dato quod Constantinus hoc facere potuisset de se, actio tamen illa non erat possibilis propter patientis indispositionem. Patet igitur quod nec Ecclesia recipere per modum possessionis, nec ille conferre per modum alienationis poterat. Poterat tamen Imperator in patrocinium Ecclesie Patrimonium et alia deputare, inmoto semper superiori dominio, cuius unitas divisionem non patitur. Poterat et vicarius Dei recipere non tanquam possessor, sed tanquam fructuum pro Ecclesia pro Cristi pauperibus dispensator: quod apostolos fecisse non ignoratur. +Positis et solutis igitur argumentis que radices in divinis eloquiis habere videbantur, restant nunc illa ponenda et solvenda que in gestis humanis et ratione humana radicantur. Ex quibus primum est quod premictitur, quod sic sillogizant: ea que sunt Ecclesie nemo de iure habere potest nisi ab Ecclesia–et hoc conceditur–romanum regimen est Ecclesie: ergo ipsum nemo habere potest de iure nisi ab Ecclesia; et minorem probant per ea que de Constantino superius tacta sunt. Hanc ergo minorem interimo et, cum probant, dico quod sua probatio nulla est, quia Constantinus alienare non poterat Imperii dignitatem, nec Ecclesia recipere. Et cum pertinaciter instant, quod dico sic ostendi potest: nemini licet ea facere per offitium sibi deputatum que sunt contra illud offitium; quia sic idem, in quantum idem, esset contrarium sibi ipsi: quod est inpossibile; sed contra offitium deputatum Imperatori est scindere Imperium, cum offitium eius sit humanum genus uni velle et uni nolle tenere subiectum, ut in primo huius de facili videri potest; ergo scindere Imperium Imperatori non licet. Si ergo alique dignitates per Constantinum essent alienate - ut dicunt ab Imperio, et cessissent in potestatem Ecclesie, scissa esset tunica inconsutilis, quam scindere ausi non sunt etiam qui Cristum verum Deum lancea perforarunt. Preterea, sicut Ecclesia suum habet fundamentum, sic et Imperium suum. Nam Ecclesie fundamentum Cristus est: unde Apostolus ad Corinthios: *Fundamentum aliud nemo potest ponere preter id quod positum est, quod est Cristus Iesus*. Ipse est petra super quam hedificata est Ecclesia. Imperii vero fundamentum ius humanum est. Modo dico quod, sicut Ecclesie fundamento suo contrariari non licet, sed debet semper inniti super illud iuxta illud Canticorum *Que est ista, que ascendit de deserto delitiis affluens, innixa super dilectum?*, sic et Imperio licitum non est contra ius humanum aliquid facere. Sed contra ius humanum esset, si se ipsum Imperium destrueret: ergo Imperio se ipsum destruere non licet. Cum ergo scindere Imperium esset destruere ipsum, consistente Imperio in unitate Monarchie universalis, manifestum est quod Imperii auctoritate fungenti scindere Imperium non licet. Quod autem destruere Imperium sit contra ius humanum, ex superioribus est manifestum. +Preterea, omnis iurisdictio prior est suo iudice: iudex enim ad iurisdictionem ordinatur, et non e converso; sed Imperium est iurisdictio omnem temporalem iurisdictionem ambitu suo comprehendens: ergo ipsa est prior suo iudice, qui est Imperator, quia ad ipsam Imperator est ordinatus, et non e converso. Ex quo patet quod Imperator ipsam permutare non potest in quantum Imperator, cum ab ea recipiat esse quod est. Modo dico sic: aut ille Imperator erat cum dicitur Ecclesie contulisse, aut non; et si non, planum est quod nichil poterat de Imperio conferre; si sic, cum talis collatio esset minoratio iurisdictionis, in quantum Imperator hoc facere non poterat. Amplius, si unus Imperator aliquam particulam ab Imperii iurisdictione discindere posset, eadem ratione et alius. Et cum iurisdictio temporalis finita sit et omne finitum per finitas decisiones assummatur, sequeretur quod iurisdictio prima posset annichilari: quod est irrationabile. Adhuc, cum conferens habeat se per modum agentis et cui confertur per modum patientis, ut placet Phylosopho in quarto ad Nicomacum, non solum ad collationem esse licitam requiritur dispositio conferentis, sed etiam eius cui confertur: videtur enim in patiente et disposito actus activorum inesse. Sed Ecclesia omnino indisposita erat ad temporalia recipienda per preceptum prohibitivum expressum, ut habemus per Matheum sic: *Nolite possidere aurum, neque argentum, neque pecuniam in zonis vestris, non peram in via* etc. Nam etsi per Lucam habemus relaxationem precepti quantum ad quedam, ad possessionem tamen auri et argenti licentiatam Ecclesiam post prohibitionem illam invenire non potui. Qua re, si Ecclesia recipere non poterat, dato quod Constantinus hoc facere potuisset de se, actio tamen illa non erat possibilis propter patientis indispositionem. Patet igitur quod nec Ecclesia recipere per modum possessionis, nec ille conferre per modum alienationis poterat. Poterat tamen Imperator in patrocinium Ecclesie Patrimonium et alia deputare, inmoto semper superiori dominio, cuius unitas divisionem non patitur. Poterat et vicarius Dei recipere non tanquam possessor, sed tanquam fructuum pro Ecclesia pro Cristi pauperibus dispensator: quod apostolos fecisse non ignoratur. Adhuc dicunt quod Adrianus papa Carolum Magnum sibi et Ecclesie advocavit ob iniuriam Longobardorum, tempore Desiderii regis eorum; et quod Carolus ab eo recepit Imperii dignitatem non obstante quod Michael imperabat apud Constantinopolim. Propter quod dicunt quod omnes qui fuerunt Romanorum Imperatores post ipsum, et ipsi advocati Ecclesie sunt et debent ab Ecclesia advocari: ex quo etiam sequeretur illa dependentia quam concludere volunt. Et ad hoc infringendum dico quod nichil dicunt: usurpatio enim iuris non facit ius. Nam si sic, eodem modo auctoritas Ecclesie probaretur dependere ab Imperatore, postquam Octo imperator Leonem papam restituit et Benedictum deposuit, necnon in exilium in Saxoniam duxit. -Ratione vero sic arguunt. Summunt etenim sibi principium de decimo Prime phylosophie dicentes: omnia que sunt unius generis reducuntur ad unum, quod est mensura omnium que sub illo genere sunt; sed omnes homines sunt unius generis: ergo debent reduci ad unum, tanquam ad mensuram omnium eorum. Et cum summus Antistes et Imperator sint homines, si conclusio illa est vera, oportet quod reducantur ad unum hominem. Et cum Papa non sit reducendus ad alium, relinquitur quod Imperator cum omnibus aliis sit reducendus ad ipsum, tanquam ad mensuram et regulam: propter quod sequitur etiam idem quod volunt. Ad hanc rationem solvendam dico quod, cum dicunt, verum dicunt. Et similiter verum dicunt dicentes quod omnes homines sunt unius generis; et similiter verum concludunt cum inferunt ex hiis omnes homines esse reducendos ad unum metrum in suo genere. Sed cum ex hac conclusione subinferunt de Papa et Imperatore, falluntur secundum accidens. Ad cuius evidentiam sciendum quod aliud est esse hominem et aliud est esse Papam; et eodem modo aliud est esse hominem, aliud esse Imperatorem, sicut aliud est esse hominem, et aliud est esse patrem et dominum. Homo enim est id quod est per formam substantialem, per quam sortitur spetiem et genus, et per quam reponitur sub predicamento substantie; pater vero est id quod est per formam accidentalem, que est relatio per quam sortitur spetiem quandam et genus, et reponitur sub genere ad aliquid, sive relationis. Aliter omnia reducerentur ad predicamentum substantie, cum nulla forma accidentalis per se subsistat absque ypostasi substantie subsistentis: quod est falsum. Cum ergo Papa et Imperator sint id quod sunt per quasdam relationes, quia per Papatum et per Imperiatum, que relationes sunt altera sub ambitu paternitatis et altera sub ambitu dominationis, manifestum est quod Papa et Imperator, in quantum huiusmodi, habent reponi sub predicamento relationis, et per consequens reduci ad aliquod existens sub illo genere. Unde dico quod alia est mensura ad quam habent reduci prout sunt homines, et alia prout sunt et Papa et Imperator. Nam, prout sunt homines, habent reduci ad optimum hominem, qui est mensura omnium aliorum, et ydea ut dicam - quisquis ille sit - ad existentem maxime unum in genere suo: ut haberi potest ex ultimis ad Nicomacum. In quantum vero sunt relativa quedam, ut patet, reducenda sunt vel ad invicem, si alterum subalternatur alteri vel in spetie comunicant per naturam relationis, vel ad aliquod tertium, ad quod reducantur tanquam ad comunem unitatem. Sed non potest dici quod alterum subalternetur alteri, quia sic alterum de altero predicaretur: quod est falsum; non enim dicimus Imperator est Papa, nec e converso. Nec potest dici quod comunicent in spetie, cum alia sit ratio Pape, alia Imperatoris, in quantum huiusmodi: ergo reducuntur ad aliquid in quo habent uniri. +Ratione vero sic arguunt. Summunt etenim sibi principium de decimo Prime phylosophie dicentes: omnia que sunt unius generis reducuntur ad unum, quod est mensura omnium que sub illo genere sunt; sed omnes homines sunt unius generis: ergo debent reduci ad unum, tanquam ad mensuram omnium eorum. Et cum summus Antistes et Imperator sint homines, si conclusio illa est vera, oportet quod reducantur ad unum hominem. Et cum Papa non sit reducendus ad alium, relinquitur quod Imperator cum omnibus aliis sit reducendus ad ipsum, tanquam ad mensuram et regulam: propter quod sequitur etiam idem quod volunt. Ad hanc rationem solvendam dico quod, cum dicunt Ea que sunt unius generis oportet reduci ad aliquod unum de illo genere, quod est metrum in ipso, verum dicunt. Et similiter verum dicunt dicentes quod omnes homines sunt unius generis; et similiter verum concludunt cum inferunt ex hiis omnes homines esse reducendos ad unum metrum in suo genere. Sed cum ex hac conclusione subinferunt de Papa et Imperatore, falluntur secundum accidens. Ad cuius evidentiam sciendum quod aliud est esse hominem et aliud est esse Papam; et eodem modo aliud est esse hominem, aliud esse Imperatorem, sicut aliud est esse hominem, et aliud est esse patrem et dominum. Homo enim est id quod est per formam substantialem, per quam sortitur spetiem et genus, et per quam reponitur sub predicamento substantie; pater vero est id quod est per formam accidentalem, que est relatio per quam sortitur spetiem quandam et genus, et reponitur sub genere ad aliquid, sive relationis. Aliter omnia reducerentur ad predicamentum substantie, cum nulla forma accidentalis per se subsistat absque ypostasi substantie subsistentis: quod est falsum. Cum ergo Papa et Imperator sint id quod sunt per quasdam relationes, quia per Papatum et per Imperiatum, que relationes sunt altera sub ambitu paternitatis et altera sub ambitu dominationis, manifestum est quod Papa et Imperator, in quantum huiusmodi, habent reponi sub predicamento relationis, et per consequens reduci ad aliquod existens sub illo genere. Unde dico quod alia est mensura ad quam habent reduci prout sunt homines, et alia prout sunt et Papa et Imperator. Nam, prout sunt homines, habent reduci ad optimum hominem, qui est mensura omnium aliorum, et ydea ut dicam–quisquis ille sit –ad existentem maxime unum in genere suo: ut haberi potest ex ultimis ad Nicomacum. In quantum vero sunt relativa quedam, ut patet, reducenda sunt vel ad invicem, si alterum subalternatur alteri vel in spetie comunicant per naturam relationis, vel ad aliquod tertium, ad quod reducantur tanquam ad comunem unitatem. Sed non potest dici quod alterum subalternetur alteri, quia sic alterum de altero predicaretur: quod est falsum; non enim dicimus Imperator est Papa, nec e converso. Nec potest dici quod comunicent in spetie, cum alia sit ratio Pape, alia Imperatoris, in quantum huiusmodi: ergo reducuntur ad aliquid in quo habent uniri. Propter quod sciendum quod, sicut se habet relatio ad relationem, sic relativum ad relativum. Si ergo Papatus et Imperiatus, cum sint relationes superpositionis, habeant reduci ad respectum superpositionis, a quo respectu cum suis differentialibus descendunt, Papa et Imperator, cum sint relativa, reduci habebunt ad aliquod unum in quo reperiatur ipse respectus superpositionis absque differentialibus aliis. Et hoc erit vel ipse Deus, in quo respectus omnis universaliter unitur, vel aliqua substantia Deo inferior, in qua respectus superpositionis per differentiam superpositionis a simplici respectu descendens particuletur. Et sic patet quod Papa et Imperator, in quantum homines, habent reduci ad unum; in quantum vero Papa et Imperator, ad aliud: et per hoc patet ad rationem. -Amplius, si Ecclesia virtutem haberet auctorizandi romanum Principem, aut haberet a Deo, aut a se, aut ab Imperatore aliquo aut ab universo mortalium assensu, vel saltem ex illis prevalentium: nulla est alia rimula, per quam virtus hec ad Ecclesiam manare potuisset; sed a nullo istorum habet: ergo virtutem predictam non habet. Quod autem a nullo istorum habeat sic apparet. Nam si a Deo recepisset, hoc fuisset aut per legem divinam aut per naturalem, quia quod a natura recipitur a Deo recipitur, non tamen convertitur. Sed non per naturalem, quia natura non imponit legem nisi suis effectibus, cum Deus insufficiens esse non possit ubi sine secundis agentibus aliquid in esse producit. Sed nec per divinam: omnis namque divina lex duorum Testamentorum gremio continetur; in quo quidem gremio reperire non possum temporalium sollicitudinem sive curam sacerdotio primo vel novissimo commendatam fuisse. Quinymo invenio sacerdotes primos ab illa de precepto remotos, ut patet per ea que Deus ad Moysen; et sacerdotes novissimos, per ea que Cristus ad discipulos: quam quidem ab eis esse remotam possibile non est, si regiminis temporalis auctoritas a sacerdotio demanaret, cum saltem in auctorizando sollicitudo provisionis instaret, et deinde cautela continua ne auctorizatus a tramite rectitudinis deviaret. Quod autem a se non receperit de facili patet. Nichil est quod dare possit quod non habet; unde omne agens aliquid actu esse tale oportet quale agere intendit, ut habetur in hiisque De simpliciter ente. Sed constat quod, si Ecclesia sibi dedit illam virtutem, non habebat illam priusquam daret; et sic dedisset sibi quod non habebat: quod est inpossibile. Quod vero ab aliquo Imperatore non receperit, per ea que superius manifesta sunt patet sufficienter. Et quod etiam ab assensu omnium vel prevalentium non habuerit quis dubitat, cum non modo Asyani et Affricani omnes, quinetiam maior pars Europam colentium hoc aborreat? Fastidium etenim est in rebus manifestissimis probationes adducere. +Positis et exclusis erroribus quibus potissime innituntur qui romani Principatus auctoritatem dependere dicunt a romano Pontifice, redeundum est ad ostendendum veritatem huius tertie questionis, que a principio discutienda proponebatur: que quidem veritas apparebit sufficienter si, sub prefixo principio inquirendo, prefatam auctoritatem inmediate dependere a culmine totius entis ostendero, qui Deus est. Et hoc erit ostensum vel si auctoritas Ecclesie removeatur ab illa–cum de alia non sit altercatio–vel si ostensive probetur a Deo inmediate dependere. Quod autem auctoritas Ecclesie non sit causa imperialis auctoritatis probatur sic: illud, quo non existente aut quo non virtuante, aliud habet totam suam virtutem, non est causa illius virtutis; sed, Ecclesia non existente aut non virtuante, Imperium habuit totam suam virtutem: ergo Ecclesia non est causa virtutis Imperii et per consequens nec auctoritatis, cum idem sit virtus et auctoritas eius. Sit Ecclesia A, Imperium B, auctoritas sive virtus Imperii C; si, non existente A, C est in B, inpossibile est A esse causam eius quod est C esse in B, cum inpossibile sit effectum precedere causam in esse. Adhuc si, nichil operante A, C est in B, necesse est A non esse causam eius quod est C esse in B, cum necesse sit ad productionem effectus preoperari causam, presertim efficientem, de qua intenditur. Maior propositio huius demonstrationis declarata est in terminis; minorem Cristus et Ecclesia confirmat. Cristus nascendo et moriendo, ut superius dictum est; Ecclesia, cum Paulus in Actibus Apostolorum dicat ad Festum: *Ad tribunal Cesaris sto, ubi me oportet iudicari*; cum etiam angelus Dei Paulo dixerit parum post: *Ne timeas, Paule, Cesari te oportet assistere*; et infra iterum Paulus ad Iudeos existentes in Ytalia: *Contradicentibus autem Iudeis, coactus sum appellare Cesarem, non quasi gentem meam habens aliquid accusare, sed ut eruerem animam meam de morte*. Quod si Cesar iam tunc iudicandi temporalia non habuisset auctoritatem nec Cristus hoc persuasisset, nec angelus illa verba nuntiasset, nec ille qui dicebat *Cupio dissolvi et esse cum Cristo* incompetentem iudicem appellasset. Si etiam Constantinus auctoritatem non habuisset, in patrocinium Ecclesie illa que de Imperio deputavit ei de iure deputare non potuisset; et sic Ecclesia illa collatione uteretur iniuste, cum Deus velit oblationes esse inmaculatas iuxta illud Levitici: *Omnis oblatio, quam conferetis Domino, absque fermento erit*. Quod quidem preceptum, licet ad offerentes faciem habere videatur, nichilominus est per consequens ad recipientes; stultum enim est credere Deum velle recipi quod prohibet exhiberi, cum etiam in eodem precipiatur Levitis: *Nolite contaminare animas vestras nec tangatis quicquid eorum, ne inmundi sitis*. Sed dicere quod Ecclesia sic abutatur patrimonio sibi deputato est valde inconveniens: ergo falsum erat illud ex quo sequebatur. -Item, illud quod est contra naturam alicuius non est de numero suarum virtutum, cum virtutes uniuscuiusque rei consequantur naturam eius propter finis adeptionem; sed virtus auctorizandi regnum nostre mortalitatis est contra naturam Ecclesie: ergo non est de numero virtutum suarum. Ad evidentiam autem minoris sciendum quod natura Ecclesie forma est Ecclesie: nam, quamvis natura dicatur de materia et forma, per prius tamen dicitur de forma, ut ostensum est in Naturali auditu. Forma autem Ecclesie nichil aliud est quam vita Cristi, tam in dictis quam in factis comprehensa: vita enim ipsius ydea fuit et exemplar militantis Ecclesie, presertim pastorum, maxime summi, cuius est pascere agnos et oves. Quod non sic intelligendum est ac si Cristus, qui Deus est, non sit dominus regni huius; cum Psalmista dicat; sed quia, ut exemplar Ecclesie, regni huius curam non habebat. Velut si aureum sigillum loqueretur de se dicens; quod quidem dictum non habet locum in quantum est aurum, cum sit metrum in genere metallorum, sed in quantum est quoddam signum receptibile per impressionem. Formale igitur est Ecclesie illud idem dicere, illud idem sentire: oppositum autem dicere vel sentire, contrarium forme, ut patet, sive nature, quod idem est. Ex quo colligitur quod virtus auctorizandi regnum hoc sit contra naturam Ecclesie: contrarietas enim in oppinione vel dicto sequitur ex contrarietate que est in re dicta vel oppinata, sicut verum et falsum ab esse rei vel non esse in oratione causatur, ut doctrina Predicamentorum nos docet. Sufficienter igitur per argumenta superiora ducendo ad inconveniens probatum est auctoritatem Imperii ab Ecclesia minime dependere. +Amplius, si Ecclesia virtutem haberet auctorizandi romanum Principem, aut haberet a Deo, aut a se, aut ab Imperatore aliquo aut ab universo mortalium assensu, vel saltem ex illis prevalentium: nulla est alia rimula, per quam virtus hec ad Ecclesiam manare potuisset; sed a nullo istorum habet: ergo virtutem predictam non habet. Quod autem a nullo istorum habeat sic apparet. Nam si a Deo recepisset, hoc fuisset aut per legem divinam aut per naturalem, quia quod a natura recipitur a Deo recipitur, non tamen convertitur. Sed non per naturalem, quia natura non imponit legem nisi suis effectibus, cum Deus insufficiens esse non possit ubi sine secundis agentibus aliquid in esse producit. Unde, cum Ecclesia non sit effectus nature, sed Dei dicentis *Super hanc petram hedificabo Ecclesiam meam*, et alibi *Opus consummavi quod dedisti michi ut faciam*, manifestum est quod ei natura legem non dedit. Sed nec per divinam: omnis nanque divina lex duorum Testamentorum gremio continetur; in quo quidem gremio reperire non possum temporalium sollicitudinem sive curam sacerdotio primo vel novissimo commendatam fuisse. Quinymo invenio sacerdotes primos ab illa de precepto remotos, ut patet per ea que Deus ad Moysen; et sacerdotes novissimos, per ea que Cristus ad discipulos: quam quidem ab eis esse remotam possibile non est, si regiminis temporalis auctoritas a sacerdotio demanaret, cum saltem in auctorizando sollicitudo provisionis instaret, et deinde cautela continua ne auctorizatus a tramite rectitudinis deviaret. Quod autem a se non receperit de facili patet. Nichil est quod dare possit quod non habet; unde omne agens aliquid actu esse tale oportet quale agere intendit, ut habetur in hiisque De simpliciter ente. Sed constat quod, si Ecclesia sibi dedit illam virtutem, non habebat illam priusquam daret; et sic dedisset sibi quod non habebat: quod est inpossibile. Quod vero ab aliquo Imperatore non receperit, per ea que superius manifesta sunt patet sufficienter. Et quod etiam ab assensu omnium vel prevalentium non habuerit quis dubitat, cum non modo Asyani et Affricani omnes, quinetiam maior pars Europam colentium hoc aborreat? Fastidium etenim est in rebus manifestissimis probationes adducere. -Licet in precedenti capitulo ducendo ad inconveniens ostensum sit auctoritatem Imperii ab auctoritate summi Pontificis non causari, non tamen omnino probatum est ipsam inmediate dependere a Deo, nisi ex consequenti. Consequens enim est si ab ipso Dei vicario non dependet, quod a Deo dependeat. Et ideo, ad perfectam determinationem propositi, ostensive probandum est Imperatorem, sive mundi Monarcham, inmediate se habere ad principem universi, qui Deus est. Ad huius autem intelligentiam sciendum quod homo solus in entibus tenet medium corruptibilium et incorruptibilium; propter quod recte a phylosophis assimilatur orizonti, qui est medium duorum emisperiorum. Nam homo, si consideretur secundum utranque partem essentialem, scilicet animam et corpus, corruptibilis est; si consideretur tantum secundum unam, scilicet animam, incorruptibilis est. Propter quod bene Phylosophus inquit de ipsa, prout incorruptibilis est, in secundo De anima cum dixit. Si ergo homo medium quoddam est corruptibilium et incorruptibilium, cum omne medium sapiat naturam extremorum, necesse est hominem sapere utranque naturam. Et cum omnis natura ad ultimum quendam finem ordinetur, consequitur ut hominis duplex finis existat: ut, sicut inter omnia entia solus incorruptibilitatem et corruptibilitatem participat, sic solus inter omnia entia in duo ultima ordinetur, quorum alterum sit finis eius prout corruptibilis est, alterum vero prout incorruptibilis. -Duos igitur fines providentia illa inenarrabilis homini proposuit intendendos: beatitudinem scilicet huius vite, que in operatione proprie virtutis consistit et per terrestrem paradisum figuratur; et beatitudinem vite ecterne, que consistit in fruitione divini aspectus ad quam propria virtus ascendere non potest, nisi lumine divino adiuta, que per paradisum celestem intelligi datur. Ad has quidem beatitudines, velut ad diversas conclusiones, per diversa media venire oportet. Nam ad primam per phylosophica documenta venimus, dummodo illa sequamur secundum virtutes morales et intellectuales operando; ad secundam vero per documenta spiritualia que humanam rationem transcendunt, dummodo illa sequamur secundum virtutes theologicas operando, fidem spem scilicet et karitatem. Has igitur conclusiones et media, licet ostensa sint nobis hec ab humana ratione que per phylosophos tota nobis innotuit, hec a Spiritu Sancto qui per prophetas et agiographos, qui per coecternum sibi Dei filium Iesum Cristum et per eius discipulos supernaturalem veritatem ac nobis necessariam revelavit, humana cupiditas postergaret nisi homines, tanquam equi, sua bestialitate vagantes compescerentur in via. Propter quod opus fuit homini duplici directivo secundum duplicem finem: scilicet summo Pontifice, qui secundum revelata humanum genus perduceret ad vitam ecternam, et Imperatore, qui secundum phylosophica documenta genus humanum ad temporalem felicitatem dirigeret. Et cum ad hunc portum vel nulli vel pauci, et hii cum difficultate nimia, pervenire possint, nisi sedatis fluctibus blande cupiditatis genus humanum liberum in pacis tranquillitate quiescat, hoc est illud signum ad quod maxime debet intendere curator orbis, qui dicitur romanus Princeps, ut scilicet in areola ista mortalium libere cum pace vivatur. Cumque dispositio mundi huius dispositionem inherentem celorum circulationi sequatur, necesse est ad hoc ut utilia documenta libertatis et pacis commode locis et temporibus applicentur, de curatore isto dispensari ab Illo qui totalem celorum dispositionem presentialiter intuetur. Hic autem est solus ille qui hanc preordinavit, ut per ipsam ipse providens suis ordinibus queque connecteret. Quod si ita est, solus eligit Deus, solus ipse confirmat, cum superiorem non habeat. Ex quo haberi potest ulterius quod nec isti qui nunc, nec alii cuiuscunque modi dicti fuerint electores, sic dicendi sunt: quin potius denuntiatores divine providentie sunt habendi. Unde fit quod aliquando patiantur dissidium quibus denuntiandi dignitas est indulta, vel quia omnes vel quia quidam eorum, nebula cupiditatis obtenebrati, divine dispensationis faciem non discernunt. Sic ergo patet quod auctoritas temporalis Monarche sine ullo medio in ipsum de Fonte universalis auctoritatis descendit: qui quidem Fons, in arce sue simplicitatis unitus, in multiplices alveos influit ex habundantia bonitatis. -Et iam satis videor metam actigisse propositam. Enucleata namque veritas est questionis illius qua querebatur utrum ad bene esse mundi necessarium esset Monarche offitium, ac illius qua querebatur an romanus populus de iure Imperium sibi asciverit, nec non illius ultime qua querebatur an Monarche auctoritas a Deo vel ab alio dependeret inmediate. Que quidem veritas ultime questionis non sic stricte recipienda est, ut romanus Princeps in aliquo romano Pontifici non subiaceat, cum mortalis ista felicitas quodammodo ad inmortalem felicitatem ordinetur. Illa igitur reverentia Cesar utatur ad Petrum qua primogenitus filius debet uti ad patrem: ut luce paterne gratie illustratus virtuosius orbem terre irradiet, cui ab Illo solo prefectus est, qui est omnium spiritualium et temporalium gubernator. \ No newline at end of file +Item, illud quod est contra naturam alicuius non est de numero suarum virtutum, cum virtutes uniuscuiusque rei consequantur naturam eius propter finis adeptionem; sed virtus auctorizandi regnum nostre mortalitatis est contra naturam Ecclesie: ergo non est de numero virtutum suarum. Ad evidentiam autem minoris sciendum quod natura Ecclesie forma est Ecclesie: nam, quamvis natura dicatur de materia et forma, per prius tamen dicitur de forma, ut ostensum est in Naturali auditu. Forma autem Ecclesie nichil aliud est quam vita Cristi, tam in dictis quam in factis comprehensa: vita enim ipsius ydea fuit et exemplar militantis Ecclesie, presertim pastorum, maxime summi, cuius est pascere agnos et oves. Unde ipse in Iohanne formam sue vite relinquens *Exemplum* inquit *dedi vobis, ut quemadmodum ego feci vobis, ita et vos faciatis*; et spetialiter ad Petrum, postquam pastoris offitium sibi commisit, ut in eodem habemus, *Petre,* inquit *sequere me*. Sed Cristus huiusmodi regimen coram Pilato abnegavit: *Regnum* inquit *meum non est de hoc mundo; si ex hoc mundo esset regnum meum, ministri mei utique decertarent ut non traderer Iudeis; nunc autem regnum meum non est hinc*. Quod non sic intelligendum est ac si Cristus, qui Deus est, non sit dominus regni huius; cum Psalmista dicat *quoniam ipsius est mare, et ipse fecit illud, et aridam fundaverunt manus eius*; sed quia, ut exemplar Ecclesie, regni huius curam non habebat. Velut si aureum sigillum loqueretur de se dicens non sum mensura in aliquo genere; quod quidem dictum non habet locum in quantum est aurum, cum sit metrum in genere metallorum, sed in quantum est quoddam signum receptibile per impressionem. Formale igitur est Ecclesie illud idem dicere, illud idem sentire: oppositum autem dicere vel sentire, contrarium forme, ut patet, sive nature, quod idem est. Ex quo colligitur quod virtus auctorizandi regnum hoc sit contra naturam Ecclesie: contrarietas enim in oppinione vel dicto sequitur ex contrarietate que est in re dicta vel oppinata, sicut verum et falsum ab esse rei vel non esse in oratione causatur, ut doctrina Predicamentorum nos docet. Sufficienter igitur per argumenta superiora ducendo ad inconveniens probatum est auctoritatem Imperii ab Ecclesia minime dependere. + +Licet in precedenti capitulo ducendo ad inconveniens ostensum sit auctoritatem Imperii ab auctoritate summi Pontificis non causari, non tamen omnino probatum est ipsam inmediate dependere a Deo, nisi ex consequenti. Consequens enim est si ab ipso Dei vicario non dependet, quod a Deo dependeat. Et ideo, ad perfectam determinationem propositi, ostensive probandum est Imperatorem, sive mundi Monarcham, inmediate se habere ad principem universi, qui Deus est. Ad huius autem intelligentiam sciendum quod homo solus in entibus tenet medium corruptibilium et incorruptibilium; propter quod recte a phylosophis assimilatur orizonti, qui est medium duorum emisperiorum. Nam homo, si consideretur secundum utranque partem essentialem, scilicet animam et corpus, corruptibilis est; si consideretur tantum secundum unam, scilicet animam, incorruptibilis est. Propter quod bene Phylosophus inquit de ipsa, prout incorruptibilis est, in secundo De anima cum dixit: *Et solum hoc contingit separari, tanquam perpetuum, a corruptibili*. Si ergo homo medium quoddam est corruptibilium et incorruptibilium, cum omne medium sapiat naturam extremorum, necesse est hominem sapere utranque naturam. Et cum omnis natura ad ultimum quendam finem ordinetur, consequitur ut hominis duplex finis existat: ut, sicut inter omnia entia solus incorruptibilitatem et corruptibilitatem participat, sic solus inter omnia entia in duo ultima ordinetur, quorum alterum sit finis eius prout corruptibilis est, alterum vero prout incorruptibilis. +Duos igitur fines providentia illa inenarrabilis homini proposuit intendendos: beatitudinem scilicet huius vite, que in operatione proprie virtutis consistit et per terrestrem paradisum figuratur; et beatitudinem vite ecterne, que consistit in fruitione divini aspectus ad quam propria virtus ascendere non potest, nisi lumine divino adiuta, que per paradisum celestem intelligi datur. Ad has quidem beatitudines, velut ad diversas conclusiones, per diversa media venire oportet. Nam ad primam per phylosophica documenta venimus, dummodo illa sequamur secundum virtutes morales et intellectuales operando; ad secundam vero per documenta spiritualia que humanam rationem transcendunt, dummodo illa sequamur secundum virtutes theologicas operando, fidem spem scilicet et karitatem. Has igitur conclusiones et media, licet ostensa sint nobis hec ab humana ratione que per phylosophos tota nobis innotuit, hec a Spiritu Sancto qui per prophetas et agiographos, qui per coecternum sibi Dei filium Iesum Cristum et per eius discipulos supernaturalem veritatem ac nobis necessariam revelavit, humana cupiditas postergaret nisi homines, tanquam equi, sua bestialitate vagantes *in camo et freno* compescerentur in via. Propter quod opus fuit homini duplici directivo secundum duplicem finem: scilicet summo Pontifice, qui secundum revelata humanum genus perduceret ad vitam ecternam, et Imperatore, qui secundum phylosophica documenta genus humanum ad temporalem felicitatem dirigeret. Et cum ad hunc portum vel nulli vel pauci, et hii cum difficultate nimia, pervenire possint, nisi sedatis fluctibus blande cupiditatis genus humanum liberum in pacis tranquillitate quiescat, hoc est illud signum ad quod maxime debet intendere curator orbis, qui dicitur romanus Princeps, ut scilicet in areola ista mortalium libere cum pace vivatur. Cumque dispositio mundi huius dispositionem inherentem celorum circulationi sequatur, necesse est ad hoc ut utilia documenta libertatis et pacis commode locis et temporibus applicentur, de curatore isto dispensari ab Illo qui totalem celorum dispositionem presentialiter intuetur. Hic autem est solus ille qui hanc preordinavit, ut per ipsam ipse providens suis ordinibus queque connecteret. Quod si ita est, solus eligit Deus, solus ipse confirmat, cum superiorem non habeat. Ex quo haberi potest ulterius quod nec isti qui nunc, nec alii cuiuscunque modi dicti fuerint electores, sic dicendi sunt: quin potius denuntiatores divine providentie sunt habendi. Unde fit quod aliquando patiantur dissidium quibus denuntiandi dignitas est indulta, vel quia omnes vel quia quidam eorum, nebula cupiditatis obtenebrati, divine dispensationis faciem non discernunt. Sic ergo patet quod auctoritas temporalis Monarche sine ullo medio in ipsum de Fonte universalis auctoritatis descendit: qui quidem Fons, in arce sue simplicitatis unitus, in multiplices alveos influit ex habundantia bonitatis. +Et iam satis videor metam actigisse propositam. Enucleata nanque veritas est questionis illius qua querebatur utrum ad bene esse mundi necessarium esset Monarche offitium, ac illius qua querebatur an romanus populus de iure Imperium sibi asciverit, nec non illius ultime qua querebatur an Monarche auctoritas a Deo vel ab alio dependeret inmediate. Que quidem veritas ultime questionis non sic stricte recipienda est, ut romanus Princeps in aliquo romano Pontifici non subiaceat, cum mortalis ista felicitas quodammodo ad inmortalem felicitatem ordinetur. Illa igitur reverentia Cesar utatur ad Petrum qua primogenitus filius debet uti ad patrem: ut luce paterne gratie illustratus virtuosius orbem terre irradiet, cui ab Illo solo prefectus est, qui est omnium spiritualium et temporalium gubernator. \ No newline at end of file diff --git a/testi_2/EpistolaXIII_1.txt b/testi_2/EpistolaXIII_1.txt index ab4cc5c..4edaa3f 100644 --- a/testi_2/EpistolaXIII_1.txt +++ b/testi_2/EpistolaXIII_1.txt @@ -1,7 +1,8 @@ Magnifico atque victorioso domino, domino Cani Grandi de la Scala, sacratissimi cesarei principatus in urbe Verona et civitate Vicentie vicario generali, devotissimus suus Dantes Alagherii, Florentinus natione non moribus, vitam orat per tempora diuturna felicem, et gloriosi nominis perpetuum incrementum. + Inclita vestre magnificentie laus, quam fama vigil volitando disseminat, sic distrahit in diversa diversos, ut hos in spem sue prosperitatis attollat, hos exterminii deiciat in terrorem. Huius quidem preconium, facta modernorum exsuperans, tanquam veri existentia latius, arbitrabar aliquando superfluum. Verum, ne diuturna me nimis incertitudo suspenderet, velut Austri regina Ierusalem petiit, velut Pallas petiit Elicona, Veronam petii fidis oculis discussurus audita, ibique magnalia vestra vidi, vidi beneficia simul et tetigi; et quemadmodum prius dictorum ex parte suspicabar excessum, sic posterius ipsa facta excessiva cognovi. Quo factum est ut ex auditu solo cum quadam animi subiectione benivolus prius exstiterim; sed ex visu postmodum devotissimus et amicus. -Nec reor amici nomen assumens, ut nonnulli forsitan obiectarent, reatum presumptionis incurrere, cum non minus dispares connectantur quam pares amicitie sacramento. Nam si delectabiles et utiles amicitias inspicere libeat, illis persepius inspicienti patebit, preheminentes inferioribus coniugari personas. Et si ad veram ac per se amicitiam torqueatur intuitus, nonne illustrium summorumque principum plerunque viros fortuna obscuros, honestate preclaros, amicos fuisse constabit? Quidni, cum etiam Dei et hominis amicitia nequaquam impediatur excessu? Quod si cuiquam, quod asseritur, nunc videretur indignum, Spiritum Sanctum audiat, amicitie sue participes quosdam homines profitentem. Nam in Sapientia de sapientia legitur. Sed habet imperitia vulgi sine discretione iudicium; et quemadmodum solem pedalis magnitudinis arbitratur, sic et circa mores vana credulitate decipitur. Nos autem, quibus optimum quod est in nobis noscere datum est, gregum vestigia sectari non decet, quin ymo suis erroribus obviare tenemur. Nam intellectu ac ratione degentes, divina quadam libertate dotati, nullis consuetudinibus astringuntur; nec mirum, cum non ipsi legibus, sed ipsis leges potius dirigantur. Liquet igitur, quod superius dixi, me scilicet esse devotissimum et amicum, nullatenus esse presumptum. -Preferens ergo amicitiam vestram quasi thesaurum carissimum, providentia diligenti et accurata solicitudine illam servare desidero. Itaque, cum in dogmatibus moralis negotii amicitiam adequari et salvari analogo doceatur, ad retribuendum pro collatis beneficiis plus quam semel analogiam sequi michi votivum est; et propter hoc munuscula mea sepe multum conspexi et ab invicem segregavi, nec non segregata percensui, dignius gratiusque vobis inquirens. Neque ipsi preheminentie vestre congruum magis comperi magis quam Comedie sublimem canticam, que decoratur titulo Paradisi; et illam sub presenti epistola, tanquam sub epigrammate proprio dedicatam, vobis ascribo, vobis offero, vobis denique recommendo. -Illud quoque preterire silentio simpliciter inardescens non sinit affectus, quod in hac donatione plus dono quam domino et honoris et fame conferri potest videri.Quidni cum eius titulum iam presagiam de gloria vestri nominis ampliandum? Satis actenus videbar expressisse quod de proposito fuit; sed zelus gratie vestre, quam sitio quasi vitam parvipendens, a primordio metam prefixam urget ulterius. Itaque, formula consumata epistole, ad introductionem oblati operis aliquid sub lectoris officio compendiose aggrediar. - -In parte vero executiva, que fuit divisa contra totum prologum, nec dividendo nec sententiando quicquam dicetur ad presens, nisi hoc, quod ubique proceditur ascendendo de celo in celum, et recitatur de animabus beatis inventis in quolibet orbe. Et quia illa vera beatitudo in sentiendo veritatis principio consistit - ut patet per Iohannem ibi, et cetera; et per Boetium in tertio De Consolatione ibi -, inde est quod, ad ostendendum gloriam beatitudinis in illis animabus, ab eis tanquam videntibus omnem veritatem multa queruntur, que magnam habent utilitatem et delectationem. Et quia, invento principio seu primo, videlicet Deo, nichil est quod ulterius queratur, cum sit Alpha et O, idest principium et finis, ut visio Iohannis designat, in ipso Deo terminatur tractatus, qui est benedictus in secula seculorum. \ No newline at end of file +Nec reor amici nomen assumens, ut nonnulli forsitan obiectarent, reatum presumptionis incurrere, cum non minus dispares connectantur quam pares amicitie sacramento. Nam si delectabiles et utiles amicitias inspicere libeat, illis persepius inspicienti patebit, preheminentes inferioribus coniugari personas. Et si ad veram ac per se amicitiam torqueatur intuitus, nonne illustrium summorumque principum plerunque viros fortuna obscuros, honestate preclaros, amicos fuisse constabit? Quidni, cum etiam Dei et hominis amicitia nequaquam impediatur excessu? Quod si cuiquam, quod asseritur, nunc videretur indignum, Spiritum Sanctum audiat, amicitie sue participes quosdam homines profitentem. Nam in Sapientia de sapientia legitur, quoniam *infinitus thesaurus est hominibus, quo qui usi sunt, participes facti sunt amicitie Dei*. Sed habet imperitia vulgi sine discretione iudicium; et quemadmodum solem pedalis magnitudinis arbitratur, sic et circa mores vana credulitate decipitur. Nos autem, quibus optimum quod est in nobis noscere datum est, gregum vestigia sectari non decet, quin ymo suis erroribus obviare tenemur. Nam intellectu ac ratione degentes, divina quadam libertate dotati, nullis consuetudinibus astringuntur; nec mirum, cum non ipsi legibus, sed ipsis leges potius dirigantur. Liquet igitur, quod superius dixi, me scilicet esse devotissimum et amicum, nullatenus esse presumptum. +Preferens ergo amicitiam vestram quasi thesaurum carissimum, providentia diligenti et accurata solicitudine illam servare desidero. Itaque, cum in dogmatibus moralis negotii amicitiam adequari et salvari analogo doceatur, ad retribuendum pro collatis beneficiis plus quam semel analogiam sequi michi votivum est; et propter hoc munuscula mea sepe multum conspexi et ab invicem segregavi, nec non segregata percensui, dignius gratiusque vobis inquirens. Neque ipsi preheminentie vestre congruum magis comperi magis quam Comedie sublimem canticam, que decoratur titulo Paradisi; et illam sub presenti epistola, tanquam sub epigrammate proprio dedicatam, vobis ascribo, vobis offero, vobis denique recommendo. +Illud quoque preterire silentio simpliciter inardescens non sinit affectus, quod in hac donatione plus dono quam domino et honoris et fame conferri potest videri.Quidni cum eius titulum iam presagiam de gloria vestri nominis ampliandum? Satis actenus videbar expressisse quod de proposito fuit; sed zelus gratie vestre, quam sitio quasi vitam parvipendens, a primordio metam prefixam urget ulterius. Itaque, formula consumata epistole, ad introductionem oblati operis aliquid sub lectoris officio compendiose aggrediar. + +In parte vero executiva, que fuit divisa contra totum prologum, nec dividendo nec sententiando quicquam dicetur ad presens, nisi hoc, quod ubique proceditur ascendendo de celo in celum, et recitatur de animabus beatis inventis in quolibet orbe. Et quia illa vera beatitudo in sentiendo veritatis principio consistit - ut patet per Iohannem ibi: *Hec est vita eterna, ut cognoscant te Deum verum*, et cetera; et per Boetium in tertio De Consolatione ibi: *Te cernere finis* -, inde est quod, ad ostendendum gloriam beatitudinis in illis animabus, ab eis tanquam videntibus omnem veritatem multa queruntur, que magnam habent utilitatem et delectationem. Et quia, invento principio seu primo, videlicet Deo, nichil est quod ulterius queratur, cum sit Alpha et O, idest principium et finis, ut visio Iohannis designat, in ipso Deo terminatur tractatus, qui est benedictus in secula seculorum. \ No newline at end of file diff --git a/testi_2/EpistolaXIII_2.txt b/testi_2/EpistolaXIII_2.txt index ad28230..e579b0a 100644 --- a/testi_2/EpistolaXIII_2.txt +++ b/testi_2/EpistolaXIII_2.txt @@ -1,32 +1,42 @@ -Sicut dicit Philosophus in secundo Metaphysicorum; cuius ratio est, quia veritas de re, que in veritate consistit tanquam in subiecto, est similitudo perfecta rei sicut est. Eorum vero que sunt, quedam sic sunt, ut habeant esse absolutum in se; quedam sunt ita, ut habeant esse dependens ab alio per relationem quandam, ut ea quorum esse est ad aliud se habere ut relativa: sicut pater et filius, dominus et servus, duplum et dimidium, totum et pars, et huiusmodi, in quantum talia. Proptereaquodque esse talium dependet ab alio, consequens est quod eorum veritas ab alio dependeat: ignorato enim dimidio, nunquam cognoscitur duplum; et sic de aliis. -Volentes igitur aliqualem introductionem tradere de parte operis alicuius, oportet aliquam notitiam tradere de toto cuius est pars. Quapropter et ego, volens de parte supra nominata totius Comedie aliquid tradere per modum introductionis, aliquid de toto opere premittendum existimavi, ut facilior et perfectior sit ad partem introitus. Sex igitur sunt que in principio cuiusque doctrinalis operis inquirenda sunt, videlicet subiectum, agens, forma, finis, libri titulus, et genus phylosophie. De istis tria sunt in quibus pars ista, quam vobis destinare proposui, variatur a toto, scilicet subiectum, forma et titulus; in aliis vero non variatur, sicut apparet inspicienti; et ideo, circa considerationem de toto, ista tria inquirenda seorsum sunt: quo facto, satis patebit ad introductionem partis. Deinde inquiremus alia tria, non solum per respectum ad totum, sed etiam per respectum ad ipsam partem oblatam. -Ad evidentiam itaque dicendorum, sciendum est quod istius operis non est simplex sensus, ymo dici potest polisemos, hoc est plurium sensuum; nam primus sensus est qui habetur per litteram, alius est qui habetur per significata per litteram. Et primus dicitur litteralis, secundus vero allegoricus, sive moralis. Qui modus tractandi, ut melius pateat, potest considerari in istis versibus. +Sicut dicit Philosophus in secundo Metaphysicorum: *Sicut res se habet ad esse, sic habet se ad veritatem*; cuius ratio est, quia veritas de re, que in veritate consistit tanquam in subiecto, est similitudo perfecta rei sicut est. Eorum vero que sunt, quedam sic sunt, ut habeant esse absolutum in se; quedam sunt ita, ut habeant esse dependens ab alio per relationem quandam, ut ea quorum esse est ad aliud se habere ut relativa: sicut pater et filius, dominus et servus, duplum et dimidium, totum et pars, et huiusmodi, in quantum talia. Proptereaquodque esse talium dependet ab alio, consequens est quod eorum veritas ab alio dependeat: ignorato enim dimidio, nunquam cognoscitur duplum; et sic de aliis. +Volentes igitur aliqualem introductionem tradere de parte operis alicuius, oportet aliquam notitiam tradere de toto cuius est pars. Quapropter et ego, volens de parte supra nominata totius Comedie aliquid tradere per modum introductionis, aliquid de toto opere premittendum existimavi, ut facilior et perfectior sit ad partem introitus. Sex igitur sunt que in principio cuiusque doctrinalis operis inquirenda sunt, videlicet subiectum, agens, forma, finis, libri titulus, et genus phylosophie. De istis tria sunt in quibus pars ista, quam vobis destinare proposui, variatur a toto, scilicet subiectum, forma et titulus; in aliis vero non variatur, sicut apparet inspicienti; et ideo, circa considerationem de toto, ista tria inquirenda seorsum sunt: quo facto, satis patebit ad introductionem partis. Deinde inquiremus alia tria, non solum per respectum ad totum, sed etiam per respectum ad ipsam partem oblatam. +Ad evidentiam itaque dicendorum, sciendum est quod istius operis non est simplex sensus, ymo dici potest polisemos, hoc est plurium sensuum; nam primus sensus est qui habetur per litteram, alius est qui habetur per significata per litteram. Et primus dicitur litteralis, secundus vero allegoricus, sive moralis, *sive anagogicus*. Qui modus tractandi, ut melius pateat, potest considerari in istis versibus: +*In exitu Israel de Egypto, +domus Iacob de populo barbaro, +facta est Iudea sanctificatio eius, +Israel potestas eius.* Nam si ad litteram solam inspiciamus, significatur nobis exitus filiorum Israel de Egipto, tempore Moysis; si ad allegoriam, significatur nobis nostra redemptio facta per Christum; si ad moralem sensum, significatur nobis conversio anime de luctu et miseria peccati ad statum gratie; si ad anagogicum, significatur exitus anime sancte ab huius corruptionis servitute ad eternam glorie libertatem. Et quomodo isti sensus mistici variis appellantur nominibus, generaliter omnes dici possunt allegorici, cum sint a litterali sive historiali diversi. Nam allegoria dicitur ab alleon grece, quod in latinum dicitur alienum, sive diversum. Hiis visis, manifestum est quod duplex oportet esse subiectum, circa quod currant alterni sensus. Et ideo videndum est de subiecto huius operis, prout ad litteram accipitur; deinde de subiecto, prout allegorice sententiatur. Est ergo subiectum totius operis, litteraliter tantum accepti, status animarum post mortem simpliciter sumptus; nam de illo et circa illum totius operis versatur processus. Si vero accipiatur opus allegorice, subiectum est homo prout merendo et demerendo per arbitrii libertatem iustitie premiandi et puniendi obnoxius est. Forma vero est duplex: forma tractatus et forma tractandi. Forma tractatus est triplex, secundum triplicem divisionem. Prima divisio est, qua totum opus dividitur in tres canticas. Secunda, qua quelibet cantica dividitur in cantus. Tertia, qua quilibet cantus dividitur in rithimos. Forma sive modus tractandi est poeticus, fictivus et descriptivus, digressivus, transumptivus, et cum hoc diffinitivus, divisivus, probativus, improbativus, et exemplorum positivus. -Ad cuius notitiam sciendum est quod comedia dicitur a comos, villa, et oda, quod est cantus, unde comedia quasi villanus cantus. Et est comedia genus quoddam poetice narrationis, ab omnibus aliis differens. Differt ergo a tragedia, in materia per hoc, quod tragedia in principio est admirabilis et quieta et in fine seu exitu fetida et horribilis; et dicitur propter hoc a tragos, quod est hircus, et oda, quasi cantus hircinus, idest fetidus ad modum hirci, ut patet per Senecam in suis tragediis. Comedia vero inchoat asperitatem alicuius rei, sed eius materia prospere terminatur, ut patet per Terentium in suis comediis. Et hinc consueverunt dictatores quidam in suis salutationibus dicere loco salutis, tragicum principium, et comicum finem. Similiter differunt in modo loquendi: elate et sublime tragedia, comedia vero remisse et humiliter, sicut vult Oratius in sua Poetria, ubi licentiat aliquando comicos ut tragedos loqui, et sic e converso. +Libri titulus est: *Incipit Comedia Dantis Alagherii, Florentini natione non moribus*. Ad cuius notitiam sciendum est quod comedia dicitur a comos, villa, et oda, quod est cantus, unde comedia quasi villanus cantus. Et est comedia genus quoddam poetice narrationis, ab omnibus aliis differens. Differt ergo a tragedia, in materia per hoc, quod tragedia in principio est admirabilis et quieta et in fine seu exitu fetida et horribilis; et dicitur propter hoc a tragos, quod est hircus, et oda, quasi cantus hircinus, idest fetidus ad modum hirci, ut patet per Senecam in suis tragediis. Comedia vero inchoat asperitatem alicuius rei, sed eius materia prospere terminatur, ut patet per Terentium in suis comediis. Et hinc consueverunt dictatores quidam in suis salutationibus dicere loco salutis, *tragicum principium, et comicum finem*. Similiter differunt in modo loquendi: elate et sublime tragedia, comedia vero remisse et humiliter, sicut vult Oratius in sua Poetria, ubi licentiat aliquando comicos ut tragedos loqui, et sic e converso: + +*Interdum tamen et vocem comedia tollit, +Iratusque Chremes tumido delitigat ore; +Et tragicus plerunque dolet sermone pedestri +Telephus et Peleus etc.* + Et per hoc patet quod comedia dicitur presens opus. Nam si ad materiam respiciamus, a principio horribilis et fetida est, quia Infernus, in fine prospera, desiderabilis et grata, quia Paradisus; ad modum loquendi, remissus est modus et humilis, quia locutio vulgaris, in qua et muliercule comunicant. Et sic patet quare Comedia dicitur. Sunt et alia genera narrationum poeticarum, sicut carmen bucolicum, elegia, satira, et sententia votiva, ut etiam per Oratium patere potest in sua Poetria; sed de istis ad presens nichil dicendum est. Potest amodo patere quomodo assignandum sit subiectum partis oblate. Nam si totius operis litteraliter sumpti sic est subiectum, status animarum post mortem non contractus sed simpliciter acceptus, manifestum est quod hac in parte talis status est subiectum, sed contractus, scilicet status animarum beatarum post mortem. Et si totius operis allegorice sumpti subiectum est homo, prout merendo et demerendo per arbitrii libertatem est iustitie premiandi et puniendi obnoxius, manifestum est in hac parte hoc subiectum contrahi, et est homo, prout merendo obnoxius est iustitie premiandi. Et sic patet de forma partis per formam assignatam totius; nam, si forma tractatus in toto est triplex, in hac parte tantum est duplex, scilicet divisio cantuum et rithimorum. Non eius potest esse propria forma divisio prima, cum ista pars sit prime divisionis. -Patet etiam libri titulus seu de libri titulo. +Patet etiam libri titulus seu de libri titulo. Nam titulus totius libri est *Incipit Comedia*, et cetera; titulus autem huius partis est: *Incipit cantica tertia Comedie Dantis, et cetera, que dicitur Paradisu*. Inquisitis hiis tribus in quibus variatur pars a toto, videndum est de aliis tribus in quibus nulla variatio est a toto ad partem. Agens igitur totius et partis est ille qui dictus est, et totaliter videtur esse. Finis totius et partis esse posset et multiplex, scilicet propinquus et remotus; sed, omissa subtili investigatione, dicendum est breviter quod finis totius et partis est removere viventes in hac vita de statu miserie et perducere ad statum felicitatis. -Genus vero phylosophie, sub quo hic in toto et parte proceditur, est morale negotium, sive ethica, quia non ad speculandum, sed ad opus inventum est totum et pars. Nam si in aliquo loco vel passu pertractatur ad modum speculativi negotii, hoc non est gratia speculativi negotii, sed gratia operis; quia, ut ait Phylosophus in secundo Methaphysicorum aliquando. -Hiis itaque premissis, ad expositionem littere secundum quandam prelibationem accedendum est, et illud prenunciandum, quod expositio littere nichil aliud est quam forme operis manifestatio. Dividitur ergo ista pars, seu tertia cantica, que Paradisus dicitur, principaliter in duas partes, scilicet in prologum et partem executivam. Pars secunda incipit ibi, quasi in medio primi. -De parte prima sciendum est quod, quamvis comuni ratione posset dici exordium, proprie autem loquendo non debet dici nisi prologus; quod Phylosophus in tertio Rhetoricorum videtur innuere, ubi dicit quod. Est etiam prenotandum quod previatio ista, que comuniter exordium dici potest, aliter fit a poetis, aliter fit a rhetoribus. Rethores enim consuevere prelibare dicenda, ut animum comparent auditoris; sed poete non solum hoc faciunt, quin ymo post hec invocationem quandam emittunt. Et hoc est eis conveniens, quia multa invocatione opus est eis, cum aliquid contra comunem modum hominum a superioribus substantiis petendum est, quasi divinum quoddam munus. Ergo presens prologus dividitur in partes duas, quia in prima premittitur quid dicendum sit, in secunda invocatur Apollo; et incipit secunda pars ibi. +Genus vero phylosophie, sub quo hic in toto et parte proceditur, est morale negotium, sive ethica, quia non ad speculandum, sed ad opus inventum est totum et pars. Nam si in aliquo loco vel passu pertractatur ad modum speculativi negotii, hoc non est gratia speculativi negotii, sed gratia operis; quia, ut ait Phylosophus in secundo Methaphysicorum, *ad aliquid et nunc speculantur practici* aliquando. +Hiis itaque premissis, ad expositionem littere secundum quandam prelibationem accedendum est, et illud prenunciandum, quod expositio littere nichil aliud est quam forme operis manifestatio. Dividitur ergo ista pars, seu tertia cantica, que Paradisus dicitur, principaliter in duas partes, scilicet in prologum et partem executivam. Pars secunda incipit ibi, quasi in medio primi: *Surgit mortalibus per diversas fauces*. +De parte prima sciendum est quod, quamvis comuni ratione posset dici exordium, proprie autem loquendo non debet dici nisi prologus; quod Phylosophus in tertio Rhetoricorum videtur innuere, ubi dicit quod *proemium est in oratione rhetorica, sicut prologus in poetica, et preludium in fistulatione*. Est etiam prenotandum quod previatio ista, que comuniter exordium dici potest, aliter fit a poetis, aliter fit a rhetoribus. Rethores enim consuevere prelibare dicenda, ut animum comparent auditoris; sed poete non solum hoc faciunt, quin ymo post hec invocationem quandam emittunt. Et hoc est eis conveniens, quia multa invocatione opus est eis, cum aliquid contra comunem modum hominum a superioribus substantiis petendum est, quasi divinum quoddam munus. Ergo presens prologus dividitur in partes duas, quia in prima premittitur quid dicendum sit, in secunda invocatur Apollo; et incipit secunda pars ibi: *O bone Apollo, ad ultimum laborem*. Propter primam partem notandum quod ad bene exordiendum tria requiruntur, ut dicit Tullius in Nova Rethorica, scilicet ut benevolum, attentum et docilem reddat aliquis auditorem; et hoc maxime in admirabili genere cause, ut ipsemet Tullius dicit. Cum ergo materia circa quam versatur presens tractatus sit admirabilis, et propterea ad admirabile reducenda, ista tria intenduntur in principio exordii sive prologi. Nam dicit se dicturum ea, que qui vidit retinere non potuit in primo celo; in quo dicto omnia illa tria comprehenduntur. Nam in utilitate dicendorum benevolentia paratur, in admirabilitate attentio, in possibilitate docilitas. Utilitatem innuit, cum recitaturum se dicit ea que maxime allectiva sunt desiderii humani, scilicet gaudia Paradisi; admirabilitatem tangit, cum promittit se tam ardua, tam sublimia dicere, scilicet conditiones regni celestis; possibilitatem ostendit, cum dicit se dicturum que mente retinere potuit: si enim homo ipse, et alii poterunt. Hec omnia tanguntur in verbis illis, ubi dicit se fuisse in primo celo, et quod dicere vult de regno celesti quicquid in mente sua quasi thesaurum potuit retinere. Viso igitur de bonitate ac perfectione prime partis prologi, ad litteram accedatur. -Dicit ergo quod gloria primi Motoris, qui Deus est, in omnibus partibus universi resplendet, sed ita ut in aliqua parte magis, et in aliqua minus. Quod autem ubique resplendeat, ratio et auctoritas manifestat. Ratio sic: omne quod est, aut habet esse a se, aut ab alio; sed constat quod habere esse a se non convenit nisi uni, scilicet primo seu principio, qui Deus est, cum habere esse non arguat per se necesse esse, et per se necesse esse non competat nisi uni, scilicet primo seu principio, quod est causa omnium; ergo omnia que sunt, preter unum, habent esse ab aliis. Si ergo accipiatur ultimum in universo, non quodcunque, manifestum est quod id habet esse ab aliquo; et illud a quo habet, habet a se vel ab aliquo. Si a se, sic est primum; si ab aliquo, et illud similiter vel a se, vel ab aliquo. Et cum non aliud esset sic procedere in infinitum in causis agentibus, ut probatur in secundo Metaphysicorum, erit devenire ad primum, qui Deus est. Et sic, mediate vel inmediate, omne quod habet esse habet esse ab eo; quia ex eo quod causa secunda recipit a prima, influit super causatum ad modum recipientis et reddentis radium, propter quod causa prima magis est causa. Sed hoc quantum ad esse. -Quantum vero ad essentiam, probo sic: omnis essentia, preter primam, est causata, alias essent plura que essent per se necesse esse, quod est impossibile. Quod causatum, vel a natura vel ab intellectu, et quod a natura, per consequens causatum est ab intellectu, cum natura sit opus intelligentie; omne ergo quod est causatum, est causatum ab aliquo intellectu vel mediate vel immediate. Cum ergo virtus sequatur essentiam cuius est virtus, si essentia intellective est tota et unius quod causat. Et sic quemadmodum prius devenire erat ad primam causam ipsius esse, sic nunc essentie et virtutis. Propter quod patet quod omnis essentia et virtus procedit a prima, et intelligentie inferiores recipiunt quasi a radiante, et reddunt radios superioris ad suum inferius ad modum speculorum. Quod satis aperte tangere videtur Dionysius de celesti hierarchia loquens. Patet ergo quomodo ratio manifestat divinum lumen, id est divinam bonitatem, sapientiam et virtutem, resplendere ubique. -Similiter etiam et scientius facit auctoritas. -Bene ergo dictum est, cum dicit quod divinus radius sive divina gloria: penetrat quantum ad essentiam; resplendet quantum ad esse. Quod autem subicit de, habet veritatem in manifesto, quoniam videmus in aliquo excellentiori gradu essentiam aliquam, aliquam vero in inferiori; ut patet de celo et elementis, quorum quidem illud incorruptibile, illa vero corruptibilia sunt. +Dicit ergo quod gloria primi Motoris, qui Deus est, in omnibus partibus universi resplendet, sed ita ut in aliqua parte magis, et in aliqua minus. Quod autem ubique resplendeat, ratio et auctoritas manifestat. Ratio sic: omne quod est, aut habet esse a se, aut ab alio; sed constat quod habere esse a se non convenit nisi uni, scilicet primo seu principio, qui Deus est, cum habere esse non arguat per se necesse esse, et per se necesse esse non competat nisi uni, scilicet primo seu principio, quod est causa omnium; ergo omnia que sunt, preter unum, habent esse ab aliis. Si ergo accipiatur ultimum in universo, non quodcunque, manifestum est quod id habet esse ab aliquo; et illud a quo habet, habet a se vel ab aliquo. Si a se, sic est primum; si ab aliquo, et illud similiter vel a se, vel ab aliquo. Et cum non aliud esset sic procedere in infinitum in causis agentibus, ut probatur in secundo Metaphysicorum, erit devenire ad primum, qui Deus est. Et sic, mediate vel inmediate, omne quod habet esse habet esse ab eo; quia ex eo quod causa secunda recipit a prima, influit super causatum ad modum recipientis et reddentis radium, propter quod causa prima magis est causa. Et hoc dicitur in libro De Causis quod *omnis causa primaria plus influit super suum causatum quam causa universalis secunda*. Sed hoc quantum ad esse. +Quantum vero ad essentiam, probo sic: omnis essentia, preter primam, est causata, alias essent plura que essent per se necesse esse, quod est impossibile. Quod causatum, vel a natura vel ab intellectu, et quod a natura, per consequens causatum est ab intellectu, cum natura sit opus intelligentie; omne ergo quod est causatum, est causatum ab aliquo intellectu vel mediate vel immediate. Cum ergo virtus sequatur essentiam cuius est virtus, si essentia intellective est tota et unius quod causat. Et sic quemadmodum prius devenire erat ad primam causam ipsius esse, sic nunc essentie et virtutis. Propter quod patet quod omnis essentia et virtus procedit a prima, et intelligentie inferiores recipiunt quasi a radiante, et reddunt radios superioris ad suum inferius ad modum speculorum. Quod satis aperte tangere videtur Dionysius de celesti hierarchia loquens. Et propter hoc dicitur in libro De Causis quod *omnis intelligentia est plena formis*. Patet ergo quomodo ratio manifestat divinum lumen, id est divinam bonitatem, sapientiam et virtutem, resplendere ubique. +Similiter etiam et scientius facit auctoritas. Dicit enim Spiritus Sanctus per Hieremiam: *Celum et terram ego implebo*; et in Psalmo: *Quo ibo a spiritu tuo? et quo a facie tua fugiam? Si ascendero in celum, tu illic es; si descendero in infernum, ades. Si sumpsero pennas meas*, et cetera. Et Sapientia dicit quod *Spiritus Domini replevit orbem terrarum*. Et Ecclesiasticus quadragesimo secundo: *Gloria Domini plenum est opus eius*. Quod etiam scriptura paganorum contestatur; unde Lucanus in nono: *Iuppiter est quodcunque vides, quodcunque moveris*. +Bene ergo dictum est, cum dicit quod divinus radius sive divina gloria, *per universum penetrat et resplendet*: penetrat quantum ad essentiam; resplendet quantum ad esse. Quod autem subicit de magis et minus, habet veritatem in manifesto, quoniam videmus in aliquo excellentiori gradu essentiam aliquam, aliquam vero in inferiori; ut patet de celo et elementis, quorum quidem illud incorruptibile, illa vero corruptibilia sunt. Et postquam premisit hanc veritatem, prosequitur ab ea, circumloquens Paradisum; et dicit quod fuit in celo illo quod de gloria Dei, sive de luce, recipit affluentius. Propter quod sciendum quod illud celum est celum supremum: continens corpora universa et a nullo contentum; intra quod omnia corpora moventur, ipso in sempiterna quiete permanente; virtuans et omnia sua contenta et a nulla corporali substantia virtutem recipiens. -Et dicitur Empyreum, quod est idem quod; non quod in eo sit ignis vel ardor materialis, sed spiritualis, quod est amor sanctus sive caritas. +Et dicitur Empyreum, quod est idem quod celum igne sui ardoris flagrans; non quod in eo sit ignis vel ardor materialis, sed spiritualis, quod est amor sanctus sive caritas. Quod autem de divina luce plus recipiat, potest probari per duo: primo, per suum omnia continere et a nullo contineri; secundo, per sempiternam suam quietem sive pacem. Quantum ad primum, probatur sic: continens se habet ad contentum in naturali situ, sicut formativum ad formabile, ut habetur in quarto Physicorum; sed in naturali situ totius universi primum celum est omnia continens; ergo se habet ad omnia sicut formativum ad formabile, quod est se habere per modum cause. Et cum omnis vis causandi sit radius quidam influens a prima causa que Deus est, manifestum est quod illud celum quod magis habet rationem cause, magis de luce divina recipit. -Quantum ad secundum, probatur sic: omne quod movetur, movetur propter aliquid quod non habet, quod est terminus sui motus; sicut celum lune movetur propter aliquam partem sui, que non habet illud ubi ad quod movetur; et quia sui pars quelibet non adepto quolibet ubi, quod est impossibile, movetur ad aliud, inde est quod semper movetur et nunquam quiescit, et est eius appetitus. Et quod dico de celo lune intelligendum est de omnibus preter primum. Omne ergo quod movetur est in aliquo defectu, et non habet totum suum esse simul. Illud igitur celum quod a nullo movetur, in se in qualibet sui parte habet quicquid potest modo perfecto, ita quod motu non indiget ad suam perfectionem. Et cum omnis perfectio sit radius primi, quod est in summo gradu perfectionis, manifestum est quod celum primum magis recipit de luce primi, qui est Deus. Ista tamen ratio videtur arguere a destructionem antecedentis, ita quod simpliciter et secundum formam arguendi non probat. Sed si consideremus materiam eius, bene probat, quia de quodam sempiterno, in quo potest defectus sempiternari: ita quod, si Deus non dedit sibi motum, patet quod non dedit sibi materiam in aliquo egentem. Et per hanc suppositionem tenet argumentum ratione materie; et est similis modus arguendi ac si dicerem; nam in omnibus convertibilibus tenet similis ratio gratia materie. Sic ergo patet: cum dicit, intelligit circumloqui Paradisum, sive celum Empyreum. -Premissis quoque rationibus consonanter dicit Phylosophus in primo De celo ubi dicit quod celum. Ad hoc etiam posset adduci quod dicit Apostolus ad Ephesios de Christo. Hoc est celum delitiarum Domini, de quibus delitiis dicitur contra Luciferum per Ezechielem. -Et postquam dixit quod fuit in loco illo Paradisi per suam circumlocutionem, prosequitur dicens se vidisse aliqua que recitare non potest qui descendit. Et reddit causam, dicens quod intellectus in tantum profundat se in ipsum desiderium suum, quod est Deus, quod memoria sequi non potest. Ad que intelligenda sciendum est quod intellectus humanus in hac vita, propter connaturalitatem et affinitatem quam habet ad substantiam intellectualem separatam, quando elevatur, in tantum elevatur, ut memoria post reditum deficiat, propter transcendisse humanum modum. Et hoc insinuatur nobis per Apostolum ad Corinthios loquentem, ubi dicit. Ecce, postquam humanam rationem intellectus ascensione transierat, quid extra se ageretur non recordabatur. Hoc etiam insinuatur nobis in Matheo, ubi tres discipuli, nichil postea recitantes, quasi obliti. Et ubi ista invidis non sufficiant, legant Richardum de Sancto Victore in libro De Contemplatione, legant Bernardum in libro De Consideratione, legant Augustinum in libro De Quantitate Anime, et non invidebunt. Si vero in dispositionem elevationis tante propter peccatum loquentis oblatrarent, legant Danielem, ubi et Nabuchodonosor invenient contra peccatores aliqua vidisse divinitus, oblivionique mandasse. Nam aliquando misericorditer ad conversionem, aliquando severe ad punitionem, plus et minus, ut vult, gloriam suam quantumcunque male viventibus manifestat. -Vidit ergo, ut dicit, aliqua que referre nescit et nequit rediens. Diligenter quippe notandum est quod dicit: nescit quia oblitus, nequit quia, si recordatur et contentum tenet, sermo tamen deficit. Multa namque per intellectum videmus quibus signa vocalia desunt: quod satis Plato insinuat in suis libris per assumptionem metaphorismorum; multa enim per lumen intellectuale vidit que sermone proprio nequivit exprimere. +Quantum ad secundum, probatur sic: omne quod movetur, movetur propter aliquid quod non habet, quod est terminus sui motus; sicut celum lune movetur propter aliquam partem sui, que non habet illud ubi ad quod movetur; et quia sui pars quelibet non adepto quolibet ubi, quod est impossibile, movetur ad aliud, inde est quod semper movetur et nunquam quiescit, et est eius appetitus. Et quod dico de celo lune intelligendum est de omnibus preter primum. Omne ergo quod movetur est in aliquo defectu, et non habet totum suum esse simul. Illud igitur celum quod a nullo movetur, in se in qualibet sui parte habet quicquid potest modo perfecto, ita quod motu non indiget ad suam perfectionem. Et cum omnis perfectio sit radius primi, quod est in summo gradu perfectionis, manifestum est quod celum primum magis recipit de luce primi, qui est Deus. Ista tamen ratio videtur arguere a destructionem antecedentis, ita quod simpliciter et secundum formam arguendi non probat. Sed si consideremus materiam eius, bene probat, quia de quodam sempiterno, in quo potest defectus sempiternari: ita quod, si Deus non dedit sibi motum, patet quod non dedit sibi materiam in aliquo egentem. Et per hanc suppositionem tenet argumentum ratione materie; et est similis modus arguendi ac si dicerem: Si homo est, est risibile; nam in omnibus convertibilibus tenet similis ratio gratia materie. Sic ergo patet: cum dicit *in illo celo, quod plus de luce Dei recipit*, intelligit circumloqui Paradisum, sive celum Empyreum. +Premissis quoque rationibus consonanter dicit Phylosophus in primo De celo ubi dicit quod celum *tanto habet honorabiliorem materiam istis inferioribus, quanto magis elongatum est ab hiis que hic*. Ad hoc etiam posset adduci quod dicit Apostolus ad Ephesios de Christo: *Qui ascendit super omnes celos, ut adimpleret omnia*. Hoc est celum delitiarum Domini, de quibus delitiis dicitur contra Luciferum per Ezechielem: *Tu signaculum similitudinis, sapientia plenus et perfectione decorus, in deliciis Paradisi Dei fuisti*. +Et postquam dixit quod fuit in loco illo Paradisi per suam circumlocutionem, prosequitur dicens se vidisse aliqua que recitare non potest qui descendit. Et reddit causam, dicens quod intellectus in tantum profundat se in ipsum desiderium suum, quod est Deus, quod memoria sequi non potest. Ad que intelligenda sciendum est quod intellectus humanus in hac vita, propter connaturalitatem et affinitatem quam habet ad substantiam intellectualem separatam, quando elevatur, in tantum elevatur, ut memoria post reditum deficiat, propter transcendisse humanum modum. Et hoc insinuatur nobis per Apostolum ad Corinthios loquentem, ubi dicit: *Scio hominem, sive in corpore sive extra corpus nescio, Deus scit, raptum usque ad tertium celum, et vidit arcana Dei, que non licet homini loqui*. Ecce, postquam humanam rationem intellectus ascensione transierat, quid extra se ageretur non recordabatur. Hoc etiam insinuatur nobis in Matheo, ubi tres discipuli *ceciderunt in faciem suam*, nichil postea recitantes, quasi obliti. Et in Ezechiele scribitur: *Vidi, et cecidi in faciem meam*. Et ubi ista invidis non sufficiant, legant Richardum de Sancto Victore in libro De Contemplatione, legant Bernardum in libro De Consideratione, legant Augustinum in libro De Quantitate Anime, et non invidebunt. Si vero in dispositionem elevationis tante propter peccatum loquentis oblatrarent, legant Danielem, ubi et Nabuchodonosor invenient contra peccatores aliqua vidisse divinitus, oblivionique mandasse. Nam *qui oriri solem suum facit super bonos et malos, et pluit super iustos et iniustos*, aliquando misericorditer ad conversionem, aliquando severe ad punitionem, plus et minus, ut vult, gloriam suam quantumcunque male viventibus manifestat. +Vidit ergo, ut dicit, aliqua que referre nescit et nequit rediens. Diligenter quippe notandum est quod dicit *nescit et nequit*: nescit quia oblitus, nequit quia, si recordatur et contentum tenet, sermo tamen deficit. Multa namque per intellectum videmus quibus signa vocalia desunt: quod satis Plato insinuat in suis libris per assumptionem metaphorismorum; multa enim per lumen intellectuale vidit que sermone proprio nequivit exprimere. Postea dicit se dicturum illa que de regno celesti retinere potuit, et hoc dicit esse materiam sui operis; que qualia sint et quanta, in parte executiva patebit. -Deinde cum dicit, facit invocationem suam. Et dividitur ista pars in partes duas: in prima invocando petit, in secunda suadet Apollini petitionem factam, remunerationem quandam prenuntians; et incipit secunda pars ibi. Prima pars dividitur in partes duas: in prima petit divinum auxilium; in secunda tangit necessitatem sue petitionis, quod est iustificare ipsam, ibi. -Hec est sententia secunde partis prologi in generali; in speciali vero non exponam ad presens. Urget enim me rei familiaris angustia, ut hec et alia utilia reipublice derelinquere oporteat. Sed spero de magnificentia vestra ita ut alias habeatur procedendi ad utilem expositionem facultas. -In parte vero executiva, que fuit divisa contra totum prologum, nec dividendo nec sententiando quicquam dicetur ad presens, nisi hoc, quod ubique proceditur ascendendo de celo in celum, et recitatur de animabus beatis inventis in quolibet orbe. Et quia illa vera beatitudo in sentiendo veritatis principio consistit - ut patet per Iohannem ibi, et cetera; et per Boetium in tertio De Consolatione ibi -, inde est quod, ad ostendendum gloriam beatitudinis in illis animabus, ab eis tanquam videntibus omnem veritatem multa queruntur, que magnam habent utilitatem et delectationem. Et quia, invento principio seu primo, videlicet Deo, nichil est quod ulterius queratur, cum sit Alpha et O, idest principium et finis, ut visio Iohannis designat, in ipso Deo terminatur tractatus, qui est benedictus in secula seculorum. \ No newline at end of file +Deinde cum dicit: *O bone Apollo*, facit invocationem suam. Et dividitur ista pars in partes duas: in prima invocando petit, in secunda suadet Apollini petitionem factam, remunerationem quandam prenuntians; et incipit secunda pars ibi: *O divina virtus*. Prima pars dividitur in partes duas: in prima petit divinum auxilium; in secunda tangit necessitatem sue petitionis, quod est iustificare ipsam, ibi: *Hucusque alterum iugum Parnassi*. +Hec est sententia secunde partis prologi in generali; in speciali vero non exponam ad presens. Urget enim me rei familiaris angustia, ut hec et alia utilia reipublice derelinquere oporteat. Sed spero de magnificentia vestra ita ut alias habeatur procedendi ad utilem expositionem facultas. +In parte vero executiva, que fuit divisa contra totum prologum, nec dividendo nec sententiando quicquam dicetur ad presens, nisi hoc, quod ubique proceditur ascendendo de celo in celum, et recitatur de animabus beatis inventis in quolibet orbe. Et quia illa vera beatitudo in sentiendo veritatis principio consistit - ut patet per Iohannem ibi: *Hec est vita eterna, ut cognoscant te Deum verum*, et cetera; et per Boetium in tertio De Consolatione ibi: *Te cernere finis* -, inde est quod, ad ostendendum gloriam beatitudinis in illis animabus, ab eis tanquam videntibus omnem veritatem multa queruntur, que magnam habent utilitatem et delectationem. Et quia, invento principio seu primo, videlicet Deo, nichil est quod ulterius queratur, cum sit Alpha et O, idest principium et finis, ut visio Iohannis designat, in ipso Deo terminatur tractatus, qui est benedictus in secula seculorum. \ No newline at end of file diff --git a/testi_2/FilippoVillani_ExpositioSuperComedia.txt b/testi_2/FilippoVillani_ExpositioSuperComedia.txt index 0d3193b..c2842d5 100644 --- a/testi_2/FilippoVillani_ExpositioSuperComedia.txt +++ b/testi_2/FilippoVillani_ExpositioSuperComedia.txt @@ -1,44 +1,1343 @@ -Amicitie virtus profecto ingens est: expertus loquor. Ecce, rogatu tuo M.M.F.L. coactus, in medium cogor exhibere quod penes me latere volebam. Postquam sic est ut voluisti, evagari paululum liceat, michique parvulo in principio harum collectionum pauca prefari fas sit: quod scilicet veterum revolutione gestorum ullum unquam tempus nostro par seculo non legimus contigisse. Bone quippe artes, sepositis lucrativis, et studia licterarum nunquam vilius habite sunt; nulli preter aurum quicquam cure est; tradere se posteris nemo vult, tantaque desidia prorogandi nominis mortales invasit, ut supra vitam hanc, quasi Epycurum sequantur, nichil existiment. Hinc fit, cum non sint quas dixi artes in pretio, sed in persecutione potius et ignominia, ut ingenia nobiliora torpescant. Paucissimis enim ex nobilibus antiquis legimus contigisse non appetere penes posteros de se loqui et conari post naturalem mortem vivere: enque cura et sollicitudine studiorum labores et res difficiles aggressi sunt. Quod etiam sanctis contigit viris qui ad calamum manum apposuerunt, non solum ut mortalium erroribus consulerent, sed ut et ipsi, deposita carnis sarcinula, longioribus seculis perdurarent. Ego difficillimum puto tantam humilitatem in puro homine posse reperiri que qualiquali dulcedine glorie contacta non fuerit. Hanc contagionem veritatis Magister non ut suis metueret discipulis, sed ut exemplum preberet christianis, pedes eorum lavit, ne inanium laudum pulvere fedari viderentur. Neque tamen pavor nimius latenter valde subintrantis vitii huius laudabilis est, neque censura vulgi, ferme semper in deterius iudicantis, pusilli animi vilitate declinanda est, neque oblatrantis invidi furor improbus corripientis asperius que ignorat timendus est. Impie siquidem cum posteris ageretur, ubi horum metus de scribentis manu calamum extorqueret! Nos, hac deprehensi etate tali qualis est, syderibus nostrorum temporum inherentes, studia nostra latentia in sue incorrectionis involucro, preventi decrepite etatis infirmitate, potius maluimus foris exire, illum sequentes qui sic voluit, quam taciturnio tineas inertes depascere. Viri utique antiqui, rerum gestarum magnitudine illustres, solebant studia alere poetarum, quum hii nequaquam vacarent mercibus, neque scientiis lucrativis, sed famosis; quibus ita laurea, sicut imperatoribus qui sibi vi bellica orbem subegerant, senatus iudicio parabatur. Illustres nostri temporis, qui Ytaliam subigere conantur, cura anxia circa rem militarem operam impendunt, adeo circa picturam capti, ut scripturam negligere videantur. Unde michi placuit sublimi Deo a quo venerunt inventa dedicare mea, qualiacumque sint, quam indignis parumque gratis pompis. Vobis igitur, quibus cure fuerit strepentis seculi laqueolos evadere, et ubi recipere volueritis, quod gratis accepimus vobis gratis etiam impertimur, non ut de nostro preter quam simplex haustum haurire possitis, sed quo ingenia altiora, nostros corripiendo errores, cogantur edere meliora et veriora depromere: ipsis enim colla submictimus non erubescentes correptionis ferulam. Deprecatos tamen velim ut, pro dignitate poete de quo plus quam de alio dici potest Omnia divino monstravit carmine vates, feliciorem manum suam ad aperitionem sacrorum integumentorum poete non dedignentur apponere. Et si quid super inventa cui sic contigerit invenire, sciat multum cogitaminis poetam nostris vigiliis reliquisse. +Amicitie virtus profecto ingens est: expertus loquor. Ecce, rogatu tuo M.M.F.L. coactus, in medium cogor exhibere quod penes me latere volebam. -An sacrarum Scripturarum secreta revelantes promereantur in conspectu Dei et hominum. Occurrit nobis, et non indigne fortasse, indagare an cura et sollicitudo conantis illud quod potest, secundum datam sibi a Domino gratiam, de latebris Scripturarum in lucem ducere aliquid promereantur. Questioni huic sufficiant pauca testimonia que de sacris Licteris habentur. Penes me scribens, predicans, docens et elucidans ut laudes venetur humanas nichil omnino poterit promereri, quia ypocrita est. At si solum peragat ut fratrem instruat, invenientur multi meriti apud Deum et laudis digne penes proximum. Cui noster poeta, pietatis intuitu, secutus orientalium regum ymaginem qui Christo infantulo obtulerunt, esennium tradidit mirre asperrime in Inferno, thuris odoriferi in Purgatorio et auri purissimi in Paradiso. +Postquam sic est ut voluisti, evagari paululum liceat, michique parvulo in principio harum collectionum pauca prefari fas sit: quod scilicet veterum revolutione gestorum ullum unquam tempus nostro par seculo non legimus contigisse. Bone quippe artes, sepositis lucrativis, et studia licterarum nunquam vilius habite sunt; nulli preter aurum quicquam cure est; tradere se posteris nemo vult, tantaque desidia prorogandi nominis mortales invasit, ut supra vitam hanc, quasi Epycurum sequantur, nichil existiment. -Cur poete gentiles sub mistico sensu eorum inventa tradiderunt, et quot sint sensus quibus locuti sunt. Viso bene et laudabiliter agere illos qui secreta Scripturarum manifestant, bene est videre quare poete eorum inventa, iuxta utramque phylosophiam, apologicis velaminibus operuerint. Et sane poetis gentilibus eorum studia et que multis laboribus et vigiliis invenissent, vilescere visa fuere si in promptu et quasi ad manum ignobili cuique ingenio haberentur; que vero ardenti studio cum difficultatibus vestigari oporteret, cara esse atque haberi gratie et honoris. Unde, ne per desidiam obsolescere preclara ingenia paterentur, sed ipsa tamquam ad chotem acuerent, sub integumentis et fabulosis fictionibus omnem ferme scientiam tradiderunt, vario multiplicique sensu velantes. Et, ut sic, cessat curiosa inquisitio querentium an sensus poetarum unicus sit, an polysemus, id est multiplex: nam multorum esse profitemur. Similiter et nostri theologi quatuor dumtaxat in sacris Licteris posuerunt theotoricos intellectus, videlicet hystoricum, allegoricum, moralem et anagogicum; quos, in expositione versus Prophete dicentis, exemplariter ostendunt. Nam, si simplicis ystorie veritatem velimus agnoscere, liberatio ebrayci populi de servitute Pharaonis facta per Moysem apparebit. Huic et persimilem licteralem poterimus applicare, qui nichil affert significati citra verborum sonum, de quo dicit Aurelius Augustinus. Si vero de licterali hystoricoque allegoriam velimus elicere, tropum intelligemus, quo aliquid nobis dicitur et aliud significatur; iuxta illud, hoc est Ecclesia producta est de latere Christi pendentis in cruce. Similiter in versu nostro figuratur nostra redemptio facta per Christum. Ceterum allegorie species secundum gramaticos septem sunt, videlicet: yronia, enigma, anthifrasis, carientismos, paroemia, sarchasmos et astismos. Sed horum vestigationem peritis gramatice derelinquo, cum non sit intentionis poete vulgariter docere gramaticam, sed moralem tradere phylosophiam. Audi Gregorium romanum pontificem de se dicentem dum Iob exponit. Ego intellectum potius considerans, quam exquisitam gramaticam, sicubi error inveniretur gramatice discipline in scripturis meis, si verborum intellectum verum capiant, oro pios lectores ne curent. Et, prosequendo, dico quod grecum nomen allegoria est, compositum ab allon, quod alienum seu diversum latine sonat, et gore, quod est intellectus. Et sub isto generali nomine omnes sensus, ab hystorico licteralique differentes, allegorici nuncupantur. Post allegoricum in specie sua subsequitur moralis, in quo in versu Prophete ostenditur anime converse ymago de luctu miseriaque peccati ad statum gratie. Verumtamen huic poterimus sotiare apologicum, hoc est fabulosum, qualem efferunt elegantes Esopi fabule, quo transumptive ad instructionem nostram, si rationabilium nature, collocutiones gestaque trasferuntur. Hiis duobus adicitur tropologicus, id est conversivus, in quo per illud quod factum est, quod fieri debet datur intelligi, et sic resolvitur in moralem. Nam dum invehit poeta in peccatores, ad instructionem nostram sermo convertitur. Post moralem, theologi anagogicum posuerunt, id est spiritualem, pro quo versus Prophete nobis significat exitum anime sancte exute corpore a corruptionis servitute ad eterne glorie libertatem. Super istos quatuor theotoricos intellectus principales, per prudentes versus editi sunt qui dicunt. Ex istis colligere possumus in hoc opere duplex fore subiectum, circa quod alterni sensus isti decurrunt. Nam, si spectemus ad licteram, erit pro materia et subiecto status animarum exutarum corpore simpliciter sumptus: nam circa ipsum totius operis processus versatur. Si vero ad allegoriam mentis oculos inflectamus, subiectum atque materia erit homo viator prout merendo vel demerendo per arbitrii libertatem iustitie premiandi et puniendi erit obnoxius. +Hinc fit, cum non sint quas dixi artes in pretio, sed in persecutione potius et ignominia, ut ingenia nobiliora torpescant. Paucissimis enim ex nobilibus antiquis legimus contigisse non appetere penes posteros de se loqui et conari post naturalem mortem vivere: enque cura et sollicitudine studiorum labores et res difficiles aggressi sunt. -Nunc ad inquisitionem causarum veniamus. Et utique prisco de more comenta dictantes, boni Dei auxilio invocato - quod et nos pia devotione humilique deprecatione exposcimus -, antequam ad lictere planationem pervenirent, de septem agebant circumstantiis, quas Greci ‘periochyas’ appellant, que locum, tempus, personam, rem, qualitatem, causam et facultatem continent. Amplius de libri titulo agebant, et in poeticis querebant quos fuisset auctor imitatus. Harum plerique tres solummodo considerabant, unde scilicet auctor ageret, et cur, et qualiter, ut inde sibi auditores benivolos, dociles et actentos compararent. Noster vero poeta, in quodam introductorio suo super cantu primo Paradisi ad dominum Canem de la Scala destinato, de sex agere videtur, que fatum, agentem, formam, finem, libri titulum et genus phylosophie comprendunt. Causas istas ferme omnes moderni ad quatuor redegerunt, querentes de efficiente, de materia, de forma et postremo de fine. Michi placet antiquorum diligentiam revocare in medium et novissima cum veteribus commiscere. Et primo de loco queramus ubi, spiritu Dei tactus, opus hoc poeta ceptitaverit, deinde ubi ipsum fuerit prosecutus, postremo ubi ipsum consummaverit. Et sane poeta in civitate Florentie divinum hoc opus feliciter inchoavit et, cum odam septimam prime partis implesset, indigne et sine causa coactus est exulare. Et utique primo ad Moruellum marchionem Malaspina defugiens, ubi cum compassione benignissime receptus est, cum extimaret inventum sive materiam, cum septem capitulis prefatis, furentium emulorum fatuitate et ignorantia deperisse, merens, operis reformationem, resumptionem et prosecutionem penitus desperaverat. Ceterum, ubi opera nobilis viri Dini domini Lambertuccii de Frescobaldis recolendique viri preter spem et ipsum materie inventum et odas septem recuperasset suum resumpsit opus dicens. A Moruello deinde honesta necessitate secedens, Casentinum applicuit, ubi aliquamdiu manens, multum operis edidit. Et inde recedens, Verone per quadriennium continuum operi studiose vacavit. Postremo a Guidone Novello Ravenne receptus est, ubi cum dierum suorum residuo residuum operis feliciter consummavit. +Quod etiam sanctis contigit viris qui ad calamum manum apposuerunt, non solum ut mortalium erroribus consulerent, sed ut et ipsi, deposita carnis sarcinula, longioribus seculis perdurarent. -De tempore vero distinctio debet haberi: quo scilicet poeta excogitando materiam invenerit et, qua inventa, metrice modulando atque expoliendo ediderit. Ubi scire debemus, anno gratie millesimo ducentesimo sexagesimo quinto, exeunte maio, in hanc regionem caducorum venisse poetam, annoque vigesimo quinto etatis sue cepisse operam impendere in inventione et ordinatione materie, in cuius inquisitione et ordine decennium continuum erogavit, ut ipse testatur dicens. In millesimo vero trecentesimo, anno Iubilei, et in die Veneris Sancti, fingit poeta cepisse metro rithmico opus modulare, ipsumque annis uno et viginti complevit. +Ego difficillimum puto tantam humilitatem in puro homine posse reperiri que qualiquali dulcedine glorie contacta non fuerit. Hanc contagionem veritatis Magister non ut suis metueret discipulis, sed ut exemplum preberet christianis, pedes eorum lavit, ne inanium laudum pulvere fedari viderentur. -Circa personam efficientem causam denotantem, quoniam De origine, vita, studiis moribusque poete Iohannes Boccaccii libellum edidit, et nobis eo libro quo scripsimus De hedificatione civitatis Florentie et de suis illustribus civibus referre contigerit, sufficienter extiterit pertractatum. Circa articulum istum satis hic sit scire nobilissimis parentibus natum fore poetam, quorum origo vetustior manavit de sanguine patritio Romanorum qui senatus iussu ad incolatum civitatis Florentie, per Iulium Cesarem nuper edite, concesserunt. Hoc innuere subtiliter intuentibus poeta videtur in collocutione domini Farinate de Ubertis, qui se profitetur de originali stirpe Lucii Cathylline dum, in responsione quam Danti facit dominus Farinata genealogiam utriusque tacite commendans, ait. Huius igitur Dantis maiores fortasse Portie fuere familie, qui, in urbe a diu antique servato nomine familie, tandem beneficio suo promeruerunt Frangipanes appellari. Igitur, cum de talium stirpe Florentie subrexisset vir insignis, nomine Helyseus, et multis honoribus pro rebus bene gestis gloriose obisset, placuit domui sue, antiquo relicto nomine, Helysei nomine titulari; et, procedente tempore, capite nominis brevitatis gratia mutilato, Lysei dicti sunt, postremo accidentaliter etiam Allegherii. Hic noster poeta, non secus gravitate et bonis moribus preditus et scientiarum multarum peritia quam vetustiores sui gestorum magnitudine, familiam nobilitavit. Huic in fontibus sacris Durante nomen fuit, sed de more florentine facetie sincopato nomine dictus est Dante. +Neque tamen pavor nimius latenter valde subintrantis vitii huius laudabilis est, neque censura vulgi, ferme semper in deterius iudicantis, pusilli animi vilitate declinanda est, neque oblatrantis invidi furor improbus corripientis asperius que ignorat timendus est. Impie siquidem cum posteris ageretur, ubi horum metus de scribentis manu calamum extorqueret! + +Nos, hac deprehensi etate tali qualis est, syderibus nostrorum temporum inherentes, studia nostra latentia in sue incorrectionis involucro, preventi decrepite etatis infirmitate, potius maluimus foris exire, illum sequentes qui sic voluit, quam taciturnio tineas inertes depascere. + +Viri utique antiqui, rerum gestarum magnitudine illustres, solebant studia alere poetarum, quum hii nequaquam vacarent mercibus, neque scientiis lucrativis, sed famosis; quibus ita laurea, sicut imperatoribus qui sibi vi bellica orbem subegerant, senatus iudicio parabatur. Illustres nostri temporis, qui Ytaliam subigere conantur, cura anxia circa rem militarem operam impendunt, adeo circa picturam capti, ut scripturam negligere videantur. Unde michi placuit sublimi Deo a quo venerunt inventa dedicare mea, qualiacumque sint, quam indignis parumque gratis pompis. + +Vobis igitur, quibus cure fuerit strepentis seculi laqueolos evadere, et ubi recipere volueritis, quod gratis accepimus vobis gratis etiam impertimur, non ut de nostro preter quam simplex haustum haurire possitis, sed quo ingenia altiora, nostros corripiendo errores, cogantur edere meliora et veriora depromere: ipsis enim colla submictimus non erubescentes correptionis ferulam. + +Deprecatos tamen velim ut, pro dignitate poete de quo plus quam de alio dici potest Omnia divino monstravit carmine vates, feliciorem manum suam ad aperitionem sacrorum integumentorum poete non dedignentur apponere. Et si quid super inventa cui sic contigerit invenire, sciat multum cogitaminis poetam nostris vigiliis reliquisse. + +An sacrarum Scripturarum secreta revelantes promereantur in conspectu Dei et hominum. + +Occurrit nobis, et non indigne fortasse, indagare an cura et sollicitudo conantis illud quod potest, secundum datam sibi a Domino gratiam, de latebris Scripturarum in lucem ducere aliquid promereantur. Questioni huic sufficiant pauca testimonia que de sacris Licteris habentur. + +*Prophetica siquidem auctoritate docemur: Beati qui seminant super aquas: semen enim verbum Dei est, et aque multe, populi multi. Et, per contrarium, maledictus est qui frumentum ascondit in populo et qui suffodit in terra talentum. Et alibi habetur: Clama, ne cesses, quasi tuba exalta vocem tuam. + +Admirabilis quippe est clamor predicatoris et magni meriti apud Deum: quandoquidem virtute sua animam de errore revocat ad veritatem, de vitiis ad virtutes, prava commutat in recta et aspera convertit in plana, et instruit fidem, erigit spem et roborat caritatem, evellit vitia et nociva, et plantat utilia, et fovet honesta. Ipse via vite est, scala salutis et ianua paradisi*. Hec pauca de multis ab Innocentio subripuisse sufficiat. + +Penes me scribens, predicans, docens et elucidans ut laudes venetur humanas nichil omnino poterit promereri, quia ypocrita est. At si solum peragat ut fratrem instruat, invenientur multi meriti apud Deum et laudis digne penes proximum. + +Cui noster poeta, pietatis intuitu, secutus orientalium regum ymaginem qui Christo infantulo obtulerunt, esennium tradidit mirre asperrime in Inferno, thuris odoriferi in Purgatorio et auri purissimi in Paradiso. + +Cur poete gentiles sub mistico sensu eorum inventa tradiderunt, et quot sint sensus quibus locuti sunt. + +Viso bene et laudabiliter agere illos qui secreta Scripturarum manifestant, bene est videre quare poete eorum inventa, iuxta utramque phylosophiam, apologicis velaminibus operuerint. + +Et sane poetis gentilibus eorum studia et que multis laboribus et vigiliis invenissent, vilescere visa fuere si in promptu et quasi ad manum ignobili cuique ingenio haberentur; que vero ardenti studio cum difficultatibus vestigari oporteret, cara esse atque haberi gratie et honoris. + +Unde, ne per desidiam obsolescere preclara ingenia paterentur, sed ipsa tamquam ad chotem acuerent, sub integumentis et fabulosis fictionibus omnem ferme scientiam tradiderunt, vario multiplicique sensu velantes. Et, ut sic, cessat curiosa inquisitio querentium an sensus poetarum unicus sit, an polysemus, id est multiplex: nam multorum esse profitemur. + +Similiter et nostri theologi quatuor dumtaxat in sacris Licteris posuerunt theotoricos intellectus, videlicet hystoricum, allegoricum, moralem et anagogicum; quos, in expositione versus Prophete dicentis: *In exitu Israel de Egipto, domus Iacob de populo barbaro*, exemplariter ostendunt. + +Nam, si simplicis ystorie veritatem velimus agnoscere, liberatio ebrayci populi de servitute Pharaonis facta per Moysem apparebit. + +Huic et persimilem licteralem poterimus applicare, qui nichil affert significati citra verborum sonum, de quo dicit Aurelius Augustinus: *Non enim omnia que in complexione orationis costructionis gratia inseruntur significare aliquid morale putanda sunt, sed propter ea que aliquid significant attexuntur*. + +Si vero de licterali hystoricoque allegoriam velimus elicere, tropum intelligemus, quo aliquid nobis dicitur et aliud significatur; iuxta illud: *Eva fabricata est de latere Ade dormientis*, hoc est Ecclesia producta est de latere Christi pendentis in cruce. Similiter in versu nostro figuratur nostra redemptio facta per Christum. + +Ceterum allegorie species secundum gramaticos septem sunt, videlicet: yronia, enigma, anthifrasis, carientismos, paroemia, sarchasmos et astismos. Sed horum vestigationem peritis gramatice derelinquo, cum non sit intentionis poete vulgariter docere gramaticam, sed moralem tradere phylosophiam. + +Audi Gregorium romanum pontificem de se dicentem dum Iob exponit: *Non motacismi collisionem fugio, non barbarismi confusionem devito, situs motusque etiam prepositionum casus servare contempno, quia indignum vehementer existimo ut verba celestis oraculi restringam sub regulis Donati*. Ego intellectum potius considerans, quam exquisitam gramaticam, sicubi error inveniretur gramatice discipline in scripturis meis, si verborum intellectum verum capiant, oro pios lectores ne curent. + +Et, prosequendo, dico quod grecum nomen allegoria est, compositum ab allon, quod alienum seu diversum latine sonat, et gore, quod est intellectus. Et sub isto generali nomine omnes sensus, ab hystorico licteralique differentes, allegorici nuncupantur. + +Post allegoricum in specie sua subsequitur moralis, in quo in versu Prophete ostenditur anime converse ymago de luctu miseriaque peccati ad statum gratie. + +Verumtamen huic poterimus sotiare apologicum, hoc est fabulosum, qualem efferunt elegantes Esopi fabule, quo transumptive ad instructionem nostram, si rationabilium nature, collocutiones gestaque trasferuntur. Hiis duobus adicitur tropologicus, id est conversivus, in quo per illud quod factum est, quod fieri debet datur intelligi, et sic resolvitur in moralem. Nam dum invehit poeta in peccatores, ad instructionem nostram sermo convertitur. + +Post moralem, theologi anagogicum posuerunt, id est spiritualem, pro quo versus Prophete nobis significat exitum anime sancte exute corpore a corruptionis servitute ad eterne glorie libertatem. Hinc motus, dicebat Apostolus: *Cupio dissolvi et esse cum Christo*. Super istos quatuor theotoricos intellectus principales, per prudentes versus editi sunt qui dicunt: + +*Lictera gesta refert; quid credas, allegoria; +moralis, quid agas; quid speres, anagogia*. + +Ex istis colligere possumus in hoc opere duplex fore subiectum, circa quod alterni sensus isti decurrunt. Nam, si spectemus ad licteram, erit pro materia et subiecto status animarum exutarum corpore simpliciter sumptus: nam circa ipsum totius operis processus versatur. Si vero ad allegoriam mentis oculos inflectamus, subiectum atque materia erit homo viator prout merendo vel demerendo per arbitrii libertatem iustitie premiandi et puniendi erit obnoxius. + +De causis queri solitis in principio libri ab expositore. Rubrica. + +Nunc ad inquisitionem causarum veniamus. Et utique prisco de more comenta dictantes, boni Dei auxilio invocato - quod et nos pia devotione humilique deprecatione exposcimus -, antequam ad lictere planationem pervenirent, de septem agebant circumstantiis, quas Greci periochyas appellant, que locum, tempus, personam, rem, qualitatem, causam et facultatem continent. Amplius de libri titulo agebant, et in poeticis querebant quos fuisset auctor imitatus. + +Harum plerique tres solummodo considerabant, unde scilicet auctor ageret, et cur, et qualiter, ut inde sibi auditores benivolos, dociles et actentos compararent . + +Noster vero poeta, in quodam introductorio suo super cantu primo Paradisi ad dominum Canem de la Scala destinato, de sex agere videtur, que fatum, agentem, formam, finem, libri titulum et genus phylosophie comprendunt. + +Causas istas ferme omnes moderni ad quatuor redegerunt, querentes de efficiente, de materia, de forma et postremo de fine. + +Michi placet antiquorum diligentiam revocare in medium et novissima cum veteribus commiscere. Et primo de loco queramus ubi, spiritu Dei tactus, opus hoc poeta ceptitaverit, deinde ubi ipsum fuerit prosecutus, postremo ubi ipsum consummaverit. + +Et sane poeta in civitate Florentie divinum hoc opus feliciter inchoavit et, cum odam septimam prime partis implesset, indigne et sine causa coactus est exulare. + +Et utique primo ad Moruellum marchionem Malaspina defugiens, ubi cum compassione benignissime receptus est, cum extimaret inventum sive materiam, cum septem capitulis prefatis, furentium emulorum fatuitate et ignorantia deperisse, merens, operis reformationem, resumptionem et prosecutionem penitus desperaverat. + +Ceterum, ubi opera nobilis viri Dini domini Lambertuccii de Frescobaldis recolendique viri preter spem et ipsum materie inventum et odas septem recuperasset suum resumpsit opus dicens: Io dico seguitando, che assai prima. + +A Moruello deinde honesta necessitate secedens, Casentinum applicuit, ubi aliquamdiu manens, multum operis edidit. Et inde recedens, Verone per quadriennium continuum operi studiose vacavit. + +Postremo a Guidone Novello Ravenne receptus est, ubi cum dierum suorum residuo residuum operis feliciter consummavit. + +De tempore quo incepit et prosecutus est poeta opus suum. Rubrica. + +De tempore vero distinctio debet haberi: quo scilicet poeta excogitando materiam invenerit et, qua inventa, metrice modulando atque expoliendo ediderit. + +Ubi scire debemus, anno gratie millesimo ducentesimo sexagesimo quinto, exeunte maio, in hanc regionem caducorum venisse poetam, annoque vigesimo quinto etatis sue cepisse operam impendere in inventione et ordinatione materie, in cuius inquisitione et ordine decennium continuum erogavit, ut ipse testatur dicens: + +{Tanto erano gli occhi miei fixi e attenti +a desbramare la decenne sete} etc. + +In millesimo vero trecentesimo, anno Iubilei, et in die Veneris Sancti, fingit poeta cepisse metro rithmico opus modulare, ipsumque annis uno et viginti complevit. + +De ingenio, moribus et vita poete. Rubrica. + +Circa personam efficientem causam denotantem, quoniam De origine, vita, studiis moribusque poete Iohannes Boccaccii libellum edidit, et nobis eo libro quo scripsimus De hedificatione civitatis Florentie et de suis illustribus civibus referre contigerit, sufficienter extiterit pertractatum. + +Circa articulum istum satis hic sit scire nobilissimis parentibus natum fore poetam, quorum origo vetustior manavit de sanguine patritio Romanorum qui senatus iussu ad incolatum civitatis Florentie, per Iulium Cesarem nuper edite, concesserunt. Hoc innuere subtiliter intuentibus poeta videtur in collocutione domini Farinate de Ubertis, qui se profitetur de originali stirpe Lucii Cathylline dum, in responsione quam Danti facit dominus Farinata genealogiam utriusque tacite commendans, ait: + +{Ed elli ad me: - Assai furono adversi +ad me e ai miei primi -}, + +L. Cathyline in urbe romana. + +Huius igitur Dantis maiores fortasse Portie fuere familie, qui, in urbe ea diu antique servato nomine familie, tandem beneficio suo promeruerunt Frangipanes appellari. + +Igitur, cum de talium stirpe Florentie subrexisset vir insignis, nomine Helyseus, et multis honoribus pro rebus bene gestis gloriose obisset, placuit domui sue, antiquo relicto nomine, Helysei nomine titulari; et, procedente tempore, capite nominis brevitatis gratia mutilato, Lysei dicti sunt, postremo accidentaliter etiam Allegherii. + +Hic noster poeta, non secus gravitate et bonis moribus preditus et scientiarum multarum peritia quam vetustiores sui gestorum magnitudine, familiam nobilitavit. + +Huic in fontibus sacris Durante nomen fuit, sed de more florentine facetie sincopato nomine dictus est Dante. + +De materia super qua poeta fundavit opus suum. Rubrica. Rem, hoc est materiam, auctoris hactenus prefati sumus iuxta et secundum sensum, duplicem subiectum ponentes: ad licteram, animam exutam corpore et, secundum allegoriam, viatorem hominem secundum arbitrii libertatem promerentem et demerentem. -Qualitatem dicentes, formalem causam geminam dicimus, quarum prima spectat ad formam tractatus, secunda ad formam tractandi. Prior est triplex, iuxta triplicem operis totius divisionem: nam divisione primaria Comedia scinditur in tres canticas, et deinde cantice in cantus centum, cantus in rithimos et rithimi vero in versus. Quantum vero ad formam tractandi eiusque modum, processus est poeticus, fictionibus atque integumentis redundans, in quo describit, transsummit et sepe digreditur atque dividit et diffinit, probat et improbat, multas similitudines et exempla ponendo ut eius intentio et clarius elucescat. +De qualitate, seu formali causa operis. Rubrica. -Causam vero, hoc est cur et ad quem finem tam laboriosum et difficile opus poeta fuerit aggressus, et ad duplicem certe ducere poterimus: propinquam scilicet ac remotam. Subtilitatibus tamen modernorum, volentes apparere, explosis, causam fuisse dicemus ut in via universe carnis peregrinantibus hominibus de turpi miseroque statu vitiorum doceret effugere, et ad felicem virtutum statum pervenire; vel ut errantes a via recta revocaret ad semitam veritatis. +Qualitatem dicentes, formalem causam geminam dicimus, quarum prima spectat ad formam tractatus, secunda ad formam tractandi. Prior est triplex, iuxta triplicem operis totius divisionem: nam divisione primaria Comedia scinditur in tres canticas, et deinde cantice in cantus centum, cantus in rithimos et rithimi vero in versus. -Facultatem, que spectat ad cuius phylosophie partem opus supponatur, dicimus, idem auctore dicente in suo introductorio super cantu primo Paradisi, in toto opere et partibus suis esse morale negotium. Non enim ad speculandum, sed ad morum institutionem opus inventum est, et totum, et eius partes. Ubi vero contigerit in aliquo loco vel passu ad modum speculativi negotii pertractari, nequaquam id fit speculandi gratia, sed operis: ad aliquid enim quandoque et pratici speculantur, ut vult Phylosophus Methaphysice. Et quod non agat de essentiali, sed de morali inferno, purgatorio et etiam paradiso, satis videntur ostendere gradus distinctionesque penarum: nam hereticum, tyrannum, homicidam et peccatorem contra naturam, supra lenonum, adulatorum et meretricum circulum remotius a centro punit, ad honesti faciem, ad famam et infamiam habendo respectum. Probi siquidem illustresque viri secundum mundum homines tales, ceu turpissimos et abominabiles, ominantur, et eos iuxta se videri maxime dedignantur. Igitur in republica transeuntis mundi infames habentur et a cetu nobilium depelluntur persone tales. +Quantum vero ad formam tractandi eiusque modum, processus est poeticus, fictionibus atque integumentis redundans, in quo describit, transsummit et sepe digreditur atque dividit et diffinit, probat et improbat, multas similitudines et exempla ponendo ut eius intentio et clarius elucescat. -Hactenus de circumstantiis, nunc ad libri titulum veniamus, qui super universo opere talis est. Ad quorum intelligentiam scire debemus quod ab hoc greco nomine comos, quod latine villa sonat, et oda, cantus, dicitur comedia, hoc est villanus cantus. Et est comedia narrationis poetice genus a reliquis differens: nam tragedia in materia sua, in principio est admirabilis et quieta, in fine vero turbulenta, orribilis et fetida, ut ostendit similitudo animalis a quo deducitur tale nomen; nam tragos grece, latine yrcus dicitur et, ut supra dictum est, oda, cantus: unde tragedia grece, latine yrcinus cantus. Et sane yrcus prima fronte et pulcer et imperiosus ostenditur, at, cum posteriora converterit, turpis et fetidus invenitur. Hanc bestie figuram et figurata per bestiam omnes Senece tragedie sane intelligentibus ostendunt, et id Boetii verba confirmant dicentis. Bene igitur, si diligenter opus totum nostri comici spectetur, rite Comedia titulabitur, cum in sui principio, hoc est in Inferno, orribilis sit, tremenda et fetida; in medio vero, hoc est in Purgatorio, bone spei et aliquid gratie promictens; in fine, hoc est in Paradiso, prospera, desiderabilis et amena. Et, ut sic, comedie materia in principio pavida et tremebunda est, in medio bone promissionis et spei, in ultimis felix et plena dulcedinis et letitie. Modus vero loquendi poete, quantum ad comicum actinet, humilis, remissus et vulgaris est, mulierculis quodammodo pervius, ubi apud tragedos elatum et sublime. Sunt et alia poeticarum narrationum genera, buccolicum scilicet, et elegiacum ac satiricum: que qui velit cognoscere et in Poetria Oratii poterit invenire. +Cur et ad quem finem motus fuerit poeta ad opus. Rubrica. -Iam de septem periochiis et libri titulo diximus, nunc de immitatione dicemus. Et licet non inepte dicere possimus comicum nostrum in invento materie Homerum immitasse, presertim in Odixea, ubi de Ulixis peregrinatione tractatur, tamen, quia Maro simile negotium altius ac plenius in Eneyde pertractavit, commodius rectiusque dicemus Virgilium immitasse, ut ipse idem poeta ostendit in prothemate suo. De intentione siquidem, fuit Homeri, libro quo supra, vitam hominis studiosi seque rectificantis per decursum communis vite usque ad emeritam mortem, sub figmentis poeticis ingeniis melioribus ostendere, hominemque rectum secundum morales virtutes componere, in quibus phylosophi, presertim peripathetici, felicitatem viatoris hominis reponebant, extimantes unumquemque virtutibus suis iustificari posse. Amplius, cum hominum antiquissimi, longa consideratione, clementia longioris etatis, animadvertissent vitam hominis multipliciter variari pro etatis cuiusque variatione, triplicem vivendi modum et ordinem perpenderunt. Videntes siquidem pronitatem fragilitatis humane in delectabile secundum voluptates et desideria carnis, et quod adolescentia in tale vitium primum facillime et latenter quodammodo incurrebat, talem vitam refertam lasciviis, et voluptatibus servientem atque carnis blanditiis inherentem, sensualem et lubricam, morali procedentes inspectione, qui diligentius actus intuerentur humanos brutalem, voluptuosam et concupiscibilem appellaverunt, et penitus sensualem. Cumque animadverterent venientes ad iuventutem, pubertate relicta, indignatione quadam propemodum naturali qua se homines et non belluas intelligerent, conari adolescentie lubricum sistere, et vitia abolere carnalia, studioque virtutem vite prioris labem diluere, proindeque ardua atque difficilia aggredere, egregiaque moliri facinora; ipsaque exteriora bona, que adolescentem illecebris adolere consueverunt, non sibi ut sua ascribere, sed fortune, duceque liberalitate, clementer, pulcre atque utiliter dispensare, ut sibi imperium pararent orbique leges darent; atque ob id, invalescente nomine, futuris se prebere, mortique obviam ire, omniaque peragere quibus se dignificare mortales solent, vitam talem activam periti veteres vocaverunt, quum gestorum celebritate floreret. Postremo cum, tum in senium vergentes, voluptuose vite impetum atque active ambitum omnes ferme defugere solerent meliorique temperamento melioribus studere; quum vel tunc maxime intelligerent, frigore artus occupante, quid cessent, suique partem meliorem originem habere celestem, atque futurum, e vestigio, ut in limum et pulverem revertantur, unde ratione duce scirent sumptum esse mortale quod ferunt, amplius unum omnium esse principium ad quod cuperent recta degentia ratione reverti desiderio naturali, quod primam causam vocaverunt et causam causarum, vitam meditantium talia et que hiis similia speculativam seu contemplativam dixere. Poete vero, quibus proprium est inventa phylosophie sub figmentis occulere et integumentis involvere et velare, tale inventum sub trium dearum differentia clauserunt. Et sensitivo appetitui obedientem vitam, petulanti Veneri tradiderunt, cui cupidinem cum adolescentia sotiarunt; operativis insistentem negotiis, Iunoni, dee regnorum temporalium, concesserunt simul cum valitudine et robore iuventutis; speculativam, seu contemplativam, que rerum divinarum et humanarum meditationibus operam impenderet, Palladi, dee sapientie nate de Iovis cerebro, tradiderunt. Per harum trium decursum Homerus in Odixea deducit Ulixem. Nostri tamen invento poete, Ulixes, hoc est phylosophia gentilis dum Christi contemplationi vacaret, in mari demergitur. Maro, ordinatius uberiusque procedens, cadentem Eneam de matris utero proiecit in mare, hoc est in hac caducorum regione instabili ac procellosa, per ordinatas tamen hominis etates, ut sic doceret rectum hominem componere longanimem, siquidem et infractum Eneam, naturali obmissa, narratione artificiosa per ipsas etates ad consummationem atque plenitudinem humane prudentie et virtutis, ad quas propriis naturalibus ingeniosus et studiosus homo potest evadere, ordinate traducit. +Causam vero, hoc est cur et ad quem finem tam laboriosum et difficile opus poeta fuerit aggressus, et ad duplicem certe ducere poterimus: propinquam scilicet ac remotam. -Habito sermone de imitatione, deinceps quedam alia prenotemus circa universalem poete intentionem, quorum notitia ad particularia operis plurima viam substernent. Diligenter siquidem operis speculator considerationem debet apponere ad contionatrices personas que secundum materie varietatem introducuntur sparsim in opere, quo scilicet pacto materiei de qua agitur conrespondeant vita, officio et ministerio suo; ad comparationes, quarum scientia, locis suis coaptata secundum interiorem sensum, multum splendoris afferunt; ad temporum descriptiones et statuum celi, ac distributiones dierum, noctium et horarum; ad circumlocutiones in quarum latitudine allegoriarum nobilitas involvitur; ad digressiones materiam utiliter ampliantes; ad ethimologias et interpretationes verborum, et ad similitudines ethimologiarum quas latina vocabula videntur afferre secundum nominum consonantiam, atque ad ipsorum verborum proprietates et significata; ad multivocationes et equivocationes que multos depellunt errores; ad figurationes fluminum, et de cursu eorum, et de loco eorum, quorum occulti sensus pro varietate materie mirabiliter opus illustrant; ad mores insuper comicorum, qui unumquemque ad collocutionem introducunt super materia sue profexionis et vite; et ad horum similia in quibus allegoriarum multarum semina asconduntur. Ceterum, cum materia auctoris ardua sit et sublimis et poetica sobrietate parco metrorum numero coartata, narratio hystorica, si bene consideretur, non minus habet occulte doctrine, quam que sub apologica fictione traduntur. Nam omnia ferme verba poete integumentis involuta sunt et misticum aliquid introducunt. Ferme dixi propter verba que pro intelligentia importantium figurarum operi attexuntur. Scire amplius oportet aliquando poetam proferre sermonem in persona totius humane speciei, in qua per successivam generationem corpus sumus Ade; aliquando in persona individui speciei, hoc est hominis specialiter introducti, seu particularis; aliquando in persona prothoplaustri et nostri capitis Ade secundum carnem; aliquando membrorum eius; aliquando pro tempore gratie, aliquando pro tempore ire, aliquando mistim pro utroque; aliquando in persona fornicatricis Sinagoge; aliquando Ecclesie vel nascentis, vel adulte, vel senescentis, vel etiam future; ita tamen, ut in ipsius poete typo omnium sit ingenium unicum viatoris hominis, pro temporis qualitate diversimode variatum. Tempus vero ire sub noctis unius transitu discurrit; gratie vero sub dierum et noctium alternatione, tum in statu prescitorum, tum predestinatorum se purgantium; peregrinantium vero in statu innocentie et decore meritorum, sub perpetua die semper ascendenti. +Subtilitatibus tamen modernorum, volentes apparere, explosis, causam fuisse dicemus ut in via universe carnis peregrinantibus hominibus de turpi miseroque statu vitiorum doceret effugere, et ad felicem virtutum statum pervenire; vel ut errantes a via recta revocaret ad semitam veritatis : -Insuper opere pretium reor fore necessarium, volentibus indagare allegorie profunditates, indagare quid mistice in toto opere representent personarum introductiones, presertim ipsius Maronis, Statii, Beatricis sanctique Bernardi. Et sane noster comicus et altissimi ingenii viatoris fert typum, sublimia, quantum fert hominis naturalis potentia, indagantis. Quid autem sit ingenium, suo loco paulo post dicemus, ne cogamur eadem sepe repetere. Virgilius vero agentis intellectus et rationis humane apporta ymaginem: non illam quidem que in individui compositione seu unione naturaliter inest, sed que studio et diligentia veterum eo concessit, quo altius per naturales hominis potentias et virtutes ascendere potuit. Et, ut sic, in Virgilio poesis altissima fingatur, que inventa phylosophorum moralia, presertim in Ethicis a Phylosopho plene tradita, fabulosis integumentis fictionibusque velaverit. Statium, christianum poetam symiamque Virgilii, pro dono intellectus in hoc opere poni perspicaciter intuentibus oportebit, ad supplendum intellectum agentis supra vires proprias et virtutes non valentis ascendere. Quod enim ingenium et humana ratio per naturales eorum potentias invenire non possunt, christiana religio, divino illustrata lumine, demostravit: de largitate siquidem latissima Creatoris sancti Spiritus carismata pervenerunt. Hinc fit ut, tacente Virgilio, de creatione et infusione rationalis anime in fetu, articulato cerebro, Statius contionetur; atque deinde, Danti Virgilioque factus comes et itineris sotius, cum ipsis ad Beatricem veniens, umbra evanescente Maronis, cum Mathylda, id est vita activa christiana, et Dante, hoc est ingenio cathecumino, ipsis itinerantibus commanserit sotius. Beatricem revelate scientie, hoc est sacre theologie beantis hominem, typum gerere, poete verba se ipsum glosantis ostendunt, cum dicit in persona Virgilii. In quibus quidem verbis glosativis colligitur manifeste Maronem allegorice signum facere rationis humane que in documentis phylosophicis ibi ascenderit, ubi hominis intellectus, ut dictum est, per suas naturales potentias potuerit pervenire, et Beatricem sacre theologie, viatorem hominem sua doctrina et institutione beantis. Amplius et textum Novi et Veteris Testamenti etiam possumus dicere designare Beatricem, ipsumque textum naturalis moralisque phylosophie. Igitur, sublimi hominis reperto ingenio, atque phylosophicis rationibus edocto, vitiorumque turpitudine enudato atque, purgatis vitiis, honestis moribus instituto, religioso insuper dono intellectus illustrato, intelligentia sacre theologie cum reliquis donis sancti Spiritus pie misericorditerque conceduntur. Cuius offitio, per opera meritoria, anima nostra supra vires proprias et naturales potentias exaltatur, excrescit et vigoratur, quoniam per ipsum felicitatem nostram ipsamque beatitudinem et summum bonum, dum peregrinamur, apprehendimus et tenemus. Bernardus sanctus, in suffragium sic exaltati ingenii Beatrici succedens in visione Altissimi, contemplationis et visionis extatice gerit effigiem, cuius virtute, auxiliante Virgine gloriosa, Deus condescendit ad se ostendendum homini viatori, secundum capaciam receptoris tanti luminis. Nam, sicuti est in sua essentia, plene perfecteque nulla simplex creatura videre potest, quum per naturam tantam potentiam sustinere non posset, sicut nec mortales oculi materialis solis contuitum: nam quod finitum est infinitum capere et continere non potest. Quod igitur viatori theologia ostendere nequit oratio devota in estasi animabus simplicioribus demostrabit. Ad poete igitur ordinem redeuntes, hominis ingenium, quantumcumque sublime, si suis viribus fiderit, efficitur errabundus et in tenebrosos errores de via recta corruit, et presertim cum demostrativa via in Verbi incarnati cognitionem voluerit ascendere, dyaboli astutia, per preparatam ab eo in quantum ad hoc naturalem phylosophiam, obviante. Hinc fuit ut, theologie lacrimis et rogatu, de sinu gentilium inventorum, eidem ancillans phylosophia moralis presertim, in eius auxilium provocetur, que docet vitia et peccata cognoscere, devitare et purgare. Cui adicitur donum intellectus et intelligentie beantis auxilium. Postremo sacra et devota oratio, que spiritum sursum levans Deum videre facit, debito ordine subrogatur. Post hec, querere hic soliti de materia trigesimi capituli Purgatorii in fine, cantum istum in parte glosantis, agendo de tribus etatibus grossis, theologie, ingenii et rationis humane, silemus, postquam, cogentibus plerisque concivibus nostris, cantum illum comentavimus. Inde, si velint, capiant studiosi que viderint pro declaratione huius primi cantus Inferni expedire. +*Oderunt siquidem peccare boni virtutis amore, +oderunt peccare mali formidine pene*. -Imaginem perfecte formateque rationis, que in gentilibus phylosophis et poetis enituit, ferre Maronem in opere isto iam diximus, comicum vero nostrum illustris ingenii. Quales autem anime potentias et virtutes hec important, pro multis poete locis scire opere pretium est. Et licet paucis, secundum Phylosophum in Ethycis, nos possimus absolvere, ut duo scilicet sint humane anime operativa principia, unum tamen in effectum dici possunt, propter finem unum in quem pariter tendunt. Verumtamen ratio super ingenium adicit scibilium veritatem moraliumque virtutum institutionem. Altius tamen paululum materiam ordientes, scire debemus de natura intellectus humani Platonem et Aristotelem omnesque recte phylosophantes convenisse, ponentes partes quatuor, species, gradus, seu qualitates intellectus, dependentiam inter se habentes atque ordine in unitate anime observantes. Quarum potentiarum sive qualitatum illa ponitur prima que in anima ipsa prima potentia intellectualis est; secunda vero illa est que de tali anime potentia emanat in actum sive in effectum; tertia illa est que in ipsa anima est semper in actu vel in effectu; quarta vero et ultima est que demostrativa a phylosophis nuncupatur. Secundum speciem primam seu qualitatem, talis anime potentia comuniter appellatur possibilis intellectus, secundum quem anima nostra potens est scibilium omnium notitiam adipisci et, ut sic, omnis est quoad omnia. Et secundum istum possibilem intellectum, Phylosophus dicit quod anima nostra est tamquam tabula rasa in qua nichil est pictum, possibilis tamen pingi. Hinc intellectui naturali instintu inest, sibique connata est principiorum quorumdam notitia maxime per consensum: cum enim intellexerit quid sit totum quidve pars, statim, docente natura, consentit quod omne totum maius est parte sua et, ut sic, veritati per se note consentit. Hic intellectus ferme per totum infantie tempus dormitare videtur, Legis auctoritate que dicit quod etas illa quicquid videt ignorat. Secundum vero secundam speciem seu qualitatem, talis intellectus vel, ut proprius loquar, discursus intellectus de possibili, de quo supra diximus, in agentem, de quo paulo post dicemus, ingenium greco vocabulo dicitur: Greci enim naturam genium appellant. Talis igitur discursiva virtus est acies subtilis intellectus penetrans per causarum inquisitionem in secreta nature, et quasi explorator atque precursor est intellectus agentis numptiusque possibilis. Estque motus primus rationalis anime, ordinatione nature festine discurrens de fonte intellectus possibilis in agentem vestigatione sollicita causarum; ideoque penetrativus et velox quoniam ignee est nature et spiritualis motus, et ob id ferme semper inrequietus: hiis enim numquam, nisi experta veritate, quiescit. Et cum homo natura scire desideret, ipsumque scire sit res per causas cognoscere, ne virtus torpescat ingenii, natura ei virtutem aliam sotiavit, et utique erectricem, que irascibilis appellatur et de sydere Martis imprimitur, cuius potentia excitatur, impellitur et urgetur ad studium quo ignorantie caliginem nubemque depellit. Hoc ipsum ingenium, si recta ratione moderetur atque reguletur, tendit in bonum suumque sibi reservat nomen. Si vero perversa ratione ducatur, relicto ingenii nomine, sibi nomen usurpat astutie, et fere semper dirigitur in malum. Huiusce ingenii virtutem plerumque navicule supra flumina atque iusta maris litora naviganti auctor assimilat, aliquando grandi navigio altum mare sulcanti querentique portus varios. Et hoc utique variat pro subiecte materie qualitate: nam ydiotarum ingenium reponit in barchulis, quibus litora sunt amica, altum vero mare terrori; altissimum vero ingenium in ligno sublimi, profundissimum mare securius peragranti, ut in secundo cantu tertie cantice manifeste colligitur. Navis hec, quecumque sit, super intellectuales aquas remo veloque vehitur celeritate mirabili: in velo voluntas, in remo vero temporis mensura recipitur; et ipsum tempus studioso ingenio dedicatur, cum omnia viatori preter tempus aliena sint. Hunc remum si studiosa manus traxerit, tempus optime erogatur; si lenta, elabitur ac deperit anime. Vela insuper necessario exiguntur, in quibus nostre voluntatis plenitudo ostenditur vehemensque anime desiderium connotatur: quo vehementi desiderio conamur amplectimurque studia licterarum. Igitur in electione erit voluntas imperans, in dispensatione vero tempus, intraque duo hec hominum studia revolvuntur. Secundum vero partem tertiam seu speciem, intellectus, qui ferme una cum ingenio procedit, et in actione versatur, et idem est cum rationis exercitio. Ipse intellectus agmina et volumina causarum per ingenium adinventa eique pernotata segregat et coniungit, atque ex eis elicit veritatem, pensitatione librata procedens solerter; atque scibilium collatione precepta reducit in artem et inventa nature, ratione morumque institutione preclara: inde certam scientiam pollicetur. Erit siquidem officium rationis in individuo, hoc est in homine simpliciter sumpto, rerum causas confuse per ingenium excogitatas distinguere, determinare et sub certis et diffinitis regulis tradere, veri apparentia et falsitate reiectis. In comuni vero dicit et connotat scientiarum artiumque inventa, sub certis terminis, demostrationibus atque clausulis licteris demandata. Hec in libris phylosophorum et poetarum aliorumque sapientum inveniuntur. Hic vero agens intellectus, ad possibilem comparatus, sic se habet sicut lux ad colores: nam simulacra rerum in possibili intellectu recepta et sigillata ut in subiecto proprio, ceu dudum manentia in obscuro, operis sui radio collustrat atque facit intellectualibus oculis apparere; scire igitur facit discursivo rationis obsequio. Secundum vero partem quartam, seu speciem, vel qualitatem intellectus, quam supra demostrativam diximus, intellectus adeptus est, qui postrema qualitas est, locumque ultimum in rationali possidet anima. Nam, post studium et scientiarum inventionem atque morum, inde habitum facit: didicisse enim non sufficit, si que didiceris non fecerint in anima mansionem; quo tunc, quo steterint, ad sublimitatem suam pervenit intellectus. Hanc vero intellectus speciem sensui Phylosophus assimilat propter propinquitatem sensus ad veritatem, et quia sensui omnino comunicare videtur. Volentes vero horum intellectuum successivum ordinem exemplo simili demostrare, primum, seu possibilem intellectum, puero licterarum ignaro, potenti tamen discere et volenti, comparant, qui omnia sibi preparat instrumenta que necessaria sunt ad discendum scribere. Emanationem vero atque discursum intellectus in opere scripture, dum incipit puer licterarum caracteres adsimilare ingenio cooperante, ipsi ingenio tribuunt. Cum vero licteras effigiare atque componere orationemque producere puer studet, et agit ipsum opus, agenti intellectui comparant, quoniam licterarum rationem iam intelligit et quo ordine in compositione orationis debite collocentur. Cum vero hic usu et disciplina ita scribere noverit, ut inde habitum atque scientiam fecerit, talis peritia vocabitur adeptus intellectus, id est acquisitus, mentique perfecte impressus cum facilitate manus, ita ut, iam factus magister, sine difficultate licteras faciliter educat in actu cum voluerit. +Cui parti phylosophie opus principaliter supponatur. Rubrica. + +Facultatem , que spectat ad cuius phylosophie partem opus supponatur, dicimus, idem auctore dicente in suo introductorio super cantu primo Paradisi, in toto opere et partibus suis esse morale negotium. Non enim ad speculandum, sed ad morum institutionem opus inventum est, et totum, et eius partes. Ubi vero contigerit in aliquo loco vel passu ad modum speculativi negotii pertractari, nequaquam id fit speculandi gratia, sed operis: ad aliquid enim quandoque et pratici speculantur, ut vult Phylosophus Methaphysice. + +Et quod non agat de essentiali, sed de morali inferno, purgatorio et etiam paradiso, satis videntur ostendere gradus distinctionesque penarum: nam hereticum, tyrannum, homicidam et peccatorem contra naturam, supra lenonum, adulatorum et meretricum circulum remotius a centro punit, ad honesti faciem, ad famam et infamiam habendo respectum. Probi siquidem illustresque viri secundum mundum homines tales, ceu turpissimos et abominabiles, ominantur, et eos iuxta se videri maxime dedignantur. Igitur in republica transeuntis mundi infames habentur et a cetu nobilium depelluntur persone tales. + +De libri titulo. Rubrica. + +Hactenus de circumstantiis, nunc ad libri titulum veniamus, qui super universo opere talis est: *Incipit Comedia Dantis Allegherii feliciter*. + +Ad quorum intelligentiam scire debemus quod ab hoc greco nomine comos, quod latine villa sonat, et oda, cantus, dicitur comedia, hoc est villanus cantus. + +Et est comedia narrationis poetice genus a reliquis differens: nam tragedia in materia sua, in principio est admirabilis et quieta, in fine vero turbulenta, orribilis et fetida, ut ostendit similitudo animalis a quo deducitur tale nomen; nam tragos grece, latine yrcus dicitur et, ut supra dictum est, oda, cantus: unde tragedia grece, latine yrcinus cantus. + +Et sane yrcus prima fronte et pulcer et imperiosus ostenditur, at, cum posteriora converterit, turpis et fetidus invenitur. Hanc bestie figuram et figurata per bestiam omnes Senece tragedie sane intelligentibus ostendunt, et id Boetii verba confirmant dicentis: *Quid enim aliud tragediarum clamor deflet, nisi incerto ictu fortunam felicia regna vertentem?*. + +Bene igitur, si diligenter opus totum nostri comici spectetur, rite Comedia titulabitur, cum in sui principio, hoc est in Inferno, orribilis sit, tremenda et fetida; in medio vero, hoc est in Purgatorio, bone spei et aliquid gratie promictens; in fine, hoc est in Paradiso, prospera, desiderabilis et amena. Et, ut sic, comedie materia in principio pavida et tremebunda est, in medio bone promissionis et spei, in ultimis felix et plena dulcedinis et letitie. + +Modus vero loquendi poete, quantum ad comicum actinet, humilis, remissus et vulgaris est, mulierculis quodammodo pervius, ubi apud tragedos elatum et sublime. + +Sunt et alia poeticarum narrationum genera, buccolicum scilicet, et elegiacum ac satiricum: que qui velit cognoscere et in Poetria Oratii poterit invenire. + +Quos fuerit poeta imitatus, et de triplici vita: voluptuosa, activa et contemplativa. Rubrica. + +Iam de septem periochiis et libri titulo diximus, nunc de immitatione dicemus. Et licet non inepte dicere possimus comicum nostrum in invento materie Homerum immitasse, presertim in Odixea, ubi de Ulixis peregrinatione tractatur, tamen, quia Maro simile negotium altius ac plenius in Eneyde pertractavit, commodius rectiusque dicemus Virgilium immitasse, ut ipse idem poeta ostendit in prothemate suo. + +De intentione siquidem, fuit Homeri, libro quo supra, vitam hominis studiosi seque rectificantis per decursum communis vite usque ad emeritam mortem, sub figmentis poeticis ingeniis melioribus ostendere, hominemque rectum secundum morales virtutes componere, in quibus phylosophi, presertim peripathetici, felicitatem viatoris hominis reponebant, extimantes unumquemque virtutibus suis iustificari posse. + +Amplius, cum hominum antiquissimi, longa consideratione, clementia longioris etatis, animadvertissent vitam hominis multipliciter variari pro etatis cuiusque variatione, triplicem vivendi modum et ordinem perpenderunt. + +Videntes siquidem pronitatem fragilitatis humane in delectabile secundum voluptates et desideria carnis, et quod adolescentia in tale vitium primum facillime et latenter quodammodo incurrebat, talem vitam refertam lasciviis, et voluptatibus servientem atque carnis blanditiis inherentem, sensualem et lubricam, morali procedentes inspectione, qui diligentius actus intuerentur humanos brutalem, voluptuosam et concupiscibilem appellaverunt, et penitus sensualem. + +Cumque animadverterent venientes ad iuventutem, pubertate relicta, indignatione quadam propemodum naturali qua se homines et non belluas intelligerent, conari adolescentie lubricum sistere, et vitia abolere carnalia, studioque virtutem vite prioris labem diluere, proindeque ardua atque difficilia aggredere, egregiaque moliri facinora; ipsaque exteriora bona, que adolescentem illecebris adolere consueverunt, non sibi ut sua ascribere, sed fortune, duceque liberalitate, clementer, pulcre atque utiliter dispensare, ut sibi imperium pararent orbique leges darent; atque ob id, invalescente nomine, futuris se prebere, mortique obviam ire, omniaque peragere quibus se dignificare mortales solent, vitam talem activam periti veteres vocaverunt, quum gestorum celebritate floreret. + +Postremo cum, tum in senium vergentes, voluptuose vite impetum atque active ambitum omnes ferme defugere solerent meliorique temperamento melioribus studere; quum vel tunc maxime intelligerent, frigore artus occupante, quid cessent, suique partem meliorem originem habere celestem, atque futurum, e vestigio, ut in limum et pulverem revertantur, unde ratione duce scirent sumptum esse mortale quod ferunt, amplius unum omnium esse principium ad quod cuperent recta degentia ratione reverti desiderio naturali, quod primam causam vocaverunt et causam causarum, vitam meditantium talia et que hiis similia speculativam seu contemplativam dixere. + +Poete vero, quibus proprium est inventa phylosophie sub figmentis occulere et integumentis involvere et velare, tale inventum sub trium dearum differentia clauserunt. Et sensitivo appetitui obedientem vitam, petulanti Veneri tradiderunt, cui cupidinem cum adolescentia sotiarunt; operativis insistentem negotiis, Iunoni, dee regnorum temporalium, concesserunt simul cum valitudine et robore iuventutis; speculativam, seu contemplativam, que rerum divinarum et humanarum meditationibus operam impenderet, Palladi, dee sapientie nate de Iovis cerebro, tradiderunt. + +Per harum trium decursum Homerus in Odixea deducit Ulixem. Nostri tamen invento poete, Ulixes, hoc est phylosophia gentilis dum Christi contemplationi vacaret, in mari demergitur. + +Maro, ordinatius uberiusque procedens, cadentem Eneam de matris utero proiecit in mare, hoc est in hac caducorum regione instabili ac procellosa, per ordinatas tamen hominis etates, ut sic doceret rectum hominem componere longanimem, siquidem et infractum Eneam, naturali obmissa, narratione artificiosa per ipsas etates ad consummationem atque plenitudinem humane prudentie et virtutis, ad quas propriis naturalibus ingeniosus et studiosus homo potest evadere, ordinate traducit. + +Digressio considerans in genere particularia quedam que operis speculator diligenter debet advertere. Rubrica. + +Habito sermone de imitatione, deinceps quedam alia prenotemus circa universalem poete intentionem, quorum notitia ad particularia operis plurima viam substernent. + +Diligenter siquidem operis speculator considerationem debet apponere ad contionatrices personas que secundum materie varietatem introducuntur sparsim in opere, quo scilicet pacto materiei de qua agitur conrespondeant vita, officio et ministerio suo; ad comparationes, quarum scientia, locis suis coaptata secundum interiorem sensum, multum splendoris afferunt; ad temporum descriptiones et statuum celi, ac distributiones dierum, noctium et horarum; + +ad circumlocutiones in quarum latitudine allegoriarum nobilitas involvitur; ad digressiones materiam utiliter ampliantes; ad ethimologias et interpretationes verborum, et ad similitudines ethimologiarum quas latina vocabula videntur afferre secundum nominum consonantiam, atque ad ipsorum verborum proprietates et significata; ad multivocationes et equivocationes que multos depellunt errores; + +ad figurationes fluminum, et de cursu eorum, et de loco eorum, quorum occulti sensus pro varietate materie mirabiliter opus illustrant; ad mores insuper comicorum, qui unumquemque ad collocutionem introducunt super materia sue profexionis et vite; et ad horum similia in quibus allegoriarum multarum semina asconduntur. + +Ceterum, cum materia auctoris ardua sit et sublimis et poetica sobrietate parco metrorum numero coartata, narratio hystorica, si bene consideretur, non minus habet occulte doctrine, quam que sub apologica fictione traduntur. Nam omnia ferme verba poete integumentis involuta sunt et misticum aliquid introducunt. Ferme dixi propter verba que pro intelligentia importantium figurarum operi attexuntur. + +Scire amplius oportet aliquando poetam proferre sermonem in persona totius humane speciei, in qua per successivam generationem corpus sumus Ade; aliquando in persona individui speciei, hoc est hominis specialiter introducti, seu particularis; aliquando in persona prothoplaustri et nostri capitis Ade secundum carnem; aliquando membrorum eius; aliquando pro tempore gratie, aliquando pro tempore ire, aliquando mistim pro utroque; aliquando in persona fornicatricis Sinagoge; aliquando Ecclesie vel nascentis, vel adulte, vel senescentis, vel etiam future; ita tamen, ut in ipsius poete typo omnium sit ingenium unicum viatoris hominis, pro temporis qualitate diversimode variatum. + +Tempus vero ire sub noctis unius transitu discurrit; gratie vero sub dierum et noctium alternatione, tum in statu prescitorum, tum predestinatorum se purgantium; peregrinantium vero in statu innocentie et decore meritorum, sub perpetua die semper ascendenti. + +Quid in sensu mistico in toto poete opere representet ipse Dantes, Maro, Beatrix, Statius sanctusque Bernardus. Rubrica. + +Insuper opere pretium reor fore necessarium, volentibus indagare allegorie profunditates, indagare quid mistice in toto opere representent personarum introductiones, presertim ipsius Maronis, Statii, Beatricis sanctique Bernardi. + +Et sane noster comicus et altissimi ingenii viatoris fert typum, sublimia, quantum fert hominis naturalis potentia, indagantis. Quid autem sit ingenium, suo loco paulo post dicemus, ne cogamur eadem sepe repetere. + +Virgilius vero agentis intellectus et rationis humane apporta ymaginem: non illam quidem que in individui compositione seu unione naturaliter inest, sed que studio et diligentia veterum eo concessit, quo altius per naturales hominis potentias et virtutes ascendere potuit. Et, ut sic, in Virgilio poesis altissima fingatur, que inventa phylosophorum moralia, presertim in Ethicis a Phylosopho plene tradita, fabulosis integumentis fictionibusque velaverit. + +Statium, christianum poetam symiamque Virgilii, pro dono intellectus in hoc opere poni perspicaciter intuentibus oportebit, ad supplendum intellectum agentis supra vires proprias et virtutes non valentis ascendere. Quod enim ingenium et humana ratio per naturales eorum potentias invenire non possunt, christiana religio, divino illustrata lumine, demostravit: de largitate siquidem latissima Creatoris sancti Spiritus carismata pervenerunt. + +Hinc fit ut, tacente Virgilio, de creatione et infusione rationalis anime in fetu, articulato cerebro, Statius contionetur; atque deinde, Danti Virgilioque factus comes et itineris sotius, cum ipsis ad Beatricem veniens, umbra evanescente Maronis, cum Mathylda, id est vita activa christiana, et Dante, hoc est ingenio cathecumino, ipsis itinerantibus commanserit sotius. + +Beatricem revelate scientie, hoc est sacre theologie beantis hominem, typum gerere, poete verba se ipsum glosantis ostendunt, cum dicit in persona Virgilii: + +{Ed elli ad me: - Quanto ragione qui vede +dir ti posso io; da indi in su taspecta +pure a Beatrice, chè opera di fede -} + +In quibus quidem verbis glosativis colligitur manifeste Maronem allegorice signum facere rationis humane que in documentis phylosophicis ibi ascenderit, ubi hominis intellectus, ut dictum est, per suas naturales potentias potuerit pervenire, et Beatricem sacre theologie, viatorem hominem sua doctrina et institutione beantis. + +Amplius et textum Novi et Veteris Testamenti etiam possumus dicere designare Beatricem, ipsumque textum naturalis moralisque phylosophie. + +Igitur, sublimi hominis reperto ingenio, atque phylosophicis rationibus edocto, vitiorumque turpitudine enudato atque, purgatis vitiis, honestis moribus instituto, religioso insuper dono intellectus illustrato, intelligentia sacre theologie cum reliquis donis sancti Spiritus pie misericorditerque conceduntur. Cuius offitio, per opera meritoria, anima nostra supra vires proprias et naturales potentias exaltatur, excrescit et vigoratur, quoniam per ipsum felicitatem nostram ipsamque beatitudinem et summum bonum, dum peregrinamur, apprehendimus et tenemus. + +Bernardus sanctus, in suffragium sic exaltati ingenii Beatrici succedens in visione Altissimi, contemplationis et visionis extatice gerit effigiem, cuius virtute, auxiliante Virgine gloriosa, Deus condescendit ad se ostendendum homini viatori, secundum capaciam receptoris tanti luminis. + +Nam, sicuti est in sua essentia, plene perfecteque nulla simplex creatura videre potest, quum per naturam tantam potentiam sustinere non posset, sicut nec mortales oculi materialis solis contuitum: nam quod finitum est infinitum capere et continere non potest. Quod igitur viatori theologia ostendere nequit oratio devota in estasi animabus simplicioribus demostrabit. + +Ad poete igitur ordinem redeuntes, hominis ingenium, quantumcumque sublime, si suis viribus fiderit, efficitur errabundus et in tenebrosos errores de via recta corruit, et presertim cum demostrativa via in Verbi incarnati cognitionem voluerit ascendere, dyaboli astutia, per preparatam ab eo in quantum ad hoc naturalem phylosophiam, obviante. + +Hinc fuit ut, theologie lacrimis et rogatu, de sinu gentilium inventorum, eidem ancillans phylosophia moralis presertim, in eius auxilium provocetur, que docet vitia et peccata cognoscere, devitare et purgare. Cui adicitur donum intellectus et intelligentie beantis auxilium. Postremo sacra et devota oratio, que spiritum sursum levans Deum videre facit, debito ordine subrogatur. + +Post hec, querere hic soliti de materia trigesimi capituli Purgatorii in fine, cantum istum in parte glosantis, agendo de tribus etatibus grossis, theologie, ingenii et rationis humane, silemus, postquam, cogentibus plerisque concivibus nostris, cantum illum comentavimus. Inde, si velint, capiant studiosi que viderint pro declaratione huius primi cantus Inferni expedire. + +De intellectu possibili, de ingenio et agenti intellectu, atque de adepto. Rubrica. + +Imaginem perfecte formateque rationis, que in gentilibus phylosophis et poetis enituit, ferre Maronem in opere isto iam diximus, comicum vero nostrum illustris ingenii. Quales autem anime potentias et virtutes hec important, pro multis poete locis scire opere pretium est. + +Et licet paucis, secundum Phylosophum in Ethycis, nos possimus absolvere, ut duo scilicet sint humane anime operativa principia, unum tamen in effectum dici possunt, propter finem unum in quem pariter tendunt. Verumtamen ratio super ingenium adicit scibilium veritatem moraliumque virtutum institutionem. + +Altius tamen paululum materiam ordientes, scire debemus de natura intellectus humani Platonem et Aristotelem omnesque recte phylosophantes convenisse, ponentes partes quatuor, species, gradus, seu qualitates intellectus, dependentiam inter se habentes atque ordine in unitate anime observantes. Quarum potentiarum sive qualitatum illa ponitur prima que in anima ipsa prima potentia intellectualis est; secunda vero illa est que de tali anime potentia emanat in actum sive in effectum; tertia illa est que in ipsa anima est semper in actu vel in effectu; quarta vero et ultima est que demostrativa a phylosophis nuncupatur. + +Secundum speciem primam seu qualitatem, talis anime potentia comuniter appellatur possibilis intellectus, secundum quem anima nostra potens est scibilium omnium notitiam adipisci et, ut sic, omnis est quoad omnia. Et secundum istum possibilem intellectum, Phylosophus dicit quod anima nostra est tamquam tabula rasa in qua nichil est pictum, possibilis tamen pingi. + +Hinc intellectui naturali instintu inest, sibique connata est principiorum quorumdam notitia maxime per consensum: cum enim intellexerit quid sit totum quidve pars, statim, docente natura, consentit quod omne totum maius est parte sua et, ut sic, veritati per se note consentit. Hic intellectus ferme per totum infantie tempus dormitare videtur, Legis auctoritate que dicit quod etas illa quicquid videt ignorat. + +Secundum vero secundam speciem seu qualitatem, talis intellectus vel, ut proprius loquar, discursus intellectus de possibili, de quo supra diximus, in agentem, de quo paulo post dicemus, ingenium greco vocabulo dicitur: Greci enim naturam genium appellant. Talis igitur discursiva virtus est acies subtilis intellectus penetrans per causarum inquisitionem in secreta nature, et quasi explorator atque precursor est intellectus agentis numptiusque possibilis. + +Estque motus primus rationalis anime, ordinatione nature festine discurrens de fonte intellectus possibilis in agentem vestigatione sollicita causarum; ideoque penetrativus et velox quoniam ignee est nature et spiritualis motus, et ob id ferme semper inrequietus: hiis enim numquam, nisi experta veritate, quiescit. + +Et cum homo natura scire desideret, ipsumque scire sit res per causas cognoscere, ne virtus torpescat ingenii, natura ei virtutem aliam sotiavit, et utique erectricem, que irascibilis appellatur et de sydere Martis imprimitur, cuius potentia excitatur, impellitur et urgetur ad studium quo ignorantie caliginem nubemque depellit. + +Hoc ipsum ingenium, si recta ratione moderetur atque reguletur, tendit in bonum suumque sibi reservat nomen. Si vero perversa ratione ducatur, relicto ingenii nomine, sibi nomen usurpat astutie, et fere semper dirigitur in malum. + +Huiusce ingenii virtutem plerumque navicule supra flumina atque iusta maris litora naviganti auctor assimilat, aliquando grandi navigio altum mare sulcanti querentique portus varios. Et hoc utique variat pro subiecte materie qualitate: nam ydiotarum ingenium reponit in barchulis, quibus litora sunt amica, altum vero mare terrori; altissimum vero ingenium in ligno sublimi, profundissimum mare securius peragranti, ut in secundo cantu tertie cantice manifeste colligitur. + +Navis hec, quecumque sit, super intellectuales aquas remo veloque vehitur celeritate mirabili: in velo voluntas, in remo vero temporis mensura recipitur; et ipsum tempus studioso ingenio dedicatur, cum omnia viatori preter tempus aliena sint. Hunc remum si studiosa manus traxerit, tempus optime erogatur; si lenta, elabitur ac deperit anime. Vela insuper necessario exiguntur, in quibus nostre voluntatis plenitudo ostenditur vehemensque anime desiderium connotatur: quo vehementi desiderio conamur amplectimurque studia licterarum. Igitur in electione erit voluntas imperans, in dispensatione vero tempus, intraque duo hec hominum studia revolvuntur. + +Secundum vero partem tertiam seu speciem, intellectus, qui ferme una cum ingenio procedit, et in actione versatur, et idem est cum rationis exercitio. Ipse intellectus agmina et volumina causarum per ingenium adinventa eique pernotata segregat et coniungit, atque ex eis elicit veritatem, pensitatione librata procedens solerter; atque scibilium collatione precepta reducit in artem et inventa nature, ratione morumque institutione preclara: inde certam scientiam pollicetur. + +Erit siquidem officium rationis in individuo, hoc est in homine simpliciter sumpto, rerum causas confuse per ingenium excogitatas distinguere, determinare et sub certis et diffinitis regulis tradere, veri apparentia et falsitate reiectis. In comuni vero dicit et connotat scientiarum artiumque inventa, sub certis terminis, demostrationibus atque clausulis licteris demandata. Hec in libris phylosophorum et poetarum aliorumque sapientum inveniuntur. + +Hic vero agens intellectus, ad possibilem comparatus, sic se habet sicut lux ad colores: nam simulacra rerum in possibili intellectu recepta et sigillata ut in subiecto proprio, ceu dudum manentia in obscuro, operis sui radio collustrat atque facit intellectualibus oculis apparere; scire igitur facit discursivo rationis obsequio. + +Secundum vero partem quartam, seu speciem, vel qualitatem intellectus, quam supra demostrativam diximus, intellectus adeptus est, qui postrema qualitas est, locumque ultimum in rationali possidet anima. Nam, post studium et scientiarum inventionem atque morum, inde habitum facit: didicisse enim non sufficit, si que didiceris non fecerint in anima mansionem; quo tunc, quo steterint, ad sublimitatem suam pervenit intellectus. + +Hanc vero intellectus speciem sensui Phylosophus assimilat propter propinquitatem sensus ad veritatem, et quia sensui omnino comunicare videtur. + +Volentes vero horum intellectuum successivum ordinem exemplo simili demostrare, primum, seu possibilem intellectum, puero licterarum ignaro, potenti tamen discere et volenti, comparant, qui omnia sibi preparat instrumenta que necessaria sunt ad discendum scribere. Emanationem vero atque discursum intellectus in opere scripture, dum incipit puer licterarum caracteres adsimilare ingenio cooperante, ipsi ingenio tribuunt. + +Cum vero licteras effigiare atque componere orationemque producere puer studet, et agit ipsum opus, agenti intellectui comparant, quoniam licterarum rationem iam intelligit et quo ordine in compositione orationis debite collocentur. Cum vero hic usu et disciplina ita scribere noverit, ut inde habitum atque scientiam fecerit, talis peritia vocabitur adeptus intellectus, id est acquisitus, mentique perfecte impressus cum facilitate manus, ita ut, iam factus magister, sine difficultate licteras faciliter educat in actu cum voluerit. + +An et quid sit infernus, et qualiter in ipsum descendatur, et de mostris et penis ibidem poetice figuratis. Rubrica. Quoniam in libri titulo continetur hunc priorem canticum Infernum nuncupari, videre debemus an et quid sit, et qualiter in ipsum descendatur. -Quod sint plures, sacris Licteris actestatur, scilicet superior, medius et infimus. Quorum primus ille est in quo in via carnis erumpnosa peregrinamur; et de ipso Psalmista sic ait; et alibi etiam, hoc est in huius vite miserias, erumpnas et labores. Cuius gratia a plerisque phylosophorum auctoritatis non contempnende determinatum est hominibus melius fore non nasci et, natis, quam ocissime aboleri. De inferno isto sensere poete cum sanctis viris se conformantes, ipsumque in profundo cordis hominis locaverunt. Insuper in huiusce inferno quatuor fluvios in se circulariter recurrentes esse dicebant: Flegetonta, qui ardorem irarum figurat; Lethem, qui mentis oblivionem sue maiestatem divinitatis obliviscentis ostendit; Stigem, qui odium sonat; Acherontem, qui tristitiam. Hec apud inferos verum est: sola, vero, falsum. Amplius asserunt ibi esse nautam Caronem, cymba animas trahicientem ad litus interius super flumine Acherontis, pro quo sentiunt labilem fluxamque caducorum delectationem. Pro ipsoque Carone, usque ad tempora nostri poete et usque nunc, communiter omnes tempus intelligunt, quod per varia spatia dimensionesque spem et voluntatem nostram de termino ad terminum defert; seu etiam velimus dicere ipsum significare temporum varietates, que cor nostrum huc illuc transferunt. Ego, sic oppinantium pace, dixerim, iuxta integumenta Maronis, typare concupiscibilem appetitum sese efferentem super delectabile temporale atque, amenitate eorum que oriuntur et occidunt in regione instabili caducorum, comptum vero temporis sive bene, sive male dispensati tenere figuram, quo vel tarde vel festine pro voto abutimur. Adhuc in sinu Herebi Minos, Eacum et Radamanta sedere dicunt ad iudicium animarum, quoniam hii in via hac fuere legum famosissimi conditores et singulares iustitie amatores atque cultores. In quorum typo coscientie stateram figurant, que sedet in mente hominis ad equilibrium: unius enim cuiusque coscientia sibi optimus et rectus est iudex; ipse enim coscientie vermis forti nimium dente corrodit. Huius coscientie libram ut ostendant, ibi Tantalum, Frigie regem, cruciant, pro eo quod fabulata fuerit antiquitas ipsum diis proprium filium in epulum posuisse. Hunc in cruciatu immobilem stare ferunt in fluvio nitidissimo, super os suum odoriferis et suavibus pomis pendentibus: cumque se inclinet ut sitim leviget unda, aquas effugere et se demergere in abissum, cumque assurgat ut famem pomis depellat, in altum defugere poma. Pro Tantalo isto avari naturam qualitatemque tenemus: is, ne parta diminuat, sibi ipsi crudelis est cibum sibi denegans, quoniam uti quesitis ignorat soloque eorum splendore letatur. Ponunt in eo insuper Ysiona, quem secretarium Iovis dicunt apologi poetarum, et ausum fore interpellare Iunonem que illi pro se nubem persimilem sibi submisit, indeque geniti sunt Centauri. Hic, pro presumpto scelere, apud inferos radiis rote volubilis serpentibus religatur et perhenni rotatione vexatur. Pro ipso intelligunt ardentes libidine dominandi et tyrampnidem ambientes: habet siquidem tyrampnis regni similitudinem, et regnis Iuno preest; tyrampni in continua suspitione degentes, Centaurorum, id est satellitum, presidio imbecillitatem suam roborare conantur contra populorum mentes. Sunt igitur sollicitudinum aculeis stimulati, rotatione inquieta semper instabiles, curis introrsus amarissimis et mordacissimis cruciati et stimulati: que afflictiones in rotis et serpentum morsibus figurantur. Tytion ibi insuper esse fabulantur, qui Latonam appellasse confingitur: pro tali scelere ipsum apud inferos Phebus dampnavit, ut iecur eius, renascentibus continuo fibris, rostro depascentis vulturis laniaretur; pro eo illos intelligentes poete qui, ex alto splendidoque loco cadentes, semper ad ipsum redeundi mordacissimis pensitationibus exuruntur, nec prius ab una sollicitudine relinquntur, quam recens superveniat, et sic irrequieti se affligunt. Alii volunt afferre figuram illorum qui, cupidinis rostro continuo lacerati, dies atque noctes assiduis afflictionibus ventilantur. Insuper etiam scelestes Danai filias que maritos necaverunt posuerunt, que vasis fundo carentibus dampnate sunt aquas perpetuo haurire; in ipsis mulierum inanem stultitiam figurantes que, ratione calcata, que ipsis pro viro est, eorum corpus curant artificiis, ut pulcritudinem, quam eis natura negavit, reparent, ut scilicet turpes pulcre videantur, et tamen in vanum laborare noscuntur. Vel ut etiam illos figurent qui effeminata virilitate veneri satisfacere moliuntur, qui se continuo evacuant, veneris vero inexplebile desiderium implere non possunt. Hec sufficiant pro modo circa moralis inferni materiam tetigisse. Alii vero mundum dividunt in duo: superius scilicet et inferius, superius ambylanon greco vocabulo appellantes, hoc est paradisus, quod latine ortus sonat, quoniam ab eo res oriuntur; hebraice vero eden, quod latine delitie dicere possumus, eo quod animarum delitias ibi constat esse sertas. Quod infra aplanem est, id est inferius, istam scilicet caducam et inferiorem regionem inferos vocaverunt. Qualiter autem in hac regione sint que apud inferos mistice legimus, sequentia exponentes dicemus. Secundum vero infernum, qui inter utrumque medius est, limbum Christiani appellant, sacre vero Lictere Habrae sinum: et hic est a penalibus locis separatus, in quo, ante adventum Messie, iustorum anime descendebant adventum eius ardenti desiderio expectantes, et in quo nunc in suspenso manere egregias Gentilium animas et infantulos originalis peccati labe infectos poeta sentire videtur. Qui a sinu differt Habrae, in quantum ibi sanctorum anime antiquitus relegate et sperabant, et desiderabant liberari: qui nunc ibi sunt desiderant, non sperant. Tertium extimavere penalem et in centro terre sceleratorum animas eternis cruciatibus detinere; de quo Evangelium loquitur dicens. Ex hoc dives multitudine peccatorum, super se Lazzarum videns in sinu Habrae, clamat petens guctam aque in refrigerium pene. De quo iusta licteram noster poeta sentire videtur in ista cantica prima. -Essentialem infernum esse, autoritatibus plurimis et testimoniis sacrarum Scripturarum ostendimus, et id ipsum assertione doctorum fidei christiane et sanctorum Patrum comprobare, pie in Domino viventibus perutile erit, quamquam fortasse amatoribus brevitatis aliquantulum molesti simus. Et primo sciendum, secundum eos, conari dyabolum de corde hominis fidem de inferno totaliter abolere, ut proinde facilius atque securius ipsum in culpam precipitari faciat. Idque persuadere nititur per auctoritatem que habetur Sapientie primo. Contra sic stulte oppinantes christiana fides infernum esse affirmat: quod tum rationibus naturalibus, ut infra subiciam, tum sacrarum Licterarum testimoniis et auctoritatibus ostendi potest, ut iam diximus. Et primo, sancti Patres affirmant esse in Deo misericordiam et iustitiam, quarum iustitia sine misericordia crudelitas est, misericordia sine iustitia fatuitas: quod ideo esse et de Deo credere, non solum absurdum, sed nephas est. Igitur, sicut Deus per misericordiam bonos in vita eterna remunerat, ita malis retribuit per iustitiam eternam penam. Ceterum, cum in presenti vita non inveniatur eterna pena, necessario oportet quod sit alius locus ubi mali eternis cruciatibus puniuntur. Talem locum infernum communi vocabulo nuncupamus, de quo Dominus in Evangelio dicit. Arguunt sic et alia ratione: nam quotienscumque invenitur unum duo contraria in se continens, uno per se invento, invenitur et reliquum contrariorum, siquidem eadem est disciplina. Modo, si in hoc sensibili mundo, in quo ad mortem continuo properamus, inveniuntur indigentia et habundantia, tristitia et letitia, sanitas et imfirmitas, claritas et obscuritas, sic et, secundum dicta sanctorum, celum, ubi beata vita est, locus est ubi est habundantia sine indigentia, letitia sine tristitia, sanitas sine discrasia, claritas sine nebula: nam, sicut Bernardus dicit, civitas celestis totum continet quod delectat. Ergo oportet alium locum esse ubi omnia contraria istis inveniuntur, scilicet indigentia sine aliqua habundantia, tristitia et nulla letitia, infirmitas et nulla sanitas, et obscuritas et nulla claritas. Et locus iste tam multis repletus miseriis infernus dicitur. Amplius in igne due sunt qualitates: splendor et calor; sed in celo est splendor sine calore. Ergo oportet esse alium locum ubi sit calor sine splendore. Item, si in natura est unum oppositorum, et reliquum. Sed locus reperitur ubi est bonum sine aliquo malo, et amor sine aliquo timore servili. Ergo oportet inveniri locum alium ubi est malum culpe sine aliquo bono gratie, et ubi est timor sine aliquo amore. Et hic locus infernus est, quia opposita oppositis condictionibus disponuntur; sicut etiam patet in parte superiori et inferiori orbis: nam pars superior est luminosa et inferior est obscura. Et secundum hunc modum se habent locus felicitatis et glorie, et locus miserie: nam locus glorie locus est quietis et tranquillitatis, iuxta illud Ysaie; sic locus inferior turbatus et tempestuosus est: et hoc accidit ex penarum diversitate. Hinc dicimus quod aer est turbatus quando est ibi pluvia, grando et nix multa. Et sic, quia in inferno sunt diverse pene sibi invicem succedentes, et sunt dampnatorum clamores, locus ille tartaru, id est turbatus, merito nuncupatur. De assertione inferni quedam vidimus que rationibus naturalibus comprobantur; nunc autem sacrarum Licterarum auctoritatibus id ipsum comprobemus. Unde dicitur in Abdya secundo, et loquitur de dyabolo, et patet in Evangelio Luce. Ostendam etiam multis testimoniis: dicit enim beatus Augustinus quod Lazarus, discumbens ad mensam cum Christo, multa de penalibus locis narravit. Item in epistola quam misit Pylatus ad Tyberium Cesarem de passione Christi asseritur quod duo filii Simeonis iusti, qui resurrexerunt tempore paxionis Christi, narraverunt multa de inferno, e quo Christus inde suos eduxit. Item apud Christianos hoc patet manifestissime de Trayano, quem beatus Gregorius suscitavit. Hoc patet etiam testimoniis prophetarum, ut sepe dictum est. Dicit etiam Ysaac quod homines non colentes iustitiam et obscenis actibus dediti retruduntur sub orbem tristem: et aliis etiam multis. Viso quod infernus est, videre superest quomodo a sanctis Patribus distinguatur. Et sane Doctores nostri et sancti Patres in partes, ad similitudinem domus que loca superiora et inferiora habet, inferos distinxerunt, quas habitationes vocant. Quarum infima vere et proprie dicitur infernus, ubi est habitatio dampnatorum. Secunda habitatio dicitur purgatorium, ad quam descendunt anime que debent a macula venialis peccati purgari, vel suam implere satisfactionem, quia pena purgatorii est in supplementum satisfationis que plene in corpore facta non fuerat neque consummata; et est ibi pena sensibilis, sed temporalis. Tertia habitatio vocatur limbus puerorum, ad quem descendunt anime que sine baptismo de hac vita recedunt. Quarta habitatio vocatur limbus Patrum, ubi fuerunt sancti Patres qui decesserunt usque ad Christi adventum. Differunt autem iste due habitationes, quia in limbo puerorum est pena damni eterni, quia in eternum carebunt visione divina, sed in limbo Patrum est pena damni temporalis, quia Patribus in limbo existentibus aderat spes vite beate; in quibus etiam lumen fidei et gratie refulgebat, quod non adest pueris, et quia sancti Patres, in quibus minimum de ratione culpe fuit, suppremum et minus tenebrosum locum habuerunt omnibus puniendis. Et ad hunc locum Christus descendit, et dicitur locus iste infernus quia, secundum situm, quasi continuus est limbus et infernus, ut supra diximus de domo, que diversis habitationibus distinguitur et una domus dicitur. Omnes igitur homines de hac vita decedentes, aut decedunt sine culpa mortali et veniali et originali, et cum perfecta satisfactione, et sic statim evolant ad celum; aut cum culpa veniali et cum gratia, et sic vadunt ad purgatorium ut ibi venialia peccata purgentur; aut decedunt tum cum gratia et cum obligatione peccati nature, et sic fuerunt sancti Patres qui descenderunt ad limbum, quia nondum erat peccatum nature purgatum, quod fuit per paxionem Christi deletum; aut decedunt sine gratia et cum originali peccato, sicut pueri qui moriuntur sine baptismo, qui non habent peccatum veniale quia non habent usum liberi arbitrii, nec habent gratiam quia non sunt per baptismum renati, sed tantum peccatum originale quod contraxerunt per generalem generationem: et isti vadunt ad limbum puerorum. Alii vero sunt qui decedunt sine gratia et cum mortali culpa, et tales vadunt ad inferiorem infernum, iuxta illud Evangelii. Vidimus auctoritate sanctorum Patrum infernum esse et diversas habere mansiones: superest videre de pena. Et, ut volunt christiani Doctores, locus ille penarum Avernus nuncupatur, quod, iuxta nominis consonantiam, dicitur ab a, quod est sine, et vere, temperantia: nam omnis pena est ibi in excessu. De hoc potest naturalis ratio assignari. Cum enim motus orbis habeat calescere, quanto aliquid magis distat ab orbe, magis est frigidum; et quia spera ignis est immediate sub orbe, ignis calidissimus est; et quia aer magis distat quam ignis, ideo calor in eo remictitur; et quia aqua multo magis distat quam aer, ideo in ea frigus generatur; et quia terra maxime distat ab orbe, ideo in ea maxime frigus intenditur et maxime in medio, hoc est centro, quod a celo longinquius est. Et sic patet quod naturaliter summum frigus est in inferno. Item est ibi summus calor, quia ex nulla parte exalare potest, sicut patet in furno qui neque spiraculum habet, neque fenestram; propter quod dicitur in Propheta. Et ille ignis, cum sit corporeus, agit in spiritum: quod contra nature ordinem esse videtur, quia, secundum quod dicit Sapiens. Sed ignis corporeus non potest tangere animam separatam a corpore, et ideo dicendum quod ignis ille est tante virtutis et efficacie, quod potest animam separatam a corpore et spiritus alligare. Nam, sicut dicit Augustinus, XXI De civitate Dei, non enim hoc est contra naturam, spiritus corpori alligari, cum videamus animam naturaliter corpori ad vivificandum ipsum alligari. Possunt etiam spiritus similiter alligari divina virtute igni corporeo, ut accipiant ab eo penam, sicut idem Augustinus dicit. Et propter hoc dicitur quod ignis corporeus agit in animam separatam a corpore non virtute propria, scilicet alterando et corrumpendo, sed in quantum est instrumentum divine iustitie iudicantis. Cuius exemplum habetur a baiulo regie, qui eum mictit ad aliquem nobilem principem citandum: non citat virtute propria, sed agit in virtute regis. Et sic etiam contingit de quolibet instrumento quod agit virtute principalis agentis, sicut calor naturalis convertit cibum in carnem non propria virtute, sed virtute anime dirigentis eum. Supra frigoris rigorem et ignis incendium, ibi carentia est omnium bonorum: nam anime a Deo non sperat recipere misericordiam, nec a celo possunt habere aliquam luminis refulgentiam, nec a mundo possunt eis prodesse aliqua suffragia. Et ideo dicit Bernardus. Superest et alia consideratio, quo scilicet pacto fieri possit quod in finito illo spatio infinita hominum multitudo resurgens locari possit. Et respondetur quod rotunda figura capacissima est omnium figurarum, et propter hoc in Ysaia dicitur. Amplius fieri poterit, ex parte damnatorum, quod colligabuntur ad invicem: et de hoc multa habentur testimonia in sacra Pagina. Nam dicit Dominus in Evangelio. Notabiliter dicit fasciculos, quia e diversis generibus peccatorum fient diversi fasciculi. Sicut enim dicitur de sanctis, qui resurgent unusquisque in suo ordine, id est sicut apostoli in ordine apostolorum et martires in ordine martirum, ita omnes peccatores, qui erunt infecti uno genere peccati, erunt in uno fasce constricti; nam de omnibus usurariis fiet unus fascis, de omnibus adulteris alius et de omnibus superbis alius, et sic de singulis. Noster vero poeta, per circulos se ipsos ambientes in baratrum descendendo, de ipsis disponit. +Quod sit, hiis verbis Ysaias attestatur: *Dilatavit infernus animam suam et aperuit os suum absque ullo termino*. Et Propheta: *In inferno autem quis confitebitur tibi?*. Iob: *In profundissimum infernum descendit anima mea*. Virgilius in sexto Eneydos: *...inferni ianua regis*. -Quesitum est a gentili poeta ubi ianua sit inferni et unde sit aditus in ipsum. Et Homerus in XI Odissee fingit Ulixem navi missum a Circe ad oram Occeani, ut inde descenderet ad inferos a thebano Thyresia de futuris suis eventibus instruendus, ipsumque ad scitios populos pervenisse, ubi nunquam solis radius videtur, ibique inferni ianuam invenisse. Virgilius, imitatus Homerum in fictione Herebi, aditum ad inferos esse ponit ad Avernum, qui quis lacus in Ytalia est inter Bayas et Puteolum, per hec verba. Per hanc speluncam descendisse Eneam ad inferos post Sibillam Virgilius refert. Statius in primo Thebaydos dicit aditum talem fore in insula quadam non longe ab extremis Achaye, que insule Cretarum propinquior est, que Trenaron vocitatur; unde affirmat Edippi rogatu venisse Thesiphonem, cuius hec sunt verba. Cui concordat Seneca tragicus in urentis Herculis tragedia, ubi ait Cerberum tractum per Herculem et Theseum per os spelunce trenaree, sic dicens. Huic oppinioni consentire videtur concivis noster, poeta nobilis et antiquus, Claudianus in initio sui De raptu Proserpine dicens. Pomponius Mela in primo Cosmographie ianuam Herebi esse astruit penes populos habitantes penes ingressum Maioris maris, per talia verba. Alii putaverunt aditum talem prebere Etnam vel vulcanum Strongilem, fabellis obprobantes inconvenientibus mulierculis. Quidquid tamen delirantes senserint, hoc apud omnes receptum est: locum admirabilis esse terroris, dictu visuque orribile et tremendum, in ipso siquidem. Hec gentilis existimatio stultissime cogitavit, cum spiritibus exutis corpore materiale obstaculum nequeat obviare. Undecumque ad inferos festinant anime, divina urgente iustitia: quare christiane religioni capitulum hoc superfluit. Quomodo, quave forma infernum poeta figuret, in expositione lictere locis suis conabimur demostrare, et etiam cui serviat. +Quod sint plures, sacris Licteris actestatur, scilicet superior, medius et infimus. Quorum primus ille est in quo in via carnis erumpnosa peregrinamur; et de ipso Psalmista sic ait: *Circumdederunt me dolores mortis et pericula inferni invenerunt me*; et alibi etiam: *Descendent in infernum viventes*, hoc est in huius vite miserias, erumpnas et labores. Cuius gratia a plerisque phylosophorum auctoritatis non contempnende determinatum est hominibus melius fore non nasci et, natis, quam ocissime aboleri. -Descensus vero ad inferos quadrifarius invenitur, quorum alter nature, alter virtutis, alius vitii et alius est artificii. Naturalis est nativitas hominis, eo enim quo naturaliter anima incipit esse in hac regione caduca, atque ita ad inferos de sue maiestatis gradu descendere videtur, et a deitatis imagine et similitudine elongari, atque paulatim in vitium declinare et carnis voluptatibus consentire: et iste omnium communis est, qui per ianuam originalis culpe habet ingressum. Virtutis vero descensus est dum sapiens ad mundana per considerationem descendit, non ut in ipsis considerationem defigat, sed ut, eorum agnita fragilitate et miseria, eis abiectis, per bonam intentionem ad bona invisibilia penitus se convertat et per creaturarum cognitionem cognoscat evidentius creatorem. Et hic descensus intellectualis et moralis est, secundum quem Orpheus et Hercules, qui sapientes habiti sunt, descenderunt. Est et tertius vitii, qui est vulgaris et notus, quo ad fruitionem temporalium devenitur, atque intentio in eis tota disponitur eisque tota mente deservitur, nec ab eis amplius dimovetur. Taliter Euridicem legimus descendisse, et talis inremeabilis est. Quartus est artificialis quia, dum nigromanticus aliquis artificio nigromantico per aliquod execrabile sacrificium demonum colloquia expetit eosque consulit de futuris, ad inferos descendere videtur. De secundo maxime in hoc opere agitur, ut diximus supra ubi egimus de subiecto et materia auctoris. Secundum ultimum, iuxta hystoriam, Eneas, Miseno tybicine diis manibus litato Sibille consilio, cum spiritibus immundis de futuris eventibus consuluit. Similiter noster poeta fingit Hericonem animam Maronis magia diris carminibus excitasse, ut de Herebo animam nuper mortui ad corpus revocaret. Nos in opere isto, ut dixi, secundum sequentes, que ferat sub cortice lictere integumenta conabimur demostrare. Et sane solum de morali inferno in quo versamur, non de essentiali sensisse et tractasse poetam plusquam certum est, licet aliquando multa interserat secundum christianam fidem que non nisi ad essentiale infernum referri possunt. Et in morali pro summa pena ponit infamiam et verecundiam exinde surgentem, famam vero pro bono precipuo et viris illustribus expetibili. Hinc diligenti et acuto ingenio satis liquet cur lenonem, adulatorem et meretricem in gradu, infra hereticum, tyrannum et sogdomitam, homicidam et usurarium collocet: infamia scilicet et verecundia in universali hac re publica viatoris suadente. Hec ex locis multis in opere poete diligenter observatis facile colliguntur. Pro bono igitur et felicitate moralis mundi ponit famam, pro summo malo, infelicitate et pena ponit infamiam in prescitis. Et ad hoc operis speculator debet advertere, alioquin circa essentiale infernum deciperetur. +De inferno isto sensere poete cum sanctis viris se conformantes, ipsumque in profundo cordis hominis locaverunt. -Amplius stulte existimant qui, negligentes allegoricos sensus, poetas credant dies atque noctes fabularum ludibriosis corticibus erogasse, ut pernoctantibus ieme ad ignem mulierculis alluderent orchique fabellis indociles puerorum aures lepidarent, vel, quod longe indignius est, iocosis ludibriis ad risum plebeculam excitarent. Hii siquidem falso de magnis ingeniis oppinantes pulcerrimam operis superficiem findere non audent, ut quod introrsum latet inspiciant. Ex quo accidit ut, inani refecti aura, in errores permaximos corruant. Quorum deliramentis occurrere magnopere iuris doctis studendum est, presertim ne vulgares et idiote scripturas ignorantes, quibus opus poete placidissimum est, inde in tenebras deorsum cadant, unde in sapientie speculam extimaverunt se salire, quod persepe videmus accidere. Huiuscemodi viris poeta misertus, in principio secundi cantus Paradisi sic dulciter consulit eis, cum reliquis que secuntur, sorte sua volens unumquemque esse contentum. Et sane iudaizare Christiani divinis monitis prohibentur: Iudei siquidem, sacrarum Licterarum textui pertinaciter inherentes, nil preter licteralem sensum exinde conantur elicere: eapropter velatos habent occulos intellectus. Quorum perfidie succensere videtur modernorum acutissimus Moyses Ben Maimon, in libro quem ipsi ebrea lingua Annebochin vocant, quod latine sonat directio neutrorum, vel, ut proprius loquamur, nutantium, ubi sic loquitur. +Unde est qui sic dicat: *Antequam phylosophia ad id vigoris adolesceret, gentilis theologie profexores aliud esse inferos quam humana corpora negaverunt; inferos vero pro tanto corpora talia esse dixerunt, eo quod in rebus nichil aliud inferius invenerunt. -Arte poetica persepe noster poeta somniare se fingit. Ea propter hoc in loco placet adicere que de ianuis somniorum videtur allegorice Maro sentire in fine sexti Eneydos, ubi sic Servius dicit. Hec tamen verba poete sub cortice videntur ostendere quid debeat bonus poeta moliri. Moris siquidem poetarum tragedorum presertim fuit prius artificiosam excogitare materiam, et hinc est quod Persius dicit se adhuc in caballino fonte labia minime immersisse. Equus enim Persei, qui dictus est pegaseus, pro heroum fama recipitur: is enim, Gorgone capite mutilata ab illustri Perseo, ex gucta sanguinis de tali capite cadentis in terram natus est et confestim, emissis alis, per orbem devolavit. Tandem in bicolli Parnaso, monte vicino Beotie, eum poete resedisse ferunt, atque ungulis terram effodisse, indeque fontem Castalium erupisse in medio circularis laureti, ipsumque datum dicunt in custodiam novem virginum quas ipsi Musas appellant. Quod ideo fictum, quoniam equus, bellicosum animal, famosus est numptius glorie militaris, qui egregia facinora Persei regis per orbem divulgavit. Et sane preclara heroum gesta sunt materia poetarum, presertim tragedorum: hinc Persius in fonte caballino nondum labia posuisse se fingit, hoc est nondum heroycam excogitavit viam. Adicitque deinde se recordari non somniasse in bicipiti Parnaso. Gemino colle Parnasus adsurgit: in quorum celsiori, sed graciliori, cui nomen est Elicon, templum erat Apollinis, in inferiori, pinguiori tamen, erat Bachi templum; et inter utrumque Castalius fons scatebat, habundantie, sapientie et eloquentie typum ferens. Ceterum Nixa Indie mons est, sic dictus a Nixa, Liberi sorore, qui erat Dyonisio consecratus, in quo Gentiles ferebant eius esse crepundia. Cirra alius mons est consecratus Apollini, laureo nemore circumdatus; de quibus Lucanus. Dicterium, bone fame odorem tam sapientie, quam eloquentie, que in poeta concurrere debent, ostendit. Sapientia enim sine eloquentia quasi muta res est, eloquentia vero sine sapientia, gladius in manu furiosi. Somnia, ut ad propositum revertamur, cum interpetratione indigeant, ut docent somnia Nabucodonosor et Pharaonis, involucra et integumenta poetarum velantia sapienter inventa phylosophorum merito representant. Habent enim poetarum figmenta longe amplius in recessu, quam in fronte promictant. Horum somniorum, hoc est integumentorum, poete ferunt ianuas esse duas, quarum una eburnea, altera cornea est. Per ianuam lares etiam domesticos ingredimur: sic et in Christum, poetarum involucro, per portam allegorice intentionis ingredimur, si ipsam ingenii acumine reseremus. Harum una fores se habet ex ebore nitidissimo, quod adeo subtiliari nequit, ut visui sit pervium, nisi oculo linceo penetretur, ut sunt integumenta Maronis in sexto Eneydos, que candidissima sunt, et profundissima omnisque phylosophie gravitate referta; altera cornea, que, ex bovino cornu extenuato, sine multa difficultate foris reddit que intus latent more lanterne. Talia sunt inferiora integumenta que maxime ad mores pertinent, ut sunt ille elegantes Esopi fabule et multa poetarum loca intellectui etiam mediocri propemodum aperta. Hinc est quod Maro fingit ex Herebo per eburneam portam cum Enea exisse Sibillam, quoniam altissima sexti libri integumenta non, nisi altissimis ingeniis, pervia sunt. Sic et comicus noster aliquando ebore tegit, aliquando corneo folliculo. Ecce in IX cantu Inferni, altissima excitando ingenia, sic agit. Amplius circa materiam preclara ingenia cogitabunt quod elephas corpore maximus quadrupedum est, et quod ex eius dente pulcerrima opuscula docte manus in varium opus exeunt; similiter quod iugatis bobus terram scindimus et liram lire sotiamus, et quod moles ingentes fert elephas et taurus robore colli durissimam findit humum. Laborant tragedi ingentes mundi fortunas exemplariter ostendentes; laborant satiri corripiendo vitia et errores; laborant comedi mores hominum in praticam deducentes, ut inde moneantur mortales quid agant; laborant elegiaci deplorantes miserias in quibus fragilitas humana versatur: et aliqui elephantino dente eorum inventa tegunt, ne nimium aperta et in propatulum posita vilescant; alii vero folliculo corneo, ne volentibus morum suscipere disciplinam compellentur subtilitates sophysticas vestigare. Ceterum qui volunt de sommiis plura sentire legant Macrobium Super somnio Scipionis. +Eorum enim que sunt, quedam sunt corporum et spirituum accidentia. Spiritu vero corpus esse inferius evidentissimum est, cum spiritus rationalis, immortalis et indivisibilis, et corpus vero mortale et inrationale sit atque divisibile. Item spiritus regit, corpus regitur. Accidentibus inferius est, cum illa sint incorporalia atque, ut ait Boetius, immutabilem sui substantiam sortita. Itaque corpus inferius est spiritibus et accidentibus. -Querere insuper consueverunt hoc loco qui nichil ignorare volunt, cur comicus noster, cum vir fuerit eruditissimus, presertim poesis, opus suum vulgari sermone dictaverit, tamquam artum locum dimiserit. Quibus respondetur poetam metro eroyco ceptitasse hoc modo, videlicet. Iamque in opere pluribus processerat odis; deinde pensitatione meliori eidem placuit cum stilo simul mutare consilium: animadvertit siquidem vir prudens phvlosophiam et ipsam poesim, similiter et liberalium artium studia fore a temporalibus dominis penitus derelicta, qui huiusce studia multi pendere solebant; et, quod est turpe satis, id hodie principes agere, ut phylosophorum et poetarum studia, cum ipsi gramaticam ignorent, de altiloquio elequentie licterate in sermonem vulgarem plebeis pervium trasferantur; et propterea elegantissimos poetas in aniles fabellas etiam pervenisse et in manus ignobilium inepte perversari. Idque ipsum de suo opere coniectatus, parum sibi putavit consultum si opus suum metro heroico ederet. Hanc ob rem versu conformi desideriis predictorum dominorum, saltim quoad verborum corticem, edidit. Audivi, patruo meo Iohanne Villani hystorico referente, qui Danti fuit amicus et sotius, poetam aliquando dixisse quod, collatis versibus suis cum metris Maronis, Statii, Oratii, Ovidii et Lucani, visum ei fore iuxta purpuram cilicium collocasse. Cumque se potentissimum in rithmis vulgaribus intellexisset, ipsis suum accommodavit ingenium. Amplius aiebat vir prudens id egisse ut suum idioma nobilitaret et longius veheret, addebatque sic se facere ut ostenderet etiam elocutione vulgari ardua queque scientiarum posse tractari. +Corporum iterum quedam sunt celestia, quedam caduca; sed caduca, que sunt dissolubilia, quis non videat tum loco, tum natura esse inferiora? + +Caducorum iterum quedam sunt hominum, quedam bestiarum, quedam herbarum vel arborum, quedam inanimata. Humanum vero reliquis est inferius: bestiali, quia corporea bona maiora sunt in eo, quam humano corpore. *Num enim - ut ait Boetius - elephantes mole, thauros robore, tygres velocitate preibitis?*. Arboreis item corporibus inferius est humanum, quia arbor, si precisa fuerit, rursum virescit et rami eius pullulant. Inanimatis est vero humanum corpus inferius: inter inanimata namque quid fragilius vitro est, quo humanum corpus inferius est? Corpus enim humanum collisione, morbo et senectute interire potest, illud autem collisione, et non morbo nec senectute. + +Cum igitur nichil sit inferius humano corpore, infernum illud appellaverunt. Quod autem legimus in inferis animas coactione quadam teneri a spiritibus carceratas, hoc idem dicebant pati animas a vitiis: Suos enim quisque patitur manes*. + +Et hic verbis Iohannis Boccaccii utar dicentis: *In tali siquidem inferno poete, fictiones longius producentes, fecerunt Cerberum ianitorem, quem canem infernalem appellant et ipse devorator interpretatur: pro quo appetitum desideriumque inexplebile intellexerunt, quoniam nequit impleri. + +Huius ianitoris officium esse voluerunt ingressum venienti nemini prohibere, sed ne evadat: per que intelligunt quod, ubi libido divitiarum, dignitatum, delectationum reliquorumque delectabilium mentem ingreditur, vel nunquam exeat, vel cum summa difficultate, fingendo canem istum ex Herebo ab Hercule tractum triplici cathena: nam talis inexaustus appetitus de vasta voragine ab homine sapiente de corde depellitur*. + +Insuper in huiusce inferno quatuor fluvios in se circulariter recurrentes esse dicebant: Flegetonta, qui ardorem irarum figurat; Lethem, qui mentis oblivionem sue maiestatem divinitatis obliviscentis ostendit; Stigem, qui odium sonat; Acherontem, qui tristitiam. + +Hec apud inferos verum est: sola, vero, falsum. Amplius asserunt ibi esse nautam Caronem, cymba animas trahicientem ad litus interius super flumine Acherontis, pro quo sentiunt labilem fluxamque caducorum delectationem. Pro ipsoque Carone, usque ad tempora nostri poete et usque nunc, communiter omnes tempus intelligunt, quod per varia spatia dimensionesque spem et voluntatem nostram de termino ad terminum defert; seu etiam velimus dicere ipsum significare temporum varietates, que cor nostrum huc illuc transferunt. + +Ego, sic oppinantium pace, dixerim, iuxta integumenta Maronis, typare concupiscibilem appetitum sese efferentem super delectabile temporale atque, amenitate eorum que oriuntur et occidunt in regione instabili caducorum, comptum vero temporis sive bene, sive male dispensati tenere figuram, quo vel tarde vel festine pro voto abutimur. + +Adhuc in sinu Herebi Minos, Eacum et Radamanta sedere dicunt ad iudicium animarum, quoniam hii in via hac fuere legum famosissimi conditores et singulares iustitie amatores atque cultores. In quorum typo coscientie stateram figurant, que sedet in mente hominis ad equilibrium: unius enim cuiusque coscientia sibi optimus et rectus est iudex; ipse enim coscientie vermis forti nimium dente corrodit. + +Huius coscientie libram ut ostendant, ibi Tantalum, Frigie regem, cruciant, pro eo quod fabulata fuerit antiquitas ipsum diis proprium filium in epulum posuisse. Hunc in cruciatu immobilem stare ferunt in fluvio nitidissimo, super os suum odoriferis et suavibus pomis pendentibus: cumque se inclinet ut sitim leviget unda, aquas effugere et se demergere in abissum, cumque assurgat ut famem pomis depellat, in altum defugere poma. + +Pro Tantalo isto avari naturam qualitatemque tenemus: is, ne parta diminuat, sibi ipsi crudelis est cibum sibi denegans, quoniam uti quesitis ignorat soloque eorum splendore letatur. + +Ponunt in eo insuper Ysiona, quem secretarium Iovis dicunt apologi poetarum, et ausum fore interpellare Iunonem que illi pro se nubem persimilem sibi submisit, indeque geniti sunt Centauri. Hic, pro presumpto scelere, apud inferos radiis rote volubilis serpentibus religatur et perhenni rotatione vexatur. + +Pro ipso intelligunt ardentes libidine dominandi et tyrampnidem ambientes: habet siquidem tyrampnis regni similitudinem, et regnis Iuno preest; tyrampni in continua suspitione degentes, Centaurorum, id est satellitum, presidio imbecillitatem suam roborare conantur contra populorum mentes. Sunt igitur sollicitudinum aculeis stimulati, rotatione inquieta semper instabiles, curis introrsus amarissimis et mordacissimis cruciati et stimulati: que afflictiones in rotis et serpentum morsibus figurantur. + +Tytion ibi insuper esse fabulantur, qui Latonam appellasse confingitur: pro tali scelere ipsum apud inferos Phebus dampnavit, ut iecur eius, renascentibus continuo fibris, rostro depascentis vulturis laniaretur; + +pro eo illos intelligentes poete qui, ex alto splendidoque loco cadentes, semper ad ipsum redeundi mordacissimis pensitationibus exuruntur, nec prius ab una sollicitudine relinquntur, quam recens superveniat, et sic irrequieti se affligunt. Alii volunt afferre figuram illorum qui, cupidinis rostro continuo lacerati, dies atque noctes assiduis afflictionibus ventilantur. + +Insuper etiam scelestes Danai filias que maritos necaverunt posuerunt, que vasis fundo carentibus dampnate sunt aquas perpetuo haurire; in ipsis mulierum inanem stultitiam figurantes que, ratione calcata, que ipsis pro viro est, eorum corpus curant artificiis, ut pulcritudinem, quam eis natura negavit, reparent, ut scilicet turpes pulcre videantur, et tamen in vanum laborare noscuntur. + +Vel ut etiam illos figurent qui effeminata virilitate veneri satisfacere moliuntur, qui se continuo evacuant, veneris vero inexplebile desiderium implere non possunt. Hec sufficiant pro modo circa moralis inferni materiam tetigisse. + +Alii vero mundum dividunt in duo: superius scilicet et inferius, superius ambylanon greco vocabulo appellantes, hoc est paradisus, quod latine ortus sonat, quoniam ab eo res oriuntur; hebraice vero eden, quod latine delitie dicere possumus, eo quod animarum delitias ibi constat esse sertas. Quod infra aplanem est, id est inferius, istam scilicet caducam et inferiorem regionem inferos vocaverunt. Qualiter autem in hac regione sint que apud inferos mistice legimus, sequentia exponentes dicemus. + +Secundum vero infernum, qui inter utrumque medius est, limbum Christiani appellant, sacre vero Lictere Habrae sinum: et hic est a penalibus locis separatus, in quo, ante adventum Messie, iustorum anime descendebant adventum eius ardenti desiderio expectantes, et in quo nunc in suspenso manere egregias Gentilium animas et infantulos originalis peccati labe infectos poeta sentire videtur. Qui a sinu differt Habrae, in quantum ibi sanctorum anime antiquitus relegate et sperabant, et desiderabant liberari: qui nunc ibi sunt desiderant, non sperant. + +Tertium extimavere penalem et in centro terre sceleratorum animas eternis cruciatibus detinere; de quo Evangelium loquitur dicens: *Mortuus est dives et sepultus in inferno*; de quo ait Psalmista: *In inferno autem, quis confitebitur tibi?*, quasi dicat: *nullus*. Ex hoc dives multitudine peccatorum, super se Lazzarum videns in sinu Habrae, clamat petens guctam aque in refrigerium pene. De quo iusta licteram noster poeta sentire videtur in ista cantica prima. + +De assertione inferni et eius pena secundum intentiones doctorum fidei christiane et sanctorum Patrum. Rubrica. + +Essentialem infernum esse, autoritatibus plurimis et testimoniis sacrarum Scripturarum ostendimus, et id ipsum assertione doctorum fidei christiane et sanctorum Patrum comprobare, pie in Domino viventibus perutile erit, quamquam fortasse amatoribus brevitatis aliquantulum molesti simus. + +Et primo sciendum, secundum eos, conari dyabolum de corde hominis fidem de inferno totaliter abolere, ut proinde facilius atque securius ipsum in culpam precipitari faciat. Idque persuadere nititur per auctoritatem que habetur Sapientie primo, que dicit: *Non est agnitus reversus ab inferis*. Contra sic stulte oppinantes christiana fides infernum esse affirmat: quod tum rationibus naturalibus, ut infra subiciam, tum sacrarum Licterarum testimoniis et auctoritatibus ostendi potest, ut iam diximus. + +Et primo, sancti Patres affirmant esse in Deo misericordiam et iustitiam, quarum iustitia sine misericordia crudelitas est, misericordia sine iustitia fatuitas: quod ideo esse et de Deo credere, non solum absurdum, sed nephas est. Igitur, sicut Deus per misericordiam bonos in vita eterna remunerat, ita malis retribuit per iustitiam eternam penam. + +Ceterum, cum in presenti vita non inveniatur eterna pena, necessario oportet quod sit alius locus ubi mali eternis cruciatibus puniuntur. Talem locum infernum communi vocabulo nuncupamus, de quo Dominus in Evangelio dicit: *Ibunt in supplicium eternum, iusti autem in vitam eternam*. + +Arguunt sic et alia ratione: nam quotienscumque invenitur unum duo contraria in se continens, uno per se invento, invenitur et reliquum contrariorum, siquidem eadem est disciplina. Modo, si in hoc sensibili mundo, in quo ad mortem continuo properamus, inveniuntur indigentia et habundantia, tristitia et letitia, sanitas et imfirmitas, claritas et obscuritas, sic et, secundum dicta sanctorum, celum, ubi beata vita est, locus est ubi est habundantia sine indigentia, letitia sine tristitia, sanitas sine discrasia, claritas sine nebula: nam, sicut Bernardus dicit, civitas celestis totum continet quod delectat. + +Ergo oportet alium locum esse ubi omnia contraria istis inveniuntur, scilicet indigentia sine aliqua habundantia, tristitia et nulla letitia, infirmitas et nulla sanitas, et obscuritas et nulla claritas. Et locus iste tam multis repletus miseriis infernus dicitur. + +Amplius in igne due sunt qualitates: splendor et calor; sed in celo est splendor sine calore. Ergo oportet esse alium locum ubi sit calor sine splendore. Item, si in natura est unum oppositorum, et reliquum. + +Sed locus reperitur ubi est bonum sine aliquo malo, et amor sine aliquo timore servili. Ergo oportet inveniri locum alium ubi est malum culpe sine aliquo bono gratie, et ubi est timor sine aliquo amore. Et hic locus infernus est, quia opposita oppositis condictionibus disponuntur; sicut etiam patet in parte superiori et inferiori orbis: nam pars superior est luminosa et inferior est obscura. + +Et secundum hunc modum se habent locus felicitatis et glorie, et locus miserie: nam locus glorie locus est quietis et tranquillitatis, iuxta illud Ysaie: *Sedebit populus meus in pulcritudine pacis*; sic locus inferior turbatus et tempestuosus est: et hoc accidit ex penarum diversitate. + +Hinc dicimus quod aer est turbatus quando est ibi pluvia, grando et nix multa. Et sic, quia in inferno sunt diverse pene sibi invicem succedentes, et sunt dampnatorum clamores, locus ille tartarus, id est turbatus, merito nuncupatur. + +De assertione inferni quedam vidimus que rationibus naturalibus comprobantur; nunc autem sacrarum Licterarum auctoritatibus id ipsum comprobemus. Unde dicitur in Abdya secundo: *Dilatavit quasi infernus animam suam*, et loquitur de dyabolo, et patet in Evangelio Luce. + +Ostendam etiam multis testimoniis: dicit enim beatus Augustinus quod Lazarus, discumbens ad mensam cum Christo, multa de penalibus locis narravit. + +Item in epistola quam misit Pylatus ad Tyberium Cesarem de passione Christi asseritur quod duo filii Simeonis iusti, qui resurrexerunt tempore paxionis Christi, narraverunt multa de inferno, e quo Christus inde suos eduxit. + +Item apud Christianos hoc patet manifestissime de Trayano, quem beatus Gregorius suscitavit. Hoc patet etiam testimoniis prophetarum, ut sepe dictum est. Dicit etiam Ysaac quod homines non colentes iustitiam et obscenis actibus dediti retruduntur sub orbem tristem: et aliis etiam multis. + +Viso quod infernus est, videre superest quomodo a sanctis Patribus distinguatur. Et sane Doctores nostri et sancti Patres in partes, ad similitudinem domus que loca superiora et inferiora habet, inferos distinxerunt, quas habitationes vocant. Quarum infima vere et proprie dicitur infernus, ubi est habitatio dampnatorum. + +Secunda habitatio dicitur purgatorium, ad quam descendunt anime que debent a macula venialis peccati purgari, vel suam implere satisfactionem, quia pena purgatorii est in supplementum satisfationis que plene in corpore facta non fuerat neque consummata; et est ibi pena sensibilis, sed temporalis. Tertia habitatio vocatur limbus puerorum, ad quem descendunt anime que sine baptismo de hac vita recedunt. Quarta habitatio vocatur limbus Patrum, ubi fuerunt sancti Patres qui decesserunt usque ad Christi adventum. + +Differunt autem iste due habitationes, quia in limbo puerorum est pena damni eterni, quia in eternum carebunt visione divina, sed in limbo Patrum est pena damni temporalis, quia Patribus in limbo existentibus aderat spes vite beate; in quibus etiam lumen fidei et gratie refulgebat, quod non adest pueris, et quia sancti Patres, in quibus minimum de ratione culpe fuit, suppremum et minus tenebrosum locum habuerunt omnibus puniendis. + +Et ad hunc locum Christus descendit, et dicitur locus iste infernus quia, secundum situm, quasi continuus est limbus et infernus, ut supra diximus de domo, que diversis habitationibus distinguitur et una domus dicitur. + +Omnes igitur homines de hac vita decedentes, aut decedunt sine culpa mortali et veniali et originali, et cum perfecta satisfactione, et sic statim evolant ad celum; aut cum culpa veniali et cum gratia, et sic vadunt ad purgatorium ut ibi venialia peccata purgentur; aut decedunt tum cum gratia et cum obligatione peccati nature, et sic fuerunt sancti Patres qui descenderunt ad limbum, quia nondum erat peccatum nature purgatum, quod fuit per paxionem Christi deletum; + +aut decedunt sine gratia et cum originali peccato, sicut pueri qui moriuntur sine baptismo, qui non habent peccatum veniale quia non habent usum liberi arbitrii, nec habent gratiam quia non sunt per baptismum renati, sed tantum peccatum originale quod contraxerunt per generalem generationem: et isti vadunt ad limbum puerorum. Alii vero sunt qui decedunt sine gratia et cum mortali culpa, et tales vadunt ad inferiorem infernum, iuxta illud Evangelii: * Mortuus est dives, et sepultus in inferno*. + +Vidimus auctoritate sanctorum Patrum infernum esse et diversas habere mansiones: superest videre de pena. Et, ut volunt christiani Doctores, locus ille penarum Avernus nuncupatur, quod, iuxta nominis consonantiam, dicitur ab a, quod est sine, et vere, temperantia: nam omnis pena est ibi in excessu. + +Nam ibi summum frigus; scriptum quippe est: *Transibunt de aquis nivium ad calorem nimium*, ut dicitur in Iob; in cuius signum erit ibi *stridor dentium*, ut in Evangelio dicitur. De hoc potest naturalis ratio assignari. + +Cum enim motus orbis habeat calescere, quanto aliquid magis distat ab orbe, magis est frigidum; et quia spera ignis est immediate sub orbe, ignis calidissimus est; et quia aer magis distat quam ignis, ideo calor in eo remictitur; et quia aqua multo magis distat quam aer, ideo in ea frigus generatur; et quia terra maxime distat ab orbe, ideo in ea maxime frigus intenditur et maxime in medio, hoc est centro, quod a celo longinquius est. Et sic patet quod naturaliter summum frigus est in inferno. + +Item est ibi summus calor, quia ex nulla parte exalare potest, sicut patet in furno qui neque spiraculum habet, neque fenestram; propter quod dicitur in Propheta: *Pones eos in clibanum ignis*. Et ille ignis, cum sit corporeus, agit in spiritum: quod contra nature ordinem esse videtur, quia, secundum quod dicit Sapiens, *quod non tangit, non angit*. + +Sed ignis corporeus non potest tangere animam separatam a corpore, et ideo dicendum quod ignis ille est tante virtutis et efficacie, quod potest animam separatam a corpore et spiritus alligare. Nam, sicut dicit Augustinus, XXI De civitate Dei, non enim hoc est contra naturam, spiritus corpori alligari, cum videamus animam naturaliter corpori ad vivificandum ipsum alligari. + +Possunt etiam spiritus similiter alligari divina virtute igni corporeo, ut accipiant ab eo penam, sicut idem Augustinus dicit: *Sed quia illud quod est minoris virtutis non potest sua virtute ligare illud quod est maioris virtutis, inde est quod nullum corpus potest ligare spiritum, nisi aliqua superiore virtute*. Et propter hoc dicitur quod ignis corporeus agit in animam separatam a corpore non virtute propria, scilicet alterando et corrumpendo, sed in quantum est instrumentum divine iustitie iudicantis. + +Cuius exemplum habetur a baiulo regie, qui eum mictit ad aliquem nobilem principem citandum: non citat virtute propria, sed agit in virtute regis. Et sic etiam contingit de quolibet instrumento quod agit virtute principalis agentis, sicut calor naturalis convertit cibum in carnem non propria virtute, sed virtute anime dirigentis eum. + +Supra frigoris rigorem et ignis incendium, ibi carentia est omnium bonorum: nam anime a Deo non sperant recipere misericordiam, nec a celo possunt habere aliquam luminis refulgentiam, nec a mundo possunt eis prodesse aliqua suffragia. Et ideo dicit Bernardus: *Quid erit cum se viderit misera illa condictio omni consolatione privata?*. + +Superest et alia consideratio, quo scilicet pacto fieri possit quod in finito illo spatio infinita hominum multitudo resurgens locari possit. Et respondetur quod rotunda figura capacissima est omnium figurarum, et propter hoc in Ysaia dicitur: *Vallis profunda et dilatata*. + +Amplius fieri poterit, ex parte damnatorum, quod colligabuntur ad invicem: et de hoc multa habentur testimonia in sacra Pagina. Nam dicit Dominus in Evangelio: *Ligatis manibus et pedibus, proicite eum in tenebras exteriores*. Item in Ysaia: *Congregabuntur congregatione unius fascis in lacum*. Et Dominus in Evangelio: *Colligite primum zizania, et ligate ea in fasciculos ad comburendum*. + +Notabiliter dicit fasciculos, quia e diversis generibus peccatorum fient diversi fasciculi. Sicut enim dicitur de sanctis, qui resurgent unusquisque in suo ordine, id est sicut apostoli in ordine apostolorum et martires in ordine martirum, ita omnes peccatores, qui erunt infecti uno genere peccati, erunt in uno fasce constricti; nam de omnibus usurariis fiet unus fascis, de omnibus adulteris alius et de omnibus superbis alius, et sic de singulis. Noster vero poeta, per circulos se ipsos ambientes in baratrum descendendo, de ipsis disponit. + +Ubi poete finxerunt esse ianuam inferni. Rubrica. + +Quesitum est a gentili poeta ubi ianua sit inferni et unde sit aditus in ipsum. Et Homerus in XI Odissee fingit Ulixem navi missum a Circe ad oram Occeani, ut inde descenderet ad inferos a thebano Thyresia de futuris suis eventibus instruendus, ipsumque ad scitios populos pervenisse, ubi nunquam solis radius videtur, ibique inferni ianuam invenisse. + +Virgilius, imitatus Homerum in fictione Herebi, aditum ad inferos esse ponit ad Avernum, qui quis lacus in Ytalia est inter Bayas et Puteolum, per hec verba: + +*Spelunca alta fuit vastoque immanis yatu, +scrupea torva lacu nigro nemorumque tenebris; +quam super haut ulle poterant impune volucres +tendere iter pennis: talis sese halitus atris +faucibus effundens supra ad connessa ferebat. +Unde locum Grai dixerunt nomine Avernum* etc. + +Per hanc speluncam descendisse Eneam ad inferos post Sibillam Virgilius refert. + +Statius in primo Thebaydos dicit aditum talem fore in insula quadam non longe ab extremis Achaye, que insule Cretarum propinquior est, que Trenaron vocitatur; unde affirmat Edippi rogatu venisse Thesiphonem, cuius hec sunt verba: + +*... illa per umbras, +et caligantes animarum examine campos +trenarie limen petit inremeabile porte* etc. + +Cui concordat Seneca tragicus in Furentis Herculis tragedia, ubi ait Cerberum tractum per Herculem et Theseum per os spelunce trenaree, sic dicens: + +*Post quam est ad os Trenari ventum, et nitor +percussit oculos lucis* etc. + +Huic oppinioni consentire videtur concivis noster, poeta nobilis et antiquus, Claudianus in initio sui De raptu Proserpine dicens: + +*Inferni raptoris equos, afflataque curru +sidera Trenario caligantesque profunde +Iunonis thalamos* etc. + +Pomponius Mela in primo Cosmographie ianuam Herebi esse astruit penes populos habitantes penes ingressum Maioris maris, per talia verba: *In ea primum Maritudinee urbem inhabitant, ab argivo, ut ferunt, Hercule datam; Eraclea vocitatur, id fame fidem adicit. Iuxta specus est Acherusia, ad manes, ut aiunt, pervius; atque exinde extractum Cerberum existimant*. + +Alii putaverunt aditum talem prebere Etnam vel vulcanum Strongilem, fabellis obprobantes inconvenientibus mulierculis. Quidquid tamen delirantes senserint, hoc apud omnes receptum est: locum admirabilis esse terroris, dictu visuque orribile et tremendum, in ipso siquidem *nullus ordo, sed sempiternus orror inhabitat*. + +Hec gentilis existimatio stultissime cogitavit, cum spiritibus exutis corpore materiale obstaculum nequeat obviare. Undecumque ad inferos festinant anime, divina urgente iustitia: quare christiane religioni capitulum hoc superfluit. Quomodo, quave forma infernum poeta figuret, in expositione lictere locis suis conabimur demostrare, et etiam cui serviat. + +Quibus nominibus vocetur infernus per poetas et cur sic. Rubrica. + +Quibus vero nominibus et cur sic in integumentis poeticis vocitetur, paucis referamus ex sexto Eneidos excerptis. Et primo vocatur Avernus, ut ibi: Thros Anchisiades, facilis descensus Averni: sicque dicitur ab a, quod sonat sine, et vernos, letitia, hoc est locus sine ulla letitia. + +Tartarus, ut ibi: + +*... tum Tartarus ipse +bis patet in preceps* etc.; + +et sic dicitur a tortura, quum ibi nequissime anime torquentur; et proprie Tartarus est profundior locus Abissi. + +Ditis ibi: Perque domos Ditis... et inania regna; sicque a suo rege vocatur, divesque et habundans sonat propter animarum multitudinem ibi continuo descendentem. + +Orcus ibi: Vestibulum ante ipsum... in foribus Orci; + +et sonat obscurum. Herebus ibi: Venimus et magnos Herebi transnavimus amnes; et secundum Uguccionem a verbo hereo descendit, qui fortiter tenaciterque inheret illis quos in se recipit. + +Baratrum insuper eum noster poeta vocat dum dicit: Cotale di quel baratro era la scesa - licet alia lictera dicat *burrato* - et questo baratro e l popol che l possiede Et est baratrum vas scirpeum, rotundum os et latum habens, proportionatum ad fundum similiter rotundum, sed breve, super quo sedet. + +Abyssus etiam dicitur ab a, quod est sine, et bisse, quod apud Egiptios genus est candidissimi lini, unde sine candore interpretatur, scilicet tenebrosus. + +Beatus Petrus in secunda Canonica consentit infernum Tartarum vocitari, dum dicit: *In Tartharum tradidit cruciandos*. + +De quadruplici descensu ad inferos. Rubrica. + +Descensus vero ad inferos quadrifarius invenitur, quorum alter nature, alter virtutis, alius vitii et alius est artificii. + +Naturalis est nativitas hominis, eo enim quo naturaliter anima incipit esse in hac regione caduca, atque ita ad inferos de sue maiestatis gradu descendere videtur, et a deitatis imagine et similitudine elongari, atque paulatim in vitium declinare et carnis voluptatibus consentire: et iste omnium communis est, qui per ianuam originalis culpe habet ingressum. + +Virtutis vero descensus est dum sapiens ad mundana per considerationem descendit, non ut in ipsis considerationem defigat, sed ut, eorum agnita fragilitate et miseria, eis abiectis, per bonam intentionem ad bona invisibilia penitus se convertat et per creaturarum cognitionem cognoscat evidentius creatorem. Et hic descensus intellectualis et moralis est, secundum quem Orpheus et Hercules, qui sapientes habiti sunt, descenderunt. + +Est et tertius vitii, qui est vulgaris et notus, quo ad fruitionem temporalium devenitur, atque intentio in eis tota disponitur eisque tota mente deservitur, nec ab eis amplius dimovetur. Taliter Euridicem legimus descendisse, et talis inremeabilis est. + +Quartus est artificialis quia, dum nigromanticus aliquis artificio nigromantico per aliquod execrabile sacrificium demonum colloquia expetit eosque consulit de futuris, ad inferos descendere videtur. + +De secundo maxime in hoc opere agitur, ut diximus supra ubi egimus de subiecto et materia auctoris. Secundum ultimum, iuxta hystoriam, Eneas, Miseno tybicine diis manibus litato Sibille consilio, cum spiritibus immundis de futuris eventibus consuluit. Similiter noster poeta fingit Hericonem animam Maronis magia diris carminibus excitasse, ut de Herebo animam nuper mortui ad corpus revocaret. + +Nos in opere isto, ut dixi, secundum sequentes, que ferat sub cortice lictere integumenta conabimur demostrare. Et sane solum de morali inferno in quo versamur, non de essentiali sensisse et tractasse poetam plusquam certum est, licet aliquando multa interserat secundum christianam fidem que non nisi ad essentiale infernum referri possunt. + +Et in morali pro summa pena ponit infamiam et verecundiam exinde surgentem, famam vero pro bono precipuo et viris illustribus expetibili. Hinc diligenti et acuto ingenio satis liquet cur lenonem, adulatorem et meretricem in gradu, infra hereticum, tyrannum et sogdomitam, homicidam et usurarium collocet: infamia scilicet et verecundia in universali hac re publica viatoris suadente. + +Hec ex locis multis in opere poete diligenter observatis facile colliguntur. Audi Ciaccum: {- Fa che alla memoria altrui mi rechi -}; audi dominum Cavalcantem: {- Mio figlio ovè? e perchè non è elli teco? -}. Dominus vero Filippus Argenti, invidens, navim voluit subvertere que ad eius pergebat infamiam. Ruccus suum subticuit nomen, quia se suspendit. + +Ser Brunectus Latini rogat poetam dicens: + +{- Sieti raccomandato il mio Thesoro, +nel quale io vivo anchora, e più non cheggio -}. + +Comes Guido Guerra, Theghiaius Aldobrandi et dominus Iacopus Rusticuccii poete dicunt: {- Fa che di noi alla gente favelle -}, quasi peccatum contra naturam non habeat egregiorum gestorum famam convellere, sed elidere. Non rogant baracterii, neque latrones. + +In cornu preterea fama notatur, ideo de Ulixe dicit: {Lo maggior corno della fiamma antica}. Et Nimbrot Maro dicit: {- Tienti col corno, e con quel ti disfoga -}. Et rursum: {Quando io senti sonare un alto corno}. Et Antheo Maro dicit: {- Questi può dare di quello che qui si brama -}. Et comes Guido de Monte Feretro inquit: {- Senza tema di infamia ti rispondo -}. + +Et dominus Bocca de Abbatibus: + +{- nè mostrerolti +se mille volte in sul capo mi tomi -}. + +Et magister Adam, dum improperat Sinoni malum ingens equi, dicit: {-E sieti reo che tucto il mondo sallo! -} Et de domino Venedico de Caccianimicis: {E quel frustato credecte celarsi}; et rursum: {Ed elli ad me: - Mal volontieri il dico -} + +Pro bono igitur et felicitate moralis mundi ponit famam, pro summo malo, infelicitate et pena ponit infamiam in prescitis. Et ad hoc operis speculator debet advertere, alioquin circa essentiale infernum deciperetur. + +Quod falso existimant de poetis qui hystorias fabulasque secuntur et negligunt allegoriam. Rubrica. + +Amplius stulte existimant qui, negligentes allegoricos sensus, poetas credant dies atque noctes fabularum ludibriosis corticibus erogasse, ut pernoctantibus ieme ad ignem mulierculis alluderent orchique fabellis indociles puerorum aures lepidarent, vel, quod longe indignius est, iocosis ludibriis ad risum plebeculam excitarent. Hii siquidem falso de magnis ingeniis oppinantes pulcerrimam operis superficiem findere non audent, ut quod introrsum latet inspiciant. Ex quo accidit ut, inani refecti aura, in errores permaximos corruant. + +Quorum deliramentis occurrere magnopere iuris doctis studendum est, presertim ne vulgares et idiote scripturas ignorantes, quibus opus poete placidissimum est, inde in tenebras deorsum cadant, unde in sapientie speculam extimaverunt se salire, quod persepe videmus accidere. Huiuscemodi viris poeta misertus, in principio secundi cantus Paradisi sic dulciter consulit eis: O voi che siete in piccolecta barcha, cum reliquis que secuntur, sorte sua volens unumquemque esse contentum. + +Et sane iudaizare Christiani divinis monitis prohibentur: Iudei siquidem, sacrarum Licterarum textui pertinaciter inherentes, nil preter licteralem sensum exinde conantur elicere: eapropter velatos habent occulos intellectus. + +Quorum perfidie succensere videtur modernorum acutissimus Moyses Ben Maimon, in libro quem ipsi ebrea lingua Annebochin vocant, quod latine sonat directio neutrorum, vel, ut proprius loquamur, nutantium, ubi sic loquitur: *Scito - inquit -quod clavis intelligentie universorum que dixerunt prophete est intelligere parabolas atque methaphoras, similitudines atque enigmata. + +Scis enim quod dictum est Osee XII: *Et in manu prophetarum assimilabo*; et iterum Ezechielis XVII: *Fili Adam, enigmatiza enigma et parabolizza parabolam* etc. Scis iterum quod dixit Sapiens, Proverbiorum XXV: *Poma auri in mazquioth argenti*, verbum dictum secundum ambas facies suas. + +Audi, queso, expositionem huius sententie: mazquioth sunt cancellature reticulate in quibus sunt oculi minutissimi, ita tamen quod sunt penetrabiles visui. Est ergo sensus quod verbum dictum secundum ambas facies suas, hoc est secundum interiorem et exteriorem sensum, est sicut pomum auri in retiaculo argenti, ac si dicat necessarium esse ut sit sensus exterior pretiosus et bonus velut argentum, interius vero multo melior, donec se habeat exterior ad interiorem, sicut se habet argentum comparatum ad aurum. + +Necesse quoque est quod sit aliquid in exteriori sensu quod ducat atque trahat considerantem ad interiorem, quemadmodum pomum auri vetitum retiaculo argenti, cum a remotis inspicitur, vel absque multo contuitu, totum videtur argentum; cum vero, ob valorem argenti atque decorem, habens visum acutum provocatus accesserit, videbit profecto aureum pomum interius latere. + +Sic itaque sunt verba prophetarum: *Pax sit super illos*. Frequenter enim ea que sunt exterius sunt sapientia utilia ad multa, ut ad compositionem morum et status congregationum hominum, sicut patet in superficie Proverbiorum Salomonis, et interius eorum sapientia est perutilis in credendis secundum veritatem*. Hec rabi Moyses. + +De portis somniorum et quid somnia poetarum integumenta significant. Rubrica. + +Arte poetica persepe noster poeta somniare se fingit. Ea propter hoc in loco placet adicere que de ianuis somniorum videtur allegorice Maro sentire in fine sexti Eneydos, ubi sic Servius dicit: *Sunt gemine somni porte pro somniorum. Est autem in loco secutus Homerum, hoc tamen differt, quod ille per utramque portam somnia exire dixit, hic umbras veras, per quas somnia indicat vera, per corneam. Et poetice apertus est sensus: vult autem intellegi falsa esse omnia que dixit. + +Physiologia vero hoc habet: per portam corneam oculi significantur, qui et cornei sunt coloris et duriores ceteris membris: nam frigus non sentiunt, sicut et Cicero dicit in libris De deorum natura. Per eburneam autem portam os significatur a dentibus; et scimus quia que loquimur falsa esse possunt, ea vero que videmus sine dubio vera sunt. + +Ideo Eneas per eburneam mictitur portam. Est et alter sensus: Somnum novimus cum cornu pingi, et qui de somniis scripserunt dicunt ea que secundum fortunam et persone possibilitatem videntur habere effectum: et hinc vicinia sunt cornu, unde cornea vera fingitur porta; ea vero que supra fortunam sunt et habent nimium ornatum vanamque iactantiam dicunt falsa esse: unde eburnea, quasi ornatior porta, fingitur falsa*. Hinc *Insomnia*: hec Servius. + +Ego aliter sentio. Pro cuius intellectu illud poterimus assummere quod, sub integumentis, in operis sui principio Persius vulterranus locutus est dicens: + +*Nec fonte labra prolui caballino, +nec in bicipiti somniasse Parnaso +memini, me ut sic repente poeta prodirem. +Helyconiadas pallidamque Pirenem +illis relinquo, quorum lambunt ymagines +edere sequaces; ipse semipaganus +ad sacra vatum carmen offero nostrum,* + +quoniam, ut satirus, somnia, id est integumenta tragedorum, devitavit. + +Hec tamen verba poete sub cortice videntur ostendere quid debeat bonus poeta moliri. Moris siquidem poetarum tragedorum presertim fuit prius artificiosam excogitare materiam, et hinc est quod Persius dicit se adhuc in caballino fonte labia minime immersisse. + +Equus enim Persei, qui dictus est pegaseus, pro heroum fama recipitur: is enim, Gorgone capite mutilata ab illustri Perseo, ex gucta sanguinis de tali capite cadentis in terram natus est et confestim, emissis alis, per orbem devolavit. Tandem in bicolli Parnaso, monte vicino Beotie, eum poete resedisse ferunt, atque ungulis terram effodisse, indeque fontem Castalium erupisse in medio circularis laureti, ipsumque datum dicunt in custodiam novem virginum quas ipsi Musas appellant. + +Quod ideo fictum, quoniam equus, bellicosum animal, famosus est numptius glorie militaris, qui egregia facinora Persei regis per orbem divulgavit. Et sane preclara heroum gesta sunt materia poetarum, presertim tragedorum: hinc Persius in fonte caballino nondum labia posuisse se fingit, hoc est nondum heroycam excogitavit viam. + +Adicitque deinde se recordari non somniasse in bicipiti Parnaso. Gemino colle Parnasus adsurgit: in quorum celsiori, sed graciliori, cui nomen est Elicon, templum erat Apollinis, in inferiori, pinguiori tamen, erat Bachi templum; et inter utrumque Castalius fons scatebat, habundantie, sapientie et eloquentie typum ferens. + +Ceterum Nixa Indie mons est, sic dictus a Nixa, Liberi sorore, qui erat Dyonisio consecratus, in quo Gentiles ferebant eius esse crepundia. Cirra alius mons est consecratus Apollini, laureo nemore circumdatus; de quibus Lucanus: *... nec, si te pectore vates*. Dicterium *cirrea in naso*, bone fame odorem tam sapientie, quam eloquentie, que in poeta concurrere debent, ostendit. Sapientia enim sine eloquentia quasi muta res est, eloquentia vero sine sapientia, gladius in manu furiosi. + +Cum Persio noster poeta satis concordare videtur oda XVIII Purgatorii, in fine, ubi sic dicit: {Novo pensero dentro ad me si mise}, in excogitatione et super excogitatione nove materie in processu operis, {Del quale più altri nacquero e diversi; E tanto duno in altro vaneggiai, Che gli occhi per vaghezza ricopersi}, velamento poetico inventam materiam palliando, {E l pensamento}, hoc est materie inventum, {in somnio}, id est in integumentum et involucrum apologicum, {trasmutai}, de naturali vel hystorico sensu in apologicum velamentum. + +Somnia, ut ad propositum revertamur, cum interpetratione indigeant, ut docent somnia Nabucodonosor et Pharaonis, involucra et integumenta poetarum velantia sapienter inventa phylosophorum merito representant. Habent enim poetarum figmenta longe amplius in recessu, quam in fronte promictant. + +Horum somniorum, hoc est integumentorum, poete ferunt ianuas esse duas, quarum una eburnea, altera cornea est. Per ianuam lares etiam domesticos ingredimur: sic et in Christum, poetarum involucro, per portam allegorice intentionis ingredimur, si ipsam ingenii acumine reseremus. + +Harum una fores se habet ex ebore nitidissimo, quod adeo subtiliari nequit, ut visui sit pervium, nisi oculo linceo penetretur, ut sunt integumenta Maronis in sexto Eneydos, que candidissima sunt, et profundissima omnisque phylosophie gravitate referta; + +altera cornea, que, ex bovino cornu extenuato, sine multa difficultate foris reddit que intus latent more lanterne. Talia sunt inferiora integumenta que maxime ad mores pertinent, ut sunt ille elegantes Esopi fabule et multa poetarum loca intellectui etiam mediocri propemodum aperta. Hinc est quod Maro fingit ex Herebo per eburneam portam cum Enea exisse Sibillam, quoniam altissima sexti libri integumenta non, nisi altissimis ingeniis, pervia sunt. + +Sic et comicus noster aliquando ebore tegit, aliquando corneo folliculo. Ecce in IX cantu Inferni, altissima excitando ingenia, sic agit: + +{O voi chavete li ntellecti sani, +mirate alla doctrina che si asconde +socto l velame delli versi strani} + +Et in XXXIII Purgatorii: + +{Dorme lo ngegno tuo, se non extima +per singulare cagione essere excelsa}. + +Et in VIII Purgatorii: + +{Aguzza qui, lectore, ben gli occhi al vero, +chè l velo chera ben tanto soctile, +certo che l trapassar dentro è leggero}. + +Amplius circa materiam preclara ingenia cogitabunt quod elephas corpore maximus quadrupedum est, et quod ex eius dente pulcerrima opuscula docte manus in varium opus exeunt; similiter quod iugatis bobus terram scindimus et liram lire sotiamus, et quod moles ingentes fert elephas et taurus robore colli durissimam findit humum. + +Laborant tragedi ingentes mundi fortunas exemplariter ostendentes; laborant satiri corripiendo vitia et errores; laborant comedi mores hominum in praticam deducentes, ut inde moneantur mortales quid agant; laborant elegiaci deplorantes miserias in quibus fragilitas humana versatur: et aliqui elephantino dente eorum inventa tegunt, ne nimium aperta et in propatulum posita vilescant; alii vero folliculo corneo, ne volentibus morum suscipere disciplinam compellentur subtilitates sophysticas vestigare. Ceterum qui volunt de sommiis plura sentire legant Macrobium Super somnio Scipionis. + +Cur noster comicus opus suum materno sermone dictaverit. Rubrica. + +Querere insuper consueverunt hoc loco qui nichil ignorare volunt, cur comicus noster, cum vir fuerit eruditissimus, presertim poesis, opus suum vulgari sermone dictaverit, tamquam artum locum dimiserit. + +Quibus respondetur poetam metro eroyco ceptitasse hoc modo, videlicet: + +*Ultima regna canam fluvido contermina mundo, +spiritibus que lata patent, que premia solvunt +pro meritis cuicumque suis*. + +Iamque in opere pluribus processerat odis; deinde pensitatione meliori eidem placuit cum stilo simul mutare consilium: animadvertit siquidem vir prudens phvlosophiam et ipsam poesim, similiter et liberalium artium studia fore a temporalibus dominis penitus derelicta, qui huiusce studia multi pendere solebant; + +et, quod est turpe satis, id hodie principes agere, ut phylosophorum et poetarum studia, cum ipsi gramaticam ignorent, de altiloquio elequentie licterate in sermonem vulgarem plebeis pervium trasferantur; et propterea elegantissimos poetas in aniles fabellas etiam pervenisse et in manus ignobilium inepte perversari. Idque ipsum de suo opere coniectatus, parum sibi putavit consultum si opus suum metro heroico ederet. Hanc ob rem versu conformi desideriis predictorum dominorum, saltim quoad verborum corticem, edidit. + +Audivi, patruo meo Iohanne Villani hystorico referente, qui Danti fuit amicus et sotius, poetam aliquando dixisse quod, collatis versibus suis cum metris Maronis, Statii, Oratii, Ovidii et Lucani, visum ei fore iuxta purpuram cilicium collocasse. Cumque se potentissimum in rithmis vulgaribus intellexisset, ipsis suum accommodavit ingenium. + +Amplius aiebat vir prudens id egisse ut suum idioma nobilitaret et longius veheret, addebatque sic se facere ut ostenderet etiam elocutione vulgari ardua queque scientiarum posse tractari. + +Hactenus et causas, et alia quedam que autoris evidentiorem preparent intellectum, Domino adiuvante, peregimus; deinceps reliqua que lictere planationem pro sensu allegorico respiciunt actingamus . Et quia que distincta sunt intelligimus perfectius et intellecta tenacius memorie retinemus, a partitione principium capiamus. + +Et sane opus universum primaria divisione tripartitum est in canticis tribus, quarum prima Infernus titulatur, secunda Purgatorium, tertia Paradisus. Quarum secunda ibi incipit: {Per correre migliori aque alza le vele}; tertia ibi: {La gloria di colui che tucto move}. + +Rursum Infernus bipartitus est, scilicet in prothema, seu prologum, vel argumentum, et partem executivam. Executiva incipit ibi: {Per me si va nella città dolente}. Item prior in duas, hoc est in argumentum et in invocationem poeticam cum fiducia gratie prosequendi; et harum secunda ibi: {Lo giorno se nandava e laere bruno}. + +Rursum argumentum, materiam operis insinuans in oda seu in cantu primo, in duas; in prima auctor, assumpto contionatoris officio, infortunia et pericula in quibus incidit breviter enarrat; in secunda unde quasi ex insperato consilium et auxilium tantum malum evadendi ei de foris advenerit ostendit. Secunda ibi: {Mentre ch'i rimirava in basso loco}. Rursum in prima parte sicut tria facit, ita et tripartita est: nam, in prima, narrando locum figurat horribilem in quo errore viarum se reinvenit; in secunda ostendit unde ei spes fuerit de tantis periculis evadendi; in tertia que ei supervenerunt impedimenta que talem spem adimere viderentur. Et secunda incipit ibi: {Io non so ben ridire} etc.; tertia ibi: {ed ecco, quasi} etc. + +Item secunda pars principalis in sex particulas dividitur, in quarum prima dicit auctor ei hominis apparuisse figuram, a qua sibi contra impetum sevientis nimium bestie misericorditer auxilium postulavit. In secunda talis hominis ymago autori se circumlocutione manifestat. In tertia autor, intellecto de conditione se manifestantis, comparata benivolentia a commendatione persone, ei bestiam, contra quam sibi petit auxilium preberi, ostendit. In quarta Virgilius naturam, condictionem, potestatem et cohibitionem talis bestie explicat autori. In quinta auctor, pollicitationi sibi facte inerens, expetit suffragia exiberi. In sexta ponit quo Virgilius, volens oblata complere, iter arripuit et quo auctor secutus est eum. Et harum secunda incipit ibi: {Ed elli a me: - Non homo, homo già fui-}; tertia ibi: {Or se' tu quel Virgilio e quella fonte}; quarta ibi: {Ad te conviene tenere altro viaggio}; quinta ibi: {E io a lui: - Poeta, io ti richeggio -}; sexta ibi: {Allor si mosse e io li tenni retro}, + +{In medio itineris nostre vite +Nel mezzo del camino di nostra vita +me reinveni per unam silvam obscuram +mi ritrovai per una selva obscura +quia recta via erat non marita +chè la diricta via era ismarita.} + +Visa divisione huius primi cantus, aggrediamur expositionem textus secundum allegoricum intellectum, iuxta possibilitatem ingenioli mei. + +Ubi primum scire bonum est quod, more Ecclesiastis, noster poeta, in se suscipiens contionatoris officium et personam, universale fatum humani generis, elegiaco incoans carmine, imitando Ieremiam, vulgo transeuntis mundi, rithimico carmine ad liram deflet et, quasi singularis hominis fortune miseratus, casus eventusque insignes per secula etatum mundi, ipsam naturam humanam principaliter concernentes, brevissimo enarrat epylogo. Unde, sicut accidit modulanti gestus corporis ad varietatem dulcedinis melodie, ita et diligenter consideranti oportet ad temporum varietatem dulciter canentis poete et personam et verba commutare. Neque cuiquam asperum videatur quando dixi *universale fatum humane nature*, cum hoc ipsum videatur sentire poeta cantu trigesimo secunde partis, cuius sensus interior acute contuentibus intellectus cantus huius aperire videtur: fatum quippe, ut inde conici potest, aliud spectat ad particularem hominem, per tria discurrens tempora in tribus feminis figurata, Clotos, Lachesis et Antropos, aliud ad totum genus humanum; et huius ultimi suppremum enituit in persona Christi, ut Evangelia docent. + +Hanc intentionem autor secutus, poetico de more presertim comici et tragedi, artificiosa narratione a mediis orditur tragediam infelicitatis humane, et paulo post, quasi tacito pede, ad initium hystorie et causam tanti mali revertitur; quo exinde repente discedens, brevissimo verborum involucro discurrit totum ire tempus sub compendio noctis unius, usque ad tempora gratie, de quibus principaliter agit. Proponit siquidem hominem, noctis tempore viarum errore deceptum, in silva asperrima, trahente fatorum serie, turpiter deerrasse. Cuius silve sub admirationis occupatione qualitatem et naturam paucis insinuat. + +Hoc scito, verba textus aperta ad licteram, iuxta allegorie sententiam, membrorum distinctione servata, iuxta paupertatem ingenioli mei ducam in examen altissimorum ingeniorum quorum hodie ferax civitas Florentie - unde michi origo - est, nec non forensis sapientie cui nostri poete opus placuerit: quorum omnium correptioni inventiones meas subicio. + +Verba igitur textus talia sunt: {Nel mezzo}, etc. More Doctoris egregii, in isto primo ternario poeta tradit summarium totius operis sui, proponendo errorem universe carnis humane in silva hac horribili, in qua originalis culpe pena versamur. + +Ceterum, ne labores veterum circa opus poete negligere videar, placet ex eis nonnullos referre. Plerique siquidem speculantium, a licterali sensu non discedentes, dixerunt communem hominum vitam, seu etatem, ad septuagesimum annum usque protendi, et quod ab inde supra contingeret deputaverunt laboribus et dolori, ipsam per dispensationem septenarii numeri partientes hoc ordine: nam infantie, que quicquid videt ignorat, septenarium tradiderunt; bis settem annos, supputato in eis tempore infantie, pueritie; pari supputationis ordine, ter septem adolescentie, iuventuti setties septem, senectuti octies septem, senio novies septem et decrepite etati decies septem. Et horum numerorum constat triginta quinque servare medium. Aiuntque poetam annis quinquaginta sex et mensibus sex vite sue cursum eventu vario transegisse, opusque suum feliciter ceptitasse anno gratie millesimo trecentesimo, anno scilicet Iubilei, et in die Veneris Sancti; et millesimo trecentesimo vigesimo primo de hac luce migrasse. Ex quorum fractione colligitur poetam opus suum incoasse anno etatis sue ac vite trigesimo quinto, qui septuagesimum numerum in binas partes equali dimensione partitur, nulla habita consideratione quod in inventione ordineque materie auctor decennium continuum erogasset, ut ipse testatur dicens: + +{Tanto erano gli occhi miei fissi e actenti +a disbramare la decenne sete} etc. + +Unde allegorie sensus, de quo supra, ordine servato, dicere opportebit tale medium esse oportere quicquid discurrit inter exordium humane speciei et diem qua per finem successive generationis desinet homo. + +Plerique tale medium somnium volunt, quoniam tenet medium inter vitam et mortem. Et hoc dicunt auctoritate Phylosophi dicentis quod felices ab infelicibus non differunt, nisi secundum dimidium vite: nam dormienti nec felicitas, nec infelicitas adest. Volunt igitur in somniis opus hoc poete fore revelatum: quod enudat illud dictum poete, videlicet: + +{E io a lui: - Io mi sono uno che quando +Amore mi spira noto, e ad quel modo +che dentro dicta vo significando -}. + +Non enim in somniis, sed per venam divini subsurrii, Spiritu revelante et aperiente os poete, divinum hoc opus prolatum est. Unde qui eum in somniis tanta suscepisse dogmatizzant meo videre sompniant. + +{Del camino}. In metris, ut resonent et mensuratis currant pedibus, figuris utimur, aliquando per appositionem sillabe vel lictere, aliquando per ademptionem ut hic: nam in prolatione nominis {camino} o lictera per apocopem est precisa et sub metaplasmo, id est trasformatione naturalis et recti soni, continetur. Et hece sunt sex, ut dixi supra: quarum prothesis apponit caput auferesisque recidit; sincopa de medio tollit quod epentesis auget; aufert apocopa finem quem dat paragoge. Raro versum reperies sine aliqua earum. + +Et adverte ad verba poete qui, secutus Terrentium, mirabiliter utitur proprietate verborum: nam, ut hic vides, viam hominis caminum appellat. Nam, sicut per caminum naturaliter ignis ad locum preservationis sue, sic intellectus humanus, creatus ad imaginem et similitudinem Dei, semper natura ascendit in Deum, in quo est preservatio et perfectio sua, et repetunt proprios quique recursus. Amplius, sicut obiectum et finis appetitus est bonum - dicente Phylosopho in Ethicis: *Bonum est quod omnia appetunt* -, sic obiectum intellectus est verum: quo reperto, quiescit. Et Deus est prima et absoluta veritas a qua omnis dependet veritas. Naturaliter ergo intellectus tendit in Deum: si deorsum flectatur, ut accidit in fulmine, contra naturam est. Aliqui dicunt camino quasi, Ligurum more, a camera. + +{Di nostra vita}. Nusquam in toto opere reperitur quod poeta more Cesaris sibi tertie persone nomen usurpaverit, ne incideret in legem Iuliam ambitus, quam ipse idem Cesar ediderat. Unde hic nec potest, nec debet intelligi quod de se dicat {nostra vita}, videlicet quod se referat ad illam vitam septuagenariam de qua supra dictum est, cum propemodum innumerabiles tale signum excedant! Relinquitur ergo quod de illa vita sentiat que spectat ad rem publicam hominis viatoris per successivam generationem. + +{Mi ritrovai}, per fatorum contingentiam in principiis temporum gratie, per una selva. Hanc infelicem vitam, in qua vivendo continuo morimur et moriendo vexamur, silve poeta noster assimilat; Homerus et Virgilius mari, inquietissimis commotionibus et procellis in aliqua parte sui continuo agitato, in quo Ulixes et Eneas, viri consummate virtutis, variis fluctuationibus et erroribus involuti, finem instructe longanimitatis invenerunt; quorum imitando poeta inventiones dicit in principio secunde cantice: {Che lascia dietro a sè mar sì crudele}. + +Silva ista obscura est propter ignoratiam, silvestris propter bona que deficiunt in ea, aspera propter mala que redundant in ea, fortis et dura propter difficultatem inde evadendi. Alii pro silva civitatem poete recipiunt, que tempore poete repleta erat errore, divisione et civili discordia propter divisionem Alborum et Nigrorum; in qua confusione poeta pulsus est et exulare coactus. + +{Obscura}, silvestrium arborum densitate et noctis opace tenebra. Et hoc dicit ad differentiam divine foreste de qua agit in secunda cantica iuxta finem: hec infructiferis arboribus densa, ferarum, reptilium et latronum est receptaculum; illa fructifera, amena, avicularum canentium dulce hospitium est et solis claritate repleta. + +{Che la diricta via}, que primis parentibus in statu innocentie extitit desponsata, quam supra camino poeta assimilat, in qua Deus direxerat hominem, quem figuraverat de limo terre in Campo damasceno. Via fuit obedientia, qua voluit Deus quod homo recognosceret eum in superiorem. {Era.} Impersonaliter loquitur et de preterito, cum hic agat de illo corpore Ade seminali qui, fugatis noctis tenebris, *vidit lucem magnam*. ismarita. Dictio sive articulus is vulgaribus pro non sonat, ut ismemorato non memorato, ispiacevole non piacevole; unde ismarita hoc loco pro divortio sonat. Nam Deus homini maritaverat viam rectam, a qua libertate arbitrii declinavit et, cum esset uxor, pellacis nomen emeruit. + +Concludo super isto ternario cum poeta in introductorio suo sub cantu primo Paradisi, ubi ait pro materia sui operis assumere se hominem viatorem, pro libertate arbitrii promerentem et demerentem. + +{Ah quantum ad dicendum qualis erat est res dura +Ah quanto a dire qual era è cosa dura +ista silva silvestris aspera et fortis, +questa selva selvaggia aspra e forte, +que in pensitatione renovat pavorem. +che nel pensero renova la paura.} + +Alia lictera habet {E quanto}, et est comunior et usitatior; ista, de libro propria manu Iacobi Dantis, est melior et sensui mistico poete adcomodatior. Posito siquidem universali prothemate et summario super quo auctor fundatur, cum interiectione admirationis ah qualitatem eius et naturam ostendere ad aliquid generale nititur. + +Ah interiectio admirantis et quodammodo stupentis est; {quanto a dire}, ad proferendum latino et intelligibili sermone, quale era. Qualitas adest et abest preter subiecti corruptionem, et indicat aliquid non naturale, sed adventitium. + +{è cosa dura}. Res hic aliquid essentiale ostendit; durum materiam palpabilem presupponit non cedentem sensui tactus, ut est in lapidibus adamas, in metallis calibs: hoc propter indigentiam lingue latine ad aliquid intellectuale, pro quo verbum illud significans non habemus. Et tunc fit figura que dicitur cathacrisis, que componitur a chata, quod est ab, et crisis, usus, sive natura, que similis est colori qui dicitur abusio. Largius tamen Cicero accipit cathacrisim, sub qua includitur color qui dicitur nominatio, et fit causa imitationis, ut significans sit causa significati, ut: *fragor civitatis auditus est*; nam proprie fragor est arborum: quod fit ad ostendendum magnum periculum, et sic fluctuanti actribuitur civitati. Set quod fit causa imitationis, sub se continet renomothopeiam et enomothopeyam. Est autem renomothopeya figmentum verbi ad imitationem naturalis soni, ut ibi: *Arcanum mugire polus*, nam mugire ponit pro tonare. Enomothopeia est fictum verbum a poyo-pois, quod est fingere, ut hic durum pro impenetrabile intellectui. + +Questa selva, cui pessimas adicit qualitates, ut statim dicetur. Et dicendo {questa} utitur verbo presentis temporis: nam, etsi gratie tempus advenerit in prestitis, propterea nomen silve non admisit. Agit siquidem de morali inferno transeunti et se continuanti in semine Ade, de quo Maro sentiens, sic ait: + +*Non, michi si centum lingue sint omnique centum, +ferrea vox, omnes scelerum comprendere penas* etc. + +Et Ovidius: *Non michi si centum sint ora sonantia linguis*. Et Statius: *Non michi centena si quis mea pectora laxet voce deus*. De tali inferno paucis Maro concludit, et dicit: + +*... ubique +luctus, ubique pavor et plurima mortis imago*. + +Et amplius, propter erumpnas et miserias et labores in quibus humana natura versatur in via, determinatum est a plerisque phylosophis non contempnende auctoritatis, melius hominibus fore non nasci et, natis, quam occissime aboleri. + +{selvaggia.} Nunc incipit de qualitatibus talis silve admonere: posset esse silva arborum domesticarum, ut amygdalarum et avellanarum. Et intellige moraliter, quia falce virtutum resecata non est. Adeo enim vitiose arbores excreverunt, quod ad regulam reduci nequeunt. Nam si vitium fuerit habitum, convelli ferme impossibile est. Omnis quippe silva naturaliter silvestris est, ut silvestris derivatur et formatur a silva, et, ut sic, emphasis est, que fit ad maiorem expressionem veritatis, ut *Davus et ipsum scelus*. + +{aspra.} Asperitas ad sensum tactus et gustus spectat, unde per praticum intellectum, in hoc morali inferno, et gustui et tactui asperum percipimus: in tactu virtus operativa, que in manu figuratur; in gustu distinctio saporum. Christus, cum gustasset acetum felle mixtum, dixit: *Consummatum est*, et, cum gustasset, noluit bibere. + +{e forte:} hoc recipe in mala parte, tum pro vi potentum, tum pro obstinatione in malo. Si ad tempus ire verbum referatur, nulla maior asperitas, nulla pertinatior obstinatio ydolatria; de qua dici potest: *Patres comederunt uvas agrestes et dentes filiorum obstupefacti sunt*. Hec fortitudo non virtus, sed impietas est, que in morali inferno crudeliter damnatur. + +{Che}, id est, qui status mundi, seu fatum orribile et tremendum, quo a creatore suo creatura recesserat et homo conversus erat in belluam; {nel pensiero}. Pensitatio est adequatio ponderis ad rem que ponderatur ad libram vel stateram, et trasfertur ad examen rationis. Et hic homo viator ad memoriam revocabat tempus ire et conferebat cum tempore gratie. + +{renova:} ecce, pavor adfuit cum intellexit ydolatre statum suum, et tunc cognovit mortem veram et mundane sapientie stultitiam; {la paura}, que in prescito idolatra credenti se Deum bene colere nullo modo cedere poterat, sed in catecumino iam agnoscente Ihesum Christum. Ecce, de Dante in trigesimo cantu secunde cantice Beatrix dicit: + +{Sì tosto come in su la soglia fui +di mia seconda età e mutai vita, +questi si tolse a me e diessi altrui,} + +cultui scilicet ydolorum et naturali phylosophie repugnanti revelate veritati. Et sic Dantes in gentili populo per etates mundi processit usque ad adventum Salvatoris, qui, a perfidia ebraici populi crucifixus, a gentili populo in Deum receptus est. + +Audi Iosephum, hystoriographum ebreum, sub hoc ferme verborum conceptu dicentem: *Fuit autem temporibus illis Ihesus qui cognominatus est Christus, mirabilium effector operum et doctor illorum qui libenter audiunt que vera sunt. Hic ob invidiam a maioribus gentis nostre traditus et crucifixus est, unde hodie Christianorum nomen perseverat et genus*. + +Ecce, Christo dicit centurio, homo romanus: *Non sum dignus ut intres sub tectum meum, sed dic verbum tuum et sanabitur familia mea*, et promeruit ex ore veritatis audire: *Non inveni tantam fidem in Israel*. Ecce, cananea dicit: *Domine, et canes comedunt de micis que cadunt de mensa domini*. Ecce, moritur Christus in cruce: fit terremotus in toto orbe, et sol, luna quintadecima, eclipsatur, et Christus clamans emictit spiritum. Que videntes centurio romanus cum decurionibus et militibus suis, percutientes pectora eorum, revertebantur dicentes: *Vere filius Dei erat iste* + +Et non solum milites, sed et mundi sapientes docentes Athenis, videntes eclipsim solis contra naturam et terram terribiliter moveri, hanc sententiam protulerunt: *Aut Deus nature patitur, aut mundi machina dissolvetur*. Et cum, cessante eclipsi et terremotu, mundum stare viderent, aram Athenis costruxerunt cui inscripserunt: *Ara ignoti Dei*. Inde postea transiens Paulus apostolus principem phylosoporum Dionisium Areopagitam baptizavit. Et beatus Petrus apostolus Rome Clementem, magnum phylosophum, etiam baptizavit. Et sic phylosophia, cedens scientie revelate, Beatrici ancillari cepit. + +Amplius inter mirabilia reponi potest quod Longinus, miles romanus, caligans oculis, lancea Christi latus aperuit, unde eucaristie et baptismatis sacramentum pariter effluxerunt, et ipse factus est videns et christianus. Hec et similia arguunt quod gentilis populus predestinatus ad Regnum est, et adoptatus in filium Dei, legiptimo tamquam indigno exheredato. + +Die sexto quo montem conabatur fidei simplicitate ascendere, Dante processit usque ad comitissam Matildam, que eum baptizavit et illustrem phylosophiam, et deinde cum Beatrice astra conscendit; in isto recte poeta loquitur: {Che nel pensero rinuova la paura}, et alia que secuntur. + +{Tantum est amara, quod paucum est plus mors; +Tanto è amara, che poco è più morte; +sed pro tractando de bono quod ibi inveni, +ma per tractar del ben chio vi trovai, +dicam de aliis rebus que ibi vidi, +dirò dellaltre cose che vho scorte.} + +{Tanto è.} Alia lictera habet {era} et ad tempus ire refertur, quo mundus in summa amaritudine versabatur; set lictera *è* est melior: nam etsi gratie tempus advenerit, hominum tamen malitia non cessavit, immo, dyabolica operante malitia, continuo de malo in deterius declinamus: enim *multi sunt vocati, pauci vero electi*. + +{Amara.} Ponit aliam qualitatem huius silvestris silve, id est mundi huius in prescitis, videlicet amaritudinem. Omnia enim dulcia, secundum physicos, sunt amica nature, amara e contra. In amaritudine summa miseria designatur, que in humana natura etiam tempore gratie reperitur. Ecce, temptatur apostolus Paulus, et dicit: *Et ne me extollat magnitudo visionis mee, datus est michi stimulus carnis mee, angelus Sathane qui me colafizzet. Propter quod ter rogavi Deum ut discederet a me, et responsum est michi: - Paule, Paule, sufficit tibi gratia mea, nam virtus in infirmitate perficitur -*. Vide in quanta amaritudine erat homo cui dicitur a Domino: *Tu eris michi vas electionis*. + +{che poco è più morte.} De naturali non intelligit - de qua Phylosophus dicit quod est ultimum terribilium; hanc enim sancti martires spreverunt, securi de resurrectione carnis; de hac dicit Apostolus: *Cupio dissolvi et esse cum Christo* - , sed de eterna, que vera et vere mors est. Unde facit comparationem de morali morte prescitorum in morali inferno, de qua Propheta: *Quoniam non est in morte qui memor sit tui*, subiciendo de morte eternali comparative: *In inferno autem quis confitebitur tibi?*, quasi dicat *nullus*. Et sane stulti peccatores ex verbis poete animadvertere debent quod moralis infernus parum distat ab essentiali, unde in malitiis suis gloriari non debent, nec in scelerum potentatu. + +{Ma.} Istud set excipit, quasi dixerit quis: - Est ne in hac silva aliquid boni? - Et respondetur quod sic. {Ma per tractar:} tractatus iste super posita materia revolvitur; {del bene chio vi trovai}. Contrariorum eadem est disciplina: nam, uno eorum cognito, cognoscitur et reliquum. Reperitur in hac silva Cayphas et Christus, et Nero, et Trayanus, et, ut paucis expediam, vitia et virtutes que in die iuditii in conscientia ventilabuntur. Et sane summum bonum in Christi cruce enituit, dicente Apostolo: *Absit a me gloriari preter quam in cruce Christi*, de quo poeta statim agit dum dicit: {Quando fu al piè dun alto colle giunto}, ubi intelligit de Christo reperto in illa silva perfida Iudeorum. + +{Dirò dellaltre cose che vho scorte.} De obscuritate, de asperitate, de fortitudine, de amaritudine silvestris silve, de quibus dixi vobis, iam dixit, et sic duo proponit se dicturum, videlicet de bonis et malis in silva repertis. Et de malis incipit agere, in universali quando dicit: {Ed ecco, quasi al cominciar dellerta}; in spetie vero, in tertio cantu ubi, incipiens ab universali defectu humane nature, videlicet a ianua originalis culpe, particulares defectus et culpas hominum subicit, et dicit: {Quivi suspiri, pianti e alti guai}. + +{Ego nescio bene referre quomodo in ipsam ingressus sum, +Io non so ben ridire comio ventrai. +tantum eram plenus sonni super illo punto, +tanto era pien di sonno in su quel punto, +quod ego veracem viam dereliqui. +che la verace via abandonai.} + +Secunda particula prime partis, in qua poeta, relicta artificiali narratione, secundum hystoriam ad naturalem revertitur. Ubi debemus attendere quod verba hec prolata in persona Dantis verba sunt Ade prothoplaustri nostri et capitis hominis viatoris. Ipse primum hanc silvam ingressus est in prevaricatione precepti, et ianuam originalis culpe fundavit omnibus de semine suo futuris. + +Dicit ergo: {Io non so ben ridire}, quasi dicat: scio dicere et referre, sed non plene, perfecte et clare. Quo enim pacto ratio, que naturaliter debet in homine tamquam nobilius principari, sensualitati cedat, et ipsi efficiatur obediens, in Adam fuit admirabile, qui paulo ante creatus fuerat cum illa perfectione rationis quam voluit ille qui in ipsum inspiravit intellectum, ut ipse de se dicit, in trigesimo cantu Purgatorii, per hec verba: {Questi fu tale nella sua vita nova} - vita, id est anima prebente vitam -{Virtualmente, chogni abito destro Avrebbe facto in lui mirabil prova}. Amplius raptus usque ad tertius celum, habuit scientiam superinfusam, unde expergefactus, visa Eva, dixit: *Hec est caro de carne mea* etc.. Quo ergo pacto, ne tristaret uxorem, prevaricatus sit preceptum Domini, consopita in ipso penitus ratione, et ipse nescit dicere, et nos nescimus ymaginari: scimus tamen quod peccavit. Unde ipsum peccatum dictum est quasi pellicatum: nam, relicta marita, id est recta et vera via, tortuosam et falsam sibi pellicem fecit; quod accidit in plenitudine sonni rationis oblite. comio ventrai: nam, pulsus de ortulo delitiarum in silvam mundi huius, ex ore Altissimi audivit: *In sudore vultus tui vesceris pane tuo et morte morieris* et reliqua que sunt in sacra Hystoria. + +{Tanto era pieno di sonno.} Significatio sonni multiplex est in sacris Licteris, in quibus legitur de sonno vite et de sonno mortis. Et sicut triplex est vita, videlicet corporalis, spiritualis et eternalis, ita triplex est sonnus. Et primus est vite, qui provenit ex natura, secundus procedit ex gratia, tertius exurgit ex gloria. De primo ait Dominus in Evangelio: *Dormite iam et requiescite*; de secundo sponsa dicit in Canticis: *Ego dormio et cor meum vigilat*; de tertio dicit Propheta: *In pace in id ipsum dormiam*. Et sicut triplex est sonnus mortis, ita triplex est mors, videlicet corporalis, spiritualis et eternalis. De sonno mortis corporalis dicit Dominus: *Lazarus amicus noster dormit*; de sonno mortis spiritualis dicit Apostolus: *Surge qui dormis et surge a mortuis et illuminabit te Christus*; de sonno mortis eternalis inquit Psalmista: *Qui dormit non adiciet ut resurgat*. A sonno mortis corporalis resurgunt omnes, a sonno mortis spiritualis resurgunt quidam, a sonno mortis eternalis resurgunt nulli, quoniam *omnes resurgemus, sed non omnes immutabimur*. Beati autem qui habent partem in resurrectione prima, quia in inferno nulla est redemptio, et *ideo non resurgunt inpii in iuditio, neque peccatores in consilio iustorum*. Porro sonnus mortis spiritualis tribus modis contingit: per negligentiam, per ignorantiam et per concupiscentiam. De sonno negligentie Salomon ait: *Usque quo, piger, dormis? Quando resurges? Paululum dormies et paululum dormitabis*; de sonno ignorantie dicit David: *Illumina oculos meos ne unquam obdormiam in morte*; de sonno concupiscentie idem Psalmista testatur: *Dormierunt sonnum suum, et nichil* etc. + +De hoc triplici sonno dicit Apostolus: *Hora est iam nos de sonno surgere*, quasi dicat: surgendum est a nobis de sonno negligentie, propter quod addit: *Quia propior est nostra salus, quam cum credimus*. Surgendum nobis est de sonno ignorantie; propter quod subdit: *Quia nox precessit, dies autem appropinquavit*. Surgendum est a nobis de sonno concupiscentie, propter quod dicit: *Non in commessationibus et ebrietatibus* etc., et ideo concludit et interponit ad omnia: *Abiciamus ergo opera tenebrarum* etc.. Homini quippe dictum est: *Sapiens eris, si te ipsum cognoveris*; ignoravit semetipsum Adam quando, ratione in ipso penitus dormiente, quod colligitur per verbum {pieno}, sensualitati factus est obediens. + +Aliqui, locum istum moralizantes, dicunt poetam uti antipophora et intelligere de tacito et imperpendibili ingressu pueri in adolescentiam, de qua Sapiens dicit: *Adolescentia et voluptas vana sunt*; et rursum: *Tria michi difficilia sunt et quartum est quod penitus ignoro*; et ipsum dicit: *Viam adolescentis in iuventute sua*, in qua furtim et quasi imperpendibiliter prolabitur in peccatum. Et licet textus ad hoc inflecti possit, sequentia non respondent; ideo ad generalem preassumpti thematis decurrendum est, relicta etiam naturalis sonni vestigatione que pertinet ad physicum: et Phylosophus librum edidit De sonno et vigilia. + +Et adverte, quia integumentis poeticis sepulcrum oblivionem perpetuam significat, sonnus temporalem; amplius vir rationem, mulier sensualitatem. + +{in su quel punto}, quo, gustato cibo vetito, prevaricatus est preceptum, in quo statim aperti sunt oculi eorum qui in statu innocentie, in pulcritudine puritatis, quasi dormiebant: et cognoverunt nuditatem suam, et sibi perizomata de foliis ficuum fecerunt ut tegerent nuditatem suam et pudenda. Et iste tam brevis puntus et instans temporis ianuam originalis culpe fundavit, super qua inscripta sunt illa terribilia verba: {Per me si va nella città dolente} etc.; per quam solus Christus non est ingressus et, secundum quorumdam opinionem, Virgo virginum gloriosa. + +{Chio la verace via.} Alia lictera habet: {che la verace via}, et erit tunc sensus quod tanta fuit potentia sonni, quod ipse dereliquit viam veritatis. Alia lictera habet in sensu quod in derelictione veracis vie plenitudo sonni interfuerit. Et utraque lictera bona est. Et hanc, supra, rectam viam nuncupavit, de qua dicit Dominus: *Ego sum via, veritas et vita*. Et sane preceptum factum Ade processit ab ordine caritatis, de quo dictum est in precepto: *Dominum Deum tuum adorabis et illi soli servies*. Voluit ergo Creator plenus caritate quod homo recognosceret eum in Deum et benefactorem suum, et ipse prevaricando despexit eum, et spernendo factus est rebellis. Via enim verax via intellectus est, cuius obiectum et finis, in quem vertit, veritas, et ipsa prima et absoluta veritas, ut alibi dictum est, Deus est. Falsa via illa est de qua poeta dicit: + +{E volse i passi suoi per via non vera, +imagini de ben seguendo false +che niuna promissione rendono intera.} + +Et hoc in cantu XXX secunde ubi, in comento quod edidi super ipsum, videbis glosam huius primi Inferni. + +{abandonai.} Banos Unni barones appellant, et nos Ytali bampnum preceptum superioris quod, sono tube premisso, voce preconis numptiatur; et eo usque processit, ut exules bannitos nuncupemus, quorum bona fisco banni, id est superioris, applicantur et incorporantur: unde qui spernit preceptum, bona sua bano donare videtur. + +{Tunc fuit pavescentia unum paucum quieta, +Allor fu la paura un poco queta, +que in lacu cordis michi erat perdurata +che nel laco del cor mera durata +in nocte quam ego passavi cum tanta pietate. +la nocte chio passai con tanta pieta.} + +Postquam poeta tam gentili quam hebreo populo ostendit Christum Deum et hominem, nunc ponit effectum talis visionis, scilicet quid inde bone spei utrique populo accesserit. + +Et dicit: {Allora,} tempore scilicet quo quotquot receperunt Ihesum pro messia, et quo gentilis populus, qui ambulabat in tenebris et umbra mortis, *vidit lucem magnam*, {fu la paura}, de qua supra satis est dictum, {un poco queta}. Phylosophico utitur temperamento, cum ex toto ab homine redempto pavor non fuerit excussus. Nam species humana per Christi crucem ad statum innocentie in quo creatus est Adam reintegrata non est, set in prelio magno derelicta ut proinde promereretur aureolam, dicente Domino: *Qui me diligit, tollat crucem suam et sequatur me*. + +{Che nel laco del core.} Sicut aque hinc inde cadentes in concavum locum lacum faciunt, ita cogitationes multe et diverse, cadentes in cor hominis, ponunt ipsum, quasi dubitabilium multitudine in corde questionante. Et est pulcer tropus. {mera durata.} Festinabat ad Christum recognoscendo malitiam ydolatrie, et repentine mortis dubitabat adventum, ne scilicet preoccuparet baptismum. + +{La nocte.} Ponit totum pro parte: nam hec nox vere habuit initium, ut asserit poeta in cantu XXX secunde partis, tempore Abrae, quo excepto omnis homo concessit in ydolatriam. Audi Beatricem ibi sic dicentem: + +{- Sì tosto come in su la soglia fui +di mia seconda età e mutai vita, +questi si tolse ad me, e diessi altrui -.} + +De hac nocte Sapientia nobis insinuat per hec verba: *Dum medium silentium tenerent omnia et nox in suo cursu medium iter perageret, omnipotens sermo tuus, Domine, a regalibus sedibus venit*. + +Quorum verborum proprietate triplex possumus cogitare silentium: primum in lege nature, secundum in lege Scripture, tertium in lege gratie. Indidit enim Dominus legem naturaliter in mentibus hominum ab ipso creationis exordio, geminum continentem mandatum, alterum affirmativum, de quo in Evangelio: *Quecumque vultis ut faciant vobis homines et vos facite illis*; alterum negativum, de quo in Tobia: *Quo tibi odis fieri, alii ne facias*. Sed lex ista ab initio siluit quando Cayn interfecit Abel: et sic factum est primum silentium usque ad Moysem, per quem suscitavit Deus testimonia in Iacob et legem posuit in Israel in duabus tabulis, altera continente dilectionem Dei, altera proximi. Sed lex ista siluit ab initio quando populus vitulum conflatilem adoravit: et sic factum est silentium secundum usque ad Christum qui, misertus, legem contulit scribens eam in cordibus hominum digito Dei. Sed lex ista silebit in ultimo cum revelabitur filius perditionis qui extolletur super omne quod dicitur, aut quod colitur Deus. Et forte iam vero silet, quoniam *superhabundavit iniquitas et refriguit caritas multorum* et vix est qui faciat bonum. + +Et sane in prima lege Deus contulit homini posse, in secunda nosse, in tertia velle: nam in prima contulit potentiam per naturam, in secunda scientiam per Scripturam, in tertia contulit voluntatem per gratiam. Premisit siquidem Deus naturalem legem, per quam convinceret trasgressorem nature, qui fortasse excusationem pretendit, dicens: - Cecidi quia stare non potui -. Sed tollitur excusatio, quia per documentum Scripture novit a malo declinare, sed noluit. Et ideo post utramque legem, tempore scilicet *cum nox culpe medium iter perageret, Omnipotentis sermo venit*, id est *Verbum caro factum est*, et contulit legem gratie, ut quod homo poterat per naturam et noverat per Scripturam, impleret per gratiam. + +Igitur, ut vides, Sapientia totum ire tempus suscepit pro nocte una, cuius extremam partem gentilis populus in adventu Redemptoris tenuit recognoscendo errorem suum. Que nox perduravit spatio quinque milium ducentorum triginta duorum annorum. Tum *ambulantibus in tenebris* - id est Gentilibus - *et umbra mortis* - id est Ebreis - *ortus est sol iustitie*. + +{chio,} species humana in preservatione seminis Ade, {passai}. *Passavi* scripsi super textum, ut ostenderem vicinitatem lingue florentine ad gramaticam: et sic continuabo, dignitate vocabulorum relegata. Et sane viatoris peregrinantis more loquitur: transitus siquidem est via universe carnis redeuntis in cinerem et continuo properantis ad resolutionem. {con tanta pieta,} id est cum tanta difficultate pietanda. Nam hominis miseria, ab antiquo veteratore delusa, Deum in eterno consilio movit ad pietatem. Et est pietas in Deo fons clementie et misericordie. Audi orationem Ecclesie: *Deus, cui proprium est misereri semper et parcere, suscipe deprecationes nostras et nos famulos tuos, quos delictorum cathena constringit, miseratio tue pietatis absolvat*. Amplius sancti Veteris Testamenti compatiebantur gentili populo. + +{Et sicut ille qui cum pulmonis respiratione fatigata +E come quei che con lena affannata +egressus extra pelagum ad litus, +uscito fuor di pelago alla riva, +se volvit ad aquam periculosam et respicit. +si volge allaqua perigliosa e guata.} + +Comparatione aliqua crebro poete utuntur, in quibus inter poetas palma datur Statio. Et est comparatio de natura tropi, quoniam assimilatio est rei ad rem et actus ad actum, pulcritudinis et facilioris intelligentie gratia: nam per scientiam visibilium, et contingentias, et actus manifestos comparatos ad invisibilia et spiritualia, ad aliqualem intelligentiam invisibilium pervenimus, ut hic liquet. Nam, ostenso contingenti actu eius qui procellam exstuantis maris nudus evasit in litore, qui illico ad turbines confragosos se convertit pavore conterritus, assimilat actui et statui mentis reverse de naufragio ydolatrie et peccati ad stabilitatem christiane fidei et penitentie virtutem; que, considerans statum mortis in quo ignorantissime dormiebat, ad considerationem talis status per admirationem sepe convertitur et in reconsideratione tremit et expavescit. + +Potest etiam dici quod hic sit figura que dicitur energia, que est imaginatio que actum rei corporeis oculis subministrat; et dicitur ab en, quod est in, et erge, quod est labor, id est laboriosa ostensio; et ipsa comparatio nota est. + +{E come quei,} id est simili modo quo naufragus procellis diu exagitatus, {che con lena}: lenam vulgariter appellamus illam ordinatam cordis refrigerationem que fit ventilatione pulmonis; {affannata}, laborum inculcatione nimium fatigata, ita ut ordinata respiratione uti nequeat; {Uscito fuori di pelago}: pelagum communiter mercatores altum mare vocant; {alla riva}, litus ad quem cum summa conflictatione et labore difficulter applicuit; {Si volge}, quodam naturali impulsu quo movemur ad considerationem et inspectionem periculorum magnorum, presertim quos evasimus; {allaqua perigliosa}, in qua ipse difficillima pericula passus est. Et communiter homines in procellis deprehensi et vovent, et iurant nunquam amplius se equori credituros; unde invaluit proverbium: *Improbe Neptunum accusat qui iterum naufragium facit*. {e guata}, obstupefactus admirans periculum mortis nuper imminentis quod evasit. + +{Sic animus meus, qui aduc fugiebat +Così lanimo mio, che anchor fuggiva, +se volvit retro ad respiciendum passum +si volse ad retro ad rimirar lo passo +qui non reliquit unquam personam viventem. +che non lasciò già mai persona viva.} + +Applicat et coaptat comparationem et similitudinem ad propositum et rem de qua agit proportione mirabili et propria. + +{Così lanimo mio.} Alia lictera habet: {la mente mia}. Prima proprius loquitur: nam intellectus humanus, dum consulit, animus vocatur; mens vero suprema vis rationis est et dicitur a mene, quod est defectus, in quos sepe incidit. {Che anchor fuggiva}, licet esset in loco tuto, propter reliquias pavoris: nam qui, persecutoris gladium fugiens, evasit in tuto, pallorem servat in vultu et tremorem in membris, atque ipsa pavoris impressio etiam dormientem in somnis adoritur. + +{Volsesi ad retro:} conversio animi ad posteriora, status preteriti consideratio. Naturaliter dici debet retro, sed propositio seu dictio ad apponitur gratia consonantie rithimi, et fit prothesis. {ad rimirare}, oculo considerativo quo sepe recogitamus mala que evasimus. Et remiratio est cum admiratione pensitatio. {lo passo:} locum quesiti ubi pondus est questionis que examinatur, amplius huius silve, ubi sunt opera iniquitatis. Et per istum passum omnis qui venit in lucem oportet quod pertranseat, quia *nemo sine crimine vivit*; at hic intelligit de statu ydolatrie. + +{Che non lasciò} de suo carcere et cathenis evadere originali peccato infectos, {già mai,} subaudi durante tempore ire, vel referas ad morientes in statu ydolatrie: nam iusti Veteris Testamenti, in Domino morientes, in sinu Habrae descendebant, expectantes Redemptoris adventum, et ibi nullam nisi damni penam patiebantur, que est carentia visionis Dei. {persona:} istud nomen de viatore predicatur qui in statu ydolatrie manens, vivens secundum extimationem suam, in observatione legis sue mortuus est; {viva:} ille vivit in via qui Christo vivit, quoniam illi beati sunt qui in Domino moriuntur; qui dyabolo vivit semper mortuus est. + +{Et ecce quasi ad principiare declivis +ed ecco quasi al cominciar dellerta +una parda levis et prompta multum +una lonza leggera e presta molto +que de pilo maculato erat operta. +che di pelo maculato era coperta.} + +Tertia pars principalis in qua, ostenso de reparatione hominis facta per Christum et de statu pugne in quo remansit humana natura ut proinde aureolam promereretur, nunc, post Christi paxionem, sub trium bestiarum figura ostendit que in deordinatione nature, quasi ordinata oppugnacula ex insidiis erumpentia, hominis rectum iter impediunt. Et siquidem libido carnis nimium delicate adolescentiam adoritur, que, sibi indulgens, nimium ardua difficiliaque recusat, hinc in sacris Licteris habemus: *Adolescentia et voluptas vana sunt*. Unde poeta carnis concupiscentiam in parda figurat: blandum quippe malum est. Succedit huic ambitio, iuventutis precipuum malum: nam dignitatum culmina per phas et nephas nititur extorquere, et eapropter in sanguinis effusione adeo delectatur, ut etiam a fraterno non abstineat et, quasi leo rugiens, territat omnes. Ceterum, cum senium, depositis voluptatibus carnis et incalescentibus vitiis iuventutis calcatis, consueverit celestia meditari, diabolus, lupino ritu, nocturnis eruptionibus tediosis insultibus debellatur: non quin omni etati astutia diaboli vero officiat, sed presertim nititur contra dies ultimos, in quibus una lacrimola potest ei animam quam possedit longo tempore auferre. Prior igitur libido recentes annos infestat, cui mundi pompa succedit, iuveniles exagitat annos; postremo veteratoris antiqui astutia, que seniles dies conficit, continuo presto est. + +Omnes vero antiqui glosatores dicunt belluas istas tria figurare peccata que communiter virtutum montem volentes ascendere impediunt: que vitia sunt radices omnium vitiorum, et emulantur omnibus virtutibus, omnisque boni inimica sunt. Prima bestia parda variis operta coloribus est et secundum eos luxuriam figurat, que maxime impedit adolescentes. Secunda leo est, qui superbiam representat et iuvenibus plurimum officit per appetentiam dignitatum; et sicut adolescentis motus ad concupiscentiam carnis inclinant et proni sunt in libidinem, sic iuvenis ad dignitates et status mundanos. Tertia bestia, secundum eos, lupa est, que figurat avaritiam propter eius famem inexaustam; et ipsum vitium maxime senescenti nocet, dicente Ieronimo quod omnia alia vitia cum homine senescunt, sola avaritia iuvenescit. Et ad firmandum hanc eorum sententiam qualitates, mores et naturas dictarum bestiarum similes et conformes dictis tribus vitiis et peccatis inducunt. + +Ceterum, cum moralis infernus pro autoris materia proponatur, non minus officere universitati viatorum videtur michi invidia, quam superbia, de qua poeta dicit: + +{La meretrice che mai dallospitio +di Cesare non torse li occhi putti, +morte comune e delle corti vitio;} + +et Oratius satirus: + +*Invidia Siculi non invenere tirampni +maius tormentum.* + +Et antiquum repetens malum, invidia Cayn occidit Abel, unde, ut supra dictum est, primum silentium factum est in lege nature; et amplius: *Invidia dyaboli mors intravit in mundum*. Multos insuper perdidit accidia, multos ira, multos gula peremit, et singulares et distinctos habent circulos in opere poete, in quibus culpe errantium puniuntur. Unde michi videtur quod illa oppinio, que vult tales bestias typum carnis, mundi et dyaboli ferre, sit melior et sine contradictione. + +{Ed ecco,} quasi dicat: emersis pueritia, in quodam naturali impulsu, qui respicit speciei conservationem, presto est lascivia carnis. Similiter et nascenti Ecclesie mollities carnis cepit officere, cum difficile foret valde assuetis delitiis rigorem penitentie suadere et altissime paupertatis dulcedinem cordibus imprimere. Amplius turpis Nicholaitarum heresis insurrexit, que surgentem Ecclesiam maculavit. + +{quasi:} diminutionis est nota, et magis intellectu quam verbo concipitur. {al cominciare dellerta.} Ertam dicimus proclive et acclive difficile ad scandendum. Hoc possumus moraliter intelligere in incipientibus virtutum moralium ardua et difficillima conscendere, quibus primum carnis mollities adversatur. At in preassumpto themate Ecclesie nascentis cunabula intelligemus: hanc in heremo quadraginta dierum ieiunio Christus ostendit superari posse, et magnus Iohannes in deserto, austeritate penitentie, cultum iri et subici posse demostravit. Post quem Paulus, Antonius, Maccharius, Honorius et alii heremite hanc carnis mollitiem edomari facile posse ostenderunt. Et licet, ut prefatus sum, multi glosatores collem ispidum et acclivem processui moralium virtutum attribuant, eo quod circa arduum difficileque versentur, tamen, quia sequentia tali sensui undique undique non respondent, continuative de Christo et Ecclesia oportet intelligere, cui conveniunt; cuius vita, in summa paupertate fundata, rigorosi et asperrimi montis huius speciem tenet. Ipse enim Ihesus volenti vite perfectionem habere persuadet, et dicit: *Vade, et vende omnia que habes, et da pauperibus, et sequere me qui non habeo ubi caput reclinem*. + +{Una lonza.} Hanc, ut dixi, pardam veteres glosatores vitio luxurie tribuunt; quam si petulanti Veneri solum concedunt, nimium se coartant, at si concupiscentie carnis et oculorum, sane intelligunt. {leggiera.} Qualitatum bestie huius aliquas ponit, primo dicendo quod levis et facilis est, et adeo quod latino sermone plene explicari non potest. {e presta.} Secunda qualitas pernicitatem et velociam cum aptitudine servitii ponit. Que qualitates in oculis Caronis ostenduntur, in quo, secundum paupertatem visionis mee, figuratur concupiscibilis appetitus; sunt enim carbones igniti, flammam circulariter emictentes: instabilis ignis est, levis et velox, et mire tales oculi conveniunt concupiscentie carnis et oculorum, de quibus hic poeta sentire videtur. {molto:} emphasis est, cum prestantia, et de quibus hic dicit, velocissima sint. + +{Che di pelo.} Ostendit in quo bestie huius vis potentiaque consistat per descriptionem pellis: nam in pilis, velleribus et capillis, in integumentis poete bona exteriora que dispensationi fortune conceduntur finguntur, et maxime ubi infra agit de vitiis avaritie et prodigalitatis, ubi sic dicit: + +{E questi surgeranno del sepolcro +col pugno chiuso, e questi coi crini mozzi.} + +Pili et capilli a nobis preciduntur sine dolore, et sic a sapiente bona fortune, in quibus carnis et oculorum concupiscentia revolvitur. + +{maculato.} Utitur more suo proprietate verborum: nam, etsi ad licteram pellis parde rotundarum macularum varietate respersa sit, secundum interiorem intellectum verba ostendunt quod malus usus exteriorum bonorum maculat animam. Et macule ille circulares sunt propter delectabilium usum in idipsum convertentium. Igitur pellis maculosa varietatem delectabilium secundum mollitiem carnis indicat manifeste: quorum pulcritudo et usus hominem allicit et, latenter corripiens eum, domesticus et civilis hostis, introrsus inpugnat. + +{era coperta.} Caro igitur bellue huius putris sub pelle picta delitescit et, sicut sub insidioso amo esca, occultatur. Hec omnia ad delitiam carnis et concupiscentiam oculorum pertinent: opertum siquidem quod intus latet tegit; bona enim momentanea, caduca et transitoria, propter apparens delectabile in eorum fruitione, exterius malum quod introrsus habent ascondunt. + +{Tempus erat principii matutini +Tempo era del principio del matino +et sol ascendebat sursum cum illis stellis, +e il sol montava su con quelle stelle, +que erant secum quando amor divinus +cherano con lui, quando lamor divino +movit primo illas res pulcras +mosse da prima quelle cose belle, +ita quod ad bene sperandum michi erat causa +sì che a bene sperare mera cagione +illius fere ad placidam pellem +di quella fera alla gaietta pelle +............................ +lora del tempo e la dolce stagione.} + +Ecce, poeta invenit bestiam importunam que ipsum sepe ad inferiora devolvebat. Nunc ostendit cuius auxilio ipsam superaverit, vel spem fecerit superandi. Et utitur cronographia, que descriptio temporis est et figura locutionis que per temporis descriptionem que in tempore facta sunt intelligit, et per ipsum tempus bonum quod ei assimilatur. Per ipsum quippe significatur adventus Christi tempus et initium Ecclesie primitive. + +Et dicit: {Tempo era}. Hinc collige de quo tempore poeta intendit: {del principio del matino}. Ut supra dictum est, poeta sub noctis unius decursu totum ire tempus expressit usque ad incarnationem Verbi Dei: tunc cepit aurora Dei, et presertim cum cepit predicare et miraculis ostendere deytatem. Nam, facta conversione aque in vinum, Iohannem evangelistam, virginem de nuptiis , vocavit in disciplinam, et ei et aliis qui secuti sunt eum artissimam paupertatem docuit observare, et carnis tenere munditiam. Tandem humilitatis et obedientie virtutem, ferendo lignum crucis in humeris et patiendo in ipso clavis affigi, pie volentibus ipsum sequi mostravit. Tandem, celebrato misterio paxionis, discipulos suos per totum orbem disseminavit ut ostenderent hominem crucifixum Deum: et factum est ut per eos *populus qui ambulabat in tenebris videret lucem magnam*. Bene ergo post noctem ignorantie tenebrosam hora matutina erumperet in lucem! + +{E l sole.} Ut in preambulis dixi, speculator operis huius ad temporum descriptiones et introductiones solerter advertere debet, cum sub ipsis multa lateat allegoria. Sol materialis inter visibiles creaturas multum habet de similitudine Creatoris: fons enim luminis est radius eius; totum implens mundum, ad ipso non recedit, et cum utroque simul calor procedit, ut iam dictum est; unde solem semper pro Christo in figuram recipimus. Et hic expedit considerare quod ante hominis creationem creatus est sol in signo Arietis, et equinoctium cum vere initium habuit. Sole existente in Ariete, Virgo gloriosa de Spiritu sancto filium Dei concepit, et, ut fertur, in revolutione annorum eadem die agnus Dei passus est, figuratus in agno pascali per Moysem iusso festivanter comedi. Consilia Dei in tantis misteriis quis enarrabit? Minor mundus homo est, in cuius creatione et reparatione, et figure et figurata pie et misericorditer precesserunt. + +{montava su:} a monte hoc verbum derivatur, quem de inferiori loco ascendimus. Alia lictera habet {saliva}, et utraque bona, sed hec pulcrior. Ponit igitur Arietis signum pro ascendente mundi in creatione sua: nam lux, peragens solis offitium ante solis creationem, cum Arietis signo de orizontis aspectu surgebat in linea equatoris. {con quelle stelle.} Ad licteram intelligi textus potest, sed anagogice per solem Christum intelligimus, per stellas apostolos in Ecclesia primitiva, qui, repleti lumine solis, id est doctrina Christi, et igne sancti Spiritus inflammati, mundum ad credendum Christum crucifixum verum et summum Deum perduxerunt. + +{Cherano con lui.} Quomodo ad licteram intelligi potest quin ante solis creationem creatum sit firmamentum cum syderibus suis? Respondetur quod totum illud tempus sex dierum pro unico accipitur, dicente Scriptura: *Qui creavit omnia simul, manet in eternum*; vel quia sic erant ut producta sunt instante sempiternitatis et predestinationis archano, dicente Evangelista: *Quod factum est, in ipso vita erat*. + +{quando lamor divino,} de quo Genesis primo: *Et Spiritus Domini ferebatur super aquas*; et ipse nexus est inter Patrem et Filium, pariter ab utroque procedens; et, secundum hoc, amor per h scribi debet hamor, cum formetur ab hamo. {Mosse,} sancto cooperante Spiritu, qui stabilis manens cum Patre et Filio dat cuncta moveri. Et hic queri posset cur Deus non fecerit mundum iam sunt centum milia annorum; similiter cur numerosioribus sideribus hemisperium nostrum ornaverit, quam oppositum; similiter cur ab oriente in occidens celum iusserit regirari, non e contrario; similiter cur unum solum mundum fecerit et non plures, et cur ipsum non maioris neque minoris continentie; similiter cur tali numero, et non minori neque ampliori, creaverit angelos similes. Et respondetur quod iste questiones empyrie sunt, id est divine, soli Deo note, de quibus intellectus creatus, sine Dei revelatione, rationem reddere non potest. {da prima:} unde Genesis primo scriptum est: *In principio creavit Deus celum et teram*, quod naturales phylosophi negant. {quelle cose belle:} motores, celum, sydera, planetas et elementa. + +{Sì che a bene.} Concludit quid eum fecerit bone spei ad victoriam contra pardam, quod anagogice debet intelligi ut supra dictum est. {sperare:} spes est quedam animi certitudo de futuro bono; {mera cagione:} causam prebebat, et quid statim infra dicit. + +{Di quella fera.} Audi quid de amore venereo dicat Guido de Cavalcantibus de Florentia in quadam sua cantilena in qua mirabiliter et physice de amore tractavit, et incipit: + +{Donna mi prega, perchio voglio dire +duno accidente, chè sovente fero +ed è sì altero, chè chiamato amore}. + +De hac fera poeta loquitur infra cantu sedecimo sic: + +{Io aveva una corda intorno cincta; +e con essa pensai alcuna volta +prender la lonza alla pelle dipinta}. + +Fere omnium animalium pulcritudo in pelle est. Homerus cyprigenam Venerem, scilicet petulantem, zona parde subcintam figurat, et Paridem huius animalis pelle fingit indutum: quicquid enim ad delectabile secundum carnem trahit, sub pellis huius picturata varietate velatur. + +{alla gaietta pelle.} Gaium dicimus quid letum et aspectu placidum et amenum movens in delectabile per concupiscentiam oculorum. Unde hoc nomine pro homine bono romana antiquitas utebatur, ut patuit in Gaio Iulio Cesare et in Gaio Mario. + +{Lora del tempo,} in qua precursor Domini, more rugientis leonis, clamavit in deserto penitentie rigorem tempus suum habere, et exemplo docuit penitentiam observari. Et Christus et eius discipuli summam paupertatem profexi sunt, et lascivientis carnis mollitiem posse superari ostenderunt. {e la dolce stagione,} scilicet veris, propter temperiem aeris: tunc enim germinantia germinant et pullulantia pullulant; tunc arbores, que yemis rigore quasi mortue speciem decoris perdiderant, turgescere incipiunt et frondes emictere, et aves, quarum species algidum frigus obriguerat, solari incalescentes radio, amoris carmina modulare incipiunt. Yems mistice tempus indicat ire, frigus vero fugam caritatis; ver tempus gratie, quo cepit humana natura, suco vitali resumpto, turgescere, frondescere et florere. Similiter alia que supra dicta sunt assimilare potes. + +{Et unius lupe que omnium gulositatum +E duna lupa che di tutte brame +videbatur honusta in sua macredine, +semblava carca nella sua magrezza, +et multas gentes fecit iam vivere tristes. +e molte genti fe già vivere grame, +ista michi porressit tantum gravedinis +questa mi porse tanto di gravezza +cum pavore qui exibat de suo aspectu, +con la paura che uscia di sua vista, +quod ego perdidi spem altitudinis. +che io perdei la speranza dellaltezza.} + +Ecce, ut supra dictum, tertium impedimentum viatori homini occurrens in itinere suo, pro quo movemur in oratione dominica orare ad Patrem et dicere: *Et ne nos inducas in temptationem, sed libera nos a malo*. Oramus ne nos inducat in bellum cum astutia dyaboli, que talis est, quod ei fragilitas humana sine Dei auxilio resistere non possit, aut, si induxerit, oramus ut nos liberet. Et, cum sit tante potentie, admirabile est quod fortitudo unius muliercule superet eum, dicente Gregorio in Moralibus: *Debilis est hostis qui non potest vincere nisi volentem*, sed hoc procedit a gratia Dei. Post triumphum Christi, diabolus prostratus, Ecclesiam iam surgentem de gentili populo, ut dictum est, cepit cum carnis mollitia debellare; et, cum parum proficeret, decem crudelissimis persecutionibus imperatorum propemodum confecit. Tandem, cum martirum virtute infime cresceret, suscitavit Arrium, Sabellium et alios heresiarcas qui in fide Christi errores disseminaverunt; quibus superatis peximum omnium Amahomet scismaticum nove legis introductione contra pietatem legis evangelice forti prelio armavit, cuius dyabolicum opus adhuc maiorem mundi partem in peximo tenet errore. + +Sive igitur velimus unicuique viatori carnem, mundum et dyabolum officere, sive Ecclesie, pro dyabolo auctor in processu lictere lupam introducit. Inpugnantes hanc sententiam textu autoris utuntur - nam, ubi in Purgatorio agit de vitio avaritie, dicit {Maledetta sie tu, antica lupa} etc. -, non advertentes quod in cantu VII huius prime autor Plutonem, secundum Gentilium apologos deum Herebi, lupum appellat. Similiter antiquus veterator in serpente figuratur, et serpens eneus, in heremo exaltatus in ligno, Christi servat ymaginem, Leo de tribu Iuda Christus est, et sanctus Petrus in sua canonica dyabolum leoni assimilat, dicens: *Quoniam adversarius vester dyabolus, tamquam leo rugiens, circuit querens quem devoret*. Naturalis hostis lupus est pecudum, ita ut, si de visceribus lupi cordule fiant et similiter ovium, et super istrumento musico apponantur, nunquam possunt ad consonantiam temperari; et si nocte caulas lupus fuerit ingressus, si mille ibi pecudes essent, occidit omnes: et scimus oves a Christo pastore bono Petro apostolo, quem suum vicarium relinquebat, tenerrime commendatas. Hinc apte poni in loco isto lupam pro singulari adversario humane nature michi placet. + +{E di una lupa,} quam in sequenti cantu auctor mortem appellat, eamque auctorem nostrum super litore fluminis asserit debellare, hoc est super receptione baptismatis, ratione qua dicat virginem parere impossibile et hominem crucifixum Deum fore. Unde cathecuminus ascendit usque ad flumen Lethes, ubi a comitissa Mathilda baptizatur. Et notabiliter femineo nomine Sathan appellat, tum quia, ut dictum est, non potest vincere nisi volentem, tum quia de muliere scribitur: *Non est astutia super astutiam serpentis, neque malitia super malitiam mulieris*. + +{di tucte:} emphasis est, id est nimia veritatis expressio, ut in Terentio: *Davus et ipsum scelus*. {brame.} Brama est ferinus appetitus ex diuturna fame proveniens et quasi rabidus. Et ista bestia, ieiunium timens, amplius vento pascitur, id est ventosis hominibus insidiatur in nocte itineri, et hominem, si fuerit assurectus, adoritur et, si vicerit, occidit eum et carne humana pascitur. Tales appetitus periculosissimi sunt, et hii figurant demones altissima ingenia superantes. Lupus solo contuitu vocem adimit, ut probatur in gentili religione. + +{Semblava.} Gallicum ydioma est, latine similabat. Nec mirum si Tusci plurimis habundant exteris vocabulis, presertim Florentini qui, per totum mundum discurrentes, sibi in quibusque viculis colonias faciunt. Ceterum, propter pontificatum et imperium multi advenientes de longinquis partibus, quedam nomina reliquerunt. Amplius latine lingue exponitores multa vocabula, tum ex greca lingua, tum ex aliis, cum latina commiscentes, nomina nova composuerunt, ut calomagna, nomen inditum optimo pomo, quod sonat calo grece bonum, et magnum latine, id est bonum et magnum, Similiter giorno, geos grece, latine terra, et orno latinum: dictum sic quia dies est ornatus terre. Sufficiant hec pauca diligentioribus studiis tetigisse. carca. Carica sermone caldaico, sive syro, latine salmaria sonat: nam simul veniunt ex India multi cameli honerati mercaturis. Unde sonat quod ista fera lupa supra vires honerata videbatur desiderio et rabie nocendi. + +{nella sua magrezza.} Macredo aliquando cibi penuria causatur; aliquando ab indigestione, vel mala digestione, ut apparet in habentibus caninum appetitum; aliquando ab anime tristitia et malenconia, ut ibi: *Spiritus vero tristis, ossa*; aliquando a cibi pravitate, ut patet in muscipula comedente lacertas; aliquando ex defectu stomaci; aliquando ex costellatione; aliquando a complexione: quere a phisicis. Nobis sufficiat quod comedit peccatum, quod est ipsum nichil, dicente Evangelista: *Et sine ipso factum est nichil*. + +{E molta gente.} Alia lictera habet: {e molti Genti}, et in idem recidit: nam gentiliter viventes sunt cibus demonum. fe già vivere. Large sume, cum vita peccatoris mors sit, dicente Psalmista: *Quoniam non est in morte qui memor sit tui*, id est in statu peccati qui memor sit tui. grame. Tropus est usitatus Ligurum lingua. Gramen siquidem erba est nociva, infructuosa, depauperans pingue solum et sata corrumpens: serpit enim per ventrem terre et occupat totum. Sic tristis et miser similis gramini corrumpenti terram. + +{Questa,} aliis duabus bestiis virtutum moralium cultu superatis, mi porse tanto di gravezza, scilicet ingenio, natura sua rerum naturalium causas vestiganti, {Con la paura.} Pavor est costernatio mentis et exaltatio istanti et inreparabili malo, etiam secundum opinionem. Unde cor tremit et fortius pulsitat, et sanguis et spirituales virtutes, ad cordis suffragium properantes, pallorem relinquunt in facie et tremorem in membris. {che uscia di sua vista}: pulcre, si ad intellectualem visionem referas! Magnus phylosophus est dyabolus, et ipse alibi dicit: {- Tu non pensavi chio loico fossi -}. + +Sepe alta et utilia sanctorum doctorum fidei christiane verba repetere, maxime ubi expedit ut hic, non puto vituperabile. Ecce, venerat gentilis populus ad flumina baptismatis, ut supra dixi, et quid dyabolus ageret, audi Aurelium Augustinum dicentem: *Quid illud fuit quod Iudeis sensum abstulit et sapientum mundi corda turbavit, nisi crux Filii, que sapientiam evanescere prudentum, et israeliticam fecit caligare doctrinam omnem? Namque sensum humane mentis excessit divini altitudo consilii, cum *placuit Domino per stultitiam predicationis salvos facere credentes*, ut mirabilior fieret constantia Dei ex difficultate credendi. Impossibile quippe videbatur omnino recipere quod creatorem omnium creaturarum in substantia veri hominis intemerata virgo peperisset, et quod, equalis Patri, Filius Dei, qui impleret omnia et contineret universa, furentium manibus comprendi, in quorum iudicio condempnari, et post dedecora illusionum cruci se permisisset affigi*, et reliqua. + +Visio ergo dyaboli, armata phisicis rationibus, videbatur inconvincibilis: intellectus siquidem angelicus, natura acutissimus est et humano longe celsior, cum humanus immixtus sit sensibus. Amplius dyabolicus intellectus memorie perpetue est, et in praticis expertissimus et vigilantissimus; et sicut spiritus Dei in rectam piamque scientiam sancta introducit ingenia, ita spiritus nequam prava ingenia in pertinacissimos errores impellit. + +{Chio perdei la speranza dellaltezza,} quoniam in fundamento simplicitatis fidei spes mea surgebat, qua Christum Deum putabam et summum bonum quod phylosophorum scole diligentissima vestigatione querebant. + +{Interim dum ego ruinabam in inferiorem locum, +Mentre chio ruinava in basso loco, +ante oculos michi se obtulit +dinanzi alli occhi mi si fu offerto +talis qui per longum silentium videbatur raucus. +chi per lungo silentio parea fioco. +Quando vidi istum in grandi deserto, +Quando vidi costui nel gran deserto, +- Miserere mei - clamavi ego ipsi, +- Miserere di me - gridai io lui, +- quisquis tu sis, vel umbra vel homo certus -. +- chiunque tu sii, o ombra o homo certo -.} + +Hic est secunda pars principalis huius primi cantus, in qua poeta agit de subsidio insperato contra certamina bestiarum, quod illi de foris advenit; in qua de sex agit, de quibus supra in divisione capituli dictum est. Et circa locum istum, multis oblicteratis que allegorice dici possent cumularique, quod de me est dicam. + +{Mentre:} istud interim, seu donec, ostendit quod nondum venerat in profundum, de quo dictum est: *Peccator, cum venerit in profundum peccatorum contempnit*. {chio ruinava.} Alia lictera habet {ritornava} et potest sustineri; prima tamen melior est et propinquior atque aptior intentioni auctoris, et comparat ruine statum relabentium in peccatum: astutia temptatoris fundamenta siquidem turis cuniculis subterraneis paulatim frangit usque quo in ruinam compellit. {in basso loco.} Locus vitiorum et ignorantie vere bassus, id est infimus, est, presertim error sui ipsius, quo nullus altius dici potest. + +{Dinanzi agli occhi.} Viatori ingenio duo sunt oculi, quorum dester bonum, sinister vero malum considerat; et rursum, dester viam moralium virtutum, sinister viam vitiorum, que vere sinistra est. Amplius dester moralem considerat phylosophiam, qua docemur bene vivere, qua dirigimur ad iustificationes; sinister naturalem: que, quia revelate scientie contradicit, in qua est notio veritatis, quod maxime querit intellectus humanus, sinister merito dici potest. Genesis, principium scientie revelate, nedum a phylosopho recipiatur, sed deridetur: sane tempore Averroys publicata est translatio Yeronimi sacrarum Licterarum de ebreo in latinum; quam cum legisset Averroys, loquendo de Moyse ait: - Bene locutus est rusticus ille; sed ratione non probavit -. Naturali ratione Dantes, hoc est humanum ingenium, et Virgilius, hoc est humana ratio et intellectus agens in effectu, idem sunt, ut ostensum est in preambulis: duo scilicet rationalis anime operativa principia. Operative virtutis actus est causas querere, quod spectat ad ingenium; rationis est elicere ex collatis causis veritatem. Unde semper ante oculos ingenii ratio est; sed que studio et diligentia phylosophorum et poetarum in scriptis posita est, et ideo sibi surgit, quasi de foris de novo adveniret. + +{mi si fu offerto:} prosopopeia est, seu etopeia, que species est prosopopeie; et est introductio alicuius ad loquendum, et dicitur prosopopeia a prosopo, quod est persona, et poio-pois quod est fingo-fingis. Et est confirmatio, seu conformatio nove persone, etiam si res inanimata introducatur ad loquendum, ut illa: *Nux ego iuncta vie cum sim sine crimine vite*. Ceterum, ubi sermo ad rem inanimatam dirigitur, potius erit apostropha, ut: *O lapis*. + +{Chi per lungo silentio,} id est talis qui. Et adverte: quomodo dici possit Maronem tanto tempore sub silentio latuisse, quandoquidem Servius et Donatus et multi alii viri eruditissimi ipsum commentaverint? Respondetur tales sensum allegoricum nequaquam plenarie tetigisse, quod plene noster poeta fecit. {parea fioco:} pulcre et apte! Nam raucus, an aliquid de prope exauditur, a longe minime: de prope et in fronte, hystoria et licteralis sensus adest; in longinquo, allegorica intellectio reperitur in phylosophis. Maronis sensus nobilior ante nostrum poetam siluit; qui ostendit Virgilium ignoranter, dum ageret de Augusto, quedam fidei christiane secreta vaticinasse misteria. Unde in vigesimo primo Purgatorii Statius dicit: + +{- Al mio ardore fur seme le faville, +che mi scaldar, della divina fiamma +onde sono alluminati più di mille -;} + +et rursum: + +{Ed egli a lui: - Tu prima minviasti +verso Parnaso a bere nelle sue grotte +e poscia appresso Dio mi alluminasti -} etc. + +Et sane dictum mirabile videtur, quod altissima Maronis misteria usque ad huius poete tempora, quasi visui longissima, nondum oculo intellectus apprehensa sint, neque ingenii viribus excogitata, vel de profundo suo in faciem ducta. + +{Respondit michi: - Non homo, homo iam fui, +Risposemi: - Non homo, homo già fui, +et parentes mei, fuere longobardi +e li parenti miei furon lombardi +et mantuani per patriam ambo et duo. +e mantovani per patria ambo e dui. +Natus sum sub Iulio, quanquam fuissem tarde, +Nacqui sub Iulio, anchor che fosse tardi, +et vissi Rome sub bono Augusto, +e vissi ad Roma socto il buono Augusto, +tempore deorum falsorum et mendacium. +al tempo delli dei falsi e bugiardi. +Poeta fui, et cecini de illo iusto +Poeta fui, et cantai di quel giusto +filio Anchisis qui venit de Troya +figliuolo dAnchise che venne di Troya, +postquam superbus Ylion fuit combustus -. +poi che l superbo Ylion fu combusto -.} + +Alia lictera habet: {Ed egli a me}, et tunc subauditur respondit; et utraque bona. Et adverte quod, quotiens poeta perifrasi, id est circumlocutione, utitur, semper sub ea aliquid singulare misticum ascondit; quare diligentissime animadvertende sunt. Et sane Virgilius prius ad interrogata de persone qualitate respondet, deinde per quinque signa se manifestat sine proprii nominis prolatione. + +Et dicit: {Resposemi: - Non homo, homo già fui -}. In istis tribus ternariis poeta, ut dictum est, perifrasi utitur; et Boetius in principio: *Pene caput tristis merserat hora meum*; tristis enim hora mors dicitur. Et fit circumlocutio aut causa ornatus, aut causa devitande turpitudinis, aut causa amplioris significati; et dicitur a peri, quod est circum, et frasis, quod est locutio. Dubitatur tamen cui colori conrespondeat: nam penes Ciceronem tres propemodum similes sunt colores, videlicet circuitio, translatio et significatio. Circuitio est cum rem aliquam circumscribimus, ut animal rationale, id est homo, et tempus tenebrosum, id est nox. Translatione utimur multis modis, sed inter cetera hec est translatio, ut dicit Cicero: *Mater tua cotidianis nuptiis gaudet*, et talis est circumscriptio meretricis. Significatio est cum loco nominis circumscriptio ponitur, ut: Sophronisci filius me docuit, id est Socrates. Ad hec dicimus quod periphrasis idem est quod circumlocutio, vel circuitio. Si tamen talis circumscriptio fiat causa derisionis, dicitur significatio et non periphrasis. Item potest contineri sub traslatione, si sit ibi transumptio. + +Amplius in versibus istis quam plures figure concurrunt: nam est in ipsis sinatrismos, id est congregatio, et fit quando multa sub una colligimus narratione; est et lepthologia, que fit quando res singule subtiliter inducuntur; est et ausesis, que interpretatur amplificatio; est et epytrocasmos, id est prolixe sententie brevis explicatio; est liptote, que fit cum minus dicimus et plus intelligimus, et convenit cum colore qui dicitur diminutio, ut: iste non parum legit, et non nullus homo legit, id est aliquis homo legit; eique contradicit yperbole, cum plus dicitur et minus intelligitur. Hec pauca hic pro toto opere dicta sufficiant. + +Et veniamus ad textum, qui in sui principio ad petita respondet, et dicit quod fuit homo, sed non est: relinquitur ergo quod sit umbra hominis. Cuius intellectus interior subtilis est, et fundatur super textu Phylosophi, qui dicit *Qui iubet principari rationem, iubet principari Deum et leges; qui adicit et hominem, adicit et bestiam*, intelligendo pro homine sensualitatem et concupiscentiam carnis et oculorum: unde Caron, licet demon appelletur, tamen in humana effigie figuratur. Fundatur super textu Oratii, qui dicit in Odis: + +*Ubi Martius Tullus et Ancus, +pulvis et umbra sumus,* + +intelligendo pro umbra rationalem animam. Umbra siquidem in integumentis semper accipitur pro ymagine veritatis: unde anime a corpore separate, licet corpore careant, tamen ferunt hominis ymaginem in umbra. Unde alibi poeta dicit: {Pur che la terra che perde ombra spiri} etc.: et ista Christus fuit, qui est ipsa veritas. Phylosophi habuerunt ymaginem veritatis; unde in trigesimo secunde partis poeta de phylosopho dicit: + +*Ymagini di bene seguendo false, +che niuna promissione rendono intera*. + +Et in eodem capitulo videtur velle sentire quod homo, relicto cultu veri Dei, similis factus sit iumento: quod patet in eo quod Semiramis, in qua sensualitas figuratur, legem tulit quod unicuique liceret in venere quod liberet. Pietas tamen, compatiens ignorantie hominis viatoris, excitavit ingenia phylosophorum ad inventionem moralium virtutum, ut ipse noster poeta intelligere videtur, dum dicit: + +*Coloro che ragionando andaro al fondo, +saccorser desta innata libertate; +però moralità lasciaro al mondo;* + +ut de Aristotile constat in Ethicis. Ex preassumptis concludere possumus quod ante inventionem moralium virtutum homo, sequendo propria paxiones homo fuit sensualiter vivens, sequendo concupiscentiam carnis et oculorum; post inventiones virtutum, vivendo secundum spiritum et rationem, factus est umbra hominis in sapientibus mundi, id est ymago veritatis. + +Et sic, meo videre, propter sequentium verborum consonantiam textum poete intelligi debet; licet etiam, et fortasse non male, dicere possimus quod Adam in statu innocentie fuerit homo certus et perfectus, post peccatum vero remanserit hominis umbra. + +{E li parenti miei furon lombardi.} Artificiose procedit, et incipit ante omnia ab habitu et gestu grecorum phylosophorum qui, spernentes exteriora bona, barbam et capillos nutriebant, et in crinibus dispensationem temporalium bonorum, secundum praticum intellectum, recipiebant, non se privantes ex toto hominis fortuna, quoniam dicit Phylosophus: *Non enim natura hominis per se sufficiens ad speculari, sed oportet corpus sanum esse et habere cibum et ceterum famulatum*. In barbe longitudine, quoniam in ipsa discretio sexus est, subtiles et longe tempore excogitatas rationes, secundum intellectum speculativum, sumebant; unde in primo cantu secunde cantice poeta noster, inducendo in Cattone romano ymaginem honesti boni, sic ait: + +*La barba lunga e di pel bianco mixta +avea, e i capelli il simigliante, +de quali cadeva al petto doppia lista,* + +in albo pilo figurando antiquorum opiniones receptas in scolis phylosophie, in nigris modernas. Longobardi antiquitus a quodam divinatore nomine Godan dicti sunt Longibardi, et ab isto vocabulo poeta sumit gestum phylosophorum. Parentes Poete fuerunt Virgilius, quidam optimus lutifigulus, et Maya; que nomina, licet ad phylophorum inventa coaptari possint, proprius tamen ad poesim, quamquam ad bonum et perfectum poetam spectet omnis phylosophie plenam habere notitiam. Maia una de Pliadibus fuit et mater Mercurii, cui datur eloquentie laus, sicut et Baco: nam sydus eius eloquentiam infundit. Fictio ad Apollinem spectare videtur, et ad ipsum reduci potest opus figuli. Et sane poetarum doctrina debet esse delectabilis et repleta sapientia, dicente Oratio: *Nam prodesse volunt et delectare poete*. + +Vel in Maia mathesis longa figuratur, in Virgilio lutifigulo inventio hominis secundum intellectum, ut infra dicetur. + +{E manthovani per patria ambo e dui.} Ambo et duo verborum inculcatio est; tamen ambo, quia conveniunt phylosophi et poete, duo vero, quia sunt scientie separate. Et per quinque signa Virgilius autori se manifestat: et primo per locum nativitatis, quia mantuanus, que est civitas Lombardie; secundo per tempus quo natus est, quia sub Iulii Cesaris dominio, cui tunc per senatum decreta erat utraque Gallia; tertio per locum ubi studuit et vixit, quia Rome; quarto per offitium quod sibi suo studio et diligentia comparavit, quia poeta. Sed quia Maronis tempore multi insignes claruerunt Rome, inter quos Ovidius, Arpinas et Oratius venusinus, quintum subnectit signum, videlicet: ipse fuit qui cecinit de Enea. Resumpto primo signo circumlocutionis, scire debemus quod mathesis breviter pronumptiata scientiarum complexum notat erga totum quod homo secundum propria naturalia sui ingenii potuit invenire; si vero pronuntietur longo yatu, omnem scientiam magie comprendit; unde versus dicit: *Scire facit mathesis, sed divinare mathesis*. + +Et ne repetamus quod dicturi sumus suo loco de Mantho filia Tyresie, que locum elegit ubi civitas Manthue condita est, sufficiat hic breviter dicere quod poeta vult de arte nigromantie multa principia naturalis phylosophie manasse. Fertur autem quod Zoroastres, rex Battrianorum, invenerit nigromanziam, et ipsum eumdem vigintimilia versuum in scriptis reliquisse. Unde dictus est Hermes triplex, rex, phylosophus et propheta; et Phylosophus Hermetem *patrem phylosophorum* appellat. Ceterum in nominis prolatione vulgariter facta, poeta tacite contra mundanam invehit sapientiam, quam vanam appellat: Mantho vana. Et iuxta intellectum talem, Mayam pro scientia nigromantie que femina est, et figulum pro hominis invento poterimus ponere. + +{Nacqui sub Iulio anchor che fosse tardi.} Secundum Servium et Donatum et alios commentatores Virgilii, ipse Maro natus est in comitatu Mantue in vico Andes, cui hodie dicitur Piectola, Marco Crasso et Pompeo Magno consulibus. Sanctus Gregorius in Moralibus dicit quod quoties licteralis intentio substineri non potest, quod tunc ad allegoricum sensum decurrendum est. Hoc vere ad licteram sustineri non potest, ut vides, licet quidam voluerit quod per idem tempus, quo predicti consulatum tenebant, Iulio Cesari utramque Galliam senatusconsulto fore decretam et, ut sic, natum fore sub Cesare. Verum, volendo sensum allegoricum ponere, Cesar vi bellorum sibi orbem terrarum subegit: unde imperium Cesaris violentum transfertur ad imperium dyaboli deceptivum. Et huic sensui bene convenit quod phylosophie reperitio tarde fuit, cum omnium Grecorum primus Tales Milesius ceperit naturalia vestigare, qui floruit tempore quarte etatis, que cepit a David anno quadringentesimo septuagesimo secundo; tempore etatis quinte, que cepit a trasmigratione septuagesimo secundo, floruit Pictagoras, et centesimo et quinquagesimo primo, floruit Ypocras, Democritus et Socrates, magister Platonis. Tarde igitur a discursu annorum mundi nata est phylosophia. + +{E vissi ad Roma.} Inventio scientiarum diligentie Grecorum datur; earum vero perfectio et expolitio latino acumini, romano presertim, quod inventa Grecorum meliora fecit. Vivere scientiarum est ipsarum exercitium. + +{socto il bono Augusto,} sub quo armorum tumultus, clauso Iani templo, longo tempore conquievit, et scientiarum studia plurimum viguerunt. Multi enim insignes phylosophi, hystoriographi, poete et rectores claruerunt per eos dies: nam in eius initio Cicero et Marcus Varro, doctissimus romanorum, floruerunt; Mecenas, et Virgilius, et Oratius, et Ovidius, et Tucca, et Varo insignes celebrantur. Tunc natus est Christus, qui *stultam fecit sapientiam huius mundi*; unde bene fingitur decessisse Maronem. + +{Al tempo delli dei falsi,} et, sicut dixi, principante perditionis auctore, qui pro Deo a gentili stultitia voluit adorari. Et est falsitas immutatio veritatis tum facto, tum dicto decipiendi intentione. {e bugiardi,} quoniam, veritatis ex toto inimici, verum proferre non possunt. Et inter falsitatem et mendacium hoc distat: quod mendacium est sermo fictitius et contra mentem proferentis, illudendi vel fallendi gratia conceptus, menda macula est; falsitas est colorata immutatio veritatis in dicto vel facto. + +{Poeta fui.} Circa hoc quidam de tribus agunt: et primo querunt unde tale nomen advenerit, secundo quale sit poete officium, et quid promeruerit honoris. Circa primum, contra poesim obloquentes dixerunt tale nomen derivasse ab antiquo verbo poio-pois, quod tantum apud gramaticos sonat, quantum fingo-fingis. Et fingo plura recipit significata, quia aliquando stat pro componere, aliquando stat pro ornare, aliquando pro mentiri, aliquando pro altero signo. Qui invidia poesim vilificare nituntur, dicunt a mentiri nomen poete inditum fore, quasi poetare et mentiri sit idem, dicentes poetas Platonis sententia de urbibus fore pellendos. Rursum allegant quod scribit Yeronimus ad Damasium papam, dicens: *Carmina poetarum sunt cibus demonum*. Adiciunt verba Phylosophie ad Boetium, ubi dicit: *Quis - inquit - has scenicas meretriculas ad hunc egrum permisit accedere, que dolores eius non modo ullis remediis foverent, verum dulcibus insuper alerent venenis?*. + +Circa hec scire debemus quod, postquam Grecorum antiqui animadverterunt, ordinato celorum motu et temporum vicissitudine atque aliis evidentissimis argumentis, unum fore qui ratione perpetua predicta ordinaret, talem Deum et Dominum vocaverunt, eique templa et sacerdotes ordinaverunt, et sacra fieri constituerunt in quibus laudes tali deo convenientes et deprecationes fieri deberent; et, cum inconveniens esse decernerent verbis vulgaribus et communibus exorari, elegerunt qui tali Deo digna verba proferrent, quos sacerdotes appellaverunt. Et quia oportebat in talibus verbis altissima misteria divinitatis includere, elegerunt sapientes qui ea componerent velate, ne eorum notitia vulgo ignaro sordesceret. Qui modus loquendi exquisitus apud antiquos Grecos dictus est poetès, quod latine sonat exquisita locutio: unde poeta dicitur prolocutor exquisitus. Talium verborum inventores et compositores apud Grecos primi fuere Museus, Linus et Orpheus. Unde apud Phylosophum dicitur primos omnium theologizasse poetas. Et, quia in eorum metris divina tractabant, etiam theologi, ut dictum est, appellati sunt. Horum stilus a stilo prophetarum pene non distat, cum prophete sub integumentis locuti fuerint. Verumtamen prophete, sancto Spiritu dictante, locuti sunt; poete, viribus ingenii ascondentes sub apologis, palliabant quod verum extimabant. + +Offitium poetarum fuit, sub fabulis et ornatu, elocutione verborum ascondere veritatem. Et sane Gentiles, veram religionem ignorantes, scienter in fictionibus suis secreta eius ascondere minime potuerunt, ut accidit Cayphe, qui dixit: *Expedit unum mori pro populo, ne tota gens pereat*. Idem simili ignoratione videtur dixisse Virgilius dum dicit: *Unum pro multis dabitur caput*. + +Amplius poete non solum theologi, sed etiam exaltatores heroum, quorum opera factum est ut civitates conderentur et legali iustitia servarentur, fuere, et succensores etiam severissimi vitiorum et commendatores virtutum. Unde pro eorum laboribus actum est ut triumphantium similitudine corona lauri donarentur et perpetua fame viriditate florerent. Nec extimari debet gravitatem senatoriam hoc sine iusta et perpensa ratione indulsisse poetis, quod et Magno Pompeio, et Iulio Cesari, et Publio Cornelio Scipioni, et aliis illustribus principibus concesserunt. + +Superest ut calumpniantium argumenta inania doceamus: et quod Platoni placuit de poetis in suo De republica ostendamus. Et sane per dies Platonis, ante et post, ac etiam Rome, perseveravit quedam species poetarum comicorum qui, ut divitias de populi stultitia venarentur eiusque favore, comedias de deorum gentilium adulteriis componebant, que recitabant in scena. Et erat scena domuncula in centro teathri, in cuius circuitu mares et femine conveniebant, non solum audiendi gratia que recitator dicebat, sed ut actus mimorum fabulam effigiantes viderent: nam, dum recitator comedie in pulpito loqueretur, de domuncula extemplo egrediebantur larvati mimi qui recitata actualiter effigiabant, et actus tales enormes et impudici spectantes ad luxuriam excitabant; unde mores boni corrumpebantur, ad inhonestatem discurrentes. Tales ex urbibus, tanquam hostes pudicitie, depellendos Plato iudicavit. Nec putet quisquam ipsum de Homero sensisse, quem *patrem omnis virtutis* civiles leges appellant; neque de Solone, qui in extremis dierum suorum ferventissime poetice studuit. Neque quisquam mentis sane poterit extimare de Marone cogitasse, Oratio et Iuvenali, acerrimis dampnatoribus vitiorum. + +Verba Ieronimi veritate nituntur; verumtamen, si que figurat de gentili muliere, que voluerit iudeo matrimonio copulari, recte intelliguntur, apparebit sensisse Ieronimum quod, turpis et vitiosis poetis de aliorum cetu depulsis, boni tamquam purgati remanerent. Attamen, ut ipse vult ibidem, religiosi non debent, sacris relictis libris, studere poetis, at, cum in illis debitum tempus impenderint, si honestis et utilibus poetis operam dederint, in sanctum Spiritum non peccabunt. Nam et Fulgentius episcopus librum Mithologiarum edidit, et Aurelius Augustinus, hereticorum singulare oppugnaculum, vigilanter poeticis studuit et in suis libris numquam Virgilium commemorat sine laude speciali. Et ipse Ieronimus poetarum carmina memorie commendavit, et in prologo Hebraicarum questionum totus terrentianus invenitur, sepe Homerum, Virgilium, Oratium et Persium assertores suos facit, et in epistola quam scribit ad Augustinum inter illustres viros poetas commemorat. Apostolo fastidium non fuit, in Ariopago disputando, uti testimonio Menandri comici dicendo: *Corrumpunt bonos mores colloquia prava*. Et in Actibus apostolorum rursum alibi allegat Epymenidis poete versum, dicens: *Cretenses semper mendaces, male bestie, ventres pigri*. Amplius Dionisius, eius discipulus, in libro Angelice ierarchie sic ait: *Etenim valde artificialiter theologia poeticis sacris formationibus in non figuratis intellectibus usa est, nostrum, ut dictum est, animum relevans, et ipsi propria et coniecturali reductione providens, et ad ipsum reformans anagogicas sacras Scripturas* et reliqua. Ipse etiam Ihesus multa in parabolis locutus est stilo comico conformia. Ipse etiam Paulo terrentiano usus est verbo, dicens: *Durum est tibi contra stimulum calcitrare*, non ut a Terrentio disceret qui nichil ignorat, sed ut ostenderet poetarum inventa despicienda non fore. + +Verba Phylosophie in Boetio ratione procedunt quod animadverterat patientem letargum, communem morbum mentium illusarum, inani suffragio inerere; unde hominem, qui ab se veri cognitionem depulerat, neque remedia opportuna querebat debite consolationis, sed que compassionem gignerent sua audientibus infortunia - atque in hoc vere phylosophantibus iniuriam faciebat, quorum est officium sanare, non adulari paxionato -, merito corripit et castigat. Eo igitur loco Phylosophia comicorum adulationes detestatur, et tales Musas *meretriculas scenicas* appellat, quoniam questus gratia mentibus infirmis applaudere conantur; ac si dicat: *Culpa mallei non est si faber ipsum potius ducat ad formationem gladii, quam vomeris*. Nam tales comici altissimam et nobilem poesim ad scelerata ludibria traducebant. Hoc videtur ibi Phylosophia sentire dum dicit: *Abite Sirenes usque in exitium dulces, et hunc Musis meis curandum relinquite*, hoc est Musis canentibus veritatem, quasi velit alias esse Musas comici et elegiaci, et alias satiri et tragedi. + +Et sic concludi potest poesim esse exquisitam prudentum eloquentiam canoris versibus traditam. Et, ut sic, maximus poeta David fuit, Isaias et Ieremias, quorum volumina hebraico metro constat esse composita. De qua, quid sit, Iohannes Boccaccius libro quartodecimo Genealogie deorum sic ait: *Poesis enim, quam negligentes abiciunt et ignari, est fervor quidam exquisite inveniendi atque dicendi, seu scribendi quod inveneris. Que, ex sinu Dei procedens, paucis mentibus, ut arbitror, in creatione conceditur, ex quo, quoniam mirabilia sit, pauci semper fuere poete*. + +{e cantai.} Nobiles Grecorum iuvenes nescire canere sibi ad ignominiam deputabant, et fydibus armoniam modulare; et talibus mellicis sonis in conviviis utebantur. Sic apud Virgilium Yopa solis et lune canebat errores, deque prime etatis hominibus, et que talia. Non ut nostris temporibus videmus puellas inhonesta et turpia decantare, ut torpentem excitent venerem, vel etiam que vanissima et ab omni veritate remota lire temperamento concinunt ioculares quidam, persimiles comicis quos pellendos ex urbibus Plato decrevit, in area Sancti Martini, ubi magnus colligitur numerus proditorum. Et adverte quod versus poetarum ita ad organum et ad liram decantabantur, sicut psalmodie prophete. + +{Di quel giusto figliuol dAnchise.} Per opus suum in lingua latina vulgatissimum ostendit se fuisse Virgilium. Ad locum istum allegorie mirabilis aperiendus est oculus: nam, licet Maro, ut alluderet Augusto qui materna origine de magno proditore Enea venerat, poetando semper illi pii adiecerit epyteton, atque etiam alicubi per Ylioneum dicere faciat: + +*Rex fuit Eneas nobis, quo nec iustior alter, +nec pietate fuit nec bello maior et armis,* + +constat tamen, referente Darete et approbantibus Servio, Donato et aliis commentatoribus Virgilii, Eneam fuisse patrie proditorem. Noster vero poeta, christianus et veritatis cultor et amator, non sine misterio de tali mendatio fabulatur. Cum igitur, hac ducti necessitate, ad sensum allegoricum compellamur, oportet de artificiosa hystorie narratione aliqua proponere que nobis ostendant quid ea via agamus. + +Et utique, secundum Maronem, genitus fuit Eneas ex alma Venere et Anchise iuxta Simoentis fluminis undas; et hic multa intermedia per transitum relinquentes, de insula Trinacline a Virgilio missus in mare, procellarum impetu exagitatus, ad litora Cartaginis impulsus et naufragus a Didone benigne receptus est; ubi, eiusdem delitiis emollitus, tandem in suos venit amplexus, ibidemque, a Didone rogatus troyanum bellum proferre in medium, Creuse obitum, Ylionis excidium et eius fugam cum patre Anchise et Ascanio filio compendiose narravit. Tandem, deorum penatum monitu a Didone recedens et rursum mare repetens, ante quam ad hostium Albule applicuisset, Palinurum, sue navis magistrum, amisit et Cayetam nutricem sepellivit. Tandem, Albule ingressus fauces, ad Euandrum regem in Aventino applicuit; et deinde ad Latinum, Laurenti regem, cum ramis olive pervenit. + +Latino uxor erat Amata, que soror erat Venilie, Dauni, Ardee et Ruthulorum regis, uxoris, quibus filius erat Turnus. Et Latino ex Amata unica filia erat nomine Lavina, quam Amata Turno, nepoti suo, promiserat in uxorem, sed ipsam Latinus deorum iussu Enee desponsavit. Hinc bellum atrox et pertinax inter Turnum Eneamque exoritur, et utrique ex Italis auxilia obvenerunt: Enee favit Pallas, Euandri et Carmentis filius; Turno Camilla, virgo pernix et sagittis edocta, que filia fuit Metabi, Privernatum regis. In belli diuturnitate Pallas a Turno occiditur; Nisus et Eurialus, milites Enee, nocturno bello adorientes turnanos, magna tamen prius hostium cede parata per eos, tandem a ducibus Turni in aurore ortu ambo pariter trucidantur. Camilla virgo extinguitur in prelio, et tandem Turnus, Enee manu percussus, interiit. Eneas Lavina coniugio potitus est: inde irascens, Amata laqueo se suspendit. Moriens Eneas duos reliquit heredes: Ascanium, quem tulerat ex Creusa, et Silvium Postumum, quem sibi post mortem peperit Lavina. + +His prelibatis, quid de Marone mistice comicus noster senserit videamus. Et sane Anchises interpretatur habitator excelsi, et is est de quo Valerius Soranus, poeta gentilis, sic locutus est: + +*Iuppiter omnipotens, rerum regumque repertor, +progenitor genitrixque deum, deus unus et omnis,* + +rerum scilicet omnium pater et conditor. + +Alma vero Venus est que castis preest nuptiis et sacramento matrimonii. Neque fortasse, propter aliqua que statim dicentur, male dicemus almam Venerem sancti Spiritus sponsam Virginem gloriosam, dicente Isaia: *Ecce alma concipiet et pariet filium* etc.. Nec sane intelligentibus nomen Veneris erit orribile, ut vulgus existimat. Due enim sunt Veneres, etiam secundum Gentiles: una casta scilicet et pudica, que honestis amoribus preest, et hec fertur uxor esse Vulcani; alia turpis et incesta, petulans, id est voluptuaria, libidinum et lascivie mater, duos habens filios, Cupidinem scilicet et Hermafroditum, de qua noster poeta dicit: + +{Già si credecte il mondo in suo periclo, +che la folle Ciprigna} etc. + +Et sicut due sunt Veneres, ita et duo sunt Amores, quorum alter bonus et laudabilis et pudicus, quo amantur sapientia et virtutes, alter lubricus, vituperabilis, impudicus et mollis, et libidinis sceleste inventor et cultor. + +Prosequendo propositum, Eneas quasi enos demas, id est habitator corporis, interpretatur: hic est spiritus et intellectus humanus corpus nostrum informans. Et sane homo secundum corpus filius est Veneris, secundum intellectum filius est habitatoris excelsi. Homo enim secundum animam rationalem factus est ad ymaginem et similitudem Dei, per carnem vero ex traduce, servato ordine naturalis processus, et semine Ade procedit. Hic iuxta undas Simois gignitur: nam Simois dicitur a sym, quod est similis, et moys, aqua in discursu, siquidem caducorum similis humana condictio versatur. Et hunc fluvium, in se circulariter recurrentem, in Acheronte infra poeta figurat. + +Iustitia enim constans est et perpetua voluntas, ius suum unicuique tribuens; iustus vero est iustitie verus et perpetuus observator, ita ut in nichilo ab equilibrio et contrapassu discedat: et hoc nulli, nisi soli Deo contingere potest. Nam quomodo iustus Eneas, si gentilis? Quomodo iustus, si proditor patrie? Quomodo, sine Deo, qui solus iustus? Et Christus Deus et homo est. Nostra enim iustitia iniustitia est apud Deum. Audi Prophetam: *Quia non iustificabitur in processu tuo omnis vivens*. Qua re, si volumus salvare poetam, necessario ibimus ad allegoricum intellectum, alioquin testus non verus inveniretur, nisi velimus dicere gentilem poetam gentiliter fuisse locutum. Sed non substinetur, cum proponatur umbra, id est anima hominis, missa a Beatrice ad instruendum poetam veritate. + +Insula Sicilie Trinaclina appellatur propter tres alitissimos montes quos in se habet, quasi triangulari aspectu se respicientes: montes ferre Trinitatis ymaginem typice possunt; insula vero materni uteri figuram, in quo, cerebro articulato in fetu, rationalis anima infunditur, que in se habet ymaginem et similitudinem Trinitatis. Et utique maternus uterus insule persimilis est: nam, sicut insula fluctibus et procellis marinis nunc huc, nunc illuc sepius verberatur, et pro tanto fortitudinis virtutem habet, sic et partus, ante quam ad maturitatem veniat, multa patitur in utero matris, et, quando ad perfectionem venerit, in mare crudelissimum cadit, iuxta verbum poete in principio primi cantus Purgatorii, et asperrimis procellis exponitur, scilicet caducorum infortuniis et mundi laboribus, conquassandus. Nam, propter erumpnas et miserias in quibus humana natura devolvitur, determinatum est a plerisque phylosophorum non contempnende auctoritatis melius homini fore non nasci et, nato, quam ocissime aboleri. Bene igitur Maro Eneam et Homerus Ulixem in mare proiciunt. + +Marinis deinde tempestatibus pubescens Eneas ad litora Cartaginis impellitur, ubi eum naufragum Dido recipit. Cartago nova civitas interpretatur, et adolescenti hec universalis mundi arena ut parve areola pro loco pugne est; Dido carnis lubricum lasciviamque, in quam primum incurrit adolescentia et cum ipsa colluctatur, ostendit. Et vere mundus adolescenti nova civitas est, et Dido incentivum libidinis, illi etati presertim laqueus: et sic quasi naufragus a Didone recipitur. + +Virgilius quod primum fuerat in naturali hystoria, ea ratione, secundum facit in artificiali: nam Ylionis obsidio et obversio, atque Creuse perditio ad vitam pertinent activam, que iuventuti tribuitur. Nam Creusa creans usum interpretatur: nature voluptuose et concupiscibili, in concubinatu Didonis figurate, in Creusa, uxore Enee, activa succedit; cui filius Ascanius est, qui sic nominatur ab a, quod est sine, et scalenos, gradatio; et sine gradatione modus est medium tenens inter superhabundantiam et defectum, teste Oratio, qui dicit: + +*Est modus in rebus, sunt certi denique fines, +quos ultra citraque nequit consistere rectum*. + +Hinc fit quod tendenti ad vitam contemplativam temporalium dispensatio quasi occulte aufertur, modo, id est virtutum habitu, remanente. + +A Didonis complexu deorum penatum monitu divellitur Eneas, quandoquidem stimulis domestice conscientie a tali turpitudine removetur, et ad frugem melioris vite revocatur. Tamen iterum mare repetit, quoniam neque activa, neque contemplativa vita sine bello strepentis mundi duci possunt, quin, ymmo acrius in etate matura, ab astu et calliditate veteratoris antiqui homines fortius debellantur. + +Ante tamen quam ad fines Albule applicaret, in Sicilia patrem sepellit, quando scilicet a cultu veri Dei humana natura recedit: sepulcrum in integumentis oblivionem notat, et vere humanum genus veri Dei oblitum est quando ydola colebat. Amplius Palinurum in mari perdit - Palinurus visu errabundus interpretatur -: nam, ante quam Lavine, id est Ecclesie, copuletur, errores preterite vite illi oportet derelinquere. Sepellivit et Cayetam nutricem, cum ad cantum syrenarum aures obturavit et oblivioni tradidit delitias mundi cum pompis suis et vanitatibus. + +Ad fauces Albule applicare est ad nitorem vite candidissime se conferre et, exuto veteri homine, novum induere. Euander dicitur ab eu, quod est bonum, et andros, homo: unde Euander, vir bonus. Igitur ad boni viri mentem, de mari exiens, per hosticum Albule accedit Eneas, id est corporis habitator qui spiritus et intellectus humanus est; et ipsum reperit in monte Aventino, id est in altitudinis spiritualis desiderio. + +Hec et si ad componendum rectum hominem pro Maronis intentione referantur; tamen, quia precedentia cum sequentibus sotiata sublime misticum, quod ipse Maro omnino non vidit neque intellexit, continent, pro captu ingenioli mei conabor ostendere. Paucis igitur de superioribus repetitis, sequentia pertractemus. Pro quorum intellectu, in fugam calumpniatorum, dicimus Christum leonem, serpentem, vermen typice nuncupari, pro diversis locis et respectibus. Amplius quis perorrescat adulterium Bersabe et Urie necem Christi Synagoge et Ecclesie tenere figuram? Quis non epytalamium Cantice canticorum, multis refertum illecebris et amatoriis verbis, Christi et Ecclesie nuptias in occulto ferre putabit? Nos in verbo Virgilii modesto aliquid proximum sacramentis nostre fidei negabimus inveniri, cum dicat *alman Venerem*? + +Hinc nemo miretur si auxerim dicere Christum cum membris suis, et Synagogam, et Ecclesiam, figurari in Enea, et in alma Venere Virginem gloriosam sancto Spiritui in eterno consilio desponsatam: Veneris planeta inter sydera fons est amoris, et hunc dicit poeta {che l sole vagheggia or da coppa, or da ciglio}; propinquiora sunt hec intellectui humano. Ipse enim, Dei verbum et sapientia, filius est Anchisis, id est excelsi, secundum deitatem et animam rationalem, et filius alme Virginis secundum hominem, sancto cooperante Spiritu. Nec inaniter dixerim sacrilegam Ierusalem et Synagogam in Ylione troiano typari: ylem materia confusa et informis, on dominus dicitur; unde pontifices, scribe et pharisei, qui *thauri pingues* dicti sunt in suilla regione morantes, merito dici possunt domini confuse materie, seu informis confusionis. Tunc Ylion, eorum superbissimus princeps, id est dyabolus, ex quo venerant, combustus est, quando scilicet in ara crucis Usia, id est deus et homo Christus, pro Adam atque corpore ipsius debitum sublime persolvit. Tunc et Christus venit Ytaliam, quando, repudiata uxore tamquam impudica meretrice, que vere ab ipso amata est - Amate nomen in Marone -, legiptime sortita, et per Petrum et Paulum romanam fundavit Ecclesiam. + +Hoc intellecto, ad hystoriam epithomatam veniamus. Militia Christi et pars potior hebraice Sinagoge conversa ad Gentes, fugiens lutosam illam suem veterem Sinagogam que perditionis succulos alebat et pingues thauros, ad fauces Albule applicuit, hoc est ad simplices ignorantes Gentiles, qui extimabant se bene in fidei cursu nitido alboque manere. + +Inde proceditur ad Euandrum, id est ad viros bonos ex gentilitio monte Christum aventes. Inde procedit Christus adolescens in corpore suo predicationibus apostolorum cum ramis olive, id est pacis eterne oblatione, ad Latinum, linguam, qui est in Laurento: et hoc est Roma que lauri corona de orbis universi dominio triumphavit. + +Ibi Eneas Amatam invenit Latino uxoratam, in abrenumptiatione scilicet Christi, dum alta voce clamavit: *Non habemus regem, nisi Cesarem!*. Hec improba mulier carnaliter vivens de se nascentem Laviniam - id est Ecclesiam romanam renascentem in baptismatis sacramento per quot quot de suis qui Christum susceperunt - Turno nepoti suo ex Venilia - id est ex venali urbe de qua dictum est: *Venalis civitas et mature ruitura, si emptorem invenerit* - et Dauno rege Ardee - id est ex incendio et ardore bellorum dante unum, hoc est imperium - maritare volebat et Enee auferre; quia scilicet Sinagoga decrepita, se imperatoribus prostituens, infantulam Christi surgentem Ecclesiam legiptimo sponso auferre conabatur et persecutionibus acerbissimis provocare. + +Latinus vero, id est gentilis populus in adoptionem receptus, Lavinam, id est lotricem Ecclesiam in baptismatis sacramento, Enee desponsavit. Hinc atrox bellum et pertinax oritur inter Eneam, id est nascentem Ecclesiam que Christi corpus erat, et Turnum, hoc est gentile imperium. Et hinc atque illinc auxilia ex Italia provenerunt. + +Nam Enee, id est nascenti Ecclesie de gentili populo, fit auxiliator Pallas, Euandri et Carmentis filius. Pallas sapientie dea penes Gentiles habita est, et prudentiam humanam figurat, que Euandri, id est boni viri, filia est: a viro enim bono separari non potest. Et Carmentis, seu Nichostrate Carmentis, vates fuit mentis divine carmina dicens: nam subrogatus populus gentilis loco Hebrei, ut sic a prophetis vaticinatus est. Pallas in martiribus propter fundamentum Enee regni occiditur a Turno, hoc est ab Imperio, unde poeta dicit: {E Pallante morì per darli regno}. + +Turno vero Camilla, pernicissima et levissima virgo, sagiptis edocta, filia Methabi, Privernatum regis, fit auxiliatrix; in qua pulcre romana gentilis religio figuratur, que omnimo sterilis fuit, et pro mundi gloria falsis diis victimas obtulit, et pro victoriis preces effudit, et cerimonias adinvenit, cum nichil ininauguratum inciperent. Pernix fuit: nam repente romani principes per orbem totum discurrebant, ut ipsum sibi violenter subicerent. Camilla hec Methabi, id est ponentis metum orbi, quod in romano populo accidit, filia fuit; qui populus orbem terrarum verno privavit, hoc est letitia et pulcritudine libertatis. Hec ex insidiis Christi milites sagittavit, cum persuasione gentilium pontificum et sacerdotum imperatores et domini temporales ad persecutionem Ecclesie moverentur. Hec tandem in diuturno bello occiditur, quando scilicet Constantini Magni et beati pape Silvestri temporibus Ecclesie Dei romanum cessit imperium et gentilis religio extincta est. + +Nisus et Eurialus, quorum prior insula, sequens latum mare interpretantur, milites et fautores Enee, qui figurare videntur hereticos et scismaticos, eo modo quo in Iob amici eius, nocturni siquidem bellatores fuere in tenebrosis oppinionibus suis: nam, cum se fingunt heretici pro Ecclesia militare, Ecclesiam persecuntur et destruunt; milites ex hostibus, qui ad fidem venissent, nocturno bello iugulant; illucescente vero die veritatis illuminatore, diurnorum hostium spiculis confodiuntur et cadunt. + +Postremo Enee manu Turnus extinguitur, quando scilicet Constantini tempore gentile Imperium ad Christi fidem convertitur. Tunc Eneas in Ecclesie corpore coniugio Lavine tute ponitur, licet, ut supra dictum est, hereticorum et scismaticorum labefactetur inscitia et obstinatione. + +Amata, id est vetus Sinagoga, consummatis nuptiis Enee et Lavine, laqueo se suspendit, in suspendo siquidem manet perfidia Iudeorum, de qua scriptum est: *In diebus illis salvabitur Iuda*. Amata, a domino et deo suo deserta scelere, a Vespasiano primo et Tito eius filio, ab Adriano postremo, in omnem ventum dispersa est, et iuge sacrificium suspensum est. + +Enee filius ex Creusa, nomine Ascanius, remansit in consilio dispensatricis Ecclesie, hoc est virtutum moralium habitus, modum in temporalibus rebus ponens. Ex Lavina Enee filius fuit Postumus Silvius, in quo solitarii et contemplativi post se humum, id est terrena, abicientes merito figurantur. + +Amplius consideranti michi visum est quod Sicilia, que et Trinaclina nuncupatur, insula magna, pulcra et fertilissima, tribus altissimis montibus ornata sese triangulari figura spectantibus, Christum et eius corpus Ecclesie representet: insule, ut videmus, marinis fluctibus undique verberantur, et viros fortes et constantes indicant; ipsa siquidem insula ad Eolo, ventorem rege, qui pulcre romanum figurat imperium, perturbatur, et tamen, stabilis manens, potentiam eius despicit; habent sane montes excelsi similitudinem altissime Trinitatis, et ipsum insule corpus corporis Christi, quod secundum omnem perfectionem qua decebat homini factum est, atque etiam illius Ecclesie primitive. + +Temporibus nostris per gubernatores Ecclesie idem sepellitur Anchises, hoc est in oblivionem ponitur; et de Sycilia Romam trasfertur Ecclesia, quando de Sinagoga sepelliente Anchisem romana fundatur Ecclesia. Hec de ingenioli mei pharetra exeuntia, an sic dirigi possint, altiora ingenia meditentur, quorum correptioni humiliter me subicio. + +{che venne di Troya.} Alia lictera habet {da Troya}, et utraque bona. Et Troyam, hoc est scrofam, recte appellat carnalem illam et sacrilegam Ierusalem que Messiam suum occidit. {Poi che l superbo Ylion.} Superbum Ilemon appellat principem mundi huius. {fu combusto,} igne caritatis Christi flagrantis in ligno crucis. Hystoriam obsidionis Ylionis et eius excidium, ceu mulierculis notissimum, derelinquo. + +{- Modo es tu ille Virgilius et illa fons +- Or se tu quel Virgilio e quella fonte +qui expandit eloquentie tam latus flumen? - +che spande di parlar sì largo fiume? - +respondi ego ipsi cum verecunda fronte. +resposi io lui con vergognosa fronte. +- O altorum poetarum honor et lumen +- O degli alti poeti honore e lume +valeat michi longum studium et magnus amor +vagliami il lungo studio e l grande amore +qui michi fecit vestigare tuum volumen. +che mha facto cercare lo tuo volume. +Tu es meus magister et meus autor: +Tu se lo mio maestro e l mio autore: +tu es solus ille a quo ego sumpsi +tu se solo colui da cui io tolsi +pulcrum stilum qui michi fecit honorem -. +lo bello stilo che mha facto honore -.} + +Poeta in circumlocutionis involucro, quo modo se revelavit, quis fuisset Maro cognovit; unde cum admiratione in laudem eius repente prorupit. Circa que animadvertendum quod, cum fidei ortodosse sinceritas oblivioni quodammodo gentilium poetarum theologiam tradidisset, et phylosophorum documenta negligeret, pro eo quod Veritas, veniens in carne et piscatores eligens in discipulos, stultam mundi prudentiam ostendisset, merito cathecumini ingenium fingit se prima facie non cognovisse Maronem, hoc est gentilem poesim et phylosophiam; at, postquam speculatus est naturalem et moralem phylosophiam, et vatum gentilium integumenta multum luminis afferre ad doctrinam christianam, ad phylosophos et poetas christianum ingenium se convertit, dicente Aurelio Augustino: *Quicquid phylosophi et poete invenerint quod doctrine et fidei christiane possit accommodari, ab ipsis, tamquam ab iniustis possessoribus, extorquendum est*. Nostri enim doctores in moralibus et Aristotilem, et Senecam ut plurimum secuntur, et mores respuunt lascivientium Christianorum. + +De Maronis vero doctrina et vaticiniis ignoranter prolatis, quod ex altissima Dei providentia factum puto - nam inter latine lingue poetas, quibus fides maxima haberetur, nemo Virgilio surrexit maior, nemo acceptior: cuius metri attestatione, centone Probe invento, fides et religio christiana roborate sunt - ut, si prophetis quos ignorabant Gentiles credere nollent, suis saltem crederent poetis quos maxime colerent. Hinc Statius in opere poete dicit: {- Al mio ardore fur seme le faville -} etc.; et iterum: {- Quando dicesti: *Secol si rinova*-} etc.; et concludit: {- Per te poeta fui, per te christiano-} etc.; ibi vide plene de hoc. Vult enim quod ultra mille, id est multi, meditantes integumenta Virgilii, conformare cum predicationibus apostolorum, ad fidem Christi venerint. Nec mirum: secundum Gregorium in Moralibus, *qui venerat utrumque populum redempturus, ab utroque populo voluit prophetari*. + +{Hora.} Cui dicitur hor per apocopem. Modus loquendi est communis in admirantibus propter aliquid novum emergens. {se tu,} quasi eum, oblitum temporis diuturnitate, ad memoriam revocet; {quel Virgilio,} illa virgula vigilans que, recto vertice subtiliter in altum elevata, ethera penetrasti. Et hoc se refert ad inventiones subtiles. + +{e quella fonte.} Fons est perpetuum scatentis aque de terra principium. {Che spandi di parlare.} Alia lictera habet {del parlare}, et idem sensus est, et ad latitudinem claritatis eloquentie se refert. Parabola siquidem expolita et gravis elocutio, ut apparet in Salomone, pregnans quippe verbum est, sententiosum et latens sub integumentis. {sì largo fiume,} in quo *natat elephas et peditat agnus*: omnem scientiam et inventum gentilium poetarum et phylosophorum vero plectitur. + +{Resposi io lui,} id est ad lui, et est auferesis. Et vult dicere: ego, dudum gentile et sublime ingenium, ut cathecuminus christiane religioni dedicatus sum, et postergavi ingenia poetarum et phylosophorum. + +{con vergognosa fronte:} Ut? Quid ita? Quid peccasti? Cur sic verecunderis, ingenium, cum in fronte susceperis signaculum crucis? Fortasse respondebit: - Quia de sinu Ecclesie virtutes morales penitus ceciderint, et sacerdotes figura pascantur inani, unde in Christianorum republica vitia nimium excreverunt. Confugio igitur ad te cum verecumdia et erubesco, ut me de tantis malis eripias -. Audi sermonem in sacris Licteris: *- Erubesce, Sidon - ait mare*. Huius tamen verbi expositio decentius explicabitur in sequenti cantu. + +{O delli alti.} Alia lictera habet {delli altri}, prima meo iudicio est melior: nam plerique poetarum alti sunt, ut ibi: {Di que signori dellaltissimo canto} etc.; plerique sunt medii, plerique sunt infimi et abiecti, quibus meretricule scenice deserviunt. Altissima enim poesis, que in Virgilio figuratur - ut docet poeta se glosans dum dicit: {Honorate laltissimo poeta} etc. -, vult tamen in interiore sensu quod, si poete deficiant phylophorum inventa, totum corpus eius perditum erit. honore: honor enim altissimi poete non est in dulcedine metri vere, iuxta illud ciclici: *Fortunam Priami cantabo et nobile bellum,* sed in allegoriarum latentium sobrietate, latentium sub cortice lictere suaviter resonantis. {e lume,} quoniam rationes subtiles poete opus illuminant et clarissimum faciunt. + +{Vagliami:} sit michi ad valorem et utilitatem - et expetit tamquam emeritus - {il lungo studio}. Studium est vehemens animi applicatio ad aliquid peragendum cum spe obtinendi quod querit. Et tacite succenset pigris et desidiosis qui volunt multa scire, labore studii postergato. Nemini enim contingit unquam sine diuturnitate studii ad scientiarum apices pervenire. {e l grande amore.} Nisi cum studio quis amore ardentissimo afficiatur ad illud quod intendit, labascit ingenium, et ad ipsum nunquam poterit pervenire. Oportet igitur quod amor discendi cum vehementi studio coalescat. + +{Che mha facto cercare lo tuo volume.} Tacite se collaudat et merito: tanto enim amore ad licteram affectus est ab opera Maronis, ut inde eliceret integumenta altissima de quibus aliquantulum supra locutus fui. Non recircaverunt eum sic Servius et Donatus, non alii Maronis commentatores antiqui: nam per elicita ex secretis suis illum sibi merito autorem et ducem facit. Non enim qui versuum melodiam sequitur poete opus intelligit, sed qui longissimo et diuturno studio amore discendi allegorias de profundo effodit. + +{Vide bestiam pro qua ego me volvi: +Vedi la bestia per cui io mi volsi: +adiuva me ab ea, famose sapiens, +aiutami da lei, famoso saggio, +quia ipsa michi facit tremere venas et pulsus. +chella mi fa tremar le vene e polsi.} + +Postquam poeta collaudatione debita captavit benivolentiam a persona, tacite respondet increpationi sibi facte cur non ascenderet montem: quia scilicet lupa impediebat eum. Et cum tali responsione connectit petitionem auxilii pro imminenti malo et periculo. + +Et dicit: {Vedi.} Tu, qui scientiarum omnium plenitudinem notissimam habes et insuper acutissimum ingenium, et me redarguis cur non ascendo montem totius gaudii et letitie, tibi respondeo: vide ibi lupam visu teterrimam et orribilem, que, contra me paulatim veniens, me ascendere non permictit, sed astu et malitia quibus callet me repellit ad yma unde ascendere ceperam. Sic loquitur gentilis populus, qui *vidit lucem magnam* et tandem, naturalibus rationibus a dyabolo superatus et poeticis fabulis illusus, oculos advertebat. Sic loquitur altissimum hominis ingenium petendo consilium rationis. + +{la bestia.} *Et vidi bestiam exeuntem de mari* etc. *Vidit hominem nigrum sedentem super equo nigro et nomen illi mors*. Nulla enim bestia tante feritatis neque tante crudelitatis inveniri potest similis dyabolo, de quo scriptum est: *Crudelis est et non miserebitur*. {per cui:} cuius astu, malitia et calliditate sensim compellor ad yma. {io mi volsi,} de recto itinere meo quo, fidei puritate et simplicitate informata miraculis, prodigiis et portentis, ac vite honestissime sanctitate, ascendebam in collem luminosum, id est credulitatem Redemptoris et mediatoris Dei et hominum Iesu Christi. + +{Aiutami da lei.} Ab avaritie impetu absit non magis quam aliorum capitalium peccatorum adorientium poetam in iuventute sua! Alto enim ingenio, non avaritie misera turpitudo, sed dyaboli sillogizatio, naturalibus inherens argumentis, periculum est. {famoso saggio.} Iterum captat benivolentiam a persona, et famosam sapientiam appellat scientiam phylosophorum et poetarum. + +{Chella mi fa tremare.} Qui tremit veram et certam stabilitatem non habet, et talis vacillans est: nam dubius in fide infidelis est. Ultima enim pugna terribilis et stupenda dyaboli est, contra quam in fine dominice orationis auxilium postulamus, dicentes: *Et ne nos inducas in tentationem*, cui populus in oratione subnectit: *Sed libera nos a malo*, ut hic poeta petit a Virgilio. + +{le vene.} In venis vegetativa vita intelligitur, que sensitiva inferior est, et in ipsa carnis sensualitas figuratur. {e polsi.} In pulsuum moderatione et armonia modus rationalis anime figuratur. Sensualitatem igitur et rationem conturbat et concutit calliditas temptatoris. + +{Multi sunt animales quibus uxoratur, +Molti son li animali ad cui si amoglia, +et adhuc erunt plures, usque quo Veltrux +e anchor saran più, infin che l Veltro +veniet qui faciet ipsam mori de dolore. +verrà che la farà morir con doglia. +Iste non cibabit terram neque peltrum, +Questi non ciberà terra nè peltro, +sed sapientiam, amorem et virtutem, +ma sapientia, amore e virtute, +et sua nativitas erit inter feltrum et feltrum. +e sua nazione sarà tra feltro e feltro. +Illius humilis Ytalie erit salus +Di quella humile Ytalia fia salute +pro qua obiit virgo Camilla, +per cui morì la vergine Camilla, +Euriale, Turnus et Nisus vulneribus. +Euriale, Turno e Niso di ferute. +Iste persequetur eam per omnem villam, +Questi la caccerà per ogni villa, +usque que eam remiserit in inferno, +fin che lavrà rimessa nello inferno, +unde invidia prius eam movit. +là onde invidia prima dipartilla.} + +Dicto de corrupta natura et pessima talis bestie, dicit in quo actualiter opus suum exerceat, et quomodo, et cum quibus, et in fine per quem et quomodo morietur. + +{Molti.} *Multi sunt vocati, pauci vero electi*, quoniam *stultorum infinitus est numerus*. sono li animali. Animal nomen est universale sub se colligens omnes quascumque creaturas inferiores vitam degentes. Verum quodammodo in proverbium invaluit quod, cum de homine dicimus ipse est unum animal, intelligimus {una bestia}. Tamen, seposita Circe que homines convertebat in belluas, luxuriosos sues appellamus, superbos leones, vulpes astutos. Omnes enim viventes secundum appetitum animales dicere possumus. Hinc fit quod ista bestia non electis, sed prescitis, quos inter bestias numeramus, uxoratur. ad cui si admoglia: hoc est inseparabiliter copulatur ut vir uxori. Concubinam de iure facile possumus repudiare, uxorem minime, nisi ex certis causis a iure canonico approbatis et certis solempnitatibus observatis. Anima christiana, cave ne cum dyabolo nuptias contrahas, cum difficile sit divortium! Nam, ut vides, spiritus nequam delectabiliter, quasi meretrix, se prostituit. + +{E anchor saran più.} Noster textus dicit {e più saranno anchora*}, et idem est sensus. Et non erunt plures quia preteritorum numerum superent, sed quia augebunt. Et tempus istius {anchora}, secundum variationem temporum in poeta, sic sume. + +{infin che l Veltro:} interpretatur velox trux; et sic vulgo canem leporarium appellamus, quem alii veltro, alii levriere nuncupant. Et ipse etiam vulpes odit et insequitur ut plurimum. Et hoc nomen Christo venturo ad iudicium convenit non minus quam leonis in paxione: nam, quando venit in carne Dei Filius, non venit iudicaturus mundum, sed iudicari et ut iudicaretur a mundo; et sic non ut persequeretur, sed ut persecutioni serviret. Ad iudicium cum venerit, leporem vilissimum et vulpem sagacissimam persequetur, cum separabit oves ab edis. Veniet enim ut fur in nubibus celi; neque litigii diuturnitate sententiam differet, sed, accusante unumquemque conscientia sua, repente dampnabit. Neque etiam hoc nomen minus et indecentius ei convenit, quam vermis et serpentis, que nomina, pro qualitate rei de qua intenditur, apponuntur et tollerantur in sermone divino. + +Ceterum, ne aliorum oppiniones et inventiones super hoc passu negligere videamur, sunt qui velint hic prophetasse poetam promictendo futurum imperatorem, qui destruet et de mundo ex toto expellet peccatum avaritie, et apud inferos relegabit, unde invidia eam evocavit in mundum et disseminavit per totum orbem terrarum. Iuxta Sapientis verbum, qui dicit: *Invidia dyaboli mors ingressa est in mundum*, aliqui exponunt: *Id est avaritia, que mundum iugulat*. Et dicunt tales expositores circa hoc tria principaliter considerari debere: et primo cur talis dominus qui venire debet vocetur Veltrus; secundo, quid illud significet: {e sua natione sarà tra feltro e feltro}; tertio cur potius esse debeat salus Ytalie, quam aliarum provinciarum, cum de toto mundo eam expellere debeat. + +Circa primum notandum quod talis venturus dominus ideo canis leporarius nuncupatur, propter aliquot laudabiles condictiones quas canis leporarius habet: nam inter omnes canes nobilior est, et gratiosior, et pulcrior. Unde propter sui nobilitatem duo de ipso maxime notanda sunt: primo quod non latrat; secundo quod captam predam non devorat, sed suo reservat domino. Prima condictio nobilitatem designat Imperii, quod inter reliqua regna obtinet principatum; secunda significat Imperatoris personam, quia adeo liberalis est, quod sibi nichil reservat, sed omnia comunicat militibus suis, sicut fecerunt Alexander Macedo, Publius Cornelius Scipio Africanus, Pompeius Magnus et, super omnes, Gaius Iulius Cesar. Ac etiam canis leporarius alia duo mirabilia in se habet: nam iacentibus in terra parcit, et insultat illos qui se defendunt; et duo hec pertinent Imperio, scilicet *parcere subiectis et debellare superbos*. + +Circa secundum principale notare debemus quod noster comicus poetico ritu futura predicit; unde et poete vates appellati sunt. Et dicit quod talis dominus nascetur inter filtrum et filtrum, hoc est quod talis expulsio bellue erit de corde, quod est inter duas ascellas; et ascelle gallica lingua feltra vocantur. Alii dicunt filtrum vilissimum pannorum, unde vili loco nascetur. + +Circa tertium notare debemus quod, quamvis iste venturus dominus de toto orbe terrarum expellere debeat avaritiam, nichilominus noster poeta dicit quod maxime salus erit Ytalie, quoniam Ytalia amplius habundat avaritia propter simoniam romane Ecclesie; ideo, ubi magis habundat infirmitas, ibi magis debet succurrere efficacia medicantis. Veniet ergo dominus iste qui avaritiam et simoniam, presertim de Ytalia, deinceps de mundo universo, depellet et exterminabit. + +Utinam dominus talis non sit Antichristus, cui Iudei omnia iocalia et pretiosa a Christianis expoliata per fenus presentabunt, et omnes thesauri terre defossi ipsi obvenient! Amplius ipsius pater dyabolus eum docebit alchimiam, unde aurum, et argentum et pluto erit; unde auri, et argenti et lapidum pretiosorum multitudine explebit avaritiam Christianorum, et eos trahet auro in abnegationem fidei christiane. + +{Verrà,} iuxta promissionem suam evangelicam, quoniam verax est et non mentitur. {che la farà morire:} et qua morte statim subicit. Multiplex enim mors est, ut infra dicetur; hoc tamen loco mors sumitur, seu sumi debet, pro privatione actus temptandi, qui est vita dyaboli; et tunc erit, cum desinet esse quem temptet. {di doglia.} Alia lictera habet {con doglia}, que scilicet cum eo eternaliter erit. Solito enim lucrari avide, summus dolor est, si ei undique lucra cessent et spes lucri: hinc ei erit pena infinita, et dolore continuo recirculabitur in semetipso, et proinde ipse et dolor unum erunt. + +{Questi.} Postquam poeta per Virgilium ostendit mortem futuram bellue per leporarii persecutionem ultimam, ut, de quo cane allegorice sentiat, ostendat, et suam limitet fictionem, ex opere et effectibus eius ipsum declarat, dicens: {non ciberà}. Active et passive legi potest: nam cibus ipsius Veltri non erit terrenum, sed spirituale et eternum, neque alios cibabit terra et peltro. Cibo enim materiali mortalem producimus vitam, spirituali vero spiritualem, iuxta verbum Salvatoris dicentis: *Non de solo pane vivit homo* etc.. Et, ut ostendat se de temporali domino non sentire, primo materiale cibum excludit, secundo spirituale introducit. + +{terra.} Sub nomine terre omnem materialem cibum excludit, et amplius quicquid ad terrenam pertinet actionem. Nam dictum est: *Qui de terra est, de terra loquitur*, et de terra cibatur per os et per aures. Et quia terra facile mollificatur, omnes homines viventes secundum concupiscentiam carnis et oculorum videtur amplectere. + +{nè peltro:} sophisticum metallum est et commixtum, et foris ostendit aliud quam sit intus, tamen parvissimi valoris est, et viros duplices corde, astutos, malitiosos et ypocritas typare videtur. Et cum peccatum annichilet hominem, recte ex auro peltrum resultare facit. Tales neque cibus Veltri, nec Veltrus cibat eos, quoniam ipse veritas est, et veritate cibabit. + +{Ma sapientia, amore e virtute:} hec verba sic simpliciter et absolute prolata, nisi de sola Trinitate, intelligi non possunt, si vim lictere facere non velimus. Quis enim simplex homo, non dico divinam virtutem, sed neque moralem infundere potest? Soli Deo hoc competit, et indubitate tenemus: agnus Dei electos suos cum corporibus glorificatis tali cibo cibabit. Qui hic intelligit de domino temporali, qui auro, quod terra est, cibabit, a pietate recedit. + +{E sua natione:} verbum istud, pro genitura hominis sumptum, multos sentire fecit aliter quam deceret; et hunc Veltrum futurum hominem de carnali copula putaverunt, ad continuum ortum solis et occasum oculos non flectentes. Et sane gentiliter apologizantes inberbem puerum solem esse finxerunt, quoniam, etsi sero quasi senex locum quietis videatur expetere, omni tamen mane repuerescit, quasi quasi ex alvo nocturne pariatur. Nobis enim communi locutione quicquid de novo apparet nascitur; nichil enim aliud est nativitas hominis, quam nova ostensio partus cadentis de tenebra materni uteri in lucem hanc: quod enim latebat in ventre, palam fit. Nec traslatio nominis partus ad ortum solis inepte fit, cum poeta noster in quadam sua cantione morali, que incipit + +{Io sono venuto al punto della rota, +che lorizonte, quando il sol si corca, +ci partorisce il geminato cielo,} + +fieri licere ostendat. Et, ut sic, Christus veniens ad iudicium ut fur, antro nubium patefacto, omni creature se palam ostendet. Talis igitur erit nativitas Veltri. {sarà tra feltro e feltro.} Nichil, inter humana inventa quod nubes assimilet, aptius poterit inveniri, quam filtrum compositum ex verticibus lane tenuissimis, ad similitudinem actomorum, forcipe cesis et diversorum colorum tenui visco compaginatis, quo ceu per nubes deorsum aquarum guctule distillantur. Et, ut diximus, filius Virginis ad iudicium venturus est in nubibus celi. + +{Di quella humile Ytalia:} methonomia est, hoc est denominatio, que a rebus finitimis trahit originem; et ideo dicitur a metha, quod est de vel trans, et nomo, quod est nominatio, respondetque colori qui dicitur denominatio. Et fit methonomia modis quatuor, quorum primus est quando contines ponitur pro contento, ut in textu nostro, vel etiam e converso, ut: *Animam que sacrificaverit Deus fecit mundam*, anima enim ab homine continetur. Continentia autem superiora dicuntur, contenta inferiora; unde ubicumque unum pro alio ponitur, vel proprium pro appellativo, vel e converso, fit methonomia, ut ibi: *Predicate evangelium omni creature*, id est hominibus; et ibi: *Tiphis et Authumedon dicar Amoris ego*. + +Secundus casus est quando inventum ponitur pro inventore, ut: *Cum Venere et Bacho lis est*, id est cum luxuria et ebrietate. Tertius est quando instrumento tribuitur illud, quod artificis est, vel e converso, ut: *Oculus videt* et *Crux Christi dyabolum superavit*. Quartus est cum causa ponitur pro effectu, ut: *Rogo dilectionem tuam*, id est te dilectum. Fit etiam methonomia, secundum Tulium, quando representans ponitur pro representato, significans pro significato, possexum pro possexore; vel quando adiectivum quod est cause attribuitur effectui, vel e converso, ut *Iam gelidas Cesar cursu superaverat Alpes*: gelide Alpes non sunt, sed gelu faciunt. Et notare debes quod methaphora est translatio in significatione, sed methonomia fit in officio. Et hec differentia inter hos tropos assignatur, secundum quod dicunt quidam, quod methonomia continetur sub methafora. Humilem igitur Ytaliam, romanam appellat Ecclesiam, in cuius declarationem pontifex eius servum se dicit servorum Dei: ipsa quippe, in Christi et discipulorum suorum humilitate fundata, totum christiane Ecclesie representat. + +{fia salute.} Liberatio Ecclesie ab avaritia nec vera, nec perfecta salus est, sed resurrectio animarum cum corporibus glorificatis: nam anima, facta ad ymaginem et similitudinem Dei, refectionem suam inveniet in visione divinitatis, corpus vero suam in visione corporis Christi. + +{Per cui.} Circumlocutione declarat de qua Ytalia, id est parte Ytalie, sentiat in methonomia; et, ut dixi supra, numquam perifrasi utitur, quod in ipsa aliquod singulare misterium non includat. morì la vergine Camilla, de qua dictum est supra, in glosa super illo verbo {e cantai di quel giusto}. Verum, secundum Servium, *Camilla quasi ministra dicta est, enim et ministros camillos et camillas in sacris vocabant, unde et Mercurius etrusca lingua Camillus dicitur, quasi ministrator deorum*. Verba sunt Servii, que ad intentum nostrum satis se dirigunt: nam, ut ibi dictum est, Camilla, Metabi regis Privernatum filia, fert ymaginem gentilis Ecclesie, que tempore sancti Silvestri penitus extincta est. De Enea poeta dicit: + +{Che fa dellalta Roma e del suo imperio +nello empireo cielo per padre electo.} + +Et hoc cum ad licteram Camilla vetaret, extincta est. Euriale, sotius et una anima cum Niso: milites Enee fuerunt, ut in eadem glosa dictum est, et quid figurent, scilicet hereticos et scismaticos, qui totam Christi, Ecclesiam corruperunt, fedaverunt et laniaverunt, dum nocturno bello pugnare pro Enea se fingunt. Turno e Niso. De Niso iam dictum, de Turno etiam in glosa illa satis late dictum est. Ipse quippe terrenum figurat Imperium, quod in Constantino cessit beato Silvestro: qui de latino factus est grecus. + +Et adverte ad artificiosum ordinem poete: nam primo producit Camillam, que mirabiliter fraternizat cum Synagoga, que suum occidit Christum, et in Saulo Christianos persequebatur: sic et gentiles sacerdotes nascentem Ecclesiam Christi persecuti sunt. Ceterum cum in persecutione martirum patientia et miraculis christiana religio mirabiliter multiplicaret, spiritus nequam conversus est ad hereses cum favore Imperii. Unde post Camillam Eurialem recte ponit, et istis ambobus adicit Turnum, id est temporalem dominum faventem gentili sacerdotio et hereticis. Post Turnum ponit Nisum, qui insula interpretatur a terra firma separata, et flagellis tempestatum undique inruentium supposita. Et in hoc loco figurat scismaticos separatos a corpore Ecclesie romane, ut accidit in Maomet; numquam tamen legimus legem Amaomet calore de romano Imperio recepisse. + +{di ferute.} *Sagitte tue acute, populi sub te cadent in corda inimicorum regis*. Magnum fuit bellum inter Imperium et Ecclesiam primitivam, magnum inter hereticos et doctores fidei christiane. Magna intulit vulnera divus Aurelius Augustinus hereticis, ingentia intulerunt martires infidelibus dum torquebantur. Audi Laurentium ad Decium imperatorem dicentem: - Ex hoc latere iam assatum est: gira et comede -. Maximum intulit vulnus Silvester quando, converso Costantino ad fidem Christi, gentilis religio ex toto deleta est. Multis igitur magnisque vulneribus extincti sunt heretici et ydolatre. + +{Questi la caccerà,} more boni et solliciti venatoris, non solum in capite dyabolo, sed in membris suis, usque ad locum ubi, sicut vulpes, in caveis suis perpetuo detrudentur. {per ogni villa.} Villas Galli civitates appellant, Ytali regiones comitatus, et, ut sic, totum habitabile includit. Moraliter, de una cum dicet: *Exurivi, et non cibastis me*; ex alia cum dicet: *Sitivi, et non dedistis michi potum*; de alia *Nudus eram in frigore: non operuistis me vestimento*, et sic de reliquis; sicque accusans, omnem excusationem auferet eis, eorum rusticitatem reprehendendo et supinam ignorantiam. Nam dicent stulti: - Quando vidimus te nudum? - Quibus respondebitur: - Quando vidistis pauperem meum -. + +{Fin che lavrà rimessa nello inferno:} quod tunc erit, cum dicet peccatoribus: *Ite, maledicti, in ignem eternum, qui paratus est dyabolo et angelis eius*, et non verbum remiserit. Quasi actenus inde, ut e carcere, temptator evaserit in pernitiem hominis. Et hec de inferiori et essentiali inferno intellige. + +{Là donde invidia prima dipartilla:} quo pacto verbum hoc de avaritia possit intelligi non video, nisi dicamus quod animo lucrandi hominem et in suum dominium trasferendi venerit primo in mundum. Sed ego convenio cum Scriptura, que dicit: *Invidia dyaboli mors ingressa est in mundum*. Avaritiam fortasse movit in Cayn, unde factus est paricida? Et rursum invidia sublimem angelum movit in superbiam et excitavit in elationem, et non avaritia! Neque potuit animum Ade invadere avaritia, quandoquidem illi totus orbis terrarum datus est in possexionem, immo filios producere delectabatur ut secum pariter possiderent. + +{Ubi audies desperatos stridores, +Ove udirai le disperate strida, +videbis antiquos spiritus dolentes, +vedrai li antichi spiriti dolenti, +qui - Ad secundam mortem! - quilibet clamat. +che - Alla seconda morte! - ciascun grida. +Et postea videbis illos qui sunt contenti +E poi vedrai color che son contenti +in igne, quia sperant venire +nel foco, perchè speran di venire +aliquando ad beatam gentem. +quando che sia alle beate genti. +Ad quas postea si tu voles ascendere, +Alle qua poi se tu vorrai salire, +anima erit ad id me dignior: +anima fia acciò di me più degna: +cum ipsa te relinquam in meo discessu; +con lei ti lascerò nel mio partire; +quia ille imperator qui ibi sursum regnat, +chè quello imperador che là su regna, +quia ego fui rebellis sue legi +perchio fui ribellante alla sua legge, +non vult quod in sua civitate per me veniatur. +non vuol che n sua città per me si vegna. +In omnibus partibus imperat et ibi sursum regit; +In tutte parti impera e là su regge; +ibi est sua civitas et altum scannum: +quivi è la sua città e lalto seggio: +oh felix ille quem ibi eligit! +oh felice colui cui quivi elegge!} + +Dixi in preambulis cantum istum non solum previationis, hoc est exordii, vel verius prologi - iuxta intellectum Phylosophi in secundo Rethorice, ubi dicit: *Prohemium est in oratione rethorica, sicut prologus in poetica et preludium in fistulatione* -, sed potius argumenti servare naturam, cum in ipso nulla fiat invocatio. Rethores quidem consueverunt prelibare dicenda ut animum auditoris sibi comparent; poete non hoc solum agunt, quin ymmo post hoc invocationes emictant: quod eis conveniens est, quoniam multa invocatione opus est eis, eo quod aliquid amplius supra communem modum hominum per eos a superioribus substantiis petenda sint, quasi divi quoddam munus. + +Recte tamen exordienti, ut vult Cicero, tria requiruntur, ut scilicet benivolos, dociles et attentos reddamus auditores; et hoc maxime in admirabili genere cause. Cum ergo materia, circa quam opus istud versatur, circa totius sui totalitatem sit admirabilis et sublimis, et ad admirabile tria hec hoc in loco intendit. Nam Maro nostro comico pollicetur se ducturum eum per locum eternum, in quo gemitus et eiulationes desperatas audiet, et reliqua que post hoc dicit: in dicendorum siquidem utilitate benivolentiam; in admirabilitate talia apprehendendi attentionem; in possibilitate talia evadendi docilitatem ab auditoribus et studiosis operis sui captare videtur. Utilitatem innuit, cum se dicturum dicit ea que maxime terribilia sunt et allicentia ad eorum fugam humana desideria, et quo pacto devitari et purgari queant, queve sunt eiusdem desiderii illectiva, scilicet gaudia paradisi; admirabilitatem tangit, cum promictit se tam ardua, tam sublimia dicere et tractare, ipsamque Beatricem dicturam et tractaturam; possibilitatem ostendit, cum pollicetur se de statu tali primo ingenium viatoris erepturum. + +Sequitur ergo: {Ove udirai}, aure cordis, in inferno isto quo pravi homines versantur, {le disperate strida}. Alia lictera habet {le dispietate}. Prima melior: nam stridores dentium et oris reperiuntur in obstinatis Dei misericordiam desperantibus, iuxta verba Cayn dicentis: *Maius peccatum meum, quam ut veniam merear*. Stridor et eiulatus ex ingenti ardentique dolore impetuose solent foris exire, et talis modus prescitorum statum figurat et ostendit. {Vedrai}, oculo interiori hominis, scilicet intellectuali, per collationem temporis ire ad tempus gratie, {li antichi spiriti dolenti}. Differentiam, ut vides, facit inter desperatos stridores, quos damnat in Herebo, et antiquos spiritus dolentes, quos suspendit in limbo: et tales sunt spiritus Gentilium decedentium in statu innocentie cum originali culpa, et activorum et speculativorum spiritus illustres, sola damni pena cruciati in limbo que nil aliud est quam privatio visionis Dei. + +{Che - Alla seconda.} Istud verbum {Alla seconda morte!} est illud quod sepius repetitum clamant. {morte,} que veniet post resurrexionem corporum in die iudicii. Et verba ista conveniunt damnatis, aliter tamen, et aliter: nam illi qui sunt in limbo et solam penam damni sustinent, affectant corporum unionem gratia perfectionis individui; pravi ex odio, ut corpora, quorum opera deliquerunt, simul cum animabus suis penis eternis crucientur: et nunc invident corporibus suis versis in cinerem et quod nichil hoc interim patiantur. Ceterum non est existimandum quod corpus Aristotilis resurgat sub eadem imperfectione qua corpus Neronis, cum teneamus nulla alia pena affici limbaticos quam carentia visionis Dei. Et sic fortasse corpora eorum resurgent equalia ad pondus, et ex toto obedientia anime rationali et intellectui tamquam nobiliori. Et si terra, celum et sydera inmutabuntur et meliorabuntur, ut tenemus, eruntne ad gratiam beatorum videntium Deum, a quo pro alio bono avertere faciem impossibile est? Amplius, videndo Deum, omnia vident. Forte istis ad aliquid opitulabuntur, ne pulcerrimum bonum quod transeundo peregerunt remaneat inremuneratum; et fortasse eis aliquid in die iuditii reservatur. + +Quidam hic sic dicunt: *Alique sunt mortes temporales, alique spirituales. Temporalis illa est que animam separat a corpore; spiritualis vero illa est que animam separat a Deo. Et ista etiam distinguitur: nam aliquando homo peccat, sed potest penitentia resurgere; aliquando in obstinatione decedit, et ab hac resurgere non potest.* Anima, que modo sine corpore cruciatur, post iudicium cum corpore cruciabitur. + +{ciascun grida.} Clamor magnam animi affectionem et famosam inducit, cum optet, clamans longe, exaudiri. + +{Alle qua poi,} post consummationem purgatorie penitentie, offitio et opere virtutum confortantium penitentiam et coadiuvantium in opere eius, {se tu vorrai,} per arbitrii libertatem moventem voluntatem, simul cum prima causa disponente, ad opera meritoria, {salire,} per opera meritoria: nam purgatus sine actione bona similis est infanti nuper baptizato, qui nichil preter neutralem iustitiam promeretur decedens. + +{Anima:} nam theologia et opera meritoria animam animant et perficiunt. {fia acciò,} ad coadiuvandum studiosum ingenium volentem spiritualia et invisibilia de Deo et creatura cognoscere, et per opera caritatis Deum videre. {di me più degna.} Non excludit se tamquam indignum, sed dicit quod erit anima dignior. Digni siquidem fuere phylosophi morales virtutes invenientes, docentes et observantes, et meditationibus altissimis studentes venire ad sublimia cognitionis Dei et creature, ubi venerunt: in quibus divina bonitas favit eis, sed, quia caruerunt gratia scientie revelate, hominem ad felicitatem veram, ad summum bonum, perducere non potuerunt. Dignior scientia fuit christiana theologia sanctorum prolata, que recte et vere beare potest hominem. + +{Con lei ti lascerò:} nam usque ad virtutes veras animi iam purgati per naturales virtutes proprias anima potest ascendere: ab inde supra non potest sine dono scientie revelate et gratia Dei, quoniam Veritas in carne veniens *stultam fecit sapientiam huius mundi* et prudentiam carnis. Et adverte quod, ubi deficit phylosophia, ibi incipit et supplet theologia. {nel mio partire,} ac si dicat: in eo quod secum convenio, secum procedo; ubi dissideo, ab ea quasi evanescens recedo. Ratio quidem naturalis non patitur ex nichilo aliquid fieri, neque mundum essentiale initium habuisse, nequo virginem parere, neque Deum hominem fieri. + +{In tucte parti impera,} iuxta illud: *Si descendero in infernum, illuc ades*. Bonum igitur quod potest apud inferos inveniri Dei iustitia est: nam si non remuneraret bonum et puniret malum, non esset Dominus neque iustus. {e là su regge,} quoniam lumine suo et caritatis ardore angelos bonos et electorum animas, iuxta eorum promerentias, gradualiter sui fruitione complet, regit et gubernat, ita ut nil supra velint vel appetant. {Quivi è la sua città}, de qua ipse dicit, ut supra dictum est in glosa, et ceterum ipsa est celestis Ierusalem et gloria paradisi; {e l'alto seggio,} de quo poeta plene agit in ultimo Paradisi. + +{Oh felice,} vera, plena et perfecta felicitate, qua nil supra. Et est interpositio sub admiratione, bonum summum indicante. {colui cui quivi elegge.} Ratio predestinationis adeo profundatur in mente divina, quod ab omni intellectu creato remota est. + +{Et ego ipsi: - Poeta, ego te requiro +E io a lui: - Poeta, io ti richeggio +per illum Deum quem tu non cognovisti, +per quello Dio che tu non conoscesti, +ad hoc ut ego effugiam istud malum et peius, +acciò chio fugga questo male e peggio, +quod tu me ducas ibi ubi modo dixisti, +che tu mi meni là dove hor dicesti, +ita quod ego videam ianuam sancti Petri +sì chio vegga la porta di san Pietro +et illos quos tu facis adeo mestos -. +e coloro cui tu fai cotanto mesti -. +Sic se movit, et ego secutus sum retro. +Così si mosse, e io li tenni retro.} + +Ultima particula secunde partis, in qua, auditis per poetam rationibus et persuasionibus eloquentissime phylosophie et altissime poesis, sublime viatoris ingenium non solum consentit, sed cum admiratione deprecatur, et expetit a ratione ut pollicita exequatur: nam boni ingenii est natura recte rationi illico obedire et eius vestigia statim capere. Quid tamen requisitio hec et tam fortis adiuratio sibi velint, cum videantur Maroni fidem adimere vel saltem extenuare, non video, nisi unum: quod superabundantia bone voluntatis et affectionis nimie confidentie atque familiaritatis hoc pie sinant. + +{E io a lui,} subaudi: illico humiliter respondi suam confirmando pollicitationem. {poeta:} dictum est supra quid hoc nomen importet. Unde in usu verborum recto poeta procedit: nam, cum intendat poetico more procedere, reverenter ipsum poetam dicit, ut eius captet benivolentiam. {io ti richeggio.} *Ex abundantia cordis os loquitur*, et requirit adiurando {Per quello Dio}: per quid maius vovere et adiurare non possumus, quasi velit intelligi quod nichil altius desideraret quam pollicita, et ideo ipsa iuramento confirmat. {che tu non conoscesti:} hoc dicit propter humanitatem Christi. Bene cognoverunt phylosophi unum Deum, similiter et poete. Allatum supra Valerium Soranum hic repeto, dicit enim ad propositum: + +*Iuppiter omnipotens, rerum regumque repertor, +progenitor genitrixque deum, deus unus et omnis.* + +An tamen Trinitatis archanum viderint, non est credibile, licet satis appropinquaverint in Tymeo. Et erit sensus lictere huius: sed modo cognoscis. + +{Acciò.} Quare sic deprecetur et adiuret subicit verbis generalibus. {chio fugga questo male,} quod in via patimur, urgente carne, mundo et demone: *Suos enim quisque patitur manes*, et *nemo sine crimine vivit*. Male gignimur, quoniam in peccato originali, peius in via peccatorum producimur, pexime de vita migramur si in peccato morimur, cum inde mors eterna sequator. {e peggio}, scilicet mortem eternam que omnium rerum pexima et orribilis est. + +{Che tu mi meni} intellectu pratico, ita ut oculo etiam corporali videam et scribam ac depingam in hoc opere meo, quod erit spectaculum vulgi; {là dove ora dicesti,} in oblatione tua tam liberaliter caritativa, {Sì chio vegga,} oculo pratici intellectus, perceptivo rationis, per tuas demostrationes naturales et morales, {la porta di san Pietro}. Ex hoc textu colligitur quod autor procedit ut catechuminus: nam allegorice intelligendo portam sancti Petri via contritionis, confexionis et penitentie est. Nam sancto Petro date sunt claves regni celorum, et vicarius sancti Petri, id est sacerdos, infra sedebit super ianua purgatorii. + +{E coloro cui tu fai}, in locutione tua terribili, {cotanto mesti}. Mestitia est mentis tristitia et utique continua: tota enim et perhennis tristitia, totum absorbens hominem, nomine isto absolvitur et continetur. + +{Così,} id est sic de mea intentione informatus, {si mosse,} motu et passu intellectuali et ad me docendum disposito; {e io,} ingenium docile et sublime dispositum cum desiderio ad discendum, {li tenni retro,} humiliter et devote me subiciendo gubernationi, correptioni et iudicio phylosophice rationis. + +Resumentes sub epylogo, in cantu isto poeta processum posuit totius humane nature a mundi creatione, et quomodo primus homo peccavit sonnolentus, et quomodo ire tempore a suo creatore recessit, ipsumque tempus noctis appellat et mortis. Passim posuit terminum temporis ire per adventum temporis gratie in plenitudine temporum, et humanationem Verbi Dei, figuratam in colle solis radio illustrato. + +Posuit etiam quomodo homo libero restitutus arbitrio est, licet non primevo, in clivo plage tipato. Et quia Deus et natura odiunt otiosa et pigra, pugnas ponit in quibus crux Christi viatorem hominem dereliquit, ut posset aureolam promereri: quas figurat ordine successivo et naturali in bestiis tribus, quarum prior mollitiem carnis blandientis, secunda mundi pompam superbientis, tertia temptatoris astum et calliditatem persuadentis ostendit. Caro cum concupiscentis suis, mundus cum dignitatibus suis, dyabolus cum laqueolis suis hominem fortiter expugnant. Ponit quomodo gentilis populus motus, excitatus et impulsus miraculis, signis et prodigiis, et sanctitate vite servorum Dei, terreno relicto strepitu mundi, collem puritate et sinceritate fidei ascendebat; et quomodo dyabolus phylosophicis argumentis super flumanam baptismalem hominem acerrime debellabat, ut regenerationis aquam et adoptionis gratiam non haberet; et quomodo humanum ingenium sublime, sensibus admistum corporeis, cedens veteratoris astutie, ad fabulas gentilium poetarum revertebatur ydolatriam suadentes; et quamodo rogatu Beatricis, hoc est scientie revelate, Maro, hoc est humana ratio phylosophorum studiis sublimata, in verecundiam lascivientis religionis christiane suum sibi auxilium obtulit, ipsamque moralium virtutum reparatricem ingenium recognovit; et quomodo moraliter ratio ingenio pravitatem impie bestie enudavit, et eius interitum; et quamodo Veltrux, talis bestie persecutor, ad iuditium est venturus, et quid aget; et quomodo humilem romanam Ecclesiam ducet in gloriam paradisi, bestia in Herebo relegata; et quomodo, signis compertis quibus intelligeret phylosophia ingenium altissimum nolle fidei simplicitate, sed demostrativa via collem ascendere, Maro pollicetur se ipsum ducturum per eum, et qualem ostendit; et quomodo ingenium, consentiens rationi recte et regulate, una secum tale iter arripuit. + +Incliti vatis Dantis Allegerii prime Comedie capitulum primum explicit. \ No newline at end of file diff --git a/testi_2/GiovanniBoccaccio_DeFrancisciPetracchi.txt b/testi_2/GiovanniBoccaccio_DeFrancisciPetracchi.txt index 54dfb7c..73d8766 100644 --- a/testi_2/GiovanniBoccaccio_DeFrancisciPetracchi.txt +++ b/testi_2/GiovanniBoccaccio_DeFrancisciPetracchi.txt @@ -1 +1 @@ -Franciscus Petracchi poeta, vir illustris ac vita moribusque et sciencia clarus, sedente Benedicto XII pontifice maximo gloriosissima fama per orbem floruit universum. Hic aput Aritium XII kalendas augusti ex ser Petracco patre, Letta vero matre natus est post ߤtamenߤ christianorum iubileum XIII anno IIII; sed postmodum aput Florentiam, opulentissimam Etrurie civitatem, ex qua parentes eiusdem longis fuerant retro temporibus oriundi in copiosa fortuna, a Musarum, ut puto,fuit uberibus educatus. Sed cum causa seditionum multiplicium florentinorum civium nobiles aliqui, ser Petracco amicitia atque consanguinitate coniuncto, tamquam hostes rei publice exilio damnarentur, idem ser Petraccus, una cum filio puero et uxore sua ac pariter tota domo, sibi suisque proscriptionem voluntariam ascribendo, relicta patria Alpes transabiit appeninas Avinionique secessit, quo Franciscus ab ipsa pueritia celebri fultus ingenio in liberalibus artibus studuit didicitque. Demum, cum etate iam esset adultus, Bononiam, Lombardie nobilem studiisque florentem petiit civitatem, ibique sub diversis doctoribus iura civilia audivit. In quibus dum assiduo studio laboraret, Apollo, prescius sui vatis futuri, eiusdem mentis archanum lepido Pyeridum cantu carminibusque cepit demulcire divinis, ob quam causam, legibus iam neglectis, ad Parnasi culmen cepit dirigere gressus suos. Quod dum pater referentibus pluribus audisset, nati futuram gloriam ex ceptis debite non repensans, cum eciam animo quam eterna temporalia pocius affectaret, nequiquam astris avidus obviare, indignans quodammodo ipsum ad lares proprios revocavit, et, cum illum studiorum talium obiurgatione multimoda momordisset, aiendo, eum suo imperio oneratum leges auditurum secundo Montem misit illico Pesulanum. Sed, iubentibus fatis, quibus de facili non obstatur, Pyeridum corus egregius illum indissolubilibus amplexibus circumdavit, egreque ferens ab infantia educarat, et cui per ipsum fama candidior servabatur, eidem a legum perplexitate vitabili et rabidi fori latrabilibus iurgiis raperetur, Cesarum sanciones ac iurium consultorum tabulas indignanter abstulit ab eodem, suis luminibus e vestigio apponendo quid Smirneus vates impellente Apolline de Ulixe Graysque reliquis plectro mirifico demonstrarit; quid Terentius Culleus placida infestante Talya meretricum lenonum iuvenum et servorum actus describendo reliquerit; quid Maro divino dotatus ingenio, pastorum scenicos ludos, arvorum necessarios cultus, Troadum clades et arma victosque Penates et lacrimas morientis Elysse cantando narraverit; quid Flaccus lirica suavitate ac acerbitate satyrica decantarit; quid Naso Elycona spirante fingendo peregerit; quid Lucanus urgente Calliope fervida tuba altisona clangendo perflaverit; quid Statius, quid Iuvenalis, quid eciam alii plures mirto edera lauroque conspicui, virtute pariter ac fama mirabiles, heroyco cantu reliquerint discedendo. Ipse quidem nec abiecta studio revocavit, nec apposita, studendo efficaciter, vilipendit, sed iam accipiens auctores ac in suos doctores eciam et magistros, sic totus ardore castalio inflammatus, se poesi patre eciam ignorante donavit, ut nichil vel modicum aliud cogitaret; in qua qualis evaserit, verbis explicare non opus, eo quod ipsa ipsius opera luce clarius manifestant. Que quidem talem tantumque perhibent, nisi fallor, quod, si opinio phylosophi samiensis veris posset rationibus sustineri, animas hominum scilicet reverti ad alia corpora, iterato in hoc Virgilium omni imbutum dogmat rediisse, non dubito dicerent qui cognoscunt. Hinc vero morales est phylosophos diligenti studio imitatus, et maxime M. Tullium Ciceronem et egregium Senecam cordubensem in tantum quod iam locutione et moribus alterum istorum possit merito iudicari. Sed hic vates dolciloquus, suum post hec cupiens ingenium exercitare et operibus eciam experiri, dum adhuc iuveniles anni fervescerent, humana vitans consortia cepit solitudine delectari, petiitque inter montes arduos umbrisque arborum perpetuis occupatos, vallem quandam quam incole nec immerito nominant ab antiquo, que non hominum artificio sed nature magisterio multis est delectabilibus exornata, quod ipsemet heroyco carmine caliopeo modulamine mensurat fratri Dyonisio de Burgo theologie magistro describit pulcerrime politeques; ibique a fonte perpetuo limpidis undis fluens amplissime Sorgia fluvius summit originem emanando. Hoc igitur loco hic poeta egregius, ne de infossi talenti culpa redargueretur a posteris, plura opuscula tam metrica quam prosaica eleganter ac floridissime decantavit, et inter alia memoratu dignissima opus suum illud magnum et mirabile cui Affrica nomen imposuit, eo quod maioris Affricani gesta in eodem heroyco metro monstrentur, ingenio divino pocius quam humano, creditur compilasse. Attamen ne hominum notitia solitudine nimia privaretur, determinatis temporibus se ad romanam curiam conferebat, in qua amicitia summorum pontificum, regum atque procerum tam Gallorum quam eciam Ytalorum aliorumque quamplurium usus est, et potissime Benedicti pape XII, Petri de Columna cardinalis et Roberti Ierusalem et Sicilie regis, et Azonis de Corigio militis. Cum quo, patre iam mortuo, Neapolim, Campanie urbem, veniens, eius opere primo ad predictum Robertum regem aditum habere dignatus est; in conspectu cuius tam eleganter suam et poetarum priorum scienciam commendavit, ut, cum summam incliti regis graciam acquisisset, eidem avido laudabilia cuncta noscendi, omnibus aliis theologie phylosophieque studiis derelictis, poetarum studium quod ante vilipendebat assummeret, sibique in preceptorem ipsum Franciscum dummodo ibidem vellet remanere instantissime postulavit. Sed ipse, cum ad maiora iam animum direxisset, honestissima tanti officii renuntiatione premissa, a predicto rege clam primo, secundario vero coram suis proceribus in facultatibus variis esset examinatus, in poetica gratissime et cum omnium intelligentium audientiumque assensu approbatus existeret, cum Azone amico suo iam dicto ad inclitam Romam citato venit itinere, quo a senatu populoque romano iam receptus, non minus sua operante virtute, quam hoc preces pro eodem rege exponente, in poetam egregium a senatoribus est assumptus. Quorum alter, dominus videlicet Ursus de Ursinis, miles ac Anguillarie comes clarissimus, V Idus Aprilis, anno vero incarnationis dominice MCCCXLI, inditione autem VIIII et etatis sue anno XXXVII, in urbe romana celsoque Capitolio coram omni clero et populo, florida ab eodem ac prolixa in exaltatione Musarum mirifica, ac a predicto domino Urso in laureandi poete laudes sermocinatione premissa, eum in poetam laurea corona solemniter coronavit, eique tam sue clarissime professionis quam eciam romane civilitatis privilegium multa ac integra dicacitate completum et bulla aurea suis signis, olim toto orbi metuendis pariter et verendis, insculpta prout decuit roboravit. Quod quidem ibidem fieri non ante contigerat a coronatione dignissima Statii Pampinei Surculi tolosani qui anno ab urbe condita DCCCXXXIIII sub Domitiano Cesare creditur coronatus. Cum quanta hoc romanorum civium letitia tam nobilium quam eciam plebeiorum factum contigerit, non opus est verbis: facile quidem potest ab unoquoque presummi; ipse id nempe omnibus visum puto, iam multo ante lapsa felicia tempora ac regna saturnia rediisse; ipse tamen, quamvis tenuissime respectu veritatis, ne sui ipsius laudes rescribere vidererur, Iohanni militi in quadam epistola metrica designavit. Habita igitur laureatione predictus cum Azone de Corrigio Parmam ivit, ibique secum integra amicitia iunctus, per aliquale tempus commoratus est, et moratur usque in hodiernum. Insuper iste Franciscus quantumcunque sciencia sit excellens, non minus morum claritate refulget. Nam, quamquam solitudine, ut iam supra monstravimus, delectetur, quod ipsemet in quadam egloga sua, cui nomen Argus , testatur amplissime, se pastorem solivagum ac eciam Silvium vocitando, fuit tamen et est homo moribus civilis et, et unucuique iuxta sui conditionem amicabilis, placabilis et communis; habitu vero honestissimus, et ut hoc iuxta sui volitum plenius et commodius uteretur, ac aptius posset mundanarum rerum sollicitudines evitare, vitam assumpsit et habitum clericalem, usus tamen ilarvis et modicis ac ab animarum cura solutis beneficiis, maxima a summis pontificibus sibi benevolis ac eadem illi offerentibus renuendo, et potissime presulatus, ne forsan Scillam fugiens assumendo, o amplectens nimia rueret in Caribdim. Statura quidem procerus, forma venustus, facie rotunda atque decorus, quamvis colore etsi non candidus, non tamen fuit obscurus, sed quadam decenti viro fuscositate permixtus. Oculorum motus gravis, intuitus letus et acuta perspicacitate subtilis; aspectu mitis, gestibus verecundus quamplurimum; risu letissimus, sed nunquam cachino inepto concuti visus; incessu moderatus, prolatione placidus et iocosus, sed rara locutione utitur nisi interrogatus, et tunc verba debita gravitate pensata sic interrogantibus profert in patulo, ut ad audiendum attrahat eciam ydiotas, et eosdem, per longissima spatia durante sermone, sine tedio ymo cum delectatione multiplici, ut ita loquar, teneat irretitos, in tantum ut sint qui hunc audiendo concedant verum a cantibus syrenarum sotiorum ducis Naritii naves fuisse summersas, dum se a dulcedine prolationis istius quodammodo comperiant fore captos. Et alii sunt qui firma teneant fide, quod dudum eedem apes que Platoni Ambroxioque dormientibus parvulis melle labra delinirunt, huic tymo cyrrensi sature eciam parvulo delinissent, si hoc potest, ut videntur homines credere, argumentum esse future dulcedinis in loquendo. Et ultra, quod est mirabile dictu, in tantum aliis sua prevalet affabilitas inter cunctos, ut que ceteris solet famosis sue fame presentia derogare, huic auget, ut apparet eo quod de eo contrarium evenisse quampluries iam est visum. Nam nonnulli probissimi, quod ipsemet propriis auribus audivi, fide interposita iuramenti, firmarunt nichil de hoc homine, respective veritate pensata, famam per orbem gerulonum oribus reportare. Quid de ipsius ingenio referam? Nil ei ambiguum, nil obscurum, sed omnia illi patent clara, lucida et aperta; si vera loquor sui testificentur effectus. Memoria vero illum divinum potius quam humanum autumo esse reputandum: nam ab ipsa prothoplasti creatione primeva usque ad hodiernum, quicquid et per quoscumque reges, principes, populos seu gentes et ubicumque actum sit, tamquam sibi presentia cognovisse ac memorasse demonstrat. Phylosophorum vero doctrinas morales, naturales atque theologas ut sumpserit teneatque ipsius gesta, verba, scriptaque iam pandunt. Cibo et potu temperatus, nam vulgaribus semper usus est. Mundiciis corporalibus magis ne videretur ab aliis deviare viventibus, quam appetitu concupiscibili impulsus, decoratus est. In musicalibus vero, prout in fidicinibus et cantilenis, et nondum hominum tantum sed eciam avium, delectatus ita ut ipsemet se bene gerat et gesserit in utrisque. Patiens tamen extat et, posito raro ac ultra terminos rationis irascatur, cito quidem revertitur. Veridicus plurimum et fidelis; religione christianissimus et in tantum, ut vix nisi ab expertis et cognitis crederetur. Libidine sola aliqualiter non victus in totum, sed multo potius molestatus; sed si quando ipsum contingit succumbere, iuxta mandatum Apostoli, quod caste nequivit explere, caute peragendo complevit. Et quamvis in suis quampluribus vulgaribus poematibus in quibus perlucide decantavit, se Laurettam quandam ardentissime demonstrarit amasse, non obstat: nam, prout ipsemet et bene puto, Laurettam illam allegorice pro laurea corona quam postmodum est adeptus accipiendam existimo. Quid opus est verbis? Nichil enim potest de virtutibus et sciencia huius poete respective ad veritatem meus calamus explicare. Scripsi quidem magis audax quam discretus, et ideo reliqua, muito magis maiora quam posita, cum hiis que eciam demonstravi, viro sufficientiori ac stilo pariter altiori scribenda relinquo. Gloriosus iste poeta usque in hodiernum diem plura composuit opera memoratu dignissima. Nam primo et principaliter opus illud egregium compilavit, in quo heroyco carmine ac oratione arte multiplici admiranda Scipionis primi gesta in Cartaginienses potissime et Annibalem eorum ducem Penosque reliquos mira cum virtute tam animi quam corporis operando tractavit, cui eo nomen imposuit Affrica, quia de et in Affrica rebus gestis loquatur ut plurimum, intitulavitque illud Roberto regi amico suo de quo supra iam diximus; et quamvis predicti libri adhuc ab eo nemini copia concedatur, tamen, a multis visus, homericus reputatur. Insuper edidit dialogum quendam prosaice tam mira ac artificiosa sermonum pulcritudine decoratum, ut apparest liquido nil eum quod Tullius Arpinas noverit latuisse. Demum eglogam quandam composuit cui nomen est Argus, in qua morte predicti regis amici sui deflet, illum Argum et se Silvium nominando, tangendo eciam veras regis laudes sub figmento, ostendendo non solum Virgilium in Bucolicis ymitasse, sed potius cum eodem stilum syragusani Theocriti assumpsisse. o Ultra eciam scripsit pulcerrimam comediam, cui titulum imposuit Philostratus, et si dicerem illum Terentii vestigia persecutum, timeo ne, dum omnibus palam erit, que, adhuc modicis visa, latet, ductori ductum legentes extiment et merito preponendum. Si que summo pontifici, que fratri Enee de Senis viro probissimo, que eciam multis aliis diversis de causis et ad semet ipsum composuerit opuscula, quibus libri titulum non donavit, conarer exprimere: et idcirco, ne tedeat prolixitas in dicendo, que desunt scrutantibus honestius credidi relinquendum. +Franciscus Petracchi poeta, vir illustris ac vita moribusque et sciencia clarus, sedente Benedicto XII pontifice maximo gloriosissima fama per orbem floruit universum. Hic aput Aritium XII kalendas augusti ex ser Petracco patre, Letta vero matre natus est post ߤtamenߤ christianorum iubileum XIII anno IIII; sed postmodum aput Florentiam, opulentissimam Etrurie civitatem, ex qua parentes eiusdem longis fuerant retro temporibus oriundi in copiosa fortuna, a Musarum, ut puto,fuit uberibus educatus. Sed cum causa seditionum multiplicium florentinorum civium nobiles aliqui, ser Petracco amicitia atque consanguinitate coniuncto, tamquam hostes rei publice exilio damnarentur, idem ser Petraccus, una cum filio puero et uxore sua ac pariter tota domo, sibi suisque proscriptionem voluntariam ascribendo, relicta patria Alpes transabiit appeninas Avinionique secessit, quo Franciscus ab ipsa pueritia celebri fultus ingenio in liberalibus artibus studuit didicitque. Demum, cum etate iam esset adultus, Bononiam, Lombardie nobilem studiisque florentem petiit civitatem, ibique sub diversis doctoribus iura civilia audivit. In quibus dum assiduo studio laboraret, Apollo, prescius sui vatis futuri, eiusdem mentis archanum lepido Pyeridum cantu carminibusque cepit demulcire divinis, ob quam causam, legibus iam neglectis, ad Parnasi culmen cepit dirigere gressus suos. Quod dum pater referentibus pluribus audisset, nati futuram gloriam ex ceptis debite non repensans, cum eciam animo quam eterna temporalia pocius affectaret, nequiquam astris avidus obviare, indignans quodammodo ipsum ad lares proprios revocavit, et, cum illum studiorum talium obiurgatione multimoda momordisset, aiendo, eum suo imperio oneratum leges auditurum secundo Montem misit illico Pesulanum. Sed, iubentibus fatis, quibus de facili non obstatur, Pyeridum corus egregius illum indissolubilibus amplexibus circumdavit, egreque ferens ab infantia educarat, et cui per ipsum fama candidior servabatur, eidem a legum perplexitate vitabili et rabidi fori latrabilibus iurgiis raperetur, Cesarum sanciones ac iurium consultorum tabulas indignanter abstulit ab eodem, suis luminibus e vestigio apponendo quid Smirneus vates impellente Apolline de Ulixe Graysque reliquis plectro mirifico demonstrarit; quid Terentius Culleus placida infestante Talya meretricum lenonum iuvenum et servorum actus describendo reliquerit; quid Maro divino dotatus ingenio, pastorum scenicos ludos, arvorum necessarios cultus, Troadum clades et arma victosque Penates et lacrimas morientis Elysse cantando narraverit; quid Flaccus lirica suavitate ac acerbitate satyrica decantarit; quid Naso Elycona spirante fingendo peregerit; quid Lucanus urgente Calliope fervida tuba altisona clangendo perflaverit; quid Statius, quid Iuvenalis, quid eciam alii plures mirto edera lauroque conspicui, virtute pariter ac fama mirabiles, heroyco cantu reliquerint discedendo. Ipse quidem nec abiecta studio revocavit, nec apposita, studendo efficaciter, vilipendit, sed iam accipiens auctores ac in suos doctores eciam et magistros, sic totus ardore castalio inflammatus, se poesi patre eciam ignorante donavit, ut nichil vel modicum aliud cogitaret; in qua qualis evaserit, verbis explicare non opus, eo quod ipsa ipsius opera luce clarius manifestant. Que quidem talem tantumque perhibent, nisi fallor, quod, si opinio phylosophi samiensis veris posset rationibus sustineri, animas hominum scilicet reverti ad alia corpora, iterato in hoc Virgilium omni imbutum dogmat rediisse, non dubito dicerent qui cognoscunt. Hinc vero morales est phylosophos diligenti studio imitatus, et maxime M. Tullium Ciceronem et egregium Senecam cordubensem in tantum quod iam locutione et moribus alterum istorum possit merito iudicari. Sed hic vates dolciloquus, suum post hec cupiens ingenium exercitare et operibus eciam experiri, dum adhuc iuveniles anni fervescerent, humana vitans consortia cepit solitudine delectari, petiitque inter montes arduos umbrisque arborum perpetuis occupatos, vallem quandam quam incole nec immerito nominant ab antiquo, que non hominum artificio sed nature magisterio multis est delectabilibus exornata, quod ipsemet heroyco carmine caliopeo modulamine mensurat fratri Dyonisio de Burgo theologie magistro describit pulcerrime politeques; ibique a fonte perpetuo limpidis undis fluens amplissime Sorgia fluvius summit originem emanando. Hoc igitur loco hic poeta egregius, ne de infossi talenti culpa redargueretur a posteris, plura opuscula tam metrica quam prosaica eleganter ac floridissime decantavit, et inter alia memoratu dignissima opus suum illud magnum et mirabile cui Affrica nomen imposuit, eo quod maioris Affricani gesta in eodem heroyco metro monstrentur, ingenio divino pocius quam humano, creditur compilasse. Attamen ne hominum notitia solitudine nimia privaretur, determinatis temporibus se ad romanam curiam conferebat, in qua amicitia summorum pontificum, regum atque procerum tam Gallorum quam eciam Ytalorum aliorumque quamplurium usus est, et potissime Benedicti pape XII, Petri de Columna cardinalis et Roberti Ierusalem et Sicilie regis, et Azonis de Corigio militis. Cum quo, patre iam mortuo, Neapolim, Campanie urbem, veniens, eius opere primo ad predictum Robertum regem aditum habere dignatus est; in conspectu cuius tam eleganter suam et poetarum priorum scienciam commendavit, ut, cum summam incliti regis graciam acquisisset, eidem avido laudabilia cuncta noscendi, omnibus aliis theologie phylosophieque studiis derelictis, poetarum studium quod ante vilipendebat assummeret, sibique in preceptorem ipsum Franciscum dummodo ibidem vellet remanere instantissime postulavit. Sed ipse, cum ad maiora iam animum direxisset, honestissima tanti officii renuntiatione premissa, a predicto rege clam primo, secundario vero coram suis proceribus in facultatibus variis esset examinatus, in poetica gratissime et cum omnium intelligentium audientiumque assensu approbatus existeret, cum Azone amico suo iam dicto ad inclitam Romam citato venit itinere, quo a senatu populoque romano iam receptus, non minus sua operante virtute, quam hoc preces pro eodem rege exponente, in poetam egregium a senatoribus est assumptus. Quorum alter, dominus videlicet Ursus de Ursinis, miles ac Anguillarie comes clarissimus, V Idus Aprilis, anno vero incarnationis dominice MCCCXLI, inditione autem VIIII et etatis sue anno XXXVII, in urbe romana celsoque Capitolio coram omni clero et populo, florida ab eodem ac prolixa in exaltatione Musarum mirifica, ac a predicto domino Urso in laureandi poete laudes sermocinatione premissa, eum in poetam laurea corona solemniter coronavit, eique tam sue clarissime professionis quam eciam romane civilitatis privilegium multa ac integra dicacitate completum et bulla aurea suis signis, olim toto orbi metuendis pariter et verendis, insculpta prout decuit roboravit. Quod quidem ibidem fieri non ante contigerat a coronatione dignissima Statii Pampinei Surculi tolosani qui anno ab urbe condita DCCCXXXIIII sub Domitiano Cesare creditur coronatus. Cum quanta hoc romanorum civium letitia tam nobilium quam eciam plebeiorum factum contigerit, non opus est verbis: facile quidem potest ab unoquoque presummi; ipse id nempe omnibus visum puto, iam multo ante lapsa felicia tempora ac regna saturnia rediisse; ipse tamen, quamvis tenuissime respectu veritatis, ne sui ipsius laudes rescribere vidererur, Iohanni militi in quadam epistola metrica designavit. Habita igitur laureatione predictus cum Azone de Corrigio Parmam ivit, ibique secum integra amicitia iunctus, per aliquale tempus commoratus est, et moratur usque in hodiernum. Insuper iste Franciscus quantumcunque sciencia sit excellens, non minus morum claritate refulget. Nam, quamquam solitudine, ut iam supra monstravimus, delectetur, quod ipsemet in quadam egloga sua, cui nomen Argus , testatur amplissime, se pastorem solivagum ac eciam Silvium vocitando, fuit tamen et est homo moribus civilis et, et unucuique iuxta sui conditionem amicabilis, placabilis et communis; habitu vero honestissimus, et ut hoc iuxta sui volitum plenius et commodius uteretur, ac aptius posset mundanarum rerum sollicitudines evitare, vitam assumpsit et habitum clericalem, usus tamen ilarvis et modicis ac ab animarum cura solutis beneficiis, maxima a summis pontificibus sibi benevolis ac eadem illi offerentibus renuendo, et potissime presulatus, ne forsan Scillam fugiens assumendo, o amplectens nimia rueret in Caribdim. Statura quidem procerus, forma venustus, facie rotunda atque decorus, quamvis colore etsi non candidus, non tamen fuit obscurus, sed quadam decenti viro fuscositate permixtus. Oculorum motus gravis, intuitus letus et acuta perspicacitate subtilis; aspectu mitis, gestibus verecundus quamplurimum; risu letissimus, sed nunquam cachino inepto concuti visus; incessu moderatus, prolatione placidus et iocosus, sed rara locutione utitur nisi interrogatus, et tunc verba debita gravitate pensata sic interrogantibus profert in patulo, ut ad audiendum attrahat eciam ydiotas, et eosdem, per longissima spatia durante sermone, sine tedio ymo cum delectatione multiplici, ut ita loquar, teneat irretitos, in tantum ut sint qui hunc audiendo concedant verum a cantibus syrenarum sotiorum ducis Naritii naves fuisse summersas, dum se a dulcedine prolationis istius quodammodo comperiant fore captos. Et alii sunt qui firma teneant fide, quod dudum eedem apes que Platoni Ambroxioque dormientibus parvulis melle labra delinirunt, huic tymo cyrrensi sature eciam parvulo delinissent, si hoc potest, ut videntur homines credere, argumentum esse future dulcedinis in loquendo. Et ultra, quod est mirabile dictu, in tantum aliis sua prevalet affabilitas inter cunctos, ut que ceteris solet famosis sue fame presentia derogare, huic auget, ut apparet eo quod de eo contrarium evenisse quampluries iam est visum. Nam nonnulli probissimi, quod ipsemet propriis auribus audivi, fide interposita iuramenti, firmarunt nichil de hoc homine, respective veritate pensata, famam per orbem gerulonum oribus reportare. Quid de ipsius ingenio referam? Nil ei ambiguum, nil obscurum, sed omnia illi patent clara, lucida et aperta; si vera loquor sui testificentur effectus. Memoria vero illum divinum potius quam humanum autumo esse reputandum: nam ab ipsa prothoplasti creatione primeva usque ad hodiernum, quicquid et per quoscumque reges, principes, populos seu gentes et ubicumque actum sit, tamquam sibi presentia cognovisse ac memorasse demonstrat. Phylosophorum vero doctrinas morales, naturales atque theologas ut sumpserit teneatque ipsius gesta, verba, scriptaque iam pandunt. Cibo et potu temperatus, nam vulgaribus semper usus est. Mundiciis corporalibus magis ne videretur ab aliis deviare viventibus, quam appetitu concupiscibili impulsus, decoratus est. In musicalibus vero, prout in fidicinibus et cantilenis, et nondum hominum tantum sed eciam avium, delectatus ita ut ipsemet se bene gerat et gesserit in utrisque. Patiens tamen extat et, posito raro ac ultra terminos rationis irascatur, cito quidem revertitur. Veridicus plurimum et fidelis; religione christianissimus et in tantum, ut vix nisi ab expertis et cognitis crederetur. Libidine sola aliqualiter non victus in totum, sed multo potius molestatus; sed si quando ipsum contingit succumbere, iuxta mandatum Apostoli, quod caste nequivit explere, caute peragendo complevit. Et quamvis in suis quampluribus vulgaribus poematibus in quibus perlucide decantavit, se Laurettam quandam ardentissime demonstrarit amasse, non obstat: nam, prout ipsemet et bene puto, Laurettam illam allegorice pro laurea corona quam postmodum est adeptus accipiendam existimo. Quid opus est verbis? Nichil enim potest de virtutibus et sciencia huius poete respective ad veritatem meus calamus explicare. Scripsi quidem magis audax quam discretus, et ideo reliqua, muito magis maiora quam posita, cum hiis que eciam demonstravi, viro sufficientiori ac stilo pariter altiori scribenda relinquo. Gloriosus iste poeta usque in hodiernum diem plura composuit opera memoratu dignissima. Nam primo et principaliter opus illud egregium compilavit, in quo heroyco carmine ac oratione arte multiplici admiranda Scipionis primi gesta in Cartaginienses potissime et Annibalem eorum ducem Penosque reliquos mira cum virtute tam animi quam corporis operando tractavit, cui eo nomen imposuit Affrica, quia de et in Affrica rebus gestis loquatur ut plurimum, intitulavitque illud Roberto regi amico suo de quo supra iam diximus; et quamvis predicti libri adhuc ab eo nemini copia concedatur, tamen, a multis visus, homericus reputatur. Insuper edidit dialogum quendam prosaice tam mira ac artificiosa sermonum pulcritudine decoratum, ut apparest liquido nil eum quod Tullius Arpinas noverit latuisse. Demum eglogam quandam composuit cui nomen est Argus, in qua morte predicti regis amici sui deflet, illum Argum et se Silvium nominando, tangendo eciam veras regis laudes sub figmento, ostendendo non solum Virgilium in Bucolicis ymitasse, sed potius cum eodem stilum syragusani Theocriti assumpsisse. o Ultra eciam scripsit pulcerrimam comediam, cui titulum imposuit Philostratus, et si dicerem illum Terentii vestigia persecutum, timeo ne, dum omnibus palam erit, que, adhuc modicis visa, latet, ductori ductum legentes extiment et merito preponendum. Si que summo pontifici, que fratri Enee de Senis viro probissimo, que eciam multis aliis diversis de causis et ad semet ipsum composuerit opuscula, quibus libri titulum non donavit, conarer exprimere: et idcirco, ne tedeat prolixitas in dicendo, que desunt scrutantibus honestius credidi relinquendum. \ No newline at end of file diff --git a/testi_2/GiovanniDelVirgilio_Allegorie.txt b/testi_2/GiovanniDelVirgilio_Allegorie.txt index f0dd829..5825191 100644 --- a/testi_2/GiovanniDelVirgilio_Allegorie.txt +++ b/testi_2/GiovanniDelVirgilio_Allegorie.txt @@ -1,486 +1,1304 @@ Quoniam uniuscuiusque poete finis sit mentes hominum moribus informare, unde in principio huius libri alibi est dictum quod ethice idest morali philosophie supponitur, ideoque unaqueque transmutatio in hoc libro descripta merito ad mores est penitus reducenda. -Prima igitur transmutatio est de chaos in quatuor elementa, que sic versibus est descripta. + +Prima igitur transmutatio est de chaos in quatuor elementa, que sic versibus est descripta: +*Nature dominus cupiens adesse misertus +quatuor in species traxit inane chaos +cunctaque formavit summe pietatis amore +ut sibi complaudant participentque bonum.* Reducitur ergo hec transmutatio ad hoc morale, scilicet quod homines debent complaudere deo, qui sic totam naturam reformavit. -Secunda transmutatio est terre in hominem, qui vel creatus fuit divino semine vel creatus fuit ex terra a Prometheo. Prima sic est descripta. -Sed per Prometheum intelligo unum philosophum, qui philosophatus est, hominem factum fuisse ex terra et inspiratum esse anima de celis orta. Unde sic dictum est. -Et nota quod Prometheus sic interpretatur: pro idest provisio, me idest mentis theos, idest divine. Unde Prometheus idest provisio divine mentis. +Secunda transmutatio est terre in hominem, qui vel creatus fuit divino semine vel creatus fuit ex terra a Prometheo. Prima sic est descripta: +*Quod dicatur homo divino semine creatus +comunis ratio vult hominique deo.* +Sed per Prometheum intelligo unum philosophum, qui philosophatus est, hominem factum fuisse ex terra et inspiratum esse anima de celis orta. Unde sic dictum est: +*Prometheus hominem limo plasmasse refertur +nam primum dixit est homo factus humo +de rota solis animam traxisse putatur +de celis ortam philosophatus eam.* +Et nota quod Prometheus sic interpretatur: pro idest provisio, me idest mentis theos, idest divine. Unde Prometheus idest provisio divine mentis. Unde dictum est: +*Est quoque divine mentis provisio dictus +qua fuit in verbo vivificatus homo.* -Tertia transmutatio est mundi in quatuor etates. Nam prima etas fuit aurea, per quam debemus intelligere quod homines tunc temporis fuerunt iusti. Secunda fuit argentea, in qua homines fuerunt minus iusti tanto quanto prevalet aurum argento. Tertia fuit enea, in qua homines fuerunt litigiosi, per es quod facit magnum stridorem in percutiendo. Quarta fuit ferrea, in qua homines fuerunt sanguinolenti. +Tertia transmutatio est mundi in quatuor etates. Nam prima etas fuit aurea, per quam debemus intelligere quod homines tunc temporis fuerunt iusti. Secunda fuit argentea, in qua homines fuerunt minus iusti tanto quanto prevalet aurum argento. Tertia fuit enea, in qua homines fuerunt litigiosi, per es quod facit magnum stridorem in percutiendo. Quarta fuit ferrea, in qua homines fuerunt sanguinolenti. Unde dictum est: +*Aurea prima fuit, quia iustos rettulit etas +cepit in argentum degenerare sequens +tertia litigiis iam declinavit in era +ultima par ferro sanguinolenta fuit.* -Quarta transmutatio fuit temporis in quatuor partes, scilicet in ver, estatem, autumnum et yemen. +Quarta transmutatio fuit temporis in quatuor partes, scilicet in ver, estatem, autumnum et yemen. Unde dictum est: +*Quod deus in partes variavit quatuor annum +hoc vegetabilium temperat omne genus.* -Quinta transmutatio est Gigantum in simias. Nam per Gigantes volentes Iovem aggredi intelligo homines superbos per divitias non credentes deum esse fere. Ita sunt superbi. Per ipsos fulminatos et conservos in simias intelligo quod mali homines convertuntur in bestias, qui suum creatorem non cognoscunt, et solum faciem retinent. +Quinta transmutatio est Gigantum in simias. Nam per Gigantes volentes Iovem aggredi intelligo homines superbos per divitias non credentes deum esse fere. Ita sunt superbi. Per ipsos fulminatos et conservos in simias intelligo quod mali homines convertuntur in bestias, qui suum creatorem non cognoscunt, et solum faciem retinent. Unde dictum est: +*Non deus est aiunt tumidi telluris alumni. +Pellere sic celo velle videntur eum. +Ac temere elatos subito confulminat illos +precipites discant sceptra tenere deum. +Hinc sata progenies scelerati sanguinis heres +fert hominis faciem, nil rationis habens.* -Sexta transmutatio est Licaonis in lupum, cuius allegoria est quod Licaon fuit quidam rex Arcadie, qui dum regnaret homines interficiebat et depredabatur. Clam tamen. Sed dum deus satis sustulisset, voluit eum punire, et fecit totum populum concurrere ad domum suam et eum expulerunt de civitate, et tunc palam cepit predari et interficere homines. Et exinde habita fabula quod mutatus est in lupum, qui est animal rapax. +Sexta transmutatio est Licaonis in lupum, cuius allegoria est quod Licaon fuit quidam rex Arcadie, qui dum regnaret homines interficiebat et depredabatur. Clam tamen. Sed dum deus satis sustulisset, voluit eum punire, et fecit totum populum concurrere ad domum suam et eum expulerunt de civitate, et tunc palam cepit predari et interficere homines. Et exinde habita fabula quod mutatus est in lupum, qui est animal rapax. Unde dictum est: +*Hospitis insidians domino clam cede Licaon +teste deo pulsus fit lupus inde palam.* -Septima transmutatio est de lapidibus in homines. Allegoria talis est. Nam legitur quod quodam tempore totus mundus periit aqua tempore, sed postmodum adhuc deus misit diluvium propter peccata hominum. Non tamen fuit generale, sed in quadam parte mundi, et non evaserunt in quam pluribus civitatibus nisi duo, scilicet Deucalion et Pirra. Isti ergo iverunt ad montes, ubi erant montanarii qui erant sicut lapides, et eos traxerunt ad civitatem et instruxerunt eos. Et sic conversi sunt in homines. Alii sunt qui dicunt quod per Deucalion transmutantem lapides in viros debemus intelligere hominem qui generat si plus emittat de semine et a simili de Pirra. +Septima transmutatio est de lapidibus in homines. Allegoria talis est. Nam legitur quod quodam tempore totus mundus periit aqua tempore, sed postmodum adhuc deus misit diluvium propter peccata hominum. Non tamen fuit generale, sed in quadam parte mundi, et non evaserunt in quam pluribus civitatibus nisi duo, scilicet Deucalion et Pirra. Isti ergo iverunt ad montes, ubi erant montanarii qui erant sicut lapides, et eos traxerunt ad civitatem et instruxerunt eos. Et sic conversi sunt in homines. Unde dictum est: +*Deucalion homines montanos traxit in urbes +hosque monens lapides post dedit esse viros. +Pirra modo simili duris mulieribus egit +sicque reformatum constat utrumque genus.* +Alii sunt qui dicunt quod per Deucalion transmutantem lapides in viros debemus intelligere hominem qui generat si plus emittat de semine et a simili de Pirra. Unde dictum est: +*Vir generare viros mulieres femina fertur +si plus in coitu seminis alter habet. +Diluvio vasto purgans deus atra nocentum +sustulit insontes pro reparando genus.* -Octava transmutatio est terre in Phytonem. Nam per Phytonem intelligo quamcumque fallaciam et quodcumque scelus mundanum. Per Phebum intelligo hominem sapientem, qui scit omnes fallacias mundanas interimere. Sed per hoc quod amor transfixit Phebum intelligo quodlibet homo sapiens possit fallacias huius mundi interimere. Non tamen debet nimis spernere alios, quia alii punguntur stimulo luxurie et vulnerantur. - -Nona transmutatio est de Daphne conversa in laurum. Allegoria est hec. Per Phebum intelligo pudicam personam et castam. Per Daphnem ipsam pudicitiam, quam insequitur casta persona. Per Daphnem converti in arborem intelligo quod pudicitia radicatur in corpore illius qui eam insequitur. Laurus designat virginitatem, eo quod semper est virens et redolens. - -Decima transmutatio est de Io conversa in vacam. Per Io intelligimus feminam et hominem aliquem, quia dum est castus deus iungitur sibi, quando vero non est castus mutatur in vacam. Fuit tamen verum de ista Io quod ivit multum per mundum meretricando. Tandem deus misertus eius. Abstinuit se ab illo peccato, sed facta est vaga quod ibat querendo totum mundum, sed tandem ivit in Egiptum et ingressa est religionem. Et facta est bona et per consequens habita fuit dea et vocata est dea et data est deo Osiri in uxorem. - -Undecima transmutatio est de Siringa in canellas. Nam per Pan intelligo illum qui primo adinvenit musicam, scientiam de consonantiis dictam a moys quod est aqua. Sed per Siringam filiam fluminis intelligo ipsam musicam que est filia fluminis, quia inventa est iuxta aquas. +Octava transmutatio est terre in Phytonem. Nam per Phytonem intelligo quamcumque fallaciam et quodcumque scelus mundanum. Per Phebum intelligo hominem sapientem, qui scit omnes fallacias mundanas interimere. Sed per hoc quod amor transfixit Phebum intelligo quodlibet homo sapiens possit fallacias huius mundi interimere. Non tamen debet nimis spernere alios, quia alii punguntur stimulo luxurie et vulnerantur. Unde dictum est: +*Horrida de terris serpit fallacia Phyton +celesti sapiens quam ratione domat. +Cum tamen elatas vires contemnit amoris +magna reluctanti vulnera figit amor.* -Duodecima transmutatio est de oculis Argi in pavonem. Nam per Argum intelligo vanitatem huius mundi vel hominem vanum, qui solum curat de mundanis. Similiter per pavonem intelligo hominem vanum qui non curat de anima, sed solum de corpore, sicut facit pavo, qui cum cauda sua adornat totum corpus suum et caput. Sed posteriora remanent detecta, quia tenet culum detectum. +Nona transmutatio est de Daphne conversa in laurum. Allegoria est hec. Per Phebum intelligo pudicam personam et castam. Per Daphnem ipsam pudicitiam, quam insequitur casta persona. Per Daphnem converti in arborem intelligo quod pudicitia radicatur in corpore illius qui eam insequitur. Laurus designat virginitatem, eo quod semper est virens et redolens. Unde dictum est: +*Ille pudicitiam sequitur pro posse fugacem. +Qua tandem pressa rara corona datur. +Laurus odora virens designat virginitatem +nam viret et redolet virginitatis odor, +lubrica virginitas fertur de flumine nata +nam dilapsa semel non revocanda fuit. +At si continuis servet quis passibus illam +tandem radicata se viridente corona.* -Prima transmutatio est Phetontis fulminati a Iove. In ista fabula multa interponuntur. Primo per Meropem maritum Climene intelligo purum praticum sive praticam scientiam. Sed per Phebum intelligo scientiam speculativam. Per Phetontem, qui filius putabatur Meropis, intelligo magistrum praticum sine speculatione. Nam Pheton idem est quod apparens. Sed per Epaphum intelligo magistrum speculativum. Nam dicitur ab epi quod est supra et paphos quod est apparentia, inde Epaphus idest super apparens. Per Epaphum ergo iniurari Phetonti intelligo magistrum speculativum, qui despicit praticum et non dimittit appellari filium Phebi, immo dicit ipsum filium Meropis. Per Climenem intelligo vanagloriam. Dicitur enim a cleos quod est gloria et mene defectus, inde vanagloria. Cuius filius fuit Pheton, qui fuit vanagloriosus. Per hoc ergo quod Pheton petebat currum solis intelligo magistrum praticum, qui vult speculari et ascendere magisterium nec potest. Per Phebum sibi dissuadente intelligo scientiam speculativam, que dissuadet homini pratico ne intromittat se in speculationibus. Non tamen negat eam sibi, quia scientia numquam se negat aliqui. Sed per ipsum Phetontem ascendisse currum et incendisse totum mundum intelligo quod praticus, qui vult speculari, seminat errores in mundo. Potest tamen ad speciale adaptari, quia bene fuit verum quod Pheton fuit quidam praticus, qui voluit determinare de cursu solis, et inde dixit quod faciebat ipsum ascendere et descendere. Per incendia intelligo errores quos seminavit et verum est quod fulminatus est. Sed per sorores esse mutatas in arbores intelligo quod Pheton de arboribus bene determinavit et vera, scilicet qualiter electra habentur ex gummis, et ideo dicuntur plorasse de autore suo. Et bene verum fuit quod Cignus fuit rex ligurum, idest lombardorum, scilicet ultra Placentiam. Appellatur enim ligures legumina legentes. Sed citra Placentiam usque in Ymolam vocatur Emilia. Iste Cignus doluit de morte Phetontis et voluit describere vitam et gesta eius. Sed vox est attenuata in cignum, quia non debuit ipsum laudare in hiis que laudavit, sed in multis sic. +Decima transmutatio est de Io conversa in vacam. Per Io intelligimus feminam et hominem aliquem, quia dum est castus deus iungitur sibi, quando vero non est castus mutatur in vacam. Fuit tamen verum de ista Io quod ivit multum per mundum meretricando. Tandem deus misertus eius. Abstinuit se ab illo peccato, sed facta est vaga quod ibat querendo totum mundum, sed tandem ivit in Egiptum et ingressa est religionem. Et facta est bona et per consequens habita fuit dea et vocata est dea et data est deo Osiri in uxorem. Unde dictum est: +*Virgo pudens umbrante deo coniungitur illi +brutescit mundo quando soluta datur. +Ille voluptati variis affectibus use +servandam tradidit. Condolet inde pater. +Sed cantu domini sibi cetera vana secante +mundo cantandam se dedit esse vagam. +Mox vite stabilis, mox religionis honeste, +de bove fit mulier, de muliere dea. +Forma pedis faciunt scissuraque policis *io* +a pede dicta suo sunt elementa duo.* -Quarta transmutatio est de Calistone in ursam. Nam per Iovem intelligo, quia ita fuit, regem cretensem, qui philocaptus erat in quadam nomine Calisto, que erat virgo. Sed Iupiter transformavit se in virginem et ita ivit in locum eius et violavit eam. Et sic facta est ursa quia virgo, dum amisit virginitatem, est sicut ursa. Genuit ergo filium, qui cum esset XV annorum fuit sibi dictum quod erat filius meretricis, quapropter voluit matrem interficere. Sed deus admovit illud peccatum et ad signum, scilicet quod nullus umquam deberet offendere patrem nec matrem, dato quod mali essent, deus transtulit eos in signa celestia. - -Quinta transmutatio est de corvo albo in nigrum. Nam per corvum intelligo garrulum, qui delectatur solum in alios accusando, qui prius non erat garrulus. +Undecima transmutatio est de Siringa in canellas. Nam per Pan intelligo illum qui primo adinvenit musicam, scientiam de consonantiis dictam a moys quod est aqua. Sed per Siringam filiam fluminis intelligo ipsam musicam que est filia fluminis, quia inventa est iuxta aquas. Unde dictum est: +*Pan tenus exagitans inventam flumine musam +primus arundineum iunxit ab amne melos.* -Sexta transmutatio est de Vulcano. Nam per Vulcanum intelligo hominem sapientem. Per Palladem intelligo sapientiam. Per Vulcanum velle concubere cum ea intelligo hominem sapientem aliquando affligi luxuria, ubi multa est pugna et rara victoria. Sed per Eritonium genitum intelligo peccatum quod Pallas idest sapientia abscondit. Nam homo sapiens, dato quod non possit se aliquando abstinere a luxuria, tamen debet se celare. Pandrasos idest totum damnans, eo quod sapiens homo damnat se. Erse idest afflictio. Sed Aglauros est memoria preteriti quia, dato quod sapiens damnet se et affligat, tamen post tempus adhuc pungitur stimulo et sic reminiscitur. Per cornicem garulam intelligo virginitatem que accusat memoriam peccati. +Duodecima transmutatio est de oculis Argi in pavonem. Nam per Argum intelligo vanitatem huius mundi vel hominem vanum, qui solum curat de mundanis. Similiter per pavonem intelligo hominem vanum qui non curat de anima, sed solum de corpore, sicut facit pavo, qui cum cauda sua adornat totum corpus suum et caput. Sed posteriora remanent detecta, quia tenet culum detectum. Unde dictum est: +*Illecebras mundi gemmatus pavo figurat +cui preponuntur deteriora bonis.* -Septima transmutatio est de Cornice. Nam per Cornicem intelligo virginem, que mutata fuit et data comes castitati. Et expellitur ab ea quando homo sapiens pungitur stimulo carnis et assumit vocamina, hoc est incestuositatem taciturnam, quia tenet se celatum. -Octava transmutatio est de noctua. Nam in Lesbo insula verum fuit quod una puella, que tenebatur casta, tamen fecit quod iacuit cum patre, ipso ignaro. Sed postmodum scitum fuit, quapropter dicitur quod non audebat apparere coram aliis propter verecundiam. Et ideo in noctuam est conversa. +Prima transmutatio est Phetontis fulminati a Iove. In ista fabula multa interponuntur. Primo per Meropem maritum Climene intelligo purum praticum sive praticam scientiam. Sed per Phebum intelligo scientiam speculativam. Per Phetontem, qui filius putabatur Meropis, intelligo magistrum praticum sine speculatione. Nam Pheton idem est quod apparens. Sed per Epaphum intelligo magistrum speculativum. Nam dicitur ab epi quod est supra et paphos quod est apparentia, inde Epaphus idest super apparens. Per Epaphum ergo iniurari Phetonti intelligo magistrum speculativum, qui despicit praticum et non dimittit appellari filium Phebi, immo dicit ipsum filium Meropis. Per Climenem intelligo vanagloriam. Dicitur enim a cleos quod est gloria et mene defectus, inde vanagloria. Cuius filius fuit Pheton, qui fuit vanagloriosus. Per hoc ergo quod Pheton petebat currum solis intelligo magistrum praticum, qui vult speculari et ascendere magisterium nec potest. Per Phebum sibi dissuadente intelligo scientiam speculativam, que dissuadet homini pratico ne intromittat se in speculationibus. Non tamen negat eam sibi, quia scientia numquam se negat aliqui. Sed per ipsum Phetontem ascendisse currum et incendisse totum mundum intelligo quod praticus, qui vult speculari, seminat errores in mundo. Potest tamen ad speciale adaptari, quia bene fuit verum quod Pheton fuit quidam praticus, qui voluit determinare de cursu solis, et inde dixit quod faciebat ipsum ascendere et descendere. Per incendia intelligo errores quos seminavit et verum est quod fulminatus est. Sed per sorores esse mutatas in arbores intelligo quod Pheton de arboribus bene determinavit et vera, scilicet qualiter electra habentur ex gummis, et ideo dicuntur plorasse de autore suo. Et bene verum fuit quod Cignus fuit rex ligurum, idest lombardorum, scilicet ultra Placentiam. Appellatur enim ligures legumina legentes. Sed citra Placentiam usque in Ymolam vocatur Emilia. Iste Cignus doluit de morte Phetontis et voluit describere vitam et gesta eius. Sed vox est attenuata in cignum, quia non debuit ipsum laudare in hiis que laudavit, sed in multis sic. Unde dictum est: +*Preceptor novus est Pheton. Sapientia Phebus. +Reddat magistrum gloria vana Climen. +Est Epaphus super apparens operatio pura +cui Pheton metuit filius esse Merops. +Natus humo Pheton et Phebo vivificante +stultius humanis deserit alta poli. +Seminat errores qui sunt incendia mundo +quem super Eridanum fulminat ira dei. +Vertitur in plantas lacrimantum turba sororum +quas fore gummiferas ille locutus erat. +Rex ligurum Cignus casum Phetontis amici +descripsit querulo carmine factus olor.* -Nona transmutatio est de Esculapio. Nam verum fuit quod Apollo fuit quidam homo, et habuit filium Esculapium et dedit Chironi, qui fuit magnus magister et factus est summus in medicina. Verum etiam fuit quod fuit mortuus fulmine celesti. Unde post mortem eius latuit medicina quingentis annis. +Quarta transmutatio est de Calistone in ursam. Nam per Iovem intelligo, quia ita fuit, regem cretensem, qui philocaptus erat in quadam nomine Calisto, que erat virgo. Sed Iupiter transformavit se in virginem et ita ivit in locum eius et violavit eam. Et sic facta est ursa quia virgo, dum amisit virginitatem, est sicut ursa. Genuit ergo filium, qui cum esset XV annorum fuit sibi dictum quod erat filius meretricis, quapropter voluit matrem interficere. Sed deus admovit illud peccatum et ad signum, scilicet quod nullus umquam deberet offendere patrem nec matrem, dato quod mali essent, deus transtulit eos in signa celestia. Ideo dictum est: +*Virginis in specie quam Crete rex violavit +virgo fuit pugnans virginitate frui. +Infamis partu mox deformatur in ursam, +natus ob hoc ferro perdere temptat eam. +Sed manus alma dei vetuit miserantis utrumque +signa polo fulgent ad monimenta rei.* -Decima transmutatio est de Chirone, unde dicitur quod Chiron fuit medius homo et medius equus, quod sic debet intelligi. Nam Chiron fuit quidam bonus medicus, quo ad medicinam humanam et quo ad medicinam equinam. Sed dicitur quod erat immortalis, idest quod sapiens immortalis est, quo ad sapientiam suam. Per hoc quod transmutatus est in signum celeste intelligo quod quilibet sapiens transmutatur in signum celeste, quod immortale est, quia fama sapientis immortalis est. +Quinta transmutatio est de corvo albo in nigrum. Nam per corvum intelligo garrulum, qui delectatur solum in alios accusando, qui prius non erat garrulus. Unde dictum est: +*Gratus erat domino lingue tam docte minister +displicuit factus garulitate niger.* -Undecima transmutatio est de filia Chironis. Et fuit verum quod filia Chironis fuit quodam tempore optima, in tantum quod sciebat que futura erant enarrare. Sed tamen incepit deviare per luxuriam sicut equa. Unde propter hoc habet fabula quod conversa est in equam et hoc possumus applicare ad quemcumque huiusmodi. +Sexta transmutatio est de Vulcano. Nam per Vulcanum intelligo hominem sapientem. Per Palladem intelligo sapientiam. Per Vulcanum velle concubere cum ea intelligo hominem sapientem aliquando affligi luxuria, ubi multa est pugna et rara victoria. Sed per Eritonium genitum intelligo peccatum quod Pallas idest sapientia abscondit. Nam homo sapiens, dato quod non possit se aliquando abstinere a luxuria, tamen debet se celare. Pandrasos idest totum damnans, eo quod sapiens homo damnat se. Erse idest afflictio. Sed Aglauros est memoria preteriti quia, dato quod sapiens damnet se et affligat, tamen post tempus adhuc pungitur stimulo et sic reminiscitur. Per cornicem garulam intelligo virginitatem que accusat memoriam peccati. Unde dictum est: +*Flamma voluptatis sapienti certat. At inde +exoritur terre noxa biforme genus. +Hanc sapiens cordi cum solicitudine claudit +celandamque tribus commodat inde modis. +Damnat et affligit: tandem obliviscitur eius +Pandrasos atque Erse; servat Aglauros eam. +Quando recordatur secretum spectat Aglauros. +Publicat inspectam garulitatis aves.* -Duodecima transmutatio est de Phebo. Nam per Phebum intelligitur homo sapiens, qui aliquando delirat a sapientia et dat se vitiis terrestribus. Sed per hoc quod ipse percussit Ciclopides Iovis intelligo predicatores qui magis infestantur a talibus quam ab aliis. Nam Ciclopides dicuntur habere unum oculum, eo quod predicatores debent solum habere unam cogitationem, scilicet ad deum solum. Per hoc quod factus est pastor vaccarum intelligo quod sapiens ita devians fit sicut pastor, quia sequitur vitia. Sed per Mercurium qui aufert sibi vaccas intelligo verbum dei, qui aufert tandem vitia de cordibus eorum, et reducit ad bonum statum. Sed per Batum qui accusat Mercurium sibi ipsi intelligo hominem simplicem et fatuum, qui non cognoscit talia furta, sed pro tanto dicitur mutari in saxum. +Septima transmutatio est de Cornice. Nam per Cornicem intelligo virginem, que mutata fuit et data comes castitati. Et expellitur ab ea quando homo sapiens pungitur stimulo carnis et assumit vocamina, hoc est incestuositatem taciturnam, quia tenet se celatum. Unde dictum est: +*Facta procum nautam virgo fugiendo volucris, +sumpta dee caste virginitate comes. +Qua dea mox est pro garrulitate repulsa, +incestam tacite noctis amicat avem.* -Tertia decima transmutatio est de Mercurio qui transmutavit Aglauros. Per Mercurium intelligo hominem bone fame docentem alios. Per dominam Ersem intelligo personam aptam ad doctrinam recipiendam. Sed per Aglauron intelligo invidos, qui semper derogant bonis. Sed per dominam Palladem intelligo sapientiam et virtutem boni hominis, qui vadit ad domum invidie et imponit in cordibus invidorum, ut magis fiant invidi. -Sed per dominam Aglauron volentem excludere Mercurium intelligo invidos, qui volunt disputare cum sapientibus, ut accipiant sibi famam. Sed tandem succumbunt eis et sic mutantur in saxa. +Octava transmutatio est de noctua. Nam in Lesbo insula verum fuit quod una puella, que tenebatur casta, tamen fecit quod iacuit cum patre, ipso ignaro. Sed postmodum scitum fuit, quapropter dicitur quod non audebat apparere coram aliis propter verecundiam. Et ideo in noctuam est conversa. Unde dictum est: +*Nictimene ignaro noctu commixta parenti +obsequio noctis, noctua nomen habet.* -Quarta decima transmutatio est de Iove in taurum. Nam verum fuit quod Iupiter erat rex Crete et incalescebat in filiam regis Agenoris et misit illuc lenonem. Et fecit pactum cum Europa, quod veniret ad mare et illic esset Iupiter in navi et exportaret eam. Et ita fuit. Sed forte navis habebat signum taurinum et ideo dicitur converti in taurum. Sed quantum ad mores notum est, sicut ipse Ovidius tangit cum dicit etc, quod per Iovem regem intelligo quemcumque rectorem qui, dum debet esse in maiestate, aliquando pro una meretrice induitur vestes servi et ibit de nocte, ut possit eam habere. Et tunc dicitur converti in taurum, quia subicit se mulieri. - -Prima transmutatio tertii libri est de Cadmo. Nam Cadmus fuit quidam maximus philosophus in Thebis, hoc fuit verum, qui suos discipulos misit Athenas, ut disputarent cum quodam alio doctore qui derogabat ei, quem intelligo per serpentem. Sed per hoc quod mortui sunt intelligo quod succubuerunt illi in disputatione. Quod sciens Cadmus ivit illuc et primo percussit eum saxo, quia fecit sibi grossam questionem, et ideo nichil fecit illi. Deinde percussit eum iaculo, idest quod fecit fortiorem questionem, que valde illum implicavit. Sed quodammodo se defendebat. Deinde percussit eum lancea et interfecit eum, idest quod fecit sibi fortissimam questionem, in qua eum vicit. Sed per homines armatos natos ex dentibus illius intelligo errores, quos ille seminavit per mundum propter ignorantiam suam, et per hoc quod ipsi interfecerunt se precepto Palladis intelligo quod per sapientiam ipsius Cadmi omnes errores remoti sunt. Sed per hoc quod quinque remanserunt pro sociis Cadmi intelligo quinque vocales, quas retinuit Cadmus ad edificandum Thebas, idest ad principium scientiarum. +Nona transmutatio est de Esculapio. Nam verum fuit quod Apollo fuit quidam homo, et habuit filium Esculapium et dedit Chironi, qui fuit magnus magister et factus est summus in medicina. Verum etiam fuit quod fuit mortuus fulmine celesti. Unde post mortem eius latuit medicina quingentis annis. Unde dictum est: +*Fulmine celesti et terrena carne creatus, +est Esculapius quo medicina nitet. +Matris adulterium patria virtute feritur, +non sinit hunc genitor cum genitrice mori.* -Secunda transmutatio est de Actheone. Et dicitur quod fuit verum quod Actheon fuit quidam dominus qui erat deditus venationi. Dum autem ipsum cederet venari, quia videbat quod erat inane opus, reliquit officium illud. Tamen multitudinem canum quos habebat retinuit, qui consumpserunt eum, eo quod nichil lucrabatur. Unde dictum est quod vidit Dianam nudam, eo quod Diana est dea venationis et nullius utilitatis, quapropter conversus est in cervum, idest quod propter paupertatem vel propter venationem, quam timebat eo quod multa pericula insunt, factus est ita timidus sicut cervus. Sed hoc morale potest haberi, quod per Actheon, qui consumpsit opes retentione canum, possumus intelligere hominem miserum, qui consumpsit sua inaniter et fit servus de domino. +Decima transmutatio est de Chirone, unde dicitur quod Chiron fuit medius homo et medius equus, quod sic debet intelligi. Nam Chiron fuit quidam bonus medicus, quo ad medicinam humanam et quo ad medicinam equinam. Unde dictum est: +*Humane medicus nature ac doctus equine +Chiron parte virum parte figurat equum.* +Sed dicitur quod erat immortalis, idest quod sapiens immortalis est, quo ad sapientiam suam. Per hoc quod transmutatus est in signum celeste intelligo quod quilibet sapiens transmutatur in signum celeste, quod immortale est, quia fama sapientis immortalis est. Unde dictum est: +*Qui virtute nitet claris inscribitur astris +sic homo fit fama non moriente deus.* -Tertia transmutatio est de Semele. Nam per Semelem intelligo vitem. Per Iovem concubuisse cum ea et impregnasse eam Baccho intelligo influentiam supercelestem, que impregnat vites vino. Sed per Iunonem persuadentem ei quod petat Iovem in propria forma intelligo influentiam aeream, que nutrit ipsas vites usque ad augustum. Sed per Iovem fulminare Semelem intelligo ardorem ethereum, qui consumit totum humorem qui est in terra. Per hoc quod Iupiter assumpsit Bacchum femori suo intelligo quod, consumpto humido terrestri in vite, uve nutriuntur ab influentia superiori. Sed per hoc quod dedit nutriendum ninphis aquarum intelligo quod vinum debet nutriri per aquam, ita quod apposita aqua temperet vinum. +Undecima transmutatio est de filia Chironis. Et fuit verum quod filia Chironis fuit quodam tempore optima, in tantum quod sciebat que futura erant enarrare. Sed tamen incepit deviare per luxuriam sicut equa. Unde propter hoc habet fabula quod conversa est in equam et hoc possumus applicare ad quemcumque huiusmodi. Unde dictum est: +*Cum promissa deo Chironis nata fuisset +trans hominem novit que deitatis erant. +Eius abusa fuit mores induta ferinos +luxuria nimia dum similatur eque.* -Quarta transmutatio est de Tiresia. Nam per Tiresiam, qui fuit quodam tempore homo postea mulier, possumus intelligere motum nature generative agendo et patiendo. Per ipsum percutere angues connexos intelligo influentiam lune, qui commovet generantia ad invicem. Sed dum post VII annos adhuc percussit eos intelligo cursum lune, qui finitur in octo annis, et tunc adhuc percurrit. Sed per Tiresiam dedisse sententiam quod Iuno habet in duplo de luxuria quam Iupiter intelligo quod aer habeat tria operari in terra, quia producit, vegetat et luxuriat. Sed ether solum unam, quia habet maturare fetus productos. Sed moraliter potest haberi hoc, quod per Tiresiam possumus intelligere hominem peccato sodomie subditum, qui est nunc vir nunc femina et multa alia. +Duodecima transmutatio est de Phebo. Nam per Phebum intelligitur homo sapiens, qui aliquando delirat a sapientia et dat se vitiis terrestribus. Sed per hoc quod ipse percussit Ciclopides Iovis intelligo predicatores qui magis infestantur a talibus quam ab aliis. Nam Ciclopides dicuntur habere unum oculum, eo quod predicatores debent solum habere unam cogitationem, scilicet ad deum solum. Per hoc quod factus est pastor vaccarum intelligo quod sapiens ita devians fit sicut pastor, quia sequitur vitia. Sed per Mercurium qui aufert sibi vaccas intelligo verbum dei, qui aufert tandem vitia de cordibus eorum, et reducit ad bonum statum. Sed per Batum qui accusat Mercurium sibi ipsi intelligo hominem simplicem et fatuum, qui non cognoscit talia furta, sed pro tanto dicitur mutari in saxum. Unde dictum est: +*Delirans sapiens cedit divina loquentes, +fit ductor vitiis ex deitate cadens. +His argumento sibi mos rationis abactis, +saxeus hoc furtum non putat esse dei.* -Quinta transmutatio est de Echo. Nam per dominam Echo intelligo sonum, qui causatur ex repercussione aeris in aliquem locum. Per ipsam ire per silvas intelligo quod in silvis et montibus precipue generatur talis vox. +Tertia decima transmutatio est de Mercurio qui transmutavit Aglauros. Per Mercurium intelligo hominem bone fame docentem alios. Per dominam Ersem intelligo personam aptam ad doctrinam recipiendam. Sed per Aglauron intelligo invidos, qui semper derogant bonis. Unde dictum est: +*Dogma dat ingratis fame facundus amore +quam tamen invidia perstimulante negat.* +Sed per dominam Palladem intelligo sapientiam et virtutem boni hominis, qui vadit ad domum invidie et imponit in cordibus invidorum, ut magis fiant invidi. Unde dictum est: +*Invidiam ingratis addit non invida virtus +ut pene capiant hinc alimenta sue.* +Sed per dominam Aglauron volentem excludere Mercurium intelligo invidos, qui volunt disputare cum sapientibus, ut accipiant sibi famam. Sed tandem succumbunt eis et sic mutantur in saxa. Unde dictum est: +*Invidus a fama nitens abolere disertum +non valet. In niveam vertitur inde petram.* -Sexta transmutatio est de Narciso. Nam per Narcisum intelligo quemcumque hominem famosum. Per ipsum capi amore umbre sue intelligo illum qui nimis confidit in fama sua, que est sicut quedam umbra. Per ipsum esse conversum in florem intelligo quod fama huius mundi est sicut flos, quia sicut flos cito vanescit, ita fama huius mundi. +Quarta decima transmutatio est de Iove in taurum. Nam verum fuit quod Iupiter erat rex Crete et incalescebat in filiam regis Agenoris et misit illuc lenonem. Et fecit pactum cum Europa, quod veniret ad mare et illic esset Iupiter in navi et exportaret eam. Et ita fuit. Sed forte navis habebat signum taurinum et ideo dicitur converti in taurum. Unde dictum est: +*Iupiter Europam blando lenone rogatam +in rate qua tauri stabat imago tulit.* +Sed quantum ad mores notum est, sicut ipse Ovidius tangit cum dicit *Non bene conveniunt* etc., quod per Iovem regem intelligo quemcumque rectorem qui, dum debet esse in maiestate, aliquando pro una meretrice induitur vestes servi et ibit de nocte, ut possit eam habere. Et tunc dicitur converti in taurum, quia subicit se mulieri. Unde dictum est: +*Maiestatis honor, lascivo victus amore, +vilet, taurino subiciturque modo.* -Septima transmutatio est de illis que se necuerunt cum Aceste. Nam per Bacchum, quem ceperunt in Chia insula, intelligo vinum quod emerunt, ut traducerent ultra mare ad vendendum. Per Naxon ad quam volebat ire Bacchus intelligo insulam in qua est optimum vinum. Per Delon intelligo insulam que etiam abundabat vino. Per puppem non moveri et per vela transmutari in herbas intelligo quod illi biberunt totum vinum quod debebant vendere, quapropter ipsi ebrii erant. Unde videbatur eis quod totus mundus esset herba. Per ipsos mutatos in pisces intelligo quod ipsi ita ebrii erant quod ceciderunt in mare et se necuerunt. +Prima transmutatio tertii libri est de Cadmo. Nam Cadmus fuit quidam maximus philosophus in Thebis, hoc fuit verum, qui suos discipulos misit Athenas, ut disputarent cum quodam alio doctore qui derogabat ei, quem intelligo per serpentem. Sed per hoc quod mortui sunt intelligo quod succubuerunt illi in disputatione. Quod sciens Cadmus ivit illuc et primo percussit eum saxo, quia fecit sibi grossam questionem, et ideo nichil fecit illi. Deinde percussit eum iaculo, idest quod fecit fortiorem questionem, que valde illum implicavit. Sed quodammodo se defendebat. Deinde percussit eum lancea et interfecit eum, idest quod fecit sibi fortissimam questionem, in qua eum vicit. Sed per homines armatos natos ex dentibus illius intelligo errores, quos ille seminavit per mundum propter ignorantiam suam, et per hoc quod ipsi interfecerunt se precepto Palladis intelligo quod per sapientiam ipsius Cadmi omnes errores remoti sunt. Sed per hoc quod quinque remanserunt pro sociis Cadmi intelligo quinque vocales, quas retinuit Cadmus ad edificandum Thebas, idest ad principium scientiarum. Et hoc dictum est: +*Discipuli Cadmi gimnasii greca petentes +altius edocto succubuere viro. +Arte sua Cadmus fidens ut pelle leonis +pulsat eum saxo. Questio cassa fuit. +Impetit hunc ferro, viva ratione subegit. +Dissipat et dictis dicta perempta suis. +Non tamen extincte vocales quinque fuerunt +a quibus incipiens condidit artis opus.* -Octava transmutatio est de Aceste, qui ductus fuit ad Pentheum. Nam per Pentheum intelligo hominem bonum et discretum, qui nolebat quod Bacchus veniret Thebas, idest quod volebat corrigere eos de potu. Sed per Acestem intelligo quemlibet dissolutum. Nam Acestes idest dissolutus. Per ipsum carcerari et catenari est intelligendum quod ipse est ebrius. Per ipsum dissolvi a cathenis intelligo quando furia vini recessit. +Secunda transmutatio est de Actheone. Et dicitur quod fuit verum quod Actheon fuit quidam dominus qui erat deditus venationi. Dum autem ipsum cederet venari, quia videbat quod erat inane opus, reliquit officium illud. Tamen multitudinem canum quos habebat retinuit, qui consumpserunt eum, eo quod nichil lucrabatur. Unde dictum est quod vidit Dianam nudam, eo quod Diana est dea venationis et nullius utilitatis, quapropter conversus est in cervum, idest quod propter paupertatem vel propter venationem, quam timebat eo quod multa pericula insunt, factus est ita timidus sicut cervus. Unde dictum est: +*Dicitur Actheon nudam vidisse Dianam +venandi studium dum quid inane vocat. +Abstinuit timidus effectus imagine cervi +sed consumpsit eum cura retenta canum.* +Sed hoc morale potest haberi, quod per Actheon, qui consumpsit opes retentione canum, possumus intelligere hominem miserum, qui consumpsit sua inaniter et fit servus de domino. Unde dictum est: +*Actheon cervus dominus prius et modo servus. +Dives erat primum, descendit pauper ad imum. +Iste notat miserum: cui dum substantia rerum +sumitur in vanum, fit fera preda canum.* -Nona transmutatio est de Pentheo interfecto. Nam per Pentheum intelligo hominem morosum qui, dum castigaret illos ab ebrietate, mortuus est et interfectus. Nam sua mater et matertera, dum essent bene ebrie, furia vini mote, interfecerunt Pentheum, eo quod ipsas corrigebat. +Tertia transmutatio est de Semele. Nam per Semelem intelligo vitem. Per Iovem concubuisse cum ea et impregnasse eam Baccho intelligo influentiam supercelestem, que impregnat vites vino. Sed per Iunonem persuadentem ei quod petat Iovem in propria forma intelligo influentiam aeream, que nutrit ipsas vites usque ad augustum. Sed per Iovem fulminare Semelem intelligo ardorem ethereum, qui consumit totum humorem qui est in terra. Per hoc quod Iupiter assumpsit Bacchum femori suo intelligo quod, consumpto humido terrestri in vite, uve nutriuntur ab influentia superiori. Sed per hoc quod dedit nutriendum ninphis aquarum intelligo quod vinum debet nutriri per aquam, ita quod apposita aqua temperet vinum. Unde dictum est: +*Impletam Baccho Semelem exterminat ardor +que vetule credens ebria facta fuit. +At calor aquarum ninphis commisit alendum +nam furias Bacchi temperat haustus aque.* + +Quarta transmutatio est de Tiresia. Nam per Tiresiam, qui fuit quodam tempore homo postea mulier, possumus intelligere motum nature generative agendo et patiendo. Per ipsum percutere angues connexos intelligo influentiam lune, qui commovet generantia ad invicem. Sed dum post VII annos adhuc percussit eos intelligo cursum lune, qui finitur in octo annis, et tunc adhuc percurrit. Sed per Tiresiam dedisse sententiam quod Iuno habet in duplo de luxuria quam Iupiter intelligo quod aer habeat tria operari in terra, quia producit, vegetat et luxuriat. Sed ether solum unam, quia habet maturare fetus productos. Unde dictum est: +*Tiresias motus nature dicitur yme. +Est vir dum generat femina quando parit. +Octenni spatio dum nexos verberat angues +luna suum cursum dum generamus agit. +Influit in terra tribus aer. Nempe maritat +producit, vegetat, luxuriante sinu. +Ether maturat solum, sed fetibus aer +orbat humum clausus providet ignis ei.* +Sed moraliter potest haberi hoc, quod per Tiresiam possumus intelligere hominem peccato sodomie subditum, qui est nunc vir nunc femina et multa alia. Unde dictum est moraliter: +*Pro re feminea dum sexum pensat utrumque +Tiresias mutat cum muliere virum. +Post lune cursum dum sexos querit eosdem +factus homo lites inter utrumque secat. +Cuius iudicio vero vaga femina fertur +luxurie triplo compar habenda viro. +Iurgia iudicium dicunt muliebria cecum, +quod fore divinum turba virilis habet.* + +Quinta transmutatio est de Echo. Nam per dominam Echo intelligo sonum, qui causatur ex repercussione aeris in aliquem locum. Per ipsam ire per silvas intelligo quod in silvis et montibus precipue generatur talis vox. Unde dictum est: +*Montibus et silvis Echo respondet opacis +aere nam clauso verba remissa sonant.* + +Sexta transmutatio est de Narciso. Nam per Narcisum intelligo quemcumque hominem famosum. Per ipsum capi amore umbre sue intelligo illum qui nimis confidit in fama sua, que est sicut quedam umbra. Per ipsum esse conversum in florem intelligo quod fama huius mundi est sicut flos, quia sicut flos cito vanescit, ita fama huius mundi. Unde dictum est: +*Vanuit in flore fame candore repulso +que nimis illexit corporis umbra fugax.* + +Septima transmutatio est de illis que se necuerunt cum Aceste. Nam per Bacchum, quem ceperunt in Chia insula, intelligo vinum quod emerunt, ut traducerent ultra mare ad vendendum. Per Naxon ad quam volebat ire Bacchus intelligo insulam in qua est optimum vinum. Per Delon intelligo insulam que etiam abundabat vino. Per puppem non moveri et per vela transmutari in herbas intelligo quod illi biberunt totum vinum quod debebant vendere, quapropter ipsi ebrii erant. Unde videbatur eis quod totus mundus esset herba. Per ipsos mutatos in pisces intelligo quod ipsi ita ebrii erant quod ceciderunt in mare et se necuerunt. Unde dictum est: +*Egregio Baccho iuvenes quem puppe ferebant +in furias acti se necuere freto.* + +Octava transmutatio est de Aceste, qui ductus fuit ad Pentheum. Nam per Pentheum intelligo hominem bonum et discretum, qui nolebat quod Bacchus veniret Thebas, idest quod volebat corrigere eos de potu. Sed per Acestem intelligo quemlibet dissolutum. Nam Acestes idest dissolutus. Per ipsum carcerari et catenari est intelligendum quod ipse est ebrius. Per ipsum dissolvi a cathenis intelligo quando furia vini recessit. Unde dictum est: +*Est homo morosus Pentheus seu religiosus +qui docet et redocet Bacchus ut ipse nocet.* + +Nona transmutatio est de Pentheo interfecto. Nam per Pentheum intelligo hominem morosum qui, dum castigaret illos ab ebrietate, mortuus est et interfectus. Nam sua mater et matertera, dum essent bene ebrie, furia vini mote, interfecerunt Pentheum, eo quod ipsas corrigebat. Unde dictum est: +*Penthea morosum damnantem vina peremit +rapta parens furiis ebria turba domus.* Prima transmutatio quarti libri est de domina Dirce que conversa est in piscem. Per Dircem intelligo personam superbam in hoc mundo. Per ipsam converti in piscem intelligo quod superba persona huius mundi non potest durare, immo submergitur ut piscis in aqua. -Secunda trasmutatio est de domina Semiramis conversa in columbam. Per Semiramin intelligo personam humilem in hoc mundo. Per ipsam converti in columbam dolore matris converse in piscem intelligo humilem dolentem de superbia alterius proximi sui. Et sic talis elevatur super alios quemadmodum columba, nam. +Secunda trasmutatio est de domina Semiramis conversa in columbam. Per Semiramin intelligo personam humilem in hoc mundo. Per ipsam converti in columbam dolore matris converse in piscem intelligo humilem dolentem de superbia alterius proximi sui. Et sic talis elevatur super alios quemadmodum columba, nam *Qui se exaltat humiliabitur et qui se humiliat exaltabitur*. Unde dictum est simul de hiis duabus sic: +*Mergitur ut piscis confusa superbia mundi +ast humiles nati desuper alta volant.* -Tertia transmutatio est de Almone convertente alios in pisces, donec ipsa conversa fuit. Nam ista fuit quedam meretrix, que stabat in uno portu et homines alliciebat ad se et denudabat eos bonis suis. Quemadmodum pisces nudi sunt. Sed venit unus qui mutavit eam in piscem, quia denudavit eam. +Tertia transmutatio est de Almone convertente alios in pisces, donec ipsa conversa fuit. Nam ista fuit quedam meretrix, que stabat in uno portu et homines alliciebat ad se et denudabat eos bonis suis. Quemadmodum pisces nudi sunt. Sed venit unus qui mutavit eam in piscem, quia denudavit eam. Unde et cetera: +*Allicit ut pisces meretrix et nudat amantes +dum tamen ex ipsis unus inhamat eam.* -Quarta transmutatio est de moris que transmutata sunt in colore. Nam verum est quod morus prius producit mora alba, deinde cum sunt matura efficiuntur nigra. Tamen potest haberi hoc morale, quia per hoc possumus notare quod in amore qui est dulcis in principio et albus aliquando latet mors, quia ad ipsum sepe consequitur mors sicut consecutum fuit in istis duobus. +Quarta transmutatio est de moris que transmutata sunt in colore. Nam verum est quod morus prius producit mora alba, deinde cum sunt matura efficiuntur nigra. Tamen potest haberi hoc morale, quia per hoc possumus notare quod in amore qui est dulcis in principio et albus aliquando latet mors, quia ad ipsum sepe consequitur mors sicut consecutum fuit in istis duobus. Unde dictum est: +*Alba prius morus nigredine mora colorans +signat quod dulci mors in amore latet. +Tincta suos fetus de sanguine mortis amantum, +principio candet fine nigrescit arbor.* -Quinta transmutatio est de Marte et Venere, qui ad invicem coibant clam. Nam per Martem et Venerem intelligo homines virtuosos, qui tamen aliquando decipiuntur per luxuriam, quia in hac pugna rara est victoria. Tamen clam faciebant sicut sapientes. Per solem intelligo mentem et rationem hominis, que manifestavit eos Vulcano. Nam per Vulcanum intelligo deum vel personam loco dei, cui fit confessio peccatorum. Nam Vulcanus idest volens candorem. +Quinta transmutatio est de Marte et Venere, qui ad invicem coibant clam. Nam per Martem et Venerem intelligo homines virtuosos, qui tamen aliquando decipiuntur per luxuriam, quia in hac pugna rara est victoria. Tamen clam faciebant sicut sapientes. Per solem intelligo mentem et rationem hominis, que manifestavit eos Vulcano. Nam per Vulcanum intelligo deum vel personam loco dei, cui fit confessio peccatorum. Nam Vulcanus idest volens candorem. Unde dictum est: +*Iudicio veri corrupta libidine virtus +dum patet, illicito prensa furore rubet.* -Sexta transmutatio est de Leuchotoe. Nam per Leucothoem intelligo personam castitati deditam. Per solem intelligo spiritum divinum, qui illuminat mentes hominum bonorum. Per ipsam esse sepultam et mortuam a patre intelligo quod aliquando caste persone detrahuntur a proposito. Sed per solem mutantem ipsam in thus intelligo odorem castitatis et virginitatis magnum, quemadmodum in thure. +Sexta transmutatio est de Leuchotoe. Nam per Leucothoem intelligo personam castitati deditam. Per solem intelligo spiritum divinum, qui illuminat mentes hominum bonorum. Per ipsam esse sepultam et mortuam a patre intelligo quod aliquando caste persone detrahuntur a proposito. Sed per solem mutantem ipsam in thus intelligo odorem castitatis et virginitatis magnum, quemadmodum in thure. Unde dictum est: +*Thurea virga bonum mundo spiravit odorem +candida Leucotoe lucis amata deo.* -Septima transmutatio est de Clicie. Nam per Cliciem invidentem sorori intelligo hominem libidinosum et stultum, qui invidet sapientiori se. Si quam sapientiam habet in se statim amittit illam et hoc intelligo per hoc quod sol, qui est ipsa sapientia, de cetero noluit plus ire ad eam. Sed per ipsam inspicere solem intelligo talem velle, postmodum imbui sapientia, quam prius habebat, sed non potest. Ideo amissa ea evanescit sicut flos et hoc est quod dicit ipsam mutatam in florem. +Septima transmutatio est de Clicie. Nam per Cliciem invidentem sorori intelligo hominem libidinosum et stultum, qui invidet sapientiori se. Si quam sapientiam habet in se statim amittit illam et hoc intelligo per hoc quod sol, qui est ipsa sapientia, de cetero noluit plus ire ad eam. Sed per ipsam inspicere solem intelligo talem velle, postmodum imbui sapientia, quam prius habebat, sed non potest. Ideo amissa ea evanescit sicut flos et hoc est quod dicit ipsam mutatam in florem. Unde dictum est: +*Perturbans Clicie plus se sapientis honorem +perspicit amissum flore nigrante iubar.* -Octava transmutatio est de Daphnide pastore. Nam fuit verum quod ille pastor habebat quandam pelicem, qua spreta, cepit aliam. Quapropter illa timens, ne etiam eam sperneret, mactavit eum saxo et ideo dicitur fabula quod convertit eum in saxum. Unde hoc morale potest haberi, quia nemo debet confidere in meretricibus. +Octava transmutatio est de Daphnide pastore. Nam fuit verum quod ille pastor habebat quandam pelicem, qua spreta, cepit aliam. Quapropter illa timens, ne etiam eam sperneret, mactavit eum saxo et ideo dicitur fabula quod convertit eum in saxum. Unde hoc morale potest haberi, quia nemo debet confidere in meretricibus. Unde dictum est: +*Contulit in saxum que saxis obruit illum +cui placuit primum, pelice spreta dolens.* -Nona transmutatio est de Sythone, qui aliter erat masculini sexus aliter feminini. Per quem debet intelligi quilibet deturpatus illo pessimo peccato sodomie, quia tales dicuntur nunc esse generis masculini, cum supponunt, aliter dicuntur generis feminini, cum faciunt se supponi. +Nona transmutatio est de Sythone, qui aliter erat masculini sexus aliter feminini. Per quem debet intelligi quilibet deturpatus illo pessimo peccato sodomie, quia tales dicuntur nunc esse generis masculini, cum supponunt, aliter dicuntur generis feminini, cum faciunt se supponi. Unde dictum est: +*Qui modo femineos mores quandoque viriles +egerit, ambiguum fertur habere genus.* -Decima transmutatio est de Celmo converso in adamantem. Per Celmum intelligo hominem qui in iuventute est bonus et catholicus, sed in senectute efficitur malus vel deviat a fide, quia non credit deum sicut prius. Et talis dicitur mutari in adamantem propter duritiam suam. +Decima transmutatio est de Celmo converso in adamantem. Per Celmum intelligo hominem qui in iuventute est bonus et catholicus, sed in senectute efficitur malus vel deviat a fide, quia non credit deum sicut prius. Et talis dicitur mutari in adamantem propter duritiam suam. Unde dictum est: +*Durior est adamante senex incredulus illi +quem pubescentem credidit esse deum.* Undecima transmutatio est de Curetibus natis ex imbre, quod debet sic intelligi. Nam Curetes sunt quidam populi in longiquis partibus, qui semel fuerunt ita obsessi fame propter tempestates quod oportuit eos uti fungis, qui nascuntur in instanti ex aliquo imbre humectante terram. Et ideo dicuntur nati ex imbre quia pasti sunt ex fungis qui nascuntur ex imbre. -Duodecima transmutatio est de Croco et Milace conversis in flores, quod debet sic intelligi. Nam per Croconem et Milacem intelligo quemlibet iuvenem sicut ipsi erant. Per ipsos converti in flores intelligo quod iuventus in homine est sicut flos, quia sicut flos parum durat et cito evanescit, ita a simili iuventus hominis parum durat et cito preteriit. +Duodecima transmutatio est de Croco et Milace conversis in flores, quod debet sic intelligi. Nam per Croconem et Milacem intelligo quemlibet iuvenem sicut ipsi erant. Per ipsos converti in flores intelligo quod iuventus in homine est sicut flos, quia sicut flos parum durat et cito evanescit, ita a simili iuventus hominis parum durat et cito preteriit. Unde dictum est sic de hiis duabus similiter: +*Sunt ex imbre sati fungis pro pane cibati. +Florentes pueri cras hodie velut heri.* -Tertia decima transmutatio est de Hermafrodito, quod naturaliter potest sic intelligi. Nam Salmacis est quedam cellula in matrice in qua, si mulier recipiat sperma hominis, nascitur hermafroditus, idest homo habens utrumque sexum. Vel potest aliter intelligi ad mores retrahendo, ita quod per Salmacem intelligamus voluptatem que, dum unitur sermoni idest dum homo habet hoc in cogitatione et verbis, fit libidinosus, quod importatur per Hermafroditum. Et dum ita est vellet quod omnes alii ita facerent. - -Quarta decima transmutatio est de Mineidibus in vespertiliones, quod debet sic intelligi. Nam ipse erant bone potatrices. Unde per telam et stamina et fila mutata in vites intelligo quod vendebant illud quod filabant, ut possent bibere. Sic quod, tandem ebriate, videbatur sibi quod domus esset plena timpanis et feris, sicut sepe contingit ebriis. Unde tandem, consumptis omnibus bonis, recesserunt de nocte propter verecundiam et hoc habet fabula, quia mutate sunt in vespertiliones. +Tertia decima transmutatio est de Hermafrodito, quod naturaliter potest sic intelligi. Nam Salmacis est quedam cellula in matrice in qua, si mulier recipiat sperma hominis, nascitur hermafroditus, idest homo habens utrumque sexum. Unde dictum est: +*Cellula matricis que concipit hermafroditum +Salmacis est medio cum sit usa Venus.* +Vel potest aliter intelligi ad mores retrahendo, ita quod per Salmacem intelligamus voluptatem que, dum unitur sermoni idest dum homo habet hoc in cogitatione et verbis, fit libidinosus, quod importatur per Hermafroditum. Et dum ita est vellet quod omnes alii ita facerent. Unde dictum est: +*Sermo voluptati coniungitur Hermafroditus +nascitur excurrens plurima sermo vagus. +Luxuria tandem capitur concretus, at illi +pareat ut enervet Salmacis illa vaga.* -Quinta decima transmutatio est de Ticio. Per Ticium volentem concubere cum Latona intelligo hominem deditum ad vaticinandum futura, qui semper desiderio sciendi futura in hoc exardet. Quapropter vultur, que est avis vaticinio dedicata, dicitur corrodere precordia sua, quia tota dicit super hoc cogitat. - -Sexta decima transmutatio est de Tantalo, quod debet sic intelligi. Nam Tantalus representat quemlibet avarum et fuit bene verum quod interfecit filium suum propter avaritiam. Quapropter dicitur permanere in inferno, sic quod poma et aqua fugiant ipsum et sic est intelligendum debet quod fiet de quocumque avaro. +Quarta decima transmutatio est de Mineidibus in vespertiliones, quod debet sic intelligi. Nam ipse erant bone potatrices. Unde per telam et stamina et fila mutata in vites intelligo quod vendebant illud quod filabant, ut possent bibere. Sic quod, tandem ebriate, videbatur sibi quod domus esset plena timpanis et feris, sicut sepe contingit ebriis. Unde tandem, consumptis omnibus bonis, recesserunt de nocte propter verecundiam et hoc habet fabula, quia mutate sunt in vespertiliones. Unde dictum est: +*Dum consumpsissent Mineides omnia vino +stamina, de patria nocte volasse ferunt.* -Decima septima transmutatio est de Sisipho. Nam verum est quod Sisiphus fuit quidam hospes qui omnes suos hospites mactabat vel irruebat saxa in eos. Quapropter dicitur habere illam penam, scilicet quod voluit saxa per montem et ita intelligendum est quod fiet de quocumque simili. +Quinta decima transmutatio est de Ticio. Per Ticium volentem concubere cum Latona intelligo hominem deditum ad vaticinandum futura, qui semper desiderio sciendi futura in hoc exardet. Quapropter vultur, que est avis vaticinio dedicata, dicitur corrodere precordia sua, quia tota dicit super hoc cogitat. Unde dictum est: +*Qui trahit in pastus Ticii precordia vultur +cura futurorum semper inhausta fuit.* -Decima octava transmutatio est de Yxione. Nam Yxion fuit quidam rex qui, dum vellet facere exercitum supra regnum alterius, accepit centum armatos ad equum et ivit illuc in modum nubis idest velociter. Quemadmodum et pro tanto dicitur quod iacuit cum nube, et genuit centauros idest centum armatos, vel genitos ex aura. Sed per Iunonem, que est regina celi, cum qua Yxion voluit concubere, intelligo alium regem a quo Yxion petebat auxilium. Dedit ergo Iuno ei nubem idest centum armatos, et noluit dare se ipsam sicut apparet in fabula quod Iuno noluit consentire. Unde dictum est quod est super rota per quam intelligo fortunam, in qua este confidebat, que ducit homines ad modum rote. +Sexta decima transmutatio est de Tantalo, quod debet sic intelligi. Nam Tantalus representat quemlibet avarum et fuit bene verum quod interfecit filium suum propter avaritiam. Quapropter dicitur permanere in inferno, sic quod poma et aqua fugiant ipsum et sic est intelligendum debet quod fiet de quocumque avaro. Unde dictum est: +*Tantale, quod linphas et quod tibi poma releges? +Inter divitias dives avarus eget.* -Decima nona transmutatio est de Belidibus. Nam per illas Belides intelligo quemcumque luxuriosum. Per hoc quod posite sunt in inferno, ut auriant aquam et numquam deveniant ad finem, intelligo quod luxuria numquam habet finem, quia quanto plus homo operatur in luxuria, tanto plus vellet adhuc operari. +Decima septima transmutatio est de Sisipho. Nam verum est quod Sisiphus fuit quidam hospes qui omnes suos hospites mactabat vel irruebat saxa in eos. Quapropter dicitur habere illam penam, scilicet quod voluit saxa per montem et ita intelligendum est quod fiet de quocumque simili. Unde dictum est: +*Sisiphus ille latro qui multos fraude necabat +obrutus in baratro saxa ferendo labat.* -Vigesima transmutatio est de Athamante et Inone. Nam verum fuit quod Athamas et Ino reges Thebarum, dum colerent Bacchum, inebriati sunt. Quapropter Iuno idest voluntas dei et actio voluit eos punire, unde Athamas existens ebrius occidit unum ex filiis, Ino dum esset ebria necuit se cum alio. Sed quod sint mutati in deos intelligi quod fama fuit et est et erit de eis, eo quod existentes in tam magno honore se necuerunt. Et quia fama immortalis est sicut deus ideo dicuntur conversi in deos. +Decima octava transmutatio est de Yxione. Nam Yxion fuit quidam rex qui, dum vellet facere exercitum supra regnum alterius, accepit centum armatos ad equum et ivit illuc in modum nubis idest velociter. Quemadmodum et pro tanto dicitur quod iacuit cum nube, et genuit centauros idest centum armatos, vel genitos ex aura. Sed per Iunonem, que est regina celi, cum qua Yxion voluit concubere, intelligo alium regem a quo Yxion petebat auxilium. Dedit ergo Iuno ei nubem idest centum armatos, et noluit dare se ipsam sicut apparet in fabula quod Iuno noluit consentire. Unde dictum est quod est super rota per quam intelligo fortunam, in qua este confidebat, que ducit homines ad modum rote. Ideo dictum est: +*Qui regale forum per nubem cepit equorum +Yxion mota vergit ad ima rota.* -Vigesima prima transmutatio est de comitibus ipsius Ino, quarum quedam mutate sunt in saxa, quedam in volucres. Quod debet sic intelligi, quod alique illarum dum essent bene ebrie precipitabant se de saxis alique dum consumpsissent omnia recedebant, et sic convertebantur in aves. +Decima nona transmutatio est de Belidibus. Nam per illas Belides intelligo quemcumque luxuriosum. Per hoc quod posite sunt in inferno, ut auriant aquam et numquam deveniant ad finem, intelligo quod luxuria numquam habet finem, quia quanto plus homo operatur in luxuria, tanto plus vellet adhuc operari. Unde dictum est: +*Non explentur aquis rimosis Belide vasis. +Sic dum se reparet fine libido caret.* -Vigesima secunda transmutatio est de Cadmo et uxore, qui conversi sunt in serpentes, quod debet sic intelligi. Nam Cadmus et uxor fuerunt quodam tempore in magno statu in Thebis, unde intendebant magnis operibus. Sed tandem devenerunt ad hoc, dum essent senes, quod non curabant de regimine, sed solum de terrestribus. Quapropter dicitur quod conversi in serpentes, qui sunt animalia terrestria valde, eo quod serpunt per terram. +Vigesima transmutatio est de Athamante et Inone. Nam verum fuit quod Athamas et Ino reges Thebarum, dum colerent Bacchum, inebriati sunt. Quapropter Iuno idest voluntas dei et actio voluit eos punire, unde Athamas existens ebrius occidit unum ex filiis, Ino dum esset ebria necuit se cum alio. Sed quod sint mutati in deos intelligi quod fama fuit et est et erit de eis, eo quod existentes in tam magno honore se necuerunt. Et quia fama immortalis est sicut deus ideo dicuntur conversi in deos. Unde dictum est: +*Spernebant superos Athamas Inoque. Furores +misit eis stigios actio digna dei. +Ebrius occidit genitum; perterrita mater +ebria cum reliquo est precipitata mari. +Sed regale decus vulgi mirata libido +in mare demersos fert maris esse deos.* -Vigesima tertia transmutatio est de Iove converso in aurum pluvium, quod debet sic intelligi. Nam Iupiter fuit rex Crete, qui audivit quod rex Acrisius habebat Danem filiam pulcerrimam et clauserat eam in turri. Quapropter Iupiter tantum fecit cum custodibus dando sibi aurum et etiam puelle quod habuit eam. Quapropter dicitur in aurum conversus. Ex quo potest haberi quod nulla femina est que non decipiatur per aurum. +Vigesima prima transmutatio est de comitibus ipsius Ino, quarum quedam mutate sunt in saxa, quedam in volucres. Quod debet sic intelligi, quod alique illarum dum essent bene ebrie precipitabant se de saxis alique dum consumpsissent omnia recedebant, et sic convertebantur in aves. Unde dictum est: +*Saxa fuisse ferunt que monstro diriguerunt, +fugerunt comites que referuntur aves.* -Vigesima quarta est de guttis Gorgonis. Nam gorgon quasi georgon a geos quod est terra. Interpretatur opus terre Per guttas cadentes intelligo proventus qui habentur ex terra. Sed per serpentes natos ex guttis intelligo aviditates que inferuntur homini ex proventibus terre, quia plura cupit habere. +Vigesima secunda transmutatio est de Cadmo et uxore, qui conversi sunt in serpentes, quod debet sic intelligi. Nam Cadmus et uxor fuerunt quodam tempore in magno statu in Thebis, unde intendebant magnis operibus. Sed tandem devenerunt ad hoc, dum essent senes, quod non curabant de regimine, sed solum de terrestribus. Quapropter dicitur quod conversi in serpentes, qui sunt animalia terrestria valde, eo quod serpunt per terram. Unde dictum est: +*Cadmus et Hermione dum non sublimia querunt +serpentes in humum pectora prona ferunt.* -Vigesima quinta transmutatio de Athlante converso in montem. Nam quidam dicunt esse istoriam talem, quia Athlas fuit quidam rex magnus ad quem ivit Perseus ut obsideret eum. Et obsedit eum in monte et eum depulit sive intefecit. Quapropter dicitur convertisse eum in montem. Sed moraliter sic debet intelligi. Nam Athlas fuit quidam magnus astrologus, quapropter dicitur substinuisse celum, eo quod per scientiam suam considerabat motum siderum. Unde dicitur quod Hercules semel substinuit pro eo, quod potest intelligi quia forte substinuit unam questionem sub eo. Et iterum aptabat sidera, quia forte movebat errores qui erant in se de illa scientia per reprehensionem Herculis. Et dicitur quod habebat ortum idest studium, quia regebat scolas. Et habebat poma aurea in ipso idest pretiosissima dogmata, et erat serpens in custodia, per quem serpentem intelligo suum ingenium, quod erat custos dogmatum. Et habebat mille greges per hoc intelligo discipulos. Et habebat septem filias que Pleiades appellantur, que converse sunt in signum celeste, per hoc intelligo septem artes liberales, que immortales sunt sicut sidera. Sed venit adhuc Perseus idest homo virtuosus per se et simpliciter cum capite Gorgonis. Nam Gorgon idest terror a terra, quia dictum quod est opus terre. Et disputavit cum eo et subcubuit ei, quapropter cessit de illis partibus ipsi Perseo. Sed quod sit mutatus in montem debet intelligi quod ille mons semper denominatus fuit ab eo. +Vigesima tertia transmutatio est de Iove converso in aurum pluvium, quod debet sic intelligi. Nam Iupiter fuit rex Crete, qui audivit quod rex Acrisius habebat Danem filiam pulcerrimam et clauserat eam in turri. Quapropter Iupiter tantum fecit cum custodibus dando sibi aurum et etiam puelle quod habuit eam. Quapropter dicitur in aurum conversus. Ex quo potest haberi quod nulla femina est que non decipiatur per aurum. Nam dicitur moraliter: *Si dederis dona femina nulla bona*. Quapropter ita dictum est metrice: +*Iupiter ut Danem, sic tu quamcumque requires. +Aurea si plueris munera, victor eris.* -Vigesima sexta transmutatio est de gramine mutato in lapidem, quod debet sic intelligi. Nam Gorgon idest opus terre. Sed quia ea que proveniunt ex terra, ut puta divitie, aggravant animam, ita gramina terre super que posita est Gorgon fiunt lapides, non ergo aliud dicere est nisi quod per gramina mutata in lapides intelligimus gravedinem proventuum terre in anima. - -Vigesima septima transmutatio est de multiplicatione illorum corallium, quod debet intelligi. Nam per multiplicationem corallium intelligo multiplicationem vitiorum, que si tegantur, multiplicantur sicut multiplicati sunt corallii tecti in mari. Sed si manifestantur, evanescunt et non ulterius procedunt, sicut nec corallia extra mare. Potest insuper haberi alia allegoria. Nam per corallium intelligo quodcumque vitium, unde sicut corallium si sit in aere fit lapis, si sit in aqua fit vimen, ita vitium si sit coram sapiente fit lapis. Sed absconditum fit vimen. +Vigesima quarta est de guttis Gorgonis. Nam gorgon quasi georgon a geos quod est terra. Interpretatur opus terre Per guttas cadentes intelligo proventus qui habentur ex terra. Sed per serpentes natos ex guttis intelligo aviditates que inferuntur homini ex proventibus terre, quia plura cupit habere. Unde dictum est: +*Gorgon opus terre. Gutte proventus habentur. +Serpentes avidi qui generantur eis.* -Vigesima octava transmutatio est de illis sororibus. Nam per sorores illas intelligimus tres terrores qui inferuntur animis nostris. Una est Stenio idest debilitas, alia est Euriale idest fluctuans. Inter has est unus oculus discurrens, quia, posita fluctuatione, causatur debilitatio. Sed hunc oculum capit Perseus idest homo virtuosus. Sed tertia est Medusa que saxificat. Homo igitur virtuosus vult hanc occidere et accipit scutum sapientie et gladium virtutis scilicet eloquium et eam superat. Qua superata, nascitur equus alatus idest fama que volitat per mundum, qui edificat fontem dedicatum poetis, eo quod poete semper sunt in acquirendo famam. Sed de interfectione bellue intelligo quod Perseus habetur pro virtuoso in quo sunt penne angelice. Per belluam intellige diabolum, et quodlibet vicium progrediens ex eo. +Vigesima quinta transmutatio de Athlante converso in montem. Nam quidam dicunt esse istoriam talem, quia Athlas fuit quidam rex magnus ad quem ivit Perseus ut obsideret eum. Et obsedit eum in monte et eum depulit sive intefecit. Quapropter dicitur convertisse eum in montem. Sed moraliter sic debet intelligi. Nam Athlas fuit quidam magnus astrologus, quapropter dicitur substinuisse celum, eo quod per scientiam suam considerabat motum siderum. Unde dicitur quod Hercules semel substinuit pro eo, quod potest intelligi quia forte substinuit unam questionem sub eo. Et iterum aptabat sidera, quia forte movebat errores qui erant in se de illa scientia per reprehensionem Herculis. Et dicitur quod habebat ortum idest studium, quia regebat scolas. Et habebat poma aurea in ipso idest pretiosissima dogmata, et erat serpens in custodia, per quem serpentem intelligo suum ingenium, quod erat custos dogmatum. Et habebat mille greges per hoc intelligo discipulos. Et habebat septem filias que Pleiades appellantur, que converse sunt in signum celeste, per hoc intelligo septem artes liberales, que immortales sunt sicut sidera. Sed venit adhuc Perseus idest homo virtuosus per se et simpliciter cum capite Gorgonis. Nam Gorgon idest terror a terra, quia dictum quod est opus terre. Et disputavit cum eo et subcubuit ei, quapropter cessit de illis partibus ipsi Perseo. Sed quod sit mutatus in montem debet intelligi quod ille mons semper denominatus fuit ab eo. Unde dictum est: +*Gessit Athlas celum, nam de celestibus egit. +Ortum gimnasium, dogmata poma putes. +Pervigil est serpens animus speculator operti. +Discipulos gregibus equiparare potes. +Illius genitas septenas arbitror artes. +In qua regnabat parte magister erat. +Perseo virtus signatur Gorgone terror +territus huic cessit montificatus Athlas. +Athlas astrologus Perseo philosophanti +subcubuit. Victi nomina collis habet.* -Prima allegoria quinti libri est de Perseo iterum. Nam per Casiopem intelligo superbiam. Per Andromaden religatam intelligo mentem rationalem, que propter superbiam removetur a deo et datur devoranda diabolo. Sed per Perseum intelligo virtutem, que accipit mentem rationalem in suam uxorem et liberat eam a diabolo cum pulcris verbis. Sed per Phineum intelligo superbiam, que est caput aliorum vitiorum, que insurrexit contra virtutem cum omnibus aliis vitiis. Sed Perseus omnia interemit et saxificavit. +Vigesima sexta transmutatio est de gramine mutato in lapidem, quod debet sic intelligi. Nam Gorgon idest opus terre. Sed quia ea que proveniunt ex terra, ut puta divitie, aggravant animam, ita gramina terre super que posita est Gorgon fiunt lapides, non ergo aliud dicere est nisi quod per gramina mutata in lapides intelligimus gravedinem proventuum terre in anima. Unde dictum est: +*Ut telluris opes animas onerare putamus, +gramina sic lapides Gorgone tacta damus.* -Secunda transmutatio est de Protheo saxificato. Nam Protheus dicitur a procul et theos quod est deus, per quem intelligo quemlibet tyrannum. Per Perseum cum capite Gorgonis intelligo hominem virtuosum, qui cum suo eloquio et virtute saxificat malos idest quod confundit eos in tantum quod assimilantur saxis. Tertia transmutatio est de Polidecte saxificato, per quem intelligo hominem plenum peccatis variis et diversis. Sed per Perseum intelligo virtuosum, qui confundit omnia talia crimina ex suo eloquio et sapientia. +Vigesima septima transmutatio est de multiplicatione illorum corallium, quod debet intelligi. Nam per multiplicationem corallium intelligo multiplicationem vitiorum, que si tegantur, multiplicantur sicut multiplicati sunt corallii tecti in mari. Sed si manifestantur, evanescunt et non ulterius procedunt, sicut nec corallia extra mare. Unde dictum est: +*Graminis in motum, passim radicibus actis, +vimina corallii multiplicantur aquis. +Sic nisi depromas que serpunt cordibus imis +crimina criminibus multiplicare sinis.* +Potest insuper haberi alia allegoria. Nam per corallium intelligo quodcumque vitium, unde sicut corallium si sit in aere fit lapis, si sit in aqua fit vimen, ita vitium si sit coram sapiente fit lapis. Sed absconditum fit vimen. Unde dictum est: +*Aere corallium lapidescit, vimen in undis, +sic vitium coram fit sapiente lapis.* -Quarta transmutatio est de Pireneo, per quem intelligimus doctorem vilem, tamen conantem se exaltare vocando Musas ad se. Et cum ipse vocavit eas, ipse Muse non possunt manere cum eo, quia ignorat eas, ergo recedunt. Sed ille vult eas sequi et tunc precipitatur, quia tandem cognoscitur rudis. +Vigesima octava transmutatio est de illis sororibus. Nam per sorores illas intelligimus tres terrores qui inferuntur animis nostris. Una est Stenio idest debilitas, alia est Euriale idest fluctuans. Inter has est unus oculus discurrens, quia, posita fluctuatione, causatur debilitatio. Sed hunc oculum capit Perseus idest homo virtuosus. Sed tertia est Medusa que saxificat. Homo igitur virtuosus vult hanc occidere et accipit scutum sapientie et gladium virtutis scilicet eloquium et eam superat. Qua superata, nascitur equus alatus idest fama que volitat per mundum, qui edificat fontem dedicatum poetis, eo quod poete semper sunt in acquirendo famam. Unde dictum est: +*Sunt Forco genite Steno Eurialeque Medusa +terrores animis parturit orchus yans. +Terror inest animis conspecta Gorgone triplex +Steno debilitat fluctuat Euriale +has inter geminas unus discurrit ocellus +quem sibi virtutis involat apta manus. +Tertia saxificat mentes horrenda Medusa +nam se spectantes et memorare facit. +Hec voluit condam coram sapiente vagari +horruit anguicomum saxificumque caput. +Ista duas superat magno terrore sorores +hanc animi virtus exuperare petit. +Reddit eum tutum cui dat sapientia scutum +porrigit eloquium quo feriat gladium. +Nascitur ex monstris devictis fama volucris +que vehit ad celos more volantis equi. +Cuius ab incursu Parnasius emicat amnis +nam vates fame scribere pulsat amor.* +Sed de interfectione bellue intelligo quod Perseus habetur pro virtuoso in quo sunt penne angelice. Per belluam intellige diabolum, et quodlibet vicium progrediens ex eo. Unde dictum est: +*Angelicis pennis virtus humana levata +et maris et terre monstra maligna domat.* -Quinta transmutatio est de Tipheo, qui depulit deos in Egyptum. Per Tipheum intelligo homines huius mundi, qui ita dediti sunt terrenis quod dicunt deum non esse, sicut dicit psalmus. Sed quod depulerit in Egyptum intelligo quod Egyptii fuerunt primi qui coluerunt deos in ydolis suis, ideo dicuntur dei ibi latuisse lagis quam alibi. +Prima allegoria quinti libri est de Perseo iterum. Nam per Casiopem intelligo superbiam. Per Andromaden religatam intelligo mentem rationalem, que propter superbiam removetur a deo et datur devoranda diabolo. Sed per Perseum intelligo virtutem, que accipit mentem rationalem in suam uxorem et liberat eam a diabolo cum pulcris verbis. Sed per Phineum intelligo superbiam, que est caput aliorum vitiorum, que insurrexit contra virtutem cum omnibus aliis vitiis. Sed Perseus omnia interemit et saxificavit. Unde dictum est: +*Mens rationalis elate crimine carnis +rapta deo monstris dilaceranda datur. +Ac sibi nubentem evigilat illam +demone confecto faminis ense sacri +tempore sed leto virtutem frangere mentis +crimina consurgunt principe ducta suo. +Hec secat eloquio virtus protecta sophya +sed domat omne malum cognita causa mali.* -Sexta transmutatio est de Iove converso in arietem. Nam dicitur latuisse in ariete eo quod aries est dux gregis et quia apparuit filio scilicet Dionisio in forma arietis. Nam verum est de illo Dionisio quod apparuit sibi aries et quod fecit ideo fieri templum, quia cogitavit esse deum qui appareret sibi. +Secunda transmutatio est de Protheo saxificato. Nam Protheus dicitur a procul et theos quod est deus, per quem intelligo quemlibet tyrannum. Per Perseum cum capite Gorgonis intelligo hominem virtuosum, qui cum suo eloquio et virtute saxificat malos idest quod confundit eos in tantum quod assimilantur saxis. Unde dictum est: +*Quemlibet exterret virtus inspecta tyrannum, +Protheus namque procul dicitur esse theos.* -Septima transmutatio est de Apolline, qui latuit in corvo, hoc pro tanto quia Apollo deus est vaticinii et quia corvus est quedam avis apta ad vaticinium. Ideo dicitur quod Apollo latuit in corvo. +Tertia transmutatio est de Polidecte saxificato, per quem intelligo hominem plenum peccatis variis et diversis. Sed per Perseum intelligo virtuosum, qui confundit omnia talia crimina ex suo eloquio et sapientia. Unde dictum est: +*Crimina designat Polidectus plura tenentem +que virtute probi saxificata silent.* -Octava transmutatio est de Baccho qui dicitur latuisse in yrco, hoc pro tanto quia Bacchus elegit sibi yrcum ut ex ipso sibi fieret sacrificium, eo quod yrcus est multum animal nocivum vitibus. Nam semper vadit corrodendo vites. Et ideo voluit quod de suo inimico fieret sibi sacrificium. Ideo in capro dicitur latuisse. +Quarta transmutatio est de Pireneo, per quem intelligimus doctorem vilem, tamen conantem se exaltare vocando Musas ad se. Et cum ipse vocavit eas, ipse Muse non possunt manere cum eo, quia ignorat eas, ergo recedunt. Sed ille vult eas sequi et tunc precipitatur, quia tandem cognoscitur rudis. Unde dictum est: +*Doctor sepe novus Musas arcere laborans, +dogmate perverso decidit arte rudis.* + +Quinta transmutatio est de Tipheo, qui depulit deos in Egyptum. Per Tipheum intelligo homines huius mundi, qui ita dediti sunt terrenis quod dicunt deum non esse, sicut dicit psalmus: *Dixit insipiens in corde suo non est deus*. Sed quod depulerit in Egyptum intelligo quod Egyptii fuerunt primi qui coluerunt deos in ydolis suis, ideo dicuntur dei ibi latuisse lagis quam alibi. Unde dictum est: +*Exclusere deos populi terrena sequentes +prima sed Egyptus ydola fecit eis.* + +Sexta transmutatio est de Iove converso in arietem. Nam dicitur latuisse in ariete eo quod aries est dux gregis et quia apparuit filio scilicet Dionisio in forma arietis. Nam verum est de illo Dionisio quod apparuit sibi aries et quod fecit ideo fieri templum, quia cogitavit esse deum qui appareret sibi. Unde dictum est: +*Visa Dionisio linphas monstrantis ymago +est data vervecis assimilare Iovem.* + +Septima transmutatio est de Apolline, qui latuit in corvo, hoc pro tanto quia Apollo deus est vaticinii et quia corvus est quedam avis apta ad vaticinium. Ideo dicitur quod Apollo latuit in corvo. Unde dictum est: +*Pingitur in specie corvi divinus Apollo +ista quod auguriis aptior extat avis.* + +Octava transmutatio est de Baccho qui dicitur latuisse in yrco, hoc pro tanto quia Bacchus elegit sibi yrcum ut ex ipso sibi fieret sacrificium, eo quod yrcus est multum animal nocivum vitibus. Nam semper vadit corrodendo vites. Et ideo voluit quod de suo inimico fieret sibi sacrificium. Ideo in capro dicitur latuisse. Unde dictum est: +*Pingitur ore capri Bacchus nam vitibus hostis +mactatur Baccho victima grata caper.* Nona transmutatio est de luna que latuit in cerva. Hoc dicitur pro tanto quia luna est velocior planeta omni alio. Et quia cerca est animal velocius ceteris ideo depingitur ut cerva. -Decima transmutatio est de Iunone que dicitur latuisse in iuvenca, hoc pro tanto per Iunonem aerem intelligo qui est fecundus, eo quod productivus est omnium rerum. Et quia iuvenca dicitur fecundum animal inter cetera, ideo dicitur latuisse in iuvenca. Et non, ut dicunt quidam, propter Io que, dum conversa est in vacam, data est Iunoni, eo quod illam vacam habebat odio sibi. +Decima transmutatio est de Iunone que dicitur latuisse in iuvenca, hoc pro tanto per Iunonem aerem intelligo qui est fecundus, eo quod productivus est omnium rerum. Et quia iuvenca dicitur fecundum animal inter cetera, ideo dicitur latuisse in iuvenca. Et non, ut dicunt quidam, propter Io que, dum conversa est in vacam, data est Iunoni, eo quod illam vacam habebat odio sibi. Unde dictum est de his duobus: +*Et Lunam celerem pre cunctis cerva figurat. +Aera fecumdum Iuno iuvenca notat.* -Undecima transmutatio est de Venere que latuit in pisce, hoc pro tanto quia piscis multum abundat fetibus. Nam unus piscis facit mille ova, simul postea dicitur quod masculus spermatizat supra ea et generantur infiniti pisces. Et quia Venere est illud per quod generantur fetus ideo dicitur latere in pisce, vel quia dicitur nata mari ideo dicitur latere in pisce. Sed in mari dicitur nata pro tanto quia Venus nullum aliud est quam quidam humor salsus. Et quia mare salsum est, ideo in mari dicitur esse nata, vel quia Venus est quedam spuma, que nichil aliud est quam sanguis exagitatus. Et quia etiam in mari exagitatione aquarum causatur spuma ideo in mari dicitur esse nata. +Undecima transmutatio est de Venere que latuit in pisce, hoc pro tanto quia piscis multum abundat fetibus. Nam unus piscis facit mille ova, simul postea dicitur quod masculus spermatizat supra ea et generantur infiniti pisces. Et quia Venere est illud per quod generantur fetus ideo dicitur latere in pisce, vel quia dicitur nata mari ideo dicitur latere in pisce. Sed in mari dicitur nata pro tanto quia Venus nullum aliud est quam quidam humor salsus. Et quia mare salsum est, ideo in mari dicitur esse nata, vel quia Venus est quedam spuma, que nichil aliud est quam sanguis exagitatus. Et quia etiam in mari exagitatione aquarum causatur spuma ideo in mari dicitur esse nata. Unde dictum est: +*Pisce Venus gaudet, nam fetibus omnia replet +corpora dum luxu cuncta natare facit.* -Duodecima transmutatio est de Mercurio, qui latuit in ciconia, pro tanto quia Mercurius dicitur verbum dei vel eloquium, ex quo eloquio fiunt concordie et paces ubi erat guerra. Et quia ciconia est avis humilis et paci dedicata, quod patet quia semper alludit pacem nido suo, ideo pingitur Mercurius in ciconia et non in alia ave. +Duodecima transmutatio est de Mercurio, qui latuit in ciconia, pro tanto quia Mercurius dicitur verbum dei vel eloquium, ex quo eloquio fiunt concordie et paces ubi erat guerra. Et quia ciconia est avis humilis et paci dedicata, quod patet quia semper alludit pacem nido suo, ideo pingitur Mercurius in ciconia et non in alia ave. Unde dictum est: +*Ibide signatur concordia Mercurialis +que plaudit nido pacis amica suo.* -Tertia decima transmutatio est de Tipheo fulminato. Nam fuit verum quod Tipheus fuit quidam magnus usurarius ditissimus et terrenis deditus, in tantum quod amicos dei et deum spernebat. Quapropter fulminatus fuit. Sed quod sit sub Ethna, hoc est solum similitudinarie, quia Ethna est quidam locus emittens ignem et ideo dicunt ibi esse Tipheum. Eodem modo intelligo de similibus. - -Quarta decima transmutatio est de Plutone rapiente Proserpinam. Et allegoria istius naturalis est nec hoc est inconveniens in hoc loco, eo quod hic Ovidius introducit has Musas loqui, quarum interest inquirere entitatem. Unde per Plutonem hoc intelligo solum terre quod est infra corticem. Nam Pluto idest polutorum receptor. Sed per dominam Cererem intelligo corticem terre que habet producere omnia. Nam Ceres idest creans res. Sed per Proserpinam intelligo humores ipsius terre, vel per ipsam potest intelligi luna secundum aliam proprietatem. Nam Proserpina idest prope terra serpens. Modo luna serpit propius terram omnibus planetis. Modo in estate humor ipsius terre capitur a solo terre, quia terra tunc remanet arida. Et hoc est quod Pluto rapit Proserpinam. Sed de Ciane dico quod bene est verum quod est quidam fons in longinquis partibus, qui habet hanc proprietatem quod in estate, quando humor terre descendit, ad solum tunc decrescit aqua. Sed quia ununquodque appetit perfectionem suam et perfectio fontis est esse plenum aqua, ideo tunc videtur flere raptum Proserpine. +Tertia decima transmutatio est de Tipheo fulminato. Nam fuit verum quod Tipheus fuit quidam magnus usurarius ditissimus et terrenis deditus, in tantum quod amicos dei et deum spernebat. Quapropter fulminatus fuit. Sed quod sit sub Ethna, hoc est solum similitudinarie, quia Ethna est quidam locus emittens ignem et ideo dicunt ibi esse Tipheum. Eodem modo intelligo de similibus. Unde dictum est: +*Religionis opem nitens lacerare Tipheus +mollibus oppressus evomit ore focum.* -Quinta decima transmutatio est de Cerere, Messie et filio converso in stellionem. Et est naturalis alegoria. Nam Ceres idest cortex terre, que amisit Proserpinam idest humorem propter calorem. Sed Messie importat autumnum. Nam Messie idest medium, sicut autumnus medius est inter yemen et estatem. Modo Ceres vadit ad Messiem ut bibat, idest quod terra vadit ad autumnus ut bibat. Messie dat sibi polentam idest potum turbidum idest quod in autumno humectatur terra aquis, tamen tunc sunt turbide aque. Per filium Messies intelligo tales fructus acerbos qui tunc nascuntur in autumno, qui arrident ipsi terre bibenti. Quapropter terra convertit eos in vermes, quia supervenit yems cum frigore et nimbis, et tunc illi fructus convertuntur in vermes usque ad ver. - -Sexta decima transmutatio est de Ciane ostendente zonam. Nam verum est quod Cianes est quidam fons in Sicilia qui habet hanc proprietatem, quod in estate, quando terra desiccatur, scilicet quando Proserpina rapitur, ipse decrescit. Unde tunc decreverat, sed sicut parem ad sensum quando aqua decrescit apparet signum circa fontem quousque aqua fuerat. Et istud signum est zona quam Ciane ostendit Cereri idest terre, de Proserpina rapta idest de humore sibi rapto. +Quarta decima transmutatio est de Plutone rapiente Proserpinam. Et allegoria istius naturalis est nec hoc est inconveniens in hoc loco, eo quod hic Ovidius introducit has Musas loqui, quarum interest inquirere entitatem. Unde per Plutonem hoc intelligo solum terre quod est infra corticem. Nam Pluto idest polutorum receptor. Sed per dominam Cererem intelligo corticem terre que habet producere omnia. Nam Ceres idest creans res. Sed per Proserpinam intelligo humores ipsius terre, vel per ipsam potest intelligi luna secundum aliam proprietatem. Nam Proserpina idest prope terra serpens. Modo luna serpit propius terram omnibus planetis. Modo in estate humor ipsius terre capitur a solo terre, quia terra tunc remanet arida. Et hoc est quod Pluto rapit Proserpinam. Sed de Ciane dico quod bene est verum quod est quidam fons in longinquis partibus, qui habet hanc proprietatem quod in estate, quando humor terre descendit, ad solum tunc decrescit aqua. Sed quia ununquodque appetit perfectionem suam et perfectio fontis est esse plenum aqua, ideo tunc videtur flere raptum Proserpine. Unde dictum est: +*Pluto solum terre. Proserpina luna vel humor. +Cortex exterior dicitur esse Ceres. +Proxima telluri pre cunctis luna planetis +filia dicatur quam prope serpit humi. +Tempus in estivum flammas ructante Tipheo +humor ad externis pergit ad antra soli +Cinthia dum rapitur, Ciane fons excidit undis +inde dolet casum deficientis aque.* -Decima septima transmutatio est de Ascalapho qui mutatus est in bubonem. Ascalaphus fuit quidam magnus astrologus, hoc est verum, et dicitur accusasse lunam comedisse septem grana. Hoc est quod in determinando tota sua scientia erat contra lunam et quia ordinem habet ad alios planetas dixit ipsam esse in septimo gradu. Ideo septem grana dicitur comedisse. Quapropter luna convertit eum in bubonem. Hoc est quod maxime intendebat contra lunam et luna est luminare noctis, ideo dicitur conversum in bubonem que est avis nocturna, et non etiam quamcumque avem nocturnam, sed in bubonem, qui est magnus inter alias aves nocturnas, ad denotandum quod ipse erat magnus in scientia lune. Et dicitur filius Acherontis qui est fluvius terrestris, ut denotetur quod ipse solus contrariabat de luna ut habet influentiam suam in terra. +Quinta decima transmutatio est de Cerere, Messie et filio converso in stellionem. Et est naturalis alegoria. Nam Ceres idest cortex terre, que amisit Proserpinam idest humorem propter calorem. Sed Messie importat autumnum. Nam Messie idest medium, sicut autumnus medius est inter yemen et estatem. Modo Ceres vadit ad Messiem ut bibat, idest quod terra vadit ad autumnus ut bibat. Messie dat sibi polentam idest potum turbidum idest quod in autumno humectatur terra aquis, tamen tunc sunt turbide aque. Per filium Messies intelligo tales fructus acerbos qui tunc nascuntur in autumno, qui arrident ipsi terre bibenti. Quapropter terra convertit eos in vermes, quia supervenit yems cum frigore et nimbis, et tunc illi fructus convertuntur in vermes usque ad ver. Unde dictum est: +*Queritat humorem tellus, sitiensque subintrat +Messies tectum turbida mulsa bibens. +Irrigat autumni tellurem turbidus aer +frigoris atque estus inter utrumque tepens. +Autumni fetus terram deridet, et inde +fit vermis latitans frigore vere parens.* -Decima octava transmutatio est de filiabus Acheloi. Per tres filias intelligimus tres modos quibus omnis melodia perficitur, qui sunt vox, flatus et tactus. Vox quoad cantum, flatus quoad fistulas, tactus quoad citharam. Et hoc per ipsas esse filias Acheloi fluvii intelligo quod omnis modus melodie fit in humido. Nam si non esset de humido in gutture, male exiret vox, et si flatus non esset humidus non caneret melodiam, similiter tactus non causaret melodiam nisi fieret in humido, puta in aere. Sed per ipsas esse partim aves partim virgines intelligo quod omnis melodia que fit ex cantu est in his duobus et non in aliis. Sed per caput esse virgineum et aliam partem avem intelligo quod tanta differentia est inter melodiam que fit ex voce hominis et illam que fit ex voce avis quanta est inter caput et membra. +Sexta decima transmutatio est de Ciane ostendente zonam. Nam verum est quod Cianes est quidam fons in Sicilia qui habet hanc proprietatem, quod in estate, quando terra desiccatur, scilicet quando Proserpina rapitur, ipse decrescit. Unde tunc decreverat, sed sicut parem ad sensum quando aqua decrescit apparet signum circa fontem quousque aqua fuerat. Et istud signum est zona quam Ciane ostendit Cereri idest terre, de Proserpina rapta idest de humore sibi rapto. Unde dictum est: +*Dum Ciane rapti demonstrat signa liquoris +cernitur in ripe mergine lapsus aque.* -Decima nona transmutatio est de Proserpina, que manet sex mensibus cum marito et sex cum matre. Per ipsam manere medio tempore cum marito intelligo quando fugit ab aspectu nostro, quia tunc videtur ire ad infernum. Sed per ipsam manere totidem cum matre idest cum terra intelligo quando apparet nobis. +Decima septima transmutatio est de Ascalapho qui mutatus est in bubonem. Ascalaphus fuit quidam magnus astrologus, hoc est verum, et dicitur accusasse lunam comedisse septem grana. Hoc est quod in determinando tota sua scientia erat contra lunam et quia ordinem habet ad alios planetas dixit ipsam esse in septimo gradu. Ideo septem grana dicitur comedisse. Quapropter luna convertit eum in bubonem. Hoc est quod maxime intendebat contra lunam et luna est luminare noctis, ideo dicitur conversum in bubonem que est avis nocturna, et non etiam quamcumque avem nocturnam, sed in bubonem, qui est magnus inter alias aves nocturnas, ad denotandum quod ipse erat magnus in scientia lune. Et dicitur filius Acherontis qui est fluvius terrestris, ut denotetur quod ipse solus contrariabat de luna ut habet influentiam suam in terra. Et ideo dictum est sicut: +*Dixerat Ascalaphus terrestria pabula lunam +mandere, septeno cum petat ima gradu. +Hic fuit astrologus lune ratione laborans +ex hoc nocturne consimilatur avi.* -Vigesima transmutatio est de Arethusa. Nam verum est quod Arethusa est quidam fons in Elide regione in civitate Pise, a qua denominata est civitas Pisarum que constructa fuit ab illis. Iste fons est prope voraginem unam, et ibi est Alpheus fluvius et ambo subintrant voraginem, et ponunt caput in Siciliam, prope Cianem. +Decima octava transmutatio est de filiabus Acheloi. Per tres filias intelligimus tres modos quibus omnis melodia perficitur, qui sunt vox, flatus et tactus. Vox quoad cantum, flatus quoad fistulas, tactus quoad citharam. Et hoc per ipsas esse filias Acheloi fluvii intelligo quod omnis modus melodie fit in humido. Nam si non esset de humido in gutture, male exiret vox, et si flatus non esset humidus non caneret melodiam, similiter tactus non causaret melodiam nisi fieret in humido, puta in aere. Sed per ipsas esse partim aves partim virgines intelligo quod omnis melodia que fit ex cantu est in his duobus et non in aliis. Sed per caput esse virgineum et aliam partem avem intelligo quod tanta differentia est inter melodiam que fit ex voce hominis et illam que fit ex voce avis quanta est inter caput et membra. Unde dictum est: +*Voce tuba cithara decantat musa triformis. +Hec tres sirenes corda canore trahunt. +Mater Calliope pater est Achelous amnis. +Ex humore bonum prodit et arte melos. +Hec mare pervolitant dum cantu queritur humor. +Vox hominis cantat prima, secundat avis.* -Vigesima prima transmutatio est de Linco converso in lincem. Nam verum fuit quod Tritolemus fuit primus qui adinvenit in partibus istis usum terre et frugum. Sicut Osiris maritus Ysidis fuit primus qui invenit in Egypto. Quapropter dicitur esse legatus Cereris idest terre. Similiter fuit verum quod Lincus fuit quidam tyrannus in partibus septentrionis. Et delectabatur in occisione hominum, unde omnes agricolas interficiebat. Ideo dicitur voluisse interficere Tritolemum, sed mutatus est in lincem. Hoc est quod sicut linx est animal bibulum et ferum contra sanguinem humanum, ita ille Lincus, et ideo in lincem dicitur conversus. Et dicit quod illa regio est postea habitata a predonibus et feris, hoc est verum quia illi non nascuntur fruges, eo quod est prope nives perpetuas et ideo terra non potest producere quapropter omnes habitantes ibi sunt latrones. Unde dato quod sunt cristiani illi, Ungari, adhuc depredantur latinos. +Decima nona transmutatio est de Proserpina, que manet sex mensibus cum marito et sex cum matre. Per ipsam manere medio tempore cum marito intelligo quando fugit ab aspectu nostro, quia tunc videtur ire ad infernum. Sed per ipsam manere totidem cum matre idest cum terra intelligo quando apparet nobis. Unde dictum est: +*Luna planetarum terra demissior ambit +hinc regit imperiis inferiora suis. +Plenior adlucens mediato tempore nobis +et per tantumdem deficiendo latens.* -Ultima transmutatio huius libri est de Pieridibus conversis in picas, propter quod sciendum est quod de Musis diversa est opinio. Nam dicunt musici, sub quibus poete comprenduntur, quod Muse dicuntur a moyson quod est querere. Unde novem Muse dicuntur novem modi vel novem vie, quibus mediantibus octo principales toni dicuntur reperiri. Quomodo ergo erit de nona musa? Dicunt quod per ipsam habetur tonus qui generaliter se habet ad illos octo. Et ideo Calliope dicitur regina illarum aliarum. Sed naturales aliter dicunt. Nam dicit Robertus quod per novem Musas intelligimus novem instrumenta necessaria ad vocem formandam. Nam cum per vocem fiat cantus et melodia, ideo Muse cantatrices dicuntur novem instrumenta formandi vocem scilicet quatuor dentes, duo labia, summitas lingue, concavatio palati superioris et canna pulmonis. Ita dicit Robertus super summulis. Sed Macrobius dicit aliter. Dicit enim quod in ordine planetarum est quedam corea pulcerrimam melodiam conferens, nec sentimus eam propter longam consuetudinem que fuit in anima priusque ad corpus deveniret. Unde per novem Musas cantatrices intelligimus septem planetas in ordine melodiam facientes et circulum celestem et circulum terrestrem inter quos planete situati sunt. Similiter Grecismus de his Musis vult gracitare quod omicto ad presens quia omnibus potest patere. Sed Fulgentius aliter dicit et sic dicit enim quod per novem Musas intelligimus novem proprietates administrativas, cuiuslibet ad perfectionem alicuius scientie cupientis devenire, quos apparet per eorum nomina et interpretationem. Prima enim vocatur Clio, quod idem est quod gloria, eo quod primum quod nos inducit ad scientiam est ex inde famam acquirere. Secunda vocatur Euterpe, quod interpretatur grande iuvamen, eo quod illud quod nos secundo inducit ad scientiam est, quod ea mediante grande iuvamen habemus. Tertia est Melpomene, que interpretatur super oblectatrix, eo quod nisi ipsa scientia oblectet hominem numquam deveniet ad culmem. Quarta vocatur Talia, que interpretatur capacitas, eo quod necesse est homini scientiam cupienti multorum capacitatem habere. Quinta vocatur Polimia, que interpretatur multa memoria, eo quod quinto est homini necessarium, eorum que apprendit longam memoriam habere. Sexta vocatur Erato, que interpretatur similium inventio, eo quod sexto necessarium est homini, qui multa apprendit et in longa memoria tenuit aliquid simile invenire his que didicit, aliter enim numquam diceretur perfectus. Septima vocatur Tersicore, que interpretatur diiudicans, eo quod homini est necessarium scire diiudicare inter ea que adinvenit et didicit. Aliter enim non diceretur invenisse. Octava est Urania, que interpretatur celestis, eo quod homini est necessarium octavo quod inter diiudicata eligat quod probabilius est. Ille autem qui hoc scit facere dicitur habere Uraniam, idest esse celestis ingenii. Nona vocatur Calliope, que interpretatur optimus sonus, a calon quod est bonum et phonos sonus. Et ista est regina aliarum. Sed in ista corea Musarum introducitur Apollo, unde Apollo est decacordo idest decima corda, et hoc pro tanto quia novem Muse moraliter accipiendo ad eloquentiam ordinantur. Apollo autem deus est sapientie. Sed quia eloquentia sine sapientia parum prodest imo nocet ideo introducitur Apollo. Sed quod nichil dictum est de transmutatione ideo dicamus. Dico ergo quod per novem musas superius nominatas intelligo novem consonantias, sed quia unicuique est suum oppositum ideo per novem Pierides intelligo novem dissonantias. Et dicuntur Pierides filie Pieri idest filie Pierantis a peiero peieras, as idest iuro contra verum, eo quod iste iurabant contra verum. Et ideo Calliope vertit eas in picas, hoc est quod illas dissonantias assimilat picis. Posset etiam bene dici quod per Musas intelligimus sapientes et discretos verum loquentes. Sed per rides intelligimus garulos. Et dicuntur mutari in picas, quia comuniter tales a vulgaribus appellantur pice. Unde illud: garula pica tace. - -Prima transmutatio sexti libri est de Neptuno et Pallade debentibus nomen imponere civitati. Nam verum fuit quod Cicrops edificavit Athenas et dum edificasset dubitavit utrum deberet nomen imponere civitati a portu civitatis vel a studio quod ibi fuit in principio. Sed consideravit quod portus civitatis afferebat sibi divitias, quibus mediantibus ipsi superbibant et stipendiabant equites ut alios subiugarent, quod non erat bonum signum hominibus. Sed studium afferebat sibi pacem et tranquillitatem. Quapropter nomen imposuit a studio, unde dicta est Athene ab athanatos, quod est immortale, eo quod scientia immortalis est. Per Neptunum intelligo portum civitatis, per ipsum emittere equum intelligo illud quod sequebatur ex divitiis. Per Palladem deam sapientie intelligo studium, per ipsam emittere olivam, que est signum pacis, intelligo quod ex studio progreditur pax et concordia. +Vigesima transmutatio est de Arethusa. Nam verum est quod Arethusa est quidam fons in Elide regione in civitate Pise, a qua denominata est civitas Pisarum que constructa fuit ab illis. Iste fons est prope voraginem unam, et ibi est Alpheus fluvius et ambo subintrant voraginem, et ponunt caput in Siciliam, prope Cianem. Unde dictum est metrice: +*Alpheum fugiens terras Arethusa subintrat, +mixtaque Siccaniam flumina grata rigant.* -Secunda transmutatio est de Hemo et Rodope conversis in montes. Nam verum fuit quod Hemus et Rodopes fuerunt domini cuiusdam civitatis vel regionis et propter divitias suas volebant quod populus adoraret eos sicut deos. Quapropter divino miraculo accidit quod ipsi, facti tumidi sicut montes, devenerunt ad miseriam maximam. Unde dicuntur mutati in montes propter superbiam. +Vigesima prima transmutatio est de Linco converso in lincem. Nam verum fuit quod Tritolemus fuit primus qui adinvenit in partibus istis usum terre et frugum. Sicut Osiris maritus Ysidis fuit primus qui invenit in Egypto. Quapropter dicitur esse legatus Cereris idest terre. Similiter fuit verum quod Lincus fuit quidam tyrannus in partibus septentrionis. Et delectabatur in occisione hominum, unde omnes agricolas interficiebat. Ideo dicitur voluisse interficere Tritolemum, sed mutatus est in lincem. Hoc est quod sicut linx est animal bibulum et ferum contra sanguinem humanum, ita ille Lincus, et ideo in lincem dicitur conversus. Et dicit quod illa regio est postea habitata a predonibus et feris, hoc est verum quia illi non nascuntur fruges, eo quod est prope nives perpetuas et ideo terra non potest producere quapropter omnes habitantes ibi sunt latrones. Unde dato quod sunt cristiani illi, Ungari, adhuc depredantur latinos. Unde dictum est: +*Dum petit agricolas sitiens mactare tyrannus +sanguineus, bibuli nomina lincis habet. +Hi fugiunt ea terra feris inculta relicta est. +Quot sunt predones barbara terra tenet.* -Tertia transmutatio est de Pigmea matre Indorum, que conversa est in gruem. Nam verum est quod Indi sunt quidam populi cubitales, qui in quinque anni pariunt et in octo senescunt. Sed per ipsos, eo quod parvi sunt, intelligimus superbos. Sed per Pigmeam matrem suam intelligo superbiam que est mater superborum. Et per ipsam conversam in gruem et persequentem suos populos intelligo superbiam, que persequitur homines superbos quorum est mater, quemadmodum grues persecuntur illos parvulos, qui satis habent contendere cum gruibus quia aliquando rapiuntur ab eis in ethera. +Ultima transmutatio huius libri est de Pieridibus conversis in picas, propter quod sciendum est quod de Musis diversa est opinio. Nam dicunt musici, sub quibus poete comprenduntur, quod Muse dicuntur a moyson quod est querere. Unde novem Muse dicuntur novem modi vel novem vie, quibus mediantibus octo principales toni dicuntur reperiri. Quomodo ergo erit de nona musa? Dicunt quod per ipsam habetur tonus qui generaliter se habet ad illos octo. Et ideo Calliope dicitur regina illarum aliarum. Sed naturales aliter dicunt. Nam dicit Robertus quod per novem Musas intelligimus novem instrumenta necessaria ad vocem formandam. Nam cum per vocem fiat cantus et melodia, ideo Muse cantatrices dicuntur novem instrumenta formandi vocem scilicet quatuor dentes, duo labia, summitas lingue, concavatio palati superioris et canna pulmonis. Ita dicit Robertus super summulis. Sed Macrobius dicit aliter. Dicit enim quod in ordine planetarum est quedam corea pulcerrimam melodiam conferens, nec sentimus eam propter longam consuetudinem que fuit in anima priusque ad corpus deveniret. Unde per novem Musas cantatrices intelligimus septem planetas in ordine melodiam facientes et circulum celestem et circulum terrestrem inter quos planete situati sunt. Similiter Grecismus de his Musis vult gracitare quod omicto ad presens quia omnibus potest patere. Sed Fulgentius aliter dicit et sic dicit enim quod per novem Musas intelligimus novem proprietates administrativas, cuiuslibet ad perfectionem alicuius scientie cupientis devenire, quos apparet per eorum nomina et interpretationem. Prima enim vocatur Clio, quod idem est quod gloria, eo quod primum quod nos inducit ad scientiam est ex inde famam acquirere. Secunda vocatur Euterpe, quod interpretatur grande iuvamen, eo quod illud quod nos secundo inducit ad scientiam est, quod ea mediante grande iuvamen habemus. Tertia est Melpomene, que interpretatur super oblectatrix, eo quod nisi ipsa scientia oblectet hominem numquam deveniet ad culmem. Quarta vocatur Talia, que interpretatur capacitas, eo quod necesse est homini scientiam cupienti multorum capacitatem habere. Quinta vocatur Polimia, que interpretatur multa memoria, eo quod quinto est homini necessarium, eorum que apprendit longam memoriam habere. Sexta vocatur Erato, que interpretatur similium inventio, eo quod sexto necessarium est homini, qui multa apprendit et in longa memoria tenuit aliquid simile invenire his que didicit, aliter enim numquam diceretur perfectus. Septima vocatur Tersicore, que interpretatur diiudicans, eo quod homini est necessarium scire diiudicare inter ea que adinvenit et didicit. Aliter enim non diceretur invenisse. Octava est Urania, que interpretatur celestis, eo quod homini est necessarium octavo quod inter diiudicata eligat quod probabilius est. Ille autem qui hoc scit facere dicitur habere Uraniam, idest esse celestis ingenii. Nona vocatur Calliope, que interpretatur optimus sonus, a calon quod est bonum et phonos sonus. Et ista est regina aliarum. Sed in ista corea Musarum introducitur Apollo, unde Apollo est decacordo idest decima corda, et hoc pro tanto quia novem Muse moraliter accipiendo ad eloquentiam ordinantur. Apollo autem deus est sapientie. Sed quia eloquentia sine sapientia parum prodest imo nocet ideo introducitur Apollo. Unde dictum est: +*Primum scire petit fame dulcedine Clio +Euterpe vocis grande iuvamen habet. +Instat Melpomene super oblectans meditando +Ipsa Talia sinu premeditata capit. +Ne concepta fluant memorat Polimia multum +invenit hinc Erato que similantur eis. +Tersicore super inventis diiudicat ipsa +eligit Uranie que meliora probat. +Calliope regina sonat decreta sorori. +His est virginibus facta corea novembre +Castalios circum latices, ubi pulcer Apollo +spirat ovans medio plectra movere choro.* +Sed quod nichil dictum est de transmutatione ideo dicamus. Dico ergo quod per novem musas superius nominatas intelligo novem consonantias, sed quia unicuique est suum oppositum ideo per novem Pierides intelligo novem dissonantias. Et dicuntur Pierides filie Pieri idest filie Pierantis a peiero peieras, as idest iuro contra verum, eo quod iste iurabant contra verum. Et ideo Calliope vertit eas in picas, hoc est quod illas dissonantias assimilat picis. Posset etiam bene dici quod per Musas intelligimus sapientes et discretos verum loquentes. Sed per rides intelligimus garulos. Et dicuntur mutari in picas, quia comuniter tales a vulgaribus appellantur pice. Unde illud: garula pica tace. Unde dictum est: +*Musa novem flectit concordia semina vocum +et totidem vitiis peierat artis opus. +Ergo Calliope docti vox optima cantus +picas discordes arguit esse sonos.* -Quarta transmutatio est de Antigone mutata in ciconiam. Nam verum fuit quod Antigone fuit pulcerrima, in tantum quod omnes despiciebat in tantum confidebat in pulcritudine sua et per hanc ergo debemus intelligere quamlibet ei similem. Quapropter domina Iuno idest dispositio divina dicitur eam mutasse in ciconiam, quia ciconia est fetidissimum animal. Nam omnia fetida comedit. Et est avis que multum applaudit sibi cum suo rostro. Et quia illa Antigone delectabatur in pulcritudine corporis, quod est fetidissimum, et quia etiam applaudebat sibi propter pulcritudinem, ideo dicitur conversa in ciconiam quia est sicut ciconia. +Prima transmutatio sexti libri est de Neptuno et Pallade debentibus nomen imponere civitati. Nam verum fuit quod Cicrops edificavit Athenas et dum edificasset dubitavit utrum deberet nomen imponere civitati a portu civitatis vel a studio quod ibi fuit in principio. Sed consideravit quod portus civitatis afferebat sibi divitias, quibus mediantibus ipsi superbibant et stipendiabant equites ut alios subiugarent, quod non erat bonum signum hominibus. Sed studium afferebat sibi pacem et tranquillitatem. Quapropter nomen imposuit a studio, unde dicta est Athene ab athanatos, quod est immortale, eo quod scientia immortalis est. Per Neptunum intelligo portum civitatis, per ipsum emittere equum intelligo illud quod sequebatur ex divitiis. Per Palladem deam sapientie intelligo studium, per ipsam emittere olivam, que est signum pacis, intelligo quod ex studio progreditur pax et concordia. Unde dictum est: +*Immortale dedit sapientia nomen Athenis +postponens paci bellica signa maris.* -Quinta transmutatio est de filiabus Cinare regis conversis in gradus templorum. Nam verum fuit quod Cinara habuit septem filias que, dum essent in prosperitate, contemnebant deum et ecclesias, ideo contemnabent et irridebant euntes ad ecclesias. Quapropter voluntate divina devenerunt ad tantam miseriam et paupertatem quod oportuit eas stare super ianuis ecclesiarum ut peterent elimosina, ideo dicuntur converse in gradus templorum, quia quasi homines ibant super ipsas tamquam super gradus templi. - -Sexta transmutatio est de Iove in taurum. Nam fuit verum, ut dictum est alibi, quod Iupiter, qui fuit filius Saturni regis cretensis - quia de eo semper hic loquimur - rapuit Europam in ymaginem tauri et ipsam exportavit in navi, in qua erat signum tauri. Sed moraliter possumus intelligere per Iovem quemcumque potentem, qui cum subicit se mulieri dicitur converti in taurum, quia dimittit se equitari a muliere sicut taurus. +Secunda transmutatio est de Hemo et Rodope conversis in montes. Nam verum fuit quod Hemus et Rodopes fuerunt domini cuiusdam civitatis vel regionis et propter divitias suas volebant quod populus adoraret eos sicut deos. Quapropter divino miraculo accidit quod ipsi, facti tumidi sicut montes, devenerunt ad miseriam maximam. Unde dicuntur mutati in montes propter superbiam. Unde dictum est: +*Qui se a subiectis divos iussere vocari +in montes gelidos intumuisse dantur.* -Septima transmutatio est de Iove converso in aquilam. Nam verum fuit quod Iupiter habebat aquilam in vexillis suis. Ideo quia, dum expulisset Saturnum de regno, et Titanus eius frater venit contra Iovem ut introduceret Saturnum, tunc Iupiter dicitur exivisse civitatem et apparuit sibi aquila et debellavit inimicos suos. Quapropter accepit aquilam in vexillis suis et ideo romani etiam portant aquilam, ut profiteantur se descendisse a Iove. Quapropter, dum esset captus amore cuiusdam scilicet Asteries, dicitur ivisse armata manu et cum vexillis apertis et eam rapuisse et pro tanto dicitur esse conversus in aquilam. - -Octava transmutatio est de Iove converso in cignum. Per Iovem intelligo potentem. Per cignum, qui est avis obiurgiosa, in tantum quod dum ipsa canit alie non audent canere, intelligo iurgia que, si insint domino potenti, tunc potens dicitur coniungi Lede idest lesioni, quasi dicat quod homo potens, si sit obiurgator, tunc de facili ledit alios. +Tertia transmutatio est de Pigmea matre Indorum, que conversa est in gruem. Nam verum est quod Indi sunt quidam populi cubitales, qui in quinque anni pariunt et in octo senescunt. Sed per ipsos, eo quod parvi sunt, intelligimus superbos. Nam ut dicit Salomon: *Si videris parvum humilem da laudem deo*. Sed per Pigmeam matrem suam intelligo superbiam que est mater superborum. Et per ipsam conversam in gruem et persequentem suos populos intelligo superbiam, que persequitur homines superbos quorum est mater, quemadmodum grues persecuntur illos parvulos, qui satis habent contendere cum gruibus quia aliquando rapiuntur ab eis in ethera. Unde dictum est: +*Ne mage presumant minuit natura superbos +et iubet infestet ut sua mater eos.* + +Quarta transmutatio est de Antigone mutata in ciconiam. Nam verum fuit quod Antigone fuit pulcerrima, in tantum quod omnes despiciebat in tantum confidebat in pulcritudine sua et per hanc ergo debemus intelligere quamlibet ei similem. Quapropter domina Iuno idest dispositio divina dicitur eam mutasse in ciconiam, quia ciconia est fetidissimum animal. Nam omnia fetida comedit. Et est avis que multum applaudit sibi cum suo rostro. Et quia illa Antigone delectabatur in pulcritudine corporis, quod est fetidissimum, et quia etiam applaudebat sibi propter pulcritudinem, ideo dicitur conversa in ciconiam quia est sicut ciconia. Unde dictum est: +*Que se corporea iactabat in ethera forma +est avis immunda concrepitatque sibi.* + +Quinta transmutatio est de filiabus Cinare regis conversis in gradus templorum. Nam verum fuit quod Cinara habuit septem filias que, dum essent in prosperitate, contemnebant deum et ecclesias, ideo contemnabent et irridebant euntes ad ecclesias. Quapropter voluntate divina devenerunt ad tantam miseriam et paupertatem quod oportuit eas stare super ianuis ecclesiarum ut peterent elimosina, ideo dicuntur converse in gradus templorum, quia quasi homines ibant super ipsas tamquam super gradus templi. Unde dictum est: +*Templa recusantes Cynare per prospera nate +templorum misere procubuere gradus.* + +Sexta transmutatio est de Iove in taurum. Nam fuit verum, ut dictum est alibi, quod Iupiter, qui fuit filius Saturni regis cretensis – quia de eo semper hic loquimur – rapuit Europam in ymaginem tauri et ipsam exportavit in navi, in qua erat signum tauri. Sed moraliter possumus intelligere per Iovem quemcumque potentem, qui cum subicit se mulieri dicitur converti in taurum, quia dimittit se equitari a muliere sicut taurus. + +Septima transmutatio est de Iove converso in aquilam. Nam verum fuit quod Iupiter habebat aquilam in vexillis suis. Ideo quia, dum expulisset Saturnum de regno, et Titanus eius frater venit contra Iovem ut introduceret Saturnum, tunc Iupiter dicitur exivisse civitatem et apparuit sibi aquila et debellavit inimicos suos. Quapropter accepit aquilam in vexillis suis et ideo romani etiam portant aquilam, ut profiteantur se descendisse a Iove. Quapropter, dum esset captus amore cuiusdam scilicet Asteries, dicitur ivisse armata manu et cum vexillis apertis et eam rapuisse et pro tanto dicitur esse conversus in aquilam. Unde de his duabus dictum est: +*Maiestas vilet dum se subicit mulieri. +Fit quoque nobilitas pro muliere rapax.* + +Octava transmutatio est de Iove converso in cignum. Per Iovem intelligo potentem. Per cignum, qui est avis obiurgiosa, in tantum quod dum ipsa canit alie non audent canere, intelligo iurgia que, si insint domino potenti, tunc potens dicitur coniungi Lede idest lesioni, quasi dicat quod homo potens, si sit obiurgator, tunc de facili ledit alios. Unde dictum est: +*Iurgia dat cignus in quem conversa potestas +miscetur Lede. Lesio damna parit.* Nona transmutatio est de Iove converso in satirum idest pastorem quendam, hoc debet intelligi quia Iupiter mediante quodam rustico sibi lenone habuit Antiopem, cuius amore captus erat et ideo dicitur conversus in satirum pastorem. -Decima transmutatio est de Iove converso in Amphitrionem, hoc debet intelligi quod Iupiter captus erat amore uxoris Amphitrionis. Quapropter tantam pecuniam dedit Amphitrioni quod permisit eum concubere cum uxore, unde fuit leno sue uxoris. Ideo dicitur conversus in Amphitrionem. - +Decima transmutatio est de Iove converso in Amphitrionem, hoc debet intelligi quod Iupiter captus erat amore uxoris Amphitrionis. Quapropter tantam pecuniam dedit Amphitrioni quod permisit eum concubere cum uxore, unde fuit leno sue uxoris. Ideo dicitur conversus in Amphitrionem. Unde dictum est de hiis simul: +*Expletur regalis amor per ruris alumnum +perque virum nuptam dives adulter habet.* + Undecima transmutatio est de Iove mutato in aurum. Hoc intelligo quod, dum audiret Danem clausam in turri, tantum fecit cum custodibus dando sibi aurum quod habuit eam. Duodecima transmutatio est de Iove mutato in ignem. Hoc intelligo quod, dum Iupiter esset captus amore cuiusdam mulieris, tantum scivit operari cum coquo quod habuit eam et ideo dicitur conversus in ignem, eo quod coquus operatur ignem. Tertia decima est de Iove converso in pastorem. Hoc intelligo quod, dum Iupiter esset captus amore cuiusdam nomine Menosies, fecit tantum cum pastore quodam illius quod habuit eam et ideo dicitur conversus in pastorem. -Quarta decima est de Iove mutato in serpentem. Hoc intelligo quod, dum Iupiter esset captus amore cuiusdam nec posset eam habere, accepit quamdam vetulam pro lenone et tantum fecit quod habuit eam. Et ideo dicitur conversus in serpentem, eo quod vetule sunt magis sagaces quam serpentes. Et iste quatuor mutationes comprehenduntur in duobus versibus. +Quarta decima est de Iove mutato in serpentem. Hoc intelligo quod, dum Iupiter esset captus amore cuiusdam nec posset eam habere, accepit quamdam vetulam pro lenone et tantum fecit quod habuit eam. Et ideo dicitur conversus in serpentem, eo quod vetule sunt magis sagaces quam serpentes. Et iste quatuor mutationes comprehenduntur in duobus versibus, unde dictum est: +*Hanc et custodes auro sibi placat amator +hanc coquus, hanc pastor, hans sibi lenit anus.* Quinta decima transmutatio est de Neptuno converso in iuvencum. Nam debemus intelligere quod Neptunus rapuit quamdam cuius amore captus erat in puppe, que habebat signum iuvenci in ipsa. -Sexta decima transmutatio est de Neptuno converso in Enipheum. Nam verum fuit quod Neptunus erat captus amore cuiusdam que habebat maritum et amicum. Quapropter Neptunus accepto habitu amici, qui vocabatur Enipheus, ivit ad illam et iacuit cum ea. Ideo dicitur mutatus in ipsum. +Sexta decima transmutatio est de Neptuno converso in Enipheum. Nam verum fuit quod Neptunus erat captus amore cuiusdam que habebat maritum et amicum. Quapropter Neptunus accepto habitu amici, qui vocabatur Enipheus, ivit ad illam et iacuit cum ea. Ideo dicitur mutatus in ipsum. Unde dictum est: +*Dux maris hanc rapuit signata puppe iuvenco, +hanc adit ut solitus alter adulter erat.* Decima septima transmutatio est de Neptuno converso in arietem. Hoc debet intelligi quod dum Neptunus esset captus amore Bisalpide ivit ad eam cum puppe in qua erat verves idest aries in signum. Et ideo dicitur conversus in arietem. - + Decima octava transmutatio est de Neptuno converso in equum. Hoc debet intelligi quod Neptunus captus fuit amore cuiusdam mulieris de rure, quod interpretatur per Cererem. Quapropter ivit cum puppe que habebat signum unius equi. Decima nona transmutatio est de Neptuno similiter converso in equum, quod debet intelligi sic. Nam Neptunus, dum esset captus amore cuiusdam Meduse que fuit filia Forci, ivit ad eam cum puppe in qua erat signum equi et ideo dicitur conversus in equum. -Vigesima transmutatio est de Neptuno converso in delphynum. Nam Neptunus, dum esset captus amore cuiusdam que vocabatur Melanthus, ivit ad eam in puppe que habebat signum delphynis et rapuit eam. Et huc usque semper locutus est de Neptuno et Iove ut homines fuerunt. - +Vigesima transmutatio est de Neptuno converso in delphynum. Nam Neptunus, dum esset captus amore cuiusdam que vocabatur Melanthus, ivit ad eam in puppe que habebat signum delphynis et rapuit eam. Et huc usque semper locutus est de Neptuno et Iove ut homines fuerunt. Unde de hiis quatuor simul dictum est sic: +*Hanc rate qua vervex fulgebat cepit. Et idem +hanc rate ruricolam qua retinebat equus. +Et rate consimili petiit te flava Medusa. +Qua nituit delphyn puppe Melanton adit.* + Vigesima prima transmutatio est de Apolline converso in hominem robustum, hoc est quod aliquando fingebat se robustum ut posset vacare amatis suis. Vigesima secunda est de Apoline converso in accipitrem. Hoc est quod Apollo, per quem quemlibet sapientem intelligimus, aliquando convertit se in accipitrem idest in raptorem, quia aliquando violenter rapit aliquam cuius amore sit captus. Vigesima tertia transmutatio est de Apolline converso in leonem. Nam per Apollinem intelligimus sapientem qui aliquando, amore captus, sit sevus. Ideo dicitur converti in leonem. -Vigesima quarta transmutatio est de Apolline converso in pastorem. Nam per Apollinem intelligimus quendam sapientem, qui captus erat amore cuiusdam Yses filia Macharei et, ut posset eam habere, fecit se simplicem et ideo dicitur conversus in pastorem. Unde de hiis quatuor dictum est simul per antiteton, que est quedam figura quando redduntur singula singulis. +Vigesima quarta transmutatio est de Apolline converso in pastorem. Nam per Apollinem intelligimus quendam sapientem, qui captus erat amore cuiusdam Yses filia Macharei et, ut posset eam habere, fecit se simplicem et ideo dicitur conversus in pastorem. Unde de hiis quatuor dictum est simul per antiteton, que est quedam figura quando redduntur singula singulis: +*Fit sapiens durus raptor sevus quoque simplex +rusticus accipiter ut leo pastor amans.* Vigesima quinta trasmutatio est de Baccho converso in uvam. Nam Bacchus fuit quidam filius Iovis regis qui alio nomine dictus fuit Dionisius qui, captus amore Erigones, fecit ergo eam inebriari vino et sic cum ea concubuit et ideo conversus in uvam. -Vigesima sexta transmutatio est de Saturno converso in equum. Nam Saturnus fuit quidam miles antiquus et senex, qui captus erat amore cuiusdam que vocatur Phylara. Ivit ergo iste super optimo equo et eam superposuit et exportavit et ideo dicitur conversus in equum. +Vigesima sexta transmutatio est de Saturno converso in equum. Nam Saturnus fuit quidam miles antiquus et senex, qui captus erat amore cuiusdam que vocatur Phylara. Ivit ergo iste super optimo equo et eam superposuit et exportavit et ideo dicitur conversus in equum. Unde de hiis duabus dictum est simul: +*Hanc corrupit amans madefacta pectora vino +hanc tulit antiquus miles amator equo.* -Vigesima septima transmutatio est de Arachne conversa in araneam que, quamvis sit ultima in ordine, est tamen prima in intentione. Per Palladem intelligo sapientem. Per ipsam texere telam de laudibus et victoriis deorum intelligo quod homo sapiens continue studet in laudando et predicando deum. Sed per Arachnem intelligo iuvenem nolentem deum laudare et contendem cum sapiente. Per ipsam texere telam in qua posuit crimina deorum intelligo illos iuvenes qui, quando audiunt laudes dei a sapientibus, despiciunt eos et irrident de ipsis et hoc est quia nimis confidunt in voluptatibus terrenis. Quapropter dicuntur mutari in araneam, que est animal terrestre valde fragile que facit telam valde mutabilem et corruptibilem. Ita dicuntur homines qui confidunt in terrestribus esse fragiles et sua opera cito deficiunt sicut tela aranea. +Vigesima septima transmutatio est de Arachne conversa in araneam que, quamvis sit ultima in ordine, est tamen prima in intentione. Per Palladem intelligo sapientem. Per ipsam texere telam de laudibus et victoriis deorum intelligo quod homo sapiens continue studet in laudando et predicando deum. Sed per Arachnem intelligo iuvenem nolentem deum laudare et contendem cum sapiente. Per ipsam texere telam in qua posuit crimina deorum intelligo illos iuvenes qui, quando audiunt laudes dei a sapientibus, despiciunt eos et irrident de ipsis et hoc est quia nimis confidunt in voluptatibus terrenis. Quapropter dicuntur mutari in araneam, que est animal terrestre valde fragile que facit telam valde mutabilem et corruptibilem. Ita dicuntur homines qui confidunt in terrestribus esse fragiles et sua opera cito deficiunt sicut tela aranea. Unde dictum est: +*De superis validam texit sapientia laudem +matura iuvenem cum gravitate movens. +Mens tamen insipiens contra iuveniliter ausa +contemnit superos cum monitrice sua. +Vanaque de sanctis ludens deludia texit. +Fit tamen hec vermis et sua tela cadit.* -Vigesima octava transmutatio est de Niobe conversa in saxum. Nam per Niobem intelligo superbiam carnis. Sed per ipsam habere septem filios in quibus delectatur precipue intelligo septem organa corporis, scilicet pedes, manus, pectus, linguam, nasum, oculos et supercilia, in quibus delectatur caro. Sed per septem suas filias intelligo septem operationes ex istis organis procedentes, scilicet successum pedum, gestum manuum, resupinationem pectoris superbi, obiurgationem lingue, contorsionem nasi, crudelitatem oculorum et indignationem superciliorum. In istis enim organis et in istis operationibus delectatur superbia carnis vel caro superba. Sed per Amphionem eius maritum intelligo delectationem carnis progredientem ex ipsis organis vel causam passionum ex organis illis. Sed per Latonam intelligo religionem, in qua latent religiosi, unde Latona quasi latitona. Per Phebum suum filium intelligo sapientiam, per Dianam castitatem, nam sapientia et castitas sunt filie religionis. Per Niobem obiurgantem Latonam intelligo superbiam carnis, que despicit religionem et hominem retrahit a cultu eius. Unde Latona idest religio convocat filios suos, scilicet sapientiam et castitatem in adiutorium suum. Contra superbiam venit ergo sapientia et impugnat organa illa et deprimit. Deinde venit castitas et interemit omnes operationes eorum. Sed statim depressis organis Amphion idest delectatio carnis occidit. Postmodum Niobe mutatur in saxum, quia caro ipsa tunc desistit ab illis. Sed tunc Niobe deflet, quia reducitur ad contritionem suorum peccatorum. Sed ventus idest spiritus divinus, qui omnia elevat et portat ad cacumen montis in patria sua idest ad cacumen patrie paradisi. +Vigesima octava transmutatio est de Niobe conversa in saxum. Nam per Niobem intelligo superbiam carnis. Sed per ipsam habere septem filios in quibus delectatur precipue intelligo septem organa corporis, scilicet pedes, manus, pectus, linguam, nasum, oculos et supercilia, in quibus delectatur caro. Sed per septem suas filias intelligo septem operationes ex istis organis procedentes, scilicet successum pedum, gestum manuum, resupinationem pectoris superbi, obiurgationem lingue, contorsionem nasi, crudelitatem oculorum et indignationem superciliorum. In istis enim organis et in istis operationibus delectatur superbia carnis vel caro superba. Sed per Amphionem eius maritum intelligo delectationem carnis progredientem ex ipsis organis vel causam passionum ex organis illis. Sed per Latonam intelligo religionem, in qua latent religiosi, unde Latona quasi latitona. Per Phebum suum filium intelligo sapientiam, per Dianam castitatem, nam sapientia et castitas sunt filie religionis. Per Niobem obiurgantem Latonam intelligo superbiam carnis, que despicit religionem et hominem retrahit a cultu eius. Unde Latona idest religio convocat filios suos, scilicet sapientiam et castitatem in adiutorium suum. Contra superbiam venit ergo sapientia et impugnat organa illa et deprimit. Deinde venit castitas et interemit omnes operationes eorum. Sed statim depressis organis Amphion idest delectatio carnis occidit. Postmodum Niobe mutatur in saxum, quia caro ipsa tunc desistit ab illis. Sed tunc Niobe deflet, quia reducitur ad contritionem suorum peccatorum. Sed ventus idest spiritus divinus, qui omnia elevat et portat ad cacumen montis in patria sua idest ad cacumen patrie paradisi. Unde dictum est: +*Pes, manus, os, pectus, oculi, cilium, quoque nasus +organa sunt septem carne tumente sata. +Concreat his operas totidem vanissima mater +cum quibus intexit religionis opem. +At sua progenies sapientia castaque virtus +organa cum vitiis comminuere suis +occidit Amphion mulcens testudine carnem +quam flentem celsa spiritus arce locat.* -Vigesima nona transmutatio est de rusticis conversis in ranas. Nam per Latonam intelligimus religionem. Per ipsam peperisse Phebum et Dianam intelligimus quod religio bona parit castitatem et sapientiam. Sed per ipsam concipere sitim intelligo quod religiosi aliquando egent istis mundanis ad sustentationem sui. Sed per ipsam velle bibere aquam fontis mediocris intelligo quod religiosi aliquando volunt uti mundanis sustentationibus que sunt communia omnibus, quia deus dedit. Sed per rusticos despicientes eam et vetantes intelligo malos qui nolunt subvenire fratribus de suis bonis. Immo obiurgant et contemnunt eos. Quapropter religio convertit eos in ranas, quia sicut rane sunt animalia que non possunt trahi de lucto, ita tales qui religionem despiciunt numquam trahuntur de lucto. Et aliter potest intelligi. Nam per Latonam sitientem intelligo religionem sitientem salutem hominum. Unde per ipsam velle bibere de aqua comuni ut substentaretur intelligo quod vult homines ad se attrahere, quia dimittit eos in lucto huius mundi. Sed per rusticos contemnentes intelligo homines contemnentes religionem. Unde tales ipsa mutat in ranas, quia eos in huius mundi lucto demittit. +Vigesima nona transmutatio est de rusticis conversis in ranas. Nam per Latonam intelligimus religionem. Per ipsam peperisse Phebum et Dianam intelligimus quod religio bona parit castitatem et sapientiam. Sed per ipsam concipere sitim intelligo quod religiosi aliquando egent istis mundanis ad sustentationem sui. Sed per ipsam velle bibere aquam fontis mediocris intelligo quod religiosi aliquando volunt uti mundanis sustentationibus que sunt communia omnibus, quia deus dedit. Sed per rusticos despicientes eam et vetantes intelligo malos qui nolunt subvenire fratribus de suis bonis. Immo obiurgant et contemnunt eos. Quapropter religio convertit eos in ranas, quia sicut rane sunt animalia que non possunt trahi de lucto, ita tales qui religionem despiciunt numquam trahuntur de lucto. Et aliter potest intelligi. Nam per Latonam sitientem intelligo religionem sitientem salutem hominum. Unde per ipsam velle bibere de aqua comuni ut substentaretur intelligo quod vult homines ad se attrahere, quia dimittit eos in lucto huius mundi. Sed per rusticos contemnentes intelligo homines contemnentes religionem. Unde tales ipsa mutat in ranas, quia eos in huius mundi lucto demittit. Unde dictum est: +*Religio sitiens laicis humere latinis +ut valeat cultus in reparando suos. +De comune datis prohibetur sumere supplex +lite profanatum turbinibusque suis. +Religio sanctas tollens ad sidera palmas +hos anathematos luctea monstra facit.* -Trigesima transmutatio est de Marsia excoriato. Nam per Palladem intelligo artem rationis que aliquando inducit sophistam. Per ipsam sonare tibiam coram diis intelligo ipsam uti sophismatibus coram sapientibus. Nam sicut tibia solum consistit in voce, ita etiam sophista est solum vocalis. Et per ipsam dilatare genas intelligo boatus quos faciunt sophiste. Sed superi risere idest sapientes despiciunt tales. Sed ipsa descendit super Tritonem idest quod ars rationis ita spreta a sapientibus revertitur ad trinam cognitionem philosophye naturalis scilicet phisice, et philosophye moralis scilicet ethice, et philosophye rationalis scilicet logice. Et ibi videt deformitatem sophismatum, tunc deicit ea. Sed Marsia accipiens tibiam et utens ea est homo sophista qui solum utitur in fallaciis. Vult ergo disputare cum Apolline idest cum sapientie. Sed Apollo devicit eum cum cithara idest veris argumentis a corde procedentibus et non cum vocibus, quod denotatur per citharam, que non consistit in voce, sed tenetur a latere sinistro super cor. Et excoriavit eum idest detexit fallacias suas per distintiones, unde sibi apparuerunt viscera, quia tales dum sunt ita excoriati apparent quales sunt. Et tunc convertitur in fluvium, quia verba illorum fluunt in modum aque. Possumus etiam intelligere per Marsiam contemnentem Apollinem illos qui utuntur alienis verbis et questionibus, et quando accipiuntur illa verba ab eo tunc remanent excoriati. +Trigesima transmutatio est de Marsia excoriato. Nam per Palladem intelligo artem rationis que aliquando inducit sophistam. Per ipsam sonare tibiam coram diis intelligo ipsam uti sophismatibus coram sapientibus. Nam sicut tibia solum consistit in voce, ita etiam sophista est solum vocalis. Et per ipsam dilatare genas intelligo boatus quos faciunt sophiste. Sed superi risere idest sapientes despiciunt tales. Sed ipsa descendit super Tritonem idest quod ars rationis ita spreta a sapientibus revertitur ad trinam cognitionem philosophye naturalis scilicet phisice, et philosophye moralis scilicet ethice, et philosophye rationalis scilicet logice. Et ibi videt deformitatem sophismatum, tunc deicit ea. Sed Marsia accipiens tibiam et utens ea est homo sophista qui solum utitur in fallaciis. Vult ergo disputare cum Apolline idest cum sapientie. Sed Apollo devicit eum cum cithara idest veris argumentis a corde procedentibus et non cum vocibus, quod denotatur per citharam, que non consistit in voce, sed tenetur a latere sinistro super cor. Et excoriavit eum idest detexit fallacias suas per distintiones, unde sibi apparuerunt viscera, quia tales dum sunt ita excoriati apparent quales sunt. Et tunc convertitur in fluvium, quia verba illorum fluunt in modum aque. Possumus etiam intelligere per Marsiam contemnentem Apollinem illos qui utuntur alienis verbis et questionibus, et quando accipiuntur illa verba ab eo tunc remanent excoriati. Quapropter dictum est sic metrice: +*Ventosos calamos ars se speculata refutat +dum rubet elusas intumuisse genas. +Excipit hos fatuus contra doctumque tumescit +cui cithara cordis consonat apta manus. +Disputat ore sonans non est ratione sophista, +at sapiens imo pectore vera canit. +Doctor indocti clamantis viscera nudat +fit fluvius cuius verba repulsa fluunt.* -Trigesima prima transmutatio est de Pelope habente humerum eburneum. Nam per Tantalum, qui erat pincerna Iovis, intelligo hominem avarum. Unde per ipsum occidere filium debes intelligere quod avarus, dum expendit aliquos denarios, occidit filium, quia denarii sunt sui filii, vel dicitur filius occidi quia expendit substantiam filiis scilicet denarios qui sunt substantia sui filii. Sed per superos nolle comestione de illo intelligo sapientes, qui cavent sibi a comedendo cum avaris, sed Ceres bene comedit. Per Cererem intelligo terram que recipit omnia. Nam tales avari semper remanent in terra aliquando sine sepultura remanent ossa super terram. Et hoc intelligo per hoc quod Pelops detexit sibi humerum, quia ossa avarorum deteguntur in terra. +Trigesima prima transmutatio est de Pelope habente humerum eburneum. Nam per Tantalum, qui erat pincerna Iovis, intelligo hominem avarum. Unde per ipsum occidere filium debes intelligere quod avarus, dum expendit aliquos denarios, occidit filium, quia denarii sunt sui filii, vel dicitur filius occidi quia expendit substantiam filiis scilicet denarios qui sunt substantia sui filii. Sed per superos nolle comestione de illo intelligo sapientes, qui cavent sibi a comedendo cum avaris, sed Ceres bene comedit. Per Cererem intelligo terram que recipit omnia. Nam tales avari semper remanent in terra aliquando sine sepultura remanent ossa super terram. Et hoc intelligo per hoc quod Pelops detexit sibi humerum, quia ossa avarorum deteguntur in terra. Unde dictum est: +*Dat mandi genitum quotiens expendit avarus +terra vorat carnes, ossa detecta nitent.* -Trigesima secunda transmutatio est de Tereo, Progne, Philomena qui mutati fuerunt in aves. Nam Ovidius hanc istoriam describit, que vera fuit tamen, modo poetico idest fictitio. Pro ut potest ad mores adaptari. Unde per hoc quod Prognes conversa fuit in avem et Philomena etiam intelligo velocitatem quem habuerunt in fugiendo a manibus Terei. Sed in speciali Prognes conversa dicitur in irundinem propter duo primo, quia irundo habet rubicundum pectus ad modum sanguinis et quia Prognes etiam rubiconda erat cede fili sui. Ideo in talem avem dicitur conversa propter aliud etiam, quia Prognes non fuit extra tecta civitatis, sed intus latuit et quia irundo etiam manet in tectis. Ideo dicitur conversa in irundinem. Sed quia Philomena fugit extra civitatem in nemora et quia non habebat linguam ideo dicitur conversa in Philomenam avem, que non habet linguam et que tantum manet in nemoribus, etiam propter aliud, quia ipsa toto tempore conquesta fuit de virginitate amissa, quemadmodum Philomena avis nititur conquerelari. Sed Thereus ita fetidissimum peccatum commisit. Ideo dicitur conversus in upupam, que est avis fetidissima, eo quod vivit dentino stercore et quia etiam terreus tyrannus superbus erat. Ideo dicitur conversus in upupam, que habet crestam de pennis in capite, que denotat superbiam. +Trigesima secunda transmutatio est de Tereo, Progne, Philomena qui mutati fuerunt in aves. Nam Ovidius hanc istoriam describit, que vera fuit tamen, modo poetico idest fictitio. Pro ut potest ad mores adaptari. Unde per hoc quod Prognes conversa fuit in avem et Philomena etiam intelligo velocitatem quem habuerunt in fugiendo a manibus Terei. Sed in speciali Prognes conversa dicitur in irundinem propter duo primo, quia irundo habet rubicundum pectus ad modum sanguinis et quia Prognes etiam rubiconda erat cede fili sui. Ideo in talem avem dicitur conversa propter aliud etiam, quia Prognes non fuit extra tecta civitatis, sed intus latuit et quia irundo etiam manet in tectis. Ideo dicitur conversa in irundinem. Sed quia Philomena fugit extra civitatem in nemora et quia non habebat linguam ideo dicitur conversa in Philomenam avem, que non habet linguam et que tantum manet in nemoribus, etiam propter aliud, quia ipsa toto tempore conquesta fuit de virginitate amissa, quemadmodum Philomena avis nititur conquerelari. Sed Thereus ita fetidissimum peccatum commisit. Ideo dicitur conversus in upupam, que est avis fetidissima, eo quod vivit dentino stercore et quia etiam terreus tyrannus superbus erat. Ideo dicitur conversus in upupam, que habet crestam de pennis in capite, que denotat superbiam. Unde dictum est: +*Naso per istoriam incestum condemnat amorem +et notat obscenus quam male finit amor. +Pectore rubra trucem matrem designat yrundo +ampia velut quondam nunc quoque tecta colens. +Et veterem renovat cantu Philomena querelam +quodque latens coluit pergemit illa nemus. +Tereus incesto turpi fit spurca volucris +upupa, quod signat crista tyrannis erat.* -Trigesima tertia transmutatio est de Borea qui rapuit filiam Erictei. Nam verum fuit quod Erictheus habuit filiam nomine Orithiam, quam dicitur rapuisse Boreas idest quidam rex in septentrionalibus partibus, qui ita nominabatur ab illo vento ibi dominante, qui venit per mare in navi armata manu in adiutorio Boree, et rapuit Orithiam. Et genuit ex ipsa duos filios, qui tempore pueritie fuerunt similes matri, idest quod usque a duodecim annos fuerunt pigri propter humidum in capite existens. Sed adveniente adolescentia exposuerunt alas ad similitudinem patris, idest quod post tempus pueritie effecti sunt agiles valde. Et hoc est naturale. Nam tunc humidum consumitur et supervenit humor colericus qui est calidus. Et quia illud quod est de natura calidi est leve, ideo tunc homines dicuntur agiliores quam in aliis etatibus. +Trigesima tertia transmutatio est de Borea qui rapuit filiam Erictei. Nam verum fuit quod Erictheus habuit filiam nomine Orithiam, quam dicitur rapuisse Boreas idest quidam rex in septentrionalibus partibus, qui ita nominabatur ab illo vento ibi dominante, qui venit per mare in navi armata manu in adiutorio Boree, et rapuit Orithiam. Et genuit ex ipsa duos filios, qui tempore pueritie fuerunt similes matri, idest quod usque a duodecim annos fuerunt pigri propter humidum in capite existens. Sed adveniente adolescentia exposuerunt alas ad similitudinem patris, idest quod post tempus pueritie effecti sunt agiles valde. Et hoc est naturale. Nam tunc humidum consumitur et supervenit humor colericus qui est calidus. Et quia illud quod est de natura calidi est leve, ideo tunc homines dicuntur agiliores quam in aliis etatibus. Unde dictum est: +*Quam rapuit Boreas rapuit rex tracius illam +navigiis vento per mare vectus eo. +Crure fuit celeris tamquam pennata propago +cum pubertatis cepit inesse calor.* -Prima transmutatio septimi libri est de Arpiis stercorantibus mensas Phynei. Nam per Phyneum intelligo hominem avarissimum et per tres Arpias intelligo tres species avaritie. Prima species est cupiditas alieni, et ista vocatur Aelo, dicta ab aveo, es. Secunda species est occupatio alieni, et ad hoc nititur avarus vel per furtum vel per usuram vel per violentiam, et ista vocatur Occipite, dicta ab occupo, as. Tertia species est cellatio acquisiti, quia avari celant ut possunt divitias suas, et ista vocatur Celeno, dicta a celo, as. Et dicuntur hee Arpie esse virgines, eo quod avaritia virgo est, in hoc quod sterilis est, et nil boni pariens. Sed dicitur quod fedabant epulas Finei, eo quod avarus nichil comedit quod non sit fedatum avaritia. Sed Iason et socii supervenerunt et fugaverunt illas Arpias, quia avarus homo, dum aliqui nobiles superveniunt, certe tunc depellunt avaritiam propter verecundiam. Sed per Zethum et Calaym alatos intelligo dilectionem dei et proximi, unde dicit Prosper. Unde istis geminis virtutum qui caret alis celorum ad regnum non habet unde volet. Isti ergo duo fugant avaritiam a cordibus hominum. Sed dum Zethus et Calays recedunt Arpie adhuc redeunt idest ille species avaritie. +Prima transmutatio septimi libri est de Arpiis stercorantibus mensas Phynei. Nam per Phyneum intelligo hominem avarissimum et per tres Arpias intelligo tres species avaritie. Prima species est cupiditas alieni, et ista vocatur Aelo, dicta ab aveo, es. Secunda species est occupatio alieni, et ad hoc nititur avarus vel per furtum vel per usuram vel per violentiam, et ista vocatur Occipite, dicta ab occupo, as. Tertia species est cellatio acquisiti, quia avari celant ut possunt divitias suas, et ista vocatur Celeno, dicta a celo, as. Et dicuntur hee Arpie esse virgines, eo quod avaritia virgo est, in hoc quod sterilis est, et nil boni pariens. Sed dicitur quod fedabant epulas Finei, eo quod avarus nichil comedit quod non sit fedatum avaritia. Sed Iason et socii supervenerunt et fugaverunt illas Arpias, quia avarus homo, dum aliqui nobiles superveniunt, certe tunc depellunt avaritiam propter verecundiam. Sed per Zethum et Calaym alatos intelligo dilectionem dei et proximi, unde dicit Prosper. Unde istis geminis virtutum qui caret alis celorum ad regnum non habet unde volet. Isti ergo duo fugant avaritiam a cordibus hominum. Sed dum Zethus et Calays recedunt Arpie adhuc redeunt idest ille species avaritie. Unde dictum est: +*In tribus Arpiis rapidi signantur avari +primus avens Aelo vult aliena furor, +occupat Occipite furto, vel fenore, vel vi, +celat anelanti rapta Celeno sinu. +Virginis ora gerunt quando nil gignitur illis +quas miseras condit raptor avarus opes. +Hee rapiunt ceco mensas et fercula fedant +quas dum suscipitur, turba superna fugat.* -Secunda transmutatio est de vellere aureo. Nam Ovidius sub quadam fictione veritatem istorie exprimit in hunc modum. Nam verum fuit quod Frixus et Heles fictione noverce exulaverunt a patre et dum exularent apparuit sibi mater, que dedit sibi arietem cum vellere aureo. Idest quod, accepta dote matris que mortua erat, recesserunt in navi, que vocabatur aries propter signum arietis quod habebat, et forte Heles propter aliquod accidens cecidit in mari de navi et submersa est. Sed Frixus transivit mare et vellus dedicavit Marti, idest aurum quod habebat imposuit turri in regno Oetes, ut custodiretur in prelio. Sed ibi erat draco pervigil idest quidam custos ad hoc deputatus ut custodiret serpens. Ibi duo tauri indomiti idest duo comites illius custodis, qui emitebant flamas de ore idest qui erant deputati ad consulendum illi principali. Per dentes intelligo stipendiarios quod habebant. Sed venit Iason armata manu ut raperet. Sed quia non poterat, domuit tauros idest quod illos duos remuneravit cum denariis et postea seminavit dentes, idest cum denariis etiam decepit stipendiarios. Sed ipsi irruerunt in eum, quia non habuerant quantum volebant. Ideo proiecit lapidem idest acervum auri inter eos, in cuius divisionem se ipsos interfecerunt. Sed postea sopivit idest cum veneno aspidis venenavit principalem custodem, et hoc cum auxilio Medea. Et postea rapuit quod erat in turri et recessit cum Medea filia regis Oetes. +Secunda transmutatio est de vellere aureo. Nam Ovidius sub quadam fictione veritatem istorie exprimit in hunc modum. Nam verum fuit quod Frixus et Heles fictione noverce exulaverunt a patre et dum exularent apparuit sibi mater, que dedit sibi arietem cum vellere aureo. Idest quod, accepta dote matris que mortua erat, recesserunt in navi, que vocabatur aries propter signum arietis quod habebat, et forte Heles propter aliquod accidens cecidit in mari de navi et submersa est. Sed Frixus transivit mare et vellus dedicavit Marti, idest aurum quod habebat imposuit turri in regno Oetes, ut custodiretur in prelio. Sed ibi erat draco pervigil idest quidam custos ad hoc deputatus ut custodiret serpens. Ibi duo tauri indomiti idest duo comites illius custodis, qui emitebant flamas de ore idest qui erant deputati ad consulendum illi principali. Per dentes intelligo stipendiarios quod habebant. Sed venit Iason armata manu ut raperet. Sed quia non poterat, domuit tauros idest quod illos duos remuneravit cum denariis et postea seminavit dentes, idest cum denariis etiam decepit stipendiarios. Sed ipsi irruerunt in eum, quia non habuerant quantum volebant. Ideo proiecit lapidem idest acervum auri inter eos, in cuius divisionem se ipsos interfecerunt. Sed postea sopivit idest cum veneno aspidis venenavit principalem custodem, et hoc cum auxilio Medea. Et postea rapuit quod erat in turri et recessit cum Medea filia regis Oetes. Unde dictum est: +*Martia turris erat pretiosi velleris arbor +quas posuit vectas per mare Frixus opes. +Navis erat vervex vervecis imagine picta +divitie navis aurea lana fuit. +Est draco prefectus cui stat custodia turris +dentes armigeri qui comitantur eum. +Indomiti tauro college sunt duo fortes +armati ferro corpora, corda foco. +Prefectum magico sommo devicit Iason +collegas donis conciliando sibi. +Is quoque prefecti famulos placavit ad horam +sed subitis armis mox petiere virum. +Ille sed inter eos grave pondus contulit auri +pro quo gesserunt bella cruenta simul. +Turris Iason opes, et te, Medea, reportat +officio cuius vincit amantis amans.* -Tertia transmutatio est de Esone iuvene facto, quod debet sic intelligi. Nam, dum Eson videret filium venisse cum tam magnis divitiis et cum pulcra uxore, ita gavisus est quod videbatur iuvenis factus esse, vel potest esse quod Medea, quia magica erat, sciebat facere aliquas medicinas cum quibus. Ipse Eson manebat in bona etate. Nam hoc sciunt facere medici. +Tertia transmutatio est de Esone iuvene facto, quod debet sic intelligi. Nam, dum Eson videret filium venisse cum tam magnis divitiis et cum pulcra uxore, ita gavisus est quod videbatur iuvenis factus esse, vel potest esse quod Medea, quia magica erat, sciebat facere aliquas medicinas cum quibus. Ipse Eson manebat in bona etate. Nam hoc sciunt facere medici. Unde dictum est: +*Arte nurus magice vixit iocundior Eson, +et redit in iuvenem prosperitate senex.* -Quarta transmutatio est de Pelia. Nam credo quod verum fuit quod Medea, dum videret Peliam odire Iasonem, cogitavit eum interficere. Sed non est credendum quod fecerit quod filie ita percussissent eum, sed forte cum quibusdam venenis loco potationum venenavit eum et hoc mediantibus filiis, quia dicebat quod teneret eum in bona etate. +Quarta transmutatio est de Pelia. Nam credo quod verum fuit quod Medea, dum videret Peliam odire Iasonem, cogitavit eum interficere. Sed non est credendum quod fecerit quod filie ita percussissent eum, sed forte cum quibusdam venenis loco potationum venenavit eum et hoc mediantibus filiis, quia dicebat quod teneret eum in bona etate. Unde dictum est: +*Medee fertur Pelias obiisse venenis +grandia sacrilega monstra gerentis ope.* -Quinta transmutatio est de Cerambo mutato in avem. Nam Cerambus fuit quidam maximus lecator, qui omnia cum diluvio ventris consumebat, in tantum quod factus est pauper et recessit de terra. Ideo dicitur conversus in avem. +Quinta transmutatio est de Cerambo mutato in avem. Nam Cerambus fuit quidam maximus lecator, qui omnia cum diluvio ventris consumebat, in tantum quod factus est pauper et recessit de terra. Ideo dicitur conversus in avem. Unde dictum est: +*Diluvio ventris consumens cuncta Cerambus +deseruit patriam luxibus ille vagis.* -Sexta transmutatio est draconis in saxum. Per draconem ivisse super arborem et comedisse aves, sed tandem mutatus est in saxum, intelligo Troia que consumpsit multos grecos, sed tandem capta fuit ab eis. Sed quo ad aliam expositionem littere dico quod per Orpheum ego intelligo hominem eloquentem, sed per draconem intelligo invidum, qui aliquando vult mordere caput sapientis idest vult reprehendere. Sed tunc sapiens saxificat eum, quia fit eum mutum. - -Septima transmutatio est iuvenci in cervum. Nam per filium Bacchi intelligo quemdam bene ebriosum qui, dum semel esset ebrius, furatus fuit unum iuvencum. Sed illi cuius erat insecuti sunt eum. Ipse autem iens invenit quosdam cum uno cervo et dixit eis si volebant cambire et libenter fecerunt. Et quia hoc fecit propter ebrietatem ideo Bacchus dicitur mutasse. +Sexta transmutatio est draconis in saxum. Per draconem ivisse super arborem et comedisse aves, sed tandem mutatus est in saxum, intelligo Troia que consumpsit multos grecos, sed tandem capta fuit ab eis. Sed quo ad aliam expositionem littere dico quod per Orpheum ego intelligo hominem eloquentem, sed per draconem intelligo invidum, qui aliquando vult mordere caput sapientis idest vult reprehendere. Sed tunc sapiens saxificat eum, quia fit eum mutum. Unde dictum est: +*Saxeus hic serpens est immutabile fatum, +lividus aut docto non nocuisse rigens.* -Octava transmutatio fuit de Coritho. Nam Corithus fuit quidam magicus vel sacrilegus, qui dum mortuus esset non dimittebatur sepeliri. Sed filius volens eum sepelire fulminatus fuit a Deo vel a casu vel divino iudicio. +Septima transmutatio est iuvenci in cervum. Nam per filium Bacchi intelligo quemdam bene ebriosum qui, dum semel esset ebrius, furatus fuit unum iuvencum. Sed illi cuius erat insecuti sunt eum. Ipse autem iens invenit quosdam cum uno cervo et dixit eis si volebant cambire et libenter fecerunt. Et quia hoc fecit propter ebrietatem ideo Bacchus dicitur mutasse. Unde dictum est: +*Bacchatus potuit cervo mutare iuvencum +sic furtum Bacchus occuluisse datur.* + +Octava transmutatio fuit de Coritho. Nam Corithus fuit quidam magicus vel sacrilegus, qui dum mortuus esset non dimittebatur sepeliri. Sed filius volens eum sepelire fulminatus fuit a Deo vel a casu vel divino iudicio. Unde dictum est: +*Sacrilegus fuerat privatus honore sepulcri, +quod dantem genitum perculit ipse Deus.* Nona transmutatio est de Mera conversa in canem, per quam intelligo quamcumque mulierem que, dum delectatur in male dicendo et latrando, dicitur converti in canem. - -Decima est de filiabus Euripili mutatis in cervas. Nam per Herculem furari sibi vacas intelligo sapientem reprehendente insipientes. Sed per illas obiurgare Iunonem intelligo stolidas feminas, que ignorant quid fiant. + +Decima est de filiabus Euripili mutatis in cervas. Nam per Herculem furari sibi vacas intelligo sapientem reprehendente insipientes. Sed per illas obiurgare Iunonem intelligo stolidas feminas, que ignorant quid fiant. Unde dictum est: +*Facta canis fertur mulier per iurgia lingue, +ac stolide matres cornua fronte ferunt.* Undecima transmutatio est de Telchinis. Nam per ipsos intelligimus invidos, qui aspectu suo dicuntur deturpare omnia prospera. Et ideo dicuntur habere proprietatem Meduse. -Duodecima transmutatio est de filia Alchidame. Nam verum fuit quod habuit unam filiam que gravida est facta ex uno. Sed vicine volentes eam occultare patri dixerunt quando peperit quod peperit unam columbam, quia loco filii posuerunt columbam. +Duodecima transmutatio est de filia Alchidame. Nam verum fuit quod habuit unam filiam que gravida est facta ex uno. Sed vicine volentes eam occultare patri dixerunt quando peperit quod peperit unam columbam, quia loco filii posuerunt columbam. Unde dictum est: +*Mergitur invidie corrumpens prospera visus. +Se peperisse patri filia finxit avem.* Tertia decima transmutatio est de puero in cignum. Nam verum fuit quod Yries habuit unum filium, qui optime sciebat canere, unde multum diligebatur a Philo, in tantum quod faciebat sibi quecumque volebat. Sed semel cum peteret unum servitium et ille noluit sibi facere, ipse proiecit se de monte et mortuus est. Et dicitur autem conversus in cignum, quia semper mansit fama de cantu suo. Nam cignus est avis optime canens. -Quarta decima transmutatio est de matre eius. Nam cum mater audiret quod filius mortuus erat, tantum ploravit quod mortua est, et propter maximum fletum dicitur conversa in fluvium. +Quarta decima transmutatio est de matre eius. Nam cum mater audiret quod filius mortuus erat, tantum ploravit quod mortua est, et propter maximum fletum dicitur conversa in fluvium. Unde dictum est: +*Factus olor puer est cantu delapsus amanti. +que sunt mersa dedit nomina mater aquis.* Quinta decima transmutatio est de Combe filia Olphie, que dicitur conversa in avem. Hoc non vult aliud dicere nisi quod, dum reperta esset in adulterio, fugit a privignis velut avis. -Sexta decima transmutatio est de Progne et Tereo et aliis, qui dicuntur conversi in aves, hoc est dicere quod propter peccata sua depulsi fuerunt a populo et fugerunt ut aves. +Sexta decima transmutatio est de Progne et Tereo et aliis, qui dicuntur conversi in aves, hoc est dicere quod propter peccata sua depulsi fuerunt a populo et fugerunt ut aves. Unde dictum est: +*Edita fertur avis que fugit vulnera velox. +Exilio regum multiplicantur aves.* Decima septima transmutatio est de Lampo converso in feram, hoc est quod unusquisque qui concubuit cum matre sicut ille est sicut fera, que non cognoscit in coytu matrem. Quod nichil aliud est dicere nisi quod similia attemptantes fiunt sicut fere, que non discernunt in coytu matrem ab aliis. -Decima octava transmutatio est de Foco. Per Focum intelligo fatuum qui vult contendere cum Apolline idest cum sapiente. Sed convertitur in piscem, quia tacet sicut piscis, qui est animal taciturnum, et precipue in focam que est piscis tumidus. Hoc notat superbiam talium. +Decima octava transmutatio est de Foco. Per Focum intelligo fatuum qui vult contendere cum Apolline idest cum sapiente. Sed convertitur in piscem, quia tacet sicut piscis, qui est animal taciturnum, et precipue in focam que est piscis tumidus. Hoc notat superbiam talium. Unde dictum est: +*Est fera qui venerem maternos vertit in ortus +confusus fatuus a sapiente silet.* Decima nona est de Eumeli. Nam fuit quidam qui voluit cum filia concubere, quapropter rapta fuit sibi. Ideo dicitur conversa fuisse in avem. -Vigesima transmutatio est de Phineo et de Peripha et de nepte, qui dicuntur conversi in aves, hoc est quod fuerunt fugitivi in modum avium et sic omnes similes dicuntur aves. +Vigesima transmutatio est de Phineo et de Peripha et de nepte, qui dicuntur conversi in aves, hoc est quod fuerunt fugitivi in modum avium et sic omnes similes dicuntur aves. Unde dictum est: +*Ingemit ablatam cupidus corrumpere natam. +Sic omnes profugos fabula fingit aves.* -Vigesima prima transmutatio est de Aconitis. Nam per Cerberum debemus intelligere curam terrenorum. Nam Cerberus est idem quod terra. Sed per spumam eius generari Aconita intelligo quod per anxietatem terrenorum generantur peccata, mortalia odia, inimicitie, guerre et omnes pestes. Sed per Herculem trahentem intelligo hominem virtuosum, qui pessundat et dissipat curas terrenorum. +Vigesima prima transmutatio est de Aconitis. Nam per Cerberum debemus intelligere curam terrenorum. Nam Cerberus est idem quod terra. Sed per spumam eius generari Aconita intelligo quod per anxietatem terrenorum generantur peccata, mortalia odia, inimicitie, guerre et omnes pestes. Sed per Herculem trahentem intelligo hominem virtuosum, qui pessundat et dissipat curas terrenorum. Unde dictum est: +*Virtus terrenam rabiem manifestat et angit +illa sed in cautis dira venena creat.* -Vigesima secunda transmutatio est de Medea, que voluit toxicare Theseum. Nam per Theseum intelligo hominem virtuosum. Per Medeam novercam intelligo malas personas, que odiunt virtuosos et decipere conantur, sed quando virtuosus homo cavet sibi ab illis dolis et permanet in virtutibus, tunc populus decantat eius laudes, quia habetur in magna fama. +Vigesima secunda transmutatio est de Medea, que voluit toxicare Theseum. Nam per Theseum intelligo hominem virtuosum. Per Medeam novercam intelligo malas personas, que odiunt virtuosos et decipere conantur, sed quando virtuosus homo cavet sibi ab illis dolis et permanet in virtutibus, tunc populus decantat eius laudes, quia habetur in magna fama. Unde dictum est: +*Cantatur probitas multo spectata labore +quando novercales non bibit illa dolos.* -Vigesima tertia transmutatio est de illa Sithoni muliere conversa in avem. Nam verum fuit quod Sithonis prodidit civitatem Minoi. Nam Minos promisit sibi aurum maximum et dedit sibi unam ianuam. Sed dum intrasset depulit eam tamquam proditricem et ideo dicitur conversa in avem, quia obfuit velut avis. Sed dicitur conversa in monedula, quia monedula est avis nigerrima que designat proditionem, nam proditores nigri sunt interni. Secus etiam propter aliud quia monedula habet hanc proprietatem, quod si invenit aurum furatur ipsum, et quia ista poposcerat aurum, ideo et cetera. +Vigesima tertia transmutatio est de illa Sithoni muliere conversa in avem. Nam verum fuit quod Sithonis prodidit civitatem Minoi. Nam Minos promisit sibi aurum maximum et dedit sibi unam ianuam. Sed dum intrasset depulit eam tamquam proditricem et ideo dicitur conversa in avem, quia obfuit velut avis. Sed dicitur conversa in monedula, quia monedula est avis nigerrima que designat proditionem, nam proditores nigri sunt interni. Secus etiam propter aliud quia monedula habet hanc proprietatem, quod si invenit aurum furatur ipsum, et quia ista poposcerat aurum, ideo et cetera. Unde dictum est: +*Nigra moneda notat speciem mulieris avare +que fit ab infami proditione fugax.* -Vigesima quarta transmutatio est de formicis conversis in homines. Hoc debet sic intelligi. Nam in insula Etiopie sunt homines habentes proprietates formice. Nam formice in maxima quantitate pullulant, ita illi etiam sunt multum pullulantes forte propter ragionem, quia infiniti nascutur. Et sicut formice sunt parvule respectu aliorum animalium et nigre, ita illi sunt parvi et nigri. Similiter formice sunt valde laboriose, ita et illi. Nam probant philosophi quod formica sit fortius animal de toto mundo habitu respectu ad quantitatem, quia ipsa portat tantum plumbi quantum ipsa est, quod nullum animal de mondo facit. Et habet hanc proprietatem, quod si elongetur a spelunca sua ipsa statim sentit tramitem aliarum nec umquam deviat. Quod est mirum, cum ipsa sit ita depressa ita quod quodlibet granum deberet sibi videri mons. Et nota quod Mirmidon idest formica. +Vigesima quarta transmutatio est de formicis conversis in homines. Hoc debet sic intelligi. Nam in insula Etiopie sunt homines habentes proprietates formice. Nam formice in maxima quantitate pullulant, ita illi etiam sunt multum pullulantes forte propter ragionem, quia infiniti nascutur. Et sicut formice sunt parvule respectu aliorum animalium et nigre, ita illi sunt parvi et nigri. Similiter formice sunt valde laboriose, ita et illi. Nam probant philosophi quod formica sit fortius animal de toto mundo habitu respectu ad quantitatem, quia ipsa portat tantum plumbi quantum ipsa est, quod nullum animal de mondo facit. Et habet hanc proprietatem, quod si elongetur a spelunca sua ipsa statim sentit tramitem aliarum nec umquam deviat. Quod est mirum, cum ipsa sit ita depressa ita quod quodlibet granum deberet sibi videri mons. Et nota quod Mirmidon idest formica. Unde dictum est: +*Mirmidon in greco fertur formica latine +unde et Mirmidonum nomina vulgus habet. +Corpore namque breves nigri sunt et macilenti +parca laboratrix prolificansque cohors.* -Vigesima quinta transmutatio est de bellua Themis et de cane Cephali conversis in saxa. Nam verum fuit quod bellua apparuit in illis partibus et quod multi canes venabantur eam. Sed inter alios, canis Cephali mirifice insequebatur eam. Tandem quod devenerunt super unum montem et de illo monte precipitati unus post alteram et confracti saxis. Ideo dicuntur conversi in saxa. +Vigesima quinta transmutatio est de bellua Themis et de cane Cephali conversis in saxa. Nam verum fuit quod bellua apparuit in illis partibus et quod multi canes venabantur eam. Sed inter alios, canis Cephali mirifice insequebatur eam. Tandem quod devenerunt super unum montem et de illo monte precipitati unus post alteram et confracti saxis. Ideo dicuntur conversi in saxa. Unde dictum est: +*In saxum canis est velox et bellua versus +quo nimio cursu lapsus uterque fuit.* -Prima transmutatio octavi libri est de rege Niso et Silla filia sua. Nam verum fuit quod Minos obsedit civitatem Nisi et quod filia sua prodidit patrem propter amorem. Sed per Sillam abstulisse capillum purpureum intelligo quod abscidit caput patris, in quo erat fiducia totius regni. Et quia hoc fuit magnum monstruum, ideo poete describunt ipsam conversam in alaudam et regem conversum in nisum. Et hoc pro tanto quia fugerunt extra civitatem. Sed in nisum precipue propter convenientiam nominis et propter superbiam et velocitatem illius avis, nam ipse superbus et astutus erat. Sed illa conversa est in alaudam pro tanto quia solum de nocte vadit, quemadmodum Silla post proditionem patris non audebat apparere, etiam quia Nisus nimis persequitur illam. Ideo ad denotandum quod pater debet persequi filias proditrices, ideo et cetera. Etiam quia habet cirrum in capite unde cirris dicitur, et pro tanto in ipsam dicitur conversa. - -Secunda transmutatio est de Minotauro. Nam Pasiphe uxor fuit Minois, qui habebat unum notarium nomine Taurum, cuius amore ipsa capta erat. Unde Dedalus construxit sibi vacam, hoc est quod in domo Dedali magistri lignaminis ipsa coivit cum eo, et gravida fuit. Sed Minos etiam illa die coivit cum ea et concepit ex utroque, unde peperit simul unum qui assimilabatur illi notario et alium qui assimilabatur Minoi. Unde dictum fuit quod peperit Minotaurum. Unde Minos volens hoc latere misit illum qui assimilabatur notario ad quamdam arcem ubi erat carcer, in quo reponebantur capti, et precipue illi de Athenis. Et pro tanto dicitur quod pascebat corpora hominum. +Prima transmutatio octavi libri est de rege Niso et Silla filia sua. Nam verum fuit quod Minos obsedit civitatem Nisi et quod filia sua prodidit patrem propter amorem. Sed per Sillam abstulisse capillum purpureum intelligo quod abscidit caput patris, in quo erat fiducia totius regni. Et quia hoc fuit magnum monstruum, ideo poete describunt ipsam conversam in alaudam et regem conversum in nisum. Et hoc pro tanto quia fugerunt extra civitatem. Sed in nisum precipue propter convenientiam nominis et propter superbiam et velocitatem illius avis, nam ipse superbus et astutus erat. Sed illa conversa est in alaudam pro tanto quia solum de nocte vadit, quemadmodum Silla post proditionem patris non audebat apparere, etiam quia Nisus nimis persequitur illam. Ideo ad denotandum quod pater debet persequi filias proditrices, ideo et cetera. Etiam quia habet cirrum in capite unde cirris dicitur, et pro tanto in ipsam dicitur conversa. Unde dictum est metrice: +*Purpureus crinis caput est quod filia Nisso +Silla suo secuit sanguinolenta patri. +Ne tamen huic monstro desint monimenta poete +aptant ad metrice proprietatis aves.* -Tertia transmutatio est de Adriana rapta a Baccho. Nam hoc verum fuit quod Dionisius Bacchus adinvenit eam et desponsavit. Sed quod mutaverit eam in signum celeste debes scire quod est quoddam signum stellarum in modum corone, unde appellatur corona. Quod signum Bacchus voluit appropriare uxori sue. Unde dictum conversa in ipsam. +Secunda transmutatio est de Minotauro. Nam Pasiphe uxor fuit Minois, qui habebat unum notarium nomine Taurum, cuius amore ipsa capta erat. Unde Dedalus construxit sibi vacam, hoc est quod in domo Dedali magistri lignaminis ipsa coivit cum eo, et gravida fuit. Sed Minos etiam illa die coivit cum ea et concepit ex utroque, unde peperit simul unum qui assimilabatur illi notario et alium qui assimilabatur Minoi. Unde dictum fuit quod peperit Minotaurum. Unde Minos volens hoc latere misit illum qui assimilabatur notario ad quamdam arcem ubi erat carcer, in quo reponebantur capti, et precipue illi de Athenis. Et pro tanto dicitur quod pascebat corpora hominum. Unde dictum est: +*Rivalis Minois eratque tabellio Taurus +Pasiphe peperit de quibus una duos. +Unus erat regi, Tauro simillimus alter. +Hinc Minotaurum progenuisse datur. +Taurigenam Minos atre prefecerat arci +in qua pascebant corpora capta ferum. +In lare dedaleo Pasiphe subdita Tauro +tegimen quo latuit lignea vaca fuit.* -Quarta transmutatio est de Dedalo et Ycaro qui, dum essent capti a rege Minoe, iverunt et recesserunt per mare. Et hoc est quod dicitur quod iverunt cum aliis, quia cum remis et forte filius manebat super puppim et cecidit in mare. +Tertia transmutatio est de Adriana rapta a Baccho. Nam hoc verum fuit quod Dionisius Bacchus adinvenit eam et desponsavit. Sed quod mutaverit eam in signum celeste debes scire quod est quoddam signum stellarum in modum corone, unde appellatur corona. Quod signum Bacchus voluit appropriare uxori sue. Unde dictum conversa in ipsam. Unde dictum est: +*Suscipiens Bacchus stellas de more corone +serta mee dixit coniugis esse volo.* -Quinta transmutatio est de Perdice. Nam Perdix fuit quidam homo qui erat optimi ingenii. Unde per Dedalum intelligo ingenium cuiuscumque. Iste ergo Perdix ex ingenio suo multa adinvenit. Unde factus est ita superbus ex ingenio quod cepit deviare, et factus est quidam ebriator et lecator in tantum, quod amisit ingenium suum et artes suas quas habebat. Et tandem precipitavit se de quadam arce, confidens ingenio suo. Et ideo dicitur conversus in perdicem tum propter convenientiam nominis, tum proprietate talis vocis. Nam homo cum deviat efficitur perdix, tum etiam propter proprietatem talis avis que volat semper iuxta terram. +Quarta transmutatio est de Dedalo et Ycaro qui, dum essent capti a rege Minoe, iverunt et recesserunt per mare. Et hoc est quod dicitur quod iverunt cum aliis, quia cum remis et forte filius manebat super puppim et cecidit in mare. Unde dictum est: +*Dedalus et natus velorum fugerat alis +sed mersus puer est dum petit alta ratis. +Ycarei nati memores estote parati +iussa paterna pati, medium tenuere beati. +Credite dicenti, nati, tam sepe parenti +ut medium pariter contineatis iter.* -Sexta transmutatio fuit de morte Meleagri. Nam dum interfecisset aprum et patruos suos propter unam meretricem, mater interfecit eum arte magica. Nam cum quodam torre accenso fecit artes magicas, ut possibile est, et consumpsit eum. Et pro tanto dicitur quod sic fatatum erat. +Quinta transmutatio est de Perdice. Nam Perdix fuit quidam homo qui erat optimi ingenii. Unde per Dedalum intelligo ingenium cuiuscumque. Iste ergo Perdix ex ingenio suo multa adinvenit. Unde factus est ita superbus ex ingenio quod cepit deviare, et factus est quidam ebriator et lecator in tantum, quod amisit ingenium suum et artes suas quas habebat. Et tandem precipitavit se de quadam arce, confidens ingenio suo. Et ideo dicitur conversus in perdicem tum propter convenientiam nominis, tum proprietate talis vocis. Nam homo cum deviat efficitur perdix, tum etiam propter proprietatem talis avis que volat semper iuxta terram. Unde dictum est: +*Dedalus ingenium est quo Perdix precipitatur +vanior effectus artis ab arce cadens.* -Septima transmutatio est de sororibus Meleagri que converse fuerunt in volucres, hoc est quod propter dolorem fratris fugerunt extra civitatem. +Sexta transmutatio fuit de morte Meleagri. Nam dum interfecisset aprum et patruos suos propter unam meretricem, mater interfecit eum arte magica. Nam cum quodam torre accenso fecit artes magicas, ut possibile est, et consumpsit eum. Et pro tanto dicitur quod sic fatatum erat. Unde dictum est: +*Torre puerperii quo sacrum accenderat ignem +heu natum magica perdidit arte parens.* -Octava transmutatio est de ninphis conversis in insulas. Nam ille ninphe, que mulieres erant, habitabant iuxta Acheloum fluvium et dum essent in littore fluvius crevit in tantum quod eas absorbuit et necuerunt. Sed devenerunt ad quasdam insulas et ibi sepulte fuerunt. Unde ille insule nominate sunt ab illis Echinades, quia forte ibi regnant Echinii idest Aricii, vel quia filie fuerant Echinii secundum fabulam. +Septima transmutatio est de sororibus Meleagri que converse fuerunt in volucres, hoc est quod propter dolorem fratris fugerunt extra civitatem. Unde dictum est: +*Quas fecit profugas Meleagri pena soreres +in volucres versas Naso poeta canit.* -Nona transmutatio est de Perimele. Nam per fluvium corrupisse eam intelligo quod aliquis corrupit eam in fluvio in aliqua navi. Unde pater eam submersit in aqua et devenit ad quamdam insulam, ubi sepulta fuit, et insula nomen accepit ab ea. - -Decima transmutatio est de Philemone et Baucide. Nam Philemon et Baucis fuerunt iustissimi et caritativi homines, unde omnes pauperes suscipiebant in domo sua. Unde per Iovem et Mercurium intelligo pauperes dei. Nam qui recipit unum pauperem in nomine dei recipit deum. Unde casa sua conversa est in templum, eo quod in fama fuit quemadmodum templa, vel quia edificatum fuit ab eis. Et ipsi conversi sunt in arbores propter duo: primo quia post mortem fama sua viruit quemadmodum virent arbores, etiam quia in illo templo erant due arbores scilicet quercus et tilia, a quibus ipsi denominati fuerunt post mortem. +Octava transmutatio est de ninphis conversis in insulas. Nam ille ninphe, que mulieres erant, habitabant iuxta Acheloum fluvium et dum essent in littore fluvius crevit in tantum quod eas absorbuit et necuerunt. Sed devenerunt ad quasdam insulas et ibi sepulte fuerunt. Unde ille insule nominate sunt ab illis Echinades, quia forte ibi regnant Echinii idest Aricii, vel quia filie fuerant Echinii secundum fabulam. Unde dictum est: +*Amnicole spreto germane flumine rapte +nomina dant terris quas subiere maris.* -Undecima transmutatio est de Proteo. Nam per Proteum manentem in mari egiptiaco intelligo animum nostrum, qui manet in mari egiptiaco, quia in isto mundo qui plenus est amaritudine sicut mare. Sed per Proteum mutari in varias formas intelligo nostrum animum clausum in corpore et oppressum ab ipso mutari in diversas formas, eo quod omnes formas in se apprendit. - -Duodecima transmutatio est de Mestre filia Erisictonis. Nam verum fuit quod Erisicton fuit homo ditissimus, sed propter superbiam suam cepit dissipare bona et ideo dicitur contempsisse Cererem. Similiter propter gulam suam consumpsit omnia, in tantum quod nichil habebat nisi filiam, sed illam postea vendidit pretio. Sed quod ipsa transmutata fuit in pastorem potest intelligi quod ipsa fugit in habitu pastorali et postmodum adhuc vendita fuit et forte cum equo iterum ad patrem rediit, et ideo dicitur conversa in equam. Aliquando fugiit currendo et ideo dicitur conversa in avem et sic de aliis. +Nona transmutatio est de Perimele. Nam per fluvium corrupisse eam intelligo quod aliquis corrupit eam in fluvio in aliqua navi. Unde pater eam submersit in aqua et devenit ad quamdam insulam, ubi sepulta fuit, et insula nomen accepit ab ea. Unde dictum est: +*Corruptam tenus amne pater natam equore mersit +unde sepulcralis insula nomen habet.* -Tertia decima transmutatio est de Acheloo. Nam verum fuit quod Achelous est quidam fluvius in partibus Calidonie, qui tempore Herculis suffocabat omnes illas terras. Unde missum fuit per Herculem, qui omnia monstra domabat. Venit ergo Hercules et ipsum reduxit in alveum. Sed adhuc ipse cepit ire nunc istorsum nunc illorsum oblique in modum serpentis. Unde dicitur quod conversus est in serpentem, quapropter Hercules eum rectificavit. Cum autem Achelous divisisset se in duos ramos, iterum Hercules devicit eum, quia rectificavit. Sed postmodum conversus est in taurum, quia dum rectificasset eum cepit ire per duo loca. Unde duo cornua fecit in modum tauri, quapropter Hercules abstulit sibi unum cornu et reduxit in unum alveum per quem intrat mare et dicitur quod illud cornu datum est domine Copie, hoc est quod reducto ita illo fluvio illa terra fuit postmodum copiosa. +Decima transmutatio est de Philemone et Baucide. Nam Philemon et Baucis fuerunt iustissimi et caritativi homines, unde omnes pauperes suscipiebant in domo sua. Unde per Iovem et Mercurium intelligo pauperes dei. Nam qui recipit unum pauperem in nomine dei recipit deum. Unde casa sua conversa est in templum, eo quod in fama fuit quemadmodum templa, vel quia edificatum fuit ab eis. Et ipsi conversi sunt in arbores propter duo: primo quia post mortem fama sua viruit quemadmodum virent arbores, etiam quia in illo templo erant due arbores scilicet quercus et tilia, a quibus ipsi denominati fuerunt post mortem. Unde dictum est: +*Tollitur in templum casa numina suscipientum +sed contemnentum tecta ruina gravat. +Cultores superum pro sanctis rite coluntur +arboris in morem dum sua fama viret.* -Prima allegoria est de Hercule et Iunone. Nam per Herculem intelligimus hominem virtuosum. Sed per Iunonem novercam intelligimus vitam activam. Nam tres sunt vite scilicet vita activa, que designatur nobis per Iunonem, que est dea regnorum; contemplativa, que designatur nobis per Dianam vel Palladem; et vita voluptuosa, que designatur nobis per Venerem. Modo vita activa dicitur esse noverca hominis virtuosi et parat sibi infinitos labores. Nam qui ponit delectationes suas in vita activa multos labores sustinet, sed homo virtuosus omnes illos superat. +Undecima transmutatio est de Proteo. Nam per Proteum manentem in mari egiptiaco intelligo animum nostrum, qui manet in mari egiptiaco, quia in isto mundo qui plenus est amaritudine sicut mare. Sed per Proteum mutari in varias formas intelligo nostrum animum clausum in corpore et oppressum ab ipso mutari in diversas formas, eo quod omnes formas in se apprendit. Unde dictum est: +*Protheus est animus tenebroso in carcere clausus +cuncta videns formas concipiensque novas.* -Secunda transmutatio est de Antheo et Hercule, quia de Busiride istoria fuit. Nam per Antheum possumus intelligere philosophum in istis terrenis. Sed per Herculem intelligimus philosophum in altioribus. Unde Hercules, disputans cum Antheo penes terram, in infimis non poterat Antheum vincere, sed postea cum elevavit de terra vicit eum. Vel aliter per Antheum natum terre intelligimus libidinem, que nascitur ex terra, quia ex carne nostra que terra est. Nam libido solvis carnis est vitium. Sed per Herculem intelligimus virtutem contra quam surgit libido. Sed virtuosus homo tunc separat se a terra et illam libidinem ellevat in altum et statim eam devicit. +Duodecima transmutatio est de Mestre filia Erisictonis. Nam verum fuit quod Erisicton fuit homo ditissimus, sed propter superbiam suam cepit dissipare bona et ideo dicitur contempsisse Cererem. Similiter propter gulam suam consumpsit omnia, in tantum quod nichil habebat nisi filiam, sed illam postea vendidit pretio. Sed quod ipsa transmutata fuit in pastorem potest intelligi quod ipsa fugit in habitu pastorali et postmodum adhuc vendita fuit et forte cum equo iterum ad patrem rediit, et ideo dicitur conversa in equam. Aliquando fugiit currendo et ideo dicitur conversa in avem et sic de aliis. Unde dictum est: +*Ut pia nata patrem frustra nutriret edacem +vendendam variis se dedit illa modis.* -Tertia transmutatio est de Gerione. Nam Gerion fuit quidam tyrannus hiberus, qui habebat tria capita idest tria regna. Et quia multa armenta habebat, dicitur quod erat pastor. +Tertia decima transmutatio est de Acheloo. Nam verum fuit quod Achelous est quidam fluvius in partibus Calidonie, qui tempore Herculis suffocabat omnes illas terras. Unde missum fuit per Herculem, qui omnia monstra domabat. Venit ergo Hercules et ipsum reduxit in alveum. Sed adhuc ipse cepit ire nunc istorsum nunc illorsum oblique in modum serpentis. Unde dicitur quod conversus est in serpentem, quapropter Hercules eum rectificavit. Cum autem Achelous divisisset se in duos ramos, iterum Hercules devicit eum, quia rectificavit. Sed postmodum conversus est in taurum, quia dum rectificasset eum cepit ire per duo loca. Unde duo cornua fecit in modum tauri, quapropter Hercules abstulit sibi unum cornu et reduxit in unum alveum per quem intrat mare et dicitur quod illud cornu datum est domine Copie, hoc est quod reducto ita illo fluvio illa terra fuit postmodum copiosa. Unde dictum est: +*Dictus ab obliquo est Achelous flumine serpens +sed tamen Alcides rectificavit eum. +Quem duo fecerunt fluvialia cornua taurum +alterius raptu est terra relicta ferax.* -Quarta transmutatio est de Cerbero. Nam consuevit dici quod per Cerberum intelligimus terram, que est os inferni. Sed per tria capita intelligimus tres partes mundi scilicet Asiam, Africam et Europam et cetera. Sed aliter nunc dico quod per Cerberum qui habet tria capita intelligo ortum triplicis ire, de qua dicit Seneca quod est peius vitium aliis quod sic probat. Nam illud est peius vitium aliis quod corrumpit illud quo homo est homo. Sed ira est huius quia per iram corrumpitur ratio in homine per quam homo est homo. Sed per alia vitia non sic, quare ira est peior. Sed triplex est ira, nam quedam est in nobis a natura. Nam sunt aliqui qui semper irascuntur propter aliquod accidens existens in eis. Quedam est ira que in nobis causatur per aliquod nobis illatum, ut si aliquis offendat alium ex hoc irascitur contra illum. Quedam est ira que est in nobis a casu et a fortuna, sicut si unus amicus aliquando cum aliquo loquatur a casu propter aliqua verba irascuntur simul et ideo per Cerberum intelligimus hanc iram triplicem. +Prima allegoria est de Hercule et Iunone. Nam per Herculem intelligimus hominem virtuosum. Sed per Iunonem novercam intelligimus vitam activam. Nam tres sunt vite scilicet vita activa, que designatur nobis per Iunonem, que est dea regnorum; contemplativa, que designatur nobis per Dianam vel Palladem; et vita voluptuosa, que designatur nobis per Venerem. Modo vita activa dicitur esse noverca hominis virtuosi et parat sibi infinitos labores. Nam qui ponit delectationes suas in vita activa multos labores sustinet, sed homo virtuosus omnes illos superat. Unde dictum est: +*Virtutis valide vita est activa noverca +Herculis ut Iuno quem superare nequit.* -Quinta transmutatio est de Tauro. Nam iste Taurus fuit ille qui concubuit cum Pasiphe et genuit Minotaurum, qui ita superbivit eo quod concubuerat cum regina, quod cepit ire per mare et factus est magnus predo. Et depredabatur omnes quos reperiebat. Unde Hercules ivit et interfecit eum. +Secunda transmutatio est de Antheo et Hercule, quia de Busiride istoria fuit. Nam per Antheum possumus intelligere philosophum in istis terrenis. Sed per Herculem intelligimus philosophum in altioribus. Unde Hercules, disputans cum Antheo penes terram, in infimis non poterat Antheum vincere, sed postea cum elevavit de terra vicit eum. Vel aliter per Antheum natum terre intelligimus libidinem, que nascitur ex terra, quia ex carne nostra que terra est. Nam libido solvis carnis est vitium. Sed per Herculem intelligimus virtutem contra quam surgit libido. Sed virtuosus homo tunc separat se a terra et illam libidinem ellevat in altum et statim eam devicit. Unde dictum est: +*Contra virtutem pugnans terrea libido +deperit a tactu si separetur humi.* -Sexta transmutatio est de cerva quam devicit Hercules. Nam per cervam illam intelligo quandam civitatem in Elide regione que vocabatur Cerva, que edificata erat in figuram cerve, quia habebat duos colles in modum cornuum cerve et quia forte quando edificata fuit fuit edificata sub augurio cerve. +Tertia transmutatio est de Gerione. Nam Gerion fuit quidam tyrannus hiberus, qui habebat tria capita idest tria regna. Et quia multa armenta habebat, dicitur quod erat pastor. Unde et cetera: +*Gerion est dictus triplex tria regna gubernans +pastor ab armentis dictus et ipse suis.* + +Quarta transmutatio est de Cerbero. Nam consuevit dici quod per Cerberum intelligimus terram, que est os inferni. Sed per tria capita intelligimus tres partes mundi scilicet Asiam, Africam et Europam et cetera. Sed aliter nunc dico quod per Cerberum qui habet tria capita intelligo ortum triplicis ire, de qua dicit Seneca quod est peius vitium aliis quod sic probat. Nam illud est peius vitium aliis quod corrumpit illud quo homo est homo. Sed ira est huius quia per iram corrumpitur ratio in homine per quam homo est homo. Sed per alia vitia non sic, quare ira est peior. Sed triplex est ira, nam quedam est in nobis a natura. Nam sunt aliqui qui semper irascuntur propter aliquod accidens existens in eis. Quedam est ira que in nobis causatur per aliquod nobis illatum, ut si aliquis offendat alium ex hoc irascitur contra illum. Quedam est ira que est in nobis a casu et a fortuna, sicut si unus amicus aliquando cum aliquo loquatur a casu propter aliqua verba irascuntur simul et ideo per Cerberum intelligimus hanc iram triplicem. Unde dictum est: +*Cerberus in nobis vim signat triplicis ire +nate, causate, casibus atque date.* + +Quinta transmutatio est de Tauro. Nam iste Taurus fuit ille qui concubuit cum Pasiphe et genuit Minotaurum, qui ita superbivit eo quod concubuerat cum regina, quod cepit ire per mare et factus est magnus predo. Et depredabatur omnes quos reperiebat. Unde Hercules ivit et interfecit eum. Unde dictum est: +*Per mare delatus post victus ab Hercule Taurus +vir ferus et Crete depopulator erat.* + +Sexta transmutatio est de cerva quam devicit Hercules. Nam per cervam illam intelligo quandam civitatem in Elide regione que vocabatur Cerva, que edificata erat in figuram cerve, quia habebat duos colles in modum cornuum cerve et quia forte quando edificata fuit fuit edificata sub augurio cerve. Unde dictum est: +*Elidis urbs fuerat fundata sub omine cerve +Cerva per Herculeas spicula passa manus.* Septima transmutatio est de Arpiis, que Stimphalides dicuntur a fluvio, que stercorabant mensas Phinei, per quas intelligimus tres species avaritie, ut dictum fuit. Sed Hercules, dum ivisset illuc cum Iasone, devicit eas cum suis sagittis. -Octava transmutatio est de leone, quem interfecit Hercules. Nam per Leonem intelligimus superbiam, sicut per Arpias avaritiam et per Cerberum iram. Unde sicut Hercules iram devicit et avaritiam, ita devicit superbiam. Unde notabiliter dictum fuit hic devitiis quom ortum habent. - -Nona transmutatio est de Amazonibus que non conversantur cum hominibus, que erant ita superbe quod omnes homines devincebant. +Octava transmutatio est de leone, quem interfecit Hercules. Nam per Leonem intelligimus superbiam, sicut per Arpias avaritiam et per Cerberum iram. Unde sicut Hercules iram devicit et avaritiam, ita devicit superbiam. Unde dictum est de hiis duabus simul: +*Arpias virtus furias transfigit avaras +dat leo virtuti terga superba lues. +Nescio si nostis quod triplex nos gravat hostis +mundus et immundus spiritus atque caro.* +Unde notabiliter dictum fuit hic devitiis quom ortum habent: +*A se producit caro luxuriamque gulam. +Mundus avaritiam tristitiamque parit. +A Sathana tria sunt elatio livor et ira +ex hiis nascuntur singula queque mala.* -Decima transmutatio fuit de pomis aureis. Nam Athlas fuit quidam maximus philosophus et astrologus, qui viguit magno tempore. Per poma aurea intelligo dogmata sua que ipse dabat. Sed Hercules fuit adhuc solemnior, unde cepit sibi poma aurea idest quod pretulit eum in ingenio et cepit destruere et contradicere dogmatibus suis. +Nona transmutatio est de Amazonibus que non conversantur cum hominibus, que erant ita superbe quod omnes homines devincebant. Sed Hercules eas devicit. Unde dictum est: +*Hec eadem virtus muliebrem vincere fastum +novit qui reges expoliare solet.* -Undecima transmutatio est de Centauris, quod vicit Hercules. Nam per Centauros intelligo homines armatos ad equum. Nam ille qui primo vidit homines equites cogitavit ipsos esse unum corpus. Unde Centauros vocavit, qui secundum fabulam nati sunt ex Ysione et nube specie Iunonis, quia Ysion fuit primus qui adinvenit eos, eo quod erat captus amore Iunonis idest regnorum. Unde cum centum equitibus ibat superando omnia regna. Sed tandem superati sunt a Laphytis cum Hercule. +Decima transmutatio fuit de pomis aureis. Nam Athlas fuit quidam maximus philosophus et astrologus, qui viguit magno tempore. Per poma aurea intelligo dogmata sua que ipse dabat. Sed Hercules fuit adhuc solemnior, unde cepit sibi poma aurea idest quod pretulit eum in ingenio et cepit destruere et contradicere dogmatibus suis. Unde et cetera: +*Dogmata sollicitus cepit Alcides Athlanti +cum dormitaret ingeniosus homo.* + +Undecima transmutatio est de Centauris, quod vicit Hercules. Nam per Centauros intelligo homines armatos ad equum. Nam ille qui primo vidit homines equites cogitavit ipsos esse unum corpus. Unde Centauros vocavit, qui secundum fabulam nati sunt ex Ysione et nube specie Iunonis, quia Ysion fuit primus qui adinvenit eos, eo quod erat captus amore Iunonis idest regnorum. Unde cum centum equitibus ibat superando omnia regna. Sed tandem superati sunt a Laphytis cum Hercule. Unde dictum est: +*Centauros equites superavit plebs Laphytharum +Herculis auxilio conficientis eos.* Duodecima transmutatio est de apro. Nam per Herculem intelligo veritatem. Per per aprum intelligo iram que multum pugnat contra veritatem. Sed homo virtuosus eam devicit. Tertia decima transmutatio est de Ydra. Quidam dicunt quod per Ydram intelligimus unam questionem, quam sustinuit Hercules sub Athlante, que habebat septem capita idest septem dubia, quorum uno succiso nascebantur duo per replicationem. Vel aliter per Ydram intelligimus quoddam stagnum aquarum, nam Ydros enim grece, aqua latine dicitur. Sed istud stagnum occupabat multa arva unde multum nocebat. Ivit ergo Hercules ut consumaret illud, unde circumcirca posuit infinita ligna et imposuit ignem et desiccavit aquas. - -Quarta decima transmutatio est de Diomede traco, qui interficiebat homines et dabat equis. Et hoc potuit esse quia forte expoliabat homines et ex substantia eorum pascebat equos. - -Quinta decima transmutatio est de Caco. Per Cacum intelligo demonem qui subvertit homines quos virtus acquisivit. Unde Hercules idest virtus strangulat illum ejecentem fumum de caverna idest de inferno ad quem ducit homines. - -Sexta decima transmutatio est de leone nemeo, de quo dic sicut dicitur de alio leone, sed alia est de hoc quod substulit celum. Nam Hercules fuit quidam maximus philosophus qui multum instabat superioribus, unde dicebatur substinere celum, hoc est quod per scientiam suam ipse substinebat scentiam astrorum, que in celo sunt. - -Decima septima transmutatio est de camisia venenata que Herculem interfecit. Nam per Herculem intelligo virtuosum. Per Nessum intelligo sensum carnalem, qui dedit camisiam venenatam idest libidinem carnalem Deianire. Per Licam qui est nuntius carnis, scilicet per diabolum ipsi herculi idest virtuoso et ipsam induit, quia homines libidinosi sunt. Sed Hercules tendit ad superiora elevans spiritum ad alta et dimittit carnem consumi. Et nota quod per Licam tu potes intelligere gulam, que est latrix veneni, que mittitur a Deianira idest a carne et hoc dico decipiente Nesso idest sensu carnali. - -Decima octava transmutatio est de Galantide conversa in mustellam. Nam Galantis fuit quedam femina que sciebat optime ministrare parientibus, unde omnes eam volebant. Et si non poterant parere, ipsa sciebat dicere incantationes tales quod statim pariebant. Unde eam vocavit Alcmena cum parere non posset. Et quia ipsa cum ore suo faciebat alias parere ideo etc. Et propter convenientiam vocabuli, quia in greco Galantis tantum valet quam mustella in latino. Similiter propter flavedinem mustelle et agilitatem. - -Decima nona transmutatio est de Lotho conversa in arborem. Nam fuit quedam mulier nomine Lothos que cepit fugere veretrum Priapi. Hoc est quia cepit respuere omnes homines et castitatem observare. Et ideo dicitur conversa in arborem, quia fama eius viruit quemadmodum arbor viret. Sed in talem arborem, quia communicabat nomine illius arboris. - -Vigesima transmutatio est de Driope, que etiam fuit conversa in eandem arborem. Nam illa Driope habebat unum filium. Et dum iret sub illa arbore cepit unum ramum et statim stillavit liquor in modum sanguinis. Unde cogitavit quod esset sanguis et quod illa Lothos, de qua dictum est, esset in illa arbore. Ideo ad similitudinem illius Driope petivit omnes amicos et respuit maritum et devovit castitatem. Et ideo dicitur conversa in arborem, quia eius fama viruit, et in eandem quia ad similitudinem et exemplum illius Lothos hoc fecit. - -Vigesima prima transmutatio est de Iolao filio Herculis, qui mutatus fuit de sene in iuvenem et debet intelligi quod aliquis mutatus de sene in iuvenem vel de iuvene in senem. Quo ad mores, sicut videmus sepe fieri quod isti barones dum sunt senes videntur lascivire ac si essent iuvenes ut obliviscantur senectutis. Ut puta in vestibus et in aliis huiusmodi. Similiter sicut videmus quod aliqui iuvenes dum promoventur ad aliquam dignitatem, ipsi demostrant se maturos in moribus ac si essent senes, sicut fuit de Octaviano. Unde per Heben que iuvenem fecit Iolaum intelligo moralem habitum, qui habetur ex vita activa. Et ideo dicitur quod fuit filia Iunonis, per quam intelligimus vitam activam. Et ideo de Iolao et filiis Phebea regi, qui etiam mutati fuerunt, dictum est sic. Vel aliter per Eben intelligo filiam Iunonis idest ethicam, que est moralis philosophya, in qua student isti regentes, sed ipsa est desponsata Herculi idest virtuti. Ista autem Hebes, desponsata virtuti que erat in Iolao, facit eum apparere iuvenem de sene. - -Vigesima secunda transmutatio est de Cimera. Nam per Cimeram, qui est mons quidam, intelligo meretricem que in principio est superba et fastigians quemadmodum lea. Sed in medio dum tu cois cum ea est sicut ircus idest quod fetet quemadmodum ircus. Sed in fine est sicut ydra que te venenat, quia spoliat te denariis. Sed dicitur fabulose quod Bellorofon voluit superare hoc monstrum, per hunc debemus intelligere sapientem. Sed Pallas idest sapientia sua prestitit sibi Pegaseum equum volantem idest mentem ad celestia volantem, cum qua superavit hoc monstrum. - -Vigesima tertia transmutatio est de Biblide conversa in fontem. Nam verum fuit quod Biblis dilexit fratrem Caunum et insecuta est eum per totum mundum. Sed tandem devenit ad quandam arborem que pendebat super uno fonte, et propter dolorem suspendit se ad illam arborem et per putredinem paulatine stillavit in illum fontem. Quapropter fons ille denominatus est Biblis a nomine illius et ideo dicitur fabulose quod conversa est in fontem. - -Vigesima quarta et ultima transmutatio est de Yphide conversa de femina in masculum. Nam Yphis fuit quidam iuvenis qui, dum esset XIIII annorum vel pauciorum, patiebatur se supponi ab aliis, unde sicut mulier erat. Sed post XIIII annos sensit venerem in se ipso et noluit amplius supponi, sed supponere, et accepit uxorem. - -Prima transmutatio est de Orpheo. Orpheus sapientissimus homo fuit et eloquentissimus. Et ideo dicitur filium Apollinis dei sapientie et Caliopes muse eloquentie. Iste accepit Euridicem uxorem. Euridices idest profunda diiudicatio, quam desponsavit Orpheus, quia profunde diiudicabat. Sed dum ista profunda diiudicatio iret vagando per prata idest dum delectaretur in mundanis et Aristeus idest mens divina ab aristos et theos, quod est deus, insequeretur eum, tunc serpens idest diabolus momordit eam et occidit idest quod diabolus traxit eum de bona via. Sed Orpheus, videns se amisisse profundam mentem, cepit rogare deum humiliter et reddita est sibi sub hac lege ne retrospiceret idest ne dimitteret se temptari. Sed fregit legem et ideo adhuc rapta est, quapropter Orpheus dimittens inferos idest temptatores reversus est ad Deum et cepit spernere mulieres, dans animam suam Deo. Et cepit amare viros idest viriliter agere unde mortuus est mundo. Nam tales moriuntur mundo et sic rehabuit Euridicem. - -Secunda transmutatio est de quodam converso in saxum. Nam dicitur quod Hercules attraxit Cerberum de inferno. Hercules fuit quidam maximus philosophus, qui traxit Cerberum idest determinavit de triplici manerie ire scilicet nate, causate et fortuite, ut homines sibi caverent. Quod cum videret unus philosophus in tantum obstupuit quod nunquam voluit de illa materia tangere tantum subtiliter, determinaverat Hercules. Et ideo dicitur conversus in saxum. - -Tertia transmutatio est de Oleno et Lethea conversis in saxa. Nam isti fuerunt coniuges et collaudabant se. Ideo reputabant se meliores et iustiores omnibus aliis vicinis. Unde unus favebat alii in presumptione sua. Unde dicuntur conversi in saxa propter talem presumptionem. - -Quarta transmutatio est de Athi converso in pinum. Nam per dominam Cererem hic intelligo gloriam, que est frequens fama cum laude. Per Athim intelligo iuvenem in florem iuventutis. Quando ergo iuvenis cavet sibi a luxuria, tunc dicitur amari a gloria, quia gloriosus est. Sed per Sagarim ninpham cuius amore captus est intelligo molitiem carnis que aliquando facit iuvenem deviare. Sed tunc venit gloria et detruncat illam molitiem, que truncata convertitur Athis in pinum quia ascendit in altum gloria sua sicut pinus et viret sicut pinus, unde detruncavit sibi testiculos et genitalia. - -Quinta transmutatio est de Ciparisso in cipressum converso. Nam Ciparissus fuit iuvenis bone indolis, unde diligebatur ab Apolline idest a sapientibus, quia sperabant de ipso bonum. Sed accidit casus quod habebat unum cervum quem diligebat et interfecit eum ignare. Quo interfecto statuit mori. Unde suspendit se ad unam cipressum et sic arbor accepit nomen ab eo. Nam cipressus in greco idem quod cipressus. Et si tu diceres quare poeta describit mortem istius et non multorum aliorum, ratio est quia ex morte huius resultabat nomen eternum illius arboris. Unde poete solum describunt actiones que sunt notabilia et miranda. - -Sexta transmutatio est de Ganimede converso in signum quod est Aquarius. Ista mutatio posset ad bonum reduci. Sed quia Augustinus dicit ad litteram de hoc in libro De Civitate Dei, ideo ne videar dicere contra eum, dico sicut ipse. Dicit enim quod Iupiter fuit rex crentensis, qui captus erat amore Ganimedis filii Trois. Ivit ergo circa civitatem in qua erat cum exercitu et cum aquilis depictis. Ideo dicitur conversus in aquilam et rapuit eum vi et convertit eum ad malos usus. Unde Augustinus appellat eum stupratorem puerorum, ut increpet adorantes tales deos et fecit ipsum servitorem sciphi ut delectaretur in eo. - -Septima transmutatio est de Iacinto in florem converso. Nam Iacintus fuit quidam iuvenis bone indolis et ideo diligebatur ab Apolline idest a sapientibus. Sed accidit quod ludendo mortuus est. Sed dicitur conversus in florem Iacintum, quia assimilabatur ei in colore purpureo, etiam propter litteras insculptas in illo flore scilicet. quod est prima sillaba sui nominis. - -Octava transmutatio est de Cerastis qui mutati fuerunt in tauros. Nam ceros grece est cornu latine. Isti autem fuerunt pessimi in tantum quod sacrificabant de sanguine humano suis ydolis. Sed domina Venus que hic accipitur pro iure nature mutavit eos in tauros, quia facti sunt feri ut tauri. - -Nona transmutatio est de filiabus Propeti que converse fuerunt in vacas deinde in silices. Nam ille in principio ceperunt spernere Venerem et despicere utentes ea. Sed tandem dum gustassent dulcedinem libidinis facte sunt publice meretrices et pro tanto dicuntur converse in vacas. Sed tandem expulso pudore ostendebant genitalia. Ideo dicuntur converse in silices, quia erant immobiles et dure quemadmodum silices, quia sanguis faciei induruerat. - -Decima transmutatio est de statua eburnea Pigmalionis conversa in unam feminam. Dicunt quidam quod ille despiciebat omnes feminas propter turpitudinem. Unde fecit unam statuam eburneam femineam, cum qua cepit dormire et ita spermatizabat in ea ac si esset femina. Unde dicitur conversa in feminam. Sed quia littera Ovidii reclamat, eo quod dicit expresse quod genuit ex illa Epaphum, ideo dicamus aliter, quod Pigmalion habebat quandam uxorem pulcerrimam ut ebur. Sed erat immobilis et sine blanditiis et nesciebat operari sicut alie in coytu et ideo dicebatur statua esse. Sed Pigmalion rogavit deam Venerem ut converteret eam. Hoc est quod per consuetudinem coeundi ipsa didicit se plicare et blandiri sicut alie. Et ideo dicitur conversa de statua in feminam. - -Undecima transmutatio est de Mirra conversa in arborem sui nominis. Nam verum fuit quod Mirra iacuit cum patre per modum contentum in fabula. Quod dum pater scivisset, voluit eam interficere, sed illa recessit. Et cum iam esset in tempore partus, se suspendit ad quandam arborem que vocata est mirra propter istam. Sed dum esset suspensa, quedam mulier vidit quod erat pregnans, eam scindit per medium et filium attraxit, qui vocatus fuit Adonis. Sed Fulgentius allegorizat eam naturaliter, dicens quod Mirra est quedam arbor in Arabia, cuius pater est sol. Nam sol generat omnia. Multo ergo fortius generat plantas. Et dicitur precipue Mirra filia solis, quia ex beneficio solis magis nascitur in una parte quam in alia. Et dicitur iacere cum patre, quia sol in vere ingravidat eam quodam succo, deinde in estate desiccat ita eam quod scinditur cortex et stilat quoddam gummi, quod vocatur adonis. Adon enim grece idest suavitas latine. Sed domina Venus capitur amore eius, quia ex isto adone quod latine dicitur mirra fit quedam confectio que concitat hominem ad venerem. Et introducit Fulgentius Petronium expertum fuisse hoc, qui etiam scripsit super hoc libro. - -Duodecima transmutatio est de Ypomane et Athalanta conversis in leones. Nam Athalanta fuit pulcerrima et verum est quod spernebat coniugem propter castitatem suam. Sed quod illi qui vincebantur amputarentur caput, hoc debet intelligi quod multi petebant eam, sed quia spernebat omnes videbatur sibi quod perderent caput. Tandem venit Ypomanes, qui vicit eam cum tribus pomis aureis, que dederat sibi Venus, hoc est cum tribus gratiis quas habebat que venerem inducunt scilicet eloquentia, pulchritudo et nobilitas. Sed quod coyrent in templo Cibeles hoc fuit verum et pro tanto dicuntur conversi in leones, quod feri fuerunt reputati sicut leones. - -Tertia decima transmutatio est de Adoni converso in florem. Nam Adonis erat quidam luxuriosus et ideo dicitur quod diligebatur a dea Venere. Sed volens Venerem evitare fatigabat se immensis laboribus. Et tandem dicitur quod Venus convertit eum in florem caducum, hoc est quod dulcedo Veneris est sicut quidam flos caducus, quia parum durat illa dulcedo. Et fecit dolorem mortis eius haberi in memoria omni anno, hoc est quod peccatum Veneris et contritio eius deberet haberi omni anno. - -Quarta decima transmutatio est de sociabus Proserpine conversis in mentas, nam per Proserpinam intelligo humorem lune qui magis deposcitur a quibusdam herbis quam ab aliis. Et ille que magis appetunt eum dicuntur magis redolere. Per socias ergo Proserpine intelligo herbas que multum appetunt humorem lune et tales dicuntur converti in mentas, quia sunt herbe olentes. - -Prima allegoria undecimi libri est de serpente converso in saxum. Nam per serpentem intelligo invidiosum sapientibus. Per caput Orphei intelligo hominem bone fame. Vult ergo serpens devorare caput Orphei idest vult revocare bonam famam. Sed tandem obmutescit, quia bona fama prevalet invidie, et ideo dicitur converti in saxum. - -Secunda transmutatio est de mulieribus que Orpheum interfecerunt conversis in arbores. Nam per Orpheum intelligo virtuosum. Sed per Euridicem uxorem intelligo profundam mentem, quam amisit aliquantulum per aliquam punitionem peccati. Sed ut possit eam invenire despicit mulieres idest muliebriter viventes et sequitur viros idest virtuosos, et ideo dicitur mortuus ab eis idest mortuus eis, sicut homo dicitur mortuus mundo quando non agit mundana. Tunc invenit Euridicem idest mentem profundam. Et ille dicuntur converti in silvas idest in varios errores. - -Tertia transmutatio est de Mida, qui omnia convertebat in aurum. Nam per Midam intelligo avarum, qui convertit omnia in aurum, idest quod per usuras et rapinas omnia convertit in aurum. Et ideo dicitur non posse comedere, quia isti avari comedunt parum comedunt. Sed per ipsum lavare se in Patolum et spernere omnes divitias intelligo quod si avarus laverit se in fonte pietatis efficitur largus et distribuit sua pauperibus. - -Quarta transmutatio est de auribus Mide conversis in auricolas asininas. Nam per Apollinem intelligo sapientem. Per Pan intelligo aliquem sophistam qui vult contendere cum Apolline. Sed devincitur iudicio sapientum. Sed per Midam qui iudicabat Pan melius cantasse quam Apollo intelligo hominem qui solum considerat voces et non medullam intrinsecam. Et talis dicitur ob audire, quemadmodum asinus. Et ideo habet fabula quod aures sue converse sunt in auriculas asininas. - -Quinta transmutatio est de edificatione Troie. Nam Laumedon dicitur invocasse Neptunum et Apollinem, hoc est proprietatem marinam et proprietatem menium. Sed propter suam avaritiam noluit dare aurum quod spoponderat Neptuno, hoc est quod noluit expendere denarios in custodia maris. Neptunus idest mare indignatus est et immisit aquas, hoc est quod per mare multi aggressi fuerunt eum et perdidit dominium maris. Et quod plus data est ad devorandum belluis marinis idest quod per mare accipiebant terram sive civitatem. Sed tunc petivit Herculem in subsidium idest fortes milites. Sed Hercules petivit equos. Ille tunc propter avaritiam denegavit et ideo civitatem amisit. - -Sexta transmutatio est de Peleo et Tetide variante se in varias formas. Nam Peleus fuit filius Eaci regis. Iste voluit violare Tetim deam maris idest voluit dominium maris habere. Sed Tetis variabat se nunc in arborem, nunc in avem, nunc in tigridem, idest quod mare se variabat, quia nunc erat procelosum propter ventos, nunc montuosum, nunc asperum ut tigris. Et sic ab ea Peleus est devictus. Sed alias ipse cum navibus valde bene ordinatis intravit mare et tandem dominus fuit. Tamen in mari dicitur filium genuisse scilicet Achillem, qui patri prevaluit. - -Septima transmutatio est de Dedalione fratre Ceicis converso in accipitrem, cuius allegoria istorialis est talis. Nam verum fuit quod iste habuit unam filiam pulcerrimam, que mortua est. Pro cuius morte fuit passus tantum dolorem quod recessit de terra et factus est predo. Et quia accipitres vivunt ex rapina, ideo datus est locus fabule quod sit conversus in accipitrem. Sed allegoria moralis hec est. Nam iste Dedalion fuit maximus philosophus, qui dicitur conversus in accipitrem propter ingenium suum intensum. Nam accipiter est animal valde solers et providum. Qui philosophus ex ingenio suo parit sibi filiam, quia gloriam maximam et honorem. Sed ista filia dicit se sapientiorem Diana vel pulcriorem, quapropter Diana abscidit linguam. Hoc est quod aliquando homo propter sapientiam et eloquentiam iactat se et quia hoc est contra mores et ideo dicitur abscindi linguam. Sed quod cum ipsa coiverit Mercurius et Apollo idest quod in ipso erat eloquentia et sapientia. Per filios natos ex ea intelligo proprietates sapientie et eloquentie, que ex ipsis consequuntur. - -Octava transmutatio est de Ceice et Alcione conversis in aves, que alciones nominantur. Nam verum fuit quod Ceix fuit rex qui submersus fuit in mari eundo per mare quapropter uxor sua dolore mortua est. Sed quod sint conversi in aves tales est propter convenientiam nominis et propter proprietatem avium illarum, que semper manent in littore maris et faciunt vocem multum querulam, quemadmodum isti faciebant dum moriebantur. Et pro tanto datus est locus fabule quod conversi sunt in aves tales. - -Nona transmutatio est de Esaco filio regis Priami in mergum converso, cuius allegoria est. Nam Esacus raptus amore designat nobis hominem luxuriosum luxuria gule vel coitus. Iste talis dicitur se submersisse in mari hoc est in Venere, que est sicut quoddam mare periculosum. Et quia Venus dicitur nata in mari pro tanto dicitur converti in mergum propter proprietates eius, quia mergus est macer, ita homines capti amore sunt macri, etiam quia tota die se submergit in mari quemadmodum homo libidinosus se submergit in libidine. - -Prima transmutatio duodecimi libri est de serpente converso in saxum. Nam dicitur quod apparuit serpens comedens novem aves idest consumens novem annos circa Troiam. Per hunc serpentem intelligo fatalem dispositionem. Nam fatatum erat a deo quod in X° anno Troia caperetur. Et quia fatum immutabile est quemadmodum saxum, ideo dicitur serpens converti in saxum. - -Secunda transmutatio est de Cigno converso in avem sui nominis. Nam iste Cignus erat quidam rex qui dominabatur mari, ideo dicebatur filius Neptuni qui est deus maris. Et venit in adiutorium troianorum, ut habent istorie. Et magnam stragem dabat grecis, quapropter Achilles aggressus est eum. Sed de eo non poterat incidere hoc est quod fortissimus erat. Sed tandem Achilles insequens eum et ipso fugiente submersit eum in quodam lacu. Et quia ipse nominabatur Cignus et etiam quia cignus est avis aquatica, ideo habet fabula quod conversus est in cignum. - -Tertia transmutatio est de Ceneo converso de femina in masculum, postea in avem fenicem. Nam Ceneus fuit pulcerrimus puer qui, dum iret per littus maris, unus nauta marinus supposuit eum et quia hoc est proprium mulierum, ideo dicebatur femina, quam defloraverat Neptunus. Sed postmodum dum fuit magnus numquam dimisit se occurrere in illo peccato et ideo dicitur conversus in masculum. Sed quod haberet hanc proprietatem scilicet quod esset invincibilis, hoc est dicere quod fuit probissimum in bello, sicut apparuit in bello centaurorum. Sed quod sic conversus in fenicem post mortem, hoc est quod post mortem habita fuit fama specialis quemadmodum unica est fenix, vel propter proprietatem fenicis que volat in altum, sicut fama sua volavit in altum. - -Quarta transmutatio est de Periclimeno in avem converso. Nam Periclimenus fuit quidam rex, quem aggressus est Hercules, qui habebat a Neptuno quod trasmutabat se in varias formas, hoc est quod habebat proprietatem multorum animalium. Sed tandem conversus est in aquilam, hoc est quod propter insecutionem Herculis ipse fugit in altum sicut aquila super unam turrim, et ibi Hercules sagittavit eum. - -Quinta transmutatio est de Achille converso in cinerem. Nam Achilles occisus fuit a Paride, ut dictum est in summa textus, qui talis et tantus combustus fuit. Et conversus in cinerem paucum ad ostendendum quod vita huius mundi nichil est et nostrum corpus est sicut cinis. Sed fama eius semper erit, propter quod apparet quod quam bona opera et bona fama numquam pereunt, quemadmodum perit corpus. Unde dictum est. - -Prima transmutatio tertii decimi est de Aiace converso in iacinctum. Nam verum fuit quod Aiax interfecit se propter nequitiam et iram quam habuit de armis Achillis. Sed dicitur conversus in florem ad ostendendum quod gloria militie huius mundi vanescit quemadmodum flos. Sed magis in Iacinctum, quia in illo flore est descripta littera querele scilicet ia vel ai, que etiam convenit nomini ipsius Aiacis. - -Secunda transmutatio est de Ecuba conversa in canem. Nam Ecuba fuit uxor regis Priami et dum Troia esset destructa et filii Priami omnes essent mortui devenit ad regem Polimestorem, qui Polidorum eius filium interfecerat. Et effodit sibi lumina, quapropter ipsa fuit lapidata et dilacerata in modum canis. - -Tertia transmutatio est de favillis corporis Menonis filii Aurore in menonides. Nam dicitur quod Menon fuit filius Aurore, pro tanto quia regnabat in Ethiopia orientali, ubi prius apparet Aurora. Et verum est quod ivit in exercitum ut iuvaret troianos et mortuus fuit ab Achille et combustus. Sed quod faville sint converse in volucres, dicit Plinius De naturalibus quod sunt quedam volucres que habent hanc proprietatem, quod si vident ignem in tantum eum affectant quod preliantur donec proiiciunt se in ignem et comburuntur et postmodum ex favillis suis adhuc renascuntur sicut facit fenix. Et forte quando Menon comburebatur, ille volucres proiecerunt se in rogum et postmodum ex favillis renate sunt, et ideo dictum fuit quod nate erant ex Menone. Sed quod omni anno vadant ad sepulcrum Menonis dicit Augustinus quod hoc est paganum, sed quod Aurora defleat non est propter aliud nisi quod de mane terra balneatur propter rorem. Ideo datur locus fabule quod ipsa plorat filium. - -Quarta transmutatio est de filiabus Anii regis in columbas. Nam verum fuit quod Anius habuit quatuor filias. Sed quod haberent hanc proprietatem, scilicet quod omnia que ipse tangebant converterentur in fruges, vinum et oleum, debet intelligi quod ipse erant cupide habendi ista. Unde omnes denarii quod habebant impendebant in agris, unde facte sunt ditissime agrorum, quod cum scivisset Agamenon coegit eas ut pascerent exercitum. Unde facte sunt pauperes, quapropter fugerunt. Et ideo dicit fabula quod converse sunt in volucres. Sed quod in columbas magis quam in alias ratio est quia columbe sunt aves nimis luxuriose, et ideo iste per meretricium ceperunt prostituere pauperiem suam. Ideo dicuntur converse in columbas. - -Quinta transmutatio est de favillis filiarum Orionis in iuvenes duos, qui Coroni sunt dicti, quod sic debet intelligi. Nam verum fuit quod filie Oronis voluerunt immolari pro populo. Et dum immolate essent, ordinatum fuit quod ibi fierent ludi funebres apud rogum scilicet quod pugiles astiluderent, sicut factum fuit Hectori, Anchise et aliis probissimis. Dum ergo ita fierent ludi, duo iuvenes inter alios obtinuerunt, et ideo secundum consuetudinem coronati sunt et pro tanto Coroni vocati sunt. Et quia denominationem habuerunt ab istis mulieribus, ideo datus est locus fabule quod sint nati ex favillis corporum suorum et pro tanto dictum est. - -Sexta transmutatio est de Galathea, Poliphemo et Achide. Nam Galathea idem est quod candida deitas. Nam Galathos grece idest album vel candidum latine. Inde Galli dicti sunt quia albi. Inde Galassia idest via alba lactea que est in celo. Sed theos idest deus, inde Galathea candida deitas. Sed Poliphemus idest plurima corruptio a poli quod est pluralitas et phemos quod est corruptio, inde femina quia plurimum corrupta. Sed Achis idem est quod cura, inde Achates idest curiosi. Et inde monachus a monos quod est unum et Achis cura idest cura unius. Igitur Poliphemus amat Galatheam idest quod plurima corruptio impugnat pudicitiam, que dicitur candida deitas. Sed illa candida deitas spernit corruptionem et amat Achim idest curas, ut evitet libidinem. Sed Poliphemus obruit Achim et convertit in fluvium, idest quod corruptio aliquando aufert curas a pudicitia et possit inferre libidinem. Et tunc fugiunt cure in modum fluvii. - -Septima transmutatio est de Glauco converso in deum marinum. Volunt quidam dicere quod verum fuit quod dum piscaretur ipse, comedit de quadam herba que habuit illam proprietatem, quod fecit illum submergere in mare. Et quia illud mare denominatum est ab ipso, ideo dictum est quod conversus sit in deum maris. Sed moraliter intelligendum est aliter. Nam Glaucus designat nobis hominem luxuriosum, ut patebit in sequenti allegoria, qui dicitur submergi in mare et converti in piscem, quia per luxuriam homo fluit et natat quemadmodum piscis. Ideo dicitur quod Venus nata fuit in mari et equitat pisces. - -Prima allegoria quarti decimi libri est de Glauco, Silla et Circe. Nam Glaucus idem est quod luscus vel cecus, et dicitur filius Antedonis, nam Antedon idest spectans in obliquum. Silla vero idest confusio, unde dicitur in poetria. Sed Circes idest manuum operatio. Glaucus igitur amat Sillam idest cecus amator amat confusionem libidinis, sed despicit Circem idest operationem manuum. Circes igitur convertit inguina Sille in ora canina, quia sicut canes sunt voraces, in tantum quod numquam satiantur, immo revertuntur super id quod vomunt, ita femina libidinosa dicitur vorare cuncta. Sed tandem convertitur in saxum navifragum, quia amor meretricis est sicut quoddam naufragium. - -Secunda transmutatio est de hominibus in simias. Nam in quibusdam partibus Grece sunt quedam generationes hominum fallacium et periurorum, qui dicuntur esse conversi a summo Iove in simias. Hoc est quod nec ipsi nec sui pares sunt appellandi homines sed simie. - -Tertia transmutatio est de Sibilla. Nam Sibilla non est nomen proprium, sed est nomen officiale sicut poeta. Nam Sibilla idest divinator vel divinatrix, unde quecumque erat divinatrix dicebatur Sibilla. Sed quod vixerit mille annis debet intelligi quod in mille annis fuerunt reperte X Sibille idest divinatrices. Sed quod fuerit dilecta ab Apolline debet intelligi sic, quod Apollo est deus divinationis et claritatis, ideo quicumque dicebatur a poetis dilecta ab Apolline. - -Quarta transmutatio est de Poliphemo quem excecavit Ulixes. Nam hic Poliphemus idem est quod prudens solum quoad mundum, sicut sunt superbi ex luxuria magna, et ideo dicitur habere unum solum oculum, quia solum respicit mundana ille qui superbit per luxuriam. Sed Ulixes idem est quod sapiens omnium. Nam dicitur ab olon quod est totum, unde olor idest cignus, quia totus albus et xenos quod est sensus, inde omnium sapiens scilicet mundanorum et celestium. Vel dicitur ab olon quod est totum et xenos quod est peregrinus, quasi omnium peregrinus. Iste igitur cecat Poliphemum quia reprehendit vitia et commendat virtutes. Et sic ulciscitur illos quos Poliphemus detrahit, quia retrahit eos a vitiis illius Poliphemi commendando sibi virtutes. - -Quinta transmutatio est de ventis inclusis in corio datis Ulixi ab Eolo. Nam Eolus pro tanto dicitur rex ventorum, quia ipse fuit quidam rex in partibus Sicilie ubi plurimum regnant venti. Sed quod coerceret ipsos potest esse hoc modo, quia ipse didicit veneficia magica, per que ipse inducebat ventos et eos coercebat. Unde cum quibusdam incantationibus ipse constrinxit ventos in corio, quod ipse dedit Ulixi. - -Sexta transmutatio est de Antiphate. Nam dicitur quod Ulixes misit ambaxiatores ad Antiphatem, quos Antiphates comedit. Nam Antiphates fuit quidam tyrannus, qui omnes forenses depredabatur et sic vorabat omnia sua. Et ideo dicebatur comedere homines, quia omnia eorum bona comedebat. Sic fecit de sociis Ulixis. - -Septima transmutatio est de sociis Ulixis conversis a Circe. Hanc conversionem poete diversimode allegorizant. Nam videtur dicere Horatius quod Circes fuit quedam meretrix pulcerrima, amore cuius omnes desensabantur. Et ideo dicebatur filia Solis, cuius radii desensant visum nostrum. Ista autem alliciebat homines et exspoliabat bonis suis, dans eis concubitum, et ideo dicebatur convertere eos in sues. Nam secundum quod dicit Boetium, qui vivit more alicuius bestie convertitur in illam. Unde qui nimis iracundus est dicitur converti in leonem, qui nimis timidus vertitur in cervum, qui nimis voluptuosus est vertitur in suem, sicut conversi fuerunt socii Ulixis. Sed Ulixes qui habetur pro sapiente, videns socios conversos, accepit florem Mercurialem idest eloquentiam, qui dicitur caduceus idest faciens lites cadere, et bene flos dicitur ipsa eloquentia, quia floret et quia per se accepta idest sine sapientia corruit sicut flos. Sed accepto ense idest acumine rationis et sapientie, cum ipsa eloquentia deterruit Circem et liberavit suos socios. Sed Boetius videtur intelligere hanc mutationem corporalem esse quod apparet in quarto, cum ipse probat quod mutatio animalis plus noceat quam mutatio corporalis solum, sicut fuit mutatio sociorum Ulixis et hoc ipse prosequitur in carminibus. Et bene est possibilis talis mutatio corporum et quo ad obiectum et etiam quo ad radios visuales. Quo ad obiectum est possibile per virtutem herbarum. Nam ex succo quarundam herbarum cum incantationibus superponitis transmutantur membra hominum, sicut faciunt isti pulcrones, quia ostendunt se infirmos ut lucrentur. Et ita faciebat Circe. Est etiam possibile quo ad visum, quia magici cum diabolicis illusionibus faciunt apparere hominem capram. Licet non sit sicut fecit quidam cuidam Cardinali, qui fecit apparere in yeme uvas pulcerrimas et dixit circumstantibus ut inciderent cum gladiis. Sed ablatis illusionibus invenerunt se habere cultellos super genitalibus. Et ita faciebat Circes, quia cum suis incantationibus faciebat homines apparere sues et etiam cum herbis suis aliquo modo eos transmutabat. - -Octava transmutatio est de Pico a Circe in avem converso. Volunt quidam dicere quod conversus est in avem picum propter superbiam sue forme, eo quod habet mores pici. Tamen aliter potest intelligi. Nam verum fuit quod Picus rex dilectus fuit a Circe, que erat magistra magice artis et auguriorum. Unde Picus voluit adiscere ab ea scire facere auguria. Sed quia maximus venator erat, voluit adiscere facere auguria per aves et per avem picum precipue, et didicit. Unde semper cum iret venatum faciebat auguria per avem picum, ut sciret quid futurum esset sibi in venatione. Et ideo dicitur quod conversus est in picum per Circem. - -Nona transmutatio est de comitibus Pici qui conversi fuerunt a Circe in varia monstra ferarum. Nam, dum ipsi vidissent regem scire ita bene augurari, voluerunt etiam adiscere a Circe augurari. Unde aliqui didicerunt auguriari per unum modum, alii per alium modum, et ideo dicuntur conversi in varia monstra ferarum, secundum quod auguriabantur per varia monstra. - -Decima transmutatio est de canente uxore Pici conversa in auras. Nam quidam volunt dicere quod ipsa submersit se in Tiberi et ideo vocatus fuit ille locus canens. Sed hoc ego non affirmo. Primo quia auctor non facit mentionem de Tiberi, sed solum de ripa, etiam quia sic non haberet ordinem ad supradicta. Dico ergo quod ista optime canebat et ideo vocabatur Canens et manebat in ripa Tiberis et pro tanto ille locus vocabatur Canens ab ea. Sed quod sit conversa in auras intelligo quia vox cantantis non potest teneri nec habere ex voce tali preter delectationem nisi aura. Ideo dicitur conversa in auram. - -Undecima transmutatio est de sociis Diomedis conversis in aves a Venere. Nam quod Venus esset inimica Diomedis et persequeretur eum hoc non est nisi quod ipse caste vivebat. Sed socii videntes ipsum odiosum Veneri eum reliquerunt in mari et dati libidini facti sunt profugi. Unde ceperunt ire de portu in portum cum meretricibus. Unde datur locus fabule quod sint conversi in aves a Venere. - -Duodecima transmutatio est de Apulo pastore reprehendente vel obiurgante ninphas, qui conversus est in oleastrum. Nam per ipsum intelligimus garrulum et sussurratorem qui tota die obiurgat ninphas idest bonas personas blasfemando eas, et sic verba amara proferebat. Talis autem assimilatur oleastro idest olive silvestri, que nullum fructum producit, et si producat producit baccas amarissimas et habet folia amarissima. Et ideo datus est locus fabule quod sit conversus in oleastrum. - -Tertia decima transmutatio est de navibus Enee conversis in ninphas. Istoriale fuit quod, dum Eneas inciperet bellum contra Turnum, ipse ivit ad Evandrum pro auxilio. Interim Turnus Troiam novam quam Eneas condiderat in Ytalia obsedit. Sed cum non posset habere civitatem, voluit incendere navilium Enee super quo venerat Eneas. Sed intrinseci habito consilio a domina Cibele, que dabat consilia, submerserunt in aquas sic quod ignis non potuit nocere. Unde datur locus fabule quod converse sunt in ninphas. - -Quarta decima transmutatio est de navi Alcionis conversa in saxum. Nam dum Alcion iret per mare, qui fuit quidam grecus, incidit in quoddam saxum, quod fecit navem submergi, ita quod navis abscondita est sub saxo. Et quia solum saxum repertum est, ideo dicitur conversa in saxum. - -Quinta decima transmutatio est de Ardea civitate Turni conversa in avem sui nominis. Nam verum fuit quod Eneas dum debellasset Turnum et interfecisset, ivit ad civitatem Ardeam et eam combussit. Sed quia prius edificata fuerat sub auspicio volucris Ardee, ideo in combustione civitatis illa volucris ibi apparuit. Et postmodum in illo loco ceperunt habitare ille volucres et pro tanto datur locus fabule, tum propter hoc quod dictum est, tum propter convenientiam nominis, tum propter querulam vocem quam faciunt, quod conversa sit in volucrem. - -Sexta decima transmutatio est de Enea deificato. Nam istoriale est quod, cum Eneas transiret per Numicum fluvium, submersus est ibi et nunquam fuit repertus. Et quia sui comites nunquam repperierunt eum, dixerunt quod erat deificatus. Et ideo gentes que ex ipso descenderunt sicut romani ipsum adorabant pro deo et vocabant eum indiges. Nam indiges idest ex inde geniti, nam romani geniti erant ex eo, vel indiges idest in deis agens vel indiges idest nullo egens. Et ideo datur locus fabule quod Numicus exuit ipsum mortalitate et deificavit eum, quid homo qui moritur exuitur mortalitate et remanet sola anima que est similis deo, eo quod rationalis et immortalis est, unde pro meliori cuiuscumque hominis mortalis est mori, quia deificatur. Unde legitur quod quidam ivit ad Iovem et petivit ab eo quod sibi tribueret aliquod munus quod esset pro meliori mortalitatis sue, quod cum petivisset statim cecidit mortuus ad pedes eius. Ideo patet quod pro meliori est mori. - -Decima septima transmutatio est de Vertumno qui se convertebat in varias formas animalium et arborum. Nam Vertumnus dicitur a vertotis et annus, et inde Vertumnus accipitur pro anno qui scilicet annus habet se variare in varias formas, secundum quod sunt varie conditiones temporis. Sed Pomona idest influentia celestis, que influitur tempore veris in arboribus ex qua producuntur fructus arborei. Annus igitur prediligit Pomonam pre aliis, hoc est tempus veris et estatis quando producuntur fetus arborei, ex eo quod arbores adornant magis mundum quam omnia alia. Unde Vertumnus convertit se in annum. Per annum intelligo yemen, que figurata est in forma annus quia frigida est et cana propter nives. Sed ut sic non potest habere Pomonam, quia in illo tempore non producit fructus, et ideo postea convertit se in iuvenem pulcerrimum idest in tempus veris, quod figuratur in modum iuvenis propter pulcritudinem rerum et temporis. Et tunc habuit Pomonam idest influentiam illam, ex qua producuntur fructus et postea maturantur in estate et colliguntur in autumno. - -Decima octava transmutatio est de Anaxarete conversa in saxum. Nam verum fuit quod illa diligebatur ab Yphi qui, dum non posset potiri ea, se suspendit. Et dum portaretur ad ecclesiam illa vidit eum et dicitur conversa in saxum, quia forte ex terrore deperdita est sicut de multis accidit qui dum obviant alicui spiritu deperduntur. Vel dicitur conversa in saxum sicut allegorizat ipse Ovidius, quia ipsa fuit dura sicut saxum, eo quod non mota est precibus illius. Immo permisit prius eum mori. - -Decima nona transmutatio est de Romulo et Hersilia uxore sua deificatis. Quod Romulus fuerit filius Martis debet intelligi quod ipse natus fuit sub constellatione Martis. Et quia semper martialis fuit et in preliis delectatus, ideo dicitur filius Martis, quemadmodum Eneas filius Veneris dicebatur quia sub tali constellatione natus fuit et in venere delectabatur. Sed quod ipse sit deificatus debet intelligi per hunc modum. Nam semel ipse exiverat civitatem cum omnibus iuvenibus et iverunt iuxta paludem capree et ibi faciebant certamina. Sed tandem orto dissidio inter eos, Romulus fuit ibi mortuus in prelio, et cum esset mortuus supervenit maxima tempestas, vel hoc esset quia multa mala fecerat et ita raptus est a diabolis, vel hoc esset propter aliud. Corpus suum numquam fuit repertum, et quia illi qui eum interfecerunt non ausi fuerunt dicere quod interfecissent, quia rex erat, ideo romani adulantes origini sue cogitaverunt et dixerunt quod raptus erat in celum. Et ei statuerunt templum quod vocabatur templum Quirini et ideo, quia mortuus erat in Marte, datus est locus fabule quod Mars rapuit eum in celum. Sed quod Hersilia uxor sua sit deificata sic debet intelligi quod, dum sciret maritum suum mortuum in colle Palatino, ivit illuc et ascendit super collem et se precipitavit. Romani autem adulantes origine sue dixerunt quod Romulus rapuerat eam in celum, unde mutato nomine statuerunt sibi templum quod dicebatur templum Hore. Et ideo datus est locus fabule quod deificata fuit. Sed de fonte ex quo excaturivit aqua calida hoc fuerit ut describunt istoriales. Nam multa talia miracula apparuerunt Rome, vel hoc esset divina potentia que hoc facere volebat, quia volebat ibi esset principium mundi, vel nescio qua virtute nature que presaga est. Sicut dicitur quod tempore Augusti regis scaturivit ex uno fonte oleum in tanta quantitate quod tota Roma abundabat. Et ideo de hiis nulla allegoria est. - -Prima allegoria quinti decimi est de lapillis nigris conversis in albos per Herculem. Nam dicunt quidam quod fuit verum quod Micillus iussus fuit divino spiritu quod ipse iret edificatum civitatem in Ytalia. Sed dum vellet ire condemnatus est ad mortem, quia discedebat a patria, per lapides albos et nigros, quod cum videret Hercules idest deus qui non permittit bonos perire sine causa, convertit lapillos nigros in albos. Unde hoc est exemplum omnibus ut bene faciant et veridice loquantur sicut fecit ille, quia si sic fecerint, deus ostendet miracula per eum sicut fecit per istum. - -Secunda transmutatio est de Euforbo qui dicitur conversus in Pictagoran. Nam dum esset in exercitu troiano ipse interfectus fuit a Menelao. Ho fuit verum. Sed quod anima eius transiverit in corpus alterum et factus sit Pictagoras non vult aliud dicere nisi quod ille Euforbus, qui vates erat in Troia, habebat eandem opinionem cum Pictagora et ideo, cum mortuus esset, dictum fuit quod anima eius transiverit in corpus Pictagore. - -Tertia transmutatio est de secta Pictagore. Nam Pictagoras adducit ad probandum quod anima transmutaretur de corpore in corpus, quod est falsum et erroneum. Dicebat omnia entia de mundo transmutabilia scilicet que sunt sub celo, quod quamvis sit verum possumus tamen sensum allegoricum habere scilicet quod cum ita sit quod omnia sub celo existentia sint transmutabilia et caduca, solus deus est immutabilis. Et quia immutabilibus non est habenda fides, ideo nos debemus spernere omnia que sub celo sunt cum mutabilia et adherere ipsi deo qui immutabilis est, ut nostra mutabilitas possit perfici ex immutabilitate dei. - -Quarta transmutatio est de Egeria uxore Nume in fontem. Nam dicunt quidam quod Numa imperator in silva Aricie extra Romam habebat quemdam spiritum qui sibi responsa dabat, et hoc potest esse verum. Nam secundum quod legitur in cronicis multi spiritus apparebant Rome et habebant tantam familiaritatem cum eo quantam cum sua uxore, unde nominabat eum Egeriam nomine uxoris sue. Et ideo quando Numa fuit mortuus uxor sua inconsolabiter deflens eum, ivit ad locum ubi erat spiritus, eo quod ibi solebat ut plurimum conversari Numa, unde imaginabatur quod adhuc ibi esset anima eius. Sed cum non cessaret ibi petere animam Nume, forte spiritus ille submersit eam in fontem qui ibi erat. Et ideo dicitur conversa in fontem, qui nomine illius vocatus est fons Egeria. - -Quinta transmutatio est de Yppolito converso de mortuo in vivum, de iuvene in senem, de Yppolito in Virbium. Iste Yppolitus fuit filius Thesei et fuit castissimus homo, in tantum quod omnes feminas odiebat. Unde cum mortua esset sua mater, dixit quod ex morte sue matris tantum solamen habebat quod ex illa hora poterat omnes mulieres despicere. Et pro tanto dicitur conversus de iuvene in senem, quia licet iuvenis in tempore, senex tamen moribus et virtute erat. Similiter dicitur conversus de mortuo in vivum, quia dum ipse esset mortuus fama sua fecit eum diutius vivere. Similiter mutatum est nomen de Yppolito in Virbium, quia dum esset mortuus dixerunt homines quod non erat dignum quod vocaretur Yppolitus, quasi equorum rector, ab ypos quod est equus. Sed Virbius quasi bis vir idest bis virtuosus scilicet in vita et post mortem. - -Sexta transmutatio est de Tage qui natus est ex gleba terre. Nam dicitur iste natus ex terra, quia fuit primus qui adinvenit artem vaticinii per terram. Nam quinque sunt artes vaticinandi sicut quatuor sunt elementa et umbre infernales pro quinto. Nam quedam est que fit in terra et ista vocatur geomantia a geos quod est terra et mantos divinatio. Quedam est que fit per aquam et ista vocatur ydromantia. Quedam vocatur aeromantia et ista fit per aerem. Quedam est que fit per ignem et ista vocatur piromantia. Quedam est que fit per umbras infernales et ista vocatur nigromantia, quia igitur Tages primo adinvenerat geomantiam, que fit in terra. - -Septima allegoria est de mutatione haste Romuli in arborem. Nam dicunt quidam quod dum exiret extra civitatem cum hasta sua quam semper portabat deiecit eam, et cum deiecisset numquam reperta, est ideo comites volentes applaudere dixerunt ipsam conversam in arborem. Vel quia forte cum deiceret eam abscondita est in trunco arboreo ideo dicitur conversa in arborem. Vel aliter est melius quod hasta sua dicitur conversa in arborem, quia sibi apparuit in somno quod hasta sua virebat, quod indicabat quod ex probitatibus suis Roma dominaretur. - -Octava transmutatio est de Cippo, cui nata fuerunt cornua in capite, hoc debet intelligi sic. Nam iste fuit maximus romanus, qui exulaverat et somniaverat quod sibi nascebantur cornua. Quapropter misit pro Tage, qui indivinavit quod debebat esse rex romanus si ipse intrabat civitatem, quod cum audivisset nolens quod Roma efficeretur de libera serva per eum. Sed romani videntes tantam humilitatem et fidelitatem constituerunt ipsum dominum multorum extra civitatem. - -Nona transmutatio est de Esculapio converso in serpentem, quem duxerunt romani Romam propter epidemiam qua urgebantur sedanda. Nam sciendum est quod fuerunt tres autores medicine. Primus auctor fuit quidam vocatus Apollo et iste solum medebatur cum verbis, unde tota sua medicina erat in prolatione quorundam verborum. Sed post istum venit alter qui vocabatur Esculapius filius Apollinis, cuius medicina erat melior quia medebatur cum verbis et cum experimentis. Nam cognoscebat quasdam herbas cum quibus ipse liberabat homines et ne dum liberaret immo suscitabat mortuos. Dicitur enim quod semel obviavit duobus serpentibus ad invicem preliantibus et tandem unus alterum interfecit et dum interfecisset statim ivit et accepit quandam herbam et imposuit ori illius et suscitatus est. Unde Esculapius notavit illam herbam et cepit et cum ea suscitavit tres mortuos scilicet filium Minois regis et Yppolitum filium Thesei et alium, sed tandem mortuus est fulmine. Unde fabulose dictum est quod Iupiter fulminavit eum. Unde latuit medicina per multos annos quousque venit Yppocras, cuius medicina fuit melior, quia ille adinvenit medicinam respiciendo humores, qualitates et naturas hominum, et adinveniendo remedia uniuscuiusque morbi. Sed Esculapius dum vivus esset in Grecia et teneretur pro deo, romani miserunt pro eo propter epidimiam qua habebant. Ille autem venit cum eis in forma serpentis, hoc est dicere quod ipse erat callidus ut serpens vel quia didicerat medicinam a serpente. - -Decima et ultima transmutatio totius Ovidii est de Cesare Iulio converso in sidus vel deificato. Nam quod Cesar Iulius deificatus esset debet intelligi quod ipse Cesar fuit valentissimus et probissimus et virtuosissimus in istis mundanis. Unde opera et acta sua reluxerunt quemadmodum sidus per totum mundum, eo quod totum mundum subiugavit Rome. Ideo habet fabula quod conversus sit in sidus. Sed quod apparuerit sidus Augusto sacrificanti hoc bene fuit verum. Unde ipse cogitavit quod esset sidus patris sui et ita fecit dici per totum mundum. Sed catholici tenent quod fuerit sidus annunciationis Christi quod apparuit Magis et duxit eos usque in orientem. Nam Christus vera conversione et sancta convertit se in hominem ut lavaret et purgaret nostra crimina. Quibus purgatis nos a simili convertemur in Deum, hoc est participaremus divinitatem. Nam participatione omnes beati sunt dei. Et quod hoc fuerit verum apparet. Nam dum Augustus esset in tanta prosperitate, totus populus volebat eum adorare pro deo. Ipse autem noluit, sed invit ad Sibillam profetissam ut consuleret eam. Tunc Augustus reversus est Romam et prohibuit ne populus adoraret ipsum pro deo. \ No newline at end of file +*Vincit aprum virtus horrendam cum domat iram +et desiccat aquas ingeminantis Ydre.* + +Quarta decima transmutatio est de Diomede traco, qui interficiebat homines et dabat equis. Et hoc potuit esse quia forte expoliabat homines et ex substantia eorum pascebat equos. Unde versus: +*Qui pascebat equos humana carne tyrannus +Hercule mactatur cum feritate sua.* + +Quinta decima transmutatio est de Caco. Per Cacum intelligo demonem qui subvertit homines quos virtus acquisivit. Unde Hercules idest virtus strangulat illum ejecentem fumum de caverna idest de inferno ad quem ducit homines. Unde dictum est: +*Virtus alma suos subtractos demone versim +ut redimat tetrum strangulat ante malum.* + +Sexta decima transmutatio est de leone nemeo, de quo dic sicut dicitur de alio leone, sed alia est de hoc quod substulit celum. Nam Hercules fuit quidam maximus philosophus qui multum instabat superioribus, unde dicebatur substinere celum, hoc est quod per scientiam suam ipse substinebat scentiam astrorum, que in celo sunt. Unde dictum est: +*Et celum gessisse datur celestibus instans +terrarum virtus omnia monstra domans.* + +Decima septima transmutatio est de camisia venenata que Herculem interfecit. Nam per Herculem intelligo virtuosum. Per Nessum intelligo sensum carnalem, qui dedit camisiam venenatam idest libidinem carnalem Deianire. Per Licam qui est nuntius carnis, scilicet per diabolum ipsi herculi idest virtuoso et ipsam induit, quia homines libidinosi sunt. Sed Hercules tendit ad superiora elevans spiritum ad alta et dimittit carnem consumi. Unde dictum est: +*Consumit tandemque virtum muliebre venenum +sed tamen hoc superat spiritus astra petens.* +Et nota quod per Licam tu potes intelligere gulam, que est latrix veneni, que mittitur a Deianira idest a carne et hoc dico decipiente Nesso idest sensu carnali. Unde dictum est: +*Si gula durescat latrix ignava veneni +quod tulit a sensu decipiente caro.* + +Decima octava transmutatio est de Galantide conversa in mustellam. Nam Galantis fuit quedam femina que sciebat optime ministrare parientibus, unde omnes eam volebant. Et si non poterant parere, ipsa sciebat dicere incantationes tales quod statim pariebant. Unde eam vocavit Alcmena cum parere non posset. +Et quia ipsa cum ore suo faciebat alias parere ideo etc. Et propter convenientiam vocabuli, quia in greco Galantis tantum valet quam mustella in latino. Similiter propter flavedinem mustelle et agilitatem. Unde et cetera: +*Que satis in partu leviabat carmine matres +mustelle speciem que parit ore tulit.* + +Decima nona transmutatio est de Lotho conversa in arborem. Nam fuit quedam mulier nomine Lothos que cepit fugere veretrum Priapi. Hoc est quia cepit respuere omnes homines et castitatem observare. Et ideo dicitur conversa in arborem, quia fama eius viruit quemadmodum arbor viret. Sed in talem arborem, quia communicabat nomine illius arboris. Unde et cetera: +*Virgo viret fama fugiens obscena Priapi +nominis hic eius planta liquore rubet.* + +Vigesima transmutatio est de Driope, que etiam fuit conversa in eandem arborem. Nam illa Driope habebat unum filium. Et dum iret sub illa arbore cepit unum ramum et statim stillavit liquor in modum sanguinis. Unde cogitavit quod esset sanguis et quod illa Lothos, de qua dictum est, esset in illa arbore. Ideo ad similitudinem illius Driope petivit omnes amicos et respuit maritum et devovit castitatem. Et ideo dicitur conversa in arborem, quia eius fama viruit, et in eandem quia ad similitudinem et exemplum illius Lothos hoc fecit. Unde dictum est: +*Quod ramis admirans simplex et credula mater +in simili fama continuisse datur.* + +Vigesima prima transmutatio est de Iolao filio Herculis, qui mutatus fuit de sene in iuvenem et debet intelligi quod aliquis mutatus de sene in iuvenem vel de iuvene in senem. Quo ad mores, sicut videmus sepe fieri quod isti barones dum sunt senes videntur lascivire ac si essent iuvenes ut obliviscantur senectutis. Ut puta in vestibus et in aliis huiusmodi. Similiter sicut videmus quod aliqui iuvenes dum promoventur ad aliquam dignitatem, ipsi demostrant se maturos in moribus ac si essent senes, sicut fuit de Octaviano. Unde per Heben que iuvenem fecit Iolaum intelligo moralem habitum, qui habetur ex vita activa. Et ideo dicitur quod fuit filia Iunonis, per quam intelligimus vitam activam. Et ideo de Iolao et filiis Phebea regi, qui etiam mutati fuerunt, dictum est sic: +*Ad iuvenile senem revocat lascivia vite +de pueris iuvenes fortia facta levant.* +Vel aliter per Eben intelligo filiam Iunonis idest ethicam, que est moralis philosophya, in qua student isti regentes, sed ipsa est desponsata Herculi idest virtuti. Ista autem Hebes, desponsata virtuti que erat in Iolao, facit eum apparere iuvenem de sene. Unde versus: +*Nata potestatis virtuti nupta regentes +ethica defectos non sinit esse probos. +Pro quibus exorat contemplatoria virtus +aut quibus est summi gratia parta dei.* + +Vigesima secunda transmutatio est de Cimera. Nam per Cimeram, qui est mons quidam, intelligo meretricem que in principio est superba et fastigians quemadmodum lea. Sed in medio dum tu cois cum ea est sicut ircus idest quod fetet quemadmodum ircus. Sed in fine est sicut ydra que te venenat, quia spoliat te denariis. Sed dicitur fabulose quod Bellorofon voluit superare hoc monstrum, per hunc debemus intelligere sapientem. Sed Pallas idest sapientia sua prestitit sibi Pegaseum equum volantem idest mentem ad celestia volantem, cum qua superavit hoc monstrum. Unde dictum est: +*Omnis revera meretrix est dicta Cimera +que prius est forma fastigiante lea, +ad medium sapit hircino fetore capellam +fine venenatis mordet ut ydra dolis.* +Vel sic: +*Est lea per fastus, capra sordibus, ydra per haustus +Thais imaginibus dicta Cimera tribus. +Sed tamen hoc monstrum sapientis Bellorofontis +mens domat auxilio celivolantis equi.* + +Vigesima tertia transmutatio est de Biblide conversa in fontem. Nam verum fuit quod Biblis dilexit fratrem Caunum et insecuta est eum per totum mundum. Sed tandem devenit ad quandam arborem que pendebat super uno fonte, et propter dolorem suspendit se ad illam arborem et per putredinem paulatine stillavit in illum fontem. Quapropter fons ille denominatus est Biblis a nomine illius et ideo dicitur fabulose quod conversa est in fontem. Unde dictum est: +*Biblidis ardentis fratrem fons nomina gessit. +Qua se suspendit quem super arbor erat.* + +Vigesima quarta et ultima transmutatio est de Yphide conversa de femina in masculum. Nam Yphis fuit quidam iuvenis qui, dum esset XIIII annorum vel pauciorum, patiebatur se supponi ab aliis, unde sicut mulier erat. Sed post XIIII annos sensit venerem in se ipso et noluit amplius supponi, sed supponere, et accepit uxorem. Unde dictum est: +*Ante fuit mulier Yphis muliebria passus +conubio sumpto se dedit esse virum.* + +Prima transmutatio est de Orpheo. Orpheus sapientissimus homo fuit et eloquentissimus. Et ideo dicitur filium Apollinis dei sapientie et Caliopes muse eloquentie. Iste accepit Euridicem uxorem. Euridices idest profunda diiudicatio, quam desponsavit Orpheus, quia profunde diiudicabat. Sed dum ista profunda diiudicatio iret vagando per prata idest dum delectaretur in mundanis et Aristeus idest mens divina ab aristos et theos, quod est deus, insequeretur eum, tunc serpens idest diabolus momordit eam et occidit idest quod diabolus traxit eum de bona via. Sed Orpheus, videns se amisisse profundam mentem, cepit rogare deum humiliter et reddita est sibi sub hac lege ne retrospiceret idest ne dimitteret se temptari. Sed fregit legem et ideo adhuc rapta est, quapropter Orpheus dimittens inferos idest temptatores reversus est ad Deum et cepit spernere mulieres, dans animam suam Deo. Et cepit amare viros idest viriliter agere unde mortuus est mundo. Nam tales moriuntur mundo et sic rehabuit Euridicem. Unde dictum est: +*Orpheus est sapiens cuius movet omnia cantus +iudicium penetrans devorat Euridicem. +Hec inferna petit morsu serpentis iniqui +dum fugit hec inter orbis amena deum. +At sapiens revocat sanctis rationibus illam +que respecta sibi mersus ad ima ruit. +Manibus exclusus sese ad celestia tollens +per Mercurii opus se probat esse virum. +Et mundo moritur mundi muliebria damnans +Euridicemque suam post modum tutus habet.* + +Secunda transmutatio est de quodam converso in saxum. Nam dicitur quod Hercules attraxit Cerberum de inferno. Hercules fuit quidam maximus philosophus, qui traxit Cerberum idest determinavit de triplici manerie ire scilicet nate, causate et fortuite, ut homines sibi caverent. Quod cum videret unus philosophus in tantum obstupuit quod nunquam voluit de illa materia tangere tantum subtiliter, determinaverat Hercules. Et ideo dicitur conversus in saxum. Unde et cetera: +*Dum Stige monstraret Alcide nascier iram +philosophus quidam perstupuisse datur.* + +Tertia transmutatio est de Oleno et Lethea conversis in saxa. Nam isti fuerunt coniuges et collaudabant se. Ideo reputabant se meliores et iustiores omnibus aliis vicinis. Unde unus favebat alii in presumptione sua. Unde dicuntur conversi in saxa propter talem presumptionem. Unde dictum est: +*Uxoremque virum durans presumptio fecit +saxa. Suos vultus hec probat ille favet.* + +Quarta transmutatio est de Athi converso in pinum. Nam per dominam Cererem hic intelligo gloriam, que est frequens fama cum laude. Per Athim intelligo iuvenem in florem iuventutis. Quando ergo iuvenis cavet sibi a luxuria, tunc dicitur amari a gloria, quia gloriosus est. Sed per Sagarim ninpham cuius amore captus est intelligo molitiem carnis que aliquando facit iuvenem deviare. Sed tunc venit gloria et detruncat illam molitiem, que truncata convertitur Athis in pinum quia ascendit in altum gloria sua sicut pinus et viret sicut pinus, unde detruncavit sibi testiculos et genitalia. Unde dictum est: +*Gloria mollitiem truncat cum mollibus actis +qua iuvenis rapta surgit in alta virens.* + +Quinta transmutatio est de Ciparisso in cipressum converso. Nam Ciparissus fuit iuvenis bone indolis, unde diligebatur ab Apolline idest a sapientibus, quia sperabant de ipso bonum. Sed accidit casus quod habebat unum cervum quem diligebat et interfecit eum ignare. Quo interfecto statuit mori. Unde suspendit se ad unam cipressum et sic arbor accepit nomen ab eo. Nam cipressus in greco idem quod cipressus. Et si tu diceres quare poeta describit mortem istius et non multorum aliorum, ratio est quia ex morte huius resultabat nomen eternum illius arboris. Unde poete solum describunt actiones que sunt notabilia et miranda. Unde dictum est: +*Extinctum deflens ignaro nomine cervum +dat nomen ligno quo Ciparissus obit. +Indolis ante bone dilectus Apolline dictus +mox de se lacrimas per sua fata dedit.* + +Sexta transmutatio est de Ganimede converso in signum quod est Aquarius. Ista mutatio posset ad bonum reduci. Sed quia Augustinus dicit ad litteram de hoc in libro De Civitate Dei, ideo ne videar dicere contra eum, dico sicut ipse. Dicit enim quod Iupiter fuit rex crentensis, qui captus erat amore Ganimedis filii Trois. Ivit ergo circa civitatem in qua erat cum exercitu et cum aquilis depictis. Ideo dicitur conversus in aquilam et rapuit eum vi et convertit eum ad malos usus. Unde Augustinus appellat eum stupratorem puerorum, ut increpet adorantes tales deos et fecit ipsum servitorem sciphi ut delectaretur in eo. Unde dictum est: +*Iupiter in bellis aquilarum signa ferendo +arripuit puerum cuius amator erat.* + +Septima transmutatio est de Iacinto in florem converso. Nam Iacintus fuit quidam iuvenis bone indolis et ideo diligebatur ab Apolline idest a sapientibus. Sed accidit quod ludendo mortuus est. Sed dicitur conversus in florem Iacintum, quia assimilabatur ei in colore purpureo, etiam propter litteras insculptas in illo flore scilicet i. a. Ia. quod est prima sillaba sui nominis. Unde dictum est: +*Iacinti pueri splendente sub indole rapti +flos similis simili gramate nomen habet.* + +Octava transmutatio est de Cerastis qui mutati fuerunt in tauros. Nam ceros grece est cornu latine. Isti autem fuerunt pessimi in tantum quod sacrificabant de sanguine humano suis ydolis. Sed domina Venus que hic accipitur pro iure nature mutavit eos in tauros, quia facti sunt feri ut tauri. Unde dictum est: +*Qui male libabant humano sanguine templis +dat ius nature cornibus esse feros.* + +Nona transmutatio est de filiabus Propeti que converse fuerunt in vacas deinde in silices. Nam ille in principio ceperunt spernere Venerem et despicere utentes ea. Sed tandem dum gustassent dulcedinem libidinis facte sunt publice meretrices et pro tanto dicuntur converse in vacas. Sed tandem expulso pudore ostendebant genitalia. Ideo dicuntur converse in silices, quia erant immobiles et dure quemadmodum silices, quia sanguis faciei induruerat. Unde dictum est: +*Que mage damnabant Venerem mox fronte bovina +saxifica demum concubuere palam.* + +Decima transmutatio est de statua eburnea Pigmalionis conversa in unam feminam. Dicunt quidam quod ille despiciebat omnes feminas propter turpitudinem. Unde fecit unam statuam eburneam femineam, cum qua cepit dormire et ita spermatizabat in ea ac si esset femina. Unde dicitur conversa in feminam. +*Pigmalion statue se commiscebat eburne +quam dedit huic vivam pro muliere Venus.* +Sed quia littera Ovidii reclamat, eo quod dicit expresse quod genuit ex illa Epaphum, ideo dicamus aliter, quod Pigmalion habebat quandam uxorem pulcerrimam ut ebur. Sed erat immobilis et sine blanditiis et nesciebat operari sicut alie in coytu et ideo dicebatur statua esse. Sed Pigmalion rogavit deam Venerem ut converteret eam. Hoc est quod per consuetudinem coeundi ipsa didicit se plicare et blandiri sicut alie. Et ideo dicitur conversa de statua in feminam. Unde et cetera: +*Absque iocis mulier statue similatur eburne +edoctam fertur vivificare Venus.* + +Undecima transmutatio est de Mirra conversa in arborem sui nominis. Nam verum fuit quod Mirra iacuit cum patre per modum contentum in fabula. Quod dum pater scivisset, voluit eam interficere, sed illa recessit. Et cum iam esset in tempore partus, se suspendit ad quandam arborem que vocata est mirra propter istam. Sed dum esset suspensa, quedam mulier vidit quod erat pregnans, eam scindit per medium et filium attraxit, qui vocatus fuit Adonis. Unde dictum est: +*Mirra suum nomen plante suspensa reliquit +conscia decepto concubuisse patri. +Cuius ab execta tractus puer extitit alvo +quem scit amorosum fertur amasse Venus.* +Sed Fulgentius allegorizat eam naturaliter, dicens quod Mirra est quedam arbor in Arabia, cuius pater est sol. Nam sol generat omnia. Dicit enim philosophus: *Homo hominem generat et sol*. Multo ergo fortius generat plantas. Et dicitur precipue Mirra filia solis, quia ex beneficio solis magis nascitur in una parte quam in alia. Et dicitur iacere cum patre, quia sol in vere ingravidat eam quodam succo, deinde in estate desiccat ita eam quod scinditur cortex et stilat quoddam gummi, quod vocatur adonis. Adon enim grece idest suavitas latine. Sed domina Venus capitur amore eius, quia ex isto adone quod latine dicitur mirra fit quedam confectio que concitat hominem ad venerem. Et introducit Fulgentius Petronium expertum fuisse hoc, qui etiam scripsit super hoc libro. Unde dictum est: +*Plantarum pater est sol cuius texta calore +exudat succi mirra suave genus +nomen adonis habens. Veneri quod fertur amatum +Pigmentum venerem concitat illud enim.* + +Duodecima transmutatio est de Ypomane et Athalanta conversis in leones. Nam Athalanta fuit pulcerrima et verum est quod spernebat coniugem propter castitatem suam. Sed quod illi qui vincebantur amputarentur caput, hoc debet intelligi quod multi petebant eam, sed quia spernebat omnes videbatur sibi quod perderent caput. Tandem venit Ypomanes, qui vicit eam cum tribus pomis aureis, que dederat sibi Venus, hoc est cum tribus gratiis quas habebat que venerem inducunt scilicet eloquentia, pulchritudo et nobilitas. Sed quod coyrent in templo Cibeles hoc fuit verum et pro tanto dicuntur conversi in leones, quod feri fuerunt reputati sicut leones. Unde dictum est: +*Casta petitorum fugiens connubia virgo +fertur ut abiectis execuisse caput. +Hanc iuvenis vicit Veneris cui gratia triplex +eloquium, forma, nobilitatis honor. +Sed dum concubitu Cibeleia templa profanant +rebus abhorrendis extat uterque leo.* + +Tertia decima transmutatio est de Adoni converso in florem. Nam Adonis erat quidam luxuriosus et ideo dicitur quod diligebatur a dea Venere. Sed volens Venerem evitare fatigabat se immensis laboribus. Et tandem dicitur quod Venus convertit eum in florem caducum, hoc est quod dulcedo Veneris est sicut quidam flos caducus, quia parum durat illa dulcedo. Et fecit dolorem mortis eius haberi in memoria omni anno, hoc est quod peccatum Veneris et contritio eius deberet haberi omni anno. Unde dictum est: +*Fortibus officiis Veneris dulcedo perempta +flos brevis ac longi causa doloris adest.* + +Quarta decima transmutatio est de sociabus Proserpine conversis in mentas, nam per Proserpinam intelligo humorem lune qui magis deposcitur a quibusdam herbis quam ab aliis. Et ille que magis appetunt eum dicuntur magis redolere. Per socias ergo Proserpine intelligo herbas que multum appetunt humorem lune et tales dicuntur converti in mentas, quia sunt herbe olentes. Unde dictum est: +*Lunaris socius herbis deplangitur humor +que mage gliscentes plus redolere putem.* + +Prima allegoria undecimi libri est de serpente converso in saxum. Nam per serpentem intelligo invidiosum sapientibus. Per caput Orphei intelligo hominem bone fame. Vult ergo serpens devorare caput Orphei idest vult revocare bonam famam. Sed tandem obmutescit, quia bona fama prevalet invidie, et ideo dicitur converti in saxum. Unde dictum est: +*Serpens invidie famam corrumpere docti +nititur, at nequiens saxificatus obit.* + +Secunda transmutatio est de mulieribus que Orpheum interfecerunt conversis in arbores. Nam per Orpheum intelligo virtuosum. Sed per Euridicem uxorem intelligo profundam mentem, quam amisit aliquantulum per aliquam punitionem peccati. Sed ut possit eam invenire despicit mulieres idest muliebriter viventes et sequitur viros idest virtuosos, et ideo dicitur mortuus ab eis idest mortuus eis, sicut homo dicitur mortuus mundo quando non agit mundana. Tunc invenit Euridicem idest mentem profundam. Et ille dicuntur converti in silvas idest in varios errores. Unde versus: +*Luxuriosa cohors perimens virtutis amicum +fertur in errorum se variasse nemus.* + +Tertia transmutatio est de Mida, qui omnia convertebat in aurum. Nam per Midam intelligo avarum, qui convertit omnia in aurum, idest quod per usuras et rapinas omnia convertit in aurum. Et ideo dicitur non posse comedere, quia isti avari comedunt parum comedunt. Sed per ipsum lavare se in Patolum et spernere omnes divitias intelligo quod si avarus laverit se in fonte pietatis efficitur largus et distribuit sua pauperibus. Unde dictum est: +*Exemplo Mide nobis signatur avarus +qui cum plus habeat plus eget ipse miser. +Si tamen hec labes pietatis fonte lavetur +sanior efficitur cum sua gaza fluit.* + +Quarta transmutatio est de auribus Mide conversis in auricolas asininas. Nam per Apollinem intelligo sapientem. Per Pan intelligo aliquem sophistam qui vult contendere cum Apolline. Sed devincitur iudicio sapientum. Sed per Midam qui iudicabat Pan melius cantasse quam Apollo intelligo hominem qui solum considerat voces et non medullam intrinsecam. Et talis dicitur ob audire, quemadmodum asinus. Et ideo habet fabula quod aures sue converse sunt in auriculas asininas. Unde dictum est: +*Qui magis ore probat factos quam pectore cantus +auricolas asini rite tenere datur.* + +Quinta transmutatio est de edificatione Troie. Nam Laumedon dicitur invocasse Neptunum et Apollinem, hoc est proprietatem marinam et proprietatem menium. Sed propter suam avaritiam noluit dare aurum quod spoponderat Neptuno, hoc est quod noluit expendere denarios in custodia maris. Neptunus idest mare indignatus est et immisit aquas, hoc est quod per mare multi aggressi fuerunt eum et perdidit dominium maris. Et quod plus data est ad devorandum belluis marinis idest quod per mare accipiebant terram sive civitatem. Sed tunc petivit Herculem in subsidium idest fortes milites. Sed Hercules petivit equos. Ille tunc propter avaritiam denegavit et ideo civitatem amisit. Unde dictum est: +*Menibus et ponto mansissent Pergama tuta +si rex tutele non vetuisset opes. +Nec sua nata foret belluis decreta marinis +si daret Alcide rector avarus opes.* + +Sexta transmutatio est de Peleo et Tetide variante se in varias formas. Nam Peleus fuit filius Eaci regis. Iste voluit violare Tetim deam maris idest voluit dominium maris habere. Sed Tetis variabat se nunc in arborem, nunc in avem, nunc in tigridem, idest quod mare se variabat, quia nunc erat procelosum propter ventos, nunc montuosum, nunc asperum ut tigris. Et sic ab ea Peleus est devictus. Sed alias ipse cum navibus valde bene ordinatis intravit mare et tandem dominus fuit. Tamen in mari dicitur filium genuisse scilicet Achillem, qui patri prevaluit. Unde dictum est: +*Tamquam coniugio Peleus sibi subdere pontum +dum cuperet, vario turbine victus erat. +Tandem propositum ratibus tulit ordine vinctis +fertur in hoc natus prevaluisse patri.* + +Septima transmutatio est de Dedalione fratre Ceicis converso in accipitrem, cuius allegoria istorialis est talis. Nam verum fuit quod iste habuit unam filiam pulcerrimam, que mortua est. Pro cuius morte fuit passus tantum dolorem quod recessit de terra et factus est predo. Et quia accipitres vivunt ex rapina, ideo datus est locus fabule quod sit conversus in accipitrem. Unde dictum est: +*Dedalion patriam nate pro morte reliquit +versus in accipitrem, nam populator erat.* +Sed allegoria moralis hec est. Nam iste Dedalion fuit maximus philosophus, qui dicitur conversus in accipitrem propter ingenium suum intensum. Nam accipiter est animal valde solers et providum. Qui philosophus ex ingenio suo parit sibi filiam, quia gloriam maximam et honorem. Sed ista filia dicit se sapientiorem Diana vel pulcriorem, quapropter Diana abscidit linguam. Hoc est quod aliquando homo propter sapientiam et eloquentiam iactat se et quia hoc est contra mores et ideo dicitur abscindi linguam. Sed quod cum ipsa coiverit Mercurius et Apollo idest quod in ipso erat eloquentia et sapientia. Per filios natos ex ea intelligo proprietates sapientie et eloquentie, que ex ipsis consequuntur. Unde versus: +*Ingenium accipitri rapido simulatur acutum +de quo sepe solet gloria magna sequi. +Que parit eloquio furentem corda disertum. +philosophum clara post ratione parit. +Sed contra morale decus dum gloria surgit +fingitur et lingua commoriente silet.* + +Octava transmutatio est de Ceice et Alcione conversis in aves, que alciones nominantur. Nam verum fuit quod Ceix fuit rex qui submersus fuit in mari eundo per mare quapropter uxor sua dolore mortua est. Sed quod sint conversi in aves tales est propter convenientiam nominis et propter proprietatem avium illarum, que semper manent in littore maris et faciunt vocem multum querulam, quemadmodum isti faciebant dum moriebantur. Et pro tanto datus est locus fabule quod conversi sunt in aves tales. Unde dictum est: +*Quam brevis est requies mundi longumque periclum +designant querule proprietatis aves.* + +Nona transmutatio est de Esaco filio regis Priami in mergum converso, cuius allegoria est. Nam Esacus raptus amore designat nobis hominem luxuriosum luxuria gule vel coitus. Iste talis dicitur se submersisse in mari hoc est in Venere, que est sicut quoddam mare periculosum. Et quia Venus dicitur nata in mari pro tanto dicitur converti in mergum propter proprietates eius, quia mergus est macer, ita homines capti amore sunt macri, etiam quia tota die se submergit in mari quemadmodum homo libidinosus se submergit in libidine. Unde et cetera: +*Esacus in specie mergi fert luxuriosum +quem gula consumit, quem male vexat amor.* + +Prima transmutatio duodecimi libri est de serpente converso in saxum. Nam dicitur quod apparuit serpens comedens novem aves idest consumens novem annos circa Troiam. Per hunc serpentem intelligo fatalem dispositionem. Nam fatatum erat a deo quod in X° anno Troia caperetur. Et quia fatum immutabile est quemadmodum saxum, ideo dicitur serpens converti in saxum. Unde dictum est: +*Saxeus hic serpens est immutabile fatum +depopulans annis Pergama capta novem.* + +Secunda transmutatio est de Cigno converso in avem sui nominis. Nam iste Cignus erat quidam rex qui dominabatur mari, ideo dicebatur filius Neptuni qui est deus maris. Et venit in adiutorium troianorum, ut habent istorie. Et magnam stragem dabat grecis, quapropter Achilles aggressus est eum. Sed de eo non poterat incidere hoc est quod fortissimus erat. Sed tandem Achilles insequens eum et ipso fugiente submersit eum in quodam lacu. Et quia ipse nominabatur Cignus et etiam quia cignus est avis aquatica, ideo habet fabula quod conversus est in cignum. Unde dictum est: +*Rex fuit equoreus Cignus quem vicit Achilles +ex quo Neptuni filius esse datur. +Submersumque lacu cigni sumpsisse figuram +consona vox facto rite vocavit eum.* + +Tertia transmutatio est de Ceneo converso de femina in masculum, postea in avem fenicem. Nam Ceneus fuit pulcerrimus puer qui, dum iret per littus maris, unus nauta marinus supposuit eum et quia hoc est proprium mulierum, ideo dicebatur femina, quam defloraverat Neptunus. Sed postmodum dum fuit magnus numquam dimisit se occurrere in illo peccato et ideo dicitur conversus in masculum. Sed quod haberet hanc proprietatem scilicet quod esset invincibilis, hoc est dicere quod fuit probissimum in bello, sicut apparuit in bello centaurorum. Sed quod sic conversus in fenicem post mortem, hoc est quod post mortem habita fuit fama specialis quemadmodum unica est fenix, vel propter proprietatem fenicis que volat in altum, sicut fama sua volavit in altum. Unde dictum est: +*Cenis quem puerum corrumpit nauta marinus +dicitur equoreo virgo subacta deo. +Inde viri speciem sumpsisse virilibus actis +fertur at hic fenix unicus alta petens.* + +Quarta transmutatio est de Periclimeno in avem converso. Nam Periclimenus fuit quidam rex, quem aggressus est Hercules, qui habebat a Neptuno quod trasmutabat se in varias formas, hoc est quod habebat proprietatem multorum animalium. Sed tandem conversus est in aquilam, hoc est quod propter insecutionem Herculis ipse fugit in altum sicut aquila super unam turrim, et ibi Hercules sagittavit eum. Unde dictum est: +*Alitis altivole bellum de morte gerenti +abstulit altivagam tecta sagitta fugam.* + +Quinta transmutatio est de Achille converso in cinerem. Nam Achilles occisus fuit a Paride, ut dictum est in summa textus, qui talis et tantus combustus fuit. Et conversus in cinerem paucum ad ostendendum quod vita huius mundi nichil est et nostrum corpus est sicut cinis. Unde dictum est: *Memento quod cinis es et in cinerem reverteris*. Sed fama eius semper erit, propter quod apparet quod quam bona opera et bona fama numquam pereunt, quemadmodum perit corpus. Unde dictum est: +*Solvitur in tenuem corpus terrestre favillam +effugiunt avidos inclita facta rogos.* + +Prima transmutatio tertii decimi est de Aiace converso in iacinctum. Nam verum fuit quod Aiax interfecit se propter nequitiam et iram quam habuit de armis Achillis. Sed dicitur conversus in florem ad ostendendum quod gloria militie huius mundi vanescit quemadmodum flos. Sed magis in Iacinctum, quia in illo flore est descripta littera querele scilicet ia vel ai, que etiam convenit nomini ipsius Aiacis. Unde dictum est: +*Gloria militie vanescit imagine floris +cui sua pro fructu scripta querela manet.* + +Secunda transmutatio est de Ecuba conversa in canem. Nam Ecuba fuit uxor regis Priami et dum Troia esset destructa et filii Priami omnes essent mortui devenit ad regem Polimestorem, qui Polidorum eius filium interfecerat. Et effodit sibi lumina, quapropter ipsa fuit lapidata et dilacerata in modum canis. Unde dictum est: +*Facta canis fertur Ecuba nam strage suorum +concipiens rabiem dilacerata fuit.* + +Tertia transmutatio est de favillis corporis Menonis filii Aurore in menonides. Nam dicitur quod Menon fuit filius Aurore, pro tanto quia regnabat in Ethiopia orientali, ubi prius apparet Aurora. Et verum est quod ivit in exercitum ut iuvaret troianos et mortuus fuit ab Achille et combustus. Sed quod faville sint converse in volucres, dicit Plinius De naturalibus quod sunt quedam volucres que habent hanc proprietatem, quod si vident ignem in tantum eum affectant quod preliantur donec proiiciunt se in ignem et comburuntur et postmodum ex favillis suis adhuc renascuntur sicut facit fenix. Et forte quando Menon comburebatur, ille volucres proiecerunt se in rogum et postmodum ex favillis renate sunt, et ideo dictum fuit quod nate erant ex Menone. Sed quod omni anno vadant ad sepulcrum Menonis dicit Augustinus quod hoc est paganum, sed quod Aurora defleat non est propter aliud nisi quod de mane terra balneatur propter rorem. Ideo datur locus fabule quod ipsa plorat filium. Unde dictum est: +*Partibus aurore Menon regnavit. Et inde +fertur ab Aurora proximitate satus. +Plinius est auctor volucres in partibus illis +circiter accensos bella movere rogos. +In quos delapse pereunt. Mox uda favilla +rore levi similes edere fertur aves. +Quod quia Menonio prius est in funere visum +menonides dici constituere senes. +Dicitur Aurora nato lacrimare perempto +nam similes lacrimis luctea rorat aquas.* + +Quarta transmutatio est de filiabus Anii regis in columbas. Nam verum fuit quod Anius habuit quatuor filias. Sed quod haberent hanc proprietatem, scilicet quod omnia que ipse tangebant converterentur in fruges, vinum et oleum, debet intelligi quod ipse erant cupide habendi ista. Unde omnes denarii quod habebant impendebant in agris, unde facte sunt ditissime agrorum, quod cum scivisset Agamenon coegit eas ut pascerent exercitum. Unde facte sunt pauperes, quapropter fugerunt. Et ideo dicit fabula quod converse sunt in volucres. Sed quod in columbas magis quam in alias ratio est quia columbe sunt aves nimis luxuriose, et ideo iste per meretricium ceperunt prostituere pauperiem suam. Ideo dicuntur converse in columbas. Unde dictum est: +*Ex quarum tactu fiebant omnia fruges +agrorum dites crede fuisse bonis +que nutrire diu grecorum castra coacte +pauperiem profuge prostituere suam.* + +Quinta transmutatio est de favillis filiarum Orionis in iuvenes duos, qui Coroni sunt dicti, quod sic debet intelligi. Nam verum fuit quod filie Oronis voluerunt immolari pro populo. Et dum immolate essent, ordinatum fuit quod ibi fierent ludi funebres apud rogum scilicet quod pugiles astiluderent, sicut factum fuit Hectori, Anchise et aliis probissimis. Dum ergo ita fierent ludi, duo iuvenes inter alios obtinuerunt, et ideo secundum consuetudinem coronati sunt et pro tanto Coroni vocati sunt. Et quia denominationem habuerunt ab istis mulieribus, ideo datus est locus fabule quod sint nati ex favillis corporum suorum et pro tanto dictum est: +*Ad quarum tumulos pugiles cepere coronas +virgineus fertur hos genuisse cinis.* + +Sexta transmutatio est de Galathea, Poliphemo et Achide. Nam Galathea idem est quod candida deitas. Nam Galathos grece idest album vel candidum latine. Inde Galli dicti sunt quia albi. Inde Galassia idest via alba lactea que est in celo. Sed theos idest deus, inde Galathea candida deitas. Sed Poliphemus idest plurima corruptio a poli quod est pluralitas et phemos quod est corruptio, inde femina quia plurimum corrupta. Sed Achis idem est quod cura, inde Achates idest curiosi. Et inde monachus a monos quod est unum et Achis cura idest cura unius. Igitur Poliphemus amat Galatheam idest quod plurima corruptio impugnat pudicitiam, que dicitur candida deitas. Sed illa candida deitas spernit corruptionem et amat Achim idest curas, ut evitet libidinem. Sed Poliphemus obruit Achim et convertit in fluvium, idest quod corruptio aliquando aufert curas a pudicitia et possit inferre libidinem. Et tunc fugiunt cure in modum fluvii. Unde dictum est: +*Forma pudicitie vitat contagia carnis +sic Galathea fugit quod Poliphemus agit +Hec tamen Achim amat, nam curas denotat Achis +sed curas fugere multa libido facit.* + +Septima transmutatio est de Glauco converso in deum marinum. Volunt quidam dicere quod verum fuit quod dum piscaretur ipse, comedit de quadam herba que habuit illam proprietatem, quod fecit illum submergere in mare. Et quia illud mare denominatum est ab ipso, ideo dictum est quod conversus sit in deum maris. Sed moraliter intelligendum est aliter. Nam Glaucus designat nobis hominem luxuriosum, ut patebit in sequenti allegoria, qui dicitur submergi in mare et converti in piscem, quia per luxuriam homo fluit et natat quemadmodum piscis. Ideo dicitur quod Venus nata fuit in mari et equitat pisces. Unde dictum est: +*Ille sed equorei signatur imagine monstri +cui vaga pro luxu posteriora natant.* + +Prima allegoria quarti decimi libri est de Glauco, Silla et Circe. Nam Glaucus idem est quod luscus vel cecus, et dicitur filius Antedonis, nam Antedon idest spectans in obliquum. Silla vero idest confusio, unde dicitur in poetria *confusio Sille*. Sed Circes idest manuum operatio. Glaucus igitur amat Sillam idest cecus amator amat confusionem libidinis, sed despicit Circem idest operationem manuum. Circes igitur convertit inguina Sille in ora canina, quia sicut canes sunt voraces, in tantum quod numquam satiantur, immo revertuntur super id quod vomunt, ita femina libidinosa dicitur vorare cuncta. Sed tandem convertitur in saxum navifragum, quia amor meretricis est sicut quoddam naufragium. Unde dictum est: +*Glaucus in obliquum spectans, confusio Silla +dicitur, ast illam cecus amator amat. +Spreta canum huic Circe manuum labor inguina replet +nam data delitiis femina cuncta vorat. +Mox in naufragum convertitur horrida saxum. +naufragium quoniam fert meretricis amor.* + +Secunda transmutatio est de hominibus in simias. Nam in quibusdam partibus Grece sunt quedam generationes hominum fallacium et periurorum, qui dicuntur esse conversi a summo Iove in simias. Hoc est quod nec ipsi nec sui pares sunt appellandi homines sed simie. Unde dictum est: +*Non homo sed potius dicatur simia quisquis +ridiculus mendax et simulator erit.* + +Tertia transmutatio est de Sibilla. Nam Sibilla non est nomen proprium, sed est nomen officiale sicut poeta. Nam Sibilla idest divinator vel divinatrix, unde quecumque erat divinatrix dicebatur Sibilla. Sed quod vixerit mille annis debet intelligi quod in mille annis fuerunt reperte X Sibille idest divinatrices. Sed quod fuerit dilecta ab Apolline debet intelligi sic, quod Apollo est deus divinationis et claritatis, ideo quicumque dicebatur a poetis dilecta ab Apolline. Unde dictum est: +*Intra mille annos bis quinque Sibillas +que divinarunt una Sibilla notat. +Que quia cuncta videt Phebo dilecta refertur +hoc quia prophetizans femina nomen habet.* + +Quarta transmutatio est de Poliphemo quem excecavit Ulixes. Nam hic Poliphemus idem est quod prudens solum quoad mundum, sicut sunt superbi ex luxuria magna, et ideo dicitur habere unum solum oculum, quia solum respicit mundana ille qui superbit per luxuriam. Sed Ulixes idem est quod sapiens omnium. Nam dicitur ab olon quod est totum, unde olor idest cignus, quia totus albus et xenos quod est sensus, inde omnium sapiens scilicet mundanorum et celestium. Vel dicitur ab olon quod est totum et xenos quod est peregrinus, quasi omnium peregrinus. Iste igitur cecat Poliphemum quia reprehendit vitia et commendat virtutes. Et sic ulciscitur illos quos Poliphemus detrahit, quia retrahit eos a vitiis illius Poliphemi commendando sibi virtutes. Unde dictum est: +*Monoculus Poliphemus hic est elatio carnis +lumineque grandi deteriora capit. +Hanc sapiens cecat mundo peregrinus in isto +ulciscens prava quos trahit ille via.* + +Quinta transmutatio est de ventis inclusis in corio datis Ulixi ab Eolo. Nam Eolus pro tanto dicitur rex ventorum, quia ipse fuit quidam rex in partibus Sicilie ubi plurimum regnant venti. Sed quod coerceret ipsos potest esse hoc modo, quia ipse didicit veneficia magica, per que ipse inducebat ventos et eos coercebat. Unde cum quibusdam incantationibus ipse constrinxit ventos in corio, quod ipse dedit Ulixi. Unde dictum est: +*Rex fuit equoreus compescens flamina sacris +Eolus, hinc ventis imperitasse datur. +Cuius ab officio patriam remeabat Ulixes. +Sacra tamen comitum solvit avara manus.* + +Sexta transmutatio est de Antiphate. Nam dicitur quod Ulixes misit ambaxiatores ad Antiphatem, quos Antiphates comedit. Nam Antiphates fuit quidam tyrannus, qui omnes forenses depredabatur et sic vorabat omnia sua. Et ideo dicebatur comedere homines, quia omnia eorum bona comedebat. Sic fecit de sociis Ulixis. Unde dictum est: +*Dicitur Antiphates faciens obliqua tyrannus +dum vorat insontes immeritosque fugit.* + +Septima transmutatio est de sociis Ulixis conversis a Circe. Hanc conversionem poete diversimode allegorizant. Nam videtur dicere Horatius quod Circes fuit quedam meretrix pulcerrima, amore cuius omnes desensabantur. Et ideo dicebatur filia Solis, cuius radii desensant visum nostrum. Ista autem alliciebat homines et exspoliabat bonis suis, dans eis concubitum, et ideo dicebatur convertere eos in sues. Nam secundum quod dicit Boetium, qui vivit more alicuius bestie convertitur in illam. Unde qui nimis iracundus est dicitur converti in leonem, qui nimis timidus vertitur in cervum, qui nimis voluptuosus est vertitur in suem, sicut conversi fuerunt socii Ulixis. Sed Ulixes qui habetur pro sapiente, videns socios conversos, accepit florem Mercurialem idest eloquentiam, qui dicitur caduceus idest faciens lites cadere, et bene flos dicitur ipsa eloquentia, quia floret et quia per se accepta idest sine sapientia corruit sicut flos. Sed accepto ense idest acumine rationis et sapientie, cum ipsa eloquentia deterruit Circem et liberavit suos socios. Sed Boetius videtur intelligere hanc mutationem corporalem esse quod apparet in quarto, cum ipse probat quod mutatio animalis plus noceat quam mutatio corporalis solum, sicut fuit mutatio sociorum Ulixis et hoc ipse prosequitur in carminibus. Et bene est possibilis talis mutatio corporum et quo ad obiectum et etiam quo ad radios visuales. Quo ad obiectum est possibile per virtutem herbarum. Nam ex succo quarundam herbarum cum incantationibus superponitis transmutantur membra hominum, sicut faciunt isti pulcrones, quia ostendunt se infirmos ut lucrentur. Et ita faciebat Circe. Est etiam possibile quo ad visum, quia magici cum diabolicis illusionibus faciunt apparere hominem capram. Licet non sit sicut fecit quidam cuidam Cardinali, qui fecit apparere in yeme uvas pulcerrimas et dixit circumstantibus ut inciderent cum gladiis. Sed ablatis illusionibus invenerunt se habere cultellos super genitalibus. Et ita faciebat Circes, quia cum suis incantationibus faciebat homines apparere sues et etiam cum herbis suis aliquo modo eos transmutabat. Unde dictum est: +*Filia solis erat meretrix pulcerrima Circe +desensabantur cuius amore viri. +Qui pavet est cervus, leo qui non temperat iram +sorde voluptatum vir capit esse suem +cuiuscumque fere vivit de moribus ullus +illa potest dici bestia factus homo. +Floret qui eloquii et rationis acumine tutus. +Subicit hanc sapiens liberat atque suos. +Arte tamen magica fiunt miracula quedam +que fallunt sensus effigiemque movent.* + +Octava transmutatio est de Pico a Circe in avem converso. Volunt quidam dicere quod conversus est in avem picum propter superbiam sue forme, eo quod habet mores pici. Tamen aliter potest intelligi. Nam verum fuit quod Picus rex dilectus fuit a Circe, que erat magistra magice artis et auguriorum. Unde Picus voluit adiscere ab ea scire facere auguria. Sed quia maximus venator erat, voluit adiscere facere auguria per aves et per avem picum precipue, et didicit. Unde semper cum iret venatum faciebat auguria per avem picum, ut sciret quid futurum esset sibi in venatione. Et ideo dicitur quod conversus est in picum per Circem. Unde dictum est: +*Dogmate Circeo picus mutatus in illam +fertur in auguriis qua fuit usus avem.* + +Nona transmutatio est de comitibus Pici qui conversi fuerunt a Circe in varia monstra ferarum. Nam, dum ipsi vidissent regem scire ita bene augurari, voluerunt etiam adiscere a Circe augurari. Unde aliqui didicerunt auguriari per unum modum, alii per alium modum, et ideo dicuntur conversi in varia monstra ferarum, secundum quod auguriabantur per varia monstra. Unde et cetera: +*Sunt comites Pici conversi in monstra ferarum +augurium variis quod didicere modis.* + +Decima transmutatio est de canente uxore Pici conversa in auras. Nam quidam volunt dicere quod ipsa submersit se in Tiberi et ideo vocatus fuit ille locus canens. Sed hoc ego non affirmo. Primo quia auctor non facit mentionem de Tiberi, sed solum de ripa, etiam quia sic non haberet ordinem ad supradicta. Dico ergo quod ista optime canebat et ideo vocabatur Canens et manebat in ripa Tiberis et pro tanto ille locus vocabatur Canens ab ea. Sed quod sit conversa in auras intelligo quia vox cantantis non potest teneri nec habere ex voce tali preter delectationem nisi aura. Ideo dicitur conversa in auram. Unde dictum est: +*Femina dicta Canens vocales cessit in auras +nam locus ex illa nil nisi nomen habet.* + +Undecima transmutatio est de sociis Diomedis conversis in aves a Venere. Nam quod Venus esset inimica Diomedis et persequeretur eum hoc non est nisi quod ipse caste vivebat. Sed socii videntes ipsum odiosum Veneri eum reliquerunt in mari et dati libidini facti sunt profugi. Unde ceperunt ire de portu in portum cum meretricibus. Unde datur locus fabule quod sint conversi in aves a Venere. Unde dictum est: +*Quod Venus indigenas in aves convertit aquosas +portibus hos variis vana libido tulit.* + +Duodecima transmutatio est de Apulo pastore reprehendente vel obiurgante ninphas, qui conversus est in oleastrum. Nam per ipsum intelligimus garrulum et sussurratorem qui tota die obiurgat ninphas idest bonas personas blasfemando eas, et sic verba amara proferebat. Talis autem assimilatur oleastro idest olive silvestri, que nullum fructum producit, et si producat producit baccas amarissimas et habet folia amarissima. Et ideo datus est locus fabule quod sit conversus in oleastrum. Unde dictum est: +*Rusticus est tamquam foliis oleaster amaris +Iurgia verborum quisquis amara movet.* + +Tertia decima transmutatio est de navibus Enee conversis in ninphas. Istoriale fuit quod, dum Eneas inciperet bellum contra Turnum, ipse ivit ad Evandrum pro auxilio. Interim Turnus Troiam novam quam Eneas condiderat in Ytalia obsedit. Sed cum non posset habere civitatem, voluit incendere navilium Enee super quo venerat Eneas. Sed intrinseci habito consilio a domina Cibele, que dabat consilia, submerserunt in aquas sic quod ignis non potuit nocere. Unde datur locus fabule quod converse sunt in ninphas. Unde dictum est: +*Responso Cibeles classis submersa timore +ignis in equoreas fertur adapta deas.* + +Quarta decima transmutatio est de navi Alcionis conversa in saxum. Nam dum Alcion iret per mare, qui fuit quidam grecus, incidit in quoddam saxum, quod fecit navem submergi, ita quod navis abscondita est sub saxo. Et quia solum saxum repertum est, ideo dicitur conversa in saxum. Unde dictum est: +*Dicitur in saxum navis mutata sub undis +que fuit in saxum dilacerata latens.* + +Quinta decima transmutatio est de Ardea civitate Turni conversa in avem sui nominis. Nam verum fuit quod Eneas dum debellasset Turnum et interfecisset, ivit ad civitatem Ardeam et eam combussit. Sed quia prius edificata fuerat sub auspicio volucris Ardee, ideo in combustione civitatis illa volucris ibi apparuit. Et postmodum in illo loco ceperunt habitare ille volucres et pro tanto datur locus fabule, tum propter hoc quod dictum est, tum propter convenientiam nominis, tum propter querulam vocem quam faciunt, quod conversa sit in volucrem. Unde dictum est: +*Ardea fit volucris urbs quam absumpserat ardor +maxime cui luctus nomen idemque manet.* + +Sexta decima transmutatio est de Enea deificato. Nam istoriale est quod, cum Eneas transiret per Numicum fluvium, submersus est ibi et nunquam fuit repertus. Et quia sui comites nunquam repperierunt eum, dixerunt quod erat deificatus. Et ideo gentes que ex ipso descenderunt sicut romani ipsum adorabant pro deo et vocabant eum indiges. Nam indiges idest ex inde geniti, nam romani geniti erant ex eo, vel indiges idest in deis agens vel indiges idest nullo egens. Et ideo datur locus fabule quod Numicus exuit ipsum mortalitate et deificavit eum, quid homo qui moritur exuitur mortalitate et remanet sola anima que est similis deo, eo quod rationalis et immortalis est, unde pro meliori cuiuscumque hominis mortalis est mori, quia deificatur. Unde legitur quod quidam ivit ad Iovem et petivit ab eo quod sibi tribueret aliquod munus quod esset pro meliori mortalitatis sue, quod cum petivisset statim cecidit mortuus ad pedes eius. Ideo patet quod pro meliori est mori. Unde dictum est: +*Nusquam repertus quem merserat unda Numici +creditur Eneas indiges esse deus.* + +Decima septima transmutatio est de Vertumno qui se convertebat in varias formas animalium et arborum. Nam Vertumnus dicitur a vertotis et annus, et inde Vertumnus accipitur pro anno qui scilicet annus habet se variare in varias formas, secundum quod sunt varie conditiones temporis. Sed Pomona idest influentia celestis, que influitur tempore veris in arboribus ex qua producuntur fructus arborei. Annus igitur prediligit Pomonam pre aliis, hoc est tempus veris et estatis quando producuntur fetus arborei, ex eo quod arbores adornant magis mundum quam omnia alia. Unde Vertumnus convertit se in annum. Per annum intelligo yemen, que figurata est in forma annus quia frigida est et cana propter nives. Sed ut sic non potest habere Pomonam, quia in illo tempore non producit fructus, et ideo postea convertit se in iuvenem pulcerrimum idest in tempus veris, quod figuratur in modum iuvenis propter pulcritudinem rerum et temporis. Et tunc habuit Pomonam idest influentiam illam, ex qua producuntur fructus et postea maturantur in estate et colliguntur in autumno. Unde dictum est: +*Sit tibi Vertumnus varie qui vertitur annus +cui magis pomorum natio pulcra placet +hanc sibi lenit yems ut annus pre fuga sed illam +solibus estivis annua forma capit.* + +Decima octava transmutatio est de Anaxarete conversa in saxum. Nam verum fuit quod illa diligebatur ab Yphi qui, dum non posset potiri ea, se suspendit. Et dum portaretur ad ecclesiam illa vidit eum et dicitur conversa in saxum, quia forte ex terrore deperdita est sicut de multis accidit qui dum obviant alicui spiritu deperduntur. Vel dicitur conversa in saxum sicut allegorizat ipse Ovidius, quia ipsa fuit dura sicut saxum, eo quod non mota est precibus illius. Immo permisit prius eum mori. Unde dictum est: +*Mansit Anaxaretes stupefacto corpore cernens +funus amatoris conscia facta sui.* + +Decima nona transmutatio est de Romulo et Hersilia uxore sua deificatis. Quod Romulus fuerit filius Martis debet intelligi quod ipse natus fuit sub constellatione Martis. Et quia semper martialis fuit et in preliis delectatus, ideo dicitur filius Martis, quemadmodum Eneas filius Veneris dicebatur quia sub tali constellatione natus fuit et in venere delectabatur. Sed quod ipse sit deificatus debet intelligi per hunc modum. Nam semel ipse exiverat civitatem cum omnibus iuvenibus et iverunt iuxta paludem capree et ibi faciebant certamina. Sed tandem orto dissidio inter eos, Romulus fuit ibi mortuus in prelio, et cum esset mortuus supervenit maxima tempestas, vel hoc esset quia multa mala fecerat et ita raptus est a diabolis, vel hoc esset propter aliud. Corpus suum numquam fuit repertum, et quia illi qui eum interfecerunt non ausi fuerunt dicere quod interfecissent, quia rex erat, ideo romani adulantes origini sue cogitaverunt et dixerunt quod raptus erat in celum. Et ei statuerunt templum quod vocabatur templum Quirini et ideo, quia mortuus erat in Marte, datus est locus fabule quod Mars rapuit eum in celum. Sed quod Hersilia uxor sua sit deificata sic debet intelligi quod, dum sciret maritum suum mortuum in colle Palatino, ivit illuc et ascendit super collem et se precipitavit. Romani autem adulantes origine sue dixerunt quod Romulus rapuerat eam in celum, unde mutato nomine statuerunt sibi templum quod dicebatur templum Hore. Et ideo datus est locus fabule quod deificata fuit. Sed de fonte ex quo excaturivit aqua calida hoc fuerit ut describunt istoriales. Nam multa talia miracula apparuerunt Rome, vel hoc esset divina potentia que hoc facere volebat, quia volebat ibi esset principium mundi, vel nescio qua virtute nature que presaga est. Sicut dicitur quod tempore Augusti regis scaturivit ex uno fonte oleum in tanta quantitate quod tota Roma abundabat. Et ideo de hiis nulla allegoria est. Sed de Romulo et uxore sic dictum est: +*Fertur Marte satus quoniam per bella levatus +Romulus, et cesus fertus in astra datus. +Hersiliamque deam statuit sibi Roma quod esset +colle Quirinali lapsa dolore viri.* + +Prima allegoria quinti decimi est de lapillis nigris conversis in albos per Herculem. Nam dicunt quidam quod fuit verum quod Micillus iussus fuit divino spiritu quod ipse iret edificatum civitatem in Ytalia. Sed dum vellet ire condemnatus est ad mortem, quia discedebat a patria, per lapides albos et nigros, quod cum videret Hercules idest deus qui non permittit bonos perire sine causa, convertit lapillos nigros in albos. Unde hoc est exemplum omnibus ut bene faciant et veridice loquantur sicut fecit ille, quia si sic fecerint, deus ostendet miracula per eum sicut fecit per istum. Unde versus: +*Liberat insontes virtus altissima mire +cui facile est lapides albificasse nigros.* + +Secunda transmutatio est de Euforbo qui dicitur conversus in Pictagoran. Nam dum esset in exercitu troiano ipse interfectus fuit a Menelao. Ho fuit verum. Sed quod anima eius transiverit in corpus alterum et factus sit Pictagoras non vult aliud dicere nisi quod ille Euforbus, qui vates erat in Troia, habebat eandem opinionem cum Pictagora et ideo, cum mortuus esset, dictum fuit quod anima eius transiverit in corpus Pictagore. Unde dictum est: +*Factus Pictagoras Euforbus dicitur esse +nam fuit ambobus unica secta viris.* + +Tertia transmutatio est de secta Pictagore. Nam Pictagoras adducit ad probandum quod anima transmutaretur de corpore in corpus, quod est falsum et erroneum. Dicebat omnia entia de mundo transmutabilia scilicet que sunt sub celo, quod quamvis sit verum possumus tamen sensum allegoricum habere scilicet quod cum ita sit quod omnia sub celo existentia sint transmutabilia et caduca, solus deus est immutabilis. Et quia immutabilibus non est habenda fides, ideo nos debemus spernere omnia que sub celo sunt cum mutabilia et adherere ipsi deo qui immutabilis est, ut nostra mutabilitas possit perfici ex immutabilitate dei. Ideo dictum est: +*Omnia mutantur deus immutabilis extat +sic proprie solus dicitur esse deus. +Nam cum mobilibus non sit perfectio rebus +perfectus stabili culmine cuncta movet +ut tamen huic firmo connexi perficiamur +rebus in occiduis non sit habenda fides.* +Quarta transmutatio est de Egeria uxore Nume in fontem. Nam dicunt quidam quod Numa imperator in silva Aricie extra Romam habebat quemdam spiritum qui sibi responsa dabat, et hoc potest esse verum. Nam secundum quod legitur in cronicis multi spiritus apparebant Rome et habebant tantam familiaritatem cum eo quantam cum sua uxore, unde nominabat eum Egeriam nomine uxoris sue. Et ideo quando Numa fuit mortuus uxor sua inconsolabiter deflens eum, ivit ad locum ubi erat spiritus, eo quod ibi solebat ut plurimum conversari Numa, unde imaginabatur quod adhuc ibi esset anima eius. Sed cum non cessaret ibi petere animam Nume, forte spiritus ille submersit eam in fontem qui ibi erat. Et ideo dicitur conversa in fontem, qui nomine illius vocatus est fons Egeria. Unde dictum est: +*Fons erat unde Nume quondam responsa dabantur +demone qui regi consocialis erat. +Egeria at coniunx dum luget funera regis +fonte tenus fonti nomina mersa dedit.* + +Quinta transmutatio est de Yppolito converso de mortuo in vivum, de iuvene in senem, de Yppolito in Virbium. Iste Yppolitus fuit filius Thesei et fuit castissimus homo, in tantum quod omnes feminas odiebat. Unde cum mortua esset sua mater, dixit quod ex morte sue matris tantum solamen habebat quod ex illa hora poterat omnes mulieres despicere. Et pro tanto dicitur conversus de iuvene in senem, quia licet iuvenis in tempore, senex tamen moribus et virtute erat. Similiter dicitur conversus de mortuo in vivum, quia dum ipse esset mortuus fama sua fecit eum diutius vivere. Similiter mutatum est nomen de Yppolito in Virbium, quia dum esset mortuus dixerunt homines quod non erat dignum quod vocaretur Yppolitus, quasi equorum rector, ab ypos quod est equus. Sed Virbius quasi bis vir idest bis virtuosus scilicet in vita et post mortem. Unde dictum est: +*Yppolitus iuvenis casta virtute senescit +mortuus et mundo vivit in arce dei. +Dignior in melius nomen mutasse ferinum +qui bis discretus nomen habebat eques.* + +Sexta transmutatio est de Tage qui natus est ex gleba terre. Nam dicitur iste natus ex terra, quia fuit primus qui adinvenit artem vaticinii per terram. Nam quinque sunt artes vaticinandi sicut quatuor sunt elementa et umbre infernales pro quinto. Nam quedam est que fit in terra et ista vocatur geomantia a geos quod est terra et mantos divinatio. Quedam est que fit per aquam et ista vocatur ydromantia. Quedam vocatur aeromantia et ista fit per aerem. Quedam est que fit per ignem et ista vocatur piromantia. Quedam est que fit per umbras infernales et ista vocatur nigromantia, quia igitur Tages primo adinvenerat geomantiam, que fit in terra. Sicut dicit Lucanus: *conditor artis finxerit ista Tages*. Et ideo dicitur natus ex terra. Unde dictum est: +*Ex tellure Tages primus geomanticus exit +qui per aruspicium nosse futura dedit.* + +Septima allegoria est de mutatione haste Romuli in arborem. Nam dicunt quidam quod dum exiret extra civitatem cum hasta sua quam semper portabat deiecit eam, et cum deiecisset numquam reperta, est ideo comites volentes applaudere dixerunt ipsam conversam in arborem. Vel quia forte cum deiceret eam abscondita est in trunco arboreo ideo dicitur conversa in arborem. Vel aliter est melius quod hasta sua dicitur conversa in arborem, quia sibi apparuit in somno quod hasta sua virebat, quod indicabat quod ex probitatibus suis Roma dominaretur. Unde dictum est: +*Hastam romuleam iactam nec ab inde repertam +in frutecta sibi delituisse ferunt. +Aut hinc frondescens apparuit hasta Quirino +quod viruit bellis inclita Roma suis.* + +Octava transmutatio est de Cippo, cui nata fuerunt cornua in capite, hoc debet intelligi sic. Nam iste fuit maximus romanus, qui exulaverat et somniaverat quod sibi nascebantur cornua. Quapropter misit pro Tage, qui indivinavit quod debebat esse rex romanus si ipse intrabat civitatem, quod cum audivisset nolens quod Roma efficeretur de libera serva per eum. Convocavit senatores et populum et dixit: *Ego habui in vaticiniis quod debeo esse rex romanus et quia hoc ego nolo, interficiatis vel faciatis de me quicquid placet vobis*. Sed romani videntes tantam humilitatem et fidelitatem constituerunt ipsum dominum multorum extra civitatem. Unde dictum est: +*Cornua per somnum Cippus sibi nata revelans +que pretendebant regna latina sibi +si Romam intraret. Populo mirandus habetur. +Sponte quoque exclusus premia digna tulit.* + +Nona transmutatio est de Esculapio converso in serpentem, quem duxerunt romani Romam propter epidemiam qua urgebantur sedanda. Nam sciendum est quod fuerunt tres autores medicine. Primus auctor fuit quidam vocatus Apollo et iste solum medebatur cum verbis, unde tota sua medicina erat in prolatione quorundam verborum. Sed post istum venit alter qui vocabatur Esculapius filius Apollinis, cuius medicina erat melior quia medebatur cum verbis et cum experimentis. Nam cognoscebat quasdam herbas cum quibus ipse liberabat homines et ne dum liberaret immo suscitabat mortuos. Dicitur enim quod semel obviavit duobus serpentibus ad invicem preliantibus et tandem unus alterum interfecit et dum interfecisset statim ivit et accepit quandam herbam et imposuit ori illius et suscitatus est. Unde Esculapius notavit illam herbam et cepit et cum ea suscitavit tres mortuos scilicet filium Minois regis et Yppolitum filium Thesei et alium, sed tandem mortuus est fulmine. Unde fabulose dictum est quod Iupiter fulminavit eum. Unde latuit medicina per multos annos quousque venit Yppocras, cuius medicina fuit melior, quia ille adinvenit medicinam respiciendo humores, qualitates et naturas hominum, et adinveniendo remedia uniuscuiusque morbi. Sed Esculapius dum vivus esset in Grecia et teneretur pro deo, romani miserunt pro eo propter epidimiam qua habebant. Ille autem venit cum eis in forma serpentis, hoc est dicere quod ipse erat callidus ut serpens vel quia didicerat medicinam a serpente. Unde dictum est: +*Est Esculapius medicine callidus auctor +serpens et mira pene salute deus.* + +Decima et ultima transmutatio totius Ovidii est de Cesare Iulio converso in sidus vel deificato. Nam quod Cesar Iulius deificatus esset debet intelligi quod ipse Cesar fuit valentissimus et probissimus et virtuosissimus in istis mundanis. Unde opera et acta sua reluxerunt quemadmodum sidus per totum mundum, eo quod totum mundum subiugavit Rome. Ideo habet fabula quod conversus sit in sidus. Sed quod apparuerit sidus Augusto sacrificanti hoc bene fuit verum. Unde ipse cogitavit quod esset sidus patris sui et ita fecit dici per totum mundum. Sed catholici tenent quod fuerit sidus annunciationis Christi quod apparuit Magis et duxit eos usque in orientem. Nam Christus vera conversione et sancta convertit se in hominem ut lavaret et purgaret nostra crimina. Quibus purgatis nos a simili convertemur in Deum, hoc est participaremus divinitatem. Nam participatione omnes beati sunt dei. Unde dictum est: +*Iulius est sidus quoniam pre signibus actis +preditus est mundo solus in orbe nitens. +Stella divina fuit ortus prenuntia Christi +Quam putat Augusti Cesaris esse iubar. +Illa prophetat regem per secula regum, +qui splendore suo preterit omne iubar. +sordibus obscuro laturum lumina mundo +atque lavaturum crimen edacis Ade. +Rex igitur vite forme mortalis amictu +subiectis dominus sustulit esse parem. +Ut nos a simili quod sit conversio facta +nitamur formam participare Dei.* +Et quod hoc fuerit verum apparet. Nam dum Augustus esset in tanta prosperitate, totus populus volebat eum adorare pro deo. Ipse autem noluit, sed invit ad Sibillam profetissam ut consuleret eam. Dixit illa: *Non permittas te adorari quia venturus est ille qui verus est deus et rex totius mundi*. Dixit Augustus: *Ostende michi eum*. Dixit illa: *Ascende super pedes meos ne contingas terram et respice speram solis*. Tunc ille respexit: *Et vidit beatam Virginem cum Filio suo*. Et tunc dixit ei: *Vide ille verus deus et verus rex est*. Tunc Augustus reversus est Romam et prohibuit ne populus adoraret ipsum pro deo. \ No newline at end of file diff --git a/testi_2/GrazioloBambaglioli_CommentoCommedia.txt b/testi_2/GrazioloBambaglioli_CommentoCommedia.txt index c0b69de..d398249 100644 --- a/testi_2/GrazioloBambaglioli_CommentoCommedia.txt +++ b/testi_2/GrazioloBambaglioli_CommentoCommedia.txt @@ -1,143 +1,1352 @@ -Etsi celestis et increati principis investigabilis providentia mortales quam plurimos prudencia et virtute beaverit, profunde tamen et inclite sapientie virum, philosophye verum alumpnum et poetam excelsum, Dantem Alagherii, Florentinum civem et huius mirandi singularis et sapientissimi operis autorem, interiorum bonorum ac scientiarum quasi omnium felicitate preclarum in populis et urbibus orbis terre, tam utili quam probabili ratione perfecit, ut omnis superiorum et inferiorum sciencia in hoc notorio athleta prudentie difusius aggregata per eum, tanquam per sublimis sapientie testem, humanis desideriis mostraretur, et sic, huius universalis et abtrahentis materie nova dulcedine ad sui cognitionem audientium animos demulcente, cum habena mortalium linqueretur, nedum ad tanti auctoris virtutes et gratias cognoscendas, verum etiam ad maiores et altiores gradus sciencie pervenirent. De illo igitur dici potest quod ex libro Sapientie legitur. De ipso etiam potest exponi quod scribit Eçeçiel; quoniam sicut inter volatilia universa solius est aquile ad altiora trascendere, sic iste venerabilis auctor accessit ad Libanum, hoc est ad divine intelligentie montem, et ad omnium scientiarum fontem ex intellectus sui profunditate pervenit; et non stricte, non breviter, sed per magnalium autoritatum et eloquiorum suorum misteria non aliqua scienciarum accepit principia, non particulas, set universalis sapientie et virtutis veram intelligentiam et subiectum. Et ex huiusmodi sapientie tante medulla et profunditate sublimi huius mirande inventionis flores et fructus elegit, quos ad delectationem et doctrinam viventium de prudentissimis et occultis materiis scientiarum translatos in publicum voluit demostrare; quod siquidem per istius triplicis Comedie sue probabile testimonium evidenter aparet. Ex quibus lucido documento mostratur auctorem prefatum non una dumtaxat sciencia vel virtute, sed sacre theologie, astrologie, moralis et naturalis philosophye, rectorice ac poetice cognitionis fuisse peritum. Et quia gloriosi nominis omne preconium ad laudem et excellentiam tanti viri nec ydoneum nec sufficiens censeretur, idcirco, concludendo premissis, ad expositionem principalis materie per me Graciolum de Bambaiolis, comunis Bononie cançellarium, in illius nomine ac virtute potentis qui abscondit magnalia sapientibus et prudentibus et illa parvulis et sinplicibus, qualis ego sum, sua pietate revellat, humiliter procedetur. Et quoniam ad perfectiorem cognitionem totius per divisionem partium facilius pervenitur, ea propter presentis libri materia in duas partes dividitur. Nam in prima parte demostrat auctor qualiter ex gravium viciorum pondere prepeditus in hac vita et valle miserie, et a via lucis et veritate remotus, declinaverat a virtute. In parte secunda describit et tractat quod ex rationis succedente remedio et ex virtutis vere presidio ipse auctor errores et ignorantiam huius vite et vitia eundem inpedientia profugavit, et potissime hec tria, videlicet luxuriam, superbiam et avaritiam. Nam cum ista volumptuosa et viciosa inpediant adscensum intellectualis anime ad superiora perfecta, sicut scribit Phylosophus in libro de pomo, sic ista tria luxuria, superbia et avaritia ipsum auctorem potissimum occupabant ne ascenderet ad virtutes. Secunda pars incipit ibi; probat enim hoc demostrative: nam ostendit in ista secunda prout summus ille poeta Virgilius, tanquam ipsa vera ratio, apparuit et occurrit erranti auctori et devio, ut eum ad viam virtutis et semitas vere cognitionis adduceret. Sed hec secunda pars in alias duas dividitur: nam in prima parte demostrat, prout supra proxime dictum est, qualiter ipse Virgilius, tamquam ipsa rationis cognitio, eidem auctori occurrit ut eum de viciorum carcere traheret ad virtutes. In secunda vero parte describit qualiter ipse Virgilius auctorem prefatum deduxit ad inferos ad videndum penas et miserias dampnatorum; hoc est dicere quod ipse Dantes ex rationis virtute ipsum athraentis prius est motus ad cognitionem, purgationem et penitentiam viciorum, et ad ipsorum viciorum fines et matherias cognoscendum, ut postmodum, purgatis viciis, purus tenderet ad virtutes, sicut agere debet quilibet fidelis et verus Christianus, quia, primo viciis extirpatis, debet intendere postmodum ad virtutes. Secunda pars incipit ibi in principio tercii cantus. Hec vero secunda in tot partes dividitur quot sunt penarum et cruciatuum genera que per huius libri capitula sive cantus propter diversas causas delictorum danpnatis et miseris spiritibus inferuntur. Huius igitur operis divisione premissa, restat ad expositionem litere pervenire. +Etsi celestis et increati principis investigabilis providentia mortales quam plurimos prudencia et virtute beaverit, profunde tamen et inclite sapientie virum, philosophye verum alumpnum et poetam excelsum, Dantem Alagherii, Florentinum civem et huius mirandi singularis et sapientissimi operis autorem, interiorum bonorum ac scientiarum quasi omnium felicitate preclarum in populis et urbibus orbis terre, tam utili quam probabili ratione perfecit, ut omnis superiorum et inferiorum sciencia in hoc notorio athleta prudentie difusius aggregata per eum, tanquam per sublimis sapientie testem, humanis desideriis mostraretur, et sic, huius universalis et abtrahentis materie nova dulcedine ad sui cognitionem audientium animos demulcente, cum habena mortalium linqueretur, nedum ad tanti auctoris virtutes et gratias cognoscendas, verum etiam ad maiores et altiores gradus sciencie pervenirent. De illo igitur dici potest quod ex libro Sapientie legitur *Si voluerit, magnus Dominus spiritu suo replebit illum et ipse tanquam ymbres emittet eloquia*. De ipso etiam potest exponi quod scribit Eçeçiel: *Aquila grandis magnarum alarum, longo membrorum ductu, plena plumis et varietate, venit ad Libanum et tulit medullam cedri, et summitatem eius evulxit et transportavit eam in terram Canaan*; quoniam sicut inter volatilia universa solius est aquile ad altiora trascendere, sic iste venerabilis auctor accessit ad Libanum, hoc est ad divine intelligentie montem, et ad omnium scientiarum fontem ex intellectus sui profunditate pervenit; et non stricte, non breviter, sed per magnalium autoritatum et eloquiorum suorum ministeria non aliqua scienciarum accepit principia, non particulas, set universalis sapientie et virtutis veram intelligentiam et subiectum. Et ex huiusmodi sapientie tante medulla et profunditate sublimi huius mirande inventionis flores et fructus elegit, quos ad delectationem et doctrinam viventium de prudentissimis et occultis materiis scientiarum translatos in publicum voluit demostrare; quod siquidem per istius triplicis Comedie sue probabile testimonium evidenter aparet. Ex quibus lucido documento mostratur auctorem prefatum non una dumtaxat sciencia vel virtute, sed sacre theologie, astrologie, moralis et naturalis philosophye, rectorice ac poetice cognitionis fuisse peritum. Et quia gloriosi nominis omne preconium ad laudem et excellentiam tanti viri nec ydoneum nec sufficiens censeretur, idcirco, concludendo premissis, ad expositionem principalis materie per me Graciolum de Bambaiolis, comunis Bononie cancellarium, in illius nomine ac virtute potentis qui abscondit magnalia sapientibus et prudentibus et illa parvulis et sinplicibus, qualis ego sum, sua pietate revellat, humiliter procedetur. Et quoniam ad perfectiorem cognitionem totius per divisionem partium facilius pervenitur, ea propter presentis libri materia in duas partes dividitur. Nam in prima parte demostrat auctor qualiter ex gravium viciorum pondere prepeditus in hac vita et valle miserie, et a via lucis et veritate remotus, declinaverat a virtute. In parte secunda describit et tractat quod ex rationis succedente remedio et ex virtutis vere presidio ipse auctor errores et ignorantiam huius vite et vitia eundem inpedientia profugavit, et potissime hec tria, videlicet luxuriam, superbiam et avaritiam. Nam cum ista volumptuosa et viciosa inpediant adscensum intellectualis anime ad superiora perfecta, sicut scribit Phylosophus in libro de pomo, sic ista tria luxuria, superbia et avaritia ipsum auctorem potissimum occupabant ne ascenderet ad virtutes. Secunda pars incipit ibi {Mentre ch'i' rovinava in basso loco}; probat enim hoc demostrative: nam ostendit in ista secunda prout summus ille poeta Virgilius, tanquam ipsa vera ratio, apparuit et occurrit erranti auctori et devio, ut eum ad viam virtutis et semitas vere cognitionis adduceret. Sed hec secunda pars in alias duas dividitur: nam in prima parte demostrat, prout supra proxime dictum est, qualiter ipse Virgilius, tamquam ipsa rationis cognitio, eidem auctori occurrit ut eum de viciorum carcere traheret ad virtutes. In secunda vero parte describit qualiter ipse Virgilius auctorem prefatum deduxit ad inferos ad videndum penas et miserias dampnatorum; hoc est dicere quod ipse Dantes ex rationis virtute ipsum athraentis prius est motus ad cognitionem, purgationem et penitentiam viciorum, et ad ipsorum viciorum fines et matherias cognoscendum, ut postmodum, purgatis viciis, purus tenderet ad virtutes, sicut agere debet quilibet fidelis et verus Christianus, quia, primo viciis extirpatis, debet intendere postmodum ad virtutes. Secunda pars incipit ibi in principio tercii cantus {Per me si va ne la città dolente}. Hec vero secunda in tot partes dividitur quot sunt penarum et cruciatuum genera que per huius libri capitula sive cantus propter diversas causas delictorum danpnatis et miseris spiritibus inferuntur. Huius igitur operis divisione premissa, restat ad expositionem litere pervenire. + + +{Nel mezzo del cammin di nostra vita} Ad veram expositionem huius principii sciendum est quod ipse Dantes, quando hunc tractatum incepit, erat in medio cursu humane vite, silicet in etate XXXII vel trium annorum, quod siquidem tempus secundum opinionem comunem habetur pro medio cursu vite. Aliud etiam potest dici, videlicet quod, cum usque ad tempus XXXIII annorum et virtutes et potentie corporales augmententur et crescant, et ultra illam etatem ipse corporales potentie minuantur et naturalis calor ad sui diminutionem procedat, idcirco dici potest quod ipse auctor hunc librum conposuit in eo medio tempore quo augentur et minuuntur ipse virtutes et potentie corporales. + +{Mi ritrovai per una selva oscura, +chè la diritta via era smarrita} -Ad veram expositionem huius principii sciendum est quod ipse Dantes, quando hunc tractatum incepit, erat in medio cursu humane vite, silicet in etate XXXII vel trium annorum, quod siquidem tempus secundum opinionem comunem habet pro medio cursu vite. Aliud etiam potest dici, videlicet quod, cum usque ad tempus XXXIII annorum et virtutes et potentie corporales augmententur et crescant, et ultra illam etatem ipse corporales potentie minuantur et naturalis calor ad sui diminutionem procedat, idcirco dici potest quod ipse auctor hunc librum conposuit in eo medio tempore quo augentur et minuuntur ipse virtutes et potentie corporales. Quamvis hec satis per se pateant, nichilominus et vult dicere ipse auctor quod eo tempore quo hunc trattatum incepit erat peccator et viciosus et quasi in quadam silva vitiorum et ignorantie, ita quod a via veritatis et virtutis erraverat. -Super isto verbo ipse auctor, quamvis tacite, gravi tamen reprehensione redarguit et vituperat eius vitam et cuiuslibet hominis voluptuose et vitiose viventis: nam dicit quod hec silva et eius vita maculata delictis in tantum est gravis quod ipsa mors estat paulo ponderosior. -Auctor ofert hic se mostraturum et dicturum de hiis que invenit et vidit in ipsa silva, hoc est de vitiis et erroribus que per vitam humani generis perpetrantur; quod siquidem satis patet per capitula huius libri. + +{Tant' è amara che poco è più morte} Super isto verbo ipse auctor, quamvis tacite, gravi tamen reprehensione redarguit et vituperat eius vitam et cuiuslibet hominis voluptuose et vitiose viventis: nam dicit quod hec silva et eius vita maculata delictis in tantum est gravis quod ipsa mors estat paulo ponderosior. + +{Ma per trattar del ben ch' i' vi trovai} Auctor ofert hic se mostraturum et dicturum de hiis que invenit et vidit in ipsa silva, hoc est de vitiis et erroribus que per vitam humani generis perpetrantur; quod siquidem satis patet per capitula huius libri. + +{Io non so ben ridir com' i' v'intrai +... che la verace via abbandonai} + Ex verbis istis notandum est quod sonnus accipitur pro peccato et vitam facinorosam significat. Nam cum ipse sonnus sit filius oblivionis, quia dormientes obliviscuntur omnia, sic per peccatum, tamquam per viam oblivisciendi et relinquendi virtutem et veritatem, scilicet ipsum Deum, quo siquidem peccato ipse Dantes erat maculatus et plenus antequam summeret hunc tractatum, nescit ipse auctor referre nec videre qualiter fuit sibi gratia data celitus ut intraret in hanc silvam, hoc est ut intraret ad veram cognoscendam virtutem et vitia relinquenda; quod satis evidenter apparet per ea que proxime subsecuntur. + +{Ma poi ch'i' fui al piè d'un colle giunto +... che mena dritto altrui per ogne calle} + Hic ostendit auctor quod postquam pervenit ad montem, hoc est ad veram cognitionem et intellectum, reliquid illam vallem et vitam miserie; postmodum, sursum aspiciens, vidit montem percussum a radiis planete; hoc est quod vidit quod in vera cognitione ipsius iam splendebat et superveniebat ipsa virtus, per quam, tamquam per verum medium, omnes homines perfecte gradiuntur et vivunt. -In ista parte vult dicere quod quando pervenit ad montem et ad cognitionem virtutis, tunc ipsa tribulatio, cure et varie passiones cessaverunt et sedate fuerunt, quas sustinuerat tempore noctis, hoc est tempore tenebrose vite, cum fuerat peccator et devius a virtute. Postea exemplificat et dicit quod quemadmodum ille qui evasus est de aliquo magno aquarum pelago, cum ad rivam et terram pervenerit, se revertens ad aquas, pelagum et periculum quod exivit, fortiter admiratur, sic dicit ipse auctor quod, cum ad montem vere cognitionis venisset, terga revertens, profunde amirabatur de illa silva et vita scelerum quam transiverat. Qui siquidem transitus nunquam dimisit aliquem vivum, hoc est dicere quod ille transitus, scilicet usus continuus viciorum et voluptuose vite, numquam reliquid hominem vivere. -Hic dicit auctor quod, postquam aliquantisper in illa vera cognitione et affectione virtutis, illam affectionem et cognitionem deduxit in actum, quoniam ipse auctor incepit ascensum suum per viam montuosam et altam, hoc est per viam virtutum, ad quas difficillime pervenitur. -Ex verbis istis advertendum est quod sicut adscendentis ad alta et super eo fundatur et servatur essentia gradientis, sic per ipsam humilitatem, que se infimam, declivam et humilem semper reddit, servatur et stabilitur status incolumis ipsam possidentis. Quod satis probat Bernardus cum dicit; per hanc siquidem venerandam virtutem ventosi et detestabiles inpetus superbie profugantur. -Ex istis verbis notandum est quod hec lonça variis colorata coloribus, et que per naturam est agilis, significat luxuriam, que inter cetera peccata mortalia hominem curis variis afficit, magisque facilius et persepe agreditur quam cetera alia viçia. Imo, quod est singularius et gravius, in dicto vitio, sicut ex lictera demostratur, ipsa luxuria hominem purgatum viçiis et ad virtuosa tendentem reagreditur et repercutit et ad luxuriam reaccendit. -Ista verba ad duplicem significationem trahi possunt. Primo in quantum mostratur hora temporis in qua occurrit auctori ipsa bestia; et per hoc ostenditur in hora principii matutini ultra partem dimidie noctis versus auroram diei, quia tunc sol existens in alio emisperio redibat et reascendebat versus emisperium nostrum cum stellis, cum radiis et virtutibus suis eidem divinitus atributis: et hec est expositio quantum ad licteram. Item ad aliam significationem trahi potest, et hanc reputo veriorem, videlicet quod quando tunc sol in principio matutini sursum adscendebat cum stellis, hoc est dicere quod sol cognitionis, scilicet ipse Deus, tunc ipsum auctorem inceperat inspirare ut adscensum peteret ad virtutes, propterea sic sequitur: -Dicit ipse auctor quod ipsa hora temporis erat eidem causa magne consolationis et spei; hoc est dicere quod hoc salubri principio, videlicet cognitionis et apetitus virtutum et penitentie vitiorum, auctor ipse sperabat de divina misericordia ex vitiis luxurie et aliis, que per tempora in hac silva miserie iam comiserat. Et hoc aperte scribitur per Augustinum cum dicit. -Dictum fuit supra quod ipse auctor fuerat luxuria, superbia et avaritia in hac valle miserie potissimum maculatus; de qua siquidem luxuria superius est ostensum; modo ex istis verbis ostendit qualiter ipsa superbia, que significatur et ponitur pro leone, eundem auctorem in hanc silvam prepedivit. Et hoc satis evidenter apparet cum dicit, quoniam ipsa detestanda superbia semper apetit aparere sublimis, semper procurat omnibus et ab omnibus anteferri. Et hoc est quod scribitur per Ieronimum de illo superbie et perdictionis filio, angelo tenebrarum, quod contra suum creatorem elatus sic in verba precipitationis erupit. -Auctor ex verbis istis inmediate demonstrat quod post vicia luxurie et superbie fuit in hac vita voluptuosa per avariçia maculatus. Nec mirum est siquidem, quoniam peccatum in generali est tante gravedinis quod, si per virtutem vel rationis remedium non urgetur, ad alia suadet hominem vicia pervenire. Que siquidem avaritia figuratur per lupam: nam sicut ipsa lupa secundum sui naturam est quodamodo insaçiabilis apetitus, sic ipsa avaritia semper est vacua, semper mendicat, et quanto copiosius pascitur tanto magis apetendo famescit. Et propterea per huiusmodi vitium, sicut iacet lictera, multe gentes dolentes et lacrimabiles ducunt vitam, quoniam propter bonorum usurarum et pecunie apetitum multe vidue pluresque familie sunt opprese. Insuper dicit ipse auctor quod ex hoc miserimo vitio tantis fuerit curis et anxietatibus oneratus in monte, quod de ascensu ad viam veritatis et vite quodamodo desperavit. -In ista parte auctor exemplificat trattando de eodem vitio avaritie, et dicit quod quemadmodum aliquis afettuose deditus et diffusus ad acquirenda et apetenda ista bona temporalia miserabiliter tristatur et deflet, quotienscumque ex casu aliquo vel adversa temporis qualitate in diviciis vel mercationibus suis patitur naufragium vel dispendium, sic per locum a simili ipsa bestia, avaritia, ipsum auctorem flentem tristemque disposuit. Huius est ratio quia, cum ipse auctor vere cognitionis radiis illustratus ad vias virtutum intenderet, ex casu et opposito ipsius bestie, idest avaritie, occurrentis eius impediebatur ascensus, ac ipsa lupa eundem auctorem remitebat et retrudebat ad loca infima, idest vilia et vitiosa, in quibus sol tacet; hoc est quod in eis infimis locis et viciis nullam est reperire virtutem. + +{Allor fu la paura un poco queta +... che non lasciò già mai persona viva} + +In ista parte vult dicere quod quando pervenit ad montem et ad cognitionem virtutis, tunc ipsa tribulatio, cure et varie passiones cessaverunt et sedate fuerunt, quas sustinuerat tempore noctis, hoc est tempore tenebrose vite, cum fuerat peccator et devius a virtute. Postea exemplificat et dicit quod quemadmodum ille qui evasus est de aliquo magno aquarum pelago, cum ad rivam et terram pervenerit, se revertens ad aquas, pelagum et periculum quod exivit, fortiter admiratur, sic dicit ipse auctor quod, cum ad montem vere cognitionis venisset, terga revertens, profunde amirabatur de illa silva et vita scelerum quam transiverat. Qui siquidem transitus nunquam dimisit aliquem vivum, hoc est dicere quod ille transitus, scilicet usus continuus viciorum et voluptuose vite, numquam reliquid hominem vivere. Et hoc est quod scribitur per Apostolum: *Vidua in deliciis vivens mortua est*, et propterea rogabat Davit Dominum: *Inlumina, Domine, oculos meos ne unquam obdormiam in morte*, hoc est in peccato. + +{Poi ch'èi posato un poco il corpo lasso, +ripresi via per la piaggia diserta} + +Hic dicit auctor quod, postquam aliquantisper in illa vera cognitione et affectione virtutis remansit, illam affectionem et cognitionem deduxit in actum, quoniam ipse auctor incepit ascensum suum per viam montuosam et altam, hoc est per viam virtutum, ad quas difficillime pervenitur. + +{Sì che 'l piè fermo sempre era 'l più basso} etc. Ex verbis istis advertendum est quod sicut adscendentis ad alta et super eo fundatur et servatur essentia gradientis, sic per ipsam humilitatem, que se infimam, declivam et humilem semper reddit, servatur et stabilitur status incolumis ipsam possidentis. Quod satis probat Bernardus cum dicit: *Qui ceteras virtutes sine humilitate congregat quasi pulverem in ventum portat*; per hanc siquidem venerandam virtutem ventosi et detestabiles inpetus superbie profugantur. + +{Ed ecco, quasi al cominciar de l'erta +... che di pel macolato era coverta} + +Ex istis verbis notandum est quod hec lonça variis colorata coloribus, et que per naturam est agilis, significat luxuriam, que inter cetera peccata mortalia hominem curis variis afficit, magisque facilius et persepe agreditur quam cetera alia viçia. Imo, quod est singularius et gravius, in dicto vitio, sicut ex lictera demostratur, ipsa luxuria hominem purgatum viçiis et ad virtuosa tendentem reagreditur et repercutit et ad luxuriam reaccendit. Et hoc est quod scribitur per Ieronimum ad Iovinianum libro IIº: *Amor mulieris insaciabilis: extintus reaccenditur et post copiam quidem rursus inops est*. Hoc est etiam quod idem scribit ad Amadeum presbiterum: *Omnia vitia post factum penitudinem habent et, licet invitet lucrum, ipsa tamen conscientia mordet. Voluptas sola ac libido etiam in ipso tempore penitendi preterittos stimulos patitur, incentiva peccati, ut per hec que corigere cupimus rursum sit materia delinquendi*. + +{Temp'era dal principio del mattino, +e 'l sol montava 'n sù con quelle stelle} + +Ista verba ad duplicem significationem trahi possunt. Primo in quantum mostratur hora temporis in qua occurrit auctori ipsa bestia; et per hoc ostenditur in hora principii matutini ultra partem dimidie noctis versus auroram diei, quia tunc sol existens in alio emisperio redibat et reascendebat versus emisperium nostrum cum stellis, cum radiis et virtutibus suis eidem divinitus atributis: et hec est expositio quantum ad licteram. Item ad aliam significationem trahi potest, et hanc reputo veriorem, videlicet quod quando ipsa bestia occurrit auctori tunc sol in principio matutini sursum adscendebat cum stellis, hoc est dicere quod sol cognitionis, scilicet ipse Deus, tunc ipsum auctorem inceperat inspirare ut adscensum peteret ad virtutes, propterea sic sequitur: + +{Sì ch'a bene sperar m'era cagione +... l'ora del tempo e la dolce stagione} + +Dicit ipse auctor quod ipsa hora temporis erat eidem causa magne consolationis et spei; hoc est dicere quod hoc salubri principio, videlicet cognitionis et apetitus virtutum et penitentie vitiorum, auctor ipse sperabat de divina misericordia servari ex vitiis luxurie et aliis, que per tempora in hac silva miserie iam comiserat. Et hoc aperte scribitur per Augustinum cum dicit: *Cum homo agnoscit et Deus ignoscit*; hoc est etiam quod scribitur per Bernardum: *Non desperet humanitas, sed in pretio sue redemptionis aspiciat, que tanti est quanti empta fuit*. + +{Ma non sì che paura non mi desse +... con la test'alta e con rabbiosa fame} + +Dictum fuit supra quod ipse auctor fuerat luxuria, superbia et avaritia in hac valle miserie potissimum maculatus; de qua siquidem luxuria superius est ostensum; modo ex istis verbis ostendit qualiter ipsa superbia, que significatur et ponitur pro leone, eundem auctorem in hanc silvam prepedivit. Et hoc satis evidenter apparet cum dicit {con la test'alta}, quoniam ipsa detestanda superbia semper apetit aparere sublimis, semper procurat omnibus et ab omnibus anteferri. Et hoc est quod scribitur per Ieronimum de illo superbie et perdictionis filio, angelo tenebrarum, quod contra suum creatorem elatus sic in verba precipitationis erupit: *Ponam sedem meam ab aquilone et ero secundus Altissimo*. Hoc est quod scribit Gregorius: *Superbia natione celestis est et ideo celestes apetit mentes, ut quos invenit nature sue conformes constituat ruine participes*. + +{Ed una lupa, che di tutte brame +... ch'io perdei la speranza de l'altezza} + +Auctor ex verbis istis inmediate demonstrat quod post vicia luxurie et superbie fuit in hac vita voluptuosa per avariçia maculatus. Nec mirum est siquidem, quoniam peccatum in generali est tante gravedinis quod, si per virtutem vel rationis remedium non urgetur, ad alia suadet hominem vicia pervenire. Et hoc est quod dicit Augustinus: *Peccatum quod per penitentiam non diluitur, mox suo pondere ad alia adtrahit*. Que siquidem avaritia figuratur per lupam: nam sicut ipsa lupa secundum sui naturam est quodamodo insaçiabilis apetitus, sic ipsa avaritia semper est vacua, semper mendicat, et quanto copiosius pascitur tanto magis apetendo famescit. Et propterea per huiusmodi vitium, sicut iacet lictera, multe gentes dolentes et lacrimabiles ducunt vitam, quoniam propter bonorum usurarum et pecunie apetitum multe vidue pluresque familie sunt opprese. Insuper dicit ipse auctor quod ex hoc miserimo vitio tantis fuerit curis et anxietatibus oneratus in monte, quod de ascensu ad viam veritatis et vite quodamodo desperavit. + +{E qual è quei che volontieri acquista +... mi ripigneva là dove 'l sol tace} + +In ista parte auctor exemplificat trattando de eodem vitio avaritie, et dicit quod quemadmodum aliquis afettuose deditus et diffusus ad acquirenda et apetenda ista bona temporalia miserabiliter tristatur et deflet, quotienscumque ex casu aliquo vel adversa temporis qualitate in diviciis vel mercationibus suis patitur naufragium vel dispendium, sic per locum a simili ipsa bestia, avaritia, ipsum auctorem flentem tristemque disposuit. Huius est ratio quia, cum ipse auctor vere cognitionis radiis illustratus ad vias virtutum intenderet, ex casu et opposito ipsius bestie, idest avaritie, occurrentis eius impediebatur ascensus, ac ipsa lupa eundem auctorem remitebat et retrudebat ad loca infima, idest vilia et vitiosa, in quibus sol tacet; hoc est quod in eis infimis locis et viciis nullam est reperire virtutem. Et hoc est quod per Tulium scribitur in libro de senetute: *Nec enim, libidine dominante, temperantie locum esse, nec in voluptatis regno virtutem posse consistere*. + +{Mentre ch'i' rovinava in basso loco, +dinanzi a li occhi mi si fu offerto +chi per lungo silenzio parea fioco} + Postquam auctor in parte superiori, que est prima pars huius libri, aperte mostravit qualiter longo tempore in hac vita miserie a via veritatis erraverat, et maxime ex inpetu vitiorum luxurie, superbie et avaritie vel cupiditatis, modo subsequenter in ista parte, que est secunda pars huius operis, ponit qualiter eidem auctori, quamvis dudum maculato sceleribus, nichilominus ad cognitionem et veram conscientiam redeunti, aparuit et subvenit Virgilius, hoc est ipsa ratio. Ex cuius rationis remedio ipse auctor sublatus fuit a viçiis et dispositus ad virtutes, quod patet per ea que inferius continentur. Illa vero verba Chi per lungo silenzio parea fioco intelligenda sunt de Virgilio, quem dicit sibi apparuisse fioccum, idest quasi deletum ex longa taciturnitate, et tenuis ac modice sonoritatis, quia dudum fuerat ex vita sublatus. -Quamvis hec verba exponi et trahi possint ad ostendendum de penitentia et contritione eorum vitiorum et scelerum que auctor commiserat in hac valle miserie, pro quibus vitiis ad veram cognitionem reductus ipsi rationi, quam inquirens invenerat, vel divine virtuti misericordiam et veniam postulabat, exorans ipsam inaccessibilem sapientiam ut eius sibi funderet gratiam, propter quam perventura tempora per vias virtuosas accederet, - quia sola anima intellectualis, Deum volens, Deum querens, illum invenit, illum videt; et hoc est quod in Canticis Canticorum de ipsa anima legitur, nichilominus verba predicta ad perfectiorem prosecutionem eorum que auctori predicto per libri presentis capitula per Virgilium demostrantur ad licteram de ipso Virgilio exponuntur, qualiter ipse auctor ab eo petit misericordiam et succursum ad revelationem eorum que sibi in itinere acciderunt. -Quia statim mortuo eodem Iulio imperatore sucessit Augustus imperator, cuius Augusti tempore fuit ipse Virgilius scientia vita et honore preclarus; et eo maxime tempore quo isti superiores planete et alia falsa ydolatra tanquam divina numina per homines collebantur. Qualiter autem ipse Virgilius de ipso cantaverit Eneida celebris atestatur. Potest etiam exponi alio modo verbum istud. Nam ipse Virgilius, quantum pro salute anime sue et pro fide Christiana tenenda, tarde natus fuit et hec tarditas fuit modici temporis, quia cum dominus noster Iesus Christus natus fuerit secundum carnem XLII anno imperii Ottaviani Augusti et ipse Virgilius decesserit ante Incarnationem Domini per modicum tempus, idcirco dicit testus, quia si fuisset tempore Incarnationis Dominice, forte credidisset per fidem, et sic non fuisset tarde natus pro salute sua. + +{Quando vidi costui nel gran diserto +... qual che tu sii, od ombra od omo certo!} + +Quamvis hec verba exponi et trahi possint ad ostendendum de penitentia et contritione eorum vitiorum et scelerum que auctor commiserat in hac valle miserie, pro quibus vitiis ad veram cognitionem reductus ipsi rationi, quam inquirens invenerat, vel divine virtuti misericordiam et veniam postulabat, exorans ipsam inaccessibilem sapientiam ut eius sibi funderet gratiam, propter quam perventura tempora per vias virtuosas accederet, – quia sola anima intellectualis, Deum volens, Deum querens, illum invenit, illum videt; et hoc est quod in Canticis Canticorum de ipsa anima legitur: *Surgam et circuibo civitatem per vicos et plateas et queram quem diligit anima mea* –, nichilominus verba predicta ad perfectiorem prosecutionem eorum que auctori predicto per libri presentis capitula per Virgilium demostrantur ad licteram de ipso Virgilio exponuntur, qualiter ipse auctor ab eo petit misericordiam et succursum ad revelationem eorum que sibi in itinere acciderunt. + +{Rispuosemi: Non omo, omo già fui, usque ad locum illum Ma tu perchè ritorni a tanta noia?} Hec verba satis per se patent, quia per ea respondet Virgilius auctori interoganti et dicit: *Ego non sum homo*, quia mortuus, *sed iam fui homo, et parentes et maiores mei fuerunt de civitate Mantue*, que est de provincia Lombardie. *Et ortus fui tempore Iulii imperatoris, quamvis tarde*, idest modicum ille Iulius vixerit post adventum meum, et propterea sequitur: + +{E vissi a Roma sotto 'l buono Augusto} Quia statim mortuo eodem Iulio imperatore sucessit Augustus imperator, cuius Augusti tempore fuit ipse Virgilius scientia vita et honore preclarus; et eo maxime tempore quo isti superiores planete et alia falsa ydolatra tanquam divina numina per homines collebantur. Dicit etiam ipse Virgilius: Ego fui poeta et altos eloquentie sonos feci de illo probo Enea, filio Anchisis, qui de Troya discexit postquam ille magnus et supremus Ylion, idest Troya et gloria Troyanorum, declinavit ad yma. Qualiter autem ipse Virgilius de ipso cantaverit Eneida celebris atestatur. Potest etiam exponi alio modo verbum istud {Ancor che fosse tardi}. Nam ipse Virgilius, quantum pro salute anime sue et pro fide Christiana tenenda, tarde natus fuit et hec tarditas fuit modici temporis, quia cum dominus noster Iesus Christus natus fuerit secundum carnem XLII anno imperii Ottaviani Augusti et ipse Virgilius decesserit ante Incarnationem Domini per modicum tempus, idcirco dicit testus {Ancor che fosse tardi,} quia si fuisset tempore Incarnationis Dominice, forte credidisset per fidem, et sic non fuisset tarde natus pro salute sua. + +{Ma tu perchè ritorni a tanta noia? +perchè non sali il dilettoso monte} + Notes ex huiusmodi verbis, lector, quod iam ipse Virgilius, hoc est ipsa contemplatio rationis, operabatur in eo et eundem auctorem et animam intellectualem ipsius solutam ex viciorum errore ad occupanda celestia disponebat. Nam, sicut scribit Aristotiles in libro de pomo, dilectationes anime sunt intelligere creatorem suum, et ve anime peccatrici que non habet potentiam redeundi in locum suum et ascendendi in patriam suam. -Ex verbis istis adhuc plenius notari potest qualiter inveniebat ipse auctor in se ipso viam vere cognitionis et spiritum, quoniam auctor verecunde recolens preteritorum ignorantiam vitiorum respondit eidem Virgilio, idest arguendo se ipsum, amirando dicebat, et propterea sequitur. -Notes, lector, ex verbis istis quod ipse auctor, purgatus viziis et ad virtuosa deductus, detestatur et timet predictis ulterius vitiis maculari, quoniam subdit: ‘O superne gratie influentia, custodias me ab hoc carcere vitiorum; ex quibus omnis spiritualis mea et corporalis potentia contremescit’. Nec mirum est, siquidem talis est natura peccati ut hominem delapsum ad vicia de virtute, de domino servum et de rationabili homine in animal inrationale variet et convertat. Et hoc est quod probat Boetius in libro IIIIº de consolatione. -Colligitur ex istis verbis qualiter ipsa virtus et ratio, imperans motibus autoris, persuadebat eidem ut sanioris electione consilii prosequendo virtutes huiusmodi vitiosa relinqueret, et maxime hanc infelicem lupam, idest detestandam cupiditatis ingluviem; quia quemadmodum os qui mentitur occidit animam, sic hec inexplebilis avaritia, peccatum ex sua gravitate mortale, eos mortificat et occidit in spiritu quos per cupiditatis corporalem catenam detinet alligatos; et sic hominem ad imagynem divinam formatum non sinit ad gradus virtuosos ascendere, ad quos principaliter est creatus. Et propterea de hoc infelici vitio sic loquitur Augustinus in libro de agone Christiano. -Dicit etiam quod hec detestanda cupiditas tante voracitatis est capax ut numquam eius insatiabilem satiet apetitum, sed quanto magis impletur et vorat, tanto profundius fame et voluptate accenditur ad habendum, sicut scribit Boetius libro III de consolatione. -Adhuc auctor de materia huius vitii prosequendo, dicit quod hec aborrenda cupiditas inter reliqua vitia, multis sociata et uxorata corporibus, eorundem animas trahit ad perdictionem et mortem et propterea beatus Giovannes in Apocalipsi de hiis tribus vitiis testatur et dicit; ex igne, intellige, idest ex ardore intemperato luxurie; et fummo, idest ex ventosa sublimitate superbie; et sulfure, idest ex coinquinatione tenaci terre cupiditatis et avaritie. Tertia pars humani generis ad perdictionem et interitum est delapsa; de hoc etiam Ysayas. -Quamvis varii varia sentiant de presenti materia, nichilominus ad veriorem declarationem et expositionem eiusdem agrediar aliqua, prout iuvenili et proprie cognitioni infunditur. Dicit auctor quod multi ex humano genere sunt poluti ex terrene chupiditatis miseria, et quam plures adhuc per successiva tempora ex hoc vitio fedabuntur, donec adveniet veltrus sive leporarius ille qui hanc lupam in mortem consummet. Cuius siquidem expositio leporarii potest dari altero duorum modorum et probabili ratione loquendo: uno scilicet modo divinitus et de divina loquendo et intelligendo potentia; alio modo humanitus et de humana mostrando et predestinando prudentia. Primo dico modo iste veltrus dici et exponi potest de illa divina et inephabili sapientia de qua scriptum est, de quo etiam scriptum est. Nam cum ex procuratione et subgestione continua universalis hostis fragilitatis humane hec mortalia vitia, sed avaritia maxime, inundaverint super terram et se mortalium mentibus alligaverint, cumque tantorum facinorum ponderosa calamitas ex humane imbecillitate nature perfecte non possit per hominem profugari et debite pene suplicio coerceri, necessaria ratione probatur quod ipse verus Deus, qui est lapis ascisus de monte sine manibus, per infinite potentie sue recta iudicia est ille veltrus et ille veritatis et iustitie princeps qui hanc lupam sive avariciam et alia peccata mortalia, animis et corporibus inclusa mortalium, dissipabit. -Camilla fuit quedam magna potensque domina que venit, tempore quo adventus Enee fuit in Ytaliam post destructionem Troye, in subsidium Turni maximi et potentis ducis in istis Ytalie partibus, qui tunc temporis cum Enea pugnavit. Cuius pugne causa fuit Lavina filia regis Latini Ytalie, a quo postmodum omnes Latini denominati fuerunt; que Lavina promissa fuerat in uxorem dicto Turno; tamen Eneas tunc temporis superveniens in Italiam pro dicta Lavina pugnavit cum Turno, ita quod ipse Turnus et etiam magna Chamilla, que venerat in Ytaliam pro succursu dicti Turni, per dictum Eneam et gentes suas mortui et devitti fuerunt, sicut scribit Virgilius ultimo Eneydos de ipso Turno devicto cum dicit. Et propterea dicit textus, hoc est mortua fuit in Ytalia pro regno Ytalie quod volebat acquirere ipse Turnus. Eurialus et Nisus fuerunt duo probi viri se mutuo et intime diligentes, qui cum essent de gente Enee eis per infortunium obviasset, ipsos hostilliter interemit, secundum quod latius scribitur per Virgilium. -Dicit auctor quod iste princeps huiusmodi sic venturus ex universis locis et urbibus hanc infelicem avaritiam profugabit, donec ipsa in inferno, hoc est ad infima, declinabit, ex quo inferno per invidiam prosilivit. Et istud est verum quod ille Lucifer angelus tenebrosus videns primum hominem fore creatum ad possidendas illas inclitas sedes a quibus precipitatus fuerat per superbiam, propterea motus invidia primos parentes nostros provocavit ad ea ex quibus hodie omnes sub culpis vivimus, et luxurie et avaritie et perditionis vitiis aderemus; et hoc est quod legitur ex libro Sapientie etc. + +{Or se' tu quel Virgilio e quella fonte +che spandi di parlar sì largo fiume?, +rispuos'io lui con vergognosa fronte} + +Ex verbis istis adhuc plenius notari potest qualiter inveniebat ipse auctor in se ipso viam vere cognitionis et spiritum, quoniam auctor verecunde recolens preteritorum ignorantiam vitiorum respondit eidem Virgilio, idest arguendo se ipsum, et amirando dicebat: Hec est illa divine ispirationis sintilla ex qua omnes gratiarum salutes, peccatorum contritio et dona scientie prodierunt, et propterea sequitur: + +{O de li altri poeti onore e lume, +... lo bello stilo che m'ha fatto onore} + +Modo invocat sic dicens: O Virgilii, idest o influentia vere cognitionis et gratie, tu es ille splendor eternus, qui, secundum quod dicit astrolagus magnus Alchindus in libro novem iudicum, solus es sol et dux et moderator luminum reliquorum, qui cuncta tuo splendore lustras et comples. Et dicit auctor: Hoc deprecor, hoc exoro ut longevi labores mei, quos posui in sacrarum scripturarum profundo et in naturalis ac moralis philosophye documentis et rationibus cognoscendis, mihi valeant ad perfectionem cognitionis virtutum efettualiter capessendam, quoniam hec est illa vera cognitio per quam, tanquam per viam magistram, anima intellectualis crescit gratia et virtute. Tu es illud sublime bonum a quo ego suscepi illum stilum scientie ac moralis et virtuose vite decorem, propter quam hucusque fui habitus in honore. Possumus etiam ad licteram exponere verba premissa propter prosecutionem eorum que inferius subsecuntur. + +{Vedi la bestia per cu' io mi volsi; +... ch'ella mi fa tremar le vene e i polsi} + +Notes, lector, ex verbis istis quod ipse auctor, purgatus viziis et ad virtuosa deductus, detestatur et timet predictis ulterius vitiis maculari, quoniam subdit: O superne gratie influentia, custodias me ab hoc carcere vitiorum; ex quibus omnis spiritualis mea et corporalis potentia contremescit. Nec mirum est, siquidem talis est natura peccati ut hominem delapsum ad vicia de virtute, de domino in servum et de rationabili homine in animal inrationale variet et convertat. Et hoc est quod probat Boetius in libro IIIIº de consolatione: *Evenit igitur ut quem transformatum vitiis videas hominem existimare non possis. Avaritia fervet alienarum opum violentus ereptor: lupi similem esse diseris. Ferox atque inquietus linguam litigiis exercens: cani comparabis. Ire intemperatus fremit: leonis animum gestare credatur. Levis atque inconstans nichil avibus differt. Ita fit ut qui, probitate deserta, probus esse desierit, cum in divinam condittionem transire non possit, in beluam convertatur*. + +{A te convien tenere altro viaggio, +... se vuo' campar d'esto loco selvaggio} + +Colligitur ex istis verbis qualiter ipsa virtus et ratio, imperans motibus autoris, persuadebat eidem ut sanioris electione consilii prosequendo virtutes huiusmodi vitiosa relinqueret, et maxime hanc infelicem lupam, idest detestandam cupiditatis ingluviem; quia quemadmodum os eius qui mentitur occidit animam, sic hec inexplebilis avaritia, peccatum ex sua gravitate mortale, eos mortificat et occidit in spiritu quos per cupiditatis corporalem catenam detinet alligatos; et sic hominem ad imagynem divinam formatum non sinit ad gradus virtuosos ascendere, ad quos principaliter est creatus. Et propterea de hoc infelici vitio sic loquitur Augustinus in libro de agone Christiano: *Radix omnium malorum est cupiditas, quam quidam apetentes a fide erraverunt et inseruerunt se doloribus multis*. + +{E ha natura sì malvagia e ria, +... e dopo 'l pasto ha più fame che pria} + +Dicit etiam quod hec detestanda cupiditas tante voracitatis est capax ut numquam eius insatiabilem satiet apetitum, sed quanto magis impletur et vorat, tanto profundius fame et voluptate accenditur ad habendum, sicut scribit Boetius libro III de consolatione: *Quamvis fluente dives auri gurgite / nec expleturas cogat avarus opes* etc. Hoc est quod scribit Gregorius in Morallibus: *Avaritia desideratis rebus non extinguitur, sed augetur: nam more ygnis ex multiplicatis lignis consummatis excrescit*. + +{Molti son li animali a cui s'ammoglia} Adhuc auctor de materia huius vitii prosequendo, dicit quod hec aborrenda cupiditas inter reliqua vitia, multis sociata et uxorata corporibus, eorundem animas trahit ad perdictionem et mortem et propterea beatus Giovannes in Apocalipsi de hiis tribus vitiis testatur et dicit: *Et tertia pars hominum occisa est ex igne et fumo et sulpure que pendebant ex ore ipsorum*; ex igne, intellige, idest ex ardore intemperato luxurie; et fummo, idest ex ventosa sublimitate superbie; et sulfure, idest ex coinquinatione tenaci terrene cupiditatis et avaritie. Tertia pars humani generis ad perdictionem et interitum est delapsa; de hoc etiam Ysayas: *A maiore usque ad minorem, a propheta usque ad sacerdotem, omnes avaritie student*. + +{E più saranno ancora infin che 'l veltro +verrà che la farà morir con doglia. +Questi non ciberà terra nè peltro} + +Quamvis varii varia sentiant de presenti materia, nichilominus ad veriorem declarationem et expositionem eiusdem agrediar aliqua, prout iuvenili et proprie cognitioni infunditur. Dicit auctor quod multi ex humano genere sunt poluti ex terrene chupiditatis miseria, et quam plures adhuc per successiva tempora ex hoc vitio fedabuntur, donec adveniet veltrus sive leporarius ille qui hanc lupam in mortem consummet. Cuius siquidem expositio leporarii potest dari altero duorum modorum et probabili ratione loquendo: uno scilicet modo divinitus et de divina loquendo et intelligendo potentia; alio modo humanitus et de humana mostrando et predestinando prudentia. Primo dico modo iste veltrus dici et exponi potest de illa divina et inephabili sapientia de qua scriptum est: *Ecce agnus Dei qui tollit peccata mundi*, de quo etiam scriptum est: *Et iterum venturus est cum gloria iudicare vivos et mortuos*. Nam cum ex procuratione et subgestione continua universalis hostis fragilitatis humane hec mortalia vitia, sed avaritia maxime, inundaverint super terram et se mortalium mentibus alligaverint, cumque tantorum facinorum ponderosa calamitas ex humane imbecillitate nature perfecte non possit per hominem profugari et debite pene suplicio coerceri, necessaria ratione probatur quod ipse verus Deus, qui est lapis ascisus de monte sine manibus, per infinite potentie sue recta iudicia est ille veltrus et ille veritatis et iustitie princeps qui hanc lupam sive avariciam et alia peccata mortalia, animis et corporibus inclusa mortalium, dissipabit. Et hoc est quod probatur per Çachariam prophetam: *Qui venturus est veniet et non tardabit; iam non erit timor in finibus nostris, quia ipse est salvator noster, et deponet omnes iniquitates nostras et proiciet in profundum maris*. + +{Questi non ciberà terra nè peltro, +ma sapienza, amore e virtute} + +Per hec siquidem verba potissime roboratur ratio et oppinio precedentium. Nam cum nemo sine crimine vivat, et sic universaliter non sit dare aliquam creaturam absque vitiose coinquinationis nota, non culpabilem, et maxime ex terrena cupiditate sinceram, sicut probat Ysayas cum dicit: *In capite omnium avaritia*; cunque non hominem nec corporalem aliquam creaturam sit reperire perfectam in perfectione virtutum, preter illam investigabilem sapientiam, videlicet unigenitum Dei filium, a quo, tanquam ab ipsa primeva et felicissima causa, amor virtutis, hoc est genus virtutum et forma, omniumque beatitudo donorum infunditur, – prout habetur ex Iob: *Numquid homo Dei comparatione iustificabitur aut factore suo superior erit vir? numquid Deum quispiam docebit scientiam, qui excelsos iudicat?* ; de hoc etiam ex Sapientie libro probatur: *Tu autem, dominator virtutis, cum tranquillitate nos iudicas et magna reverentia nos disponis*; de ipsa et divina sapientia et virtute philosophus in libro de mundo sic probat: *Est enim revera salvator et genitor omnium Deus quecumque quocumque modo fiunt in hoc mundo, non equidem substinens animalis per se operantis et laboriosi laborem, sed utens infatigabili virtute qua et longe visa fore agreditur* –, preterea sequitur quod ipse Deus plenus sapientia et virtute, auro et argento ac terrena cupiditate contemptis, est ille veltrus et dominus qui est huiusmodi facinorosa terena tempore magni iudicii dispersurus. + +Subsequenter procedit auctor ad laudem huius virtuosi venturi dicens: Iste venturus, plenus sapientia et virtute, in suo felici recimine non queret nec sitiet ista terrena nec aurum nec argentum, in quibus hodie universi reges et principes delectantur, sed per veram prudentiam et dilectionem virtutis universaliter imperabit. Nam, sicut legitur ex Tullio 2º Officiorum, male enim se res habet cum quod virtute effici debet, id temptatur pecunia. + +{E sua nazion sarà tra feltro e feltro} Ex verbis istis mostrat auctor quod, cum ipsa divina iustitia ad iudicium carnis universe pervenerit et ad dictam lupam et alia scellera profuganda, quod natio ipsius veltri erit inter feltrum et feltrum, hoc est quod motus sive principium et processus divine condepnationis et pene dabitur et procedet inter scelleratos inpios et peccatores captivos, quoniam ipsi captivi et scellerati figurantur per feltrum. Quod siquidem feltrum pannus est vilissimus, factus ex superfluitate lanarum et aliorum pannorum vilium et debilium. Sed secundum quod probat Magister in IIIIº Sententiarum non est perspicuum explichare qualiter dabitur sententia iudicii: non enim Scriptura aperte difinit an sententia proferatur per vocem illam: *Venite benedicti et ite maledicti*, an virtute supremi iudicis ita fiat atestantibus conscientiis singulorum. Secundo etiam modo, prout premissum est, de humana loquendo et significando prudentia ipsius veltri expositio dari potest: nam per hunc veltrum intelligit et significat auctor quendam universalem pontificem aut mundi inperatorem vel aliquem alium virum excelsum prudentia et virtute sublimem venturum in posterum, sub cuius sapientia et habena iustitie genus humanum per vias virtutum et semitas veritatis incedet, et facinorum malitiosa perversio confundetur. Et hoc est quod ipse auctor in illa sua inventione vulgari que incipit {Tre donne intorno al cor mi son venute} aperte demostrat, cum dolet et conqueritur ibi in persona iustitie et aliarum virtutum de contemptu et oblivione ipsarum, cum dicit: {Largheçça, temperanza e l'altre nate / del nostro sangue mendicando vanno. / Però, se questo è danno,/ piangano gli occhi et dogliasi la bocca / de li omini a chi 'l tocca,/ non nu, che semo de l'eterna roccha:/ ch'e' sono ai raggi de cotai ciel giunti;/ chè, se nu semo or punti,/ el pur verrà, e pur tornerà gente / ke questo dardo farà star lucente}. Preterea scribitur per Phylosophum in primo Methaurorum: *Cum mundus iste inferior contiguus sit isti superiori, ut omnis virtus eius gubernetur exinde*. Idcirco possibile est quod ex celestis corporis influentia quidam presul, dux sive princeps magnificus in futurum preferratur in orbe, ex cuius salubris virtute regiminis discipabitur scelus, et universalis pacis et boni tranquillitas mortalibus tribuetur, sicut olim contigit temporibus salutis et gratie Cesaris Octaviani Aghusti imperatoris, qui annis LVI et sex mensibus feliciter imperavit in orbe. Cuius imperii quadragesimo secundo anno ex inclita Virgine et Dei genitrice Maria natus est secundum carnem Dominus noster Iesus Christus, prout in veris et antiquis cronicis demostratur. + +Ex verbis istis significat auctor quod iste talis venturus vir virtuosus et sapiens ex debili genere et de vilium parentum affinitate procedet. Nam, cum feltrum sit vilissimus pannus inter alios, sic per ipsum feltrum intelliguntur et figurantur parentes et genus ex quibus habet iste dux veritatis et princeps iustitie prosilire. Alie etiam expositiones et varie dari possent secundum significationes diversas huius nominis feltro et secundum varios intellectus, que presentialiter obmictuntur ex prolisitate materie resecanda. + +{Di quella umile Italia fia salute} Mostrat auctor quod iste talis princeps iustitie successurus in spetiali regione Ytalie – que Ytalia est humilis per peccatum, hoc est ad ista vitiosa delapsa – purgabit a vitiis illam et illam per veritatis et iustitie semitam in tranquillitate disponet et constituet in salute. + +{Per cui morì la vergine Cammilla} Camilla fuit quedam magna potensque domina que venit, tempore quo adventus Enee fuit in Ytaliam post destructionem Troye, in subsidium Turni maximi et potentis ducis in istis Ytalie partibus, qui tunc temporis cum Enea pugnavit. Cuius pugne causa fuit Lavina filia regis Latini Ytalie, a quo postmodum omnes Latini denominati fuerunt; que Lavina promissa fuerat in uxorem dicto Turno; tamen Eneas tunc temporis superveniens in Italiam pro dicta Lavina pugnavit cum Turno, ita quod ipse Turnus et etiam magna Chamilla, que venerat in Ytaliam pro succursu dicti Turni, per dictum Eneam et gentes suas mortui et devitti fuerunt, sicut scribit Virgilius ultimo Eneydos de ipso Turno devicto cum dicit: *Vicisti et victum tendere palmas / Auxonii videre tui; tua est Lavina coniux*. Et propterea dicit textus {per cui morì}, hoc est mortua fuit in Ytalia pro regno Ytalie quod volebat acquirere ipse Turnus. Eurialus et Nisus fuerunt duo probi viri se mutuo et intime diligentes, qui cum essent de gente Enee et gens Turni hostis Enee eis per infortunium obviasset, ipsos hostilliter interemit, secundum quod latius scribitur per Virgilium. + +{Questi la caccerà per ogne villa +... là onde 'nvidia prima dipartilla} + +Dicit auctor quod iste princeps huiusmodi sic venturus ex universis locis et urbibus hanc infelicem avaritiam profugabit, donec ipsa in inferno, hoc est ad infima, declinabit, ex quo inferno per invidiam prosilivit. Et istud est verum quod ille Lucifer angelus tenebrosus videns primum hominem fore creatum ad possidendas illas inclitas sedes a quibus precipitatus fuerat per superbiam, propterea motus invidia primos parentes nostros provocavit ad ea ex quibus hodie omnes sub culpis vivimus, et luxurie et avaritie et perditionis vitiis aderemus; et hoc est quod legitur ex libro Sapientie: *Invidia eius mors introivit in orbem terrarum* etc. + +{Ond'io per lo tuo me' penso e discerno +... e trarrotti di qui per loco etterno} + +Modo concludit auctor ad precedentia et dicit loquens in persona ipsius Virgilii: Ego Virgilius delibero ex sanioris elettione consilii quod me sequaris, et ego ducam te per locum eternum, idest per infernum, in quo audies suspiria et clamores animarum et spirituum affettancium et clamancium quod anima moriatur quemadmodum corpus est mortuum. + +{E vederai color che son contenti} Post hoc dicit auctor: Tu videbis, et ego ostendam tibi, animas eorum qui contentantur penis igneis consummari, et istud contingit ratione spei quam habent ad ascendendum in patriam superiorem cum gloria beatorum, et iste sunt anime que purgantur et puniuntur in purgatorio. + +{A le quai poi se tu vorrai salire} Ad quam siquidem gloriam beate gentis si volueris pervenire, dicit ipse poeta Danti, te oportebit esse virtuosioris operationis et vite quam ego fuerim, quia, cum ego Virgilius fuerim paganus et sic fuerim legi divine contrarius, hoc est quia ex aqua et Spiritu sancto non fui per baptismum renovatus, non possum ad illam sumam et inaccessibilem gloriam pervenire. + +{Con lei ti lascerò nel mio partire} Dicit poeta: Cum ad illa superiora beata mihi contrarietur accessus cum te, usque ad locum habilem et concessum tuam presentiam sotiavero, tunc te relinquam cum illo coro gentium et felicium animarum. + +{Chè quello imperador che là sù regna +... non vuol che 'n sua città per me si vegna} + Hec et alia que secuntur usque in finem huius capituli per se ipsa sunt notorie manifesta. + +{Lo giorno se n'andava, e l'aere bruno +toglieva li animai che sono in terra} + Continuando capitulum ad precedentia, auctor in precedenti capitulo monstravit qualiter, ex saniori deliberatione Virgilii, idem Virgilius iter asumpsit, quem ipse auctor sequebatur, in presenti vero capitulo, materiam prosequendo, demostrat et dicit quod dies declinabat et adveniens umbra noctis ad quietem vocabat animancia super terram, ipse tamen solus auctor parabatur ad substinendas et deferendas varias passiones tam itineris quam stridorum et tormentorum infelicium animarum; que omnia mens auctoris prefati non errantis universaliter recitabit. -In parte ista auctor vocat et rogat poetam ut, antequam iter incipiat, sapienter exstimet si est tante virtutis qua possit eundem auctorem conducere per tantos itinerum dubios et dispendiosos meatus. Consideratis etiam imperialis sublimitate fastigii et inperio pertinentibus, qui ex eodem Enea habebant in posterum causari, non indignum sed congruum videri debet cuicumque intelligenti et sapienti quod ipse Eneas per divinam gratiam in enpireo celo fuerit in imperatorem et patrem Romane glorie preelectus; et hoc est quod scribit Virgilius in Eneida. Hoc etiam Titus Livius scriba Romanorum gestorum in prima parte sui voluminis. In primo autem Eneyde ipse poeta de ipsius Enee virtute sic canit. -Dicit auctor ex verbis istis quod Eneas, quia descendit ad inferos, intellexit cognovit et didicit quedam causativa victorie - quam victoriam habuit de persona Turni -, qui venerat in Ytaliam pro regno Italico acquirendo, et ista didicit et cognovit ex accessu quem habuit ad inferos ab Anchise patre ipsius Enee. Cumque ex acessu prefato et doctrina sibi data per patrem victoriosus fuerit, post vitoriam vero ex eo per posteras generationes suas descenderunt Remus et Romolus, qui fuerunt principium edificationis Rome; cumque Roma sit papali fastigio deputata, sequitur quod ipse Eneas talia in inferno didicit que fuerunt causa appostolice dignitatis. -Et redarguendo auctorem prefatum de pusilaminitate ipsius ad agressum itineris, refert ei causam propter quam ipse Virgilius occurrit in subsidium auctoris, ut eum disponat celerius ad acessum. -Auctor in parte precedenti mostravit qualiter tam ex fragillitate virtutis ipsius quam ex variis et infinitis passionibus inferorum dubitabat et formidabit agressum itineris aprehendere, tamen ex confortatione et suadela Virgilii melioris electione propositi disponebatur ad iter. In principio vero presentis capituli manifeste demostrat qualiter viam actualiter agreditur et dicit quod in principio ingressus inferni legit et vidit scripta hec verba fighurata in summitate porte inferni. Ex quibus verbis ostenduntur duo. Primo videlicet quod ante creatum infernum alique non precesserant que creata fuissent nisi eterna tantum, et hoc est verum quia non fuit dare infernum nec inferni principium nisi post ruinam Luciferi et aliorum spirituum inmundorum, qui inmediate quodammodo ceciderunt post creationem eorum. Cum autem ante omnia primo et principaliter ista IIIIor creata fuerint, scilicet angelus, tempus, celum imperium et materia prima, et ante creationem istorum IIIIor aliud chreatum non processisset, sed ipsa essentia et investigabilis virtus Dei, que eterna est, presistebat solummodo, idcirco, dicit testus, infernus et materia sua habent eternum esse et humquam desinere non debent; et istud est verum, quia tanta est et fuit gravitas facinorosa Luciferri et aliorum spirituum qui adversus creatorem suum per superbiam deliquerunt. In tantum sunt etiam delicta mortalium de se gravia et divine iustitie odiosa quod post dannationem eorum merentur infernali et eterno suplicio cohereceri: nam peccatum quod quis committit et de quo numquam quem penitet perpetuo durat in anima, et per peccatum separatur a Deo, qui est vita perpetua; et sic quia pecatur in Deum, qui est infinitus, pena est rationabiliter infinita. Secundo ex dictis verbis ostenditur quod prima pena animarum descendentium in inferno est hoc, quod nulla spes in eis relinquitur ex qua nunquam sibi sperent alicuius boni vel consolationis materiam pervenire; et hoc est quod scribitur per Prophetam in psalmo. Augustinus autem exponens verbum istud dicit quod quemadmodum ex animali erbam pascente radix erbe non deficit, quamvis folia consumantur, immo post corosa folia alia successive nascuntur ex radice manente, sic mors eterna peccatores depascit et ipsos rodendo et cruciando numquam consummit. Ex quo sequitur quod absque spe aliqua eternis aflictionibus puniantur. + +{O muse, o alto ingegno, or m'aiutate +... qui si parrà la tua nobilitate} + +In parte ista auctor vocat et rogat poetam ut, antequam iter incipiat, sapienter exstimet si est tante virtutis qua possit eundem auctorem conducere per tantos itinerum dubios et dispendiosos meatus. Et arghuit contra eum dicens: Tu, Virgilii, dicis quod parens Silvi, sive pater, qui siquidem fuit Eneas, dum esset in humana et corruptibili carne, descendit ad inferos quo ducere me proponis; set si universorum malorum hostis, qui est ille Deus eternus, fuit propicius et benignus Enee prefato concedendo ipsi Enee quod posset ad inferos pervenire, hoc satis convenire videtur homini intelligenti et provido, quia dignissimum censebatur ipsam divinam potentiam Enee predicto favere, sublimi fine pensato qui ex eo debebat in posterum prosilire, quoniam ex ipso Enea exoriri debebant Remus et Romolus Romane urbis fundatores primevi. Consideratis etiam imperialis sublimitate fastigii et inperio pertinentibus, qui ex eodem Enea habebant in posterum causari, non indignum sed congruum videri debet cuicumque intelligenti et sapienti quod ipse Eneas per divinam gratiam in enpireo celo fuerit in imperatorem et patrem Romane glorie preelectus; et hoc est quod scribit Virgilius in Eneida. Hoc etiam Titus Livius scriba Romanorum gestorum in prima parte sui voluminis. In primo autem Eneyde ipse poeta de ipsius Enee virtute sic canit: *Rex erat Eneas nobis quo iustior alter / nec pietate fuit, non bello maior in armis*. + +{La quale e 'l quale, a voler dir lo vero} Hoc est dicere: que civitas et quod Romanum inperium fuerunt deputata et ordinata ad usum conservationem et gloriam apostolice dignitatis. + +{Per quest'andata onde li dai tu vanto +... di sua vittoria e del papale ammanto} + +Dicit auctor ex verbis istis quod Eneas, quia descendit ad inferos, intellexit cognovit et didicit quedam causativa victorie – quam victoriam habuit de persona Turni –, qui venerat in Ytaliam pro regno Italico acquirendo, et ista didicit et cognovit ex accessu quem habuit ad inferos ab Anchise patre ipsius Enee. Cumque ex acessu prefato et doctrina sibi data per patrem victoriosus fuerit, post vitoriam vero ex eo per posteras generationes suas descenderunt Remus et Romolus, qui fuerunt principium edificationis Rome; cumque Roma sit papali fastigio deputata, sequitur quod ipse Eneas talia in inferno didicit que fuerunt causa appostolice dignitatis. + +{Andovvi poi lo Vas d'elezione +... Se' savio; intendi me' ch'i' non ragiono} + +Dicit etiam auctor: Paulus apostolus, qui fuit vas ellettionis, ivit ad inferos, sed ego non video, dicit auctor, rationem neque potentiam propter quam mihi concedatur vel possim inferorum occulta scruptari, quia ego Dantes non sum Paulus, ego non sum Eneas etc. usque ad locum illum: + +{S'i'ho ben la parola tua intesa} Huic respondet poeta arguens ipsum Dantem timentem et dubium de itinere et ipsum auctorem ortatur ad prosecutionem itineris, eidem motivam causam hostendendo propter quam ipse Virgilius se trastulit ad ipsius subsidium et succursum, usque ad locum illum: + +{O donna di virtù sola per cui +l'umana spezie eccede ogne contento} + +Et redarguendo auctorem prefatum de pusilaminitate ipsius ad agressum itineris, refert ei causam propter quam ipse Virgilius occurrit in subsidium auctoris, ut eum disponat celerius ad acessum. Et dicit: Me Virgilio existente inter illas animas existentes in limbo que vivunt in desiderio absque spe aliqua possidendi delicias salutis eterne, quedam felix et prudens et pulcerrima domina descendit ad me, meque vocavit et requisivit ut ad te, amicum ipsius in hoc formidando itinere sub periculo constitutum, pro succursu et protectione tua absque dilatione pervenire deberem, declarando mihi qualiter ipsa domina erat anima olim generose domine Beatrice, filie condam domini. Quo siquidem intellecto, respondi: O domina virtutis, hoc est o summa virtus, per quam scilicet solam virtutem humana species extollitur magnificatur et transcendit omnia contenta in minori circulo, hoc est in mundo qui est minor circulus inter alios. Et hoc est verum, quia per solas virtutes et operationes bonas homo Deo coniungitur, et anima intellectualis terrena trascendens in celestibus delectatur, prout supra primo capitulo latius est expressum. Ego sum paratus, dicit ipse Virgilius, ad hoc affectione precipua, interrogando ipsam qua re non verebatur descendere ad partes infernales. Illa vero respondens causam demostravit propter quam timere de talibus non debet, addendo quod beata Lucia, in qua ipse Dantes in tempore vite sue habuit maximam devotionem, venit ad locum felicem in quo residebat ipsa domina Beatrisia cum antiqua Rachaele, hoc est cum contemplatione beata, quia per Rachaelem significatur vita contemplativa, quamvis hec Rachaele fuerit filia Labam et uxor Iacob patriarche. Pro qua Rachaele uxore habenda servivit Iacob et pavit oves et gregem dicti Laban; et hoc est quod scribitur in Genesi: *Servivit igitur Iacob pro Rachaele VII annis, et videbantur illi pauci dies pro amoris magnitudine*. Alia vero que secuntur per se ipsa sunt notoria. + +{Per me si va ne la città dolente} Auctor in parte precedenti mostravit qualiter tam ex fragillitate virtutis ipsius quam ex variis et infinitis passionibus inferorum dubitabat et formidabit agressum itineris aprehendere, tamen ex confortatione et suadela Virgilii melioris electione propositi disponebatur ad iter. In principio vero presentis capituli manifeste demostrat qualiter viam actualiter agreditur et dicit quod in principio ingressus inferni legit et vidit scripta hec verba fighurata in summitate porte inferni: {Per me si va} etc. usque ad locum illum: {Queste parole} etc. Ex quibus verbis ostenduntur duo. Primo videlicet quod ante creatum infernum alique non precesserant que creata fuissent nisi eterna tantum, et hoc est verum quia non fuit dare infernum nec inferni principium nisi post ruinam Luciferi et aliorum spirituum inmundorum, qui inmediate quodammodo ceciderunt post creationem eorum. Cum autem ante omnia primo et principaliter ista IIIIor creata fuerint, scilicet angelus, tempus, celum imperium et materia prima, et ante creationem istorum IIIIor aliud chreatum non processisset, sed ipsa essentia et investigabilis virtus Dei, que eterna est, presistebat solummodo, idcirco, dicit testus, infernus et materia sua habent eternum esse et humquam desinere non debent; et istud est verum, quia tanta est et fuit gravitas facinorosa Luciferri et aliorum spirituum qui adversus creatorem suum per superbiam deliquerunt. In tantum sunt etiam delicta mortalium de se gravia et divine iustitie odiosa quod post dannationem eorum merentur infernali et eterno suplicio cohereceri: nam peccatum quod quis committit et de quo numquam quem penitet perpetuo durat in anima, et per peccatum separatur a Deo, qui est vita perpetua; et sic quia pecatur in Deum, qui est infinitus, pena est rationabiliter infinita. Et propterea scribit Crisostumus: *Nos peccamus in nostro eterno et Deus nos punit in suo eterno*. Hoc est quod scribit Augustinus de penis dampnatorum cum dicit: *Ad perpetuam iustitiam pertinet ut numquam careant tormento qui numquam voluerunt carere peccato*. Hoc est etiam quod idem Dantes probat et dicit in capitulo Paradisi: {Ben è ke sança termine si doglia / che, per amor di cosa che non duri, / eternalmente di tal amor si spoglia}. Secundo ex dictis verbis ostenditur quod prima pena animarum descendentium in inferno est hoc, quod nulla spes in eis relinquitur ex qua nunquam sibi sperent alicuius boni vel consolationis materiam pervenire; et hoc est quod scribitur per Prophetam in psalmo: *Sicut oves in inferno positi sunt, et mors depaset eos*. Augustinus autem exponens verbum istud dicit quod quemadmodum ex animali erbam pascente radix erbe non deficit, quamvis folia consumantur, immo post corosa folia alia successive nascuntur ex radice manente, sic mors eterna peccatores depascit et ipsos rodendo et cruciando numquam consummit. Ex quo sequitur quod absque spe aliqua eternis aflictionibus puniantur. + +{Ed elli a me, come persona accorta: +... Noi siam venuti} + +etc. usque ad locum illum {Mischiate sono}, quia per se patent. + +{Mischiate sono a quel cattivo coro +... ch'alcuna gloria i rei avrebber d'elli} + Ostendit auctor ex verbis istis quod anime eorum qui erant in dicto circulo simul posite sunt cum illis angelis qui ex celo ceciderant. Qui siquidem angeli nec fuerunt rebelles expresse creatori suo nec expresse contradixerunt motibus angeli tenebrosi, sed ipsi per se steterunt et tacuerunt; et propterea dicit quod celi expellunt dictos angellos, quia nolunt eos recipere in gloria sua et etiam profundus inferni ipsos non cruciat. Huius est ratio quia alii angelli tenebrosi, quia fuerunt expresse voluntarieque rebelles maiestatis divine, aliqualiter gauderent si viderent eos simul tormentari cum eis in profundo inferni, cum ipsi maiori pena sint digni, quia gravius deliquerunt. + +{E io: Maestro} etc. usque ad locum illum {Poscia ch'io v'ebbi alcun riconosciuto} Iste fuit frater Petrus de Morono qui tante pusillaminitatis fuit quod ex chautela et sagacitate domini pape Bonifatii renuntiavit pontificatui. Qui frater Petrus tanquam captivus cruciatur in isto circulo cum aliis quorum vita fuit tante captivitatis et negligentie quod de eis nulla quasi memoria relinquitur super terram, prout ostenditur in processu capituli {Incontanente intesi e certo fui} etc. usque ad finem capituli. + +{Ruppemi l'alto sonno ne la testa} Auctor in fine capituli precedentis ostendit qualiter ex hiis que vidit in sonnum quodamodo fuit lapsus; in principio vero presentis capituli ponit qualiter excitatus fuit a sonno ex quodam magno terribilique tronituo in ipsius auribus resonante et ipso excitato aperuit oculos etc. usque ad locum illum {Lo buon maestro a me: Tu non dimandi}, usque ad locum illum {Uscicci mai} etc. + +{Uscicci mai alcuno, o per suo merto} In parte ista querit auctor ab ipso poeta utrum aliqua anima infernalis umquam infernum exiverit, ita quod postmodum in celestibus bearetur. Ad quam siquidem interogationem velatam sapiens poeta respondit et dicit quod olim, sub preterito tempore post passionem Domini nostri Iesu Christi, ipse Deus et Dominus noster tanquam omnipotens resurrexit et descendit ad inferos cum sanctissime sue crucis victoriosis insignis, et ex tenebris et umbra mortis abduxit et eripuit animam primi hominis et aliorum sanctorum et antiquorum patrum Veteris Testamenti. Et hoc est quod probat et dicit Zacherias propheta: *Tu quoque in sanguine testamenti tui deduxisti victos de lacu in quo non erat aqua*. In quo siquidem tempore ipse Virgilius cum aliis spiritibus residebat in limbo, ante quod quidem tempus Dominice passionis omnes mortalium anime ex priorum transgressione parentum universaliter dampnabantur. + +{Venimmo al piè d'un nobile castello, +sette volte cerchiato d'alte mura} + Quia, sicut apparet ex testu, auctor pervenerat ad locum in quo philosophi, sapientes et poete quam plurimum permanebant, idcirco pro castro illo intelligit ipsam scientiam et genus scientie, per istos VII muros intelligit VII artes sive scientias liberales, quibus scientiis ipsi sapientes et philosophi prepollebant. -Auctor declarat locum in quo erant spiritus quidam dictorum philosophorum. Qui siquidem locus erat viridis, quia in quodam prato herboso et viridi morabantur; et per hoc notandum est, cum ipsi philosophi et sapientes fuerint sapientia et virtute prelustres, quod ipsa virtus quamvis finita in corpore mortali, nichilominus de se ipsa secundum sui naturam perseverat viridis et eterna. -Cammilla fuit quedam maxima et prepotens domina in Ytalia, que venit in succursum Turni in partibus Albe eo tempore quo dictus Turnus pugnavit cum Enea pro habenda Lavina in uxorem, filia regis Latini. Pantasilea fuit domina et regina Amazonum, cuius siquidem regnum femineum appellatur, que venit in subsidium Ettoris et Troyanorum ex amore prenimio quem gerebat ad Ectorem supradictum; ex quo dicta Pantasilea egressa ad pugnam contra Achilem fuit ab eodem Achille hostiliter interempta. -Iste Latinus, ut dictum est, fuit rex Ytalie a quo postea nos omnes Italici Latini vocamur; qui siquidem habuit quandam formosam filiam nomine Lavinam. Pro qua Lavina Eneas et Turnus personaliter pugnaverunt, ex eo maxime quia Amata, uxor dicti regis Latini et mater dicte Lavine, volebat dictum Turnum eam accipere in uxorem etc, cum de ista materia latius dictum fuerit superius in fine primi capituli. -Bructus fuit quidam nobilis et potens miles in civitate Romana predilectus a populo, cuius siquidem uxor fuit quedam nobilis et honesta domina Lucretia nomine. Ex cuius formoso decore Sestus, filius Tarquini regis Romanorum, accensus et captus eam violenter cognovit. Qua siquidem violentia per dictam dominam revelata marito, Brutus cum aliis de genere suo parentibus et benivolis cum furioso tumultu ad arma currentibus provocavit rem publicam et Romanum populum contra regem ex scellerato facinore filii; et sic dictum Tarquinium regem et filium et omne genus ipsius expulerunt ex urbe. -Saladinus fuit quidam soldanus et dominus Banbillonie cuius gesta fuere magnalia. Consequenter dicit auctor se vidisse illum admirandum et venerabilem Aristotilem omnium philosophorum magistrum, et propterea dicit testus: omnes idcirco ipsum universaliter reverentur etc de subsequentibus usque in fine capituli patent, qui omnes fuerunt antiqui philosophi morales. -Auctor in principio huius capituli demostrat se ex primo inferni circulo ad secundum circulum descendisse; qui siquidem secundus circulus, quamvis primo quantitate sit minor, est tamen tanto maior primo in cruciatibus et tristitia, quod est adeo grandis et tantus in pena quantus est primus in quantitate locali. Et propterea ambo circuli velut pares equipolere videntur, quia si primus est grandis in loco, secundus est magnus in tormento ex detestando peccato luxurie quod ibi cum acerbitate punitur. -Hec Semiramis fuit uxor Nini regis Babillonie et ex dicto Nino habuit filium unum nomine Ninum, formosum specie, quamvis nullius magnanimitatis sed potius operationis efeminate. Hec Semiramis post mortem Nini mariti sui succexit in regno Babillonie; demum, accensa libidine, cum Nino eius filio vituperose concubuit et ne in posterum ex hac scelerata libidine notabilis et infamis sed inreprehensibilis potius permaneret, tamquam imperatrix in regno ex auctoritate sua statuit hanc legem, quod unicuique liceret impune peragere quicquid universaliter appetebat, et propterea dicit testus. -Hec siquidem domina, de qua testificatur auctor ipsam semet occidisse, fuit domina Dido que siquidem construxit et hedificavit Cartaginem et fuit uxor Sichey. Que viduata ex dicto Sicheo mortuo, iuxta consuetudinem et legem Veteris Testamenti, combuxit corpus dicti Sichei mariti sui et cinerem dicti corporis a capite lecti sui servabat illesum et ipsi cineri, tanquam marito suo, voverat et promiserat castitatem et alium nunquam in maritum adsumere. Demum cum processu temporis vir ille magnificus Eneas Troyanus ex Troya depulsus Cartaginem apulisset, domina Dido videns probitatem et nobilitatem Enee capta est et accensa ex ipsius Enee dilectione prenimia; cum idem Eneas a dicta domina Didone et Cartagine discessisset, promissa sibi fiducia redeundi sub certo termino et ipse Eneas ad dictum terminum non rediret, ipsa domina Dido, quodam ense suscepto, super ipsum precipitem se deiecit; et sic, rupta promissione et federe contra amorem et cinerem dicti Sicchey mariti sui, defecit et mortua est ex amore prenimio. -Hec Elena fuit uxor regis Menelai Grecorum, quam per violentiam rapuit Paris filius regis Priami Troianorum; ex quo dictus rex Menelaus cum multitudine magna Grecorum iverunt in obsedionem civitatis Troyane et ipsam obsederunt per X annos VI menses et XV dies, et ipsam diruerunt et quam plura milia hominum occiderunt, et ideo bene dixit testus per cui tanto reo tempo si volse. -Achilles fuit Grecus filius Pelei et Thetis dee marine, probissimus inter Grecos, qui inter ceteros operatus fuit in destructione Troyana; sed cum mater eius Thetis dea marina previdisset ex sapientia sua quod ipse Achilles filius eius deberet interimi si ipsum accideret pervenire in exercitum Troyanorum, timens de morte filii, ipsum Achillem transmixit in habitu mulieris ad regnum et insulam regis Licomedis, et in dicta ynsula aliquo tempore latuit cum Dyadema, filia dicti regis Licomedis, et aliis domicellis virginibus habitantibus ibi. Sed quia Greci per augures suos acceperant Troyam occupari non posse absque Achilis presentia et virtute, idcircho elegerunt dischretos et industres viros Ulixem et Diomedem et ipsos pro inquisitione et inventione Achillis personaliter transmiserunt. Sed cum Ulixes et Dyomedes audivissent ipsum Achillem latere et permanere in ynsula Licomedis, idcircho multas mercationes multaque iocalia tam muliebria quam virilia et militaria susceperunt et ipsa detulerunt ad insulam Licomedis, quoniam ipsi Ulixes et Diomedes cognoscebant ipsum Achillem fore tante virilitatis et probitatis quod non in mercationibus et iocalibus muliebribus, sed in rebus belicis et virilibus letabatur; et propterea ipsi Ulixes et Diomedes cogitaverunt et disserunt inter se ipsos. Et cum in habitu mercatorum venissent in presentia dictarum virginum, cum alie domicelle acciperent monilia mulierum, solus Achiles accipiebat ensem et gladios et in tactu et visu armorum delettabatur et sic ipsum esse cognoverunt Achilem. Et propterea incontinenti ipsi Ulixes et Diomedes preceperunt dicto regi Licomedi ex parte regis Grecorum quod dictum Achilem sibi darent ut ipsum ad prelium ducerent; et sic datus et conductus ad prelium, postmodum cum duraret exercitus Grecorum, ipse Achilles amabat Polixenam filiam regis Priami et sororem Paridis; qui siquidem Paris fraudulenter duxit dictum Achilem ad templum et promixit ei tradere in uxorem Polixenam sororem suam et sic decepit eum: et ipsum cum quadam sagitta percussit et occidit et hoc quia ipse Achiles prius occiderat Hectorem fortissimum Troianorum in prelio, fratrem dicti Paridis. -Debes scire, lector, quod hec II anime fuerunt Paulus filius domini Malateste de Malatestis de Arimino et domina Francisca domini Guidonis de Polenta, uxor Çanis çoti de Malatestis, qui siquidem mutuo in tantum se dilexerunt quod dictus Çannes zotus occidit dictam dominam Franciscam uxorem suam et dictum Paulum fratrem suum, cum ipsos invenerit diligentes se ad invicem. Et propterea ipsa domina Francisca respondet Danti interroganti de nativitate ipsius, ex quo, idest postquam Padus intraverit ibi mare, desinit ulterius vocari Padus; vel dicas quod Padus ibi descendit ut tranquiletur cum sequacibus suis, idest cum aliis fluminibus in eum currentibus, quia ipse Padus in tantum excresceret, nisi laberetur in mari, quod recipere non posset alia flumina. -Hoc vult dicere quod quemadmodum Cayn primus fratricida occidit fratrem, sic et ille Çançottus qui ademit nobis vitam occisit Paulum fratrem suum; vel dicas quod Cayn, cruciatus in inferis ex homicidio fratris propter simile peccatum, expettat ut crucietur simili pena qui manum posuit in sanguine predictorum. -Auctor continuando capitulum presens ad precedentia dicit et memorat qualiter ex compassione quam habuit de statu illorum duorum cognatorum quasi semimortuus perdidit intellectum; tamen in eum intelligentia respirante vidit in parte ista novas animas et nova genera tormentorum sub quibus cruciabantur anime supradicte. -Hic Cerberus est quidam demon prepositus in hoc tertio circulo ad animas cruciandas, qui siquidem habet tria capita. Et cum in presenti capitulo puniatur vitium gule, idcirco per hunc Cerberum habentem tria capita proprie figuratur apetitus gule; qui apetitus dividitur in tres partes: in qualitate, quantitate et quanto continuo. Apetitus qualitatis est bonos cibos desiderare de quantitate non curans; apetitus quantitatis est multum apetere multumque comedere et non curare de qualitate ipsorum; apetitus quanti continui dividitur in quantum continuum, quod est apetere continue, et in quantum discretum, quod est apetere per intervalla temporis. -Hic invenit auctor quendam Florentinum nomine Ciacchum qui fuit tempore suo vituperose vite et infamis gule, a quo petit auctor certificari de futuris eventibus inter cives Florentinos divisos et discordes ad invicem tunc temporis. Cui respondet et dicit quod post multas et longevas civiles discordias ipsi Florentini ad effusionem proprii sanguinis deducentur et pars Guelfa partem Ghibellinam expellet; quam scilicet partem Guelfam silvestrem idcirco appellat, quia imperii mandata non sequitur, immo adversatur et obviat. -Hoc est cum virtute et auxilio Dei qui nunc dormire videtur et neutri parti adherere; et hoc accidet infra tres soles, hoc est post perfectum tempus, quia tempus significatur per solem; per hoc autem quod dicit tres significat perfectionem, quia omnis perfectio consistit in tribus et ternarius numerus est perfectus. De quo autem et quali perfecto tempore intellexerit auctor, auctoris conscientie relinquatur, cuius intentionem est difficile iudicare; vel dicas quod pars guelfa fugabitur eo tempore quo Deo omnipotenti, qui est trinus et unus ac summa perfectio, videbitur profuganda. -In parte ista interogat auctor ipsum Virgilium et querit utrum ipsa infernalia tormenta post iudicium universe carnis sint minora vel maiora aut talia qualia nunc sunt. Ad quod sapientissime respondetur quod pene infernales per animas dannatorum tanto sentientur et inferentur asperiores post divinam sententiam, quanto anime ille per resurrectionem corporum humanorum erunt perfectiores, non vera perfectione sed unione corporea; per quam siquidem unionem corporis et anime sentientur maiores quam si anima absque corpore permaneret. Et propterea sequitur quod iste anime infelices et maledicte expettant maiora et orribiliora tormenta post terribilem ultimamque sententiam quam ante ultimum diem stricti iudicii etc, quia satis per se manifesta sunt que secuntur. + +{Colà diritto, sopra 'l verde smalto} Auctor declarat locum in quo erant spiritus quidam dictorum philosophorum. Qui siquidem locus erat viridis, quia in quodam prato herboso et viridi morabantur; et per hoc notandum est, cum ipsi philosophi et sapientes fuerint sapientia et virtute prelustres, quod ipsa virtus quamvis finita in corpore mortali, nichilominus de se ipsa secundum sui naturam perseverat viridis et eterna. Et hoc est quod probat Ysidorus cum dicit: *Virtus boni operis fructus est etternitatis*. + +{I' vidi Eletra con molti compagni} Auctor in parte ista et aliis sequentibus ostendit et particulariter nominat eos quos invenit in isto circulo inferni, prout inferius continetur. Eletra fuit mater Dardani, qui Dardanus fuit primus ex conditoribus Troye et propterea Troyani uno nomine appellantur Dardani. + +{Tra' quai conobbi Ettor ed Enea} Ector fuit filius regis Priami Troyanorum, per cuius mirabiles probitates multum honoris et glorie fuit Troyano nomini atributa. + +{Cesare armato con li occhi grifagni} Iulius Cesar, primus Romanorum imperator, fuit aspectu terribilis. + +{Vidi Cammilla e la Pantasilea} Cammilla fuit quedam maxima et prepotens domina in Ytalia, que venit in succursum Turni in partibus Albe eo tempore quo dictus Turnus pugnavit cum Enea pro habenda Lavina in uxorem, filia regis Latini. Pantasilea fuit domina et regina Amazonum, cuius siquidem regnum femineum appellatur, que venit in subsidium Ettoris et Troyanorum ex amore prenimio quem gerebat ad Ectorem supradictum; ex quo dicta Pantasilea egressa ad pugnam contra Achilem fuit ab eodem Achille hostiliter interempta. + +{Da l'altra parte vidi 'l re Latino} Iste Latinus, ut dictum est, fuit rex Ytalie a quo postea nos omnes Italici Latini vocamur; qui siquidem habuit quandam formosam filiam nomine Lavinam. Pro qua Lavina Eneas et Turnus personaliter pugnaverunt, ex eo maxime quia Amata, uxor dicti regis Latini et mater dicte Lavine, volebat dictum Turnum eam accipere in uxorem etc., cum de ista materia latius dictum fuerit superius in fine primi capituli. + +{Vidi quel Bruto che cacciò Tarquino} Bructus fuit quidam nobilis et potens miles in civitate Romana predilectus a populo, cuius siquidem uxor fuit quedam nobilis et honesta domina Lucretia nomine. Ex cuius formoso decore Sestus, filius Tarquini regis Romanorum, accensus et captus eam violenter cognovit. Qua siquidem violentia per dictam dominam revelata marito, Brutus cum aliis de genere suo parentibus et benivolis cum furioso tumultu ad arma currentibus provocavit rem publicam et Romanum populum contra regem ex scellerato facinore filii; et sic dictum Tarquinium regem et filium et omne genus ipsius expulerunt ex urbe. + +{Lucrezia, Iulia, Marzia e Corniglia} Iulia fuit filia Iulii Cesaris et uxor Pompei. Cornelia fuit etiam uxor Pompei post Iuliam. Martia fuit uxor Catonis moralis, qui siquidem Cato in civitate Utice mortuus est. + +{E solo, in parte, vidi 'l Saladino} Saladinus fuit quidam soldanus et dominus Banbillonie cuius gesta fuere magnalia. Consequenter dicit auctor se vidisse illum admirandum et venerabilem Aristotilem omnium philosophorum magistrum, et propterea dicit testus {Tutti lo miran, tutti onor li fanno}: omnes idcirco ipsum universaliter reverentur etc. de subsequentibus usque in fine capituli patent, qui omnes fuerunt antiqui philosophi morales. + +{Così discesi del cerchio primaio} Auctor in principio huius capituli demostrat se ex primo inferni circulo ad secundum circulum descendisse; qui siquidem secundus circulus, quamvis primo quantitate sit minor, est tamen tanto maior primo in cruciatibus et tristitia, quod est adeo grandis et tantus in pena quantus est primus in quantitate locali. Et propterea ambo circuli velut pares equipolere videntur, quia si primus est grandis in loco, secundus est magnus in tormento ex detestando peccato luxurie quod ibi cum acerbitate punitur. + +{Stavvi Minòs orribilmente} etc. quia per se patent usque ad locum illum: +{Ell'è Semiramìs, di cui si legge +che succedette a Nino e fu sua sposa} + +Hec Semiramis fuit uxor Nini regis Babillonie et ex dicto Nino habuit filium unum nomine Ninum, formosum specie, quamvis nullius magnanimitatis sed potius operationis efeminate. Hec Semiramis post mortem Nini mariti sui succexit in regno Babillonie; demum, accensa libidine, cum Nino eius filio vituperose concubuit et ne in posterum ex hac scelerata libidine notabilis et infamis sed inreprehensibilis potius permaneret, tamquam imperatrix in regno ex auctoritate sua statuit hanc legem, quod unicuique liceret impune peragere quicquid universaliter appetebat, et propterea dicit testus +{che libito fè licito in sua legge, +per tòrre il biasmo in che era condotta}. + +{L'altra è colei che s'ancise amorosa} Hec siquidem domina, de qua testificatur auctor ipsam semet occidisse, fuit domina Dido que siquidem construxit et hedificavit Cartaginem et fuit uxor Sichey. Que viduata ex dicto Sicheo mortuo, iuxta consuetudinem et legem Veteris Testamenti, combuxit corpus dicti Sichei mariti sui et cinerem dicti corporis a capite lecti sui servabat illesum et ipsi cineri, tanquam marito suo, voverat et promiserat castitatem et alium nunquam in maritum adsumere. Demum cum processu temporis vir ille magnificus Eneas Troyanus ex Troya depulsus Cartaginem apulisset, domina Dido videns probitatem et nobilitatem Enee capta est et accensa ex ipsius Enee dilectione prenimia; cum idem Eneas a dicta domina Didone et Cartagine discessisset, promissa sibi fiducia redeundi sub certo termino et ipse Eneas ad dictum terminum non rediret, ipsa domina Dido, quodam ense suscepto, super ipsum precipitem se deiecit; et sic, rupta promissione et federe contra amorem et cinerem dicti Sicchey mariti sui, defecit et mortua est ex amore prenimio. + +{Poi è Cleopatràs} Fuit soror regis Tolomei Egypciorum cum qua primus Iulius Cesar rex Romanorum concubuit; qui Iulius Cesar, cum devicisset et expulisset a regno dictum Tolomeum regem Egypciorum, ipsam Cleopatram dominam in regno Egypciorum reliquit. + +{Elena vedi per cui tanto reo} Hec Elena fuit uxor regis Menelai Grecorum, quam per violentiam rapuit Paris filius regis Priami Troianorum; ex quo dictus rex Menelaus cum multitudine magna Grecorum iverunt in obsedionem civitatis Troyane et ipsam obsederunt per X annos VI menses et XV dies, et ipsam diruerunt et quam plura milia hominum occiderunt, et ideo bene dixit testus per cui tanto reo tempo si volse. + +{E vedi 'l grande Achille} Achilles fuit Grecus filius Pelei et Thetis dee marine, probissimus inter Grecos, qui inter ceteros operatus fuit in destructione Troyana; sed cum mater eius Thetis dea marina previdisset ex sapientia sua quod ipse Achilles filius eius deberet interimi si ipsum accideret pervenire in exercitum Troyanorum, timens de morte filii, ipsum Achillem transmixit in habitu mulieris ad regnum et insulam regis Licomedis, et in dicta ynsula aliquo tempore latuit cum Dyadema, filia dicti regis Licomedis, et aliis domicellis virginibus habitantibus ibi. Sed quia Greci per augures suos acceperant Troyam occupari non posse absque Achilis presentia et virtute, idcircho elegerunt dischretos et industres viros Ulixem et Diomedem et ipsos pro inquisitione et inventione Achillis personaliter transmiserunt. Sed cum Ulixes et Dyomedes audivissent ipsum Achillem latere et permanere in ynsula Licomedis, idcircho multas mercationes multaque iocalia tam muliebria quam virilia et militaria susceperunt et ipsa detulerunt ad insulam Licomedis, quoniam ipsi Ulixes et Diomedes cognoscebant ipsum Achillem fore tante virilitatis et probitatis quod non in mercationibus et iocalibus muliebribus, sed in rebus belicis et virilibus letabatur; et propterea ipsi Ulixes et Diomedes cogitaverunt et disserunt inter se ipsos: *Illa domicella que eliget et libenter accipiet mercationes viriles, ipsa erit Achilles*. Et cum in habitu mercatorum venissent in presentia dictarum virginum, cum alie domicelle acciperent monilia mulierum, solus Achiles accipiebat ensem et gladios et in tactu et visu armorum delettabatur et sic ipsum esse cognoverunt Achilem. Et propterea incontinenti ipsi Ulixes et Diomedes preceperunt dicto regi Licomedi ex parte regis Grecorum quod dictum Achilem sibi darent ut ipsum ad prelium ducerent; et sic datus et conductus ad prelium, postmodum cum duraret exercitus Grecorum, ipse Achilles amabat Polixenam filiam regis Priami et sororem Paridis; qui siquidem Paris fraudulenter duxit dictum Achilem ad templum et promixit ei tradere in uxorem Polixenam sororem suam et sic decepit eum: et ipsum cum quadam sagitta percussit et occidit et hoc quia ipse Achiles prius occiderat Hectorem fortissimum Troianorum in prelio, fratrem dicti Paridis. + +{Vedi Parìs, Tristano e più di mille} etc. usque ad locum illum {Siede la terra} etc. quia omnia per se patent. + +{Siede la terra dove nata fui +su la marina dove 'l Po discende +per aver pace co' seguaci sui} + +Debes scire, lector, quod hec II anime fuerunt Paulus filius domini Malateste de Malatestis de Arimino et domina Francisca domini Guidonis de Polenta, uxor Canis coti de Malatestis, qui siquidem mutuo in tantum se dilexerunt quod dictus Çannes zotus occidit dictam dominam Franciscam uxorem suam et dictum Paulum fratrem suum, cum ipsos invenerit diligentes se ad invicem. Et propterea ipsa domina Francisca respondet Danti interroganti de nativitate ipsius: Civitas ex qua orta sum est civitas Ravenne, que residet super mare, iuxta quam Padus ibi intrat mare, ex quo, idest postquam Padus intraverit ibi mare, desinit ulterius vocari Padus; vel dicas quod Padus ibi descendit ut tranquiletur cum sequacibus suis, idest cum aliis fluminibus in eum currentibus, quia ipse Padus in tantum excresceret, nisi laberetur in mari, quod recipere non posset alia flumina. + +{Amor, ch'al cor gentil} etc. Verba patent. + +{Cayn attende chi a vita ci spense} Hoc vult dicere quod quemadmodum Cayn primus fratricida occidit fratrem, sic et ille Çançottus qui ademit nobis vitam occisit Paulum fratrem suum; vel dicas quod Cayn, cruciatus in inferis ex homicidio fratris propter simile peccatum, expettat ut crucietur simili pena qui manum posuit in sanguine predictorum. + +{Quand'io intesi quelle} etc. quia per se patent usque in fine presentis capituli in quo carnalis dilectionis scelera puniuntur. + +{Al tornar de la mente che si chiuse} Auctor continuando capitulum presens ad precedentia dicit et memorat qualiter ex compassione quam habuit de statu illorum duorum cognatorum quasi semimortuus perdidit intellectum; tamen in eum intelligentia respirante vidit in parte ista novas animas et nova genera tormentorum sub quibus cruciabantur anime supradicte. + +{Cerbero, fiera crudele e diversa} Hic Cerberus est quidam demon prepositus in hoc tertio circulo ad animas cruciandas, qui siquidem habet tria capita. Et cum in presenti capitulo puniatur vitium gule, idcirco per hunc Cerberum habentem tria capita proprie figuratur apetitus gule; qui apetitus dividitur in tres partes: in qualitate, quantitate et quanto continuo. Apetitus qualitatis est bonos cibos desiderare de quantitate non curans; apetitus quantitatis est multum apetere multumque comedere et non curare de qualitate ipsorum; apetitus quanti continui dividitur in quantum continuum, quod est apetere continue, et in quantum discretum, quod est apetere per intervalla temporis. + +{Voi cittadini mi chiamaste Ciacco} Hic invenit auctor quendam Florentinum nomine Ciacchum qui fuit tempore suo vituperose vite et infamis gule, a quo petit auctor certificari de futuris eventibus inter cives Florentinos divisos et discordes ad invicem tunc temporis. Cui respondet et dicit quod post multas et longevas civiles discordias ipsi Florentini ad effusionem proprii sanguinis deducentur et pars Guelfa partem Ghibellinam expellet; quam scilicet partem Guelfam silvestrem idcirco appellat, quia imperii mandata non sequitur, immo adversatur et obviat. + +{Poi appresso convien che questa caggia} Adhuc dicit iste Ciacchus quod postmodum hec pars Guelfa fugabitur per aliam partem Ghibellinam. + +{Con la forza di tal che testè piaggia} Hoc est cum virtute et auxilio Dei qui nunc dormire videtur et neutri parti adherere; et hoc accidet infra tres soles, hoc est post perfectum tempus, quia tempus significatur per solem; per hoc autem quod dicit tres significat perfectionem, quia omnis perfectio consistit in tribus et ternarius numerus est perfectus. De quo autem et quali perfecto tempore intellexerit auctor, auctoris conscientie relinquatur, cuius intentionem est difficile iudicare; vel dicas quod pars guelfa fugabitur eo tempore quo Deo omnipotenti, qui est trinus et unus ac summa perfectio, videbitur profuganda. + +{Alte terrà lungo tempo le fronti} etc. usque ad locum illum: + +{E 'l duca disse a me: Più non si desta} Hic vult dicere auctor quod anima illa Ciacchi numquam resurget neque excitabitur nisi in die stricti iudicii, quando intonabit illa terribilis et angelica tuba: *Surgite mortui* etc., quia tunc illa anima et alie omnes resurgent cum corporibus suis et videbunt maiestatem Dei ad iudicium venientem, que siquidem est omnium dannatorum et malorum spirituum inimica. + +{Per ch'io dissi: Maestro esti tormenti} In parte ista interogat auctor ipsum Virgilium et querit utrum ipsa infernalia tormenta post iudicium universe carnis sint minora vel maiora aut talia qualia nunc sunt. Ad quod sapientissime respondetur quod pene infernales per animas dannatorum tanto sentientur et inferentur asperiores post divinam sententiam, quanto anime ille per resurrectionem corporum humanorum erunt perfectiores, non vera perfectione sed unione corporea; per quam siquidem unionem corporis et anime sentientur maiores quam si anima absque corpore permaneret. Et propterea sequitur quod iste anime infelices et maledicte expettant maiora et orribiliora tormenta post terribilem ultimamque sententiam quam ante ultimum diem stricti iudicii etc., quia satis per se manifesta sunt que secuntur. + +{Pape Satàn, pape Satàn Aleppe} In fine capituli precedentis auctor demostravit qualiter invenit Plutonem adversarium grandem et demonem infernalem; nunc vero in principio huius capituli ostendit et scribit quod idem Pluton turbative et admirative comotus ex adventu et visione Virgilii et Dantis clamavit et ait adversus Virgilium et Dantem Pape Satan Aleppe, hoc est dicere {O Satan demon, o Aleppe demon}, quale mirum et novum est istud, quod isti novi hospites huc accedunt. Cui respondet Virgilius: +{Non è sanza cagion} etc. +{vuolsi ne l'alto, là dove Michele +fè la vendetta del superbo strupo} + Hoc est dicere quod de voluntate illius qui in celis habitat procedit adventus eorum in quibus siquidem celestibus partibus angelus Michael expugnavit et vicit superbiam demonis infernalis. -Nam, sicut sequitur, quemadmodum accidit in quodam loco profundo maris qui vocatur Cariddis et est in partibus Sicilie, quia ibi continue magne unde aquarum ex oposito insurgunt et una adversus aliam percutit et simul conquaciuntur, sic, dicit auctor, ego vidi in presenti circulo infernali avaros et cupidos ex parte una, et prodigos ex parte alia ex opposito avarorum. Qui continue insurgebant utrinque et avarus contra prodigum occurrebat et quando erat in medio puncto circuli prodigus percutiebat in cupidum redarguendo et dicendo in eum, hoc est qua re tu avarus fuisti tenax et cupidus, et e converso avarus percutiebat in prodigum et dicebat, hoc est qua re fuisti dispersor et disipator bonorum tuorum? Et hoc tormento et pena genus istorum continue cruciatur. + +{Ahi giustizia di Dio! tante chi stipa +nove travaglie} + +Nunc admirative loquitur ex diversis penis quas videt et dicit: O quot et quanta genera tormentorum sunt sub potentia divine iustitie! Nam, sicut sequitur, quemadmodum accidit in quodam loco profundo maris qui vocatur Cariddis et est in partibus Sicilie, quia ibi continue magne unde aquarum ex oposito insurgunt et una adversus aliam percutit et simul conquaciuntur, sic, dicit auctor, ego vidi in presenti circulo infernali avaros et cupidos ex parte una, et prodigos ex parte alia ex opposito avarorum. Qui continue insurgebant utrinque et avarus contra prodigum occurrebat et quando erat in medio puncto circuli prodigus percutiebat in cupidum redarguendo et dicendo in eum Qua re tenes?, hoc est qua re tu avarus fuisti tenax et cupidus, et e converso avarus percutiebat in prodigum et dicebat Qua re deicis et dispergis?, hoc est qua re fuisti dispersor et disipator bonorum tuorum? Et hoc tormento et pena genus istorum continue cruciatur. + +{In etterno verranno a li due cozzi: +questi resurgeranno del sepulcro +col pugno chiuso, e questi coi crin mozzi} + Dicit auctor quod isti prodigi et avari sic eternaliter percutientur alterutrum et avari resurgent a sepulcris eorum cum manu clausa et prodigi cum tonsis capillis. -Similiter autem, dicit auctor, ipsa providentia Dei prefecit et ordinavit fortunam tamquam magistram et ducem ad permutationem istorum bonorum temporalium; ex quo hec temporalia bona, honores divitie potentie principatus et alia temporalia transitoria, de uno in alium hominem et de uno in alium sanguinem transferuntur. Et adversus hanc transmutationem fortune non potest alicuius mortalis prudentia se tueri, et sic ex istorum translatione bonorm aliqui regunt et florent alii mendicant et dolent, huius fortune iudicium occultum et investigabile prosequentes. -Adhuc auctor dicit quod hec fortuna de natura sui providet iudicat et exequitur in regno suo sicut dii alii regunt in regnis eorum, hoc est operatur et influit ex motu corporis celestis sicut alie intelligentie operantur et agunt in hiis que premissa et ordinata sunt eis a primi motoris infinita virtute. Dicit etiam testus quod hec fortuna numquam desistit, numquam quiescit in permutando et transferendo hec temporalia bona, et quod de necessitate est velox influentiis et permutationibus suis, et hoc breviter dicit testus ad licteram. Sed quamvis verba ista sonent quod fortuna sic duret et influat in istis temporalibus et quod humana prudentia adversus permutationes et attus huius fortune providere nec operari non possit, nichilominus pro defensione et conservatione honoris et nominis huius venerabilis auctoris, ne per obloquentium vel detrahentium aliquorum notam eius vere scientie et virtuti derogare contingat, iuventutis mee iudicio aliqua super ista materia declarabo. Advertendum siquidem et sciendum est quod ipse Deus, qui est causa prima, a quo omnia causantur, per istas sperarum et celestium orbium influentias, tanquam per causas secundarias, in inferioribus istis operatur et influit aliquando per necessitatem, aliquando per dispositionem vel qualitatem. Influit siquidem natura celestis necessario in generatione ac productione quorumcunque nascentium: nam necessarium est, secundum naturalem necessitatem materie, celesti causante virtute, quod homo generet hominem, bos bovem, asinus asinum et erba erbam, et sic de similibus suis; necessarium est etiam quod post diem nox succedat et post noctis tenebras lucis radius effundatur in terris iuxta naturalem cursum et ordinem magni luminis, nisi infinita potentia Dei miracolose ac supernaliter contrarium ageret. Influit etiam hec natura celestis per dispositionem et qualitatem, qualificando et disponendo et provocando mortales quoslibet ratione vigentes ad habituationem, operationem et prosecutionem talis cogitationis rei vel desiderii, qualem eis influxerit et infundat natura celestis. Ad cuius evidentiam clariorem advertendum est quod, si fetus vel puer nascatur dominante Iove, cum sub Iove sint divitie et honores, et unusquisque planeta habeat influere que sunt de natura eius, idcirco talis puer vel fetus ex influentia sui planete non necessitatur sed disponetur et animabitur voluntarie ad suscipiendas et diligendas divitias et honores. Exemplo simili, si puer sub Marte nascatur, cum sub Marte, qui est calidus et siccus, sint bellum rixa discensio et furtum, et propterea ipse planeta habeat fetus sub eo nascentes disponere et qualificare secundum naturalem proprietatem ipsius, idcirco sub eo nascentes non necessitantur sed voluntarie disponuntur et eligunt, animantur et accenduntur ad bella rumores et scandala, divisiones et guerras. Et quod ex influentia celi non causetur necessitas in mortalibus, hec est ratio. Nam omnipotentis creatoris nostri inacessibilis sapientia bonorum omnium est summa perfectio et in creaturis et operationibus suis perfectissime operatur, et cum perfecte creaverit hominem, tria dedit et inspiravit in eo: rationem videlicet, apetitum et arbitrium liberum, ut ex arbitrii libertate ad dilectionem et operationem boni per rationem, ad dilectionem et operationem mali per appetitum possit sua electione moveri. Et hoc est verum secundum quod probatur: nam Deus, qui fecit nos absque ullo subsidio nostro, non iustificabit nos nec dabit nobis premia lucis eterne absque meritis et virtutibus, nec etiam inferis cruciabimur nisi ex demeritorum et malitiarum nostrarum pondere digni erimus cruciatu. Et propterea, quamvis illa celestis influentia Saturni vel Martis vel alterius planete malivoli de natura sui ad furtum, paupertatem et bellum aut ad defectus alios mortales disponat et vocet, quamvis etiam celestis influentia cuiuscumque planete benivoli ad virtutes divitias et honores mortales disponat, nichilominus nec planeta malivolus et infelix ad malum nec planeta benivolus et felix ad bonum suscipiendum vel faciendum de necessitate aducit, qualificat, tamen habituat et disponit; ex quibus non necessitas sed qualitas, habitus et dispositio inferuntur, que a necessitate ut plurimum differunt. Nam, posito quod Petrus, sub Mercurio natus, ex Mercurii influentia ad eloquentiam et divitias disponatur, nunquam erit eloquens si per rationem et intellectum cum eloquentibus et prudentibus noluerit conversari, numquam erit dives si destiterit a divitiis et mercationibus procurandis, nunquam habebit honores si honores duxerit contempnendos, numquam erit eloquens, honoratus vel dives si voluerit male et inhordinate loqui, si voluerit discipare substantiam suam et si voluerit in inhonestis et turpibus dilettari. Esto etiam quod Martinus, natus sub Marte, ad bella, rumores, furtum et scandala disponatur ex influentia sui planete, nichilominus si voluerit ille Martinus regi per rationem et intellectum, non prosequetur apetitum et habitum suum ad bella ac mala dispositum, set regulabit qualitatem et dispositionem sano iudicio rationis, concessa sibi liberi arbitrii potestate. Et sic aliquibus siderum motibus nec celestis corporis influentia nec dispositione, qualitate vel habitu sceleratis aliqualiter non obstantibus, ad que vocantur et disponuntur mortales ex necessario motu celi unusquisque mortalis per providentiam rationem et intellectum suas pravas concupiscentias voluntates et subgestiones malas ex celestis corporis influentia quantumlibet procedentes, melioris electione consilii ex humani arbitrii libertate poterit refrenare, confundere ac totaliter submovere, ne ad actus nepharios deducatur. Quod si fecerit, dignus est laude et dicendus est verus et rationabilis homo, quia tunc regitur imperio rationis; et si has cogitationes, qualitates et dispositiones perversas ex sue passionis defectu vel ex aliqua momentanea attraente illecebra confundere ac refrenare noluerit, tunc non est homo vocandus sed belua, quia bestiali more regitur per passionem et apetitum; et hoc debet sue inexcusabili negligentie ac malitie voluntarie inputari, quia iniquitates, perversiones et scelera que potuit noluit per sapientiam evitare. Et hoc satis probat et verificat illa vox magni astrologi Tolomei dicentis. Ex quo sequitur quod ex celestis corporis influentia non necessitas, sed dispositio habitus et voluntas causentur. Preterea si hoc esset, quod ex motu celorum homines ad bonum vel malum necessario moverentur, tunc illud abusivum et nepharium sequeretur, quod periret humanum arbitrium. Quod est falsum, quoniam sic frustra bonis malisque premia inferuntur et pene que ipsis inferri non debent, cum non ex libero et voluntario animorum motu sed ex necessitate proveniat; et sic delinquendi ac vagandi temporis occasio relinqueretur mortalibus, ex quo virtus et bone operationis simplicitas sibi profutura non erit, cum iam de ipsis mortalibus inevitabilis et futura necessitas terminaverit. Illud etiam falax et iniquissimum sequeretur, quod homines frustratorie contemplarent et specularentur de bonitate et sapientia Dei, frustra illum ex caritate diligerent, sub perdictione preces efunderentur in eo ac mandata legis divine sub quadam essent perdictione descripta; et quod caritas, fides, spes, iustitia, fortitudo cetereque virtutes servarentur et diligerentur ad finem perdictionis, ex quo bonis et malis contingentia omnia de necessitate succederent. Quod est contra fidem et in omnibus et per omnia detestandum, summi et increati principis perfettissima considerata iustitia, que bonis merentibus premia, malis suplicia iudicio sue perfectissime rationis impendit. Et propterea super materia premissorum concluditur ex necessaria ratione quod ex celestis corporis influentia, quam fortunam comuniter apellamus, non necessitas boni vel mali sed qualitas, dispositio vel habitus ad bonum vel malum veridice infunduntur. Ad veram autem expositionem et defensionem testus dicentis. -dicendum est, et est verum, quod ipsa fortuna, hoc est ipse motus, numquam quiescit sed semper influit et movetur et de necessitate est quod celum continue moveatur et influat, non autem quod necesitet, ut supra probatum est. Primo responderi potest quod est verum quod humana prudentia non potest facere et contrariari quod celum non moveatur et influat secundum naturam suam. Secundo responderi potest quod, posito quod testus dicat, hoc est prudentia nostra non contrariatur influentie celesti, propter hoc non tollitur nec sequitur quod prudentia uniuscuiusque hominis non possit refrenare inlicitas dispositiones et cogitationes perversas causatas ex influentia celi. Nam, posito quod Petrus, qui est potens ad currendum, non currat, propterea non tollitur quod currere non possit; et sic, posito quod sensus humanus non contradicat nec opponatur male dispositioni planete, propterea non tollitur nec dicit testus quod contradicere non possit. Ex quo sequitur quod humana ratio posset ex sui arbitrii libertate refrenare motus, dispositiones et qualitates malas ex celesti influentia descendentes. -Nam sicut annus faciem terre quandoque frugibus quandoque floribus ornat, et sicut mare quandoque quiescit absque turbine tempestatis quandoque tumescit tempestuosis procellis, sic fortuna quandoque malis influentiis et dispositionibus quandoque bonis et gratis mortales disponit et allicit. Hoc est quod scribit Boetius in IIº de consolatione super fortune regimine ubi dicit. Sed quamvis celum, annus, fortuna et mare non sint dii, quia tamen sunt creature Dei et sunt et manent sub perpetua obedientia Creatoris, idcirco sic ipsos deos appellat ex constantia et participatione divini ordinis quem custodiunt et servant immobilem. -Huius est ratio quia, cum vigeant ratione et intellectu, deberent cognoscere et iudicare quod motus et influentia fortune sunt necessaria in se ipsis, quia de necessitate est quod celum moveatur et influat, non autem necessitant mortales ad quicquam, sed ipsi spontanee deducuntur et inclinantur, quemadmodum ratio vel apetitus predominatur in eis secundum libertatem arbitrii eorundem. Sed ipsa fortuna de hac maledictione et inhonoratione non curat, quia, tamquam intelligentia beata, cum aliis intelligentiis spiritualibus creaturis primis felicitatur et gaudet in orbe suo, secundum providentiam et dispositionem Excelsi. Ad cognoscendum autem rationem et causam propter quas tantus eror mundum invasit - quo pars aliqua cecitatis humane credit vel asserit vel pertinaciter affirmat quod omnia de necessitate eveniunt, sed maxime isti maledicti ribaldi, discipatores bonorum suorum ac predones itinerum et alii ostinati ad malum, hoc asserere non verentur dicentes, sciendum est quod, sicut dictum est supra, duo sunt principia actuum humanorum: apetitus et ratio. Per rationem mortalis quilibet virtuose agit et inclinatur ad bonum, per appetitum autem vitiose se habet et inclinatur ad malum. Cum autem honores, divitie, potentie, voluntates et alia temporalia transitoria et caduca et imperfecta de se, tamquam bona corporis, sint contraria bono et perfectioni anime, cuius bonum et perfectio Deus est, cumque apetitus humanus anime perfectioni ac rationi contrarius tam de natura sui quam ex dispositiva vel qualificativa celestis corporis influentia inordinetur et delectetur in istis illecebris divitiis, voluptatibus et temporalibus transitoriis, que bona sunt corporis, et sic apparet manifeste quod quilibet vivens per apetitum, quamvis misere delectationi sue et ceco appetitui satisfaciat, perverse ac detestabiliter operetur et vivat. Omnes autem per apetitum et passionem operantur et vivunt qui in huiusmodi temporalibus momentaneis vanitatibus, fraudibus, dolis, cupiditatibus, malis artibus et aliis universis vitiis et malitiis delectantur. Sed cum omnes isti perversi ambulantes in tenebris, a virtute et veritate remoti, vere rationis lucem videre non possunt, quia in contrarium et destructionem ipsius totis viribus et affectibus opponuntur, idcirco virtute et ratione calcatis, destructis et neglectis per eos ex habituata corruptione malitie et ex dispositione perversa, in cuius operatione habituantur, tam ex influentia celi quam ex longeva consuetudine ac inordinato et bestiali apetitu ipsos actraente, delectabilius, affectuosius et celerius prontuantur, operantur et deducuntur ad mala et per istas inlecebras et temporalia rapiuntur, quam per virtutem, rationem et bonum, que hodiunt, que contenunt, que fugiunt, et adversus illa suis studiis et perversis actibus moliuntur et agunt. -Hic describit auctor quod in circulo isto nedum invenit animas cruciatas eorum quos ira devicit, sed illorum etiam qui per accidiam, hoc est per negligentem tristiciam et pigritiam inexcusabilem, sunt damnati. Et dicit quod isti tales accidiosi et tristes sunt ibi sub aqua in quadam palude et foris loqui nec apparere non possunt, et propterea existentes in fundo conqueruntur et dicunt hec verba. Ex prolatione quorum verborum inferius aqua in summo ebullire et pullulare videtur, prout aperte mostratur cum dicit. + +{Or puoi, figliuol, veder la corta buffa} Ex premissis igitur amonens ipse Virgilius auctorem dicit eidem: Ex hiis que vidisti de prodigis et avaris potes cognoscere quam est transitoria quam est brevis horum temporalium bonorum illusio, que siquidem bona sunt commissa fortune. + +{Maestro mio, diss'io, or mi dì anche: +questa fortuna} + +In parte presenti auctor interrogat poetam et dicit: Dicas et declares michi que est ista fortuna que ista temporalia concedit et regit, et qua re sic ea tenet et tribuit et retrait et infundit. Ad quod respondens poeta dicit: Illa sapientia infinita, Deus omnipotens, fecit celos et ad motum ipsorum celorum disposuit et ordinavit intelligentias sive angelos, ex quorum virtute ipsi celi moventur, variis etiam luminibus ipsi celi clarescunt et lucent, et sic per ipsam inaccessibilem sapientiam in ipsis celestibus orbibus lux fuit equaliter distributa. Similiter autem, dicit auctor, ipsa providentia Dei prefecit et ordinavit fortunam tamquam magistram et ducem ad permutationem istorum bonorum temporalium; ex quo hec temporalia bona, honores divitie potentie principatus et alia temporalia transitoria, de uno in alium hominem et de uno in alium sanguinem transferuntur. Et adversus hanc transmutationem fortune non potest alicuius mortalis prudentia se tueri, et sic ex istorum translatione bonorm aliqui regunt et florent alii mendicant et dolent, huius fortune iudicium occultum et investigabile prosequentes. + +{Vostro saver non ha contasto a lei: +questa provede, giudica, e persegue +suo regno come il loro li altri dèi. +Le sue permutazion non hanno triegue: +necessità la fa esser veloce; +sì spesso vien chi vicenda consegue} + +Adhuc auctor dicit quod hec fortuna de natura sui providet iudicat et exequitur in regno suo sicut dii alii regunt in regnis eorum, hoc est operatur et influit ex motu corporis celestis sicut alie intelligentie operantur et agunt in hiis que premissa et ordinata sunt eis a primi motoris infinita virtute. Dicit etiam testus quod hec fortuna numquam desistit, numquam quiescit in permutando et transferendo hec temporalia bona, et quod de necessitate est velox influentiis et permutationibus suis, et hoc breviter dicit testus ad licteram. Sed quamvis verba ista sonent quod fortuna sic duret et influat in istis temporalibus et quod humana prudentia adversus permutationes et attus huius fortune providere nec operari non possit, nichilominus pro defensione et conservatione honoris et nominis huius venerabilis auctoris, ne per obloquentium vel detrahentium aliquorum notam eius vere scientie et virtuti derogare contingat, iuventutis mee iudicio aliqua super ista materia declarabo. Advertendum siquidem et sciendum est quod ipse Deus, qui est causa prima, a quo omnia causantur, per istas sperarum et celestium orbium influentias, tanquam per causas secundarias, in inferioribus istis operatur et influit aliquando per necessitatem, aliquando per dispositionem vel qualitatem. Influit siquidem natura celestis necessario in generatione ac productione quorumcunque nascentium: nam necessarium est, secundum naturalem necessitatem materie, celesti causante virtute, quod homo generet hominem, bos bovem, asinus asinum et erba erbam, et sic de similibus suis; necessarium est etiam quod post diem nox succedat et post noctis tenebras lucis radius effundatur in terris iuxta naturalem cursum et ordinem magni luminis, nisi infinita potentia Dei miracolose ac supernaliter contrarium ageret. Influit etiam hec natura celestis per dispositionem et qualitatem, qualificando et disponendo et provocando mortales quoslibet ratione vigentes ad habituationem, operationem et prosecutionem talis cogitationis rei vel desiderii, qualem eis influxerit et infundat natura celestis. Ad cuius evidentiam clariorem advertendum est quod, si fetus vel puer nascatur dominante Iove, cum sub Iove sint divitie et honores, et unusquisque planeta habeat influere que sunt de natura eius, idcirco talis puer vel fetus ex influentia sui planete non necessitatur sed disponetur et animabitur voluntarie ad suscipiendas et diligendas divitias et honores. Exemplo simili, si puer sub Marte nascatur, cum sub Marte, qui est calidus et siccus, sint bellum rixa discensio et furtum, et propterea ipse planeta habeat fetus sub eo nascentes disponere et qualificare secundum naturalem proprietatem ipsius, idcirco sub eo nascentes non necessitantur sed voluntarie disponuntur et eligunt, animantur et accenduntur ad bella rumores et scandala, divisiones et guerras. Et quod ex influentia celi non causetur necessitas in mortalibus, hec est ratio. Nam omnipotentis creatoris nostri inacessibilis sapientia bonorum omnium est summa perfectio et in creaturis et operationibus suis perfectissime operatur, et cum perfecte creaverit hominem, tria dedit et inspiravit in eo: rationem videlicet, apetitum et arbitrium liberum, ut ex arbitrii libertate ad dilectionem et operationem boni per rationem, ad dilectionem et operationem mali per appetitum possit sua electione moveri. Et hoc est verum secundum quod probatur: *Deus fecit hominem simplicem et rectum et reliquid eum in manu consilii sui*; et hoc est quod probat Augustinus dum dicit: *Qui fecit te sine te, non iustificabit te sine te*: nam Deus, qui fecit nos absque ullo subsidio nostro, non iustificabit nos nec dabit nobis premia lucis eterne absque meritis et virtutibus, nec etiam inferis cruciabimur nisi ex demeritorum et malitiarum nostrarum pondere digni erimus cruciatu. Et propterea, quamvis illa celestis influentia Saturni vel Martis vel alterius planete malivoli de natura sui ad furtum, paupertatem et bellum aut ad defectus alios mortales disponat et vocet, quamvis etiam celestis influentia cuiuscumque planete benivoli ad virtutes divitias et honores mortales disponat, nichilominus nec planeta malivolus et infelix ad malum nec planeta benivolus et felix ad bonum suscipiendum vel faciendum de necessitate aducit, qualificat, tamen habituat et disponit; ex quibus non necessitas sed qualitas, habitus et dispositio inferuntur, que a necessitate ut plurimum differunt. Nam, posito quod Petrus, sub Mercurio natus, ex Mercurii influentia ad eloquentiam et divitias disponatur, nunquam erit eloquens si per rationem et intellectum cum eloquentibus et prudentibus noluerit conversari, numquam erit dives si destiterit a divitiis et mercationibus procurandis, nunquam habebit honores si honores duxerit contempnendos, numquam erit eloquens, honoratus vel dives si voluerit male et inhordinate loqui, si voluerit discipare substantiam suam et si voluerit in inhonestis et turpibus dilettari. Esto etiam quod Martinus, natus sub Marte, ad bella, rumores, furtum et scandala disponatur ex influentia sui planete, nichilominus si voluerit ille Martinus regi per rationem et intellectum, non prosequetur apetitum et habitum suum ad bella ac mala dispositum, set regulabit qualitatem et dispositionem sano iudicio rationis, concessa sibi liberi arbitrii potestate. Et sic aliquibus siderum motibus nec celestis corporis influentia nec dispositione, qualitate vel habitu sceleratis aliqualiter non obstantibus, ad que vocantur et disponuntur mortales ex necessario motu celi unusquisque mortalis per providentiam rationem et intellectum suas pravas concupiscentias voluntates et subgestiones malas ex celestis corporis influentia quantumlibet procedentes, melioris electione consilii ex humani arbitrii libertate poterit refrenare, confundere ac totaliter submovere, ne ad actus nepharios deducatur. Quod si fecerit, dignus est laude et dicendus est verus et rationabilis homo, quia tunc regitur imperio rationis; set si has cogitationes, qualitates et dispositiones perversas ex sue passionis defectu vel ex aliqua momentanea attraente illecebra confundere ac refrenare noluerit, tunc non est homo vocandus sed belua, quia bestiali more regitur per passionem et apetitum; et hoc debet sue inexcusabili negligentie ac malitie voluntarie inputari, quia iniquitates, perversiones et scelera que potuit noluit per sapientiam evitare. Et hoc satis probat et verificat illa vox magni astrologi Tolomei dicentis: *Sapiens dominabitur astris*; hoc etiam probat Boetius in IIIIº cum dicit *In vestra enim situm est manu qualem vobis fortunam fundare velitis*. Ex quo sequitur quod ex celestis corporis influentia non necessitas, sed dispositio habitus et voluntas causentur. Preterea si hoc esset, quod ex motu celorum homines ad bonum vel malum necessario moverentur, tunc illud abusivum et nepharium sequeretur, quod periret humanum arbitrium. Quod est falsum, quoniam sic frustra bonis malisque premia inferuntur et pene que ipsis inferri non debent, cum non ex libero et voluntario animorum motu sed ex necessitate operatio boni vel mali proveniat; et sic delinquendi ac vagandi temporis occasio relinqueretur mortalibus, ex quo virtus et bone operationis simplicitas sibi profutura non erit, cum iam de ipsis mortalibus inevitabilis et futura necessitas terminaverit. Illud etiam falax et iniquissimum sequeretur, quod homines frustratorie contemplarent et specularentur de bonitate et sapientia Dei, frustra illum ex caritate diligerent, sub perdictione preces efunderentur in eo ac mandata legis divine sub quadam essent perdictione descripta; et quod caritas, fides, spes, iustitia, fortitudo cetereque virtutes servarentur et diligerentur ad finem perdictionis, ex quo bonis et malis contingentia omnia de necessitate succederent. Quod est contra fidem et in omnibus et per omnia detestandum, summi et increati principis perfettissima considerata iustitia, que bonis merentibus premia, malis suplicia iudicio sue perfectissime rationis impendit. Et propterea super materia premissorum concluditur ex necessaria ratione quod ex celestis corporis influentia, quam fortunam comuniter apellamus, non necessitas boni vel mali sed qualitas, dispositio vel habitus ad bonum vel malum veridice infunduntur. Quod plene probat Boetius in fine sui quinti libri de consolatione cum dicit *Manet mortalibus arbitrii intemerata libertas, manet etiam spettator desuper cunctarum mentium Deus, bonis premia, malis supliciaque dispensans*. Ad veram autem expositionem et defensionem testus dicentis +{Le sue permutazion non hanno triegue: +necessità la fa esser veloce; +sì spesso vien chi vicenda consegue} + +dicendum est, et est verum, quod ipsa fortuna, hoc est ipse motus, numquam quiescit sed semper influit et movetur et de necessitate est quod celum continue moveatur et influat, non autem quod necesitet, ut supra probatum est. Ad ea vero que supra dicuntur in testu {Vostro saver non ha contasto a lei} et {Oltre la difension d'i senni umani} potest dupliciter responderi. Primo responderi potest quod est verum quod humana prudentia non potest facere et contrariari quod celum non moveatur et influat secundum naturam suam. Secundo responderi potest quod, posito quod testus dicat {Vostro saver non ha contasto a lei}, hoc est prudentia nostra non contrariatur influentie celesti, propter hoc non tollitur nec sequitur quod prudentia uniuscuiusque hominis non possit refrenare inlicitas dispositiones et cogitationes perversas causatas ex influentia celi. Nam, posito quod Petrus, qui est potens ad currendum, non currat, propterea non tollitur quod currere non possit; et sic, posito quod sensus humanus non contradicat nec opponatur male dispositioni planete, propterea non tollitur nec dicit testus quod contradicere non possit. Ex quo sequitur quod humana ratio posset ex sui arbitrii libertate refrenare motus, dispositiones et qualitates malas ex celesti influentia descendentes. Ad id vero +{Questa provede, giudica e persegue +suo regno come il loro gli altri dèi} + +dicendum est quod auctor hic exemplificative et similitudinarie loquitur et dicit quod quemadmodum alii dei regunt et moventur in regnis eorum, sic et fortuna iudicat et movetur in regno suo. Nam sicut annus faciem terre quandoque frugibus quandoque floribus ornat, et sicut mare quandoque quiescit absque turbine tempestatis quandoque tumescit tempestuosis procellis, sic fortuna quandoque malis influentiis et dispositionibus quandoque bonis et gratis mortales disponit et allicit. Hoc est quod scribit Boetius in IIº de consolatione super fortune regimine ubi dicit: *An ego sola meum ius exercere prohibebor? Licet celo proferre lucidos dies eosdemque tenebrosis noctibus condere. Licet anno terre vultum nunc floribus frugibusque redimire nunc imbribus frigoribusque confundere. Ius est mari nunc strato equore blandiri nunc procellis ac fluctibus inorescere*. Sed quamvis celum, annus, fortuna et mare non sint dii, quia tamen sunt creature Dei et sunt et manent sub perpetua obedientia Creatoris, idcirco sic ipsos deos appellat ex constantia et participatione divini ordinis quem custodiunt et servant immobilem. + +{Quest'è colei ch'è tanto posta in croce +pur da color che le dovrien dar lode} + +Adhuc dicit auctor: Ista fortuna est illa que tantum blasfematur, vituperatur et maledicitur ab hominibus, quia non succedit et influit secundum perversa et inordinata vota ipsorum, a quibus digne laudari et venerari deberet. Huius est ratio quia, cum vigeant ratione et intellectu, deberent cognoscere et iudicare quod motus et influentia fortune sunt necessaria in se ipsis, quia de necessitate est quod celum moveatur et influat, non autem necessitant mortales ad quicquam, sed ipsi spontanee deducuntur et inclinantur, quemadmodum ratio vel apetitus predominatur in eis secundum libertatem arbitrii eorundem. Sed ipsa fortuna de hac maledictione et inhonoratione non curat, quia, tamquam intelligentia beata, cum aliis intelligentiis spiritualibus creaturis primis felicitatur et gaudet in orbe suo, secundum providentiam et dispositionem Excelsi. Ad cognoscendum autem rationem et causam propter quas tantus eror mundum invasit – quo pars aliqua cecitatis humane credit vel asserit vel pertinaciter affirmat quod omnia de necessitate eveniunt, sed maxime isti maledicti ribaldi, discipatores bonorum suorum ac predones itinerum et alii ostinati ad malum, hoc asserere non verentur dicentes:*Ita predestinatum est mihi* –, sciendum est quod, sicut dictum est supra, duo sunt principia actuum humanorum: apetitus et ratio. Per rationem mortalis quilibet virtuose agit et inclinatur ad bonum, per appetitum autem vitiose se habet et inclinatur ad malum. Cum autem honores, divitie, potentie, voluntates et alia temporalia transitoria et caduca et imperfecta de se, tamquam bona corporis, sint contraria bono et perfectioni anime, cuius bonum et perfectio Deus est, cumque apetitus humanus anime perfectioni ac rationi contrarius tam de natura sui quam ex dispositiva vel qualificativa celestis corporis influentia inordinetur et delectetur in istis illecebris divitiis, voluptatibus et temporalibus transitoriis, que bona sunt corporis, et sic apparet manifeste quod quilibet vivens per apetitum, quamvis misere delectationi sue et ceco appetitui satisfaciat, perverse ac detestabiliter operetur et vivat. Omnes autem per apetitum et passionem operantur et vivunt qui in huiusmodi temporalibus momentaneis vanitatibus, fraudibus, dolis, cupiditatibus, malis artibus et aliis universis vitiis et malitiis delectantur. Sed cum omnes isti perversi ambulantes in tenebris, a virtute et veritate remoti, vere rationis lucem videre non possunt, quia in contrarium et destructionem ipsius totis viribus et affectibus opponuntur, idcirco virtute et ratione calcatis, destructis et neglectis per eos ex habituata corruptione malitie et ex dispositione perversa, in cuius operatione habituantur, tam ex influentia celi quam ex longeva consuetudine ac inordinato et bestiali apetitu ipsos actraente, delectabilius, affectuosius et celerius prontuantur, operantur et deducuntur ad mala et per istas inlecebras et temporalia rapiuntur, quam per virtutem, rationem et bonum, que hodiunt, que contenunt, que fugiunt, et adversus illa suis studiis et perversis actibus moliuntur et agunt. Nam durum et difficile noscitur unicuique operari et vivere in contrarium habitus et dispositionis sue, et hoc clare probatur et patet per quandam inventionem vulgarem sic loquentem super ista materia, que sic incipit {L'astrolago soprano, / che fu componitore / e sommo creatore / della natura, pò più ch'esa fare, / ancho pensare di vano / e vivere in errore: / chrede che d'uman core / sia per necessità adoperare; / perchè d'arbitrio libero è dotato / e de ragion, co' la qual si corregge / e suo miglore eleggie, / onde pianeto a forza nol costringe. / Ver è che nel core qualità pinge, / secondo qual talora suo stato regge; / che fort'è servar legge / contra la cosa ond'è habituato} etc. Bindus Bonichi. + +{Or discendiamo omai a maggior pieta} etc. quia per se patent. + +{Lo buon maestro disse: Figlio, or vedi +l'anime di color cui vinse l'ira} + +Hic describit auctor quod in circulo isto nedum invenit animas cruciatas eorum quos ira devicit, sed illorum etiam qui per accidiam, hoc est per negligentem tristiciam et pigritiam inexcusabilem, sunt damnati. Et dicit quod isti tales accidiosi et tristes sunt ibi sub aqua in quadam palude et foris loqui nec apparere non possunt, et propterea existentes in fundo conqueruntur et dicunt hec verba: Ve nobis! quia in vita nostra continue per interiorem et exteriorem accidiam tristitia nos deduxit, et in hac vita miserie et tenebrarum profundo perpetuam tristitiam patiemur. Ex prolatione quorum verborum inferius aqua in summo ebullire et pullulare videtur, prout aperte mostratur cum dicit +{Fitti nel limo dicon: Tristi fummo +ne l'aere dolce che dal sol s'allegra, +portando dentro accidioso fummo} etc. + +{Venimmo al piè d'una torre al da sezzo} quia per se patent. + +{Io dico, seguitando, ch'assai prima +che noi fossimo al piè de l'alta torre} + Auctor in fine capituli precedentis descripsit qualiter pervenerant descendendo prope quandam turrim, modo dicit quod, antequam aplicuissent ad turrim, prius per magnam horam inspexit summitatem turris, quia vidit in summitate prefata duo flamigera insegna demostrari, quibus ostensis inditiis, demon quidam, Flegias nomine, solus in quadam navicula per aerem sub maxima celeritate pervenit, in quam Virgilius et auctor descenderunt et transiverunt ad ea que postmodum subsecuntur. -Dicit auctor quod quando descendit in barcham, propter solum descensum ipsius onerata fuit navis, et proprie verum loquitur. Huius ratio est quia, cum Virgilius et demon ille essent spiritus solumodo absque substantia corporis, idcirco ex eis navis non poterat honerari; cum autem ipse Dantes tam in corpore quam in spiritu ibi adesset, ex ipso dumtaxat navis honerata transibat. -In ista parte ista mostrat auctor qualiter ex opposito quorundam adversariorum et demonum Virgilius reliquit eum in loco illo, ex quo ipse Dantes permanxit in forse, hoc est in maximo dubio et timore, ita quod de vita et morte ipsius et de ipso Virgilio redituro et non redituro de impossibili accessu ipsorum opinabatur in mente sua, maxime quia, sicut sequitur, illi maiestatis divine rebelles in facie ipsius Virgilii et in despectu ipsius clauserunt portas dicte civitatis et eidem prohibuere ingressum. Et hoc est verum: nam, sicut legitur in libro Sententiarum, cum pura anima Domini nostri Iesu Christi post venerabilem passionem et expirationem ipsius statim descendisset ad inferos, ut animas sanctorum patrum de tenebris liberaret, ipsius gloriosum presentientes adventum demones infernales clauserunt primas portas inferni et manentes interius portas reserrare nolebant; tunc, sicut testificatur in psalmo, ipsa divina anima dixit illis principibus tenebrosis, et sicut ex alio psalmo legitur; a quo sane tempore citra ipse porte semper steterunt et manserunt aperte. + +{E sol quand'io fui dentro parve carca} Dicit auctor quod quando descendit in barcham, propter solum descensum ipsius onerata fuit navis, et proprie verum loquitur. Huius ratio est quia, cum Virgilius et demon ille essent spiritus solumodo absque substantia corporis, idcirco ex eis navis non poterat honerari; cum autem ipse Dantes tam in corpore quam in spiritu ibi adesset, ex ipso dumtaxat navis honerata transibat. + +{Tutti gridavano: A Filippo Argenti!} Ipse spiritus, qui sic fedatus et plorans auctori occurrit, vocatus est Phylippus Argenti, qui fuit unus ex prepotentibus popularibus civitatis Florentie, ex cuius detestanda superbia in isto circulo cruciatur. + +{Lo buon maestro disse: Omai, figliuolo, +s'appressa la città c'ha nome Dite} + +Hec civitas que vocatur Dite est profundior locus qui sit in inferno quia est in medio centro inferni. + +{Così sen va, e quivi m'abbandona +lo dolce padre, e io rimagno in forse, +che sì e no nel capo mi tenciona} + +In ista parte ista mostrat auctor qualiter ex opposito quorundam adversariorum et demonum Virgilius reliquit eum in loco illo, ex quo ipse Dantes permanxit in forse, hoc est in maximo dubio et timore, ita quod de vita et morte ipsius et de ipso Virgilio redituro et non redituro de impossibili accessu ipsorum opinabatur in mente sua, maxime quia, sicut sequitur, illi maiestatis divine rebelles in facie ipsius Virgilii et in despectu ipsius clauserunt portas dicte civitatis et eidem prohibuere ingressum. Ex quo, sicut sequitur, ipse Virgilius redeundo dicebat: Quis inhibuit mihi ne tristia viderem ospicia, omni iocunditate privatus, nichilominus tamen huius pugne me opportebit esse victorem, quamvis horum demonum contrarietas et diversitas non sit nova, quia quod ipsi demones fecerunt in portis istis sic secretis et positis in profundiori loco inferni, alias iam fecerunt in aliis portis que ita secrete non erant. Et hoc est verum: nam, sicut legitur in libro Sententiarum, cum pura anima Domini nostri Iesu Christi post venerabilem passionem et expirationem ipsius statim descendisset ad inferos, ut animas sanctorum patrum de tenebris liberaret, ipsius gloriosum presentientes adventum demones infernales clauserunt primas portas inferni et manentes interius portas reserrare nolebant; tunc, sicut testificatur in psalmo, ipsa divina anima dixit illis principibus tenebrosis: *Tollite portas principes vestras et elevamini porte etternales*, et sicut ex alio psalmo legitur: *Quia contrivit portas ereas et vectes ferreos confregit*; a quo sane tempore citra ipse porte semper steterunt et manserunt aperte. Super qua, dicit Virgilius, quando fuisti ingressus infernum tu vidisti scripta verba illa {Per me si va ne la città dolente} etc., ut supra III capitulo continetur. + +{E già di qua da lei discende l'erta, +passando per li cerchi sanza scorta} + Dicit concludendo premissis quod circa portam istam, per quam prohibitus est accessus, descendit quidam angelus de quodam monte, qui absque alia tutela faciet illas fores celeriter aperiri. -Auctor in precedenti capitulo dixerat qualiter ex verbis illorum demonum fortiter formidavit, nunc vero demostrat quod Virgilius studuit confortari et sue dedignationis indicia removere quam sumpserat ex proibitione ingressus, et hoc fecerat ex eo quod videbat ipsum Dantem graviter espavescere quia ipse Virgilius rediebat; postmodum, prout sequitur, idem Virgilius cepit dicere. Subsequenter autem dixit, que siquidem verba a primis diversa sunt, ex quibus siquidem verbis ultimis diversis a primis ipse auctor multis dubiis curisque et variis vexabatur; nam aliud erat dicere et aliud erat dicere, ita quod aliud verborum principium precedebat et finis alius sequebatur. Ad quorum evidentiam iudicio meo teneo quod verba ista truncata sunt, quia plus in auctoris intentione permansit interius quam exterius per verba expresserit. Quod satis est clarum quia dictorum verborum talis potest esse sententia; nam dicit Virgilius, postmodum addit et sequitur, hoc est, quia, sicut in superioribus capitulis est mostratum, anima illa beata domine Beatrice causavit advenctum, motum et succursum Virgilii pro conservatione et salute auctoris, sicut etiam in pluribus locis superioribus scriptum est quod ex voluntate celesti concessum est quod ipse Virgilius ducat ipsum Dantem per itinera ista, idcirco ista est causa, iste est respectus favoris qui rimanet in intentione Virgilii, quamvis per verba exterius non expresserit. Et sic verisimiliter sequitur quod illa verba non complete sed truncate prolata sunt, ut sint senxus et intellectus ipsorum. Et hoc probatur et verificatur satis per ea que secuntur, quia, sicut ottulit anima dicte domine Beatricis supra II capitulo, angelus Dei descendit et aperuit portas per quas intraverunt ad videndum secreta inferni. -Auctor in hac parte movet hanc questionem Virgilio et querit utrum descendat ad hanc civitatem Dite, qui est locus profundior in inferno, aliqua anima existens in primo gradu sive circulo inferni; in quo gradu exsistentibus spiritibus omnis spes per penam amictitur, sicut mostratum est superius III capitulo, ubi habetur et scribitur. Ad que respondit Virgilius quod raro accidit aliquem spiritum in primo gradu manentem ad hunc locum infimum pervenire, tamen contigit quod ipse Virgilius, decurso modico tempore post mortem ipsius, descendit ad hunc profundum et tenebrosum locum per potentiam et virtutem coniurationis et incantationis cuiusdam incantatricis et sagacissime mulieris que vocabatur Herico, que spiritus et demones invocabat. Et ipse Virgilius sic coniuratus pervenit ad hunc locum qui est profundior abysus inferni et ex hoc profundo deduxit quendam spiritum, in quo cruciatur anima Iude scelleratissimi proditoris. Hec siquidem Herico fuit nigromantica et extratta ab usibus muliebribus et humanis, et vita eius erat in incantationibus et invocationibus demonum; in silvis, nemoribus et locis silvestribus morabatur; in sepulcris mortuorum persepe manebat quia ad usum suum commedebat cervices et ossa hominum mortuorum. Hec fuit temporibus Pompei, de qua scribit Lucanus in capitulo sexto quod filius Pompei, inquirendo de ipsa, illam invenit, et cum illam invenisset, cepit ipsam extollere per celebris laudis et fame preconia ut ipsa consuleret et prediceret ei quid deberet accidere de quodam bello futuro inter eum et hostes: ex quibus laudibus letificata non modicum, ut dicitur ibi in VI. -Dicit auctor consequenter quod aspiciens summitatem turris vidit in ea Megeram, Alectonem et Tesifonem, que fuerunt tres sorores et sunt tres furie infernales habentes loco capillorum venenosos serpentes; et cum vidissent Dantem venientem, clamaverunt Meduxam ut ipse Dantes in lapidem mutaretur. Quod siquidem per hanc rationem poterat accidisse: nam, prout scribit Ovidius et Lucanus, quidam rex nomine Forcus habuit tres filias que vocate sunt Gorgone, ita quod tres Gorgone vocabantur; in speciali tamen prima vocata est Steno, secunda vocata est Euriale, tertia dicta est Meduxa, que fuit maior natu et aliis sororibus locuplettior, unde dicta est Gorgo, quasi gergo, quia ad ampliandum et conservandum regnum patris pre ceteris sororibus intendebat: nam georgii greche, latine agricultores, ampliatores et conservatores terrarum dicuntur. Quia hec Meduxa concubuit cum Neptuno deo maris in templo Palladis vel Minerve, que dea sapientie nuncupatur, ex cuius fornicationis scelere irata et turbata Minerva per ipsius potentiam et virtutem fecit ipsius Meduxe capillos in serpentes converti, et sic illam obduxit quod quicumque inspiciebat hanc Meduxam, ex corrupta dispositione ipsius talis inspiciens in lapidem convertebatur. Perseus autem, Iovis et Dyane filius, advertens tam grande periculum, vitreo seu speculato suscepto accessit ad eam et caput ipsius ferro violenter incidit, sed nichilominus ipsius abscisse cervici ipsa proprietas periculosa permansit. Et propterea si ipse Dantes inspexisset Gorgonem, hoc est caput Meduxe que fuit de Gorgona, ex proprietate ipsius Dantes fuisset in smaltum, hoc est in lapidem, transmutatus, et sic redisset in mundum; et propterea dicit testus. -Cum Teseus filius ducis Atheniensium simul cum Proserpina filia Cereris ad inferos accessisent, contra demones fecerunt insultum et propterea conqueruntur iste furie infernales et dicunt. -Auctor in parte ista, non contentus tetigisse quantum ad corticem fabulam Meduxe et aliarum Gorgonarum, breviter et velato modo vocat et trahit audientium et legentium intellectum ad inveniendam et cognoscendam sententiam et doctrinam que in presenti fabula Gorgonarum includitur et latet occulta, dicens. Et propterea hoc totum quod dictum est de istis tribus Gorgonis, auctores et sapientes hoc senciunt et intendunt: nam per has tres Gorgonas dicunt et significant tria genera teroris. Et primus teror est qui, mentem invadens, mentem debilitat, utputa cum aliquis subito videns vel ymaginans aliquid verendum et novum ex quo inspicientis vel ymaginantis animus debilitatur et quatitur; et per hunc primum terrorem significatur prima Gorgona, scilicet Steno; nam Stena grece, latine infirmitas sive debilitas apellatur. Secunda Gorgona est Euriale, idest lata profunditas, et per hanc significatur secundus teror qui mentem spargit quodam profundo terrore in tantum quod sensitive et intelletive potentie vagantur errantes. Per tertiam vero Gorgonam, que dicitur Meduxa, significatur tertium terroris genus, qui tante terribilitatis genus est quod nedum debilitat mentem, nedum ipsam errantem et vagantem eficit, verum etiam, visum obturrans, caliginem cecitatis inducit nisi virtus sapientissima huius terroris eventui se opponat. Et propterea, sicut fabula narrat, Perseus filius Iovis abscidit caput dicte Meduxe; hic autem Perseus significatur ipsa virtus et sapientia que insurgentes timores et terrores orribiles sapienter discipat et comptemnit. Ad propositum igitur redeundo, vult dicere auctor quod quemadmodum, sicut proxime dictum est, ipsa virtus omnes eventus terribiles sapientissima ratione prescindit et dirimit, ita contingit auctori prefato, quia, dum vidisset per demones infernales precludi et negari transitum tam poete quam sibi, vidisset etiam dictas furias infernales et alia terrorum genera, ex quo siquidem transitu sibi precluso velut ex principali proposito et intentione ipsorum decepta quodamodo, ipse Dantes habebat terrorem maximum et profundum assumere et ipse Virgilius clausit oculos Dantis ne videret Gorgonem; hoc est virtus et ratio, omnem terrorem auferrens, circumspectionem induxit. Et hec sunt que latent sub velamine carminum predictorum. -In hac parte dicit auctor se vidisse multa sepulcra mortuorum et inducit similitudinem dicens quod quemadmodum in quadam civitate que vocatur Arli, posita iuxta flumine Rodani, sunt multa sepulcra mortuorum, et etiam in quadam alia civitate que dicitur Pola in partibus Ystrie posita penes Carnarium, qui est locus profundus et abissus aquarum in mari periculosus nimium transeuntibus, qui iacet ex directa parte versus civitatem Ancone, multa sunt munimenta et sepulcra defunctorum, quia, secundum quod dicitur, antiquis temporibus inter Christianos et Saracenos fuit magnum prelium in dicto loco, ex quo multi ceciderunt utrinque; et quemadmodum locus ille est varus sive varius propter inequalitatem sepulcrorum, ita, dicit auctor, in dicta civitate Dite sunt diversa sepulcra in quibus cruciabantur heretici, non tamen equali pena, quia aliqui durius et gravius prout heresium suarum inpietas exigebat. Premissa igitur pro nostra instructione notantes quemadmodum ipse Virgilius, hoc est ipsa ratio, obturavit oculos Dantis ne aspectus terroris ipsum offenderet, exemplo simili et nos adversus terrores quoslibet et fortes eventus sic debemus virtute et sapientia obturari et claudi, ne pulsilanimitatis et inconstantie levitas nos periculose ofendat, quia, sicut scribit Seneca XVI ad Lucillum. -Con Epicuro tutti suoi seguaci Notandum est in parte ista quod, inter alias setthas, phylosophorum tres fuerunt sette, scilicet Ephycuri, Stoici et Peripatetici. Et propterea, dicit auctor, anime illorum omnium qui secuti sunt hanc vitam voluptuosam in sepulcris specificatis superius includuntur. -Hec umbra fuit pater Guidonis Cavalcantis, nobillissimi et prudentissimi viri, amici specialis et sotii Dantis, qui, cum vidisset Dantem carissimum amicum et sotium Guidonis filii sui, amirabatur quam plurimum quod filium non videbat cum Dante, et propterea interogavit eum de filio, ut sequitur. Cui respondet auctor per ea que proxime subsecuntur; ex qua responsione pater credens filium esse mortuum cecidit ex angustia. -Redit auctor ad materiam domini Farinate et dicit quod ipse dominus Farinata replicando dixit ipsi auctori. Nam per dominam ibi regentem significatur luna, que ut plurimum dicitur regere et operationem suam influere in situ civitatis et partibus circumstantibus; cum igitur luna perficiat cursum quolibet mense, idcirco vult dicere quod luna quinquaginta vicibus non perficiet cursum suum quod ipse Dantes sue civitatis exulem se videbit. -Hic auctor reddit causam domino Farinate quare populus Florentinus tam crudeliter odit dominum Farinatam et partem suam, et dicit quod occasione conflictus quem receperunt Florentini a domino Farinata ad castrum Montis Aperti, ex quo conflictu quoddam flumen in districtu Senarum quod vocatur l'Arbia coloratum fuit sanguine Florentinorum, ita est Florentino populo odiosus dominus Farinata predictus. -Auctor in parte precedenti descrisit de penis eorum qui vivunt epycurio more; in principio autem presentis capituli dicit se pervenisse ad locum illum asperiorem et orribiliorem per ea que proxime subsecuntur cum dicit. -Ad habendam notitiam predictorum sciendum est quod in parte ista puniuntur omnes qui aliquam iniuriam commiserunt, tamen sub distintis gradibus tormentorum. Et ad maiorem evidentiam sciendum est quod omnis iniuria aut per fraudem aut per violentiam infertur patienti; et sive sit violenta sive fraudulenta iniuria potest fieri et commicti in tres personas, in proximum, se ipsum et Deum, et in unoquoque istorum potest commicti dupliciter, scilicet realiter et personaliter. Nam proximo infertur personalis iniuria cum occiditur vel percutitur, realis cum dampnificatur in bonis et rebus eius; sibi ipsi personaliter iniuriatur qui se ipsum occidit, realiter vero qui ludit et discipat bona sua. Deum autem personaliter offendit qui Deum negat, despicit et blasphemat; realiter vero offenditur Deus cum quis despicit naturam et contra naturam operatur, ut sunt sodomite et feneratores quos vocat caursinos. Et propterea cum tribus personis inferatur iniuria - proximo, sibi ipsi et Deo -, tres sunt circuli: primus qui est maior, secundus qui est minor, tertius qui est minimus magis terribilis et penalis, quia quanto minor tanto proximior centro inferni. In primo siquidem circulo puniuntur omnes violenti offensores prossimi et bonorum suorum, prout inferius monstrat auctor cum dicit. In secundo circulo puniuntur omnes violenti offensores et homicide sue proprie vite et dispersores bonorum suorum. Causa vero propter quam hii gravius puniuntur hec est, quia gravius peccant; nam cum de ratione caritatis existat quod quis magis diligat se ipsum et bona sua quam proximum et bona proximi, sequitur quod homicida sui ipsius et dispersor bonorum suorum gravius peccet cum fortius a caritate recedat, et propterea gravius tormentatur; et hoc est quod dicit auctor in his verbis. In tertio vero et orribiliori circulo puniuntur blasphemi et offensores maiestatis eterne et destructores et contemptores nature et contra ipsam operantes, ut sunt usurarii qui caursini dicuntur, qui naturam despiciunt et in ipsius contrarium operantur. Et isti pre ceteris adhuc acriori pena pletuntur, quia, cum ipse Deus creator omnipotens sit omnibus excellentior et perfectior, sit etiam ipse finis ultimus ad quem bona omnia ordinantur, considerata igitur qualitate obiecti in quod peccatur, quod est ipse Deus, sequitur quod, quia offendens Deum gravius a caritate et ratione recedit, quod in hoc minori et acerbiori circulo iusto iudicio pletantur acerbius; et hoc est quod dicunt verba illa. -Hucusque auctor trattavit de penis que inferuntur ex ofensione violencta, nunc autem dicit de his qui cruciantur ex ofensione fraudolenta, videlicet ex fraudibus, dolis et decetionibus prodictoriis. Circa quod siquidem est sciendum quod omnis fraus aut commictitur et infertur ei qui de fraudante confidit aut illi qui de ipso non confidit; omnes enim decipientes et fraudantes aliquem qui de fraudantibus non confidit puniuntur in secundo circulo; omnes vero decipientes confidentes de ipsis puniuntur in minori circulo tamquam acerbiori et graviori. Hec est ratio quia gravius peccat decipiens confidentem quam decipiens non confidentem: nam in deceptione non confidentis vitiatur solummodo naturale et universale vinculum humane dilectionis, que est ipsa caritas per quam unusquique habet diligere proximum suum; in deceptione vero et fraude proximi confidentis non solum corrumpitur nexus caritatis humane, verum etiam tollitur et corrumpitur ipsa spes que nata erat et procedebat ex fide quam deceptus in decipiente tenebat. Et sic cum ex tali fraude hec tres theologice et suppreme virtutes quodamodo offendantur, iusto Dei iudicio crudeliori penalitate punitur et hoc est quod dicit pars illa. -Sciendum est ex verbis istis quod hic finitur prima dies qua stetit auctor in inferno, et omnia precedentia a principio libri usque ad sequens capitulum auctor in una die naturali scruptatus fuit et vidit. Nam cum in medio mensis martii, tanquam perfectiori tempore ut calido et umido, auctor hunc trattatum inceperit, et hoc tempore sol intret in Arietem, Piscis autem precedat Arietem, cumque prima hora diei sol oriatur et levetur semper cum signo suo et cum eo occidat, cum etiam signum Pissis precedat immediate signum Arietis ita quod redeunte sole existente in signo et sub signo Arietis ad emisperium nostrum, oportet de necessitate signum Piscis precedentis ante levari et ante orriri quam signum Arietis subsequentis. Idcirco, proud dicit testus, auctor videbat Pisces in oriçonta, hoc est videbat oriri diem et quod dies adveniebat quia post Pisses sequitur Aries, in quo et cum quo surgebat et oriebatur sol. -Adhuc subiungit auctor et dicit, ad ostendendum quod dies adveniebat, quod currus totus residet supra polum; hoc est quod ipsa hora adveniente nova die ille stelle, que vocantur currus, manent proxime supra polum nostrum, quem videmus continue. Polus autem est illa pars celi quam continue videmus et que numquam occidit nobis, ubi posita est stella illa que vocatur tramontana, penes quam posite sunt dicte stelle que dicuntur. -Dicit auctor quod super caccumine istius montuosi loci invenit quandam bestiam crudelissimam que Minotaurus nominatur; per quam bestiam figuratur et demostratur infamia et despectio omnium et singulorum qui fuerunt de insula Creti. Quomodo autem hoc sit, sciendum est, sicut legitur, quod, cum Minos rex totius Creti esset cum magno exercitu in obsidione Atheniensium, domina Pasiphe uxor dicti regis, dum quadam diem insipiceret quendam pulcrum thaurum, ardenti passione deducta, voluit penitus cohire cum tauro et, habito consilio Dedali subtilissimi et ingeniosi magistri, fecit excoriari quandam vaccham et ipsius pelle dicta Pasife se vestivit sub aptitudine tali quod ipsa Pasiphe videbatur esse quedam vaccha; et deductus dictus thaurus ante ipsam et ipsam vaccham credens illam ascendit et impregnavit; que Pasiphe tempore suo peperit creaturam semi hominem et semi bovem qui vocatus est Minotaurus, qui secundum naturam suam erat ferus et vorans carnes humanas. Cum autem hoc ad notitiam pervenisset regis Minos in exercitu Atheniensium permanentis, convenit et pepigit cum Ateniensibus quod ab ipsorum obsidione discenderet et ipsi darent sibi tributum aliquam quantitatem hominum annuatim per Minutaurum alimentum. Quo facto, cum Minos rex pervenisset ad regnum suum et inspexisset in hac bestia tale monstrum et ipsius bestie crudelitate pensata, ne quisquam offenderetur ex ea, fecit construi quoddam palatium summa dificultate ingeniosum et laboriosum ad ingressum et egressum ipsius ex multiplici et diverso giro murorum, in quo carcerari et recludi fecit dictum Minothaurum. Qui siquidem locus habitationis dicti Minothauri vocabantur labarintum, quia nemo intrans labarintum predictum ex artificioso ministerio suo numquam exibat; cuius laberinti forma hec est. Cumque secundum observationem pactorum factorum inter Minos regem et Athenienses processu temporis sors ceciderit supra Theseum, filium ducis Athenensium, ut micteretur in escam Minothauri, accessit Theseus ad locum labarinti; cum autem Federa, soror Minothauri, inspecto Teseo, exarsit in eum et cum ipso convenit si Theseus vellet eam ducere in uxorem eius Athenas, doceret ipsum interficere Minothaurum. Hoc vero promisso per Theseum, ipsa Federa dedit ei massam picis et globum fili, et cum filo Theseus labarintum intravit et cum ad bestiam pervenisset, Minotaurus hyante gula ipsum Theseum volens devorare, Teseus autem massam picis deiecit in os bestie sevientis, ex quo ipsius dentibus prepeditis per picem ipsum Minotaurum gladio interemit. Quo facto, aufugit cum Federa versus Athenas et propterea dicit testus, quia bestia illa concetta fuit in femina illa Pasife que vestita pelle vacche videbatur vaccha, non tamen erat. -Virgilius in parte ista, cum vidisset Dantem cogitantem et amirantem tunc ex illo profundo dirupto predicte montuose ruine, dicit ipsi auctori quod eo tempore quo ipse Virgilius alias descendit ad profundum inferni occasione coniurationis illius crudellissime Erito incantatricis, sicut habetur supra nono capitulo, quamvis hanc causam hic non exprimat, talis ruina non erat in loco isto, sed in morte Christi omnipotentis Dei qui abstulit magnam predam Dite, hoc est sanctos patres et animas bonas extra inferno deduxit, hec infernalis et putrida vallis sub tam terribili teremotu contremuit, ex quo hec ruina facta est. -Corrian centauri armati di saette Auctor prosequendo materiam dicit quod in loco isto puniebantur gigantes et centauri, et dicti sunt centauri ex magnitudine et fortitudine sua, inter quos erat quidam ex dictis gigantibus vocatus Nessus. Qui siquidem Nessus stabat super ripam cuiusdam fluminis cum quadam barcha tempore vite sue pro oportuno transitu personarum, cunque Ercules quadam vice cum Ianira pulcerima uxore eius pervenisset ad locum predictum ut flumen transiret, dictus Nessus Ianiram recepit in barcam, Herculem autem elevare non potuit propter parvitatem ligni; et cum ipse Nessus cum Ianira descendit ad ripam, dictus Nessus voluit violare Ianiram. Inspiciens Ercules, acepta venenata sagipta ipsum Nessum vulneravit ad mortem. Nessus autem sentiens mortem, in ultionem faciendam adversus Herculem, Ianire dixit quod si acciperet camisiam suam et daret ipsam Herculi ut ipsam indueretur, numquam aliam mulierem diligeret nisi ipsam. Hoc autem credens ipsa Ianira ipsam camisiam tulit, cunque processu temporis Hercules residens a remotis ad uxorem redire differret ex dilectione prenimia quam ad mulierem aliam deferebat, Ianira ei transmisit camisiam quam a Nesso susceperat; quam cum Hercules induisset, quia venenata erat ardore efusi sanguinis dicti Nessi, incontinenti mortuus est; et propterea dicit testus quod ipse Nessus fecit ultionem de propria morte. -Iste Chyron fuit quidam centaurus magnus et fortis, et fuit de insula que dicitur Anschiro, qui nutrivit Achillem filium Pellei et Thetis dee marine: nam non poterat ipse Achilles nutriri per matrem quia dea erat. -Follus iste fuit etiam quidam centaurus valde vitiosus in ira; et isti tales centauri et gigantes continue vadunt in circuitu fosse in qua anime dannatorum ibi recluse cruciantur sub sanguine continue bulliente, et cum vident aliquam animam exeuntem vel non stantem sub sanguine bulliente, secundum quod meruerunt per culpam, ipsam animam cum ipsorum sagyptis percutiunt et sagiptant. + +{Quel color che viltà di fuor mi pinse} Auctor in precedenti capitulo dixerat qualiter ex verbis illorum demonum fortiter formidavit, nunc vero demostrat quod Virgilius studuit confortari et sue dedignationis indicia removere quam sumpserat ex proibitione ingressus, et hoc fecerat ex eo quod videbat ipsum Dantem graviter espavescere quia ipse Virgilius rediebat; postmodum, prout sequitur, idem Virgilius cepit dicere: Necessario oportebit ut simus huius pugne victores. Subsequenter autem dixit: {Se non, tal ne s'oferse,} que siquidem verba a primis diversa sunt, ex quibus siquidem verbis ultimis diversis a primis ipse auctor multis dubiis curisque et variis vexabatur; nam aliud erat dicere {pur a noi converrà vincer la punga} et aliud erat dicere {Se non, tal ne s'offerse}, ita quod aliud verborum principium precedebat et finis alius sequebatur. Ad quorum evidentiam iudicio meo teneo quod verba ista truncata sunt, quia plus in auctoris intentione permansit interius quam exterius per verba expresserit. Quod satis est clarum quia dictorum verborum talis potest esse sententia; nam dicit Virgilius Oportebit nos necessario huius pugne esse victores et intrare per portam istam, postmodum addit et sequitur Se non, tal ne s'offerse, hoc est Si non erimus victores, tale presidium se ottulit nobis quod esset inpossibilem nos non esse victores et quod non intraremus per portam istam, quia, sicut in superioribus capitulis est mostratum, anima illa beata domine Beatrice causavit advenctum, motum et succursum Virgilii pro conservatione et salute auctoris, sicut etiam in pluribus locis superioribus scriptum est quod ex voluntate celesti concessum est quod ipse Virgilius ducat ipsum Dantem per itinera ista, idcirco ista est causa, iste est respectus favoris qui rimanet in intentione Virgilii, quamvis per verba exterius non expresserit. Et sic verisimiliter sequitur quod illa verba non complete sed truncate prolata sunt, ut sint senxus et intellectus ipsorum: Nos opportebit huius pugne esse victores, et si non erimus victores, talis virtus et gratia est nobis oblata celitus quod inpossibile est nos non esse victores. Et hoc probatur et verificatur satis per ea que secuntur, quia, sicut ottulit anima dicte domine Beatricis supra II capitulo, angelus Dei descendit et aperuit portas per quas intraverunt ad videndum secreta inferni. + +{In questo fondo de la trista conca +discende mai alcun del primo grado, +che sol per pena ha la speranza cionca?} + +Auctor in hac parte movet hanc questionem Virgilio et querit utrum descendat ad hanc civitatem Dite, qui est locus profundior in inferno, aliqua anima existens in primo gradu sive circulo inferni; in quo gradu exsistentibus spiritibus omnis spes per penam amictitur, sicut mostratum est superius III capitulo, ubi habetur et scribitur {Lasciate ogne speranza, voi ch'intrate}. Ad que respondit Virgilius quod raro accidit aliquem spiritum in primo gradu manentem ad hunc locum infimum pervenire, tamen contigit quod ipse Virgilius, decurso modico tempore post mortem ipsius, descendit ad hunc profundum et tenebrosum locum per potentiam et virtutem coniurationis et incantationis cuiusdam incantatricis et sagacissime mulieris que vocabatur Herico, que spiritus et demones invocabat. Et ipse Virgilius sic coniuratus pervenit ad hunc locum qui est profundior abysus inferni et ex hoc profundo deduxit quendam spiritum, in quo cruciatur anima Iude scelleratissimi proditoris. Hec siquidem Herico fuit nigromantica et extratta ab usibus muliebribus et humanis, et vita eius erat in incantationibus et invocationibus demonum; in silvis, nemoribus et locis silvestribus morabatur; in sepulcris mortuorum persepe manebat quia ad usum suum commedebat cervices et ossa hominum mortuorum. Hec fuit temporibus Pompei, de qua scribit Lucanus in capitulo sexto quod filius Pompei, inquirendo de ipsa, illam invenit, et cum illam invenisset, cepit ipsam extollere per celebris laudis et fame preconia ut ipsa consuleret et prediceret ei quid deberet accidere de quodam bello futuro inter eum et hostes: ex quibus laudibus letificata non modicum, ut dicitur ibi in VI, *inpia letatur audito nomine fame*. + +{Quest'è Megera dal sinistro canto;/quella che piange dal destro è Aletto;/Tesifòn è nel mezzo; e tacque a tanto} Dicit auctor consequenter quod aspiciens summitatem turris vidit in ea Megeram, Alectonem et Tesifonem, que fuerunt tres sorores et sunt tres furie infernales habentes loco capillorum venenosos serpentes; et cum vidissent Dantem venientem, clamaverunt Meduxam ut ipse Dantes in lapidem mutaretur. Quod siquidem per hanc rationem poterat accidisse: nam, prout scribit Ovidius et Lucanus, quidam rex nomine Forcus habuit tres filias que vocate sunt Gorgone, ita quod tres Gorgone vocabantur; in speciali tamen prima vocata est Steno, secunda vocata est Euriale, tertia dicta est Meduxa, que fuit maior natu et aliis sororibus locuplettior, unde dicta est Gorgo, quasi gergo, quia ad ampliandum et conservandum regnum patris pre ceteris sororibus intendebat: nam georgii greche, latine agricultores, ampliatores et conservatores terrarum dicuntur. Quia hec Meduxa concubuit cum Neptuno deo maris in templo Palladis vel Minerve, que dea sapientie nuncupatur, ex cuius fornicationis scelere irata et turbata Minerva per ipsius potentiam et virtutem fecit ipsius Meduxe capillos in serpentes converti, et sic illam obduxit quod quicumque inspiciebat hanc Meduxam, ex corrupta dispositione ipsius talis inspiciens in lapidem convertebatur. Perseus autem, Iovis et Dyane filius, advertens tam grande periculum, clipeo vitreo seu speculato suscepto accessit ad eam et caput ipsius ferro violenter incidit, sed nichilominus ipsius abscisse cervici ipsa proprietas periculosa permansit. Et propterea si ipse Dantes inspexisset Gorgonem, hoc est caput Meduxe que fuit de Gorgona, ex proprietate ipsius Dantes fuisset in smaltum, hoc est in lapidem, transmutatus, et sic redisset in mundum; et propterea dicit testus +{Chè se 'l Gorgon si mostra e tu 'l vedessi, +nulla sarebbe di tornar mai suso}. + +{Mal non vengiammo in Tesèo l'assalto} Cum Teseus filius ducis Atheniensium simul cum Proserpina filia Cereris ad inferos accessisent, contra demones fecerunt insultum et propterea conqueruntur iste furie infernales et dicunt: Si vindictam fecissemus in Theseum de insulto facto per eum, iste Dantes modo non presummeret huc accedere. + +{O voi ch'avete li 'ntelletti sani, +mirate la dottrina che s'asconde/sotto 'l velame de li versi strani} + +Auctor in parte ista, non contentus tetigisse quantum ad corticem fabulam Meduxe et aliarum Gorgonarum, breviter et velato modo vocat et trahit audientium et legentium intellectum ad inveniendam et cognoscendam sententiam et doctrinam que in presenti fabula Gorgonarum includitur et latet occulta, dicens {O voi ch'avete} etc.. Et propterea hoc totum quod dictum est de istis tribus Gorgonis, auctores et sapientes hoc senciunt et intendunt: nam per has tres Gorgonas dicunt et significant tria genera teroris. Et primus teror est qui, mentem invadens, mentem debilitat, utputa cum aliquis subito videns vel ymaginans aliquid verendum et novum ex quo inspicientis vel ymaginantis animus debilitatur et quatitur; et per hunc primum terrorem significatur prima Gorgona, scilicet Steno; nam Stena grece, latine infirmitas sive debilitas apellatur. Secunda Gorgona est Euriale, idest lata profunditas, et per hanc significatur secundus teror qui mentem spargit quodam profundo terrore in tantum quod sensitive et intelletive potentie vagantur errantes. Per tertiam vero Gorgonam, que dicitur Meduxa, significatur tertium terroris genus, qui tante terribilitatis genus est quod nedum debilitat mentem, nedum ipsam errantem et vagantem eficit, verum etiam, visum obturrans, caliginem cecitatis inducit nisi virtus sapientissima huius terroris eventui se opponat. Et propterea, sicut fabula narrat, Perseus filius Iovis abscidit caput dicte Meduxe; hic autem Perseus significatur ipsa virtus et sapientia que insurgentes timores et terrores orribiles sapienter discipat et comptemnit. Ad propositum igitur redeundo, vult dicere auctor quod quemadmodum, sicut proxime dictum est, ipsa virtus omnes eventus terribiles sapientissima ratione prescindit et dirimit, ita contingit auctori prefato, quia, dum vidisset per demones infernales precludi et negari transitum tam poete quam sibi, vidisset etiam dictas furias infernales et alia terrorum genera, ex quo siquidem transitu sibi precluso velut ex principali proposito et intentione ipsorum decepta quodamodo, ipse Dantes habebat terrorem maximum et profundum assumere et ipse Virgilius clausit oculos Dantis ne videret Gorgonem; hoc est virtus et ratio, omnem terrorem auferrens, circumspectionem induxit. Et hec sunt que latent sub velamine carminum predictorum. + +{Passava Stige con le piante asciutte} Dicit auctor quod iste angelus Dei transibat hanc Stigem, idest padulem infernalem, in uno passu et venit ad portam civitatis Dite et ipsam aperuit et dixit contra demones qui negaverant transitum Virgilio: {O cacciati del ciel, gente dispetta} etc. + +{Sì come ad Arli, ove Rodano stagna, +sì com' a Pola, presso del Carnaro +ch'Italia chiude e suoi termini bagna} + +In hac parte dicit auctor se vidisse multa sepulcra mortuorum et inducit similitudinem dicens quod quemadmodum in quadam civitate que vocatur Arli, posita iuxta flumine Rodani, sunt multa sepulcra mortuorum, et etiam in quadam alia civitate que dicitur Pola in partibus Ystrie posita penes Carnarium, qui est locus profundus et abissus aquarum in mari periculosus nimium transeuntibus, qui iacet ex directa parte versus civitatem Ancone, multa sunt munimenta et sepulcra defunctorum, quia, secundum quod dicitur, antiquis temporibus inter Christianos et Saracenos fuit magnum prelium in dicto loco, ex quo multi ceciderunt utrinque; et quemadmodum locus ille est varus sive varius propter inequalitatem sepulcrorum, ita, dicit auctor, in dicta civitate Dite sunt diversa sepulcra in quibus cruciabantur heretici, non tamen equali pena, quia aliqui durius et gravius prout heresium suarum inpietas exigebat. Premissa igitur pro nostra instructione notantes quemadmodum ipse Virgilius, hoc est ipsa ratio, obturavit oculos Dantis ne aspectus terroris ipsum offenderet, exemplo simili et nos adversus terrores quoslibet et fortes eventus sic debemus virtute et sapientia obturari et claudi, ne pulsilanimitatis et inconstantie levitas nos periculose ofendat, quia, sicut scribit Seneca XVI ad Lucillum, *sic etenim tam hominum quam urbium facta volvuntur et inter placidissima teror existit. Cogitanda ergo sunt omnia et animus adversus que possunt evenire firmandus*. + +{Ora sen va per un secreto calle} etc. quia per se patent usque ad locum illum: + +{Con Epicuro tutti suoi seguaci} Notandum est in parte ista quod, inter alias setthas, phylosophorum tres fuerunt sette, scilicet Ephycuri, Stoici et Peripatetici. Epicuri denominati fuerunt a quodam phylosopho qui vocatus fuit Epicurus, qui etiam dictus fuit porcus, et dicti sunt Epycuri ab epi, quod est supra, et curo, curas, quia de alio non curabant quam de cute corporea, extimantes et tenentes summum bonum voluptates corporeas; et mortuo corpore mortuam animam asserebant, dicentes: *Non ero postquam mortuus fuero*. Et propterea, dicit auctor, anime illorum omnium qui secuti sunt hanc vitam voluptuosam in sepulcris specificatis superius includuntur. + +{O Tosco che per la città del foco} Iste noviter vocans Dantem, quem Tuschum nominat, fuit dominus Farinata de Ubertis de Florentia, olim caput partis Ghibelline in partibus Tuscie. + +{Poi disse: Fieramente furo avversi} Per verba ista mostratur quod maiores et predecessores Dantis fuerunt decursis temporibus non Gibellini sed Guelfi, prout per sequencia patet. + +{Allor surse etc. / un'ombra lungo} Hec umbra fuit pater Guidonis Cavalcantis, nobillissimi et prudentissimi viri, amici specialis et sotii Dantis, qui, cum vidisset Dantem carissimum amicum et sotium Guidonis filii sui, amirabatur quam plurimum quod filium non videbat cum Dante, et propterea interogavit eum de filio, ut sequitur. Cui respondet auctor per ea que proxime subsecuntur; ex qua responsione pater credens filium esse mortuum cecidit ex angustia. + +{Ma quell' altro magnanimo, a cui posta} Redit auctor ad materiam domini Farinate et dicit quod ipse dominus Farinata replicando dixit ipsi auctori: Quamvis pars mea Blancorum et Ghibellinorum expulsa per Nigros de civitate Florentie nequaquam rediverit ad civitatem Florentie, nichilominus non decurrent L menses quod tu Dantes expelleris a patria. Nam per dominam ibi regentem significatur luna, que ut plurimum dicitur regere et operationem suam influere in situ civitatis et partibus circumstantibus; cum igitur luna perficiat cursum quolibet mense, idcirco vult dicere quod luna quinquaginta vicibus non perficiet cursum suum quod ipse Dantes sue civitatis exulem se videbit. + +{Che fece l'Arbia colorata in rosso} Hic auctor reddit causam domino Farinate quare populus Florentinus tam crudeliter odit dominum Farinatam et partem suam, et dicit quod occasione conflictus quem receperunt Florentini a domino Farinata ad castrum Montis Aperti, ex quo conflictu quoddam flumen in districtu Senarum quod vocatur l'Arbia coloratum fuit sanguine Florentinorum, ita est Florentino populo odiosus dominus Farinata predictus. + +{El par che voi veggiate, se ben odo} In parte ista auctor interogat animam hanc et dicit Nam videtur quod futura sciatis et presentia ignoretis, tam ex ignorantia patris Guidonis Cavalcantis nescientis filium presentialiter vivere quam ex hiis que dominus Farinata predixit debere accidere auctori, et propterea querit auctor unde hoc procedat. Ad que respondet anima domini Farinate et dicit quod Quemadmodum patientes defectum male lucis a remotis non perfecte discernunt, sic et nos ex permissione lucis etterne, quamvis non perfecte, nichilominus aliqualiter futura discernimus; ea vera que sunt nobis proxima vel presentia universaliter ignoramus. Et idcirco, prout sequitur, dicit anima illa: Post ultimi diei sententiam, cum nil ulterius erit futurum, aliquit nesciemus. + +{Quando sarai dinanzi al dolce raggio} etc. usque in fine capituli, quia per se patent. Cum dicit al dolce raggio intendit auctor de domina Beatrixia. + +{In su l'estremità d'un'alta ripa +che facevan gran pietre} + +Auctor in parte precedenti descrisit de penis eorum qui vivunt epycurio more; in principio autem presentis capituli dicit se pervenisse ad locum illum asperiorem et orribiliorem per ea que proxime subsecuntur cum dicit: {E quivi per l'orribile} etc. + +{Lo qual trasse Fotin de la via dritta} Futinus fuit quidam ex antiquis philosophys et prudentibus maximis, sed velut infidelis multa scripsit et tenuit contra fidem, cuius opynionem secutus fuit in tantum Anastaxius quidam, qui fuit papa, quod a via veritatis erravit et sic dampnatus cruciatur in loco isto, et hoc est quod dicit testus iste lo qual trasse Fotin de la via dritta. + +{D'ogni malizia ch'odio in cielo acquista +ingiuria è 'l fine} + +Ad habendam notitiam predictorum sciendum est quod in parte ista puniuntur omnes qui aliquam iniuriam commiserunt, tamen sub distintis gradibus tormentorum. Et ad maiorem evidentiam sciendum est quod omnis iniuria aut per fraudem aut per violentiam infertur patienti; et sive sit violenta sive fraudulenta iniuria potest fieri et commicti in tres personas, in proximum, se ipsum et Deum, et in unoquoque istorum potest commicti dupliciter, scilicet realiter et personaliter. Nam proximo infertur personalis iniuria cum occiditur vel percutitur, realis cum dampnificatur in bonis et rebus eius; sibi ipsi personaliter iniuriatur qui se ipsum occidit, realiter vero qui ludit et discipat bona sua. Deum autem personaliter offendit qui Deum negat, despicit et blasphemat; realiter vero offenditur Deus cum quis despicit naturam et contra naturam operatur, ut sunt sodomite et feneratores quos vocat caursinos. Et propterea cum tribus personis inferatur iniuria – proximo, sibi ipsi et Deo –, tres sunt circuli: primus qui est maior, secundus qui est minor, tertius qui est minimus magis terribilis et penalis, quia quanto minor tanto proximior centro inferni. In primo siquidem circulo puniuntur omnes violenti offensores prossimi et bonorum suorum, prout inferius monstrat auctor cum dicit {Onde omicidie} etc. In secundo circulo puniuntur omnes violenti offensores et homicide sue proprie vite et dispersores bonorum suorum. Causa vero propter quam hii gravius puniuntur hec est, quia gravius peccant; nam cum de ratione caritatis existat quod quis magis diligat se ipsum et bona sua quam proximum et bona proximi, sequitur quod homicida sui ipsius et dispersor bonorum suorum gravius peccet cum fortius a caritate recedat, et propterea gravius tormentatur; et hoc est quod dicit auctor in his verbis {Puote omo avere in sè man violenta}. In tertio vero et orribiliori circulo puniuntur blasphemi et offensores maiestatis eterne et destructores et contemptores nature et contra ipsam operantes, ut sunt usurarii qui caursini dicuntur, qui naturam despiciunt et in ipsius contrarium operantur. Et isti pre ceteris adhuc acriori pena pletuntur, quia, cum ipse Deus creator omnipotens sit omnibus excellentior et perfectior, sit etiam ipse finis ultimus ad quem bona omnia ordinantur, considerata igitur qualitate obiecti in quod peccatur, quod est ipse Deus, sequitur quod, quia offendens Deum gravius a caritate et ratione recedit, quod in hoc minori et acerbiori circulo iusto iudicio pletantur acerbius; et hoc est quod dicunt verba illa {Puossi far forza} etc. + +{La frode, ond'ogne coscienza è morsa} Hucusque auctor trattavit de penis que inferuntur ex ofensione violencta, nunc autem dicit de his qui cruciantur ex ofensione fraudolenta, videlicet ex fraudibus, dolis et decetionibus prodictoriis. Circa quod siquidem est sciendum quod omnis fraus aut commictitur et infertur ei qui de fraudante confidit aut illi qui de ipso non confidit; omnes enim decipientes et fraudantes aliquem qui de fraudantibus non confidit puniuntur in secundo circulo; omnes vero decipientes confidentes de ipsis puniuntur in minori circulo tamquam acerbiori et graviori. Hec est ratio quia gravius peccat decipiens confidentem quam decipiens non confidentem: nam in deceptione non confidentis vitiatur solummodo naturale et universale vinculum humane dilectionis, que est ipsa caritas per quam unusquique habet diligere proximum suum; in deceptione vero et fraude proximi confidentis non solum corrumpitur nexus caritatis humane, verum etiam tollitur et corrumpitur ipsa spes que nata erat et procedebat ex fide quam deceptus in decipiente tenebat. Et sic cum ex tali fraude hec tres theologice et suppreme virtutes quodamodo offendantur, iusto Dei iudicio crudeliori penalitate punitur et hoc est quod dicit pars illa: {Ipocresia, lusinghe} etc. + +{E io: Maestro, assai chiara procede etc. / Ma dimmi: quei de la palude} Dicit auctor Virgilio: Satis contentor et clare intelligo rationes premissas, sed dicas mihi, magister, quare in istis circulis positis in civitate Dite non puniuntur illi qui propter luxuriam fuerunt incontinentes, de quibus tractatum est superiori capitulo {Così discesi del cerchio primaio,} et etiam illi qui propter gulam discipaverunt bona sua, de quibus dictum est capitulo {Al tornar de la mente} etc. Ad que respondet Virgilius redarguendo auctorem et dicit: Nonne recordaris, secundum quod in VI Ethicorum est scriptum, quod bona actio hominis non fit sine ratione pratica vera et apetito recto? Sed quia aliquando contingit perverti in homine apetitum vel praticam rationem, idcirco in humanis moribus sunt aliqua fugienda, et maxime, sicut habetur in Eticis, eorum que sunt circa mores fugienda tres sunt speties: incontinentia, malitia et bestialitas. Et propterea cum accidit hominem esse perversum et corruptum ex parte apetitus, ratione tamen pratica recta manente, talis corruptio et perversio erit incontinentia; et hoc est proprie cum quis habet rectam extimationem de eo quod faciendum est vel fugiendum, tamen propter passionem et corruptionem apetitus, relicta virtute, sequitur voluptatem et vitium, non tamen continue sed ad tempus. Cum autem perversitas voluptatis et apetitus intantum pervertunt rationem et intellectum, ut homo per consuetudinem et certam scientiam inclinetur ad ea que corruptus appetitus desiderat, tunc proprie malus dicitur, quia operatur ex electione perversa quod agit illud extimans finem optimum; et talis operatio proprie malitia nominatur. Et de talibus malitiosis et malis in libro Sapientie scribitur: *Dixerunt inpii apud se cogitantes non recte: Venite, coronemus nos rosis. Nullum pratum sit quod non pertranseat luxuria nostra. Ubique relinquamus signa letitie nostre, quoniam est pars nostra et hec sors*. Si vero in tantum corrunpitur apetitus humanus quod per corruptam vitam excedat et operetur ultra fines et husus humanos, agendo per similitudinem bestialem que sunt contra naturam et humanam consuetudinem, ut operantur et vivunt quidam in partibus Cumanis, qui more ferarum et animalium brutorum commedunt carnes crudas et numquam sub tettis vel domibus sed semper in campis locisque silvestribus et areis quiescunt et vivunt absque cuiusque legis ministerio, talis vita bestialis dicitur et hec siquidem perversitas bestialitas nominatur. Cum igitur, ut ex premissis manifestum est, incontinentia sit solum aliquando corruptio ex parte apetitus, remanente recta pratica ratione, malitia vero sit perversitas apetitus et pratice rationis, et in bestialitate nedum apetitus et ratio recta et pratica pervertantur, verum etiam contra naturam per bestiales operationes agatur, et sic ipse Deus minus offendatur ex incontinentia quam ex malitia et bestialitate, idcirco sequitur et concluditur quod illi incontinentes luxuriosi et gulosi, de quibus trattatum est supra capitulis nominatis, quia incontinentes in tantum non offenderunt divinam iustitiam quantum offenderunt fraudolenti et violenti et alii, de quibus tractatur presenti capitulo, qui ex eletione et delectabili malitia deliquerunt, idcirco puniuntur extra civitatem Dite minori suplicio; et hoc est quod dicit testus in verbis illis: {Non ti rimembra di quelle parole} etc. Adhuc auctor in parte ista instat Virgilio quod, cum supra in presenti capitulo tractetur quod blapsfemi maiestatis divine et despectores nature et naturalis virtutis, ut sunt caursini sive usurarii, puniantur sub crudeliori circulo, idcirco respondeat et solvat Virgilius nexum et dubium predictorum, videlicet qualiter hoc sit et quomodo quod usurarii propter fenus sint despectores bonitatis divine, que est natura. Ad hec respondet Virgilius dicens: {Filosofia, mi disse, a chi la 'ntende} etc. Debes cognoscere, Dantes, secundum quod omnes quasi philosophy tenent quod Deus omnipotens, omnium creator et causa rerum omnium, naturam universalem creavit mirabili arte sua. Si etiam advertas, Dantes, et notes, invenies libro Phisicorum quod ars imitatur naturam in quantum potest, et sic virtus et ars humana, tamquam procedens a natura et nature filia, est neptis Dei, qualitate gradus inspecta, cum ipsa natura sit a Deo creata. Cum igitur unusquisque humane prosecutione nature a Deo create debeat procurare quod per virtutem et artem bonam honoretur et vivat, sicut scribitur in primo Genesi, oportuit ab initio seculi humanum genus summere vitam et excedere unum alium per naturam et artem; cum autem caursini sive usurarii contrarium agant et, cupiditate velati, non per virtutem et artem bonam sed per usurarum subsidia operentur, idcirco manifeste sequitur et concluditur quod ipsi usurarii despicientes virtutem et artem, que imitatur naturam, et naturam despiciant et offendant. Et sic ex offensione nature, que est filia, creatura et bonum Dei, in illo terribiliori circulo bene merite usurarii puniuntur; nam in pecunia confidentes, que est caduca et temporalis, naturam et artem et virtutem despiciunt et offendunt, que eterne sunt quadam participatione divina propter exercitium boni operis. + +{Ma seguimi oramai che 'l gir mi piace; +chè i Pesci guizzan su per l'orizzonta} + +Sciendum est ex verbis istis quod hic finitur prima dies qua stetit auctor in inferno, et omnia precedentia a principio libri usque ad sequens capitulum auctor in una die naturali scruptatus fuit et vidit. Nam cum in medio mensis martii, tanquam perfectiori tempore ut calido et umido, auctor hunc trattatum inceperit, et hoc tempore sol intret in Arietem, Piscis autem precedat Arietem, cumque prima hora diei sol oriatur et levetur semper cum signo suo et cum eo occidat, cum etiam signum Pissis precedat immediate signum Arietis ita quod redeunte sole existente in signo et sub signo Arietis ad emisperium nostrum, oportet de necessitate signum Piscis precedentis ante levari et ante orriri quam signum Arietis subsequentis. Idcirco, proud dicit testus, auctor videbat Pisces in oriçonta, hoc est videbat oriri diem et quod dies adveniebat quia post Pisses sequitur Aries, in quo et cum quo surgebat et oriebatur sol. Oriçonta est media pars spere celestis quam videre possumus usque ad circumferencias et confines universe terre, sursum ac circumquaque videndo. + +{E 'l Carro tutto sovra 'l polo giace} Adhuc subiungit auctor et dicit, ad ostendendum quod dies adveniebat, quod currus totus residet supra polum; hoc est quod ipsa hora adveniente nova die ille stelle, que vocantur currus, manent proxime supra polum nostrum, quem videmus continue. Polus autem est illa pars celi quam continue videmus et que numquam occidit nobis, ubi posita est stella illa que vocatur tramontana, penes quam posite sunt dicte stelle que dicuntur lo Carro. + +{Era lo loco ov'a scender la riva} Quamvis auctor proxime precedenti capitulo tractaverit generaliter de violentiis et fraudibus in proximum se ipsum et Deum et bonis eorum illatis, nichilominus presenti capitulo et aliis subsequentibus tractare intendit in specie de quibuslibet fraudibus et violentiis secundum gradus et distintiones eorum et propterea in capitulo isto mostratur de violentiis illatis in proximum. Hoc principium Era lo loco etc. vult dicere quod locus ille ad quem pervenerat auctor erat valde diruptus et declivus, alpestris et montuosus, quemadmodum est ripa dirupta cuiusdam montanee Tridentine quam tangit et percutit aqua cuiusdam fluminis Veronensis qui vocatur l'Adese, qui producit pisces qui lasche vocantur. + +{E 'n su la punta della rotta lacca +l'infamia di Creti era distesa} + +Dicit auctor quod super caccumine istius montuosi loci invenit quandam bestiam crudelissimam que Minotaurus nominatur; per quam bestiam figuratur et demostratur infamia et despectio omnium et singulorum qui fuerunt de insula Creti. Quomodo autem hoc sit, sciendum est, sicut legitur in, quod, cum Minos rex totius Creti esset cum magno exercitu in obsidione Atheniensium, domina Pasiphe uxor dicti regis, dum quadam diem insipiceret quendam pulcrum thaurum, ardenti passione deducta, voluit penitus cohire cum tauro et, habito consilio Dedali subtilissimi et ingeniosi magistri, fecit excoriari quandam vaccham et ipsius pelle dicta Pasife se vestivit sub aptitudine tali quod ipsa Pasiphe videbatur esse quedam vaccha; et deductus dictus thaurus ante ipsam et ipsam vaccham credens illam ascendit et impregnavit; que Pasiphe tempore suo peperit creaturam semi hominem et semi bovem qui vocatus est Minotaurus, qui secundum naturam suam erat ferus et vorans carnes humanas. Cum autem hoc ad notitiam pervenisset regis Minos in exercitu Atheniensium permanentis, convenit et pepigit cum Ateniensibus quod ab ipsorum obsidione discenderet et ipsi darent sibi tributum aliquam quantitatem hominum annuatim per Minutaurum alimentum. Quo facto, cum Minos rex pervenisset ad regnum suum et inspexisset in hac bestia tale monstrum et ipsius bestie crudelitate pensata, ne quisquam offenderetur ex ea, fecit construi quoddam palatium summa dificultate ingeniosum et laboriosum ad ingressum et egressum ipsius ex multiplici et diverso giro murorum, in quo carcerari et recludi fecit dictum Minothaurum. Qui siquidem locus habitationis dicti Minothauri vocabantur labarintum, quia nemo intrans labarintum predictum ex artificioso ministerio suo numquam exibat; cuius laberinti forma hec est. Cumque secundum observationem pactorum factorum inter Minos regem et Athenienses processu temporis sors ceciderit supra Theseum, filium ducis Athenensium, ut micteretur in escam Minothauri, accessit Theseus ad locum labarinti; cum autem Federa, soror Minothauri, inspecto Teseo, exarsit in eum et cum ipso convenit si Theseus vellet eam ducere in uxorem eius Athenas, doceret ipsum interficere Minothaurum. Hoc vero promisso per Theseum, ipsa Federa dedit ei massam picis et globum fili, et cum filo Theseus labarintum intravit et cum ad bestiam pervenisset, Minotaurus hyante gula ipsum Theseum volens devorare, Teseus autem massam picis deiecit in os bestie sevientis, ex quo ipsius dentibus prepeditis per picem ipsum Minotaurum gladio interemit. Quo facto, aufugit cum Federa versus Athenas et propterea dicit testus {l'infamia di Creti che fu concetta ne la falsa vacca}, quia bestia illa concetta fuit in femina illa Pasife que vestita pelle vacche videbatur vaccha, non tamen erat. + +{Lo savio mio inver' lui gridò: Forse +tu credi che qui sia 'l duca d'Atene, +che sù nel mondo la morte ti porse?} + +Hec verba reprensive dixit auctor versus bestiam illam, eidem inproperando de morte eidem illata per dictum Theseum ducem Athenarum. + +{Pàrtiti, bestia, chè questi non vene +ammaestrato da la tua sorella} + +Hec verba manifesta sunt ex istoria proxime precedenti. + +{Or vo' che sappi che l'altra fiata +ch'i' discesi qua giù nel basso inferno} + +Virgilius in parte ista, cum vidisset Dantem cogitantem et amirantem tunc ex illo profundo dirupto predicte montuose ruine, dicit ipsi auctori quod eo tempore quo ipse Virgilius alias descendit ad profundum inferni occasione coniurationis illius crudellissime Erito incantatricis, sicut habetur supra nono capitulo, quamvis hanc causam hic non exprimat, talis ruina non erat in loco isto, sed in morte Christi omnipotentis Dei qui abstulit magnam predam Dite, hoc est sanctos patres et animas bonas extra inferno deduxit, hec infernalis et putrida vallis sub tam terribili teremotu contremuit, ex quo hec ruina facta est. Ex quo etiam dicit ipse Virgilius: Ego credidi totum universum mundum debere deficere per ruinam. + +{Oh cieca cupidigia e ira folle} Verbum istud est notabile de se et per se patet. + +{Corrian centauri armati di saette} Auctor prosequendo materiam dicit quod in loco isto puniebantur gigantes et centauri, et dicti sunt centauri ex magnitudine et fortitudine sua, inter quos erat quidam ex dictis gigantibus vocatus Nessus. Qui siquidem Nessus stabat super ripam cuiusdam fluminis cum quadam barcha tempore vite sue pro oportuno transitu personarum, cunque Ercules quadam vice cum Ianira pulcerima uxore eius pervenisset ad locum predictum ut flumen transiret, dictus Nessus Ianiram recepit in barcam, Herculem autem elevare non potuit propter parvitatem ligni; et cum ipse Nessus cum Ianira descendit ad ripam, dictus Nessus voluit violare Ianiram. Inspiciens Ercules, acepta venenata sagipta ipsum Nessum vulneravit ad mortem. Nessus autem sentiens mortem, in ultionem faciendam adversus Herculem, Ianire dixit quod si acciperet camisiam suam et daret ipsam Herculi ut ipsam indueretur, numquam aliam mulierem diligeret nisi ipsam. Hoc autem credens ipsa Ianira ipsam camisiam tulit, cunque processu temporis Hercules residens a remotis ad uxorem redire differret ex dilectione prenimia quam ad mulierem aliam deferebat, Ianira ei transmisit camisiam quam a Nesso susceperat; quam cum Hercules induisset, quia venenata erat ardore efusi sanguinis dicti Nessi, incontinenti mortuus est; et propterea dicit testus quod ipse Nessus fecit ultionem de propria morte. + +{È il gran Chiròn, il qual nodrì Achille} Iste Chyron fuit quidam centaurus magnus et fortis, et fuit de insula que dicitur Anschiro, qui nutrivit Achillem filium Pellei et Thetis dee marine: nam non poterat ipse Achilles nutriri per matrem quia dea erat. + +{Quell'altro è Folo} Follus iste fuit etiam quidam centaurus valde vitiosus in ira; et isti tales centauri et gigantes continue vadunt in circuitu fosse in qua anime dannatorum ibi recluse cruciantur sub sanguine continue bulliente, et cum vident aliquam animam exeuntem vel non stantem sub sanguine bulliente, secundum quod meruerunt per culpam, ipsam animam cum ipsorum sagyptis percutiunt et sagiptant. + +{Tal si partì da cantare alleluia} Vult dicere quod anima domine Beatrixie, que in summo celo laudibus divinis instabat, de summo descendens venit ad Virgilium cui commisit ut conduceret Dantem etc. + +{E 'l gran centauro disse: E' son tiranni +che dier nel sangue e ne l'aver di piglio} + Sicut dictum est supra in principio huius capituli, hic agitur et scribitur de tyrannis et offensoribus proximi tam in persona quam bonis ipsius, ut exemplificatur per subsequentia proxime. -Cum quidam dominus Arnaldus de Bruniforte de Anglia exulasset ad instanciam et procurationem cuiusdam potentis baronis affinis regis Odoardis de Anglia, cumque quidam miles filius dicti baronis et consanguineus dicti regis quodam tempore Neapolim pervenisset, ubi manebat dictus dominus Arnaldus et prefatus miles et sanguineus regis, ad ecclesiam accessisset pro audienda missa, dum adesset celebrationi misse et sacramenti altaris, dictus dominus Arnaldus dictum militem gladio interemit ex ofensione sui exilii procurata per patrem, et propterea dicit testus in grembo a Dio, quia in presentia corporis domini nostri Iesu Christi ipsum occidit. -Iste Atilla fuit ungarus et tante impietatis auctor quod ex suis sceleribus et flagiciis vocatus est Atilla flagellum Dei. Iste tyrannus suis temporibus aflixit Ytaliam, sed maxime civitatem Florentie tempore quo tenebatur et constructa fuerat per Romanos. Nam cum intrasset sub benivola et spontanea receptione Florentinorum et Romanorum in ea manentium, sua oculta malitia in paucis diebus XXm virorum habitatorum civitatis Florentie in quodam palatio dicte civitatis quod Capitolium vocabatur, preter notitiam aliorum de civitate, non simul set singulariter requisitos fecit singulariter decollari per quosdam milites suos et interfectos fecit deici in quodam alveo aque de flumine Arni sub dicto Capitolio artificiose labentis. De quo siquidem orrendo facinore oculte patrato alii exteriores habitatores et cives non potuerunt perpendere nisi ex aqua fluminis Arni que propter effuxionem sanguinis in colorem sanguinis est conversa; et post tantum scelus nephande commissum ipse Atilla exivit Capitolium et cum maxima militum quantitate quos in dicto Capitolio clam incluserat totam civitatem sub incendio cede et ruina destruxit in despectum et iniuriam Romanorum. Postmodum dictus Atilla cum gentibus suis se reduxit ad civitatem sive locum qui Fexule vocabatur, positum prope civitatem Florentie, et ad hoc, ut dicta civitas que per Romanos fuerat destructa popularetur et habitaretur et habitatoribus impleretur, fecit preconiçari quod quilibet volens accedere posset impune et libere habitare et esse in civitate Fexulana. Tamen postmodum supervenientes Romani civitatem Florentie sub melioribus auguriis construxerunt et convenerunt cum dictis Fexulanis quod dicta civitas Fexulana non habitaretur ulterius, sed in civitate Florentie hedificanda de novo ipsi Fexulani cum ipsis Romanis et Florentinis primis habitatoribus civitatis Florentie iam distructe vivere et habitare deberent; et huic convenctioni convenerunt et concordaverunt ipsi Fexulani cum hac condictione, quod semper episcopus civitatis predicte apellari deberet ad perpetuam rei memoriam episcopus Fexulanus; et sic inter eos fuit effectualiter terminatum, quamvis postmodum constructa et rehedificata fuerit per Romanos. Depopulavit et destruxit idem Atilla multas civitates et loca bona Ytalie, et propterea dicit textus che fu flagello in terra, et hoc est verum secundum quod scribitur in cronicis antiquorum. -Cum auctor in precedenti capitulo tractaverit de penis eorum qui manus violentas exercent in proximum et bonis proximi, prosequendo materiam suam scribit in presenti capitulo de hiis qui desperantes in totum se ipsos privaverunt vita et bona sua discipaverunt, ut inferius demostrabitur; et incipiendo dicit quod ille Nessus, sub cuius comitiva securitate transiverant, nondum redierat ad ripam aque quando poeta et auctor iam intraverat quoddam nemus orribile plenumque stirpibus. + +{Quivi è Alessandro, e Dionisio fero} Iste fuit Alexander rex Ierusalem et tirannus crudelissimus de quo dicitur quod VIIIc viros cum uxoribus et fillis una vice necari fecit. Dyonisius autem fuit rex Sicilie et ipsam et Siculos oppresit sub magna tirannide. + +{E quella fronte c'ha 'l pel così nero, +è Azzolino; e quell'altro ch'è biondo, +è Opizzo da Esti, il qual per vero} + +Iste Açolinus est Celinus de Romano quidam crudelissimus et impius tirannus natus in partibus Padue. Dictus Opiço fuit marchio Estensis. + +{Questi ti sia or primo, e io secondo} Dicit Virgilius: Iste centaurus precedet te et ego sequar te. + +{Mostrocci un'ombra da l'un canto sola, +dicendo: Colui fesse in grembo a Dio +lo cor che 'n su Tamisi ancor si cola} + +Cum quidam dominus Arnaldus de Bruniforte de Anglia exulasset ad instanciam et procurationem cuiusdam potentis baronis affinis regis Odoardis de Anglia, cumque quidam miles filius dicti baronis et consanguineus dicti regis quodam tempore Neapolim pervenisset, ubi manebat dictus dominus Arnaldus et prefatus miles et consanguineus regis, ad ecclesiam accessisset pro audienda missa, dum adesset celebrationi misse et sacramenti altaris, dictus dominus Arnaldus dictum militem gladio interemit ex ofensione sui exilii procurata per patrem, et propterea dicit testus in grembo a Dio, quia in presentia corporis domini nostri Iesu Christi ipsum occidit. Ex hoc peractum est: nam acceptum cor ipsius fuit consanguinei regis mortui et repositum in quadam busola conservatione et oblatum fuit regi Odoardo ut ad vindictam sui efusi sanguinis provideret; quod postmodum de mandato regis fuit positum in manum cuiusdam statue lapidee posite et firmate supra ripam fluminis Tamisii, et in qua statua insignite sunt lictere infrascripte ad perpetuam rei memoriam: *Cor gladio scissum do cui consanguineus sum*, et propterea dicit auctor {che 'n su Tamisi ancor si cola}. + + +{Quell'Attilla che fu flagello in terra} Iste Atilla fuit ungarus et tante impietatis auctor quod ex suis sceleribus et flagiciis vocatus est Atilla flagellum Dei. Iste tyrannus suis temporibus aflixit Ytaliam, sed maxime civitatem Florentie tempore quo tenebatur et constructa fuerat per Romanos. Nam cum intrasset sub benivola et spontanea receptione Florentinorum et Romanorum in ea manentium, sua oculta malitia in paucis diebus XXm virorum habitatorum civitatis Florentie in quodam palatio dicte civitatis quod Capitolium vocabatur, preter notitiam aliorum de civitate, non simul set singulariter requisitos fecit singulariter decollari per quosdam milites suos et interfectos fecit deici in quodam alveo aque de flumine Arni sub dicto Capitolio artificiose labentis. De quo siquidem orrendo facinore oculte patrato alii exteriores habitatores et cives non potuerunt perpendere nisi ex aqua fluminis Arni que propter effuxionem sanguinis in colorem sanguinis est conversa; et post tantum scelus nephande commissum ipse Atilla exivit Capitolium et cum maxima militum quantitate quos in dicto Capitolio clam incluserat totam civitatem sub incendio cede et ruina destruxit in despectum et iniuriam Romanorum. Postmodum dictus Atilla cum gentibus suis se reduxit ad civitatem sive locum qui Fexule vocabatur, positum prope civitatem Florentie, et ad hoc, ut dicta civitas que per Romanos fuerat destructa popularetur et habitaretur et habitatoribus impleretur, fecit preconiçari quod quilibet volens accedere posset impune et libere habitare et esse in civitate Fexulana. Tamen postmodum supervenientes Romani civitatem Florentie sub melioribus auguriis construxerunt et convenerunt cum dictis Fexulanis quod dicta civitas Fexulana non habitaretur ulterius, sed in civitate Florentie hedificanda de novo ipsi Fexulani cum ipsis Romanis et Florentinis primis habitatoribus civitatis Florentie iam distructe vivere et habitare deberent; et huic convenctioni convenerunt et concordaverunt ipsi Fexulani cum hac condictione, quod semper episcopus civitatis predicte apellari deberet ad perpetuam rei memoriam episcopus Fexulanus; et sic inter eos fuit effectualiter terminatum, quamvis postmodum constructa et rehedificata fuerit per Romanos. Depopulavit et destruxit idem Atilla multas civitates et loca bona Ytalie, et propterea dicit textus {che fu flagello in terra}, et hoc est verum secundum quod scribitur in cronicis antiquorum. + +{E Pirro e Sesto; e in etterno munge} Pirrus filius magni Achillis Greci fuit crudelis et impie vite. Sextus filius magni Pompei Romani, qui post mortem patris fuit magnus tyrannus, pirrata et depredator hominum. + +{A Rinier da Corneto, a Rinier Pazzo} Isti fuerunt duo maximi predones super strata. + +{Non era ancor di là Nesso arrivato} Cum auctor in precedenti capitulo tractaverit de penis eorum qui manus violentas exercent in proximum et bonis proximi, prosequendo materiam suam scribit in presenti capitulo de hiis qui desperantes in totum se ipsos privaverunt vita et bona sua discipaverunt, ut inferius demostrabitur; et incipiendo dicit quod ille Nessus, sub cuius comitiva securitate transiverant, nondum redierat ad ripam aque quando poeta et auctor iam intraverat quoddam nemus orribile plenumque stirpibus. + +{Tra Cecina e Corneto} Cornetum est quoddam castro in patrimonio Ecclesie Romane situm in ripa maris, a quo castro usque ad locum qui dicitur Cecina est via remota et longa per multa miliaria, inter quod Cornetum et Cecinam sunt multa nemora silvestria et periculosa et diversis ramis et stirpibus involuta. + +{Quivi le brutte Arpie lor nidi fanno} Arpie sunt quedam maxime aves habentes alas valde latas et collum et visum humanum. Que siquidem aves expulerunt per violentiam de insulis Strophadis, que sunt in Romania, Herculem et Iasonem; postmodum etiam dicte aves expulerunt de dictis insulis Troianos qui se recluserant in eis ante quam Troia destrueretur; que siquidem expulsio Troianorum, ut dicit testus, fuit inditium et augurium destructionis Troyane. + +{Io sentia d' ogne parte trarre guai} quia per se patent usque ad locum illum: + +{Io son colui che tenni ambo le chiavi +del cor di Federigo} + +Iste siquidem fuit magister Petrus de Vineis ex cuius virtute et probitate multiplici et maxime ex sue formose inventionis et rectorici stili ornata dulcedine fuit in tantum excellens et prepotens consiliarius penes inperatorem Federigum, quod ex sua ordinatione et consultatione solumodo queque agenda inperii gerebantur. + +{La meretrice che mai da l'ospizio +di Cesare} + Dicit ipse Petrus quod cum semper ex dignitatibus et honoribus et bono alterius oriatur invidia, idcirco reliqui curiales inperialis curie, excelse condictioni mee invidentes, et emuli me iniuriose accusaverunt quod quedam secreta debueram propallasse; ex quo de mandato inperatoris cecatus et sic turbatus et dedignatus ex gustu indigne pene, nolens sub ceca et vituperosa vita manere, ego ipse qui eram iustus, fidelis et purus in me ipso feci et disposui me iniustum contra me ipsum, mihi propriam vitam adimendo. Sed nichilominus, dicit ipse Petrus, nunquam fui proditor nec infidus in agendis vel secretis aliquibus domino meo imperatori. Ex quo aperte probatur et mostratur quod, prout dicit testus, ista invidia est illa meretrix magna que semper sequitur ospitium curias et regna regum prelatorum et principum; hec est illa miserima passio per quam status regnantium persepe vertitur. + +{Spirito incarcerato, ancor ti piaccia +di dirne come l'anima si lega} + +In hac parte querit Virgilius ab anima dicti Petri quod ei declaret qualiter hoc est quod spiritus vel anima ligetur et includatur in illis stirpibus sive trunchis. Ad quod respondet ipsa anima dicens: Quando anima crudelis alicuius desperati et se necantis pervenerit ad infernum, Minos demon ipsam transmittit ad septimam focem; que postmodum in eo loco cadit ad quem infortunio suo conducitur, et ipsa anima delapsa in eo loco silve germinat quemadmodum granum spelte et crescit et producitur in stirpem tamquam planta silvestris, sed in die iudiciis, sicut alie anime venient ut uniantur cum corporibus suis, sicut nos pro nostris spoliis, hoc est pro corporibus, veniemus, sed dictis nostris corporibus nullatenus uniemur, quia iustitia Dei non pateretur ut aliquis id haberet quod abstulit sibi ipsi. Et quia nos ipsi abstulimus nobis vitam et corpus, anime nostre suis corporibus non iungentur sed unaqueque anima habebit apensum ad truncum umbre sue corpus suum; et hoc est quod dicit testus: + +{Come l'altre verrem per nostre spoglie +ma non però ch'alcuna sen rivesta} + Sed quamvis hec verba sic sint ab auctore descripta, nichilominus teneo quod aliud scriptum fuerit et alia fuerit auctoris intenctio: Scriptura siquidem sic rigide sic singulariter et vituperose punit et ponit de hiis qui, velud desperate cecitatis filii, perdiderunt sponte se ipsos ad terrorem et instructionem mortalium, ut sibi precaveant ab huiusmodi perdictione inposterum, per quam inremediabiliter et preter spem alicuius misericordie Deus graviori offensione offenditur: nam nullum est gravedinis tante delictum cuius divina misericordia misereri non possit, excepto desperationis delicto que sola mederi nequit. Hoc est quod probat et dicit; credo autem auctorem prefatum, tamquam fidelem captolicum et omni prudentia et scientia clarum, suo tenuisse iudicio quod Ecclesia santa tenet videlicet. -Iste Lanus fuit quidam domicellus et iuvenis de civitate Senarum qui inter cives alios dittissimus erat, tamen fuit consumptor et discipator omnium bonorum suorum; sed antequam morte naturali deficeret, ipso iuvene existente, mortuus fuit in quodam conflictu ad locum Plebis de Toppo, et propterea, sicut dicit testus, mors eidem Lano favendo succurrit, quia ipsum rapuit in tempore iuventutis: quoniam si vixisset in seculo, opportebat quod famescentes et macerimi canes, sicut in testu sequitur, ipsum devorassent, hoc est dicere quod miseria et egestas ipsum aflixissent. -Iste cui deficiebat virtus in fuga fuit dominus Iacobus de Sancto Andrea de civitate Padue sub maximis divitiis constitutus qui discipavit omnia bona sua, et inter alias prodigalitates eius de ipso fertur quod, videre desiderans quendam pulcrum et magnum ignem, dictus dominus Iacobus comburi fecit quandam villam eius in totum. Modo dicit testus quod dum ipse vellet afugere, quia deficiebat ei fuigiendi potentia, invenit unum ex dictis stirpibus sive quodam cespullium et in dictum cespullium ut lateret intravit. Tamen superna permissione crudelissime fere aperierunt cespullium et laceraverunt omnia membra eius; hoc est dicere quod ante mortem ipsius fuit incommodis et miseria involutus, et nedum ipse canes laceraverunt membra dicti domini Iacobi sed etiam dictum cespullium sive stirpem, qui stirpes etiam erat unbra et quedam anima, totaliter destruxerunt. Ex quo dictum cespulium conqueri et plorare incepit dicens contra animam dicti domini Iacobi. -Iste Florentinus fuit dominus Loctus iudex de Aglis de Florentia, qui, secundum quod fertur, ex dolore prenimio cuiusdam false sententie quam protulerat in domo sua, cum quadam argentea corrigia eius se ipsum suspendit, et propterea dicit fei gibetto etc, quia locus in quo suspenduntur homines in partibus Francie vocatur giubet; et ipse idem de domo propria constituit sibi furcas. -Cum auctor supra proxime in fine capituli precedentis viderit cruciari animam eius qui erat de una civitate cum eo, idcirco dicit quod ex caritate quam habebat ad miserum ardentem ratione loci, frondes stirpis eius divisas et separatas collegit in unum et, ipsis frondibus dicto Florentino exibitis, ipse auctor cum Virgilio ad prosecutionem itineris est conversus. -Exemplificative loquitur Dantes et dicit quod, cum arena illa per quam gradiebatur esset pestifera et angustiis plurimis copiosa, talis erat qualis erat arena Libie per quam Cato Romanus, devicto Pompeio, cum Pompeianis fugiens a facie Cesaris pertransivit. Que siquidem arena Libie, velud desertum silvestre et inabitabile, est periculosa et miseriis ac incommodis multis plena; et hoc scribens, Lucanus in nono de ipso Catone loquente et suadente Pompeianis ut per dictam arenam iter acciperent sic dicit. -Exemplificat auctor quod quemadmodum accidit Alexandro regi militati in partibus orientis quod ex summa caliditate solis et aeris vapores igniti descendebant super eum et militibus suis, tamen ipse Alexander sua virtute providit ad conservationem ipsius et militarium acierum suarum, ita, dicit auctor, facti erant vapores ignei cadentes super miseros pecatores; ex quo arena illa sicca et arida, in qua anime misere permanebant, tamquam esca accendebatur et urebantur. + +{Gridava: Lano, sì non furo accorte} Iste Lanus fuit quidam domicellus et iuvenis de civitate Senarum qui inter cives alios dittissimus erat, tamen fuit consumptor et discipator omnium bonorum suorum; sed antequam morte naturali deficeret, ipso iuvene existente, mortuus fuit in quodam conflictu ad locum Plebis de Toppo, et propterea, sicut dicit testus, mors eidem Lano favendo succurrit, quia ipsum rapuit in tempore iuventutis: quoniam si vixisset in seculo, opportebat quod famescentes et macerimi canes, sicut in testu sequitur, ipsum devorassent, hoc est dicere quod miseria et egestas ipsum aflixissent. + +{E poi che forse li fallia la lena, +di sè e d'un cespuglio fece un groppo} + +Iste cui deficiebat virtus in fuga fuit dominus Iacobus de Sancto Andrea de civitate Padue sub maximis divitiis constitutus qui discipavit omnia bona sua, et inter alias prodigalitates eius de ipso fertur quod, videre desiderans quendam pulcrum et magnum ignem, dictus dominus Iacobus comburi fecit quandam villam eius in totum. Modo dicit testus quod dum ipse vellet afugere, quia deficiebat ei fuigiendi potentia, invenit unum ex dictis stirpibus sive quodam cespullium et in dictum cespullium ut lateret intravit. Tamen superna permissione crudelissime fere aperierunt cespullium et laceraverunt omnia membra eius; hoc est dicere quod ante mortem ipsius fuit incommodis et miseria involutus, et nedum ipse canes laceraverunt membra dicti domini Iacobi sed etiam dictum cespullium sive stirpem, qui stirpes etiam erat unbra et quedam anima, totaliter destruxerunt. Ex quo dictum cespulium conqueri et plorare incepit dicens contra animam dicti domini Iacobi: + +{O Iacopo, dicea, da Santo Andrea} Ex quo siquidem Virgilius interogavit a dicto stirpe de nomine et origine eius. Ad quem respondit umbra ipsius stirpis dicens: Ego fui de civitate Batiste, hoc dicere est de civitate Florentie, que siquidem civitas habuit in primum patronum Martem, idest deum belli, et hoc fuit ante tempus incarnationis dominice; cum autem refloruit Christianitas, dicta civitas, sublato titulo patronatus ipsius Martis, Florentini in pastorem et patronum acceperunt sanctum Iohannem Baptistam. Et propterea dicit hec anima quod Mars semper cum arte et influentia sua pestem et tristitiam semper infundet in civitate Florentie, quia, dicto Marte deleto, patronum alium elegerunt; et nisi quedam statua ipsius Martis que adhuc residet super pontem Arni in dicta civitate maneret, frustra fuisset rehedificata Florentia per eos qui ipsa fecerunt post destructionem Attille qui ipsam civitatem destruxit, ut tractatum est supra proxime in fine capituli precedentis. + +{Io fei gibetto a me de le mie case} Iste Florentinus fuit dominus Loctus iudex de Aglis de Florentia, qui, secundum quod fertur, ex dolore prenimio cuiusdam false sententie quam protulerat in domo sua, cum quadam argentea corrigia eius se ipsum suspendit, et propterea dicit fei gibetto etc., quia locus in quo suspenduntur homines in partibus Francie vocatur giubet; et ipse idem de domo propria constituit sibi furcas. + +{Poi che la carità del natio loco} Cum auctor supra proxime in fine capituli precedentis viderit cruciari animam eius qui erat de una civitate cum eo, idcirco dicit quod ex caritate quam habebat ad miserum ardentem ratione loci, frondes stirpis eius divisas et separatas collegit in unum et, ipsis frondibus dicto Florentino exibitis, ipse auctor cum Virgilio ad prosecutionem itineris est conversus. + +{Non d'altra foggia fatta che colei +che fu da' piè di Caton già soppressa} + +Exemplificative loquitur Dantes et dicit quod, cum arena illa per quam gradiebatur esset pestifera et angustiis plurimis copiosa, talis erat qualis erat arena Libie per quam Cato Romanus, devicto Pompeio, cum Pompeianis fugiens a facie Cesaris pertransivit. Que siquidem arena Libie, velud desertum silvestre et inabitabile, est periculosa et miseriis ac incommodis multis plena; et hoc scribens, Lucanus in nono de ipso Catone loquente et suadente Pompeianis ut per dictam arenam iter acciperent sic dicit: +*Atque ingressurus steriles sic fatur arenas: +O quibus una salus placuit mea signa secutis +indomita cervice mori, componite mentes +ad magnum virtutis opes summosque labores. +Vadimus in campos steriles exaustaque mundi, +que nimius Titan et rare in fontibus unde +sicaque letiferis squalent serpentibus arva. +Temperies vitalis abest et nulla sub illa +cura Iovis terra est* +et propterea dicit testus {Non d'altra foggia}. + +{Quali Alessandro in quelle parti calde} Exemplificat auctor quod quemadmodum accidit Alexandro regi militanti in partibus orientis quod ex summa caliditate solis et aeris vapores igniti descendebant super eum et militibus suis, tamen ipse Alexander sua virtute providit ad conservationem ipsius et militarium acierum suarum, ita, dicit auctor, facti erant vapores ignei cadentes super miseros pecatores; ex quo arena illa sicca et arida, in qua anime misere permanebant, tamquam esca accendebatur et urebantur. + +{Chi è quel grande che non par che curi} Iste siquidem qui tante superbie et ferocitatis indicia demostrabat fuit unus ex septem regibus qui obsederunt civitatem Tebarum vocatus Capaneus. Qui cum excelsa superbia sua contemptor esset deorum, Iupiter turbatus et dedignatus ex arogantia Capanei predicti et accepto fulmine ygneo ipsum Capaneum in dicto exercitu fulminavit et interremit; et quemadmodum ipse Capaneus fuit superbus in vita, sic et anima eius est superbissima in inferno. Nam loquitur ipsa anima et dicit ipsi Virgilio: Si ipse Iupiter, qui me percussit cum fulmine ultimo die vite mee, faceret fabricari per omnes fabros et ministros eius fulmina et sagyptas et haberet subsidium Vulcani et aliorum quorumlibet ministrorum eius, de me non posset facere ultionem. + +{Sì com' el fece a la pugna di Flegra} Capaneus iste aducit hanc similitudinem quia in civitate vel monte illo qui Fregra vocatur gigantes pugnaverunt cum diis, et in dicto loco a dicto Iove et ab aliis diis dicti gigantes fulminati et interrempti fuerunt. + +{Quale del Bulicame esce ruscello} Bulicame est fluvius sive fons aque bulientis nascentis prope civitatem Viterbi ex quo descendit quidam rivulus; qui rivulus dividitur in multa balnea, ad que balnea peccatrices morantur; et propterea exemplificative loquendo dicit auctor talem se rivulum invenisse descendentem et currentem per arenam illam de qua superius dictum est. + +{In mezzo mar siede un paese guasto, +diss'elli allora, che s'appella Creta} + Respondet Virgilius auctori interoganti et admiranti super condictione illius rivuli et dicit quod in medio mari est quidam locus destructus qui vocatur insula Creti; cuius insule Saturnus fuit rex primus et dominus, cuius Saturni regis temporibus homines casti erant absque cupiditate et vitio; et in dicta insula erat quidam mons sive locus qui vocabatur Yda, qui siquidem locus fructibus et arboribus et bonis omnibus affluebat, modo, dicit auctor, locus ille destructus est et sterilis tamquam res antiqua. In quo siquidem monte uxor Saturni, que vocabatur Rea, fecit latere Iovem filium suum et dicti Saturni et ibi nutriri ut Saturnus nesciret quid esset de eo: nam Saturnus preceperat dictum filium suum interimi cum nasceretur, sed prius sibi presentaretur; et hoc quia ei dictum fuerat a responsis ydolorum suorum quod filius nasciturus ex eo ipsum Saturnum debebat de regno expellere. Rea autem, uxor Saturni predicti et mater pueri, Saturno querenti filium presentari fecit quandam ymaginem lapideam pueri parvam et involuptam pannis, quam credens Saturnus fore puerum, ipsum iussit occidi. -Adhuc prosequens auctor de ista materia dicit quod omnes premisse etates quorumlibet regum et principum qui per tempora precesserunt, excepta solumodo prima etate que per aurum intelligitur, vitiose fuerunt: nam a secunda etate hucusque omnes reges et principes omniumque mortalium studia ad cupiditatem, luxuriam, vanagloriam et alia vitia intenderunt; ex quorum membrorum parciumque diruttis scisuris egreditur quidam rivulus lacrimarum et aque, descendens in hac valle miserrima; et ex ista aqua generantur postmodum ista tria, scilicet Achirunte Flegetunte et Stige, et etiam generatur ex dicta aqua quidam lacus qui vocatur Cocitus. Et hoc totum vult dicere quod ex cupiditate humana et ex aliis vitiis hominem maculantibus anime peccatrices descendunt ad has inferas partes, in quibus, secundum ipsarum demerita varia, in hiis Achironte, Stige et Flegetunde et Cocito varie cruciantur. Nam per cupiditatem humanam significatur hec aqua vel rivulus ex qua generantur premissa quatuor. Nam primus fluvius in inferno dicitur Achiruncte qui interpetratur sine gaudio, per quem fluvium primo transeunt anime in inferno ad penam; Stige interpetratur tristitia et est quidam palus que secundario invenitur in inferno, in qua puniuntur superbi et arogantes; Flegetunte interpetratur incendium et est quoddam fossatum aque rubee sive sanguinis bulientis; Cocitus interpetratur luctus et est lacus concelatus in centro terre, idest in profundo inferni in quo est Lucifer, et ibi puniuntur proditores. Et sic sequitur quod anime dampnatorum ex ipsorum sceleribus transeant per fluvium Achirunctis, hoc est quod absque gaudio maneant et crucientur in palude Stige, hoc est quod semper sint tristes; subiugantur in Flegetonte, hoc est quod semper incendio concrementur, et firmentur in Cocito, hoc est quod in lacu luctus orribilis perpetuo recludantur, hoc est quod dicit testus. -Dicit in hac parte quod, ipso cum aliis mortalibus in seculo permanente, habebat quandam cordam cintam, cun qua corda aliquando proposuit et pensavit ad prosequendum et capiendum liunçam que habet pellem depicta. Hoc est dicere quod ipse Dantes aliquando voluit cum fraudulentiam inherere luxurie et in eodem vitio cum fraudolentia delectari - nam per cordam significatur fraudulentia, quia quemadmodum corda est nodosa et tortuosa sic fraudolentia -, quia cum per peccatum et cogitationem malam sit a Deo a veritate remota, in se ipsa non est directa sed potius tortuosa, quia ab illa summa et divina regula omnia dirigente procul dubio est divisa. Per liunçam vero, que est variis colorata coloribus, luxuria figuratur, quia quemadmodum ipsa liunça est pluribus depicta coloribus sic ipsa luxuria affigit et molestat hominem curis quam plurimis, ut plenius tractatum est supra primo capitulo. -Sed postquam, dicit auctor, hac zona sive corda me excussi, scilicet hanc fraudulentiam mihi abstuli ex mandato ducis mei Virgilii, hoc est ex imperio rationis - quem Virgilium pro ratione figurat, sicut primo capitulo superius est descriptum -, ipsam cordam dedi Virgilio, hoc est ipsam fraudolentiam et voluntarium apetitum supposui rationi etc; et sic ipse auctor usus non fuit ipsa fraudulenta luxuria per modum fraudulentie. + +{Quando piangea, vi facea far le grida} Hoc est dicere: quando puer plorabat in monte predicto, sicut soliti sunt plorare, dicta Rea mater eius facebat fieri quosdam clamores in dicto loco, ne ploratus pueri audiretur extrinsecus. + +{Dentro dal monte sta dritto un gran veglio} Advertendum est in parte ista: per hunc senem significatur et figuratur tota etas et decursus mundi ac etiam totum imperium et inperatorum et principum vitam ab initio regni Saturni predicti usque ad hec tempora; ponitur autem iste senex erectus in monte predicto quia ipsius montis et insule Saturnus fuit primus rector et dominus. + +{Che tien volte le spalle inver' Dammiata} Per verba ista et hanc descriptionem senis predicti vult auctor demostrare qualiter inperium residens in paganis et in partibus orientis translatum fuit in Grecos, scilicet eo tempore quo a Nino rege Babillonie in Saturnum regem insule Creti, que insula tunc temporis erat de principalibus partibus Grecie. Postmodum vero translatum fuit imperium de Grecis in Romanos, et ideo dicit testus quod iste senex vertit tergum versus Damiatam que est in oriente, ex quibus partibus orientis ablatum fuit imperium, et prospicit Romam idest versus occidens; ad quos Romanos et partes occidentales postmodum imperium est delatum. + +{La sua testa è di fin oro formata} Auctor redarguendo vitam et mores regum inperatorum et principum qui per tempora fuerunt dividit tempora et etates: nam cum dicit La sua testa etc. per caput huius senis primam etatem significat et regnum ipsius Saturni, sub cuius tempore illa etas hominum caste et moderate vivebat ex hiis que percipiebant ex fructibus et redditibus terre absque alia cupiditate et vitio; quam siquidem etatem tamquam virtuosam et bonam auctor ipse commendat. + +{E puro argento son le braccia e 'l petto} Per hec membra, videlicet pettus et bracchia, figuratur secunda etas que fuit tempore Iovis filii Saturni predicti; et hanc appellant argenteam respectu prime quia homines huius etatis inceperunt peccare et vitiari et sic non fuerunt virtuosi quemadmodum primi: nam hoc tempore coli agra, iuga bobus inponi et in quibusdam maliciosis cogitationibus inceperunt homines delectari. + +{Poi è di rame infino a la forcata} Per corpus eneum figuratur tertia etas que fuit deterioris operationis secunda, quia quemadmodum argentum est melius et nobilius ere sic, dicit auctor, fuit hec secunda etas melior ista tertia. + +{Da indi in giuso è tutto ferro eletto} Nam sicut ferrum est peius ere sic ista quarta etas, que figuratur per ferrum, adhuc fuit deterior et magis abundans in vitiis quam tertia etas: nam huius homines etatis in armis et dispendiis belicis quam plurimum institerunt. + +{Salvo che 'l destro piede è terra cotta} Per hunc pedem destrum huius senis et istarum etatum significatur mater Ecclesia que, cum terra esset, idest parva et depressa, ipsam dicit esse coctam, idest dotatam et ampliatam, quia dotata et magnificata fuit per Costantinum imperatorem. + +{E sta 'n su quel, più che 'n su l'altro, eretto} Dicit auctor quod iste senex magis firmatur super hoc pede quam super alio; hoc est dicere quod ipse pes dester, qui est Ecclesia, hiis temporibus magis regit et regnat quam imperium. + +{Ciascuna parte, fuor che l'oro, è rotta} Adhuc prosequens auctor de ista materia dicit quod omnes premisse etates quorumlibet regum et principum qui per tempora precesserunt, excepta solumodo prima etate que per aurum intelligitur, vitiose fuerunt: nam a secunda etate hucusque omnes reges et principes omniumque mortalium studia ad cupiditatem, luxuriam, vanagloriam et alia vitia intenderunt; ex quorum membrorum parciumque diruttis scisuris egreditur quidam rivulus lacrimarum et aque, descendens in hac valle miserrima; et ex ista aqua generantur postmodum ista tria, scilicet Achirunte Flegetunte et Stige, et etiam generatur ex dicta aqua quidam lacus qui vocatur Cocitus. Et hoc totum vult dicere quod ex cupiditate humana et ex aliis vitiis hominem maculantibus anime peccatrices descendunt ad has inferas partes, in quibus, secundum ipsarum demerita varia, in hiis Achironte, Stige et Flegetunde et Cocito varie cruciantur. Nam per cupiditatem humanam significatur hec aqua vel rivulus ex qua generantur premissa quatuor. Nam primus fluvius in inferno dicitur Achiruncte qui interpetratur sine gaudio, per quem fluvium primo transeunt anime in inferno ad penam; Stige interpetratur tristitia et est quidam palus que secundario invenitur in inferno, in qua puniuntur superbi et arogantes; Flegetunte interpetratur incendium et est quoddam fossatum aque rubee sive sanguinis bulientis; Cocitus interpetratur luctus et est lacus concelatus in centro terre, idest in profundo inferni in quo est Lucifer, et ibi puniuntur proditores. Et sic sequitur quod anime dampnatorum ex ipsorum sceleribus transeant per fluvium Achirunctis, hoc est quod absque gaudio maneant et crucientur in palude Stige, hoc est quod semper sint tristes; subiugantur in Flegetonte, hoc est quod semper incendio concrementur, et firmentur in Cocito, hoc est quod in lacu luctus orribilis perpetuo recludantur, hoc est quod dicit testus {fanno Acheronte, Stige e Flegetonta}. + +{E io a lui: Se 'l presente rigagno +si diriva così dal nostro mondo} + +Querit auctor a Virgilio: Si rivulus iste aque descendit a mundo nostro, que est causa quod rivulum non invenimus, maxime cum venerimus per ytinera tam longeva? Ad quod respondet Virgilius: Nam cum rotundus sit locus per quem transivisti et continue ascendas et descendas per circulum a sinistris et nondum ad sufficientiam ambulaveris, non mireris si aliquid novi vides. + +{E io ancor: Maestro, ove si trova +Flegetonta} + +Adhuc querit auctor a Virgilio ubi est locus Flegetuntis et flumen Lete; ad quod respondet Virgilius: Quando tu Dantes vidisti fossatum aque bulientis, debebas scire quod ille est locus Flegetuntis. Flumen autem Lete positum est extra hanc fossam inferni, et est positum in purgatorio, quo lavantur anime dum purgate sunt, que ascendere debent ad gloriam paradisi; et iste dicitur fluvius oblivionis quia, dum in eo lavate sunt, anime obliviscuntur malorum omnium que commiserunt in vita. + +{Letè vedrai, ma fuor di questa fossa} + +{Ora cen porta l'un de' duri margini} Cum auctor in fine capituli precedentis elegisset consilio saniori relinquere nemus et sequi argelem, hoc est ripam fluminis, et propterea dicit ora cen porta etc. + +{Quali Fiamminghi tra Guizzante e Bruggia} Exemplificat auctor dicens se invenisse et ambulasse per tales vias difficiles ripas et argines, quales ripas et argiles faciunt fieri illi de Flandria qui vicini sunt mari in locis quorum unus dicitur Guiççante, alter dicitur Brugia, quia ibi mare secundum solitum cursum suum bis crescit et decrescit in die; et propterea homines de partibus illis ne offendantur per multiplicationem maris ad resistentiam aque faciunt fieri magnas ripas sive argines. + +{E quali Padoan lungo la Brenta, +per difender lor ville e lor castelli, +anzi che Carentana il caldo senta} + +Adhuc exemplificat auctor dicens se tales invenisse et ambulasse ripas quales faciunt fieri Paduani ripas et argines super fluvio Brente antequam liquefiat nix de alpibus Carientie, ne offendatur Paduanus districtus propter difusionem aquarum. + +{E quelli: O figliuol mio, non ti dispiaccia +se Brunetto Latino} + +In parte ista invenit auctor animam domini Burnetti Latini de Florentia qui fuit optimus astrolagus, phylosophia et moralitate preclarus, et inter alia composuit quemdam librum qui vocatur Thesaurus, in quo multa pulcra et utilia pertractantur; qui interogat ipsum Dantem de causa sui itineris. Respondet autem sibi auctor prout testus declarat inferius, maxime cum dicit {El cominciò: Qual fortuna}. + +{Ma quello ingrato popolo maligno +che discese di Fiesole ab antico} + +Dicit dominus Burnettus Danti quod populus Florentinus, qui ab antiquo descendit de Fexule, hoc est ex gente illius civitatis que Fexule dicebatur, de qua tractatum est superius capitulo XII, odiet ipsum Dantem et inimicabitur ei ex ipsius operibus virtuosis. Dicit etiam ipse dominus Burnettus in honorem et laudem auctoris et in vituperium et infamiam ipsius populi Florentie, quem cecum appellat ex vitiis superbie, avaritie et invidie in quibus maxime inter alia vitia perpeditur. Dicit etiam alia plura prout inferius latius continetur. + +{In somma sappi che tutti fur cherci +...Priscian sen va con quella turba grama, +e Francesco d'Accorso} + +In ista parte declarat et dicit dictus dominus Burnettus ipsi auctori qualiter Priscianus cum comitiva sua puniuntur in isto circulo ex peccato sodomie. Dicit etiam quod hic punitur quidam episcopus Florentinus qui transmutatus fuit a servo servorum, hoc est a summo pontifice, scilicet de episcopo Florentie in episcopum Vicentinum; et hoc est quod dicit testus {fu trasmutato d'Arno in Bacchiglione}, quia Arnus est flumen transiens per medium civitatem Florentie, Bachilione est flumen Vincentie, per que flumina auctor significat civitates istas. Alia per se patent. + +{Già era in loco onde s'udia 'l rimbombo +de l'acqua che cadea nell'altro giro} + +Dicit auctor in principio huius capituli quod ad locum pervenerat in quo audiebatur rumor et sonitus aque cadentis in altum gironem. + +{Simile a quel che l' arnie fanno rombo} Exemplificative dicit auctor quod talis rumor et sonitus erat illius aque qualem sonitum faciunt arne sive apes quando simul coadunantur; in quo loco auctor ipse vidit tres animas versus ipsum accedentes sub novis et veteribus vulneribus cruciatas. + +{Qual sogliono i campion far nudi e unti, +avvisando lor presa e lor vantaggio} + +Auctor exemplificatione loquitur dicens quod quemadmodum pugiles bellantes, antequam in actu pugne progrediantur, sibi prevident qualiter per ipsorum astutiam et virtutem possint adversus adversarios pugilles prevalere, sic, dicit ipse, ille tres anime Florentine venientes et congregantes se ipsas in forma cuiusdam circuli sive rote verterunt facies earum versus Dantem, ut cognoscerent eum, ita quod collum et faciem volvebant in una parte et pedes eorum in alia; finaliter tamen aliqua dixerunt ipsi Danti prout per seriem testus inferius demostratur. + +{Nepote fu de la buona Gualdrada +... la fiera moglie più ch'altro mi nuoce} + +Omnes tres isti Florentini fuerunt et cives maximi de civitate Florentie, quos orribile sodomie peccatum sub hoc miserimo carcere includit et punit: nam per hoc quod dicit {la fiera moglie più ch'altro mi nuoce} declarat de illa facinorosa libidine sodomie qua tamquam uxore precipua fruebatur; quibus compatitur et respondet ipse auctor dicens {di vostra terra sono} etc. + +{Chè Guiglielmo Borsiere, il qual si duole} Iste Guillielmus Burserius fuit etiam Florentinus hoc vitio maculatus qui cum premissis tormento simili cruciatur. + +{Come quel fiume c'ha proprio cammino +... che si chiama Acquacheta suso, avante +che si divalli giù nel basso letto} + +Adhuc exemplificando loquitur auctor quod quemadmodum auditur rumor et sonitus ex resonante et descendente aqua fluvii, qui antequam descendat penes civitatem Furlivii abinde supra vocatur Aqua queta (cum vero attigerit civitatem Furlivii vocatur) in loco quodam montanee, qui vocatur Sanctus Benedictus de Alpe quia ibi descendit de alpibus, ita dicit auctor se invenisse in dicto loco fremitum et sonitum aque descendentis et cadentis ex alto. + +{Io avea una corda intorno cinta, +e con essa pensai alcuna volta} + +Dicit in hac parte quod, ipso cum aliis mortalibus in seculo permanente, habebat quandam cordam cintam, cun qua corda aliquando proposuit et pensavit ad prosequendum et capiendum liunçam que habet pellem depicta. Hoc est dicere quod ipse Dantes aliquando voluit cum fraudulentiam inherere luxurie et in eodem vitio cum fraudolentia delectari – nam per cordam significatur fraudulentia, quia quemadmodum corda est nodosa et tortuosa sic fraudolentia –, quia cum per peccatum et cogitationem malam sit a Deo et a veritate remota, in se ipsa non est directa sed potius tortuosa, quia ab illa summa et divina regula omnia dirigente procul dubio est divisa. Per liunçam vero, que est variis colorata coloribus, luxuria figuratur, quia quemadmodum ipsa liunça est pluribus depicta coloribus sic ipsa luxuria affigit et molestat hominem curis quam plurimis, ut plenius tractatum est supra primo capitulo. + +{Poscia ch'io l'ebbi tutta da me sciolta, +sì come 'l duca m'avea comandato} + +Sed postquam, dicit auctor, hac zona sive corda me excussi, scilicet hanc fraudulentiam mihi abstuli ex mandato ducis mei Virgilii, hoc est ex imperio rationis – quem Virgilium pro ratione figurat, sicut primo capitulo superius est descriptum –, ipsam cordam dedi Virgilio, hoc est ipsam fraudolentiam et voluntarium apetitum supposui rationi etc.; et sic ipse auctor usus non fuit ipsa fraudulenta luxuria per modum fraudulentie. + +{E' pur convien che novità risponda, +dicea fra me medesmo, al novo cenno} + +Dicit auctor quod, cum Virgilius deiecisset dictam cordam in loco infimo et obscuro, ymaginabatur ipse Dantes in se ipso et dicebat: Oportebit de necessitate quod ex tali actu Virgilii, scilicet ex iactu ipsius corde in tali infimo et tenebroso loco, aliqua novitas oriatur et surgat, quia maxime ipse Virgilius admirabatur locum predictum post iactum ipsius corde. + +{Ahi quanto cauti li uomini esser dienno +presso a color che non veggion pur l'ovra} + Istud est verbum notabile. Nam inter ceteros homines habet homo studere ut prudens apareat et cum prudentia operetur, sed maxime inter eos qui sunt tanta virtute et perspicacitate preclari quod nedum opus humanum intuentur et noscunt sed etiam subtiliçantes inquirunt, discuciunt et speculantur sub qua intentione et quo proposito sive motu moventur homines ad aliquid faciendum. -Hoc est etiam verbum notabile. Nam quamvis omne quod verum est sit sub veritate fundatum, quia tamen potest esse tale quod ex qualitate et inaptitudine rei persone loci vel temporis auditoribus incredibile videretur, idcirco non debet esse lingua preceps ad descriptionem vel narrationem eius veri dicti vel facti quod non est verisimile vel quod habeat aliquam speciem vel evidentiam falsitatis. Et hoc dicit auctor ad excusationem sui, quia ipsum oportet describere et tractare de quadam bestiali figura quam vidit in loco sive circulo isto natantem per aerem, tamquam natat ille qui, cum se deorsum in aquis demeserit propter reparationem ancore navis aut propter quidquam aliud necessarium, versus celum. Alia subsequentia per se patent. -Advertendum est in parte ista quod fraudulentia figuratur et intelligitur per hanc bestiam. Nam quemadmodum hec fera, sicut describit auctor, super ripam caudam non ostendit, ita homo fraudulentus fraudem ipsius detinet in absconso, ut fraudulenter possit exterius operari; et quemadmodum hec bestia faciem iusti hominis et humilis demostrabat, sic homo fraudulentus vivens iustus et humilis aparere molitur, ut sub colore iustitie, sub humilitatis et liciti specie possit decipere confidentes; et hoc est quod dicit testus. Per id vero quod dicitur, sciendum est quod quemadmodum bestia illa est variis colorata coloribus, sic fraudulentis animus est variis malitiis et falsis adinventionibus maculatus. + +{El disse a me: Tosto verrà di sovra +... Sempre a quel ver c'ha faccia di menzogna} + +Hoc est etiam verbum notabile. Nam quamvis omne quod verum est sit sub veritate fundatum, quia tamen potest esse tale quod ex qualitate et inaptitudine rei persone loci vel temporis auditoribus incredibile videretur, idcirco non debet esse lingua preceps ad descriptionem vel narrationem eius veri dicti vel facti quod non est verisimile vel quod habeat aliquam speciem vel evidentiam falsitatis. Et hoc dicit auctor ad excusationem sui, quia ipsum oportet describere et tractare de quadam bestiali figura quam vidit in loco sive circulo isto natantem per aerem, tamquam natat ille qui, cum se deorsum in aquis demerserit propter reparationem ancore navis aut propter quidquam aliud necessarium, redit versus celum. Alia subsequentia per se patent. + +{Ecco la fiera con la coda aguzza} Cum auctor supra proxime XI capitulo de violentiis et fraudulentis in generali tractaverit, XII capitulo de violentiis inlatis in proximum, XIIIº de violentiis in se ipsum inlatis, XIIIIº de offensionibus commissis adversus maiestatem divinam, XVº et XVIº de illatis iniuriis in naturam et rebus divinis ex parte peccati sodomie, presenti capitulo tractare intendit de violentiis nature illatis ex vitio usurarum et propterea incipit: + +{E quella sozza imagine di froda +sen venne, e arrivò la testa e 'l busto, +ma 'n su la riva non trasse la coda} + +Advertendum est in parte ista quod fraudulentia figuratur et intelligitur per hanc bestiam. Nam quemadmodum hec fera, sicut describit auctor, super ripam caudam non ostendit, ita homo fraudulentus fraudem ipsius detinet in absconso, ut fraudulenter possit exterius operari; et quemadmodum hec bestia faciem iusti hominis et humilis demostrabat, sic homo fraudulentus vivens iustus et humilis aparere molitur, ut sub colore iustitie, sub humilitatis et liciti specie possit decipere confidentes; et hoc est quod dicit testus {La faccia sua era faccia d'uom giusto} etc. Per id vero quod dicitur {Con più color, sommesse e sovraposte} sciendum est quod quemadmodum bestia illa est variis colorata coloribus, sic fraudulentis animus est variis malitiis et falsis adinventionibus maculatus. + +{Non ne conobbi alcun; ma io m'accorsi +che dal collo a ciascun pendea una tasca} + +Infrascripti fuerunt omnes feneratores. + +{In una borsa gialla vidi azzurro +che d'un leone avea faccia e contegno} + +Iste qui habebat hanc bursam ad collum fuit quidam de Ianfigliacçis de Florentia, cuius insigna sunt leo acçurrus in campo giallo. + +{Mostrando un' oca bianca più che burro} Iste fuit quidam de Ubriacis maximus fenerator cuius insigna sunt picta. + +{E un che d'una scrofa azzurra e grossa} Iste fuit quidam de Scrovignis de Padua fenerator, cuius insigna sunt premissa. + +{Sappi che 'l mio vicin ytaliano +sederà qui dal mio sinistro fianco +... gridando: Vegna 'l cavalier sovrano} + +Iste Ytalianus, quem militem summum appellat, est dominus Buiamonte de Florentia, cuius insigna sunt tria capita; de quo dicit anima illa Paduana quod ex peccato fenoris sedebit ibi prope eum in tormentis illis. + +{Trova' il duca mio ch'era salito +...monta dinanzi, ch'i' voglio esser mezzo, +sì che la coda non possa far male} + Per hec verba duo notanda sunt. Primo siquidem quod, quemadmodum ipse auctor ascendit et equitavit ipsam bestiam, ita mortalis quilibet debet conculcare et sibi subicere fraudulentiam et peccatum per intelligentiam rationis; secundo quod, quemadmodum ipse Virgilius fuit medius inter auctorem et caudam, ita debet homo inter voluntarios apetitus et fraudulentos motus ex una parte et se ipsum ex alia tamquam medium interponere rationem. -Similitudinarie loquitur auctor dicens se fuisse tanto terrore tantoque timore deductum cum ascendisset bestiam illam per aerem et natantem, quod non credit maiorem tremorem fuisse in terris eo tempore quo currus solis de celis occidit super terram. Nam, sicut legitur, dicitur quod Fetunte fuit filius Febi et Climene, et cum inproperatum et vituperose dictum fuisset dicto Fetunti ab Epafo sotio eius et filio eius quod ipse Fetunte non esset ligiptimus filius Febi, iratus Fetunte acessisset ad matrem, et ipsam interogavit et coniuravit ut sibi diceret veritatem, si esset filius Febi; que aseruit quod filius Febi erat. Cunque dictus Febus, qui sol esse dicitur, fuisset rogatus a dicto Fetunte filio suo quod ipsi dimictiretur una die regere currum solis, et hoc pro speciali dono petebat, Febus, quamvis invitus, videns filii voluntatem, currum solis ei regendum et ducendum concessit. Feton vero, ascendens equos, incepit ducere currum solis, cunque pervenisset cum dicto curru sub quodam signo celi qui Scorpio nominatur, videns insolitam et mirabilem novitatem signi, tremens et timidus equis libere relaxavit habenas; ex quo ipsi equi se liberi et agiles sentientes, currentes et salientes currum solis totaliter subverterunt et sic ipse Feton cum equis et curru solari de celo in terris cecidit. Propter quod incendia varia et diversa in celestibus facta sunt, sicut apparet in celo quando sic variatum apparet per varia signa tam rubea quam coloris alterius in ipso apparentia; propter quod etiam ex incendio currus cadentis terra combusta et arrida facta est, sicut apparet in magna quantitate terre in partibus Ethiopie, in quibus partibus terra arrida est et sterilis; ex quo siquidem magnus tremor et timor homines occcupavit. Hec siquidem ita se habent secundum poeticas fictiones. -Sciendum est quod Ycarus fuit quidam iuvenis qui cum quibusdam fratribus suis et cum patre eius, qui Dedalus vocabatur, reclusi fuerunt in quadam turri posita in medio mari de mandato Minos regis Grecorum, quia ipse Dedalus docuerat et informaverat Pasife uxorem dicti regis indui pelle vace et choire cum thauro; que turris distabat a terra per plura miliaria. Videns autem Dedalus se non posse exire turrim nisi per alarum et volatus remedium, summo ingenio et arte ipsius fecit sibi et filiis suis pennas ligneas unitas renibus eorum cum cera et pice. Quo facto, pater docuit filium iuniorem per turrim et de fenestra in fenestram et ipsum exire versus mare, postea redire. Postmodum vero pater volens exhire cum filiis dictam turrim, monuit ipsum filium iuniorem quod in volatu ipsius non in tantum ascenderet quod ex calore solis destruerentur sibi ale propter liquefactionem picis et cere, nec in tantum descenderet in volatu ne deficeret in itinere. Quo audito per dictum Icharum, ipse pater volare incepit cum dicto Ycaro et aliis filiis suis; sed antequam egredirentur turrim pater dixit filiis suis omnibus. Postmodum incipientes volare cum per spacium magnum aeris et itineris volassent, dictus Ycarus agilem se presentiens cepit ascendere et ut falco volare per aerem, paterna vestigia relinquendo, ex quo pix et cera resolute. -Nam, sicut legitur ex principio VII libro Ovidii maior, Iason filius Esone et nepos Pelias regis Grecie; qui Pelias filios masculos non habebat, tamen quasdam pulcerimas filias quas fortiter deligebat. Et propterea ipse rex, timens ne Iason nepos eius post mortem dicti regis acciperet regnum filiabus et hereditatem paternam, ac sciens quod in quadam insula que vocatur insula de Colcos erat aureum vellus, hoc est quidam aries aurei velleris fatatus et sacrificatus, de quo dicitur quod qui ipsum arietem acquirere poterat, idcirco dictus rex Pelliax cognoscens dictum Iansonem iuvenem et affectatem laudari et honorari, cognoscens etiam quod dictus aureus aries ex impotentia loci et multis obstaculis per simplicem potentiam hominis acquiri non poterat, ut ipse Iason numquam rediret ne filie ipsius Pelias molestarentur in regno, tantis suasionibus et blanditiis ipsum Iasonem circumvenit quod ipse Iason sociatus cum Ercule et aliis pluribus sotiis ivit ad insulam de Colcos; in cuius siquidem insule monte summo erat quoddam palatium in quo reclusus erat aries aureus. Sed antequam pervenire posset ad hunc arietem acquirendum, oportebat primitus cum duobus serpentibus in introitu montis manentibus preliari; quibus devictis, oportebat accipi et domari duos thauros silvestres et feros habentes cornua quasi ferea, et illis thauris inponere iugum, arare terram ibi positam, et ex dentibus devictorum serpentium seminare in terra: ex quo semine postmodum oriebatur maxima armatorum hominum multitudo quos oportebat vincere, et, istis devictis, adhuc inveniebatur quidam draco venenosus et ferus qui quemlibet volentem montem ascendere devorabat; postea vero in summitate montis aries aureus erat inclusus et dedicatus erat domino Marti, et sic aquiri non poterat nisi per tantos passus orribiles transeundo. Sed nichilominus Medea, filia Oete regis Colche insule, videns et diligens Iasonem ex pulcritudine sua, sic fecit cum artibus suis quod ipse Iason superavit serpentes et, acceptis dentibus eorundem, thauros incantavit et domuit, et cum eis aravit terram et in ea seminavit dentes predictos ex quibus orta est armatorum hominum multitudo, quos homines ipsa Medea converti fecit in formicas, et postmodum incantationibus suis alius draco sopitus est, et sic ascendit Iason montem et, accepto aureo velere, cum ipso ariete et Medea aufugit in Greciam. Et prece Iasonis reduxit in iuventutem Esonam patrem; et ut ipse Iason ulcisceretur ex eo quod Pellias eius patruus sibi fecerat, finxit ipsa Medea se esse discordem cum Iasone et aufugit ad domum dicti Pelias qui iam erat senex, et manens cum filiabus dicti Pellias dixit eis; et hoc filie credentes sic fecerunt, ex quo ipse Pelias interemtus est. + +{E disse: Gerion, moviti omai} Nam auctor vocat hanc bestiam Girion, quia quidam demon est in alio girone qui vocatur Girion et habitat ibi cum fraudulentis suis. + +{Maggior paura non credo che fosse +quando Fetonte abbandonò li freni} + +Similitudinarie loquitur auctor dicens se fuisse tanto terrore tantoque timore deductum cum ascendisset bestiam illam per aerem et natantem, quod non credit maiorem tremorem fuisse in terris eo tempore quo currus solis de celis occidit super terram. Nam, sicut legitur ex , dicitur quod Fetunte fuit filius Febi et Climene, et cum inproperatum et vituperose dictum fuisset dicto Fetunti ab Epafo sotio eius et filio eius quod ipse Fetunte non esset ligiptimus filius Febi, iratus Fetunte acessisset ad matrem, et ipsam interogavit et coniuravit ut sibi diceret veritatem, si esset filius Febi; que aseruit quod filius Febi erat. Cunque dictus Febus, qui sol esse dicitur, fuisset rogatus a dicto Fetunte filio suo quod ipsi dimictiretur una die regere currum solis, et hoc pro speciali dono petebat, Febus, quamvis invitus, videns filii voluntatem, currum solis ei regendum et ducendum concessit. Feton vero, ascendens equos, incepit ducere currum solis, cunque pervenisset cum dicto curru sub quodam signo celi qui Scorpio nominatur, videns insolitam et mirabilem novitatem signi, tremens et timidus equis libere relaxavit habenas; ex quo ipsi equi se liberi et agiles sentientes, currentes et salientes currum solis totaliter subverterunt et sic ipse Feton cum equis et curru solari de celo in terris cecidit. Propter quod incendia varia et diversa in celestibus facta sunt, sicut apparet in celo quando sic variatum apparet per varia signa tam rubea quam coloris alterius in ipso apparentia; propter quod etiam ex incendio currus cadentis terra combusta et arrida facta est, sicut apparet in magna quantitate terre in partibus Ethiopie, in quibus partibus terra arrida est et sterilis; ex quo siquidem magnus tremor et timor homines occcupavit. Hec siquidem ita se habent secundum poeticas fictiones. + +{Nè quando Icaro misero le reni +sentì spennar per la scaldata cera} + +Sciendum est quod Ycarus fuit quidam iuvenis qui cum quibusdam fratribus suis et cum patre eius, qui Dedalus vocabatur, reclusi fuerunt in quadam turri posita in medio mari de mandato Minos regis Grecorum, quia ipse Dedalus docuerat et informaverat Pasife uxorem dicti regis indui pelle vace et choire cum thauro; que turris distabat a terra per plura miliaria. Videns autem Dedalus se non posse exire turrim nisi per alarum et volatus remedium, summo ingenio et arte ipsius fecit sibi et filiis suis pennas ligneas unitas renibus eorum cum cera et pice. Quo facto, pater docuit filium iuniorem per turrim et de fenestra in fenestram volare et ipsum exire versus mare, postea redire. Postmodum vero pater volens exhire cum filiis dictam turrim, monuit ipsum filium iuniorem quod in volatu ipsius non in tantum ascenderet quod ex calore solis destruerentur sibi ale propter liquefactionem picis et cere, nec in tantum descenderet in volatu ne deficeret in itinere. Quo audito per dictum Icharum, ipse pater volare incepit cum dicto Ycaro et aliis filiis suis; sed antequam egredirentur turrim pater dixit filiis suis omnibus: *Filii, sequimini vestigia mea, ut possitis mare salubriter pertransire*. Postmodum incipientes volare cum per spacium magnum aeris et itineris volassent, dictus Ycarus agilem se presentiens cepit ascendere et ut falco volare per aerem, paterna vestigia relinquendo, ex quo pix et cera resolute. Ypse Ycarus cadens, mortuus in aquis submergitur. Quod pater inspiciens, hec verba protulit versus filium morientem et alios filios ipsum prosequentes: *Ycare nate, bibis; tu sine patre peribis/ quod tibi dixi bis medio tutissimus ibis. / O cari nati, memores estote parati/ iussa paterna pati, medium tenuere beati*. Idcirco dicit auctor non credo dictum Ycarum et patrem ypsius in casu ipsius Icari habuisse tantum tremorem quantum tunc temporis ego habui; et hoc est quod dicit testus {che fu la mia, quando vidi ch' i' era} etc. usque ad finem capituli, que per se patent. + +{Luogo è in inferno detto Malebolge} Auctor in precedenti capitulo trattavit de fraudulentiis et feneratorum delictis, modo in parte ista describit de aliis deceptionibus et malitiis, de hiis maxime que mulieribus sunt illate. + +{Tutto di pietra di color ferrigno} Auctor describit locum esse lapideum, prout testus sequens manifeste declarat: +{Come i Roman per l'essercito molto, +l'anno del giubileo, su per lo ponte}. + +{Se le fazion che porti non son false, +Venedico se' tu Caccianemico} + +Quia lictera per se mostrat de persona et nomine cruciati presentis et de causa cruciatus, idcirco glosa ad declarationem aliam non procedit. + +A dicer sipa tra Sàvena e Reno Hoc vult dicere quod tot ad presens non vivunt in civitate Bononie quot sunt anime illorum qui fuerunt de civitate predicta et puniuntur in loco illo: nam dicit lictera a dicer sipa tra Sàvena e Reno tum quia civitas Bononie posita est inter flumen Reni et flumen Sapine, tum etiam quia hec vocabula sipa, stipa et similia sunt vocabula lingue Bononie. + +{Quelli è Iasòn, che per cuore e per senno} Nam, sicut legitur ex principio VII libro Ovidii maioris, Iason filius Esone et nepos Pelias regis Grecie; qui Pelias filios masculos non habebat, tamen quasdam pulcerimas filias quas fortiter deligebat. Et propterea ipse rex, timens ne Iason nepos eius post mortem dicti regis acciperet regnum filiabus et hereditatem paternam, ac sciens quod in quadam insula que vocatur insula de Colcos erat aureum vellus, hoc est quidam aries aurei velleris fatatus et sacrificatus, de quo dicitur quod qui ipsum arietem acquirere poterat, idcirco dictus rex Pelliax cognoscens dictum Iansonem iuvenem et affectatem laudari et honorari, cognoscens etiam quod dictus aureus aries ex impotentia loci et multis obstaculis per simplicem potentiam hominis acquiri non poterat, ut ipse Iason numquam rediret ne filie ipsius Pelias molestarentur in regno, tantis suasionibus et blanditiis ipsum Iasonem circumvenit quod ipse Iason sociatus cum Ercule et aliis pluribus sotiis ivit ad insulam de Colcos; in cuius siquidem insule monte summo erat quoddam palatium in quo reclusus erat aries aureus. Sed antequam pervenire posset ad hunc arietem acquirendum, oportebat primitus cum duobus serpentibus in introitu montis manentibus preliari; quibus devictis, oportebat accipi et domari duos thauros silvestres et feros habentes cornua quasi ferea, et illis thauris inponere iugum, arare terram ibi positam, et ex dentibus devictorum serpentium seminare in terra: ex quo semine postmodum oriebatur maxima armatorum hominum multitudo quos oportebat vincere, et, istis devictis, adhuc inveniebatur quidam draco venenosus et ferus qui quemlibet volentem montem ascendere devorabat; postea vero in summitate montis aries aureus erat inclusus et dedicatus erat domino Marti, et sic aquiri non poterat nisi per tantos passus orribiles transeundo. Sed nichilominus Medea, filia Oete regis Colche insule, videns et diligens Iasonem ex pulcritudine sua, sic fecit cum artibus suis quod ipse Iason superavit serpentes et, acceptis dentibus eorundem, thauros incantavit et domuit, et cum eis aravit terram et in ea seminavit dentes predictos ex quibus orta est armatorum hominum multitudo, quos homines ipsa Medea converti fecit in formicas, et postmodum incantationibus suis alius draco sopitus est, et sic ascendit Iason montem et, accepto aureo velere, cum ipso ariete et Medea aufugit in Greciam. Et prece Iasonis reduxit in iuventutem Esonam patrem; et ut ipse Iason ulcisceretur ex eo quod Pellias eius patruus sibi fecerat, finxit ipsa Medea se esse discordem cum Iasone et aufugit ad domum dicti Pelias qui iam erat senex, et manens cum filiabus dicti Pellias dixit eis: *Si facitis tale balneum cum herbis talibus patri vestro, incontinenti efficietur iuvenis*; et hoc filie credentes sic fecerunt, ex quo ipse Pelias interemtus est. + +{Ello passò per l'isola di Lenno +poi che l'ardite femmine spietate +tutti li maschi loro a morte dienno} + Dicit auctor quod, cum ipse Iason iret pro acquirendo aureum velus, transivit per insulam Lenni, in qua siquidem insula omnes mulieres habitantes per aliquod temporis antequam ipse Iason inde transiret occiderant omnes masculos, tam maritos quam etiam patres fratres et filios. Et hoc fecerunt ex dolore maximo quem habebant quia mariti ipsarum ipsas dereliquerant propter putridum fetorem yrcinum qui ex istis mulieribus procedebat; et hunc putridum fetorem aduxerat dictis mulieribus domina Venus ex eo quod ipsam dominam Venerem contempnebant: omnibus aliis diis preter ei sacrificia ymolabant. Et ex casu acciderat quod, ea die omnes mariti de partibus Tracie ad insulam redeuntes, nocte sequenti ipse mulieres ordinaverunt omnem masculum interficere et sic maritos omnes reversos ad insulam; et dictis mulieribus de ipsorum reditu letitiam simulantibus, ipsos dormientes cum omnibus aliis masculis necaverunt et ad tantum scelus domina Venus in soniis provocaverat ipsas mulieres, quarum prima Poliso que alias convocavit et monuit ad dictum malefitium perpetrandum. -Hec Ysifele fuit filia regis Toantix, qui rex erat illius insule. Que Ysifele ex pietate paterni sanguinis decipit omnes alias mulieres ex eo quod, sicut promixerat et iuraverat aliis mulieribus, patrem suum non interfecit sicut interfecerunt alie, quia, cumpatiens seni patri, nocte qua reliqui fuerunt mortui, ipsum posuit in quadam navi ita quod evasit et pervenit ad quandam insulam que dicitur Chio. Sed hanc Ysifile cognovit Iason ex pulcritudine et eloquentia sua et ipsam Ysifele pregnantem reliquid; et multi ex sociis dicti Iasonis cognoverunt multas ex dictis mulieribus et ipsas pregnantes reliquerunt. Que Ysifele ex Iasone peperit duos filios uno partu, unum quorum vocavit Toantem, alterum Eveneum. Et quamvis Ianson et sotii promississent Ysifele et aliis mulieribus redire per dictam insulam cum aureo velere acquisito, et ideo quia non redierunt per locum, deceperunt eas et navicantes a remotis per mare in Greciam redierunt. Decurso autem multo tempore, audientes et invenientes mulieres predicte regem Toantem patrem Insifele regnare in insula Chio et mortuum non fuisse a filia, ut debuerat et sicut alie fecerunt, cum magno furore currentes ad eam ipsam occidere voluerunt, tamen Ynsifele sola in quadam navi mare intrans effugit et evasit ab eis. Et propterea cruciatur iste Iason in hoc loco ex deceptione Ysifele et etiam Medee, quia ipsam Medeam, sicut ei promiserat quando docuit dictum Iasonem acquirere et accipere velus aureum, secum non tenuit cum reversus fuit in patria, sed ipsam dereliquid; ex cuius deceptionis anxietate ipsa Medea occisit duos filios quos habuerat ex Iasone predicto; et propterea dicit testus. -Dicit auctor quod vidit in loco isto quosdam lapides concavos et rotundos magnos et latos quemadmodum sunt hii qui in ecclesia Sancti Iohannis in civitate Florentie sunt deputati ad pueros bapticçandos. In quo siquidem lapideo ministerio, facto ad modum catini, dicit Dantes quod, eo tempore quo Florentie permanebat, invenit quendam qui in eo ceciderat cum capite deorsum, ita quod nisi pedes et tibie exterius apparebant; ad cuius evasionem ipse Dantes fregit lapidem ne sufocaretur in aqua in ipso catino lapideo existente. Et propterea dicit auctor quemadmodum a parte superiori dicti lapidis non videbantur nisi pedes et tibie supradicti, ita dicit auctor se vidisse in hac parte inferni quosdam peccatores inclusos in quibusdam lapideis ministeriis, ex quibus pedes et tibie usque ad partem grossam solumodo videbantur; et hoc est quod dicit testus exemplificative loquendo dum dicit. -Iste qui loquitur verba ista fuit papa Nicchola de Ursinis qui propter immensam cupiditatem ipsius, prout testus declarat inferius, symoniace vixit, et credens quod Dantes esset anima pape Bonifatii, qui post eum descenderet ad locum ubi sic precipitatus iacebat idem papa Nicchola, dixit hec verba ipsi Danti: ‘Non credebam te Bonifatium tam celeriter hoc tempore huc accedere nec credebam adhuc te fore contenctum regimine et pecunia, propter quam fraudulenter accepisti pulcram dominam’, hoc est Ecclesiam decepisti. Nam ipse papa Bonifatius per fraudem et artem suam procuravit intantum quod frater Petrus de Morono, qui tunc temporis erat pontifex et dicebatur papa Cilestrinus, renuntiavit pontificatui; post renuntiationem cardinales reliqui ex solicitudine et arte ipsius pape Bonifatii eum in pontificem elegerunt. -Per hec verba vult predicere papa Nichola de Ursinis quod post mortem pape Bonifatii alius pastor in pontificatu succedet, qui tam symoniace et scelerate vivet in orbe quod eodem papa Niccola et etiam Bonifatio deterior et magis symoniacus reputabitur; dicit etiam quod ipse futurus pastor sic tractabitur a rege France et eidem regi Francie annua tributa persolvet, quemadmodum de quodam Iasone legitur in libro Machabeorum. Cui Iasoni rex Anthiocus concesit summum sacerdotium, ex quo ipse Iason sacerdos eidem Antioccio regi dabat censum in aliqua quantitate pecunie; qua siquidem recepta pecunia ipse Antiochus rex dictum Iasonem de pontificatu deposuit. Nam sicut legitur in libro Machabeorum dicitur ibi, et hoc est quod dicit testus. -Nunc auctor reprendit liberalitatem Constantini inperatoris, quia, cum olim Constantinus imperator mirabilibus meritis beati Silvestri tunc pape ex infideli fidelis est factus, et ad reverentiam et devotionem maiorem divini cultus ampla liberalitate et magnificentia dotavit; ex quo, dicit auctor, ipse Constantinus est causa tanti sceleris tanteque simonie, quia si non dottasset Ecclesiam privilegiis, beneficiis et honoribus, pastores et prelati Ecclesie non crassarentur nec delinquerent in bonis Ecclesie. -Iste de quo loquitur Virgilius fuit quidam nomine Amphyraus maximus augur et fuit unus ex VII regibus qui iverunt ad obsidendam civitatem Tebarum. Et cum iste Amphiraus invenisset per augurii sui artem quod si accederet ad obsidionem civitatis Tebarum deficeret in exercitu, et propterea timens latuit occulte in domo sua antequam vellet accedere ad exercitum; uxor vero eius Erifile manifestavit ipsum latere in domo et sic inventus Amphyraus cohactus est ad exercitum pervenire Tebarum. Cum autem ad exercitum pervenisset, incontinenti ipsum Amphiraum cum equo et armis omnibus terra obsorbuit; et cum digluctiretur a terra Tebana, obsessi, existentes super muris civitatis, videntes ipsum ruentem, clamabant contra eum et dicebant despective loquendo. Et idcirco, ut premictit thestus, ipse Amphyraus et alii augures pena debita puniuntur: nam sicut indignum erat ipsos augures velle videre longius et ea sapere que sapere non debebant, et bene meritum est ut ipsorum facies ad posteriora transversa retro et per contrarium videant, quia per directam anteriorem et veriorem viam vivere et videre contempserunt. -Iste Thiresia fuit quidam augur et filius Peieri de civitate Thebarum, qui, dum quadam vice per quoddam nemus accederet, invenit duos serpentes ad invicem coeuntes et accepta quadam virga serpentes percuxit, ex quo factum est quod ipse Tyresia in mulierem conversus est. Et dum per spacium VII annorum ipse Tyresia mulier permansisset, accidit quod, ipso redeunte per dictum nemus, iterum invenit serpentes predictos coeuntes simul, et adhuc acepta quadam virga percussit serpentes, ex quo rediit in virum, ita quod ex dictis casibus expertus est naturam utriusque sexus. Interrogatus autem ipse Tiresia quadam vice a Iove et a domina Iunone eius uxore, contendentibus et querentibus utrum maior ignis libidinis et luxurie esset in muliere vel in viro, respondit Tyresia quod, cum probavisset statum utriusque, invenit et dixit quod in muliere erat maior ardor luxurie; ex quo irata domina Iuno eum privavit oculis, Iupiter autem in restaurationem ipsius ipsum fecit augurem. -Auctor, volens effectualiter demostrare de vita et fine huius auguris mulieris, declarat et scribit per inditia et confines de loco Ytalie ad quem finaliter ipsa Manto reducta est, et dicit quod Benaccus, hoc est aqua illa que dicitur lago de Garda, qui lacus funditur inter Gardam et Valcamunegam et in medio loco istius lacus de Garda sunt confines diocesis civitatis Trenti, civitatis Brixie et Verone; usque ad quem locum confinium predictorum unusquisque episcoporum dictarum trium civitatum signare posset, si per illud iter accederet, hoc est quod usque ad locum dictorum confinium extenditur auctoritas et iurisdictio uniuscuiusque dictorum episcoporum et civitatem suarum. In cuius siquidem lacus ripa positum est quoddam pulcerimum castrum vocatum Peschera et est in tam depressa et infima parte lacus predicti, ex qua parte depressa egreditur aqua de lacu predicto que facit fluvium qui vocatur lo Menchio; et iste fluvius sic appellatur usque ad locum qui dicitur Governolo Mantuanorum, qui in dicto loco intrat Padum. -Hoc est dicere quod dies declinabat et nox succedebat ipsis Virgilio et auctori. Nam cum sol semper sit confinis uni ex emisperiis quando alteri emisperio presit, quia sole existente in nostro emisperio nox residet in alio emisperio, et sole declinato ab emisperio nostro et ad aliud emisperium devoluto, habemus noctem et ibi est dies; et propterea cum sol sit ille qui proprie sit confinis istorum emisperiorum, idcirco, sicut dicit testus, Virgilius solicitat Dantem de celeriori progressu, quia sol, hoc est dies, declinabat circa eos exsistentes in alio emisperio et ascendebat versus emisperium nostrum; et hoc est quod dicit, quia fabulose dictum est apud antiquos quod illud nigrum existens in luna est Cayn deferens spinas. Sibilia vero est quedam magna civitas in confinibus occidentis in Ispania posita prope mare. Cum autem in medio mensis martii incepisset auctor hoc trattatum, et in ipso tempore martii prope auroram diei luna declinet et occidat ibi in partibus Inspanie ubi est occidens orbis, idcirco hoc aliud non est dicere quam quod dies auferebatur ab eis existentibus in alio emisperio et succedebat existentibus in nostro emisperio; et per hoc notatur secunda dies qua stetit et vidit hec omnia auctor in inferno. -Hec verba loquebatur demon ille Virgilio et Danti, ipsos struens de futuro itinere eisque demostrans qualiter per tramitem in quo erant per directum ipsius itineris ulterius procedere non valebant, ex eo quia locus ille montuosus et infernalis in suo itinere diructus et devastatus fuit tempore quo tremuerunt infernus abissus et montes propter venerabilem et inclitam passionem Domini nostri Yesu Christi. Et cum eo tempore quo auctor ista vidit et erat in exercitio huius operis currerent anni Domini MCCLXVI a venerabili passione ipsius, idcirco dicit quod tantum est tempus quo via illa dirupta permansit; ex quibus siquidem verbis etiam aliud sequitur, quia clare videri potest quantum sit tempus quo auctor agressus fuerit materiam istam. + +{Isifele ingannò, la giovinetta} Hec Ysifele fuit filia regis Toantix, qui rex erat illius insule. Que Ysifele ex pietate paterni sanguinis decipit omnes alias mulieres ex eo quod, sicut promixerat et iuraverat aliis mulieribus, patrem suum non interfecit sicut interfecerunt alie, quia, cumpatiens seni patri, nocte qua reliqui fuerunt mortui, ipsum posuit in quadam navi ita quod evasit et pervenit ad quandam insulam que dicitur Chio. Sed hanc Ysifile cognovit Iason ex pulcritudine et eloquentia sua et ipsam Ysifele pregnantem reliquid; et multi ex sociis dicti Iasonis cognoverunt multas ex dictis mulieribus et ipsas pregnantes reliquerunt. Que Ysifele ex Iasone peperit duos filios uno partu, unum quorum vocavit Toantem, alterum Eveneum. Et quamvis Ianson et sotii promississent Ysifele et aliis mulieribus redire per dictam insulam cum aureo velere acquisito, et ideo quia non redierunt per locum, deceperunt eas et navicantes a remotis per mare in Greciam redierunt. Decurso autem multo tempore, audientes et invenientes mulieres predicte regem Toantem patrem Insifele regnare in insula Chio et mortuum non fuisse a filia, ut debuerat et sicut alie fecerunt, cum magno furore currentes ad eam ipsam occidere voluerunt, tamen Ynsifele sola in quadam navi mare intrans effugit et evasit ab eis. Et propterea cruciatur iste Iason in hoc loco ex deceptione Ysifele et etiam Medee, quia ipsam Medeam, sicut ei promiserat quando docuit dictum Iasonem acquirere et accipere velus aureum, secum non tenuit cum reversus fuit in patria, sed ipsam dereliquid; ex cuius deceptionis anxietate ipsa Medea occisit duos filios quos habuerat ex Iasone predicto; et propterea dicit testus {E anche di Medea si fa vendetta}. + +{E se' Alessio Interminei da Lucca} Iste Alexus de Interminellis de civitate Lucana in hoc deliquit potissime quia ex multis blanditiis et coloratis verbis ipsius multas mulieres decepit, et propterea, cum in profluvium luxuriose deceptionis se ipsum demiserit, in profundum penalis putredinis est demersus. Nam de illis est de quibus in psalmo legitur: *Computruerunt iumenta in stercore suo*; isti sunt illi de quibus in libro Sapientie scribitur: *Venite et fruamur bonis, corronemus nos rosis antequam relinquamus signa letitie*. + +{Di quella sozza e scapigliata fante} Hec fuit illa proditoria meretrix amica Sansonis que Tayda vocabatur. Qui credens diligi per eam de ipsa confidit, que ipsum postmodum tonsoravit et tradidit in manibus Filisteorum et inimicorum suorum. + +{O Simon mago, o miseri seguaci} Cum trattaverit auctor supra XI capitulo generaliter de violentia et fraude, XII capitulo spetialiter de violentia proximi et bonorum suorum, XIII de violentia et iniuria eorum qui se ipsos et bona consumunt, XIIIIº de violentia et iniuria maiestatis divine, XV et XVI de violantibus naturam et peccato contra naturam commisso, XVII de fenore et feneratoribus contra naturam agentibus, XVIIIº de ipsorum fraudibus qui propter finem luxurie decipiunt mulieres, hoc presenti capitulo XVIIIIº tractare intendit de fraudulentia simonie, per quam infertur fraus et violentia rebus et bonis divinis et honoribus et virtuosis usibus deputandis; et propterea dicit auctor: O vos simoniaci, nunc oportet quod tractem de simonia et materia vestra. Nam sciendum est quod simonie nomen sumpssit originem ab illo fraudulente Symone mago qui fuit temporibus primi patris beati Petri apostoli. Qui Simon tante dolositatis et fraudulentie fuit ut ab apostolis Dei sibi peteret per pecuniam dari et vendi gratiam Spiritus sancti; tunc beatus Petrus maledicens ei dixit: *Vade! quod pecunia tua tecum sit in perdictione*. + +{O somma sapienza} Hic auctor extollit et laudat sapientiam Dei ex mira diversitate locorum et tormentorum que vidit. + +{Non mi parean men ampi nè maggiori +che que' che son nel mio bel San Giovanni} + +Dicit auctor quod vidit in loco isto quosdam lapides concavos et rotundos magnos et latos quemadmodum sunt hii qui in ecclesia Sancti Iohannis in civitate Florentie sunt deputati ad pueros bapticçandos. In quo siquidem lapideo ministerio, facto ad modum catini, dicit Dantes quod, eo tempore quo Florentie permanebat, invenit quendam qui in eo ceciderat cum capite deorsum, ita quod nisi pedes et tibie exterius apparebant; ad cuius evasionem ipse Dantes fregit lapidem ne sufocaretur in aqua in ipso catino lapideo existente. Et propterea dicit auctor quemadmodum a parte superiori dicti lapidis non videbantur nisi pedes et tibie supradicti, ita dicit auctor se vidisse in hac parte inferni quosdam peccatores inclusos in quibusdam lapideis ministeriis, ex quibus pedes et tibie usque ad partem grossam solumodo videbantur; et hoc est quod dicit testus exemplificative loquendo dum dicit {E questo sia suggel ch'ogn'omo sganni}. + +{Le piante erano a tutti accese intrambe} etc. quia per se patent. + +{Ed el gridò: Se' tu già costì ritto, +... Bonifazio?} etc. + +Iste qui loquitur verba ista fuit papa Nicchola de Ursinis qui propter immensam cupiditatem ipsius, prout testus declarat inferius, symoniace vixit, et credens quod Dantes esset anima pape Bonifatii, qui post eum descenderet ad locum ubi sic precipitatus iacebat idem papa Nicchola, dixit hec verba ipsi Danti: Non credebam te Bonifatium tam celeriter hoc tempore huc accedere nec credebam adhuc te fore contenctum regimine et pecunia, propter quam fraudulenter accepisti pulcram dominam, hoc est Ecclesiam decepisti. Nam ipse papa Bonifatius per fraudem et artem suam procuravit intantum quod frater Petrus de Morono, qui tunc temporis erat pontifex et dicebatur papa Cilestrinus, renuntiavit pontificatui; post renuntiationem cardinales reliqui ex solicitudine et arte ipsius pape Bonifatii eum in pontificem elegerunt. + +{E veramente fui figliuol de l'orsa} Hoc est dicere quod erat papa Niccola de Ursinis. + +{Chè dopo lui verrà di più laida opra +... Nuovo Iasòn sarà, di cui si legge} + +Per hec verba vult predicere papa Nichola de Ursinis quod post mortem pape Bonifatii alius pastor in pontificatu succedet, qui tam symoniace et scelerate vivet in orbe quod eodem papa Niccola et etiam Bonifatio deterior et magis symoniacus reputabitur; dicit etiam quod ipse futurus pastor sic tractabitur a rege France et eidem regi Francie annua tributa persolvet, quemadmodum de quodam Iasone legitur in libro Machabeorum. Cui Iasoni rex Anthiocus concesit summum sacerdotium, ex quo ipse Iason sacerdos eidem Antioccio regi dabat censum in aliqua quantitate pecunie; qua siquidem recepta pecunia ipse Antiochus rex dictum Iasonem de pontificatu deposuit. Nam sicut legitur in libro Machabeorum dicitur ibi, et hoc est quod dicit testus +{Ne' Maccabei; e come a quel fu molle +suo re, così fia lui chi Francia regge}. + +{Nè Pier nè li altri tolsero a Matia +oro od argento} + +Auctor redarguit ipsum papam Niccolam dicendo qualiter beatus Petrus nec alii apostoli acceperunt aurum nec argentum beato Mathie quando ipsum susceperunt in ordinem et dignitate apostulorum in locum Iude prodictoris, et sic ipse papa debuisset visisse et non accepisse symoniace aurum nec argentum. + +{Di voi pastor s'accorse il Vangelista, +quando colei che siede sopra l'acque +puttaneggiar coi regi a lui fu vista} + +Ad habendam veram notitiam huius testus opportet necessario aduci et declarari verbum illud beati Iohannis evangeliste Apocalipsis XVIIIIº: *Veni et ostendam tibi dannaptionem meretricis magne que sedet super aquas multas, cum qua fornicati sunt reges terre et inebriati sunt qui abitant terram de vino prostitucionis. Et abstulit me in desertum in spiritu et vidi mulierem sedentem super bestiam cocineam plenam nominibus blasfemie, habentem capita VII et cornua X*. Ad quorum siquidem verborum expositionem lucidam est notandum quod hec mulier meretrix magna significat et figurat vanitatem mundanam, que in apetendis et prosequendis ydolis et terestibus et in contemnendis et fugiendis celestibus tota submergitur. Hec siquidem mulier est illa ventosa et inanis inlecebra et dilectio temporalis, que per se falax et ceca ubique terrarum omnes fallit et cecat; de qua scriptum est Eçeciel XVI: *Et hedificasti tibi lupanar et fecisti postribulum in cuntis plateis*. Hec mulier est illa miserima avaritia que voluntates omnium ad implendum insatiabiles apetitus accendit, de qua per Ysayam legitur: *In capite omnium avaritia*. Et ut brevius concludatur, rationabiliter dici potest: hec est illa vanitas vanitatum, secundum sententiam Salomonis, generis humani perdicio, que sedet super aquas multas, hoc est super gentes multas et populos; vel dicas quemadmodum dicit glosa: *Super aquas multas, hoc est super delitias et divitias huius mundi que ad modum aquarum efluunt instabiles et caduce; cum qua meretrice, vanitate et cupiditate mundana, fornicati sunt reges terre, quia reges et principes orbis terre et alii spirituales et temporales prelati, salva semper reverentia et honore bonorum, cum hac meretrice fornicati sunt, cum cupiditate superbia luxuria et omnium temporalium et terrestrum vanitate corrupti ab ipso summo bono et a prima veritate declinant*. + +{Quella che colle sette teste nacque, +e da le diece corna ebbe argomento} + +Hec est illa meretrix magna vanitas mundi, in qua firmata et radicata sunt VII vitia capitalia – superbia, avaritia, luxuria, invidia, vanagloria, accidia et gula –, ex quibus maxima pars mortalium dannatur et perit. Et nedum per VII vitia capitalia dampnatur genus humanum, verum etiam per cornua X, hoc est per X prevaricationes contra X precepta legis. Que X prevaricationes sunt: nam prima est veneratio ydolorum, secunda est blasfematio Dei, tertia sabati transgressio, et hec tria sunt contra precepta ad Deum pertinentia; quarta prevaricatio est odium proximi, Va inhonoratio parentum, VIa adulterium, VIIa furtum, VIII testificatio falsa, VIIII concupiscientia aliene rei est, decima prevaricatio concupiscientia aliene mulieris. Et sic colligitur ex premissis quod hec est illa vanitas mundi sedens super gentes multas, per quam reges, principes et prelati quam plurimi sunt corrupti et que causat quod per VII delicta mortalia et X prevaricationes contra X precepta legis mortales moriuntur et pereunt. + +Fin che virtute al suo marito piacque Hoc est dicere quod hec vanitas viciosa cum VII vitiis capitalibus et prevaricationibus X tam diu stetit et optata fuit mentibus et actibus hominum, et unusquisque peccator per ipsam vanitatem deliquid, donec placuit humano et rationabili intellectui virtutem et veritatem agnoscere et ipsam virtutem tamquam sponsam coniungere, ipsam vanitatem, prevaricationes et vitia relinquendo; vel dicas hec vanitas humanam naturam corupit, donec omnipotenti Deo, qui est auctor virtutis et gratie, placuit infundere gratiam peccatori ut, relictis vitiis, virtutibus iungeretur. + +{Ahi, Costantin, di quanto mal fu matre, +non la tua conversion, ma quella dote +che da te prese il primo ricco patre!} + +Nunc auctor reprendit liberalitatem Constantini inperatoris, quia, cum olim Constantinus imperator mirabilibus meritis beati Silvestri tunc pape ex infideli fidelis est factus, et ad reverentiam et devotionem maiorem divini cultus ampla liberalitate et magnificentia dotavit Ecclesiam; ex quo, dicit auctor, ipse Constantinus est causa tanti sceleris tanteque simonie, quia si non dottasset Ecclesiam privilegiis, beneficiis et honoribus, pastores et prelati Ecclesie non crassarentur nec delinquerent in bonis Ecclesie. + +{Di nova pena mi conven far versi} Auctor proxime precedenti capitulo tractavit de quadam fraudulentie specie, in presenti vero capitulo tractare intendit de quadam alia specie fraudulenta, videlicet de auguriis, faturis, divinationibus et similibus. + +{Drizza la testa, drizza, e vedi a cui +s'aperse a li occhi d'i Teban la terra} + +Iste de quo loquitur Virgilius fuit quidam nomine Amphyraus maximus augur et fuit unus ex VII regibus qui iverunt ad obsidendam civitatem Tebarum. Et cum iste Amphiraus invenisset per augurii sui artem quod si accederet ad obsidionem civitatis Tebarum deficeret in exercitu, et propterea timens latuit occulte in domo sua antequam vellet accedere ad exercitum; uxor vero eius Erifile manifestavit ipsum latere in domo et sic inventus Amphyraus cohactus est ad exercitum pervenire Tebarum. Cum autem ad exercitum pervenisset, incontinenti ipsum Amphiraum cum equo et armis omnibus terra obsorbuit; et cum digluctiretur a terra Tebana, obsessi, existentes super muris civitatis, videntes ipsum ruentem, clamabant contra eum et dicebant despective loquendo: *Ubi ruis, Amphirae?* Et idcirco, ut premictit thestus, ipse Amphyraus et alii augures pena debita puniuntur: nam sicut indignum erat ipsos augures velle videre longius et ea sapere que sapere non debebant, et bene meritum est ut ipsorum facies ad posteriora transversa retro et per contrarium videant, quia per directam anteriorem et veriorem viam vivere et videre contempserunt. + +{Vedi Tiresia, che mutò sembiante} Iste Thiresia fuit quidam augur et filius Peieri de civitate Thebarum, qui, dum quadam vice per quoddam nemus accederet, invenit duos serpentes ad invicem coeuntes et accepta quadam virga serpentes percuxit, ex quo factum est quod ipse Tyresia in mulierem conversus est. Et dum per spacium VII annorum ipse Tyresia mulier permansisset, accidit quod, ipso redeunte per dictum nemus, iterum invenit serpentes predictos coeuntes simul, et adhuc acepta quadam virga percussit serpentes, ex quo rediit in virum, ita quod ex dictis casibus expertus est naturam utriusque sexus. Interrogatus autem ipse Tiresia quadam vice a Iove et a domina Iunone eius uxore, contendentibus et querentibus utrum maior ignis libidinis et luxurie esset in muliere vel in viro, respondit Tyresia quod, cum probavisset statum utriusque, invenit et dixit quod in muliere erat maior ardor luxurie; ex quo irata domina Iuno eum privavit oculis, Iupiter autem in restaurationem ipsius ipsum fecit augurem. + +{Aronta è quel ch'al ventre} Iste Aronta fuit quidam agur in partibus Tuscie qui latebat et habitabat in montibus et partibus Lunisane, et iste fuit qui predixit Pompeio suis temporibus omnia que ipsi Pompeio poterant evenire. + +{Manto fu, che cercò per terre molte} Ista Manto fuit quedam mulier filia predicti Tiresie de civitate Tebarum. Que Manto, secundum quod scribit Virgilius, per mundum peregrinavit et, postquam per multas civitates et loca varia perquisivit, tandem ad Ytalie partes pervenit, mortuo Tiresia patre suo, postquam civitas Baci, hoc est civitas Tebarum, pervenit in servitutem tempore Thesei, filii regis Atheniensium, qui ipsam civitatem sue iurisdictioni et servituti submisit. + +{Suso in Italia bella giace un laco} Auctor, volens effectualiter demostrare de vita et fine huius auguris mulieris, declarat et scribit per inditia et confines de loco Ytalie ad quem finaliter ipsa Manto reducta est, et dicit quod Benaccus, hoc est aqua illa que dicitur lago de Garda, qui lacus funditur inter Gardam et Valcamunegam et in medio loco istius lacus de Garda sunt confines diocesis civitatis Trenti, civitatis Brixie et Verone; usque ad quem locum confinium predictorum unusquisque episcoporum dictarum trium civitatum signare posset, si per illud iter accederet, hoc est quod usque ad locum dictorum confinium extenditur auctoritas et iurisdictio uniuscuiusque dictorum episcoporum et civitatem suarum. In cuius siquidem lacus ripa positum est quoddam pulcerimum castrum vocatum Peschera et est in tam depressa et infima parte lacus predicti, ex qua parte depressa egreditur aqua de lacu predicto que facit fluvium qui vocatur lo Menchio; et iste fluvius sic appellatur usque ad locum qui dicitur Governolo Mantuanorum, qui in dicto loco intrat Padum. + +{Non molto ha corso, ch'el trova una lama} Dicit testus quod iste Mencius non dilattatur multum quod invenit quandam paludem et fit ibi quidam lacus proximus civitati Mantue, qui siquidem lacus vel palus tempore extivo modicam habet aquam et propterea dicit {E suol di state talor esser grama}. + +{Quindi passando la vergine cruda} Modo dicit auctor quod ista Manto, videns dictum locum solitarium et aptum sue contemplationi et arti, ipsum locum elegit et suo tempore habitavit ibidem, et finaliter moriens ibi corpus suum et ossa reliquid. Homines vero ceteri per loca proxima et circumstantia habitantes, videntes dictum locum esse fortem, ibi fundaverunt et construxerunt civitatem Mantue, et quia illa Manto locum illum prius in suam habitationem elegerat ipsam civitatem a nomine suo Mantuam vocaverunt. + +{Già fuor le genti sue dentro più spesse} Dicit quod civitas Mantue fuit pluribus gentibus et habitatoribus copiosa quam nunc, et maxime antequam dominus Pinamonte de Bonacolsis expelleret comites de Casaloldi. + +{Allor mi disse: Quel che da la gota} Iste de quo dicit auctor fuit quidam vocatus Eripilo augur maximus tempore quo Greci omnes exiverunt Greciam ita quod nullus masculus remansit in Grecia; et postmodum Greci dicti in Aulide insula convenerunt ut postmodum ad obsedionem Troie procederent. Iste Eripilus dedit Grecis, secundum augurii sui artem, horam et puntum quibus ipsi Greci debebant incipere iter suum pro obsedione Troyana. + +{Michele Scotto fu, che veramente} Iste Michael Scottus fuit valde peritus in magicis artibus et scientia augurii, qui temporibus suis potissime stetit in curia Fiderigi inperatoris. + +{Vedi Guido Bonatti} Iste Guidus fuit quidam qui in istis auguriis et supersticiosis invocationibus insistebat. + +{Vedi le triste che lasciaron l'ago} Per hoc quod dicitur {Vedi le triste che lasciaron l'ago} significantur anime omnium infelicium mulierum que, relitis debitis usibus et institucionibus mulierum, auguriis, incantationibus et faturationibus se dederunt. + +{Ma vienne omai, che già tiene 'l confine +d'amendue li emisperi e tocca l'onda +sotto Sobilia Caino e le spine} + +Hoc est dicere quod dies declinabat et nox succedebat ipsis Virgilio et auctori. Nam cum sol semper sit confinis uni ex emisperiis quando alteri emisperio presit, quia sole existente in nostro emisperio nox residet in alio emisperio, et sole declinato ab emisperio nostro et ad aliud emisperium devoluto, habemus noctem et ibi est dies; et propterea cum sol sit ille qui proprie sit confinis istorum emisperiorum, idcirco, sicut dicit testus, Virgilius solicitat Dantem de celeriori progressu, quia sol, hoc est dies, declinabat circa eos exsistentes in alio emisperio et ascendebat versus emisperium nostrum; et hoc est quod dicit {Caino e le spine significatur luna}, quia fabulose dictum est apud antiquos quod illud nigrum existens in luna est Cayn deferens spinas. Sibilia vero est quedam magna civitas in confinibus occidentis in Ispania posita prope mare. Cum autem in medio mensis martii incepisset auctor hoc trattatum, et in ipso tempore martii prope auroram diei luna declinet et occidat ibi in partibus Inspanie ubi est occidens orbis, idcirco hoc aliud non est dicere quam quod dies auferebatur ab eis existentibus in alio emisperio et succedebat existentibus in nostro emisperio; et per hoc notatur secunda dies qua stetit et vidit hec omnia auctor in inferno. + +{Così di ponte in ponte, altro parlando} Auctor, proseguens de materia fraudulentie, in capitulo isto tractare intendit de illa fraudulentie specie per quam aliquis truffatur, baratat et decipit rem publicam et patriam in comuni vel amicos vel proximos in speciali. Et exemplificative loquendo dicit se invenisse in parte ista talem locum talesque tortores prout est locus in civitate Venetiarum qui vocatur l'arsenà, in quo siquidem loco diversa ministeria fabricationes et operationes varie per artifices et magistros ibidem manentes ad constructionem et refectionem navium peraguntur; et hoc est quod dicit testus +{Quale ne l'arzanà de' Viniziani +bolle l'inverno la tenace pece}. + +{Ecco un de li anzian di Santa Zita!} Dicit auctor quod iste peccator qui ferebatur per hunc demonem ad tormentum erat unus ex antianis de civitate Lucana; que civitas significatur ex eo quod dicit de Sancta Zita, quia ecclesia Sancte Çite est ecclesia maior civitatis predicte. + +{Ogn'uom v'è barattier, fuor che Bonturo} Dicit testus quod omnes de civitate predicta sunt baraterii et predones rei publice excepto quodam qui vocatur Bonturus filius Dati; qui Bonturus temporibus suis fuit magnus popularis et potens in civitate predicta. + +{Gridar: Qui non ha loco il Santo Volto!} Ecclesia Sancti Vultus est magna et devota ecclesia in civitate Lucana. Et cum iste peccator fuerit de civitate predicta, propterea dicunt demones adversus peccatorem predictum quod liberari non potest a manibus eorum per potentiam et orationes Sancti Vultus. + +{Qui si nuota altrimenti che nel Serchio!} Serchius est fluvius quidam decurrens per civitatem Lucanam et propterea dicunt demones adversus peccatorem predictum quod in ista pice et loco tormentorum alio modo natatur quam in flumine Serchii. + +{Non altrimenti i cuoci a' lor vassalli} Exemplificative loquitur auctor in parte ista et quia hec et proxime subsequentia per se patent ad alia procedetur. + +{Così vid' io già temer li fanti +ch'uscivan patteggiati di Caprona} + +Adhuc exemplificative loquitur auctor dicens quod quemadmodum iuvenes pedites existentes obsexi in castro Caprone comitatus Pisarum timuerunt, cum egressi fuerunt castrum Caprone, ipsum tradentes adversariis obsidentibus, ita dicit auctor se fuisse perterritum et timere ne demones in eum irruerent contra fedus et pactum in quibus convenerunt cum Virgilio. + +{Ier, più oltre cinqu'ore che quest'otta +mille dugento con sessanta sei +anni compiè che qui la via fu rotta} + +Hec verba loquebatur demon ille Virgilio et Danti, ipsos struens de futuro itinere eisque demostrans qualiter per tramitem in quo erant per directum ipsius itineris ulterius procedere non valebant, ex eo quia locus ille montuosus et infernalis in suo itinere diructus et devastatus fuit tempore quo tremuerunt infernus abissus et montes propter venerabilem et inclitam passionem Domini nostri Yesu Christi. Et cum eo tempore quo auctor ista vidit et erat in exercitio huius operis currerent anni Domini MCCLXVI a venerabili passione ipsius, idcirco dicit quod tantum est tempus quo via illa dirupta permansit; ex quibus siquidem verbis etiam aliud sequitur, quia clare videri potest quantum sit tempus quo auctor agressus fuerit materiam istam. Cumque tunc temporis currerent anni Domini a passione ipsius MCCLXVI et Dominus noster vixerit in carne mortali XXXIIIº vel circa a Passione ipsius, et sic currebant anni Domini a Nativitate ipsius MCCLXXXXVIIIIº, et currant hodie MCCCXXIIIIº, idcirco dici potest XXIIIIº annos fore completos quibus incepit hoc opus. + +{Ma prima avea ciascun la lingua stretta +...ed elli avea del cul fatto trombetta} + +Hoc est dicere quod omnes alii demones preter Malacoda habebant paratas linguas eorum ut post Virgilium et auctorem turpiter resonarent, tamen iste Malacoda turpior et crudelior ceteris ex parte posteriori turpius resonavit. + +{Io vidi già cavalier muover campo, +e cominciare stormo} + Auctor in presenti capitulo, quemadmodum in proximo precedenti, tractat et de quibusdam barattatoribus et fraudulentibus deceptoribus patrie sue et dominorum suorum, tamen in isto principio exemplificative loquens dicit quod, quamvis per tempora iam decursa viderit multos milites multosque preliorum et armorum et campestrium pugnarum eventus sub trunbetis et tubis et aliis sonoris instrumentis moveri, tamen numquam vidit aliquos pedites vel milites moveri sub tam varia tuba vel çelamella quemadmodum vidit demones predictos. Sed auctor se excusans dicit quod ita fieri oportet ut in ecclesia conversetur cum sanctis, in taberna cum lascivis, gulosis et cum demonibus in inferno. -Cum in capitulis precedentibus tractaverit auctor de quibusdam speciebus fraudulentie, idcirco materiam prosequens in isto tractare intendit de fraudolentia ypocrite et ypocresie adherentibus. Dicit tamen in principio huius capituli quod ex furore et rixa illorum duorum demonum precedentium se ipsos ad invicem impugnantium per quoddam accidens recordatus fuit de fabula quam dicit Ysopus de rana et mure, maxime quando rana, volens transire aquam simul cum mure, et, ligato quodam filo pro securitate utriusque ad pedem rane et muris, mus autem timens intrare aquam, rana vero volens intrare aquam terramque relinquere, se ipsos ex opposito utrinque trahebant et unus alium vincere conabatur. Sic dicit auctor quod illi duo demones, de quibus tractatur in fine capituli precedentis, se ipsos ad invicem impugnabant. + +{Come i dalfini, quando fanno segno} Dicit auctor quod peccatores bullientes sub pice aliquando propter alevationem et refrigerium pene sue in tantum sublevantur extra bulientem picem quod apparebant renes eorum exterius, quemadmodum faciunt dalfini pisces in mari, qui, sentientes fluctus et turbationes maris ex inferioribus et profundis partibus sursum ascendere, in tantum ad sumum aque perveniunt quod ostendunt navicantibus totum dorsum et schenam; ex quorum iudicio provident navicantes ad ipsorum salutem. + +{Poi fui famiglia del buon re Tebaldo} Iste infelix peccator sic deductus et laceratus, ut inferius continetur, fuit familiaris Tebaldi regis Navarre, in cuius curia maximas fraudulentias et baratarias commisit. + +{Ed ei rispuose: Fu frate Gomita} Iste frater Gomita fuit de partibus Sardinie et fuit siniscalcus et quasi dominus totius curie iudicis de Calura, et per fraudulentias et pecuniam quam accepit inimicos iudicis quos carceratos habebat in partibus Sardinie relasavit. + +{Usa con esso donno Michel Zanche} Iste dominus Michael Çanche fuit de partibus Sardinie et cum eodem fratre Gomita baractarias et fraudulentias maximas perpetravit; quorum lingue numquam sacie vel fesse fuerunt male dicere vel trattare propter pecuniam. + +{Omè, vedete l'altro che digringna} etc. subsequentia usque in fine capituli quia per se patent. + +{Taciti, soli, sanza compagnia} Cum in capitulis precedentibus tractaverit auctor de quibusdam speciebus fraudulentie, idcirco materiam prosequens in isto tractare intendit de fraudolentia ypocrite et ypocresie adherentibus. Dicit tamen in principio huius capituli quod ex furore et rixa illorum duorum demonum precedentium se ipsos ad invicem impugnantium per quoddam accidens recordatus fuit de fabula quam dicit Ysopus de rana et mure, maxime quando rana, volens transire aquam simul cum mure, et, ligato quodam filo pro securitate utriusque ad pedem rane et muris, mus autem timens intrare aquam, rana vero volens intrare aquam terramque relinquere, se ipsos ex opposito utrinque trahebant et unus alium vincere conabatur. Sic dicit auctor quod illi duo demones, de quibus tractatur in fine capituli precedentis, se ipsos ad invicem impugnabant. + +{Se l'ira sovra 'l mal voler} Per verba ista ostendit auctor se timere ne demones ipsi offendentes se ipsos insequantur ipsum ad iniuriam et offensionem ipsius, et propterea dicit testus {Ei ne verranno dietro più crudeli}. + +{E quei: S'i' fossi di piombato vetro} Respondit Virgilius Danti dicens: Si ego essem blombatum vitrum, hoc est quoddam speculum, et speculareris in me, celerius non viderem ymaginem tuam exteriorem sicut celeriter video et cognosco ymaginationem tuam; et hoc est quod dicit testus {Pur mo venieno i tuo' pensier tra' miei}. + +{Che in Colonia per li monaci fassi} Exemplificative loquitur auctor dicens quod quidam peccatores cruciati in isto loco habent capas maximas coperientes usque ad pedes eorum, que similes erant capis et vestibus monacorum de partibus Colonie. + +{Di fuor dorate son, sì ch' elli abbaglia +... che Federigo le mettea di paglia} + +{Frati godenti fummo, e bolognesi; +io Catalano e questi Loderingo} etc. + Isti duo fuerunt fratres gaudentes de magnis domibus civitatis Bononie, viri utique magne scientie et industrie, quibus atributa fuit potestas pacificari populum et civitatem Florentie. Cum autem Florentiam pervenissent, ibidem recepti cum honore maximo ut per eos, tamquam per forenses et mediatores remotos, discordie civium sedarentur, dicit auctor quod fuerunt tales pacificatores quod adhuc ostenditur et apparet circa Guardingnum. Hoc est dicere quod in civitate Florentie non concordiam sed discordiam tractaverunt, cum omnes domus illorum de Ubertis ex ipsorum tractatu destructe fuerunt; quorum casamenta posita sunt in quadam contrata civitatis Florentie dicta Guardingo. -Auctor materiam fraudulentie prosequens, tractat in presenti capitulo de illa fraudulentia violenta que commictitur per predones; et cum supra in fine capituli precedentis Virgilius iratus et turbatus discesserit a peccatoribus illis quos ibi relinquid, auctor exemplificative loquens dicit quod timuit et perterritus fuit videns turbationem Virgilii, tamen postmodum ex suasu et facie bona Virgilii gaudium et confortationem asumpsit, quemadmodum accidit rustico qui in medio mensis ianuarii, quo siquidem mense sol intrat signum aquarii, videt terram copertam et habundantem nive, quam nivem appellat sororem bruine, et sic contristatur et dolet, quia gregem suam ad pascua non potest emictere ex temporis gravitate, postmodum vero boni temporis adveniente temperie pecora sua trasmictit ad pascua, et sic exillaratur et gaudet; et hoc est quod dicit testus. Alia subsequentia per se patent. -Dicit auctor tot et tantos vidisse serpentes in hac parte inferni quod Libia arene non sunt tot et tales: nam Libia arene est quoddam desertum sub meridie in partibus Ethiopie, que inter ceteras partes mundi habundat serpentibus et rectilibus venenosis. Causam vero propter quam hec Libia in tantum abundat serpentibus ponit Ovidius libro: quod, cum Teseus abscindisset capud Gorgone et illud deferret per partes Libie et ex abscissione capitis infinite gutte sanguinis emanarent, dicitur quod ex unaquaque gutta cadente in pulvere propter humiditatem sanguinis et caliditatem solis extivi procreatus est unus serpens, et propterea ex procreatione dictorum serpentium in tantum partes predicte serpentibus dicuntur affluere. -Dicit auctor quod quemadmodum accidit huius miseri cruciati cinerem conveniri in unum et in corpus pristinum iterari, sic per sapientes scribitur quod accidit in finice. Nam, sicut habetur ex libro de proprietatibus, fenix est nobilissima avis in spetie sua sola vivens in orbe, que vivit per tempora Vc annorum; cuius alimenta sunt nardus, mirra, tus et alia aromata odorifera. Cum autem finem atigerit Vc annorum, ipsa per se in excellentissimo monte, eo maxime tempore quo solares radii calidius agunt et influunt, adducit et congregat nobiliora lignicula sive cortices cynnamomi cipressi et aliarum pretiosarum arborum; et ex hiis corticibus et ligniculis per ipsam fenicem cuiusdam domuncule forma constructa, ascendit domumculam et intantum agit et movetur et verberat ipsa ligna, quod ex virtute caliditatis solaris et motu et verberatione alarum et ex dictorum caliditate lignorum egreditur ignis vivus. Quo siquidem igne ex dictis ligniculis exterius perrumpente, ipsa fenix statin domunculam ipsam ingreditur, et in ea usque ad ultimum concrematur. Ex cuius cinere per naturam quidam vermiculus creatur et exit, crescens postmodum in finicem, et sic per tempora in ipsius finicis natura successive contingit. + +{Un, crucifisso in terra con tre pali} Iste qui defixus erat in terra cum tribus palis fuit ille Cayfax desperatus, qui inter alios pontifices et Phariseos consuluit dixitque Iudeis quod oportebat quod unus homo, idest Dominus Iesus Christus, pro populo moriretur. + +{E a tal modo il socero si stenta} Dicit testus quod etiam in profundiori loco huius infernalis loci simili modo cruciatur socer ipsius Cayfe, qui vocatus fuit Anna ex numero dictorum pontificum et Phariseorum, ex quorum consilio crucifixus fuit Dominus noster Iesus Christus. + +{Lo duca stette un poco a testa china} Notandum est quod supra XXIº capitulo Virgilius petiit a demonibus informari de prosecutione sui ytineris, cui demones responderunt sicut continetur ibi +{E se l'andare avante pur vi piace, +andatevene su per questa grotta; +presso è un altro scoglio che via face}; + +ex quo timens Virgilius ne demones ipsum per contrarium informassent, adhuc petit ab isto fratre gaudente de itinere informari. Cui respondet frater, Virgilium ipsum informans, et dicit {montar potrete su per la ruina}, et ex hoc perpendit Virgilius quod per ipsos demones de prosecutione itineris vere non fuerat informatus, et propterea subsequenter dixit Virgilius reprehendendo falsitatem dictorum demonum, sicut dicit testus {Lo duca stette un poco a testa china}. + +{Poi disse: Mal contava la bisogna +colui che 'l peccator di qua vicina} + +Hoc est dicere: Ille male consulebat nobis de necessitate itineris, qui est vicinus hic peccatori, scilicet demon, quia in inferno solum duo sunt vicini, peccator et demon. Ad quod respondet dictus frater et dicit: Non mireris, Virgilii, quia iam audivi dici Bononie quod diabolus, inter alia sua vitia, est falsus et mendax; et hoc est quod dicit testus in fine. + +{In quella parte del giovanetto anno +che 'l sole i crin sotto l'Aquario tempra} + +Auctor materiam fraudulentie prosequens, tractat in presenti capitulo de illa fraudulentia violenta que commictitur per predones; et cum supra in fine capituli precedentis Virgilius iratus et turbatus discesserit a peccatoribus illis quos ibi relinquid, auctor exemplificative loquens dicit quod timuit et perterritus fuit videns turbationem Virgilii, tamen postmodum ex suasu et facie bona Virgilii gaudium et confortationem asumpsit, quemadmodum accidit rustico qui in medio mensis ianuarii, quo siquidem mense sol intrat signum aquarii, videt terram copertam et habundantem nive, quam nivem appellat sororem bruine, et sic contristatur et dolet, quia gregem suam ad pascua non potest emictere ex temporis gravitate, postmodum vero boni temporis adveniente temperie pecora sua trasmictit ad pascua, et sic exillaratur et gaudet; et hoc est quod dicit testus {quando la brina in su la terra assempra}. Alia subsequentia per se patent. + +{Omai convien che tu così ti spoltre} Verba ista et proxime subsequentia sunt notabilia. Ex quibus notandum est quod absque duris laboribus et studio operoso nec virtus acquiritur nec eterna beatitudo meretur: nam non per vias planas et faciles, non per dulces sonnos nec per quietis et voluptatis inlecebras habetur congnitio sapientie et ad celestes delitias pervenitur. + +{Non so chi disse ancor: Che sovra 'l dosso +fosse da l'arco} + +Dicit auctor quod in hac parte audivit quandam vocem inaptam cuiusdam proferentis verba premissa. Alia per se patent. + +{Altra risposta, disse, non ti rendo +se non lo far} + +Hoc est dicere: Aliud non respondeo tibi nisi quod fiat et faciam quod queris. + +{Che la memoria il sangue ancor mi scipa} Hoc est dicere quod adhuc recordatur de hiis que vidit ibi. + +{Più non si vanti Libia con sua rena} Dicit auctor tot et tantos vidisse serpentes in hac parte inferni quod Libia arene non sunt tot et tales: nam Libia arene est quoddam desertum sub meridie in partibus Ethiopie, que inter ceteras partes mundi habundat serpentibus et rectilibus venenosis. Causam vero propter quam hec Libia in tantum abundat serpentibus ponit Ovidius libro: quod, cum Teseus abscindisset capud Gorgone et illud deferret per partes Libie et ex abscissione capitis infinite gutte sanguinis emanarent, dicitur quod ex unaquaque gutta cadente in pulvere propter humiditatem sanguinis et caliditatem solis extivi procreatus est unus serpens, et propterea ex procreatione dictorum serpentium in tantum partes predicte serpentibus dicuntur affluere. + +{Chè se chelidri, iaculi e faree} Hec omnia sunt nomina serpentium quos producit illa pars terre. + +{Sanza sperar pertugio o elitropia} Elitropia est lapis pretiosus tante virtutis, ut dicit liber de proprietatibus rerum, quod deferentem ipsum aspicientibus invisibilem reddat; et propterea dicit auctor quod anime iste hac pena dampnate cruciantur, non sperantes penam effugere per virtutem talis lapidis nec per remedium alicuius foraminis in quod afugere vel intrare valerent. + +{Così per li gran savi si confessa +che la fenice} + +Dicit auctor quod quemadmodum accidit huius miseri cruciati cinerem conveniri in unum et in corpus pristinum iterari, sic per sapientes scribitur quod accidit in finice. Nam, sicut habetur ex libro de proprietatibus, fenix est nobilissima avis in spetie sua sola vivens in orbe, que vivit per tempora Vc annorum; cuius alimenta sunt nardus, mirra, tus et alia aromata odorifera. Cum autem finem atigerit Vc annorum, ipsa per se in excellentissimo monte, eo maxime tempore quo solares radii calidius agunt et influunt, adducit et congregat nobiliora lignicula sive cortices cynnamomi cipressi et aliarum pretiosarum arborum; et ex hiis corticibus et ligniculis per ipsam fenicem cuiusdam domuncule forma constructa, ascendit domumculam et intantum agit et movetur et verberat ipsa ligna, quod ex virtute caliditatis solaris et motu et verberatione alarum et ex dictorum caliditate lignorum egreditur ignis vivus. Quo siquidem igne ex dictis ligniculis exterius perrumpente, ipsa fenix statin domunculam ipsam ingreditur, et in ea usque ad ultimum concrematur. Ex cuius cinere per naturam quidam vermiculus creatur et exit, crescens postmodum in finicem, et sic per tempora in ipsius finicis natura successive contingit. Et hoc est quod dicit testus ille {Quando al cinquecentesimo anno appressa}. + + +{Sì come a mul ch'i' fui; son Vanni Fucci} Iste Vannes Fucci fuit Pistoriensis et tamquam latro facinorosus per furtum spoliavit sacristiam maioris ecclesie Sancti Iacopi de Pistorio. + +{Ma perchè di tal vista etc. +Pistoia in pria d'i Neri si dimagra; +poi Fiorenza} + +Dicit auctor in verbis istis quod iste Vannes Fucci, turbatus quod visus erat per Dantem in pena premissa, ne ipse Dantes gauderet de ipsius digna tristitia et pena, quin etiam in aliquo turbaretur, prenuntiando dixit: Volo te scire, Dantes, quod de civitate Pistorii prius expellentur Nigri sive Guelfi, postmodum de civitate Florentie exibunt et expellentur Blanchi. Et hoc verum fuit tempore adventus domini Karoli Pocatere, quamvis Nigri prius civitatem Pistorii exivissent. + + +{Tragge Marte vapor di Val di Magra/ch'è di torbidi nuvoli involuto} Per hec verba iste spiritus predicit ipsi auctori exercitum et obsexum poni debere circa civitatem Pistorii. Nam per hunc vaporem de Valdemagra vult significare personam domini Maroelli marchionis de Malaspinis, qui in eodem exercitu et obsidione civitatis Pistorii fuit postmodum capitaneus generalis; et propterea dicit de Valdimagra, quia dictus dominus Maroellus in dictis partibus manet. + +{Sovra Campo Pisan fia combattuto} Pisan est quedam porta civitatis Pistorii penes quam est campus ubi fuit exercitus et conflictus et expugnatio civitatis predicte, ex quo pars Blanca sive Ghibellina fuit ab eadem civitate depulsa; et hoc retulit spiritus iste ipsi auctori, ut ex eis materiam turbationis assumeret, et propterea dicit finis capituli {E detto l'ho perchè doler ti debbia!} + +{Al fine de le sue parole il ladro} Quamvis supra proximo precedenti capitulo tractatum fuerit de fraudulentia qua puniuntur latrones, nichilominus adhuc auctor prosequitur de ista materia et dicit adhuc se non invenisse in aliquo loco vel circulo inferni spiritum tante ostinationis in Deum quante est Pistoriensis iste. + +{Non quel che cadde a Tebe giù da' muri} Dicit auctor quod spiritus ille de quo tractatum est supra XX capitulo non fuit tante superbie in Deum quante est hic Pistoriensis, qui fuit Amphiraus, unus ex VII regibus qui iverunt in obsidionem civitatis Tebarum. + +{Lo mio maestro disse: Questi è Caco, +che, sotto 'l sasso} + +Iste Cacchus fuit quidam maximus depredator et latro, qui sub monte Aventino urbis Romane manebat et omnes transseuntes per passum illum severis angustiis, rapinis et homicidiis discipabat. + +{Non va co' suoi fratei per un cammino} Dicit auctor quod iste Cacchus non sequitur viam fratrum suorum. Nam cum ipse Cachus furatus fuisset Erculi quasdam vacchas, ipse Ercules hoc sciens ipsum persecutus fuit usque ad speluncam suam et ipsum Cacchum cum clava sua ultra quam C ictibus percussit. Ex quibus C ictibus, prout dicit testus, ipse Caccus X non sentivit, quia antequam X ictibus fuisset percussus exstintus fuit. Fratres autem dicti Cachi fuerunt + +{E tre spiriti venner sotto noi} etc. usque ad locum illum {li altri due}. Im parte ista dicit auctor se vidisse tres spiritus, quorum unus a quodam serpente transfixus et cum eodem serpente coniunctus et nexus. Postea vero ex tali coniuctione et morsu serpentis vidit ex ipso serpente et spiritu unum corpus et unam ymaginem effici et iste fuit quidam Florentinus, qui Angelus vocabatur, maximus fur. + +{Li altri due l' riguardavano, e ciascuno etc. +Già eran li due capi un divenuti, +quando n'apparver due figure miste} + +Dicit auctor se vidisse in parte ista duas animas simul coniunctas et mixtas habentes unam et eandem faciem et monstruosa membra: et isti fuerunt etiam duo Florentini maximi latrones. + +{Come 'l ramarro sotto la gran fersa +dei dì canicular, cangiando sepe} + Auctor exemplificative loquitur dicens quod ramarrus, qui alio vocabulo ligoro appellatur, de mense augusti in diebus canicularibus, cum regnat stella illa que dicitur Canis, cum transit de una sepe ad aliam, tanta velocitate et agilitate incedit ut transeat tamquam fulgur ex venenosa caliditate et intemperie aeris; sic dicit auctor se vidisse unum parvum serpentellum nigrum et lividum admodum coloris piperis subito accessisse adversus alios duos spiritus, de quibus superius dictum est; et unum eorum aprehendit in umbilico et, cum eum sic in umbilico percussit, ab eo postmodum cecidit, prout per inferiora testus manifeste declarat. -Dicit auctor quod Lucanus non sic perfecte descripsit ystoriam Sabelli et Nasidii, qui duo sotii existentes cum Catone in Libia, accedentes in arena Libie, percussi fuerunt a morsibus serpentinis, ex quo subito ipsorum corpora in figuras varias mutata fuerunt et ibi finaliter defecerunt. Dicit etiam auctor quod Ovidius non sic perfecte descripsit transmutationem Cadmi, filii Azenoris regis Tebani, qui, dum inspiceret serpentem, in serpentem mutatus est, et propterea dicit Ovidius. Adhuc dicit auctor quod ipse Ovidius non sic perfecte descripsit de transmutatione Arethuse mulieris, que conversa fuit in fontem dum Alfeus fluvius ipsam diligens sequeretur, quemadmodum transmutari vidit dictas animas in serpentes et varias figuras que supra proxime scripte sunt. -Exemplificative loquitur auctor et dicit quod quemadmodum Eliseus, discipulus Elye, sequens Elyam, et iam transatto quodam flumine super togam Elye prophete, rapto Elya ex divina virtute in quodam curru igneo ad superiora delato per equos flameos et ardentes currum igneum deducentes, et in celum aspiciens nisi flamam ygnis videre non poterat aeremque fulgureum et ygnitum, tandem rogavit Elyam ut spiritum prophetiçandi haberet, quod concessum est sibi. Dum autem rediret, invenit multitudinem puerorum deridentium ipsum Eliseum; ursi autem multi supervenientes devoraverunt et occiderunt pueros ipsum deridentes in ultionem derisionis predicte, prout hec et alia habentur in libro Regum ex Veteri Testamento; et propterea, dicit auctor, sicut ille Eliseus sursum aspiciens aliud preter currum et locum lucentem et flameum non videbat, sic ipse Dantes intuens circumquaque non videbat nisi flammas ignitas. -Nam tempore quo Troya obsidebatur per Grecos, Ulixes et Diomedes ex cautela ipsorum ad occupandam Troiam ordinaverunt quod factus fuit quidam maximus equus eneus, in quo ex maxima capacitate ipsius intrari fecerunt quingentos armatos milites. Quo facto ex tractatu secreto prehabito, tractaverunt Greci cum Troianis de pace futura, et promictentes ac mostrantes Greci se ab exercitu separare discesserunt a Troya, equum ipsum relinquentes extra portas Troye. Troyani, tante proditionis improvidi, invenientes et videntes magnitudinem dicti equi extra civitatem relicti, diruptis prius muris civitatis Troye in quantitate non modica ut equus intraret, ipsum equum deduxerunt in civitate; Greci vero sentientes ipsum equum cum multis in eo inclusis introductum in civitatem, nocte adveniente proxima redierunt. Milites autem latentes in equo de ipso exeuntes et simul cum Grecis exterioribus civitate intrantibus adversus Troyam impetum facientes secundum ordinem prodicionis tractate, ipsam civitatem finaliter et hostiliter occuparunt; et hoc est quod legitur ex Virgilio. Demum Eneas, vir utique nobilissimus de sanguine Troyanorum, de Troya discedens in Ytaliam aplicuit, et accepta Lavina, filia Latini regis Ytalie, in uxorem accepit regnum Ytalie; ex quo Enea et ex aliis regibus, qui propter eum et ex eo fuerunt, descenderunt postmodum Rom
      us et Remulus qui urbem edificavere Romanam, et propterea dicit, quia ex porta et causa illius equi et ex dispersione Troyane gentis sunt postea subsecuti Romani. -Dicit testus quod ille, scilicet Malatestinus, tenet illam terram, scilicet Ariminum, quam civitatem Arimini quidam alius spiritus qui cum dicto Petro de Medicina cruciabatur ibidem noluisset umquam vidisse. Huius est ratio quia iste qui noluisset vidisse unquam civitatem Arimini fuit Curio ex nobilibus civibus Rome, qui exulabat ab urbe Romana tempore quo Iulius Cesar erat in civitate Arimini. Et dum Iulius Cesar peteret consilium an esset eundum versus Romam et quomodo deberet procedi ad expulsionem et distructionem Pompei manentis in Urbe, ipse Curio inter ceteros milites Iulii Cesaris consuluit et persuasit in totum ipsi Iulio quod sine dilatione aliqua ad mortem et fugam Pompei et pompeianorum Romam celeriter se transferet; et sic omne dubium omnemque moram subripuit Iulio Cesari ex sui suadela consilii. Ex quo ipse Iulius Cesar adversus Pompeum et pompeianos Romanos prelia dura promovit, et sic dictus Pompeius conflictus afugit, omnibus participibus suis in confusione et destructione relictis. Et propterea dicit et cantat de ipso Curione Lucanus in primo, et hoc est quod dicit testus prout hic inferius continetur. -Egina fuit quedam civitas Grecie et hanc civitatem tenebat rex quidam Eachus nomine. Quia vero domina Iuno uxor Iovis agnovit quod ipse Iupiter quandam nomine Eginam de dicta civitate sub carnis delectatione cognoverat, idcirco domina Iuno, irata adversus dictam civitatem, pestiferam pestem adduxit; ex quo omnes tam mulieres quam viri, exceptis solummodo Eracho rege et eius filio Talamone, per mortis eventum universaliter defecerunt. Rex autem tristis ad mortem, transactis diebus aliquibus, civitatem Egynam exivit et vidit quandam quercum oneratam formicis, et tunc Iovi cum reverentia suplicavit quod ei tribueret tantam multitudinem virorum et populi ad abitationem civitatis sue quot erant formice ille. Cum vero nocte proxime subsecuta ipse rex Eachus vidisset per somnium que petierat in die, excitatus a sonno audivit vocem dicentem ei; et cum accessisset ad arborem, invenit ibi multitudinem virorum qui omnes inclinaverunt dicto Eaco et ipsum acceperunt in regem; et ex hoc letus aduxit eos in civitatem vacuam propter pestem et malitiam aeris sibi a Iunone tributam, ut dictum est. Et propterea dicit testus, quia nedum homines sed animalia omnia usque ad formicam, que est vermis parvus, mortui sunt ex dicta corruptione aeris. -Auctor, materiam fraudulentie prosequens, in presenti capitulo tractat de falsificatoribus monetarum et aliis quibusdam fraudulentiis, ut inferius continetur; et ad principii huius notitiam laciorem sciendum est, sicut scribit Ovidius, quod, cum Iupiter cognovisset Semelem filiam Cadmi regis Tebarum et matrem Baci, et sic Iuno uxor Iovis irata contra dictam Semelem et omne genus ipsius ac contra totam civitatem Tebarum, volensque ulcisci de dicta Semele que iacuerat cum Iove marito suo, ipsa Iuno se in quandam decrepitam vetulam transmutavit et Semelem inveniens dixit ei. Cum autem Iupiter posmodum ad Semelem venisset, Semele statim ab eo petiit sibi fieri gratiam specialem quam promisit: hec vero pro gratia postulavit quod ipse Iupiter iungeretur cum ea per eum modum quo iungebatur Iunoni. Hoc vero audiens Iupiter, quia diligebat eam, voluit claudere os Semeli ne dictam gratiam postularet, sed quia ipse Iupiter firmaverat iuramento quod dictam quam peteret gratiam sibi faceret, idcirco sibi non fuit licitum revocare promissa et propterea suscepit Iupiter fulmen igneum cum quo iungebatur Iunoni. Cum apropinquasset Semeli, ex igne fulminis et ardore maximo ipsa Semele mortua est et arefacta in totum; quia tamen ipsa Semele pregnans erat et vicina partui, Iupiter fecit ipsam scindi et extrahi fecit puerum qui vocatus est Bacchus, deus vini, et ipse Bacchus postmodum datus fuit ut nutriretur per ninphas civitatis Nisse. Ex hoc etiam Attamonte, filius Eoli regis ventorum, et quia maritus Yno filie dicti Cadmi regis Tebarum et sororis Semele, ex odio dicte Iunonis factus est stultus; nam predicta Yno nutriverat Bachum spurium Iovis et filium Semele. Ipsa Iuno accessit ad inferos et, postulato ac suscepto subsidio et consilio Tesifone, unius ex tribus furiis infernalibus, de quibus dictum est supra capitulo nono, fecit dictum Attamante insanum et furiosum intantum quod, dum Attamante semel esset extra civitatem in agris et vidisset uxorem eius transeuntem cum ambobus filiis coram eo, vocatis Learco et Melicrata, ipse Attamante ex ipsius furiosa dementia credens ipsa eius uxor esse leonam quandam et filios eius esse leoncinos parvos, firmavit retia ad capiendam eam et filios, et cepit Learcum eius filium et caput filii percussit fortiter ad quoddam sassum ibi existens et ipsum occidit. Uxor vero hanc pestem inspiciens fugit ad mare et cum reliquo filio se in mare precipitans est necata, tamen ad preces Veneris facta est dea maris cum Melicrata filio suo per deum Neuptonum, et vocata est postmodum Leucotoe et filius dictus est Pelomona. -Ecuba fuit uxor Priami regis Troie et mater Polisene et Polidori; et cum dicta Polisena mortua fuisset per Pirrum filium Achilis et sacrificata etiam supra tumulum Achilis, secundum quod mandaverat fieri ipse Achiles in morte sua, quia ipse Achiles mortuus fuerat a Paride fratre dicte Polisene, cum etiam Polidori filius dicte Eccube mortuus fuisset per dictum Pirrum eo tempore quo capta fuit Troya, et dicta Ecuba mater ipsorum exiens civitatem vidisset filium et filiam interfectos, pernimio dolore facta est furiosa et demens et more canino latrabat ex furia, et hoc scribit Virgilius in libro. Et propterea exemplificando et per comparationem adhuc dicit auctor quod neque in civitate vel partibus Tebarum, ubi factus fuit furiosus Attamonte, ut dictum est supra, neque in civitate Troie, ubi furiosa efecta est Ecuba, non fuerunt tantum graves furie, tormenta et pene quantum erant in loco isto; et hoc est quod dicit testus ille. -Humiliat se auctor in parte ista et dicit se non sufficientem nec virtuosum ad describendum et demostrandum fundum, hoc est inferni profunditatem ultimam, que est pars ultima remotissima et profundissima totius universi, et propterea invocat gratiam et presidium dominarum que dederunt auxilium Amphioni propter hedificationem et constructionem murorum civitatis Tebarum. Nam legitur de ipso Amphyone quod tante dulcedinis melodie et delectationis paratus et plenus erat in cantu et instrumentis cordarum, quod ex prenimia delectatione et suavitate cantus lapides per se ipsos elevabantur et prosiliebant in muris civitatis Tebarum, et sic hedificati et constructi sunt muri Thebei, quamvis sit alegoricum, quia ipsi muri non ordinabantur ex cantu vel sonitu instrumenti. Sed cum ipse Anphion prudentissimus et eloquentissimus esset, idcirco ex ipsius prudenti et inexplicabili eloquentia status et salus civitatis Tebarum feliciter crescebat et servabatur. Et propterea invocat auctor illas scientias in subsidium, ut possit perfecte describere intentum suum super fundo et ultima profunditate inferni quas dicit diversis locis penisque puniri. Nam locus primus vocatur Cayna et dicitur Cayna ab illo filio infelici Caym, qui prodictorie Abel fratrem suum occidit, et in hoc loco Cayne plectuntur omnes qui patres, fratres, filios vel affines suos interimunt proditorie; et hoc est quod dicit testus usque ad locum illum. Post hec incipit locus Anthenore, et dicitur Anthenora ab illo proditore Anthenore Troiano, qui fuit conscius prodicionis Troyane; post quam prodicionem et destructionem civitatis predicte recessit de Troya, et fundavit et hedificavit Paduam. Et in hac Anthenora per divinam iustitiam puniuntur omnes proditores civitatis et partis sue. Post hec vero usque in fine XXXIII capituli durat locus qui dicitur Tolomea ab illo Tolomeo, de quo legitur in libro Machabeorum qui in canpis Ierico fecit fieri grande convivium Symeoni principi sacerdotum in Iuda et filiis eius Mathatie et Iude, et cum simul commederent in mensa, eos fecit occidi; et propterea in isto loco puniuntur simul pacificati se proditorie alterutrum occidentes. -Exemplificative loquens auctor dicit quod isti duo, quos noviter hic vidit sic corporaliter coniuntos, alterutrum sibi capita devorabant, sicut corosit Tideus caput Menalupi. + +{Taccia Lucano omai là dov' e' tocca +del misero Sabello} + +Dicit auctor quod Lucanus non sic perfecte descripsit ystoriam Sabelli et Nasidii, qui duo sotii existentes cum Catone in Libia, accedentes in arena Libie, percussi fuerunt a morsibus serpentinis, ex quo subito ipsorum corpora in figuras varias mutata fuerunt et ibi finaliter defecerunt. Dicit etiam auctor quod Ovidius non sic perfecte descripsit transmutationem Cadmi, filii Azenoris regis Tebani, qui, dum inspiceret serpentem, in serpentem mutatus est, et propterea dicit Ovidius: *In serpentem spettas? et tu spectabere serpens*. Adhuc dicit auctor quod ipse Ovidius non sic perfecte descripsit de transmutatione Arethuse mulieris, que conversa fuit in fontem dum Alfeus fluvius ipsam diligens sequeretur, quemadmodum transmutari vidit dictas animas in serpentes et varias figuras que supra proxime scripte sunt. + +{Insieme si rispuosero a tai norme} Adhuc auctor de materia prosequens dicit quod si spiritus iste Florentinus, qui vocabatur Bosius, ab hoc serpentello percussus, ipsum serpentellum in terram manentem inspiciens, in eundem serpentem et serpentina membra conversus est, et ipse serpens inspiciens dictum Bosium, serpentina sublata figura, in hominem et humanam efigiem est conversus. + +{L'anima ch'era fiera divenuta} Dicit auctor quod anima ista Bosii que erat in serpentem translata fugiebat per vallem subillando tamquam serpens, et serpens alius qui transmutatus erat in hominem ipsum Bosium sequebatur. + +{Poscia li volse le novelle spalle} Dicit auctor quod iste qui mutatus erat in hominem et qui sequebatur ipsum Bosium vertit faciem versus Puccium Sanchatum de Florentia, qui erat unus ex tribus illis, et dixit dicto Puccio: Ego intendo quod de cetero iste Bosius, qui factus est serpens, pergat per vallem istam cum pedibus et facie versus terram quemadmodum ego carponus hucusque perexi; nam carponus in Florentina lingua tantum inportat quantum est dicere ire brancolone, idest cum manibus et pedibus per terram, sicut pergunt bestie. Et hoc totum vult dicere quod iste qui mutatus fuerat in hominem volebat ipsum spiritum qui transmutatus fuerat in serpentem ipsum sentire et deferre penam illam quam hucusque detullerat. + +{L'altr'era quel che tu, Gaville, piagni} Cum auctor superius specificaverit de duobus, nunc significat tertium spiritum et dicit quod iste erat quidam de Gavillis de civitate Florentie. + +{Godi, Fiorenza, poi che se' sì grande} Cum auctor in precedenti capitulo scripserit de illis V fraudolentis latronibus Florentinis, idcirco in principio presentis capituli, ipsorum latronum memoriam resummens, ipsam civitatem Florentie yronice et abusive magnificat et hoc est quod dicit testus {Trovai cinque cotali}. + +{Ma se presso al mattin} Demostrat auctor in parte ista qualiter tempore noctis prope horam matutini vidit per visionem et sonnum ea propter que idem auctor opinatur et dicit civitati Florentie infelicia et adversa debere succedere; cuius civitatis inquietem et malum dicit auctor terram Prati sibi querere et affettare. Huius est ratio: terra Prati Florentinis subdita est non volumptarie nec naturali dominio sed per accidens violentum. + +{Nel tempo che colui} Iste est sol clarificans mundum tempore extivo, quo tempore magis residet supra emisperium nostrum. + +{E qual colui che si vengiò con li orsi} Exemplificative loquitur auctor et dicit quod quemadmodum Eliseus, discipulus Elye, sequens Elyam, et iam transatto quodam flumine super togam Elye prophete, rapto Elya ex divina virtute in quodam curru igneo ad superiora delato per equos flameos et ardentes currum igneum deducentes, et in celum aspiciens nisi flamam ygnis videre non poterat aeremque fulgureum et ygnitum, tandem rogavit Elyam ut spiritum prophetiçandi haberet, quod concessum est sibi. Dum autem rediret, invenit multitudinem puerorum deridentium ipsum Eliseum; ursi autem multi supervenientes devoraverunt et occiderunt pueros ipsum deridentes in ultionem derisionis predicte, prout hec et alia habentur in libro Regum ex Veteri Testamento; et propterea, dicit auctor, sicut ille Eliseus sursum aspiciens aliud preter currum et locum lucentem et flameum non videbat, sic ipse Dantes intuens circumquaque non videbat nisi flammas ignitas. + +{E ogne fiamma un peccatore invola} Hoc est quod in unaquaque flamma manebat et erat unus peccator et vitiosus, tamen non apparebat aliud nisi flama. + +{Dov' Eteòcle col fratel fu miso?} Iste Ethiocles et frater eius Policines fuerunt filii Edipilai regis Tebarum, qui pro regno Tebarum preliati fuerunt simul et se alterutrum occiderunt. Et cum secundum legem paganorum ipsorum corpora cremarentur uno et eodem igne, ad mostrandum divisionem et odium infinitum quo se ipsos persequebantur, utrinque flame corporum suorum se separaverunt et distinxerunt utique. + +{Ulisse e Diomede, e così insieme} Ulixes et Diomedes Troyani fuerunt sotii et multa fecerunt per guerram Troyanorum; et de ipso Diomede dicitur quod tamquam crudellissimus inter ceteros, hospicium tenens, occidebat hospites suos et ipsorum corpora faciebat dari equis ad comedendum. + +{E dentro da la lor fiamma si geme +l'agguato del caval che fè la porta +onde uscì de' Romani il gentil seme} + +Nam tempore quo Troya obsidebatur per Grecos, Ulixes et Diomedes ex cautela ipsorum ad occupandam Troiam ordinaverunt quod factus fuit quidam maximus equus eneus, in quo ex maxima capacitate ipsius intrari fecerunt quingentos armatos milites. Quo facto ex tractatu secreto prehabito, tractaverunt Greci cum Troianis de pace futura, et promictentes ac mostrantes Greci se ab exercitu separare discesserunt a Troya, equum ipsum relinquentes extra portas Troye. Troyani, tante proditionis improvidi, invenientes et videntes magnitudinem dicti equi extra civitatem relicti, diruptis prius muris civitatis Troye in quantitate non modica ut equus intraret, ipsum equum deduxerunt in civitate; Greci vero sentientes ipsum equum cum multis in eo inclusis introductum in civitatem, nocte adveniente proxima redierunt. Milites autem latentes in equo de ipso exeuntes et simul cum Grecis exterioribus civitate intrantibus adversus Troyam impetum facientes secundum ordinem prodicionis tractate, ipsam civitatem finaliter et hostiliter occuparunt; et hoc est quod legitur ex Virgilio. Demum Eneas, vir utique nobilissimus de sanguine Troyanorum, de Troya discedens in Ytaliam aplicuit, et accepta Lavina, filia Latini regis Ytalie, in uxorem accepit regnum Ytalie; ex quo Enea et ex aliis regibus, qui propter eum et ex eo fuerunt, descenderunt postmodum Romulus et Remulus qui urbem edificavere Romanam, et propterea dicit testus +{che fè la porta +onde uscì de' Romani il gentil seme,} + +quia ex porta et causa illius equi et ex dispersione Troyane gentis sunt postea subsecuti Romani. Et hoc dicit Salustius in principio: *Urbem siquidem Romam intio condidere Troyani, qui Enea duce profugi incertis sedibus vagabantur*. + +{Piangevisi entro l'arte per che, morta, +Deidamìa ancor si duol d'Achille} + +Dicit auctor quod etiam in illis flammis cruciatur Ulixes et Diomedes propter aliud, videlicet quod cum Diadema, filia regis insule Licomedis quam carnaliter cognovit Achilles, dum in specie mulieris lateret in insula Licomedis, sicut dictum est supra Vº capitulo. Ulixes et Diomedes inquirentes per mundum Achillem ipsum in dicta insula invenerunt et artificiose fecerunt quod dictum Achillem deduxerunt ad exercitum supra Troyam, ex cuius Achillis absentia et recessu dicta Diadema se ipsam interfecit. + +{E del Palladio pena vi si porta} Paladium fuit quedam ymago domine Palladis existens in templo Palladis in civitate Troye; quod Paladium acceperunt fortive Ulixes et Diomedes, quia fatatum erat Troiam destrui et capi non posse illa ibidem ymagine permanente. + +{Lo maggior corno de la fiamma antica} Iste erat Ulixes, prout apparet per ea que secuntur. + +{Mi diparti' da Circe, che sottrasse} Dicit Ulixes: Quando in loco qui dicitur Gaeta, qui locus sic nominatus fuit per Eneam, ego discesi a Circe, que fuit mulier incantatrix, in quo loco ipsa Circes tenuit me Ulixem uno anno et ultra ex fortitudine et malitia cuiusdam poculi per me Ulixem et sotios meos a dicta Circe suscepti, non amor paternus, non filiorum nec Penelope, uxoris eiusdem Ulixis, me Ulixem movere aliquantenus potuerunt quod redirem in patriam; sed de die in diem amabatur et faticabatur fortius ad circuendum mundum et ad navigandum et scruptandum profunditatem et pericula maris cum sotiis supradictis usque ad terminos illos maris quos signavit Hercules, quia ultra illos erat impossibile homini pertransire. Tunc dicit Ulixes: Quando venimus ad terminos illos, ego persuasi sotiis meis quod adhuc naves et vela direximus versus alias partes maris donec perveniremus ad quamdam montaneam nigram versus orientem; ex qua montanea quidam ventus maximus est egressus, ex cuius aversitate omnes submersi fuerunt. Et hoc est quod dicit testus usque in fine capituli. + +{Già era dritta in sù la fiamma e queta} Cum auctor capitulo proxime precedenti tractaverit de illorum dolis odiis et fraudulentiis qui ad divisiones et guerras vires et animas posuerunt, in capitulo isto de materia fraudulentie prosequens, in eo tractat de hiis qui fraudulenter sua consilia tribuerunt et dicit quod illa flamma, hoc est illa anima Ulixis cum eo loquentis, iam erat in actu sue separationis a Dante quando quedam alia flamma cepit conqueri et dolere, et de hac flamma sive anima exemplificative loquitur. Nam, sicut refert Orosius, quidam nomine Perillus artifex metallorum, qui volens complacere Falandi regi Siculorum, qui in tormentis novis et asperis hominum letabatur, sua ymaginatione sutili quendam vitulum eneum fabricavit cum quodam ostiolo in corpore vituli, per quod debebat intrare reus mortis, et cum uno solo foramine quod ab intimis vituli procedendo per guttur ad exteriora tendebat. Hoc facto, ipsum factum Falandi regi vitulum presentavit et ei narravit de modo et via hominis in vitulo cruciandi per ignem inferius vitulo supponendum; dixit etiam regi qualiter homo ibi reclusus ex cruciatu caloris clamaret, et quod talis clamor aliter non sonaret nisi quemadmodum clamor bovis vel vituli mugientis et dolentis ex pena. Hoc autem crudelitatis artificio subscepto per regem, rex statim ipsum Perillum teneri mandavit et dixit Perillo: *In te primum incipies et probabis quod tu mihi crudeli crudelior presentasti*, et sic ipse Perillus ibidem inclusus et ex ardore et dolore vociferans quidam bos mugiens videbatur, et ipse idem periit arte sua. Et propterea dicit auctor quemadmodum sonabat vox existentis in vitulo sic verba anime existentis et ardentis in flamma ista sonabant, et hoc est quod dicit testus {Come 'l bue cicilian che mugghiò prima}. + +{Ch'io fui d'i monti là intra Orbino} Per hoc mostratur quod anima ista loquens in flamma fuit Guido comes de Monte Feltro et per ea que proxime subsecuntur. + +{La terra che fè già la lunga prova} Hec est civitas Forlivii, in qua, tempore Martini pape, multi nobiles milites Francie interfecti fuerunt per rebelles Ecclesie; quam civitatem dicit auctor teneri et regi per nobiles de Ordelaffis, quorum insigna sunt leo viridis. + +{E 'l mastin vecchio} Dicit adhuc auctor quod antiquus, scilicet dominus Malatesta, et mastinus novus, scilicet Malatestinus de Malatestis, qui antiquitus fuerunt orrigine de quadam terra comictatus Arimini vocata Verucchio, utuntur exercitio ubi consueverunt uti, hoc est quod comedunt et bibunt et vivunt ubi consueverunt vivere et esse, videlicet in civitate Arimini. Ipsos siquidem appellat mastinos et canes propter crudelitatem ipsorum quam adversus ipsorum hostes ut plurimum habuerunt; nam quendam ipsorum inimicum in ipsorum carceribus constitutum nomine Montagna mori fecerunt. + +{Le città di Lamone e di Santerno +conduce il lioncel dal nido bianco, +che muta parte da la state al verno} + +Adhuc narrat et respondet auctor quod civitas Faventie, penes quam descendit flumen Lamonis, et civitas Imole, penes quam descendit flumen Santerni, reguntur et tenentur per Maghinardum de Susinana, qui suis insignis deferebat leonem album; et ex sue subtilitate malitie in partibus Tuscie Guelfus erat, in Romandiola Ghibellinus, propterea dicit testus {Che muta parte da la state al verno}. + +{E quella cu' il Savio bagna il fianco} Hec est civitas Cesene quam attingit fluvius quidam qui vocatur lo Savio, quam dicit auctor in statu libero permanere. + +{S'i' credesse che mia} Modo incipit respondere comes de Monte Feltro. + +{Se non fosse il gran prete, a cui mal prenda!} Dicit comes Guido: Si non fuisset papa Bonifatius, qui me coegit ad dandum sibi fraudulentie male consilium adversus illos de Colupna, non fuissem dampnatus. + +{Nè sommo officio etc. / Guardò in sè etc. / Che solea fare i suoi cinti più macri} Hoc est dicere quod papa Bonifatius non habuit reverentiam aliquam vel respectum ad summum oficium pontificatus nec ad ipsum comitem Guidonem, quin auctoritas pontificalis eraret. Cuius siquidem auctoritatis pontificalis possessores fuerunt magis macri, hoc est magis deliberati et providi ad habenda et querenda consilia quam iste Bonifatius papa. + +{D'entro Siratti a guerir de la lebbre} Sirapti quedam est terra in qua erat Constantinus quando curatus fuit a lebra per beatum Silvestrum. Alia autem subsequentia usque in fine capituli per se patent. + +{Chi poria mai pur con parole sciolte} Auctor adhuc prosequens de materia fraudulentie, cum in proximo superiori capitulo scripserit de pena illorum qui per falsa consilia fraudulentiam operantur, in presenti capitulo tractatur de dolosis et fraudulentis prodicionibus et persuasionibus aliquorum, prout per infrascripta mostrabitur. Et exemplificative sive comparative intrat capitulum istud dicens quod si omnes vulnerati et interfecti in bellis et preliis inferius declaratis congregarentur in unum, non reperiretur in eis tanta pestis et orribilitas vulnerum, mortis et ictuum quanta erat in dampnatis illis quos in presenti capitulo retulit se vidisse. + +{Di Puglia fu etc. / per li Troiani etc. / che de l' anella fè sì alte spoglie} Per hec verba exemplificat auctor de bellis maximis Troianorum. Exemplificat etiam de bello Canensi in quo omnes fere Romani ab Anibale fuerunt devicti; nam, sicut Titus Livius et alii istoriagrafi nostri scribunt, anno ab Urbe condita VCXI apud Cannas vicum Apulie XMLIIIIor Romanorum corpora ab Anibale et exercitu suo interfecti fuerunt, Lucio Emilio Paulo et Publio Terrentio consulibus Urbis. Insuper Anibal in testimonium tante victorie tres modios anulorum ablatorum de manibus mortuorum militum Romanorum misit Cartaginem, et propterea dicit testus {che de l'anella fè sì alte spoglie}. + +{Con quella che sentio di colpi doglie +per contastare a Ruberto Guiscardo} + +Per hoc notatur bellum et pestis maxima vulnerum et dampnorum que intulit Robertus Guiscardus Siculis terrisque Sicilie. + +{E l'altra il cui ossame ancor s' accoglie +a Ceperan, là dove fu bugiardo +ciascun Pugliese} + +Ceperanum est locus Apulie qui derelictus fuit per Apuleos tempore conflictus regis Manfredi; et propterea dicit testus quod ibi quilibet Apulus fuit mendax, quia ipsum locum dereliquerunt, quod per regem Manfredum non separabatur. In quo loco Apulie tanta fuerunt cesa hominum corpora quod adhuc ossa eorum colliguntur ibidem. + +{E là da Tagliacozzo, +dove sanz'arme vinse il vecchio Alardo} + +Tagliacozum est locus in Apulia in quo conflictus fuit Corradinus a rege Karolo ex cautela consilii domini Alardii de Valariis arnis. + +{Già veggia, per mezzul perdere o lulla} Mecçul est ostiolum vegetis vel alia pars assidis que est clausa ab ostiolo supra. Lulla est quidam pars fundi vegetis, qua sublata ipsa veges sic destructa et perforata non redditur quemadmodum vidit destructum et perforatum unum ex dapnatis in dicto loco manentibus. + +{Vedi come storpiato è Mäometto!/Dinanzi a me sen va piangendo Alì} Macommettus et Ali fuerunt duo dolosi prophete paganorum qui suis temporibus multas hereses produxerunt; et quia fuerunt in ipsorum operibus homines divisionis et sismatis, idcirco digne pene iudicio sic sunt lacerati et sic divisi in ipsorum corporibus cum ceteris subsequentibus. + +{Sì di vivanda, che stretta di neve} In hac parte adhuc loquitur iste spiritus superior qui sic laceratus et tormentatus est et dicit Danti, quasi predicendo, quod debeat ipse Dantes, quando in mundum redierit, sic monere fratrem Dulcinum heresis et sismatis auctorem, manentem in alpibus et montaneis spelunchis in partibus Navare, quod ipse frater Dulcinus sic sibi provideat et sic se premuniat de rebus necessariis ad defensionem et vitam eius quod Navarensis fideles Christiani, speciales persecutores eiusdem fratris Dulcini, non habeant de ipso victoriam per obsidionem vel ex asperitate nivis vel alicuius adversi temporis. Et hoc est quod dicit testus usque ad locum illum {Poi che l'un} etc. + +{Rimembriti di Pier da Medicina} Iste Petrus + +{E fa saper a' due miglior da Fano, +a messer Guido e anco ad Angiolello} + +Hic videtur auctor predixisse quod futurum erat. Dicit siquidem spiritus ille: Nuncies dominis Guidoni et Angiolello quod Malatestinus de Malatestis faciet eos occidi, et ita accidit eis, quia, cum venissent dicti domini Guido et Angiolellus causa parlamentandi cum dicto Malatestino, ipsos postmodum, ut dicitur, fecit occidi penes locum qui Catelica nuncupatur. + +{E tien la terra che tale qui meco +vorrebbe di vedere esser digiuno} + +Dicit testus quod ille, scilicet Malatestinus, tenet illam terram, scilicet Ariminum, quam civitatem Arimini quidam alius spiritus qui cum dicto Petro de Medicina cruciabatur ibidem noluisset umquam vidisse. Huius est ratio quia iste qui noluisset vidisse unquam civitatem Arimini fuit Curio ex nobilibus civibus Rome, qui exulabat ab urbe Romana tempore quo Iulius Cesar erat in civitate Arimini. Et dum Iulius Cesar peteret consilium an esset eundum versus Romam et quomodo deberet procedi ad expulsionem et distructionem Pompei manentis in Urbe, ipse Curio inter ceteros milites Iulii Cesaris consuluit et persuasit in totum ipsi Iulio quod sine dilatione aliqua ad mortem et fugam Pompei et pompeianorum Romam celeriter se transferet; et sic omne dubium omnemque moram subripuit Iulio Cesari ex sui suadela consilii. Ex quo ipse Iulius Cesar adversus Pompeum et pompeianos Romanos prelia dura promovit, et sic dictus Pompeius conflictus afugit, omnibus participibus suis in confusione et destructione relictis. Et propterea dicit et cantat de ipso Curione Lucanus in primo: *Tolle moras semper nocuit differre paratis*, et hoc est quod dicit testus prout hic inferius continetur. + +{Poi farà sì, ch' al vento di Focara +non sarà lor mestier voto nè preco} + +Focara est quidam locus maxime periclitationis in mari ex vento maximo et contrario ibidem spirante, et iste locus positus est inter Pensaurum et Catholicam. Propter cuius solitum maximumque periculum homines navicantes illinc timore naufragii faciunt magnas promissiones et preces, et propterea dicit testus quod, quia mortui erant isti duo nobiles, ipsos ulterius oportunum non erit preces nec vota promictere in loco illo dicto Focara. + +{Chi è colui da la veduta amara} Iste est Curio de quo dictum est supra quod vellet ipse Curio adhuc esse visurus Ariminum ex consilio quod dedit Cesari in Arimino, ex quo punitur in loco isto. + +{Affermando che 'l fornito +sempre con danno l'attender sofferse} + +Hoc est consilium Curionis: *Tolle moras* etc. + +{Gridò: Ricordera'ti anche del Mosca, +che disse, lasso!, Capo ha cosa fatta} + +Iste fuit Mosca de Lambertis de Florentia. Nam cum esset quedam parentela trattata et ordinata inter dominos de Ubertis et dominos de Bondelmontibus de Florentia, et dicti domini Bondelmontes accederent, ut tractatum erat per partes, ad desponsandam quandam dominam de Ubertis, accidit ipsos de Bondelmontibus in itinere constitutos desponsasse quandam aliam dominam de Donatis de Florentia, et noluerunt, secundum quod ordinatum erat accipere, illam de Ubertis. Qua re Uberti, videntes se fore derisos, congregaverunt benivolos et parentes et consuluerunt inter se quid agendum esset super tali vituperoso eventu; et ad vindictam tante derisionis, inter alios amicos eorum, dictus dominus Mosca consuluit quod ubicumque reperiretur sponsus ille de Bondelmontibus deberet per Ubertos occidi, allegans verbum sive proverbium illud {Cosa facta capo à}. Ex quo consilio capto per Ubertos et ex consilio ipsius civitas Florentie tota universalem divisionem accepit, et ad guerras, confusiones et dispersiones pervenit; nam Uberti omnes et sequaces eorum fuerunt de civitate expulsi. + +{E io li aggiunsi: E morte di tua schiatta} Dicit auctor: Ego addidi verbis Mosche et dixi quod nedum tale consilium tuum fuit causa destructionis illorum de Ubertis, sed etiam fuit mors generis tui. + +{Sappi ch'i' son Bertram dal Bornio} Iste fuit dominus Beltramus de Albornio, quidam nobilis industris et potens miles de Anglia, consiliarius et familiaris domini Riccardi regis Anglie. Ex cuius militis dolosis consiliis et malitiosis subgestionibus discordia et discensio maxima seminata est inter dominum Riccardum regem et patrem et dominum Iohannem eius filium, ita quod filius cum guerra et iactura maxima adversabatur et resistebat patri. + +{Achitofèl non fè più d'Absalone} Exemplificative loquitur auctor et dicit quod quidam vocatus Achitofel, homo mali consilii, qui discordiam maximam posuit inter Davit regem et eius filium Ansalonem, non in tantum seminavit odium et discordiam inter eos quantum seminavit et procuravit ille dominus Beltramus inter regem Anglie et filium, et propterea concludit capitulum quod iste seminator malitie divisit patrem et filium, qui sunt una et eadem caro et sanguis, idcirco digne pene iudicio iste seductor defert caput. + +{La molta gente e le diverse piaghe +avean le luci mie sì inebriate} + +Ad precedentia continuando capitulum, auctor trattavit capitulo precedenti de hiis qui propter falsa ipsorum consilia, persuasiones malas damnati sunt. In isto autem presenti capitulo ad hanc materiam fraudulentie prosequens dicit de pena illorum qui puniuntur et cruciantur ex dolis et deceptionibus operationis alchimie. + +{Sovra colui che già tenne Altaforte} Dicit Virgilius auctori: Tu eras in tantum deditus mente ad visum et ymaginem illius domini Beltrami de Albornio, de quo dictum est supra in fine capituli precedentis, qui dominus Beltrame tenebat quoddam castrum vocatum Altaforte, quod non perpendebas de isto tuo consorte quem videre desideras. + +{Di Valdichiana} Valdichiane locus est ubi sunt hospitales in quibus infirmi et miseri infinita corporea corruptione gravati manentes clamoribus, suspiriis et querelis clamare non desinunt. Capitulum istud usque ad locum illum {Non credo} etc. per se patet. + +{Non credo ch'a veder maggior tristizia +fosse in Egina} + +Egina fuit quedam civitas Grecie et hanc civitatem tenebat rex quidam Eachus nomine. Quia vero domina Iuno uxor Iovis agnovit quod ipse Iupiter quandam nomine Eginam de dicta civitate sub carnis delectatione cognoverat, idcirco domina Iuno, irata adversus dictam civitatem, pestiferam pestem adduxit; ex quo omnes tam mulieres quam viri, exceptis solummodo Eracho rege et eius filio Talamone, per mortis eventum universaliter defecerunt. Rex autem tristis ad mortem, transactis diebus aliquibus, civitatem Egynam exivit et vidit quandam quercum oneratam formicis, et tunc Iovi cum reverentia suplicavit quod ei tribueret tantam multitudinem virorum et populi ad abitationem civitatis sue quot erant formice ille. Cum vero nocte proxime subsecuta ipse rex Eachus vidisset per somnium que petierat in die, excitatus a sonno audivit vocem dicentem ei: *Vade ad quercum et lectaberis*; et cum accessisset ad arborem, invenit ibi multitudinem virorum qui omnes inclinaverunt dicto Eaco et ipsum acceperunt in regem; et ex hoc letus aduxit eos in civitatem vacuam propter pestem et malitiam aeris sibi a Iunone tributam, ut dictum est. Et propterea dicit testus {che li animali, infino al picciol vermo} etc., quia nedum homines sed animalia omnia usque ad formicam, que est vermis parvus, mortui sunt ex dicta corruptione aeris. + +{E qual carpone} Hoc est in braccioni dicere. + +{Io fui d'Arezzo e Alberto da Siena} Iste Aretinus vocabatur Bal, magnus et subtilissimus alchimista. Quia vero dum esset domesticus cuiusdam, filii episcopi Senensis, qui vocabatur Albertus, dixit dicto Alberto: Ego scirem volare, si vellem; ille autem Albertus ex facilitate sua hoc credens rogavit dictum de Aretio ut doceret ipsum volare, et cum non potuisset hoc facere, ipse Albertus accusavit eum episcopo Senensi patri suo; ex quo dictus Bal conbustus fuit. Et hoc est quod dicit testus {Perch'io nol feci Dedalo}, quia ipsum non fecit volatorem sicut fuit Dedalus quidam subtilissimus magister, qui volavit per se et etiam dochuit filios in volatu, ut plenius scriptum est supra capitulo XVII in fine. + +{Rispuose al detto mio: Tra'mene Stricca +... Niccolò... +Caccia d'Ascian} + +Isti Striccha, Niccolaus et Caccia fuerunt Senenses et fuerunt de brigata spendereccia qui prodigaliter et fatue vixerunt; et dictus Niccholaus fuit primus qui docuit ponere garofanos in saporibus, et dictus Caccia consumpsit omnes possessiones et alia bona sua in dicta brigata. + +{Sì vedrai ch'io son l'ombra di Capocchio} Iste Capocchius fuit magnus alchimista et subtilissimus invenctionis et ymaginationis artifex. + +{Com'io fui di natura buona scimia} Hoc est subtilis et universalis magister sicut est scimmia, que facit que facere vidit. + +{Nel tempo che Iunone era crucciata +per Semelè contra 'l sangue tebano +...Atamante divenne tanto insano} + +Auctor, materiam fraudulentie prosequens, in presenti capitulo tractat de falsificatoribus monetarum et aliis quibusdam fraudulentiis, ut inferius continetur; et ad principii huius notitiam laciorem sciendum est, sicut scribit Ovidius, quod, cum Iupiter cognovisset Semelem filiam Cadmi regis Tebarum et matrem Baci, et sic Iuno uxor Iovis irata contra dictam Semelem et omne genus ipsius ac contra totam civitatem Tebarum, volensque ulcisci de dicta Semele que iacuerat cum Iove marito suo, ipsa Iuno se in quandam decrepitam vetulam transmutavit et Semelem inveniens dixit ei: *Ego vere scio, et hoc mihi celare non potes, quod Iupiter tecum iungitur; tamen scio quod eo modo tecum non iungitur quo iungitur Iunoni uxori sue, quia non te diligit; et si te deligeret, eo modo tecum iungeretur et sentires tales dulcedines et delectationes quales mulier aliqua numquam probavit. Facias igitur quod, quando tecum erit Iupiter, quod eo modo te carnaliter cognoscat*. Cum autem Iupiter posmodum ad Semelem venisset, Semele statim ab eo petiit sibi fieri gratiam specialem quam promisit: hec vero pro gratia postulavit quod ipse Iupiter iungeretur cum ea per eum modum quo iungebatur Iunoni. Hoc vero audiens Iupiter, quia diligebat eam, voluit claudere os Semeli ne dictam gratiam postularet, sed quia ipse Iupiter firmaverat iuramento quod dictam quam peteret gratiam sibi faceret, idcirco sibi non fuit licitum revocare promissa et propterea suscepit Iupiter fulmen igneum cum quo iungebatur Iunoni. Cum apropinquasset Semeli, ex igne fulminis et ardore maximo ipsa Semele mortua est et arefacta in totum; quia tamen ipsa Semele pregnans erat et vicina partui, Iupiter fecit ipsam scindi et extrahi fecit puerum qui vocatus est Bacchus, deus vini, et ipse Bacchus postmodum datus fuit ut nutriretur per ninphas civitatis Nisse. Ex hoc etiam Attamonte, filius Eoli regis ventorum, et quia maritus Yno filie dicti Cadmi regis Tebarum et sororis Semele, ex odio dicte Iunonis factus est stultus; nam predicta Yno nutriverat Bachum spurium Iovis et filium Semele. Ipsa Iuno accessit ad inferos et, postulato ac suscepto subsidio et consilio Tesifone, unius ex tribus furiis infernalibus, de quibus dictum est supra capitulo nono, fecit dictum Attamante insanum et furiosum intantum quod, dum Attamante semel esset extra civitatem in agris et vidisset uxorem eius transeuntem cum ambobus filiis coram eo, vocatis Learco et Melicrata, ipse Attamante ex ipsius furiosa dementia credens ipsa eius uxor esse leonam quandam et filios eius esse leoncinos parvos, firmavit retia ad capiendam eam et filios, et cepit Learcum eius filium et caput filii percussit fortiter ad quoddam sassum ibi existens et ipsum occidit. Uxor vero hanc pestem inspiciens fugit ad mare et cum reliquo filio se in mare precipitans est necata, tamen ad preces Veneris facta est dea maris cum Melicrata filio suo per deum Neuptonum, et vocata est postmodum Leucotoe et filius dictus est Pelomona. + +{Ecuba trista} Ecuba fuit uxor Priami regis Troie et mater Polisene et Polidori; et cum dicta Polisena mortua fuisset per Pirrum filium Achilis et sacrificata etiam supra tumulum Achilis, secundum quod mandaverat fieri ipse Achiles in morte sua, quia ipse Achiles mortuus fuerat a Paride fratre dicte Polisene, cum etiam Polidori filius dicte Eccube mortuus fuisset per dictum Pirrum eo tempore quo capta fuit Troya, et dicta Ecuba mater ipsorum exiens civitatem vidisset filium et filiam interfectos, pernimio dolore facta est furiosa et demens et more canino latrabat ex furia, et hoc scribit Virgilius in libro. Et propterea exemplificando et per comparationem adhuc dicit auctor quod neque in civitate vel partibus Tebarum, ubi factus fuit furiosus Attamonte, ut dictum est supra, neque in civitate Troie, ubi furiosa efecta est Ecuba, non fuerunt tantum graves furie, tormenta et pene quantum erant in loco isto; et hoc est quod dicit testus ille {Ma nè di Tebe furie nè troiane} etc. + +{Quant'io vidi in due ombre etc. / L'una giunse a Capocchio} Modo auctor narrat de furiis illis et dicit quod quemadmodum porcus qui diu reclusus stetit exiens porcile suum furiose decurrit, sic quidam dampnatus nomine Iannes Schichi, Florentinus ut inferius continetur, furiose occurens versus Capochium, de quo dictum est supra in fine capituli precedentis, et ipsum furiose aprehendit cum sannis sive dentibus. + +{E l'Aretin che rimase, tremando} Hic est ille Bal de Aretio de quo dictum est supra capitulo precedenti. + +{Di Mirra scellerata, che divenne} Ista Mirra fuit quedam filia Cinari de insula Cipri. Tanta libidine ad patrem accensa fuit ut, se in cuiusdam alterius mulieris specie falsis coloribus transmutata quam diligebat Cinarus, pater eius, preter scientiam patris quod filia eius esset, cum filia carnaliter iacuit. Cum autem pater post patrationem sceleris hoc de filia cognovisset, ipsam prosequens volebat occidere; pro timore filia fugiens conversa est in arborem que dicitur mirra. + +{Come l'altro che là sen va, sostenne, +per guadagnar la donna de la torma} + +Iste fuit quidam ioculator qui hic punitur eo quod, mortuo domino Bosio de Donatis, ad petitionem cuiusdam affinis dicti domini Bosii testatus fuit secundum voluntatem dicti sui affinis, et ex dolo et falsitate ista iste ioculator lucratus fuit unam ex melioribus et pulcrioribus equabus que esset in tota Tuscia, et hec est illa quam dicit dominam turme. + +{A la miseria del maestro Adamo} Iste magister Adamus fuit de Casentino et stabat ibi in loco qui dicitur Romena et ibi falsificabat florenos et aliam monetam, et propter hanc falsitatem monete hic punitur, sed magis conqueritur et punitur de memoria quorumdam rivulorum aque discurrentium per Casentinum, quia sitiebat siti inextinguibili, aquam ipsam affectabat ex ardore insaciabilis sitis; et hoc dignissimum erat, quia sicut peccaverat in loco illo per illius loci memoriam bene merite torquebatur. + +{Di Guido o d'Alessandro} Isti fuerunt quidam qui induxerunt istum Adamum ad hoc malum. Dicit iste magister Adamus quod si posset videre animas istorum, posito quod sitim insatiabilem patiatur, ante staret ad videndum dictas animas in tormentis quam biberet in Fonte Branda, qui est fons pulcerimus in civitate Senarum. + +{L'una è la falsa ch'accusò Gioseppo} Hec fuit uxor Futifaris, qui fuit rex satraparum pro pharaone, que accusavit Iosep filium Iacob patriarche et dixit quod ipse Iosep voluerat ipsam violare, et hoc fecit quia ipse recusaverat iacere cum ea. + +{L'altr' è 'l falso Simon} Iste fuit Symon Grecus et proditor qui de exercitu Grecorum suorum afugit, Troiam intravit et, fingens se turbatum cum Grecis et ab eis fore depulsum, fuit a Troyanis receptus; ipse vero falso consulebat et subgerebat eis ut in Troiam reciperent et conducerent equum eneum qui fuit postmodum destructio Troianorum. + +{Ma sì e più l'avei quando coniavi} Hoc est dicere: Tu habes modo, et etiam habebas, manus velociores ad percutiendum quando decipiebas homines cum falsa fabricatione monete quam non habebas tempore quo fuisti combustus pro falsitate predicta. + +{Che 'l ventre innanzi a li occhi sì t'assiepa!} Hoc est: Tu es intantum ydropicus quod venter intantum tumet et incrosatur quod facit tibi sepem ante oculos. + +{Tu hai l'arsura e 'l capo che ti duole, +e per leccar lo specchio di Narcisso} + +Dicit iterum ipse falsator monete vituperando dictum Symonem: Tu Symon ardes continue, et non expectares nec faceres multa verba si posses sufocari vel submergi in fonte aque vel in alia aqua; et hoc est quod vult dicere {lo specchio di Narcisso}, quia quidam nomine Narcissus iuvenis pulcer, filius Cephisi et Lyriope, dum supra quemdam fontem clarissimum inspiceret, et videns ymaginem suam in aquam, intantum dilexit speciem suam quam videbat inferius presentatam per aquam, quod quanto magis ipsam intuebatur tanto fortius delectabatur in ipsius intuitum, credens ipsam proprium corpus fore. Et sic fexus et victus in dilectione et visu sui ipsius, consumptus et desicatus est in se ipso, postmodum conversus in erbam appellatam Narcisso; et propterea dicit testus {e per leccar lo specchio di Narcisso}, quia lingere speculum Narcissi nichil aliud est in ista significatione quam bibere vel submergi aqua vel fonte, quia fons supradictus fuerat speculum ipsius Narcissi. + +{Una medesma lingua pria mi morse} Auctor in presenti capitulo intendit trattare de gigantibus et penis eorum; et incipiendo dicit quod una eademque lingua, scilicet idem Virgilius, ipsum redarguit, ut patet in fine capituli precedentis, ipsumque auctorem consolavit, ut patet in principio presentis capituli. + +{Così od'io che solea far la lancia} Exemplificative loquens auctor dicit quod, sicut legitur de Achille et Pelleo patre suo, quod quando percutiebant aliquem, primo ictu percussus ledebatur, ut plurimum ex percussione secunda liberabatur in totum. + +{Dopo la dolorosa rotta, quando} Per se patet. + +{Montereggion di torri si corona} Auctor loquitur per exemplum et dicit quod quemadmodum quoddam castrum districtus Senarum vocatum Montem Regioni est turribus pluribus circundatum, sic locus iste inferni est gigantibus maximis circundatus, qui turres quodammodo demostrantur. + +{Giove del cielo ancora quando tuona} Circa istud sciendum est quod antiquis temporibus gigantes ex magnitudine et superbia ipsorum preliaverunt cum diis; dii autem et Iupiter maxime ipsos gigantes disperserunt cum fulminibus tonituorum celestium, et propterea dicit testus quod ipsi gigantes adhuc timent quando audiunt tonitua ne iterum fulminentur, sicut a diis fuerunt alias fulminati. + +{Natura certo, quando lasciò l'arte} Auctor in parte ista laudat naturam et dicit naturam bene fecisse quando dimisit et destitit a producione talium creaturarum, gigantum videlicet. Huius est ratio quia per eos, tamquam per viros sanguinum et bellorum et executores Martis, hoc est homines ad pericula et furiosa bella dispositos, universus orbis declinasset ad guerras et ad dextructionem ipsius. + +{E s'ella d'elefanti e di balene} Auctor hic respondet tacite questioni et dicit, quia posset aliquis dicere sic: Debuisset natura privare ne balene et elefantes, qui sunt maximi corpore, nascerentur. Ad hoc respondet auctor et optime, dicens quod ex produtione balenarum et elephantum , quamvis magni sint corpore, tamen deficiunt intellectu, sunt sinplices apetitu et ad usum et utilitatem umanam per plures assummuntur, et ab eis iniuria non habetur. Gigantes vero corpore sunt potentes et maximi, et quia se ipsos grandes et potentes inspiciunt, adversus ceteros nequam et crudeli voluntate feruntur; et propterea sequitur quod natura se optime habuit quando destitit a produtione talium corporum, ex quorum potentia et voluntate pessima sequebantur et ad reparationem huius nulum remedium poterat exiberi. + +{Come la pina di San Pietro a Roma} Dicit auctor per exemplum quod facies huius gigantis longa et grossa videbatur ipsi autori sicut est longa et grossa pina Sancti Petri de Roma. + +{Sì che la ripa, ch'era perizoma} Periçoma est genus vestis tegentis hominem solum a genitalibus, idest usque ad pedes, ut est videre in illis qui se verberant cum catenis; et propterea dicit quod ripa in qua erant defixi isti gigantes erat dictis gigantibus periçoma, hoc est quod ipsa ripa tamquam vestis a genitalibus infra ipsum coperiebat. + +{Tre Frison} Dicit testus quod iste gigans erat ita longus quod tres Frixones, positi unusquisque supra caput alterius, non attigissent a genitalibus ad caput gigantis. Frixones sunt qui in Frixia versus semptentrionem posita oriuntur; homines sunt maximi corpore. + +{Raphèl maì amècche zabì almi} Ad evidentiam huius sciendum est quod iste gigans de quo loquitur testus fuit Nembrot de sanguine Noe, quia pronepos eius; et quia superbia sua fuit primus hedificator turris Babel, credens per altitudinem turris Babel contra divina iudicia se tueri, idcirco dominus confuxit linguam suam per talem modum quod non intelligebatur ab aliquo nec ipse aliquem intelligebat; et propterea illa verba Raphèl etc. fuerunt verba prolata per ipsum, que nichil intellectu significant. + +{Si ravvolgèa infino al giro quinto} Vult dicere quod vidit unum alium gigantem ligatum una catena que quinquies circundabat ipsum. + +{Fialte ha nome} Nomen est alterius gigantis. + +{S'io non avessi viste le ritorte} Dicit Dantes quod ei non erat aliud necessarium ad subeundum mortem quam ipse timor nisi vidisset ritortas, hoc est catenas, quibus ipse gigans erat ligatus. + +{Ad Anteo, che ben cinque alle} Anteus maximus et potens gigans fuit. Ala est quedam mensura in partibus Francie sicut dicitur bracchium in partibus nostris. + +{O tu che ne la fortunata valle +che fece Scipion di gloria reda, +quand' Anibàl co' suoi diede le spalle} + +Ista sunt verba Virgilii que dirigit ad Antheum gigantem predictum pro captanda benivolentia eius, ut ipsum Virgilium et Dantem deducat ad inferiora, et dicit: O tu Anthee, qui iam cepisti fortitudine et virtute tua mille leones in valle Libie, que vallis fuit nominata heres glorie a Scipione quia ipse Scipion Africanus devicerat in valle illa Libie Anibalem Cartaginensem et suos. + +{Ch'avrebber vinto i figli de la terra} Adhuc dicit Virgilius in laudem ipsius Anthey quod, si ipse Antheus fuisset in prelio quo alii gigantes fratres sui preliaverunt cum diis, quod ipsi gigantes optinuissent prelium ex fortitudine Anthei; et vocat dictos gigantes filios terre, quia ipsi gigantes dicuntur nati fuisse ex terra ex magnitudine ipsorum, quamvis hoc sit fabulosum et metaforicum. + +{Mettine giù etc. / dove Cocito la freddura serra} Idest deducas nos ad profundiora inferni ubi est quidam locus qui vocatur Cocitus, qui ex frigiditate prenimia congellatur. + +{Non ci fare ire a Tizio nè a Tifo} Tiffone et Tiffe fuerunt duo alii magni gigantes in inferno manentes. + +{Ond' Ercule sentì già grande stretta} Circa istud sciendum est quod Hercules iam pugnavit cum isto Anteo, sed cum iste Antheus esset filius terre, idcirco quanto magis proximabatur et proximior erat terre, tanto magis vires summebat a matre; et propterea dicit testus quod Hercules in dicta pugna multum fuit oppressus ab ipso Antheo dicta de causa, quamvis ipse Hercules postmodum elongaverit et sublevaverit ipsum a therra supra pectus suum dicens: *Hic stabis Anthee*, et ipsum ibi interemit. + +{Qual pare a riguardar la Garisenda} Exemplificative loquens auctor dicit quod quemadmodum turris quedam de civitate Bononie vocata turris de Garisendis, que curva est, videtur alicui existenti ad pedem turris aspicienti sursum, quando nubes transeunt super eam, quod cadat super respicientem, sic videbatur ipsi Danti quod ipse Antheus magnus caderet supra eum. + +{S'io avessi le rime aspre e chiocce} Auctor prosequens fraudulentie materiam, de illa fraudulentia tractat presenti capitulo qua prodictiones aguntur et dicit {S'io avessi le rime aspre} etc.; hoc principium per se patet. + +{Ma quelle donne} Humiliat se auctor in parte ista et dicit se non sufficientem nec virtuosum ad describendum et demostrandum fundum, hoc est inferni profunditatem ultimam, que est pars ultima remotissima et profundissima totius universi, et propterea invocat gratiam et presidium dominarum que dederunt auxilium Amphioni propter hedificationem et constructionem murorum civitatis Tebarum. Nam legitur de ipso Amphyone quod tante dulcedinis melodie et delectationis paratus et plenus erat in cantu et instrumentis cordarum, quod ex prenimia delectatione et suavitate cantus lapides per se ipsos elevabantur et prosiliebant in muris civitatis Tebarum, et sic hedificati et constructi sunt muri Thebei, quamvis sit alegoricum, quia ipsi muri non ordinabantur ex cantu vel sonitu instrumenti. Sed cum ipse Anphion prudentissimus et eloquentissimus esset, idcirco ex ipsius prudenti et inexplicabili eloquentia status et salus civitatis Tebarum feliciter crescebat et servabatur. Et propterea invocat auctor illas scientias in subsidium, ut possit perfecte describere intentum suum super fundo et ultima profunditate inferni et animas quas dicit diversis locis penisque puniri. Nam locus primus vocatur Cayna et dicitur Cayna ab illo filio infelici Caym, qui prodictorie Abel fratrem suum occidit, et in hoc loco Cayne plectuntur omnes qui patres, fratres, filios vel affines suos interimunt proditorie; et hoc est quod dicit testus usque ad locum illum: {E mentre ch'andavamo inver' lo mezzo}. Post hec incipit locus Anthenore, et dicitur Anthenora ab illo proditore Anthenore Troiano, qui fuit conscius prodicionis Troyane; post quam prodicionem et destructionem civitatis predicte recessit de Troya, et fundavit et hedificavit Paduam. Et in hac Anthenora per divinam iustitiam puniuntur omnes proditores civitatis et partis sue. {Noi passammo oltre, là ve la gelata.} Post hec vero usque in fine XXXIII capituli durat locus qui dicitur Tolomea ab illo Tolomeo, de quo legitur in libro Machabeorum qui in canpis Ierico fecit fieri grande convivium Symeoni principi sacerdotum in Iuda et filiis eius Mathatie et Iude, et cum simul commederent in mensa, eos fecit occidi; et propterea in isto loco puniuntur simul pacificati se proditorie alterutrum occidentes. + +{Di verno la Danoia} Exemplificative loquitur auctor et dicit quod vidit inferius sub pedibus eius locum illum Cocitum magis congelatum quam sit congelatum flumen Danoye, quod est in Alamania in partibus Exterlich. + +{Nè Tanai là sotto 'l freddo cielo} Adhuc auctor exemplificans dicit quod nec flumen Tanay, quod est in Tartaria, est tante congelationis; quod quidem flumen positum est sub stella tramontana que influit naturaliter gelum maximum in istis inferioribus, sed maxime in partibus illis in quibus directe radii dicte stelle influunt; et hoc est quod dicit ipse Dantes in illa invenctione vulgari que incipit {Amor, tu vedi ben che questa donna} etc. {Segnor tu sai che per algente freddo / l'acqua diventa cristallina pietra / là sotto tramontana ov'è 'l gran freddo}. Est quidem sub illa parte celi, et in illis partibus maxime, tan grande frigus ut nedum fluvii et flumina congelentur, sed mare etiam bene per CCC miliaria ibi tam dura glacie condempsatur quod homines parcium circumstantium cum ipsorum bobus, curribus et mercationibus super solidam ipsius maris glaciem transferuntur securi. + +{Se Tambernicchi +... o Pietra Piana} + +Cambernich est quidam magnus mons in Sclavonia, Pietra Piana etiam est quidam mons maximus in Tuscia; et quamvis ipsi montes sic grandes cecidissent super dictam glaciem, non fregissent ipsam prope ripas. + +{Da bocca il freddo, e da li occhi il cor tristo} Hoc est dicere quod ille anime mostrabant per oculos tristitiam cordis et per ora frigus quod patiebantur in eis. + +{La valle onde Bisenzo si dichina} Isti erant duo fratres de comitibus Albertis de Mangone qui se alterutrum occiderunt. Nam Bisentium est quidam fluvius in districtu Florentie qui descendit de Valle Feltronis, quam tenent comites Alberti de Mangone de Florentino distrctu. + +{Non quelli a cui fu rotto il petto e l'ombra} Iste fuit filius regis Artuxii de Bretagna mortuus et percussus per patrem tam largo et profundo vulnere quod lancea perforavit utrumque latus, ita quod ab alio latere per foramen umbra et radius videbatur; qui postmodum patrem occidit. + +{Non Focaccia} Iste Focaccia fuit Pistoriensis plenus scelere et cuiusdam sui patrui interfector. + +{Camiscion} Iste occidit quendam dominum Ubertinum de Paçis de Florentia suum consortem. + +{E aspetto Carlin} Iste Carlinus etiam fuit de Pacçis, qui, prout fertur, proditorie tradidit quoddam castrum civitatis Florentie illudque dedit rebellibus dicti comunis; et in occupatione ipsius castri mortui fuerunt unus frater patris dicti Karlini et unus consanguineus eius. Et sic cum deterius operatus fuerit ipse Carlinus quam consanguineus, dicit ipse Camisonus quod infamia sua delebitur per maiorem infamiam dicti Karlini. + +{Se tu non vieni a crescer la vendetta +di Montaperti} + +Iste loquens erat dominus Bocca de Abatibus de Florentia, qui, prout fertur, tradidit exercitum Florentinorum; ex quo conflicti fuerunt ad Montem Aperti per Blancos et Ghibellinos. + +{Io vidi, potrai dir, quel da Duera} Hic fuit dominus Bosius de Doeria de Cremonensi. + +{Tu hai dallato quel di Beccheria} Hic fuit dominus abas de Valembrosa, de civitate Papie, qui voluit per prodictionem subvertere statum civitatis Florentie, ut ipsam traderet Ghibellinis; ex quo ipse abbas decapitatus fuit in Florentia. + +{Gianni de' Soldanier credo che sia} Iste Iohannes de Soldaneriis Florentinus fuit primus fundator, ordinator et amator populi in Florentia, ex cuius populi firmamento Ghibellini postmodum de Florentia fuerunt depulsi. + +{Ganellone e Tebaldello} Hii fuerunt cives et nobiles de Faventia qui tempore noctis dederunt civitatem Faventie Bononiensibus. + +{Non altrimenti Tidèo si rose +le tempie a Menalippo per disdegno} + +Exemplificative loquens auctor dicit quod isti duo, quos noviter hic vidit sic corporaliter coniuntos, alterutrum sibi capita devorabant, sicut corosit Tideus caput Menalupi. Ad cuius evidentiam est sciendum quod, sicut tactum est supra capitulo XXVI, quod, quando Ethiocles et frater eius Polinices, filii Edipilai regis Tebarum, pro habendo regnum simul preliati fuerunt, tunc Tideus ivit in succursum Polinicis, et Menalupus inimicus Tidei acessit in subsidium Ethioclis. Menalupus autem occulte cum quadam sagitta vulneravit Tideum predictum; ipse vero Tideus, furore accensus, dictum Menalupum decapitavit et, caput ipsius tenens in manibus, ipsum sub multo furore vorabat et timpora capitis destruebat; et hoc est quod dicit testus {non altrimenti} etc. Patet igitur ex premixis quod predicti Bocca, Bossius abbas, Iohannes, Ganelone, Tebaldellus, et etiam scripti usque ad locum illum {noi passammo oltre, là ve la gelata} capituli subsequentis, puniuntur et includuntur in gradu qui dicitur Anthenora. + +{La bocca sollevò dal fiero pasto} Cum auctor in fine proximi precedentis capituli interogasset animam illam que sic devorabat caput alterius de causa devorationis, dicit auctor quod ipse devorans sublevavit se ab actu devorandi et respondit ipsi auctori dicens +{Tu vuo' ch'io rinovelli +disperato dolor} etc. + Et ad horum evidentiam latiorem sciendum est quod iste rodens et manducans alium erat commes Ugolinus de Pisis, qui, olim quasi dominus civitatis, fuit culpatus et infamatus dolose de prodicione civitatis Pisarum per dominum Rugerium archiepiscopum civitatis Pisarum, ex quo postmodum ipse cum IIIIor filiis Anselmuccio, Gado, Uguiccione et Brigata, fame periit in carceribus, ut inferius continetur; alius vero cuius caput devorabatur erat ipse archiepiscopus. Et hoc est quod dicit principium huius capituli. -Hoc est sonnium de quo dicit. Nam ipse comes sonniaverat quod videbat dictum archiepscopum tamquam dominum et magistrum extra civitatem Pisarum, penes quendam montem positum inter Pisas et Lucam; et ipse archiepiscopus ante constituerat Gualandos, Sismondos et Lanfrancos, qui sunt tres ex maioribus et potentioribus domibus civitatis Pisarum. Et dum ipse archiepiscopus inter ipsos magister et dominus videretur, fugabat versus dictum montem unum lupum cum lupicinis parvis, filiis dicti lupi, cum quibusdam famelicis et macerimis canibus; et cum iste lupus et filii fatigarentur et debilitarentur in brevi cursu, idcirco dicti canes ipsum lupum et filios capiebant et ipsos universaliter devorabant. Per lupum et lupicinos significatur comes Ugolinus et filii, per canes macilentos significatur fames qua perierunt, per id vero quod ante se posuit dictos Pisanos significatur qualiter predicti Gualandi, Sismundi et Lanfranchi ad ipsius archiepiscopi instantiam accusaverunt et infamaverunt dictum comitem Ugolinum; ex quo ipse et filii finaliter perierunt in turri. -Ex verbis istis videtur auctor demostrare quod in gradu istius Tolomee persepe anime dannatorum ex proditionis scelere feruntur antequam moriatur ipsum corpus; et hoc est quod dicit testus. Hoc est, antequam Atropos, hoc est mors, moveat et ߤ piditur ߤ corpus, anima, proditione peratta, descendit in hunc locum et quidam demon deputatus ad hoc statim intrat corpus suum proditoris, et illud possidet et gubernat usque ad tempus debite et statute mortis ipsius; et hoc est quod dicit testus ille. Sed quamvis hec ita scripta sint, tamen simpliciter non sunt vera, quia falsum est, et contra naturam et fidem, quod anima separata a corpore corpus aliqualiter gubernetur et vivat: hec est ratio quia, cum anima regulatrix et motrix et vivificativa ac perfectio totius corporis, sequitur quod, ipsa descedente et recedente de corpore, corpus moveri et vivificari non possit; et hoc est quod dicit testus. Hec siquidem sunt figurative ab auctore descripta; nam hoc nichil aliud significat vel figurat nisi quod tanta est gravitas prodicionis et proditoris, quod statim ex peccati pondere pena sequitur et sequi deberet auctorem suum. -Modo probat auctor quod premissit. Nam cum Michael Çanche de Sardinia, de quo trattatum est supra XXII capitulo, fuisset mortuus per tractatum proditionis domini Branche de Oria de Ianua, dicit auctor quod adhuc dictus Michael mortuus non erat quando dictus dominus Branca, hoc est anima eius, iam ceciderat in locum et gradum istum, ipso domino Brancha existente vivo et gubernato corpore eius per demonem deputatum ad hoc. Dicit etiam auctor quod simile accidit in quodam vicino dicti domini Branche qui dicte proditioni consenserat. -Advertendum est in parte ista quod hic finitur tertia dies qua ipse auctor stetit in inferno versus emisperium nostrum. Quid autem sit centrum, et qualiter in eo Lucifer resideat, et qualiter ipse auctor cum Virgilio descenderit ad ipsum profundum inferni sive centrum - quod positum est inter duo emisperia, scilicet emisperium nostrum quod habitamus, et habitabilis est terra, et emisperium aliud positum ex parte que videtur nobis inferiori -, qualiter etiam ipse auctor cum magistro se transtulerit ad aliud emisperium versus celum per subsequentia patet. Nam, sicut dicit magnus astrolagus Tolomeus in principio sui de almagestis, celestis circuli forma sperica idem cum terra centrum obtinet; ex quo mostratur quod centrum nichil aliud est quam ipse locus remotissimus a qualibet parte celi, et punctus in profundissimo loco terre a celo et terra equaliter distans secundum proportionatam distantiam utriusque. Et quia, sicut tenent astrologi et geometre, et sicut invenitur rationabili speculatione nature, si possibile esset reperiri vel fieri unum foramen in terra ista emisperii nostri qua habitamus, et foramen istud esset tante profunditatis quod aliud ultimum terre pertingeret, ita quod aliud emisperium aliaque pars celi videretur ex parte alia, et per hoc foramen ex parte emisperii nostri deiceretur quidam lapis inferius versus aliud emisperium, cum lapis sit corpus grave et de natura gravis sit descendere, idcirco lapis iste descenderet usque ad puntum istum, quem centrum dicimus, pre ceteris remotissimum et equaliter distantem a celo. Et cum esset lapis iste in ipso puncto, in eo maneret immobilis necessaria ratione nature, nec versus nostrum nec aliud emisperium moveretur. Hec est ratio quia, cum ex superiorum et celestium corporum influentia motuque continuo ista omnia elementa et corpora inferiora regulentur et vivant, sicut probat Phylosophus in primo Metaurorum cum dicit, cum autem ipsum celum continue moveatur et influat super nostrum et aliud emisperium, ex cuius celi virtute levis corporis est ascendere, gravis est descendere, idcirco nec partes illas aquaticas, aereas vel terrestres alterius emisperii nobis oppositi, nec etiam partes emisperii nostri aereas, aquaticas vel terrestres est dare superiores vel inferiores inter eas, quia ab unius eiusdem celi virtute reguntur, idemque celum movetur equaliter super eas. Et utrum ascendatur vel descendatur in eis vel per eas partes, si ascendatur, ascensus est versus celum, et si descendatur, versus celum. Nam falsum est quod, celesti corpore supra unum et eundem puntum equaliter et continue se movente, quod in ipso puncto sit dare superius vel inferius, quia ipse punctus se habet per modum medii ad partes quaslibet ipsius corporis circa idem medium se moventis; et sic cum terra se habeat per modum puncti sive centri ad celum, falsum est dare emisperium nostrum superius usque ad punctum medium, falsum est etiam dare inferius aliud emisperium, cum, sic dictum est, super ambo emisperia feratur equaliter motus celi. Preterea cum utriusque emisperii partes aeree, terrestres et elementares alie attivas et passivas habeant qualitates, propter quas patiuntur et agunt, et sic ex virtutibus ipsarum partium agant et hatraant et operhentur in istis corporibus inferioribus, expedit idcirco necessaria ratione nature quod cum corpus grave, cuius est deorsum tendere, cum pervenerit ad puntum medians et dividens emisperia, quod est centrum, in ipso centro de necessitate permaneat. Huius est ratio quia ipsum grave corpus ad eum punctum pervenit ad quem ex influentia celi et per actiones et actractivas virtutes elementorum utriusque emisperii atrahitur et adducitur; quod si idem corpus grave centrum excederet versus emisperium nobis oppositum, illud abusivum et inconveniens sequeretur quod in ipso celo, in quo est perfectissimus ordo et qualitas ordinata, esset inordinata equalitas, quia influentia virtusque celestis ex parte emisperii nobis obiecti magis athraerent, magisque agerent et moverent ipsum grave corpus quam ista media pars celi, quam in isto emisperio nostro videmus. Videretur etiam quodamodo elementorum erare natura per actractionem istius gravis corporis ultra centrum, quia elementa illa emisperii inferioris essent maioris potentie et virtutis, attrahendo ipsum corpus grave, quam sint ordinata elementa emisperii nostri. Cum autem in ipso celo et elementis emisperii utriusque sit ordinata equalitas influentie, virtutis et actionis, idcirco lapis emissus, tanquam proprium et necessarium locum, naturaliter centrum petit, et in eo necessaria ratione quiescit. Ex quibus sequitur manifeste quod ipse puntus sive centrum sit illud medium ad quod tendunt gravia queque, et in eo lapis deiectus et unumquodque grave quiescit. Quod si lapis vel aliud grave deiectum centrum descenderet, ad aliud versus celum de necessitate ascenderet, quod per naturam est inpossibile gravi corpori; si a puncto illo retrocederet versus emisperium nostrum, ascenderet etiam, quod est impossibile. Et sic manifeste concluditur quod centrum istud est inter ceteras partes inferni pars terribilior et profundior, quia a celo et ab ipso Deo, principio primo, est remotior; et propterea in hoc profundo, velud convenienti sede, et sic acerbo iusto iudicio Dei cruciatur et manet ipse angelus tenebrosus Lucifer, quoniam adversus creatorem suum elatus temeritate superbie voluit sibi similis apparere. -Dicit testus quod Virgilius cum ipso Dante, cum ipse Lucifer esset congelatus in glacie et pilosus, aprehendit pilos ipsius Luciferi, et ipsos apprehendens et tenens descendit usque ad ancham ipsius Luciferi, et, cum ibi descendisset, ibi invenit centrum, cum ipse Lucifer sit medius versus emisperium nostrum a capite usque ad ancam, et medius versus emisperium aliud ab anca usque ad pedes, et sic medius remansit ultra centrum et medius excessit centrum; idcirco capud invenerunt prius, quia, sicut ponit auctor, ex parte alterius emisperii ruit precipitatus ex celo. Sed cum ipse Virgilius pervenisset et descendisset ad centrum, et sic ulterius descendere non valebat, volens ad aliud emisperium pervenire, oportuit ipsum ascendere hoc modo, quia ipse Virgilius volvit faciem versus ancas et tibias Luciferi, et pilos ipsius capiens, per eos ascendit cum Dante versus aliud emisperium. Et ad id postea emisperium pervenerunt et exiverunt per foramen cuiusdam montis, et ibi ipse Dantes se posuit ut sederet adversus quod ipsius Luciferi tibie stant erecte; videns autem ipse Dantes diem et solem in hoc emisperio, et cogitans quod quando descendit de nostro emisperio erat hora versus sero, admirabatur profunde quod in modico cursu temporis, scilicet huius descensus et ascensus ipsius, nox sic celeriter transivisset, quia videbat solem in eo emisperio in quo erat. Sicut dictum est supra, iste angelus tenebrosus cum capite precipitato deorsum ex celo delapsus est a parte istius emisperii nobis oppositi, et propterea invenerunt eum Virgilius et auctor cum capite erecto in emisperio nostro prius; et cum postmodum ad aliud emisperium ascendissent, ipsum invenerunt cum tibiis versus celum. Et dicit auctor quod terra illius emisperii pro timore ipsius spiritus immundi ascendit ad emisperium nostrum, in quo manemus, et circumdata ac velata fuit a mari cum aquis suis; et hoc satis verificare videtur verbum illud Ysaie. Dicit etiam auctor quod forsan pro timore ipsius Luciferi et terra istius montis positi in alio emisperio nobis opposito, ad quem ipsi pervenerunt a nostro emisperio descendendo, volens fugere ipsius Luciferi faciem et presentiam, in altiori loco se transtulit; et sic tam ex elevatione terre nostre versus emisperium nostrum, quam ex fuga ascensu istius montis versus aliud emisperium fugientis, dimissus est ibi locus vacuus. Ex quibus omnibus manifeste concluditur quod ipse infernus, tamquam digna sedes spirituum immundorum, sit in ipso centro terre. Nam cum ipsum centrum sit locus a celo a summo principio remotissimus, dignum et iustum est quod in parte alia vel loco alio non sit pena nec residentia infernalis, quibus ipse demoniorum principes cum participibus et complicibus suis miserisque dannatis mortalibus puniantur habitent, quia si in loco alio permanerent, proximiores essent ipsi hostes pacis Domino Deo nostro. Quod autem debeant esse proximiores ipsi summo bono falsum est, cum ipsa misericordia et essentia Dei infinita distet et removeatur ab eis qui adversus Eum infinitis malitiis et inniquitatibus deliquerunt. \ No newline at end of file + +{Poi cominciò: Tu vuo' ch'io rinovelli +disperato dolor} + +Vere siquidem ipse auctor habet ipsum Virgilium appellare magistrum et invocat poetam, quoniam ipsius stilum est ipse Dantes proprie secutus: nam hec responsio sive verba {Poi cominciò: Tu vuo'} etc. sunt proprie verba et illa responsio quam fecit regina Dido Enee, cum Cartaginem pervenisset. Nam illa petente Eneam, tunc de Troia profugum, qualiter fuerat capta Troya et depulsus ab ea, respondit Eneas ad licteram ut sequitur in infrascripto versu quem scribit Virgilius in Eneida hoc modo: *Infandum regina iubes renovare dolorem*. + +{Ma se le mie parole esser dien seme +che frutti infamia al traditor ch'i' rodo} + +Dicit comes Ugolinus: Postquam vis, Dantes, quod dicam de me et causa quare hic sum ego, dicam, dum tamen verba mea sint semen, ex cuius seminis fructu proditori quem rodo infamia subsequatur. + +{Breve pertugio dentro da la Muda} Dicit comes Ugolinus quod, dum esset in turri que, antequam esset reclusus in ea cum filiis vocabatur la Muda, postquam vero in ea cum filiis meis fame perii vocata est turris famis, et in ipsa turri erat quoddam breve foramen per quod diebus plurimis lumen viderat, antequam soniaret ea que fuerunt inditia et testimonia sue calamitatis future. + +{Che del futuro mi squarciò 'l velame} Hoc est sonnium detesit et aperuit mihi ea que mihi ventura erant et que ante sonnium non videbam. + +{Questi pareva a me maestro e donno} Hoc est sonnium de quo dicit. Nam ipse comes sonniaverat quod videbat dictum archiepscopum tamquam dominum et magistrum extra civitatem Pisarum, penes quendam montem positum inter Pisas et Lucam; et ipse archiepiscopus ante constituerat Gualandos, Sismondos et Lanfrancos, qui sunt tres ex maioribus et potentioribus domibus civitatis Pisarum. Et dum ipse archiepiscopus inter ipsos magister et dominus videretur, fugabat versus dictum montem unum lupum cum lupicinis parvis, filiis dicti lupi, cum quibusdam famelicis et macerimis canibus; et cum iste lupus et filii fatigarentur et debilitarentur in brevi cursu, idcirco dicti canes ipsum lupum et filios capiebant et ipsos universaliter devorabant. Per lupum et lupicinos significatur comes Ugolinus et filii, per canes macilentos significatur fames qua perierunt, per id vero quod ante se posuit dictos Pisanos significatur qualiter predicti Gualandi, Sismundi et Lanfranchi ad ipsius archiepiscopi instantiam accusaverunt et infamaverunt dictum comitem Ugolinum; ex quo ipse et filii finaliter perierunt in turri. + +{Per quattro visi il mio aspetto stesso} Hoc est quod vidit IIIIor eius filios patris speciem presentantes. + +{Poscia, più che 'l dolor, potè 'l digiuno} + +{Muovasi la Capraia e la Gorgona, +e faccian siepe ad Arno in su la foce} + +Capriaia et Gorgogna sunt duo maxima bracchia maris posita in mari, distantes a portu Pisarum versus Sardineam per. Hec brachia rogat Dantes ut moveantur et veniant et firmentur in loco in quo intrat Arnus in mari, ita quod ibi crescant in modum sepis, ex quo flumen Arni non possit ingredi mare, sed crescat Arnus, et ibi multiplicans et tumescens omnes cives et habitatores Pisarum necet, quia sic crudeliter deliquerunt cruciando et necando filios, ex eo quod ferebatur patrem peccasse. + +{Novella Tebe} Derisive et notative appellat civitatem Pisarum significare et esse novam civitatem Tebarum; cum olim detulisset magnas tribulationes et clades, sic, dicit ipse, civitas Pisarum adhuc maximis tribulationibus pervertetur. + +{E avvegna che, sì come d'un callo} Vult dicere quod propter continuatos impetus frigoris percutientes faciem eius non sentiebat frigus feriens faciem eius nisi quemadmodum sentiretur passio per callum; qui ex duritie cutis carnisque arefacte concursu non sunt sentiti impetus passionis. + +{I' son frate Alberigo; +i' son quel da le frutta del mal orto} + +Iste fuit frater Alberigus de Faventia, qui ex proditione trattata dum simulans fecisset pacem cum inimicis eius, eos convitavit et habuit secum in cenis; et cum cenassent, dixit famulis: *Afferrantur fructus*, et sicut preordinaverat, famuli venientes armati omnes inimicos eius interfecerunt; et propterea dicit testus {I' son quel da le frutta del mal orto}. + +{Cotal vantaggio ha questa Tolomea} Iste gradus vocatur Tolomea a Tolomeo proditore, ut dictum est supra. + +{Che spesse volte l'anima ci cade +innanzi ch'Atropòs mossa le dea} + +Ex verbis istis videtur auctor demostrare quod in gradu istius Tolomee persepe anime dannatorum ex proditionis scelere feruntur antequam moriatur ipsum corpus; et hoc est quod dicit testus {innanzi ch'Atropòs mossa le dea}. Hoc est, antequam Atropos, hoc est mors, moveat et piditur corpus, anima, proditione peratta, descendit in hunc locum et quidam demon deputatus ad hoc statim intrat corpus suum proditoris, et illud possidet et gubernat usque ad tempus debite et statute mortis ipsius; et hoc est quod dicit testus ille {Sappie che, tosto che l'anima trade} etc. Sed quamvis hec ita scripta sint, tamen simpliciter non sunt vera, quia falsum est, et contra naturam et fidem, quod anima separata a corpore corpus aliqualiter gubernetur et vivat: hec est ratio quia, cum anima sit regulatrix et motrix et vivificativa ac perfectio totius corporis, sequitur quod, ipsa descedente et recedente de corpore, corpus moveri et vivificari non possit; et hoc est quod dicit testus. Hec siquidem sunt figurative ab auctore descripta; nam hoc nichil aliud significat vel figurat nisi quod tanta est gravitas prodicionis et proditoris, quod statim ex peccati pondere pena sequitur et sequi deberet auctorem suum. + +{Non era ancora giunto Michel Zanche} Modo probat auctor quod premissit. Nam cum Michael Çanche de Sardinia, de quo trattatum est supra XXII capitulo, fuisset mortuus per tractatum proditionis domini Branche de Oria de Ianua, dicit auctor quod adhuc dictus Michael mortuus non erat quando dictus dominus Branca, hoc est anima eius, iam ceciderat in locum et gradum istum, ipso domino Brancha existente vivo et gubernato corpore eius per demonem deputatum ad hoc. Dicit etiam auctor quod simile accidit in quodam vicino dicti domini Branche qui dicte proditioni consenserat. + +{In anima in Cocito già si bagna} Cocitus, ut dictum est supra capitulo precedenti, est locus ille congelatus in centro terre et profundiori parte inferni in quo puniuntur proditores. + +{Vexilla regis prodeunt inferni} etc. quia istud principium per se patet. + +{La creatura ch'ebbe il bel sembiante} Iste fuit angelus ille pulcerimus Lucifer qui pre ceteris angelicis creaturis lucem ferebat, qui postmodum ex superbia sua delapsus ad inferos diabolus factus est. + +{Lo 'mperador del doloroso regno +da mezzo 'l petto uscia fuor de la ghiaccia} + +Auctor in parte ista describit qualiter ipse Lucifer, aliorum immundorum spirituum pater et princeps, manebat in ipso profundo, et dicit quod in glacie ipsius Cociti fluminis infernalis defixus erat. Cuius statura a medietate pectoris usque ad verticem extra glaciem erat; alia pars pectoris usque ad ancham versus emisperium nostrum in centro terre demersa erat; pars reliqua, scilicet ab anca usque ad pedes, versus aliud emisperium precipitata manebat, sicut per subsequentia apparebit. + +{La sinistra a vedere era tal, quali +vegnon di là onde 'l Nilo s'avvalla} + +Hoc est dicere quod sinistra facies Luciferi nigra erat, et hoc dicit per circuitionem. Nam, dicit ipse, sinistra facies erat talis quales sunt illi qui veniunt sive nascuntur ubi est Nilus flumen maximum inter flumina; qui siquidem sunt Ethiopes, qui sunt nigri. + +{Quindi Cocito tutto s'aggelava} Dicit quod ex frigiditate ventorum procedentium ex motu alarum ipsius angeli tenebrosi congelabatur ipse Cocitus, in quo defixus erat ipse Lucifer. + +{Un peccatore, a guisa di maciulla} Dicit quod vorabat et destruebat ipse Lucifer peccatorem quendam per modum macçullie. Macçullia est quoddam instrumentum ad frangendum linum, quod dicitur la spadola sive cramola. + +{Disse 'l maestro, è Giuda Scariotto} Per hoc mostrat auctor quod Iuda Scarioch, proditor iusti sanguinis Domini nostri Iesu Christi, inter ceteras animas cruciatur maiori suplicio quia non per debilis potentie demonem, sed per demoniorum principem tormentatur. + +{Quel che pende dal nero ceffo è Bruto +... è Cassio} + +Isti duo, scilicet Bructus et Cassius, fuerunt de magno et nobili sanguine Romanorum, de quibus Iulius Cesar, primus Romanorum imperator, ut plurimum confidebat; quem inperatorem dicti Bructus et Cassius proditorie occiderunt, ex cuius proditionis facinore sic vorantur per angelum principem tenebrarum. + +{Ma la notte risurge, e oramai +è da partir, chè tutto avem veduto} + +Advertendum est in parte ista quod hic finitur tertia dies qua ipse auctor stetit in inferno versus emisperium nostrum. Quid autem sit centrum, et qualiter in eo Lucifer resideat, et qualiter ipse auctor cum Virgilio descenderit ad ipsum profundum inferni sive centrum – quod positum est inter duo emisperia, scilicet emisperium nostrum quod habitamus, et habitabilis est terra, et emisperium aliud positum ex parte que videtur nobis inferiori –, qualiter etiam ipse auctor cum magistro se transtulerit ad aliud emisperium versus celum per subsequentia patet. Nam, sicut dicit magnus astrolagus Tolomeus in principio sui de almagestis, celestis circuli forma sperica idem cum terra centrum obtinet; ex quo mostratur quod centrum nichil aliud est quam ipse locus remotissimus a qualibet parte celi, et punctus in profundissimo loco terre a celo et terra equaliter distans secundum proportionatam distantiam utriusque. Et quia, sicut tenent astrologi et geometre, et sicut invenitur rationabili speculatione nature, si possibile esset reperiri vel fieri unum foramen in terra ista emisperii nostri qua habitamus, et foramen istud esset tante profunditatis quod aliud ultimum terre pertingeret, ita quod aliud emisperium aliaque pars celi videretur ex parte alia, et per hoc foramen ex parte emisperii nostri deiceretur quidam lapis inferius versus aliud emisperium, cum lapis sit corpus grave et de natura gravis sit descendere, idcirco lapis iste descenderet usque ad puntum istum, quem centrum dicimus, pre ceteris remotissimum et equaliter distantem a celo. Et cum esset lapis iste in ipso puncto, in eo maneret immobilis necessaria ratione nature, nec versus nostrum nec aliud emisperium moveretur. Hec est ratio quia, cum ex superiorum et celestium corporum influentia motuque continuo ista omnia elementa et corpora inferiora regulentur et vivant, sicut probat Phylosophus in primo Metaurorum cum dicit: *Mundus iste inferior contiguus est superiori, ut omnis eius virtus gubernetur exinde*, cum autem ipsum celum continue moveatur et influat super nostrum et aliud emisperium, ex cuius celi virtute levis corporis est ascendere, gravis est descendere, idcirco nec partes illas aquaticas, aereas vel terrestres alterius emisperii nobis oppositi, nec etiam partes emisperii nostri aereas, aquaticas vel terrestres est dare superiores vel inferiores inter eas, quia ab unius eiusdem celi virtute reguntur, idemque celum movetur equaliter super eas. Et utrum ascendatur vel descendatur in eis vel per eas partes, si ascendatur, ascensus est versus celum, et si descendatur, descensus est versus celum. Nam falsum est quod, celesti corpore supra unum et eundem puntum equaliter et continue se movente, quod in ipso puncto sit dare superius vel inferius, quia ipse punctus se habet per modum medii ad partes quaslibet ipsius corporis circa idem medium se moventis; et sic cum terra se habeat per modum puncti sive centri ad celum, falsum est dare emisperium nostrum superius usque ad punctum medium, falsum est etiam dare inferius aliud emisperium, cum, sicut dictum est, super ambo emisperia feratur equaliter motus celi. Preterea cum utriusque emisperii partes aeree, terrestres et elementares alie attivas et passivas habeant qualitates, propter quas patiuntur et agunt, et sic ex virtutibus ipsarum partium agant et hatraant et operhentur in istis corporibus inferioribus, expedit idcirco necessaria ratione nature quod cum corpus grave, cuius est deorsum tendere, cum pervenerit ad puntum medians et dividens emisperia, quod est centrum, in ipso centro de necessitate permaneat. Huius est ratio quia ipsum grave corpus ad eum punctum pervenit ad quem ex influentia celi et per actiones et actractivas virtutes elementorum utriusque emisperii atrahitur et adducitur; quod si idem corpus grave centrum excederet versus emisperium nobis oppositum, illud abusivum et inconveniens sequeretur quod in ipso celo, in quo est perfectissimus ordo et qualitas ordinata, esset inordinata equalitas, quia influentia virtusque celestis ex parte emisperii nobis obiecti magis athraerent, magisque agerent et moverent ipsum grave corpus quam ista media pars celi, quam in isto emisperio nostro videmus. Videretur etiam quodamodo elementorum erare natura per actractionem istius gravis corporis ultra centrum, quia elementa illa emisperii inferioris essent maioris potentie et virtutis, attrahendo ipsum corpus grave, quam sint ordinata elementa emisperii nostri. Cum autem in ipso celo et elementis emisperii utriusque sit ordinata equalitas influentie, virtutis et actionis, idcirco lapis emissus, tanquam proprium et necessarium locum, naturaliter centrum petit, et in eo necessaria ratione quiescit. Ex quibus sequitur manifeste quod ipse puntus sive centrum sit illud medium ad quod tendunt gravia queque, et in eo lapis deiectus et unumquodque grave quiescit. Quod si lapis vel aliud grave deiectum centrum descenderet, ad aliud versus celum de necessitate ascenderet, quod per naturam est inpossibile gravi corpori; si a puncto illo retrocederet versus emisperium nostrum, ascenderet etiam, quod est impossibile. Et sic manifeste concluditur quod centrum istud est inter ceteras partes inferni pars terribilior et profundior, quia a celo et ab ipso Deo, principio primo, est remotior; et propterea in hoc profundo, velud convenienti sede, et sic acerbo iusto iudicio Dei cruciatur et manet ipse angelus tenebrosus Lucifer, quoniam adversus creatorem suum elatus temeritate superbie voluit sibi similis apparere. De quo scribit Ysaias dicens: *Quomodo cecidisti de celo, Lucifer, qui mane oriebaris?*. + +{Appigliò sè a le vellute coste; +di vello in vello giù discese poscia +tra 'l folto pelo e le gelate croste} + +Dicit testus quod Virgilius cum ipso Dante, cum ipse Lucifer esset congelatus in glacie et pilosus, aprehendit pilos ipsius Luciferi, et ipsos apprehendens et tenens descendit usque ad ancham ipsius Luciferi, et, cum ibi descendisset, ibi invenit centrum, cum ipse Lucifer sit medius versus emisperium nostrum a capite usque ad ancam, et medius versus emisperium aliud ab anca usque ad pedes, et sic medius remansit ultra centrum et medius excessit centrum; idcirco capud invenerunt prius, quia, sicut ponit auctor, ex parte alterius emisperii ruit precipitatus ex celo. Sed cum ipse Virgilius pervenisset et descendisset ad centrum, et sic ulterius descendere non valebat, volens ad aliud emisperium pervenire, oportuit ipsum ascendere hoc modo, quia ipse Virgilius volvit faciem versus ancas et tibias Luciferi, et pilos ipsius capiens, per eos ascendit cum Dante versus aliud emisperium. Et ad id postea emisperium pervenerunt et exiverunt per foramen cuiusdam montis, et ibi ipse Dantes se posuit ut sederet adversus quod ipsius Luciferi tibie stant erecte; videns autem ipse Dantes diem et solem in hoc emisperio, et cogitans quod quando descendit de nostro emisperio erat hora versus sero, admirabatur profunde quod in modico cursu temporis, scilicet huius descensus et ascensus ipsius, nox sic celeriter transivisset, quia videbat solem in eo emisperio in quo erat. Et propterea ad tollendam admirationem ipsius Virgilius dixit Danti: Duo sunt emisperia, nostrum et id quod est nobis oppositum ab alia parte celi; et quotienscumque dies est nobis, nox est in alio emisperio et e contra. Et quia nox erat nunc in alio emisperio, antequam centrum et ancam Luciferi pertransires, idcirco solem et diem invenis in isto emisperio ad quod ascendisti cum per ancam et tibias ipsius Luciferi ad partes istas superius pervenisti. Et hoc est quod dicit testus ille: {Ed elli a me: Tu imagini ancora} etc. + +{Ch'è contraposto a quel che la gran secca +... fu l'uom che nacque e visse sanza pecca} + +Per hec declarantur premissa. Nam dicit Virgilius auctori: Tu es in alio emisperio quod oppositum nostro, quod siquidem nostrum velat et coperit magnam terram nostram habitabilem, que propter excellentiam dici potest ipsa terra magna sicitas; et sub isto nostro emisperio fuit ille dominus et verus homo in carne Dominus noster Iesus Christus, qui sine labe vixit et natus est ex Maria Virgine in civitate sancta Ierusalem. + +{Tu hai i piedi in su picciola spera} Erat ipse Dantes super ipso monte istius emisperii, de quo supra proxime dictum est. Appellat ipsum montem parvam speram respectu terre emisperii nostri, que est maior; qui siquidem mons, ut dicit testus, recte oppositus est regioni Ierusalem que est Iudea, et propterea dicit testus: {Che l'altra faccia fa de la Giudecca,} hoc est facies regionis opposite huic spere sive monti est terra Iudaica. Nam ipsa Ierusalem est posita sub celsitudine altiori terre nostre habitabilis sub emisperio nostro, prout fide digna multorum oppinione tenetur. + +{Da questa parte cadde giù dal cielo} Sicut dictum est supra, iste angelus tenebrosus cum capite precipitato deorsum ex celo delapsus est a parte istius emisperii nobis oppositi, et propterea invenerunt eum Virgilius et auctor cum capite erecto in emisperio nostro prius; et cum postmodum ad aliud emisperium ascendissent, ipsum invenerunt cum tibiis versus celum. Et dicit auctor quod terra illius emisperii pro timore ipsius spiritus immundi ascendit ad emisperium nostrum, in quo manemus, et circumdata ac velata fuit a mari cum aquis suis; et hoc satis verificare videtur verbum illud Ysaie: *Infernus sub te conturbatus est*. Dicit etiam auctor quod forsan pro timore ipsius Luciferi et terra istius montis positi in alio emisperio nobis opposito, ad quem ipsi pervenerunt a nostro emisperio descendendo, volens fugere ipsius Luciferi faciem et presentiam, in altiori loco se transtulit; et sic tam ex elevatione terre nostre versus emisperium nostrum, quam ex fuga et ascensu istius montis versus aliud emisperium fugientis, dimissus est ibi locus vacuus. Ex quibus omnibus manifeste concluditur quod ipse infernus, tamquam digna sedes spirituum immundorum, sit in ipso centro terre. Nam cum ipsum centrum sit locus a celo et a summo principio remotissimus, dignum et iustum est quod in parte alia vel loco alio non sit pena nec residentia infernalis, quibus ipse demoniorum principes cum participibus et complicibus suis miserisque dannatis mortalibus puniantur et habitent, quia si in loco alio permanerent, proximiores essent ipsi hostes pacis Domino Deo nostro. Quod autem debeant esse proximiores ipsi summo bono falsum est, cum ipsa misericordia et essentia Dei infinita distet et removeatur ab eis qui adversus Eum infinitis malitiis et inniquitatibus deliquerunt. + +Quamvis inestimabilis providentia celestialis principis multos homines beatificaverit prudentia et virtute, attamen Dantes Allegherii, homo nobilis et in scientia profundus, verus nutrix phylosophie et altus poeta, fuit antepositus auctor huius mirabilis opere, et ipsum fecit Deus splendidum felicitate bonorum animi et quasi omnium scientiarum in populis et civitatibus mundi cum utilibus et probabilibus rationibus ad hoc, ut omnis scientia supernorum et infernorum recollecta in mente huius Dantis, publici campionis scientie, amplifice per eundem, tamquam verum testem alte sapientie, mostraretur et hominum desideria eius Dantis profundam sapientiam degustarent, et ad hoc tali modo nova dulcedo huius universalis scientie et virtutis aures audientium demulceret, et regine (sic) mortalium nundum relinquerent toto posse et ad cognitionem dictorum per Dantem pro bono anime pervenirent. Unde in ipso merito dici potest quod legitur Sapientie 2 c.o *Magnus dominus ipsum replevit spiritu suo et ille de ore suo infusam scientiam tamquam aquam pluviam gentibus emanavit*. De ipso enim scribi potest quod per Exechiellem profetam c.o 17 dicitur hoc modo *Aquila grandis cum magnis alis et pennis venit ad Libanum et ex inde portavit medullam cedri et ramos transtulit in terra Canam*. Quia sicut proprium est aquile ad superna migrare, ita iste venerabilis auctor ivit ad Libanum, idest ad montem divine sapientie et intelligentie, et pervenit ad fontem omnium scientiarum per misteria magnarum auctoritatum et suorum sermonum et eloquentie magistralis, non enim apprehendit alia principia nisi scientie et intellectus et non corticem sed medullam colligens flores et fructus huius medulle et profunditatis scientie prelibate quales ad delectandum homines hic viventes voluit demostrare quos de tenebris reduxit ad lucem, quod mirabiliter apparet per probabile testimonium huius tripartite Commedie, per quam ostenditur quod predictus auctor non solum sapiens fuit unius scientie, sed scientificus et profundus in vera cognitione theologie, astronomie, moralium, naturalis phylosophie, retorice, poesie. Et ideo omnis publicatio famosi nominis parva esset ad laudem tanti hominis, unde in premissis concludendo hic proceditur ad dispositionem et intelligentiam huius presentis Commedie sicut in talibus expositores utuntur. Et est notandum de quatuor. Primum que est materia sive subiectum huius presentis opere. Secundum qualis est forma ex qua ortum est nomen sive titulus huius libri. Tertium que est causa efficiens. Quartum que est causa finalis seu ad quam utilitatem hec opera dirigitur et sub qua filosofia composita est. Et quamvis ego sim insufficiens ad tantam operam, tamen gratia collationis et auxilio illius qui dator est omnium gratiarum presens opus aggrediar exponendo, accipiendo pro auctoritate mea illud quod dixit presens auctor in primo c.o Paradisi: {Pocha favilla gran fiamma seconda}, sperans opus presens debere corrigi a me sequentibus, quorum correctioni et scientie me submitto. + +Etsi celestis et increati principis investigabilis providentia mortales quam plurimos prudentia et virtute beaverit, profunde tamen et inclite sapientie veritati, philosophye alunum poetamque excelsum, Dantem Allegherii Florentinum, huius mirandi et incliti operis autorem, intimorum bonorum fecit scientiarum omnium sanctacitate preclarum et populis ac urbibus innumeris orbis terre, tam utili quam probabili stilo perfecit, ut omnis superiorum et inferiorum sciencia in hoc notorio athleta prudentie difusius congregata per eum, tanquam per sublimis sapientie fontem, humanis desideriis mostraretur, et sic, huius universalis operis attrahentis nova dulcedine ad sui cognitionem operis animos audientium demulcente nullus adeo perspicuus intellectus humanus ad ipisius eximias narrandas virtutes. Potest itaque de hoc venerabili auctori dici quod in libro Sapientie legitur *Si voluerit, magnus Dominus spiritus Sanctus sapientia replebit illum et ipse tanquam dies emittet eloquia*. De ipso etiam potest attestari quod scribit Eçechiel profeta: *Aquila grandis magnarum alarum, suo membrorum ductu, plena plumis et varietate, venit ad Libanum et tulit medullam cedri, et summitatem eius evulsit et transportavit eam in terram*. Et sicut inter aves poetes volatilia universa solius est aquile ad altiora trascendere, sic iste venerabilis auctor accessit ad Libanum, hoc est ad divine intelligentie montem, et ad omnium scientiarum fontem ex intellectus sui profunditate devenit; et non fonte modico, non leviter, sed per magnalium autoritatis et eloquiorum suorum misteria non aliqua scienciarum accepit principia, non particularis, set universalis sciencie et virtutis veram intelligentiam et subiectum. Ex huiusmodi sapientia medulla et profunditate huius mirande inventionis flores et fructus elegit, quos ad delectationem et doctrinam viventium de eximiis et occultis materiis scientiarum translatos in publicum voluit demostrare; quod siquidem per istius triplicis Comedie testimonium evidenter apparet. Ex quibus liquido documento mostratur auctorem prefatum non una dumtaxat sciencia et virtute, sed sacre theologie, astrologie, moralis et naturalis philosophye, rhetorice et poetice cognitionis fuisse peritum. Et quia preclari gloriosissimi viri omne preconium ad laudem et excellentiam tanti viri nemo satis sufficiens censeret, idcirco, concludendo premissis, ego de Camereno, fisus spe ac virtute Tonantis qui excelsa misteria abscondit sapientibus ac prudentibus et illa parvulis et simplicibus, sicut ego sum, sua pietate demostrat, propterea supplex precor ut gratiam ceptus favens sit mihi resplendens et immobile sydus et navicule dissuetum mare sulcans gubernaculum regat, et sicut oportunitas exiget ventis vela concedat, ut eo devehar quo suo nomini sit decus, honor et gloria sempiterna detestatibus aut delusio, igominia et dedecus ac eterna damnatio, modo ad expositionem presentis materie breviter veniamus. Et quoniam ad perfectiorem cognitionem totius operis per divisionem partium facilius devenitur, ea propter presentis libri materia in duas partes dividitur. Nam in prima parte demostrat auctor qualiter ex vitiorum gravorum pondere perpenditur quod in hac vita et valle miserie, et a via lucis et veritatis ipse remotus, declinaverat a virtute. In secunda parte tractat quod ex vere rationis succedente remedio et ex veritatis vere presidio ipse auctor errores et ignorantiam huius vite et vitia ipsum inpedientia a se fugavit, et potissime avaritiam ipsam ut plurimum impedientem ne ascenderet ad virtutes. Secunda incipit ibi {Mentre io ruinava} nam dicit ibi auctor quod summus ille poeta Virgilius, tanquam ipsa vera ratio, apparuerit et occurrerit ipsi auctori erranti in deviis, ut ipsum auctorem ad viam vere veritatis et semitas clare cognitionis adduceret. Item hec secunda pars in duas partes subdividitur: nam in prima parte auctor demostrat qualiter Virgilius, tamquam ipsa rationis cognitio, ipsi auctori occurrit ut eum de vitiorum carcere traheret ad virtutes. In secunda parte describit auctor qualiter ipse Virgilius deduxit eum ad infernum ad videndum penas et miserias danatorum; hoc est dicere quod ipse Dantes ex rationis virtute ipsum atthraentis prius est motus ad cognitionem, purgationem et penitentiam vitiorum, et ad ipsorum vitiorum fines et materias cognoscendum, et demum, purgatus ex vitiis, ad virtutis apiam conscendit, sicut debet quilibet fidelis et bonus Christianus et verus. Secunda pars incipit {Per me si va ne la città dolente}. \ No newline at end of file diff --git a/testi_2/GuidoDaPisa_ExpositionesComediam.txt b/testi_2/GuidoDaPisa_ExpositionesComediam.txt index abf3136..1d2f32c 100644 --- a/testi_2/GuidoDaPisa_ExpositionesComediam.txt +++ b/testi_2/GuidoDaPisa_ExpositionesComediam.txt @@ -1,17 +1,1590 @@ -Scribitur Danielis quinto capitulo quod, cum Baltassar Rex Babillonie sederet ad mensam, apparuit contra eum manus scribens in pariete. Ista manus est noster novus poeta Dantes, qui scripsit, id est composuit, istam altissimam et subtilissimam Comediam, que dividitur in tres partes: prima dicitur Infernus, secunda Purgatorium, tertia Paradisus. His tribus partibus correspondent illa tria que scripta sunt in pariete. Nam Mane correspondet Inferno; interpretatur enim Mane numerus, et iste poeta in prima parte sue Comedie numerat loca, penas et scelera damnatorum. Thechel correspondet Purgatorio; interpretatur enim Thechel appensio, sive ponderatio, et in secunda parte sue Comedie appendit et ponderat penitentias purgandorum. Phares autem correspondet Paradiso; interpretatur enim Phares divisio, et iste poeta in tertia parte sue Comedie dividit, id est distinguit, ordines beatorum et angelicas ierarchias. Igitur manus, id est Dantes − nam per manum accipimus Dantem: manus enim dicitur a mano, manas et Dantes dicitur a do, das, quia sicut a manu manat donum, ita a Dante datur nobis istud altissimum opus − scripsit, dico, in pariete, id est in aperto et publico, ad utilitatem omnium, Mane (id est Infernum, cuius penas et loca numeravit), Thechel (id est Purgatorium, cuius penitentias appendit et ponderavit), Phares, id est Paradisum, cuius situm ab infimis elevatum esse monstravit, et cuius beatitudines ordinate distinxit. Omnia enim ista, secundum quod scribitur in libro Sapientie VIIIIo, posuit iste egregius poetarum in numero, pondere et mensura. Posuit namque iste poeta Infernum in numero, quia peccata et penas numerat; Purgatorium in pondere, quia penitentias ponderat et appendit; Paradisum in mensura, quia mensurat celos et distinguit ordines beatorum. -Ad istum certe poetam et ad suam Comediam potest referri illa visio quam vidit Exechiel propheta, de qua visione sic scribit idem propheta: «ecce manus missa ad me, in qua erat liber scriptus intus et foris, et scripta erant in eo lamentationes, carmen et Ve». Ista manus est iste poeta; liber istius manus est sua altissima Comedia, que ideo scripta dicitur intus et foris quia continet non solum licteram sed etiam allegoriam. Scripta sunt autem in isto libro tria, scilicet lamentationes, carmen et Ve. Ve, quod est interiectio dolentis et desperantis, refertur ad Infernum; Ve enim in Sacra Scriptura eternam damnationem notat, ut dicunt Sancti super illo verbo; et est sensus. Lamentationes, que sunt note voluntarii et assumpti doloris, ad Purgatorium referuntur. Carmen vero, quod idem est quod laus et iubilatio, ad Paradisum refertur. -Ista, re vera, Comedia figurari potest etiam in archa Noe, que fuit tricamerata; in inferiori enim camera erant animalia silvestria et serpentes; in media erant animalia domestica atque mitia; in superiori vero erant homines et aves. Per primam cameram possumus accipere Infernum, in quo sunt animalia silvestria et immitia, id est homines damnati, et serpentes, id est demones. Per secundam cameram possumus accipere Purgatorium, in quo sunt animalia mitia, id est anime mites que patienter sustinent passiones. Per tertiam vero cameram possumus accipere Paradisum, in quo sunt homines et aves, id est sancti et angeli in gloria sublimati. -His visis, sex in ista Comedia breviter indagemus: primo subiectum, id est causam materialem; secundo formam, id est causam formalem; tertio auctorem, id est causam agentem; quarto finem, id est causam finalem; quinto genus phylosophie, id est sub quo genere phylosophie ista comedia comprehendatur sive decurrat; sexto et ultimo libri titulum, id est quo titulo liber iste debeat intitulari. Circa primum nota quod subiectum huius operis est duplex: scilicet licterale et allegoricum. Si enim accipiatur licteraliter, dico quod subiectum huius operis est status animarum post mortem simpliciter sumptus; qui quidem status dividitur in tres partes, prout conditio animarum est triplex. Primus status sive conditio est illarum animarum que eternaliter sunt damnate, et que in penis habitant sine spe aliqua evadendi ex illis. Et ista pars appellatur Infernus. Secundus status sive conditio est illarum animarum que voluntarie stant in penis, ut Deo satisfaciant de commissis, et sunt in ipsis penis cum spe ad gloriam ascendendi; et ista pars Purgatorium appellatur. Tertius status sive conditio est illarum animarum que sunt in beata gloria ipsi summo et eterno bono eternaliter − hoc est sine fine − coniuncte; et ista pars appellatur Paradisus. Et sic patet quomodo subiectum huius operis est status animarum post mortem simpliciter sumptus. Nam de illo et circa illum totius huius operis versatur processus. Si vero subiectum accipiatur allegorice, dico quod subiectum sive materia est ipse homo prout merendo vel demerendo per arbitrii libertatem iustitie premiandi et puniendi obnoxius est, propter quod meritum sive culpam tribuitur ipsi homini gloria sive pena. Nam de pena sive gloria ipsi homini attributa nobis narranda sive manifestanda intentio versatur autoris. Et sic patet quod est subiectum in hoc opere, sive causa materialis. -Circa secundum vero, id est circa causam formalem, nota quod causa formalis in hoc opere est duplex, scilicet forma tractatus et forma tractandi; forma tractatus est triplex, secundum triplicem divisionem quam recipit sive continet liber iste. Prima divisio est qua totum opus dividitur in canticas, et iste sunt tres; secunda, qua quelibet cantica dividitur in cantus, nam prima cantica dividitur in cantus XXXIIIIor, secunda in cantus XXXIII, et tertia in totidem. Et sic totum opus continet centum cantus. Tertia autem divisio est qua quilibet cantus dividitur in rithimos. -Est autem rithimus quoddam genus versuum quorum fines ad invicem copulantur, et concordibus sillabis concorditer colligantur. Et iste est unus ex tribus dulcissimis sonis qui magis delectant et mulcent animum auditoris. Et oritur ex musica, cuius partes sunt tres: scilicet armonica, rithimica et metrica, sicut dicit beatus Ysidorus tertio Ethimologiarum libro. Tria sunt vero, quantum ad presentem Comediam, genera rithimorum; primum est illud cuius rithimus continet tantummodo decem sillabas, et iste est ille cuius ultima sillaba est longa et accentuata, ut ibi. Isti enim rithimi non recipiunt nisi decem sillabas. Tertium vero genus est cuius rithimus habet XI sillabas, et iste est ille cuius penultima sillaba est longa, ut communis usus demonstrat, sicut ibi. Adhuc nota, Lucane de Spinolis, cui istam expositionem ascribo, quod rithimi primi generis in una tantum debent silaba sive lictera concordare, hoc est in ultima; secundi vero debent concordare in tribus sillabis, id est in penultimis et ultimis; et tertii in duobus, hoc est in duobus ultimis, ut in lictera manifestissime demonstratur. Et sic patet que est forma tractatus. -Forma vero sive modus tractandi est poeticus, fictivus, descriptivus, disgressivus et transumptivus, et cum hoc diffinitivus, divisivus, probativus, improbativus et exemplorum positivus. Et sic patet que est forma sive modus tractandi. -Circa tertium vero, id est circa causam agentem, nota quod agens sive autor huius operis est Dantes. Fuit autem Dantes natione florentinus, nobili et antiquo sanguine natus, descendens de illis gloriosis Romanis qui civitatem Florentie, destructis Fesulis, fundaverunt; moribus insignitus et multis scientiis clare fultus, et maxime scientiis poetarum. Ipse enim mortuam poesiam de tenebris reduxit ad lucem. Et in hoc fuit imitatus Boetium, qui phylosophiam mortuam suo tempore suscitavit. -Circa quartum, id est circa causam finalem, nota quod autor istud opus composuit ad hunc finem principaliter - licet et multi alii possint assignari fines - est autem principalis eius intentio removere viventes a statu miserie relinquendo peccata (et sic composuit Infernum), reducere ad virtutes (et sic composuit Purgatorium) ut sic eos perducat ad gloriam: et sic composuit Paradisum. -Fines vero alii qui possunt assignari in hoc opere sunt tres: primus, ut discant homines polite et ornate loqui; nullus enim mortalis potest sibi in lingue gloria comparari. Ipse enim fuit calamus Spiritus Sancti, cum quo calamo ipse Spiritus Sanctus velociter scripsit nobis et penas damnatorum et gloriam beatorum. Ipse etiam Spiritus Sanctus per istum aperte redarguit scelera prelatorum et regum et principum orbis terre. Secundus finis est ut libros poetarum, qui erant totaliter derelicti et quasi oblivioni traditi, in quibus sunt multa utilia et ad bene vivendum necessaria, renovaret, quia sine ipsis ad cognitionem sue Comedie accedere non valemus. Tertius finis est ut vitam pessimam malorum hominum - et maxime prelatorum et principum - exemplariter condemnaret, bonorum autem et virtuosorum, per exempla que ponit, multipliciter commendaret; et sic patet que est causa finalis in hoc opere. -Circa quintum − sub quo scilicet genere phylosophie ista comedia decurrat − nota quod istud genus est morale negotium, sive ethyca, quia non ad speculandum sed ad opus inventum et fictum est totum et pars. Nam, etsi in aliquo loco vel passu pertractatur ad modum speculativi negotii, hoc non est gratia speculativi negotii principaliter sed operis, quia - ut ait philosophus secundo Methaphysice. Et sic patet sub qua phylosophia comprehendatur ista altissima Comedia. -Circa sextum vero et ultimum, hoc est circa titulum, nota quod libri titulus est iste; que quidem Comedia in tres canticas est divisa: prima dicitur Infernus, secunda Purgatorium et tertia Paradisus; profundissima dicitur quia tractat de inferis; altissima vero quia tractat de superis. Comedia autem ideo dicitur quia in principio est horribilis, sed in fine delectabilis. Ad cuius maiorem et clariorem evidentiam te volo scire, Lucane, quod IIIIor sunt genera poetarum, quorum quodlibet genus propriam habet scientiam. Quidam enim dicuntur poete lirici, qui in operibus suis omnes carminum varietates includunt. Et dicuntur lirici greco, id est a varietate carminum; unde et lira dicta, que habet varias cordas. Hoc genere carminum usus est David in componendo Psalterium. Unde Arator, sancte Romane Ecclesie cardinalis, super Actus Apostolorum ait. Quidam dicuntur satirici, eo quod pleni sunt omni facundia, sive a saturitate vel copia. De pluribus enim rebus simul loquuntur, et dicuntur satirici, sive satiri, a quadam scientia poetica, que dicitur satyra. Et sicut dicit quedam glosa super Persium; et ista de causa istud secundum genus poetice narrationis dicitur satira, quia abundat reprehensione vitii et commendatione virtutis; vel satyra dicitur a Satyro deo silvarum. Satyri enim sunt quedam animalia ab umbilico supra formam hominis habentia; sed ab umbilico deorsum habent formam caprinam. In capite habent duo cornua et nasum uncinatum. Sunt autem isti satyri leves et saltatores, nudi et dicaces, et omnium subsannatores. Sic ista scientia poetarum est levis, quia cito saltat de vitio in virtutem et de virtute in vitium; nuda et dicax dicitur quia aperte vitia reprehendit; subsannatrix est quia deridet vitiosos. Quidam dicuntur tragedi, et eorum scientia dicitur tragedia. Est autem tragedia quedam poetica narratio que in principio est admirabilis et grata, in fine vero, sive exitu, est fetida et horribilis, et propter hoc dicitur a tragos, quod est hircus, et oda, quod est cantus, inde tragedia quasi cantus hircinus, id est fetidus ad modum hirci, ut patet per Senecam in suis Tragediis, vel ut dicit beatus Ysidorus octavo libro Ethymologiarum. Quidam vero dicuntur comici et eorum scientia comedia. Est autem comedia quedam narratio poetica que in principio habet asperitatem alicuius miserie, sed eius materia prospere terminatur, ut patet per Terrentium in suis comediis. Dicitur autem iste liber Comedia, quia in principio sue narrationis sive descriptionis, habet asperitatem et horribilitatem, quia tractat de penis Inferni; in fine vero continet iocunditatem et delectationem, quia tractat de gaudiis Paradisi. Inter poetas liricos Boetius et Symonides obtinent principatum; inter satyros Oratius et Persius; inter tragedos Homerus et Virgilius; inter comicos autem Plautus et Terrentius. Dantes autem potest dici non solum comicus propter suam Comediam, sed etiam poeta liricus, propter diversitatem rithimorum et propter dulcissimum et mellifluum quem reddunt sonum, et satiricus, propter reprehensionem vitiorum et commendationem virtutum quas facit, et tragedus propter magnalia gesta que narrat sublimium personarum. Et hoc demonstrant duo versus sui epytafii, quos ad suam memoriam fabricavi. -Et sic patet libri titulus. Postquam manifestata sunt illa sex que in quolibet doctrinali opere sunt querenda, est sciendum quod ista comedia continet quatuor sensus, quemadmodum et scientia sacre theologie; currit enim in hoc poesia cum theologia, quia utraque scientia quadrupliciter potest exponi. Imo ab antiquis doctoribus ponitur poesia in numero theologie. Scribit enim beatus Augustinus VII libro De civitate Dei quod Marcus Varro tria genera theologie esse posuit: unum scilicet fabulosum, quo utuntur poete; alterum naturale, quo utuntur phylosophi; tertium vero civile, quo utuntur populi. Primus namque intellectus sive sensus quem continet Comedia dicitur hystoricus, secundus allegoricus, tertius tropologicus, quartus vero et ultimus dicitur anagogicus. -Primus, dico, intellectus est hystoricus. Iste intellectus non se extendit nisi ad licteram, sicut quando accipimus Minoem iudicem et assessorem Inferni, qui diiudicat animas descendentes. Secundus intellectus est allegoricus, per quem intelligo quod lictera sive hystoria unum significat in cortice et aliud in medulla, et secundum istum intellectum allegoricum Minoes tenet figuram divine iustitie. Tertius intellectus est tropologicus sive moralis, per quem intelligo quomodo me ipsum debeo iudicare; et secundum istum intellectum Minos tenet figuram rationis humane, que debet regere totum hominem, sive remorsus conscientie, qui debet malefacta corrigere. Quartus vero et ultimus intellectus est anagogicus, per quem sperare debeo digna recipere pro commissis, et secundum istum intellectum Minos tenet figuram spei, qua mediante penam pro peccatis et gloriam pro virtutibus sperare debemus. De illis autem personis quas ibi ponit hoc accipe: quod non debemus credere eos ibi esse, sed exemplariter intelligere quod, cum ipse tractat de aliquo vitio, ut melius illud vitium intelligamus, aliquem hominem qui multum illo vitio plenus fuit in exemplum adducit. +Scribitur Danielis, quinto capitulo, quod cum Baltassar rex Babillonie sederet ad mensam, apparuit contra eum manus scribens in pariete: Mane, Thechel, Phares. Ista manus est noster novus poeta Dantes, qui scripsit, idest composuit, istam altissimam et subtilissimam Comediam, que dividitur in tres partes: prima dicitur Infernus, secunda Purgatorium, tertia Paradisus. His tribus partibus correspondent illa tria que scripta sunt in pariete. Nam Mane correspondet Inferno; interpretatur enim Mane numerus; et iste poeta in prima parte sue Comedie numerat loca, penas et scelera damnatorum. Thechel correspondet Purgatorio; interpretatur enim Thechel appensio sive ponderatio; et in secunda parte sue Comedie appendit et ponderat penitentias purgandorum. Phares autem correspondet Paradiso; interpretatur enim Phares divisio; et iste poeta in tertia parte sue Comedie dividit, idest distinguit, ordines beatorum et angelicas ierarchias. Igitur manus, idest Dantes; nam per manum accipimus Dantem. Manus enim dicitur a mano, manas, et Dantes dicitur a do, das; quia sicut a manu manat donum, ita a Dante datur nobis istud altissimum opus. + +Scripsit dico in pariete, idest in aperto et publico, ad utilitatem omnium: Mane, idest Infernum, cuius penas et loca numeravit; Thechel, idest Purgatorium, cuius penitentias appendit et ponderavit; Phares, idest Paradisum, cuius situm ab infimis elevatum esse monstravit, et cuius beatitudines ordinate distinxit. Omnia enim ista, secundum quod scribitur in Libro Sapientie VIIIIo, posuit iste egregius poetarum in numero, pondere et mensura. Posuit namque iste poeta Infernum in numero, quia peccata et penas numerat; Purgatorium in pondere, quia penitentias ponderat et appendit; Paradisum in mensura, quia mensurat celos et distinguit ordines beatorum. Ad istum certe poetam et ad suam Comediam potest referri illa visio, quam vidit Exechiel propheta; de qua visione sic scribit idem propheta: *Ecce manus missa ad me in qua erat liber scriptus intus et foris: et scripta erant in eo Lamentationes, Carmen et Ve*. Ista manus est iste poeta. Liber istius manus est sua altissima Comedia, que ideo scripta dicitur intus et foris, quia continet non solum licteram, sed etiam allegoriam. Scripta sunt autem in isto libro tria, scilicet Lamentationes, Carmen, et Ve. Ve, quod est interiectio dolentis et desperantis, refertur ad Infernum. Ve enim in Sacra Scriptura eternam damnationem notat, ut dicunt sancti super illo verbo: *Ve homini illi per quem filius hominis tradetur*; et est sensus: peribit eternaliter. Lamentationes, que sunt note voluntarii et assumpti doloris, ad Purgatorium referuntur. Carmen vero, quod idem est quod laus et iubilatio ad Paradisum refertur. + +Ista re vera Comedia figurari potest etiam in archa Noe, que fuit tricamerata. In inferiori enim camera erant animalia silvestria et serpentes; in media erant animalia domestica atque mitia; in superiori vero erant homines et aves. Per primam cameram possumus accipere Infernum, in quo sunt animalia silvestria et inmitia, idest homines damnati et serpentes, idest demones. Per secundam cameram possumus accipere Purgatorium, in quo sunt animalia mitia, idest anime mites, que patienter sustinent passiones. Per tertiam vero cameram possumus accipere Paradisum, in quo sunt homines et aves, idest sancti et angeli in gloria sublimati. His visis, sex in ista Comedia breviter indagemus: primo subiectum, idest causam materialem; secundo formam, idest causam formalem; tertio auctorem, idest causam agentem; quarto finem, idest causam finalem; quinto genus philosophie, idest sub quo genere philosophie ista Comedia comprehendatur sive decurrat; sexto et ultimo libri titulum, idest quo titulo liber iste debeat intitulari. Circa primum nota quod subiectum huius operis est duplex, scilicet licterale et allegoricum. Si enim accipiatur licteraliter, dico quod subiectum huius operis est status animarum post mortem simpliciter sumptus; qui quidem status dividitur in tres partes, prout conditio animarum est triplex. Primus status sive conditio est illarum animarum que eternaliter sunt damnate, et que in penis habitant sine spe aliqua evadendi ex illis; et ista pars appellatur Infernus. Secundus status sive conditio est illarum animarum que voluntarie stant in penis, ut Deo satisfaciant de commissis, et sunt in ipsis penis cum spe ad gloriam ascendendi; et ista pars Purgatorium appellatur. Tertius status sive conditio est illarum animarum que sunt in beata gloria, ipsi summo et eterno bono eternaliter, hoc est sine fine, coniuncte; et ista pars appellatur Paradisus. Et sic patet quomodo subiectum huius operis est status animarum post mortem, simpliciter sumptus. Nam de illo et circa illum totius huius operis versatur processus. Si vero subiectum accipiatur allegorice, dico quod subiectum sive materia est ipse homo prout merendo vel demerendo per arbitrii libertatem, iustitie premiandi et puniendi obnoxius est, propter quod meritum sive culpam tribuitur ipsi homini gloria sive pena. Nam de pena sive gloria ipsi homini attributa nobis narranda sive manifestanda intentio versatur autoris. Et sic patet quod est subiectum in hoc opere, sive causa materialis. Circa secundum vero, idest circa causam formalem, nota quod causa formalis in hoc opere est duplex, scilicet forma tractatus et forma tractandi. Forma tractatus est triplex, secundum triplicem divisionem quam recepit sive continet liber iste. Prima divisio est qua totum opus dividitur in canticas, et iste sunt tres. Secunda, qua quelibet cantica dividitur in cantus: nam prima cantica dividitur in cantus XXXIIIIor; secunda in cantus XXXIII; et tertia in totidem. Et sic totum opus continet centum cantus. + +Tertia autem divisio est qua quilibet cantus dividitur in rithimos. Est autem rithimus quoddam genus versuum, quorum fines ad invicem ternatim copulantur, et concordibus sillabis concorditer colligantur. Et iste est unus ex tribus dulcissimis sonis qui magis delectant et mulcent animum auditoris; et oritur ex musica, cuius partes sunt tres, scilicet armonica, rithimica et metrica, sicut dicit beatus Ysidorus tertio Ethimologiarum libro. Tria sunt vero quantum ad presentem Comediam genera rithimorum. Primum est illud cuius rithimus continet tantummodo decem sillabas; et iste est ille cuius ultima sillaba est longa et accentuata, ut ibi: {d'Abel su' fillio et quella di Noe}; item ibi: {Abraham patriarca et David re}; item ibi: {Et con Rachele, per cui tanto fé}; item in tertia cantica: {Osanna sanctus Deus Sabaoth}. Isti enim rithimi non recipiunt nisi decem sillabas. Secundum genus est cuius rithimus habet XII sillabas, et iste est ille cuius penultima sillaba est brevis, ut ibi: {ch'era ronchioso, stretto et malagevole}; item ibi: {Parlando andava per non parer fievole}; item ibi: {a parole formar disconvenevole}. Tertium vero genus est cuius rithimus habet XI sillabas; et iste est ille cuius penultima sillaba est longa, ut communis usus demonstrat, sicut ibi: {Nel mezzo del cammin di nostra vita}. + +Adhuc nota, Lucane de Spinolis, cui istam expositionem ascribo, quod rithimi primi generis in una tantum debent sillaba sive lictera concordare, hoc est in ultima; secundi vero debent concordare in tribus sillabis, idest in penultimis et ultimis; et tertii in duobus, hoc est in duobus ultimis, ut in lictera manifestissime demonstratur. Et sic patet que est forma tractatus. Forma vero sive modus tractandi est poeticus, fictivus, descriptivus, disgressivus et transumptivus; et cum hoc diffinitivus, divisivus, probativus, improbativus et exemplorum positivus. Et sic patet que est forma sive modus tractandi. + +Circa tertium vero, idest circa causam agentem, nota quod agens sive autor huius operis est Dantes. Fuit autem Dantes natione florentinus, nobili et antiquo sanguine natus, descendens de illis gloriosis Romanis qui civitatem Florentie, destructis Fesulis, fundaverunt; moribus insignitus et multis scientiis clare fultus, et maxime scientiis poetarum. Ipse enim mortuam poesiam de tenebris reduxit ad lucem. Et in hoc fuit imitatus Boetium, qui philosophiam mortuam suo tempore suscitavit. Circa quartum, idest circa causam finalem, nota quod autor istud opus composuit ad hunc finem principaliter, licet et multi alii possint assignari fines. Est autem principalis eius intentio removere viventes a statu miserie, relinquendo peccata, et sic composuit Infernum; reducere ad virtutes, et sic composuit Purgatorium; ut sic eos perducat ad gloriam, et sic composuit Paradisum. Fines vero alii qui possunt assignari in hoc opere sunt tres: Primus, ut discant homines polite et ordinate loqui; nullus enim mortalis potest sibi in lingue gloria comparari. Re vera, potest ipse dicere verbum prophete dicentis: *Deus dedit michi linguam eruditam*; et illud: *Lingua mea calamus scribe velociter scribentis*. Ipse enim fuit calamus Spiritus Sancti, cum quo calamo ipse Spiritus Sanctus velociter scripsit nobis et penas damnatorum et gloriam beatorum. Ipse etiam Spiritus Sanctus per istum aperte redarguit scelera prelatorum et regum et principum orbis terre. Secundus finis est ut libros poetarum, qui erant totaliter derelicti et quasi oblivioni traditi, in quibus sunt multa utilia et ad bene vivendum necessaria, renovaret, quia sine ipsis ad cognitionem sue Comedie accedere non valemus. Tertius finis est ut vitam pessimam malorum hominum, et maxime prelatorum et principum, exemplariter condemnaret, bonorum autem et virtuosorum, per exempla que ponit, multipliciter commendaret. Et sic patet que est causa finalis in hoc opere. + +Circa quintum, sub quo scilicet genere philosophie ista Comedia decurrat, nota quod istud genus est morale negotium, sive ethyca, quia non ad speculandum, sed ad opus inventum et fictum est totum et pars. Nam etsi in aliquo loco vel passu pertractatur ad modum speculativi negotii, hoc non est gratia speculativi negotii principaliter, sed operis, quia, ut ait Philosophus, secundo Methaphysice: *Ad aliquid et nunc speculantur pratici aliquando*. Et sic patet sub qua philosophia comprehendatur ista altissima Comedia. Circa sexto vero et ultimum, hoc est circa titulum, nota quod libri titulus est iste: Incipit profundissima et altissima Comedia Dantis, excellentissimi poete. Que quidem Comedia in tres canticas est divisa: prima dicitur Infernus, secunda Purgatorium, et tertia Paradisus. Profundissima dicitur quia tractat de inferis; altissima vero quia tractat de superis. Comedia autem ideo dicitur quia in principio est horribilis, sed in fine delectabilis. Ad cuius maiorem et clariorem evidentiam te volo scire, Lucane, quod IIIIor sunt genera poetarum, quorum quodlibet genus propriam habet scientiam. Quidam enim dicuntur poete lirici, qui in operibus suis omnes carminum varietates includunt; et dicuntur lirici apotulirin greco, idest a varietate carminum; unde et lira dicta que habet varias cordas. Hoc genere carminum usus est David in componendo Psalterium. Unde Arator, Sancte Romane Ecclesie Cardinalis, super Actus Apostolorum ait: *Psalterium lirici composuere pedes*. Quidam dicuntur satirici eo quod pleni sunt omni facundia, sive a saturitate vel copia. De pluribus enim rebus simul loquuntur, et dicuntur satirici sive satiri a quadam scientia poetica que dicitur satyra, sicut dicit quedam glosa super Persium: *Satyra est lauta mensa multis generibus frugum repleta, que consuevit offerri Veneri in sacrificio*. Et ista de causa istud secundum genus poetice narrationis dicitur satira, quia abundat reprehensione vitii et commendatione virtutis; vel satyra dicitur a Satyro, deo silvarum. Satyri enim sunt quedam animalia ab umbilico supra formam hominis habentia, sed ab umbilico deorsum habent formam caprinam; in capite habent duo cornua, et nasum uncinatum. Sunt autem isti satyres leves et saltatores, nudi et dicaces, et omnium subsannatores. Sic ista scientia poetarum est levis, quia cito saltat de vitio in virtutem et de virtute in vitium; nuda et dicax dicitur, quia aperte vitia reprehendit; subsannatrix est quia deridet vitiosos. + +Quidam dicuntur tragedi, et eorum scientia dicitur tragedia. Est autem tragedia quedam poetica narratio, que in principio est admirabilis et grata, in fine vero, sive exitu, est fetida et horribilis; et propter hoc dicitur a tragos, quod est hircus et oda, quod est cantus inde tragedia quasi cantus hircinus idest fetidus ad modum hirci, ut patet per Senecam in suis tragediis. Vel, ut dicit beatus Ysidorus octavo libro Ethymologiarum: *Tragedi dicuntur eo quod initia canentibus premium erat hircus, quem Greci tragos vocant*. Unde et Oratius: *Carmine qui tragico vilem certavit ob hircum*. Quidam vero dicuntur comici, et eorum scientia comedia. Est autem comedia quedam narratio scientia poetica que in principio habet asperitatem alicuius miserie; sed eius materia prospere terminatur, ut patet per Terrentium in suis comediis. Dicitur autem iste liber Comedia quia in principio sue narrationis sive descriptionis habet asperitatem et horribilitatem, quia tractat de penis Inferni, in fine vero continet iocunditatem et delectationem, quia tractat de gaudiis Paradisi. Inter poetas liricos, Boetius et Symonides obtinent principatum; inter satyros, Oratius et Persius; inter tragedos, Homerus et Virgilius; inter comicos autem, Plautus et Terrentius. Dantes autem potest dici non solum comicus propter suam Comediam, sed etiam poeta liricus, propter diversitatem rithimorum et propter dulcissimum et mellifluum quem reddunt sonum; et satyricus, propter reprehensionem vitiorum et commendationem virtutum quas facit; et tragedus, propter magnalia gesta que narrat sublimium personarum. Et hoc demonstrant duo versus sui epytafii, quos ad suam memoriam fabricavi: + +*Hic iacet excelsus poeta comicus Dantes, +Necnon et satirus et liricus atque tragedus.* + +Et sic patet libri titulus. + +Postquam manifestata sunt illa sex que in quolibet doctrinali opere sunt querenda, est sciendum quod ista Comedia continet quatuor sensus, quemadmodum et scientia sacre theologie. Currit enim in hoc poesia cum theologia, quia utraque scientia quadrupliciter potest exponi; imo ab antiquis doctoribus ponitur poesia in numero theologie. Scribit enim beatus Augustinus VIIo libro De Civitate Dei quod Marcus Varro tria genera theologie esse posuit: unum scilicet fabulosum, quo utuntur poete; alterum naturale, quo utuntur philosophi; tertium vero civile, quo utuntur populi. Primus namque intellectus sive sensus quem continet Comedia dicitur hystoricus, secundus allegoricus, tertius tropologicus, quartus vero et ultimus dicitur anagogicus. Primus dico intellectus est hystoricus. Iste intellectus non se extendit nisi ad licteram, sicut quando accipimus Minoem iudicem et assessorem Inferni, qui diiudicat animas descendentes. Secundus intellectus est allegoricus, per quem intelligo quod lictera sive hystoria unum significat in cortice et aliud in medulla; et secundum istum intellectum allegoricum, Minoes tenet figuram divine iustitie. Tertius intellectus est tropologicus sive moralis, per quem intelligo quomodo me ipsum debeo iudicare. Et secundum istum intellectum, Minos tenet figuram rationis humane, que debet regere totum hominem, sive remorsus conscientie, qui debet malefacta corrigere. Quartus vero et ultimus intellectus est anagogicus, per quem sperare debeo digna recipere pro commissis; et secundum istum intellectum Minos tenet figuram spei, qua mediante penam pro peccatis et gloriam pro virtutibus sperare debemus. De illis autem personis quas ibi ponit hoc accipe, quod non debemus credere eos ibi esse, sed exemplariter intelligere quod, cum ipse tractat de aliquo vitio, ut melius illud vitium intelligamus, aliquem hominem qui multum illo vitio plenus fuit, in exemplum adducit. His omnibus visis, ad aliqualem expositionem lictere accedamus. Ista Comedia, ut dictum est, dividitur in tres canticas: prima dicitur Infernus, secunda Purgatorium, et tertia Paradisus. Sed primo de prima, cuius titulus talis est: Incipit prima cantica Comedie Dantis. + +Incipit prima cantica Comedie Dantis. In ista prima cantica autor tractat de peccatoribus et peccatis, et in ea secundum rationem humanam penas peccatis adaptat. Continet autem ista prima cantica XXXIIIIor cantus; cuius primi cantus titulus talis est: + +Incipit primus cantus prime cantice Comedie. + +In isto primo cantu autor prohemizat ad totam universaliter et generaliter Comediam, et ponit in hoc cantu principaliter duo: Primo, quomodo ipse volens ad montem virtutum ascendere, fuit a tribus vitiis impeditus, scilicet a luxuria, superbia et avaritia; que quidem vitia figurantur et designantur per tres feras que sibi apparuerunt, scilicet per lonzam, leonem et lupam. Secundo, ponit quomodo Virgilius, maximus poetarum, in auxilium suum venit, qui tenet typum et figuram rationis humane, qua mediante promittit sibi ostendere Infernum et Purgatorium. Sed quia ad divina et celestia contemplanda humana ratio non potest attingere, ideo promittit ei non per se, sed per celestem ductorem sive ducem, ostendere Paradisum. Viso titulo, licteram indagemus. Sed nota quod non est mea intentio procedere in hoc opere in omni passu vel loco more sermocinalis, seu naturalis, seu moralis scientie, singulariter et multipliciter dividendo, sed insistere circa licteram cuiuslibet scilicet cantus, summam summarie declarando, et demonstrando per quemlibet cantum qualem viam autor descendendo vel ascendendo facit, quot historias, quot questiones ac etiam prophetias, cum occurrerint, et quot comparationes sive similitudines ac etiam notabilia ponit. + +Anno enim Domini MCCCo quo scilicet anno fuit Rome generalis remissio omnium peccatorum, sedente in Sacrosancta Sede Romana Bonifatio papa VIIIo, sacro autem Romano vacante Imperio, de mense Martii, die veneris sancti, hoc est illa die qua mortuus fuit Christus, in aurora iste poeta more poetico fingit se istam Comediam, hoc est universa que continentur in ea, in visione vidisse. Unde ait in textu: + +{Nel mezzo del cammin di nostra vita} + +Medium namque vite humane, secundum Aristotilem, somnus est. Quod autem in aurora suas ceperit visiones videre, patet per textum ibi: {Temp'era dal principio del matino}. Quod vero de mense Martii fuerit istud quod dicit, patet per illud quod immediate subsequitur: + +{e 'l sol montava su con quelle stelle +ch'eran con lui quando l'amor divino +mosse da prima quelle cose belle.} + +Amor enim divinus, quando in creatione mundi primum fecit celum et astra moveri, tunc sol erat in signo Arietis. Et in istud signum semper intrat quartodecimo Kalendis Aprilis, idest decimonono die mensis Martii, quo die creavit Deus celum et terram, secundum quod Romana tenet Ecclesia. Sed quod die veneris sancti, idest tali die qua Christus passus est, hanc habuerit visionem, demonstrat infra, cantu XXIo, dicens: + +{Ier, più oltre cinque ore che quest'octa. +mille dugento con sesanta sei, +anni compiè che qui la via fu rotta.} + +Nam die veneris sancti, hora scilicet nona, qua Christus in cruce moriens expiravit, petre scisse sunt, ut sacra evangeliorum testatur ystoria. Incipiens autem universa que vidit per ordinem enarrare, dicit quod in medio itineris nostre vite, hoc est in somno, invenit se in una silva obscura, que mundi errores et vitia prefigurat. Et assignat causam quia a recto itinere deviarat, quod quidem rectum iter viam significat virtuosam. Que autem et qualis fuerit ista silva, subiungendo declarat dicens: + +{Et quant'a dir qual era è cosa dura, +esta selva selvagia et aspra et forte +che nel penser rinnuova la paura.} + +Hoc est, dicere de ista silva quanta et qualis sit, est arduum et difficile. Sed tantum dico de ipsa quod adeo est aspra, silvestris et dura, quod quando recordor, etiam in illo cogitamine rennovat michi timorem pariter et pavorem. Concludit autem omnia que in ista silva conspexit et sensit, que quidem enarrare non potest uno solo verbo, dicens: + +{Tant'è amara che poco è più morte; +ma per tractar del ben ch'i' vi trovai +dirò dell'altre cose ch'i' v'ò scorte.} + +Hoc est: tantum est amara ista silva, quod ipsa mors, que est amarior omni amaritudine, modicum amarior esse censetur. Sed ut enarraret nobis bona que elicere inde potuit, promittit se dicturum de aliis rebus quas ibidem esse conspexit. Causam autem quare universa que vidit in ista silva narrare non potest assignat, dicens: + +{I' non so ben ridir com'i' v'entrai, +tant'era pien di sonno in su quel punto +che la verace via abandonai.} + +Hoc est in illo punto in quo ego deserui viam rectam, in tantum eram gravi sopore gravatus, quod ego nescio dicere mee principia visionis. Ambulans vero autor, sive potius devians atque errans per confusionem istius silve, tandem ad radicem unius collis devenit, ad quem habet terminum ista vallis, que timore horribili vulneraverat cor ipsius. Et tunc oculos elevavit ad montem quem illius planete, qui omnem hominem per omnem callem via recta deducit, vidit radiis coopertum. Unde ait in textu: + +{Ma po' ch'i' fu' al più d'un colle giunto, +là dove terminav'a quella valle +che m'avea di paura il cor compunto, +guardai in alto et vidi le sue spalle, +vestite già de' raggi del pianeta +che mena dricto altrui per ogni calle.} + +Et tunc ille timor, qui in lacu duraverat sui cordis, propter obscurum transitum quem de nocte fecit, que quidem nox nil aliud sonat quam horribiles tenebras que obscurant et horrificant illam silvam, quia ibi nullus dies sed perpetua nox est, viso monte clarissimis radiis illustrato, fuit aliquantulum qietatus. Et nota quod dicit aliquantulum et non totaliter quia accidit sibi sicut solet accidere naviganti, qui postquam evasit pericula maris et ad ripam descendit, pre timore nondum digesto adhuc habet anelitum fatigatum, et cum tali anelitu, statim quod de navi descendit, se vertit ad marina pericula que evasit. Unde ait in textu: + +{Allor fu la paura un poco queta +che nel lago del cor m'era durata +la nocte ch'i' passai con tanta pieta. +Et com'è quei che con lena affannata, +uscito fuor del pelago a la riva, +si volve a l'aqua perigliosa et guata,} + +Posito exemplo nautarum, dicit quod animus suus, qui adhuc illa pericula silvestria fugiebat, se retro convertit ad revidendum passum quem nunquam evasit persona aliqua certe vivens. Quasi dicat: Ego me verti ad considerandum et ymaginandum peccata et scelera que reliqui, que quidem nullus vivens evadere potest, quia non est qui vivat et non peccet. Ideo ait in textu: + +{Così l'animo mi' c'ancor fuggiva, +si vols'a dietro a rimirar lo passo +che non lasciò giammai persona viva.} + +Posita autor evasione silvana, ponit quod postquam ad radicem montis applicuit duo fecit: primum est quod aliquantulum fesso corpori pausam dedit; secundum est quod, corpore recreato, reincipit aggredi operibus illam viam deserte ripe, quam prius incipere animo cogitabat. Quem vero modum in ascendendo tenuerit, demonstrat dicens quod pes inferior firmior semper erat. Et hoc est quod ait in textu: + +{Poi ch'èi posta'un poco 'l corpo lasso, +ripresi via per la piaggia diserta, +sì che 'l piè fermo sempr'era il più basso.} + +Et ecce, dum sic gradiens versus illius montis se altitudinem autor sullevaret, in principio quasi ripe una lonza levis et compta multum, que tota diversis erat maculata coloribus, sibi apparuit a sua facie non recedens, imo tantum suum iter quod inceperat impedivit, quod ipse fuit pro retrogradiendo pluribus vicibus fere versus. Sed quia iam noctis tenebre recedebant et aurora surgebat, videns illas prefulgidas stellas que in societatem Arietis ascendebant, cepit ex tali visione aliquantulum confortari, et contra illam bestiam vigore spiritus roborari. Et hoc est quod intendit in textu ibi: + +{Et ecco, quasi al cominciar dell'erta, +una lonza legera et presta molto, +che di pel maculato era coverta; +et non mi si partia dinanzi al volto, +anz'impediva tanto il mio cammino, +ch'i' fui per ritornar più volte volto. +Temp'era dal principio del mattino, +e 'l sol montava in su con quelle stelle +ch'eran con lui quando l'amor divino +mosse da prima quelle cose belle; +sì c'a bene sperar m'era cagione +di quella fiera la gaietta pelle, +l'ora del tempo, et la dolce stagione;} + +Quasi dicat: Sol qui iam ab inferiori emisperio ad nostrum superius emisperium ascendebat, et aurora, que ipsum preibat, michi contra illam feram deceptibilem et fraudulentam fiduciam ministrabant, sed non tantam quod timorem michi non daret etiam unus leo qui contra me cum capite elevato et fame rabiosa tam velociter veniebat, quod aer inde contremiscere videbatur. Ideo in textu inmediate subsequitur: + +{ma non sì che paura non mi desse +la vista che m'apparve d'un leone. +Questi parea che contra me venesse, +con la test'alta et con rabiosa fame, +sì che parea che l'aer ne temesse.} + +Positis autor impedimentis que a lonza sustinuit et leone, ad enarrandum tertium manum mittit, dicens quod una lupa, que onerata omni aviditate et fame in sua macilentia videbatur, et que multas gentes fecit iam vivere luctuosas, tantum sibi gravaminis irrogavit, quod ipse autor spem perdidit quam habebat ad illam altitudinem saliendi. Unde ait in textu: + +{Et una lupa, che di tutte brame +semblava carca ne la sua magrezza, +et molte genti fe già viver grame, +questa mi porse tanto di gravezza +con la paura c'uscia di sua vista, +ch'i' perde' la speranza dell'altezza.} + +Qualiter autem ex visione illius lupe autor fuerit contristatus, exemplificando subiungit dicens quod, quemadmodum ille qui libenter lucratur, vel aliquid aliud voluntario et ardenti animo operatur, cum tempus sue intentioni contrarium appropinquat in suo corde medullitus contristatur, sic eodem modo fuit ipse ad visionem illius bestie contristatus; et hoc totum quia illa bestia sine pace, sibi obviam veniendo, paulatim paulatim impellebat ipsum ad illam obscuram silvam, ubi splendor et presentia solis tacet. Et hoc est quod resonant verba textus: + +{Et qual è quei che volontieri acquista, +et giugne il tempo che perder lo face, +che 'n tutti i suo' pensier piange et s'attrista; +tal mi fece la bestia senza pace, +che, venendomi 'ncontro, a poco a poco +mi ripingeva la'dove 'l sol tace.} + +Dum autem sic ruendo reverteretur ad yma, ante suos oculos quidam se obtulit, qui videbatur quod propter longum silentium esset raucus. Quem cum vidisset autor, suspirando clamavit: Miserere mei, quicumque tu es, vel umbra vel homo certus. Unde ait in textu: + +{Mentre ch'i' ruinava in basso loco, +dinanzi alli occhi mi si fu offerto +chi per lungo silentio parea fioco. +Quand'i' vidi costui nel gran diserto, +Miserere di me, gridai a lui, +qual che tu sii, od ombra od omo certo.} + +Rogatus iste qui apparuit ab autore, manifestat se esse Virgilium per quinque signa; sed primo respondet dubitationi autoris. Dubitabat enim autor utrum iste qui sibi apparuit esset verus homo in corpore vivens, an esset anima a corpore separata. Cui dubitationi respondens ait: Non homo – subaudi sum, quia homo componitur ex anima et corpore – sed sum anima a meo olim corpore separata. Ideo sequitur: Homo iam fui. Cuius autem anima fuerit, per quinque signa breviter manifestat: Primo, per locum ubi fuit genitus atque natus, quia in civitate Mantue, que est antiquissima et famosissima civitas in provincia Lombardie. Unde ait in textu: Ambo mei parentes fuerunt lombardi, patria mantuani. Secundo, per tempus quando natus fuit, quia tempore Iulii Cesaris, dicens: Natus fui sub Iulio, quamvis tarde; tarde ideo dicit, quia prope mortem ipsius Iulii. Tertio, per locum ubi vixit, studuit et conversatus est, quia Rome, sub secundo imperatore Romano, Octaviano scilicet Augusto. Unde ait: Et vixi Rome sub bono Augusto, tempore scilicet deorum mendacium atque falsorum. Quarto, per officium quo in mundo refulxit, quia poeta. Ideo ait: Poeta fui. Sed quia multi poete fuerunt tempore illo, ideo quinto et ultimo, se manifestat per librum Eneydorum, quem de gestis Enee, Anchisis filii, composuit et descripsit. Ideo ait in textu: Cecini de illo iusto filio Anchisis, qui venit a Troya postquam superbum Ylion extitit concrematum. Unde ait in textu: + +{Risposemi: Non homo, homo già fui, +et li parenti miei furon lombardi, +mantuani per patria amendui. +Nacqui sub Iulio, ancor che fosse tardi, +et vissi a Roma sotto 'l buono Augusto, +nel tempo delli dèi falsi et bugiardi. +Poeta fui, et cantai di quel giusto +filliuol d'Anchise che venne da Troya, +poi che 'l superbo Ylion fu combusto.} + +Postquam vero se manifestavit autori, Virgilius videns ipsum ex pugna ferarum ad ea que evaserat pericula remeare, ipsum autorem dulci locutione inducit ad duo: Nam primo incutit ei timorem, qui retrahit hominem a peccatis, dicens: Sed tu quare reverteris ad tot et talia nocumenta de quibus – supple Dei adiutorio – evasisti? Secundo, ipsum allicit ad amorem, qui facit hominem scandere ad virtutes, dicens: Quare non ascendis delectabilem montem, qui est causa et principium omnis boni? Et hoc est quod habetur in textu: + +{Ma tu perchè ritorni a tanta noia? +perchè non sali il dilettoso monte, +ch'è principio et cagion di tutta gioia?.} + +Delectatus autor benigna visione Virgilii, et eius dulci colloquio confortatus, cum quadam admiratione et reverentia filiali incipit sibi loqui. In qua quidem locutione breviter tria facit: Nam primo, captat suam benivolentiam; secundo, exprimit suam miseriam; tertio, implorat suum adiutorium sive gratiam. Primum ibi: Es tu nunc ille Virgilius et ille fons qui tam largum fluvium scientiarum expandis? Et ibi: 0 aliorum poetarum honor et lumen, tu es meus magister et meus autor; tu es solus ille a quo ego accepi illum pulcrum stilum qui michi fecit honorem. Secundum ibi: Vide bestiam pro qua ego ad ea que reliqueram me converti. Tertium ibi: Adiuva me ab illa, famose sapiens, que venas et pulsus contremiscere michi facit. Et hec tria patent in lictera. + +{Or se' tu quel Virgilio et quella fonte +che spandi di parlar si largo fiume? +rispuos'i' lui con vergognosa fronte. +O delli altri poeti honore et lume, +valliami il lungo studio e 'l grand'amore +che m'à fatto cercar lo tuo volume. +Tu se' lo mi' maestro e 'l mio autore, +tu se' solo colui da cu' io tolsi +lo bello stile che m'à fatto onore. +Vedi la bestia per cu' io mi volsi; +aiutami da lei, famoso saggio, +ch'ella mi fa tremar le vene e' polsi.} + +Postquam vero Dantes benivolentiam magistri captavit, suam miseriam explanavit, et dicti magistri gratiam imploravit, Virgilius ipsum ad sui sequelam inducit. Et ut eum magis alliciat ad sequendum, duo breviter facit: Nam primo incutit ei timorem, exarando sibi malivolas proprietates illius tertie fere, scilicet lupe, dicens: Tibi convenit tenere aliam viam, si vis evadere de isto loco silvestri, quia illa bestia pro qua vociferando tu clamas non permittit aliquem transire per suam viam, imo tantum eum impedit quod ipsum occidit; et habet naturam ita malivolam atque ream, quod nunquam implet suam avidam voluptatem, et post pastum habet maiorem famem quam prius. Multa sunt enim animalia quibus exhibet se uxorem, et plura erunt adhuc quousque veniat ille velter qui eam mori faciet cum dolore. Iste vero velter non cibabit – subaudi neque alios neque se – terra vel peltro, sed amore, sapientia et virtute – subaudi cibabit – et hoc quia sua natio erit inter feltrum et feltrum. Illius etiam humilis Ytalie erit salus, pro qua mortua fuit virgo speciosa Camilla, necnon et Curialus et Turnus et Nisus. Iste enim velter ipsam lupam expellet de villa in villam, quousque ipsam in Infernum remittet, unde primo invidia ipsam traxit. Secundo, postquam Virgilius autori timorem incussit, nunc eum allicit ad amorem, promittendo sibi ostendere secreta omnia que sunt in Inferno, Purgatorio, ac etiam Paradiso, dicens: Unde ego pro tuo meliori cogito et discerno quod tu me sequaris et ego ero tuus dux, et traham te hinc per locum eternum, ubi stridores audies desperatos, videbisque spiritus antiquos dolentes atque gementes, qui ad secundam mortem, hoc est ad corporum coniunctionem, exclamant. Et post hec videbis eos qui in igne – subaudi Purgatorii – sunt contenti. Et causam quare contentantur in igne assignat dicens, quia sperant ascendere, purgatis offiensis, ad gaudia Paradisi, ad que si ascendere postea volueris, anima – subaudi alia – dignior ad hoc erit, et cum ipsa te in meo recessu dimittam. Causam vero quare ad ostendenda celestia se dicit indignus assignat immediate cum dicit: Quia ille imperator, qui superius ibi regnat, quia ego fui sue legi rebellis non vult quod in suam veniam civitatem. Et quia Dantes poterat dicere, secundum opinionem quorundam hereticorum, dicentium Deum in Inferno potentiam non habere: Tu qui es damnatus quid habes facere cum Deo? respondet Virgilius: In omnibus, inquit, partibus imperat et ibi regit. Ibi est sua civitas et alta sedes. O felicem illum quem eligit ipse ibi. Istarum autem duarum partium, prima incipit ibi: {A te convien tener altro viaggio}; et finit ibi: {là onde invidia prima dipartilla}. Secunda vero pars incipit ibi: {Ond'io per lo tu' me' penso et discerno}; et finit ibi: {o felice colui cu' ivi elegge}. + +Allectus autor ex promissionibus sibi factis, statim se offert liberaliter ad eundum, et quod maius est, Virgilium deprecatur ut statim adimpleat que promisit, et, ut citius eum moveat, per Deum quem ipse Virgilius non agnovit adiurat. Unde ait in textu: O poeta, ego te requiro per illum Deum quem tu minime cognovisti, ad hoc ut ego fugiam istud malum et peius, quod tu me ducas quo modo dixisti, ita ut ego videam ianuam Sancti Petri, et illos quos tu facis taliter esse mestos. Tunc Virgilius, omni curialitate et solicitudine plenus, statim se movit ad iter, et Dantes, non minori solicitudine, secutus est eum. Unde ait in textu: + +{Allor si mosse, et io li tenni retro.} + +{Nel mezzo del cammin di nostra vita.} Per istud dimidium nostre vite accipe somnum, in quo, secundum Macrobium super Somnio Scipionis , quinque visionum speties sive genera contemplantur; hoc est: oraculum, visio, somnium, insomnium et fantasma. Cuiusmodi autem spetiei vel generis fuerit ista visio quam habuit ipse Dantes, transcurrendo ista quinque genera visionum videbimus manifeste. Oraculum enim, secundum eundem Macrobium, est cum in somnio parens, idest pater aut mater, vel alia sancta persona gravisque, seu sacerdos, seu angelus, seu etiam ipse Deus, aperte aliquid demonstrat eventurum vel non eventurum, faciendum sive vitandum. Visio est cum id quod quis videt in somnio eodem modo illud respicit vigilando; ut cum in somnio vidi me in cathedra sublimatum, facto die sum electus vel factus episcopus sive abbas. Somnium proprie vocatur illa visio que figuris tegitur et ambagibus nubilatur, et que non nisi per interpretationem potest intelligi vel cognosci. Huius autem somnii V. sunt speties: aut enim est proprium, aut alienum, aut commune, aut publicum, aut generale. Tunc enim somnium dicitur proprium quando quis aliquid somniat tantum modo de se ipso. Alienum somnium est quando quis non circa se nec de se, sed circa alium et de alio, videt aliquid in quiete. Commune tunc somnium est quando quis aliquid videt quod et alium et se tangat. Publicum somnium est quando quis sue civitati vel foro vel teatro seu quibuslibet publicis ianuis menibus actibusve triste vel letum aliquid viderit evenire. Generale vero somnium est cum circa solis orbem lunaremque globum seu sydera, sive celum, sive aerem, sive maria, sive terras, quis somniat innovatum. + +Hec autem visio quam vidit in somnio iste autor potest dici: Primo oraculum, quia gravis persona, ut puta Virgilius, in prima cantica, sanctaque, ut puta Cato et Statius, in secunda, parensque, ut puta Cacciaguida, et sacerdos, ut puta sanctus Bernardus, angeli, et ipse Deus in tertia, clara sunt sibi visione monstrati. Secundo potest dici visio, quia ipsa loca, ad que anime post mortem corporum vadunt, ymaginaria visione conspexit. Tertio potest dici somnium: et primo proprium, quia multa in Inferno, Purgatorio ac etiam Paradiso de se audivit, vidit et sensit; secundo potest dici alienum, quia multa circa alienos et de alienis sibi revelata fuerunt, vel quia quem statum aliorum sortite sunt anime deprehendit; tertio potest dici commune, quia multa que sibi mixtim et aliis contingere debebant aspexit, vel quia eadem loca tam sibi quam ceteris eiusdem meriti didicit preparari; quarto potest dici publicum, quia varietates et mutabilitates non solum sue civitatis, sed aliarum quam plurium, audivit et vidit; quinto potest dici etiam generale, quia Infernum, Purgatorium, celum, celique cives, ipsamve beatissimam Trinitatem, sibi adhuc in carne viventi sunt videre concessa. Alia autem duo genera visionum, insomnium scilicet et fantasma, a sua visione penitus excluduntur. Sed nichilominus quid de ipsis idem Macrobius sentiat videamus. Insomnium enim est quotiens homo, cum cura oppressi animi, sive corporis, sive fortune, vadit cubitum sive dormitum. Cum cura enim animi vadit ille dormitum, qui vulneratus amore, cogitaminibus venereis totus plenus, que minime habet, somniat se habere. Unde Hero in epystola ad Leandrum ait: + +*Me miseram brevis est hec et non vera voluptas, +Nam tu cum somno semper abire soles.* + +Et regina Dido ait ad Annam, ut scribit Virgilius in quarto libro Eneydorum: *Anna soror, que me suspensam insomnia terrent* . Amorem quoque describens, cuius curam semper sequuntur insomnia, ait quarto libro: + +*Herent infixi pectore vultus +Verbaque, nec placidam membris dat anima quietem.* + +Fantasma autem est cum inter vigiliam et quietem in quadam, ut aiunt, prima somni nebula, adhuc se vigilare extimans qui dormire vix cepit, ex quibusdam fumositatibus cerebrum obnubilantibus, aspicere videtur in se irruentes vagantesque formas, a natura seu magnitudine seu spetie discrepantes. Ista duo ultima genera visionum cura interpretationis indigna sunt. Reliqua vero tria aliquid veri significant et important. + +In dimidio igitur nostre vite, idest in somno, secundum quem nichil differt stultus a sapiente, prout Philosophus vult in fine primi libri Ethicorum, fingit autor suas visiones vidisse. Quidam autem opinantur dimidium nostre vite etatem in qua erat autor, quando istam incepit condere Comediam. Dicunt enim ipsum XXXV annos habuisse, vel circa; et secundum istum modum ponunt etatem hominis usque ad annum septuagesimum protelari. Sed iste numerus sive limes humane vite a Divina videtur discrepare Pagina etiam et pagana. Divina enim Pagina narrante didicimus quod Deus, iratus peccatis hominum, humane vite cursum post diluvium breviavit; sed non posuit septuagesimum annum fuisse postea limitem nostre vite, cum post inveniatur homo vixisse centum quinquaginta annis et ultra. Nostris etiam temporibus videmus quod, in multis partibus, multi centesimum vigesimum annum non solum attingant, sed etiam excedant. Statius etiam, primo libro Thebaidos, humane vite terminum ponit centesimum et vigesimum annum esse, ubi loquitur de etate regis Adrasti, dicens: + +*Rex ibi tranquille, medio de limite vite +In senium vergens, populos Adrastus habebat.* + +Ubi dicit glosa quod medius limes vite nostre est annus sexagesimus. Cum hoc etiam concordat Iosephus dicens: Hunc terminum vite a Deo post diluvium fuisse homini constitutum. Sed, re vera, cursus humane vite nullo potest termino terminari, quia, licet etates hominis limitentur, ultima tamen nequaquam a sapientibus limitatur; ut habetur infra, cantu XXVII, super illo verbo: + +{Quando mi vidi giunto in quella parte +di mia età dove ciascun dovrebbe +calar le vele et raccollier le sarte,} + +Autor autem cursum humane vite annorum numerum esse non ponit, sicut patet ex textu primi cantus et penultimi ac etiam ultimi Comedie. Nam in isto primo cantu dicit: + +{I' non so ben ridir com'i' v'entrai, +tant'era pien del sonno in su quel punto +che la verace via abandonai.} + +Et in penultimo cantu, in quo introducit beatum Bernardum sibi in illa visione dicentem: + +{Ma perchè 'l tempo fugge che t'assonna +qui farem punto,} etc. + +Deinde etiam in ultimo cantu, premissa comparatione: {Qual è colui che sognando vede}, rem comparatam, idest se ipsum, cum dicit: {cotal son io, che quasi tutta cessa / mia visione,} etc.. Unde per hoc patet quod autor dimidium vite nostre somnum esse prefingat. + +{Mi ritrovai per una selva 'scura.} Ista silva in qua autor errasse se dicit, est iste mundus plenus arboribus peccatorum: qui dicitur silva obscura per veri ignorantiam, silvestris per boni carentiam, aspera per mali adherentiam, et fortis per detinentiam, quia fortiter et tenaciter hominem detinet irretitum. Vel per istam silvam asperam et confusam possumus huius autoris accipere civitatem, que suo tempore plena fuit erroribus, divisionibus atque guerris; nam multo tempore bellis fuit civilibus conquassata; in qua quidem divisione et errore iste autor propriis laribus fuit pulsus. + +{Ché la diritta via era smarrita.} Hoc dicit quia in confusione et errore vitiorum homo a recto virtutum tramite deviando discedit. Nam virtus inter duo extrema, hoc est inter plus et minus, consistere comprobatur. Unde Philosophus dicit quod virtus est medium superfluitatis et indigentie. Per hanc itaque viam homo debet incedere virtuosus, ut non declinet neque ad dexteram superfluitatis neque ad sinistram indigentie. Unde ait Moyses ad regem Edon, ut habetur in libro Numerorum: Via regia gradiemur, non declinabimus ad dexteram neque ad sinistram. Dicitur autem virtus via regia quia per virtutem devenitur ad civitatem regiam summi regis, quam viam ideo Christus dicit in Evangelio esse strictam, licet sit regia, quia, secundum Tullium, virtus est circa arduum et difficile. + +{Ma per tractar del ben ch'i' vi trovai.} Queri potest hic, cum in mundi confusionibus et erroribus nichil boni valeat reperiri, que bona autor conspexerit in hac silva? Et dicendum quod homo sapiens, dum mala mundi considerat et ipsum instabilem esse cernit, dumque in peccatis satietatem et requiem invenire non potest, mundus et ea que in mundo sunt sibi incipiunt displicere. Et tunc, quia cor hominis sine desiderio esse non potest, ad virtutes incipit anelare, et sicut ait beatus Gregorius: Gustato spiritu, desipit omnis caro. + +Iste planeta, qui suis radiis montem vestit, est prefulgida stella Venus, que tenet typum et similitudinem caritatis, que est omnium virtutum fulgidum ornamentum, sicut humilitas stabile fundamentum. Ad evidentiam autem predictorum clarius et perspicacius enodandam, est allegorice attendendum quod ista silva adeo tenebrosa statum peccati, mons vero luminosus virtutis statum, figurative tipiceque designant. Inter que duo, silvam videlicet atque montem, autor, qui humane nature liberum arbitrium representat, se invenisse confingit. Nam Deus, quando humanam naturam libero dotavit arbitrio, apposuit sibi bonum et malum, iuxta illud: Ignem et aquam apposui tibi ad quodvis extende manum tuam. Dantes vero, volens instruere hominem inter premissa contraria constitutum, exemplo sui poetice hic inducit, ut relicta silva malorum ad montem bonorum accedat. Qui quidem mons prefulgide stelle radiis illustratus dicitur et vestitus, quia caritas in stella Veneris, inquantum ad amorem disponit, hic allegorice figuratur. + +Utraque comparatio est moralis et summiter: prima a nautis sive marinariis, qui dum evadunt pericula maris, statim quod ad terram pervenerint, ad ea que evaserunt pericula se revolvunt. Sic autor, postquam evasit pericula silve, statim quod ad montem pervenit, ad illa pericula que evaserat se convertit. Alia comparatio a mercatoribus summi potest, qui dum libenter et solicite acquirunt, statim quod tempus lucrationi contrarium appropinquat, medullitus contristantur. Sic fecit autor, qui dum montem ascenderet, postquam fuit ab illa fera tertia prepeditus, cepit mirabiliter contristari. + +{sì che il piè fermo sempr'era 'l più basso.} Facit hic autor sicut faciunt ascendentes, qui quando aliquam viam arduam saliunt vel ascendunt, semper habent pedem inferiorem firmiorem. Qui quidem pes, moraliter exponendo, accipitur pro timore; habet enim timor talem proprietatem, quod hominem firmat ne in peccata labatur. Ubi nota quod duo sunt necessaria homini volenti ascendere ad virtutes: Primum est timor, qui firmat hominem ne peccet. Unde Salomon: Per timorem Domini declinat omnis homo a malo. Et proverbium vulgare: Paura guarda vigna, ma non mala famillia. Secundum est amor, qui movet et incitat ad agendum; operatur enim magna si est. Unde beatus Gregorius, loquens de illo amore quem homo debet habere ad Deum et ad quem omnes alii amores debent regulariter regulari, ait: Amor Dei non est otiosus; operatur enim magna si est; si autem operari negligit, amor non est. Per timorem itaque et amorem efficitur homo bonus. Pes igitur inferior, qui stat firmus, timorem; pes vero superior, qui movetur, amorem significat et importat. + +Hic tangit autor, figurative loquendo, tria vitia que impediunt omnem hominem volentem scandere ad virtutes; que quidem tria vitia radices sunt omnium vitiorum et omnibus bonis operibus adversantur. Prima namque fera dicitur lonza, diversis depicta coloribus, et signat luxuriam, que adolescentes maxime ad se trahit. Secunda fera dicitur leo, qui propter suam audaciam et propter coleram quam habet adustam, propter quam dicitur pati quartanam, superbiam prefigurat, que quidem maxime habet iuvenes impedire; quia talis etas avida est honoris, sicut adolescentia est avida voluptatis. Tertia vero fera dicitur esse lupa, que propter sui ingluviem et insatiabilem famem habet avaritiam figurare. Que quidem senescentes habet spetialiter impedire, et semper ipsa cum ipsis senescentibus iuvenescit, nunquamque senescit. Et hoc est quod resonant verba textus, ubi loquitur de lupa predicta: + +{et à natura sì malvagia et ria, +che mai non empie la bramosa vollia, +et dopo 'l pasto à più fame che pria.} + +Et ideo beatus Ieronimus bene ait: *Cum cetera vitia in homine senescant, sola avaritia iuvenescit*. Legitur enim de naturis luporum quod quanto magis etate senescunt, tanto magis se vitia iuvenescunt. Et, ut ista tria clariori luce mistice videamus, est notandum quod Dantes tenet in hoc loco typum et figuram hominis universales etates humane nature currentis. Que quidem etates, licet sint septem, ad ternarium tamen numerum reducuntur, videlicet ad adolescentiam, iuventutem et senectutem. Quas tres etates ponit a tribus principalibus vitiis, que omnia alia vitia intra se continent, impediri: Primo a luxuria, que sui delectabili venustate maxime, prout supra dicitur, allicit hominem in adolescentia constitutum. Ideoque dicitur eius pellis variis coloribus esse picta, que pellis allegorice intellecta illa signa venerea prefigurat, que carnali amore hominem detinent irretitum, prout sunt lascivi: visus, colloquia, risus et tactus. + +Et hoc est quod resonat textus: Quasi dicat; Licet vellem ad montem virtutum ascendere, illius fere variata depictio me a bono proposito revocabat. + +Sic allegorice est summendum. Licet enim autor ad aspectum lonze que, ut dictum est, luxuriam prefigurat, plurimum titubaret, tamen, ut prudens somniorum interpres, concepit in sue tempore visionis per illam variatam pellem, que delectationem et pulcritudinem in se gestat, ad meliora, hoc est ad summam pulcritudinem delectationemque posse transire. Iuxta quod ad Romanos scribit Apostolus: *Invisibilia Dei per ea que facta sunt intellecta conspiciuntur*. Nam si tanta pulcritudo in creaturis ac etiam tanta delectatio reperitur, quorum primum est vanum reliquum vero insatiabile, quanta debet esse pulcritudo firma celestis et delectatio duratura? Idcirco sic construe textum: {Temp'era dal principio del mattino}; idest matutinali tempore quo ab oriente aurora incipit emicare, michi apparuit illa fera. Et ad istud tempus clarius declarandum, quo scilicet anni tempore istam habuit visionem, ait: + +{e 'l sol montava in sù con quelle stelle +ch'eran con lui quando l'amor divino +mosse da prima quelle cose belle;} + +Hoc est, illo enim tempore atque hora sol ad nostrum emisperium ascendebat cum illis, scilicet stellis, que erant cum ipso quando amor divinus, qui, secundum Boetium, stabilis manens dat cuncta moveri, ipsum cum ipsis a primordio primum movit. Et hoc fuit quarta die creationis mundi, iuxta beatum Ambroxium in himno dicentem: Quarto die qui flameam solis rotam constituens, lune ministrans ordinem vagosque cursus syderum, fuit autem sol creatus in signo Arietis; quod quidem signum intrat circa decimum nonum Martii. Dicit igitur autor concludendo quod illa dulcis hora, quia tempore matutino, quo vera somnia et non falsa, utilia et non damnosa, solent plurimum apparere, sibi melioris spei causam intulit, ut, considerata pulcritudine pellis fere, posset ad meliora procedere. Ideo sequitur in textu: + +{sì c'a ben sperar m'era cagione +di quella fiera la gaetta pelle, +l'ora del tempo et la dolce stagione;} + +Quasi dicat: Illud dulce tempus et hora michi spem ac fiduciam ministrarunt, ut illius fere pellis gaetta, idest delectabilis et iocunda, optimum esset signum a carnalibus ad spiritualia et a terrenis ad celestia respirare. + +Sic est intelligendum: Quamvis enim in bonam partem sumpserim illius fere visionem, ratione temporis matutini michi bonam fiduciam ministrantis, non tamen tantam quantam michi expediebat, quia michi apparuit unus leo, quo viso perdidi fiduciam iam conceptam. Circa quem leonem, secundum licteram quatuor considerare debemus: Primum est quia non dicit eum absolute fuisse leonem, sed habuisse effigiem leoninam, ibi: {la vista che m'apparve d'un leone}. Secundum, quia dicit ipsum contra se erecta cervice venisse, ibi: {Questi parea che contra me venisse}. Tertium est quod ponit in ipso rabiosum ac famelicum appetitum, ibi: {et con rabiosa fame}. Quartum est quod ex suo aspectu aeri timorem ingerere videbatur, ibi: {sì che parea che l'aer ne temesse}. Ista quatuor allegorice exponendo, peccatum superbie prefigurant; nam peccatum superbie dicitur habere effigiem leoninam, non tamen ipsum esse leonem. Videtur enim leo, sed non est. Nam superbia, cuius appetitus est propria excellentia, videtur in se habere maxime tria: Primo altam excellentiam et maiestatem, sed deducit ad infimum precipitium et immanitatem, et hoc est valde cecum appetere. Seneca, octavo Tragediarum: *Ceca est temeritas que petit casum ducem*. Secundo videtur habere securitatem et firmitatem, et habet in se periculum et varietatem. Rami enim arboris, secundum Crisostomum, qui sunt in ymo sunt in quiete et securitate; qui autem sunt in vertice, facile a ventis agitantur atque franguntur. Unde monet Seneca dicens: Redige te ad yma a quibus cadere non potes. Refert Valerius quod dum quidam rex coronari deberet, coronam manu tenens, ad principes suos ait: O nobilem magis quam felicem coronam, quam si quis cognosceret quam multis periculis et solicitudinibus plena sit nec humi iacentem tollere vellet. Seneca, secundo Tragediarum: *Dum excelsus steti nunquam pavere destiti*. Tertio videtur habere durabilitatem et habet status et vite brevitatem; Ecclesiastici X: Omnis potentatus brevis vita. Seneca, nono Tragediarum, loquens de Neronis imperatoris superbia ait: Licet extruat marmoribus atque auro tegat superbus aulam limen, ducis servent armate coortes, mittat immensas opes exhaustus orbis, supplices cruentam dexteram parthi petant. Regna divitias ferant, veniet dies tempusque quo reddat animam nocentem sceleribus suis, iugulum hostibus desertus et destructus ac cunctis egens. Et sic patet primum. Ideo bene ait autor in textu: {la vista che m'apparve d'un leone}. + +Circa secundum, nota quod superbia erecta cervice contra omnem hominem semper vadit; et non solum contra hominem, sed etiam contra Deum. De primo Plautus, poeta comicus, in persona superbie loquens ait: Minores despicimus, maioribus invidemus, ab equalibus dissentimus. De secundo, Propheta invehens in superbos: Ambulant, inquit, contra Deum extento collo. Ideo bene ait in textu: {Questi parea che contra me venesse / con la test'alta}. Nam semper superbus se erigit contra Deum. Psalmista: *Superbia eorum qui te oderunt ascendit semper*. Exemplum regis Capanei gigantis, de quo habetur infra, circulo VII, cantu XIIII. Circa tertium, nota quod superbia nunquam honoribus et dignitatibus satiatur. Exemplum habemus in primo angelo, qui positus a Deo in tanto culmine dignitatis, superveniente superbia contentari non potuit; et ideo rabiosam dicitur pati famem. Exemplum Alexandri, de quo narrat Valerius, libro octavo, capitulo de cupiditate glorie, quod habebat tam insatiabile pectus, quod nullis honoribus nullisque victoriis repleri valebat. Nam cum quidam suus comes, nomine Anaxarcus, sibi semel dixisset quod suus preceptor Democritus dicebat innumerabiles mundos esse, ait: *Heu me miserum, quod nec uno quidem adhuc sum potitus*. Et addit Valerius: Angusta uni homini possessio fuit que deorum omnium domicilio suffecit. Ideo ait in textu: {et con rabbiosa fame}. Circa quartum vero et ultimum est notandum quod ipsa superbia molestat et infestat maxime cum in tirannidem convertitur. Etiam sanctos Dei, qui per aerem figurantur quia a terrenis elevati, solum celestia concupiscunt. Et licet ipsam infestationem diligant pro se ipsis, quia est eis, secundum Gregorium, sicut lima ferro et fornax auro, tamen pro timidis et tepidis ipsam timent. Unde Christus in sua passione, Iudeis et militibus Pilati querentibus ipsum capere et tenere, ait: Si me vultis, ego sum; sinite hos abire. Sciebat enim quod apostoli nondum fortes erant ad tolerantiam passionis. Ideo ait in textu: {sì che parea che l'aere ne temesse}. + +Sic primo construe: Non solum illa leonina effigies, que superbiam prefigurat, me a bono proposito revocabat, sed etiam una lupa, que propter sui ingluviem avaritiam preostendit, tantum michi gravedinis irrogavit, quod ego perdidi spem ad celestia ascendendi. + +Circa vero istam avaritiam, que naturam dicitur habere lupinam, quatuor secundum licteram considerare valemus, duo in se et duo extra se. In se enim habet: primo, insatiabilem voluptatem; secundo, insanabilem infirmitatem. Extra se autem: primo, nullam in animo securitatem; secundo, nullam de suis divitiis felicitatem. Circa duo prima, est notandum quod avaritia habet in se ista duo periculosa: primum est insatiabilis voluptas; nunquam enim mens avari hominis satiatur. Unde Salomon: Avarus non implebitur pecunia. Et Seneca: Avaro tam deest quod habet quam quod non habet. Ideo ait in textu: {che di tutte brame}. Secundum est insanabilis infirmitas, quia avarus a sua infirmitate divitiis vel paupertate, ut ait philosophus, curari nequit. Nam si efficitur pauper, in avaritiam vergit; si vero dives, nunquam satiatur. Et in hoc avarus ydropico similatur, qui quanto plus bibit, plus bibere concupiscit. De quo poeta: *Quo plus sunt pote, plus sitiuntur aque*. Ideo ait in textu: {sembiava carca nella sua magrezza}. Quasi dicat: licet avaritia sit onerata divitiis, nunquam efficitur inde pinguis. Et ista duo intra se concludit avarus. + +Extra se vero duo alia considerare debemus. Primum est quod avarus nullam habet in animo securitatem; nam avarus in congregando habet laborem, in custodiendo habet timorem, in perdendo vero dolorem. Et beatus Augustinus dicit quod avarus dum dormit latrones somniat. Et hoc est quod resonant verba textus: {et molte genti fé già viver grame}. Secundum est quod avarus nullam habet de suis divitiis felicitatem; nam, ut manifeste videmus, de bonis congregatis avarus gaudere vel letari non potest; et hoc quia divitie sunt onera animum hominis aggravantia. Et in hoc felicior est pauper quam dives, qui nullo in animo onere pregravatur. De quo Iuvenalis: *Cantabit vacuus coram latrone viator*. De divite autem per respectum ad pauperem ait Seneca, X libro Tragediarum: + +*Cispes tyrio mollior ostro +Solet impavidos ducere somnos. +Aurea rumpunt tecta quietem +Vigilesque trahit purpura noctes. +O si pateant pectora ditum! +Quantos intus sublimis agit / fortuna metus!... +Pectora pauper secura regit.* + +Ideo ait autor in textu: + +{questa mi porse tanto di gravezza +con la paura c'uscia di sua vista, +ch'i' perde' la speranza de l'altezza.} + +Timor enim qui exit de avaritia, quia semper timet homo deficere si terrena relinquat, solicitudinem suggerit homini de eternis. Et ideo Christus in Evangelio: Non potestis Deo servire et Mammone. Est autem Mammona, ut dicit glosa, nomen demonis, qui de divitiis temptat hominem in hac vita. His allegorice de avaritia, que prefiguratur in lupa, conspectis, aliqua de natura lupina secundum tres solummodo autores, Ysydorum videlicet, Aristotilem et Homerum, breviter sub compendio videamus. Natura enim lupi, secundum Ysidorum, est rapacitas, crudelitas, et tolerantia famis; sic avaritia facit hominem in alios rapacem, in suos crudelem, et in se inhumaniter esse parcum. Nam, ut in libro De Proprietatibus Rerum scribitur: Lupus famem diutius tolerat ut possit melius et avidius laniare. Sic avarus etiam non expendit, ut possit melius pecuniam aggregare. Scribit etiam beatus Ambrosius quod quidam dives avarus dum sibi semel sua uxor ovum coctum portasset ad mensam, suspirans ait: Heu mulier, quid fecisti? Ex isto ovo poterat oriri gallina. Aristotiles autem dicit quod lupus quanto senior tanto peior. Sic avarus, ut superius dictum est, quanto plus etate senescit, tanto plus avaritia iuvenescit. Et hoc est valde stultum, in itinere unius diei portare cibaria ad victum suficientia toti anno. Unde Seneca: Avarus quid sibi velit non intelligo. Dicit etiam Aristotiles quod in India est lupus qui habet faciem hominis, pedes leonis, caudam scorpionis, velocitatem cervi, vocem tube, et duos ordines dentium in ore, superius et inferius ordinatos. Istud monstrum indicum vere avarum hominem prefigurat. Habet enim avarus faciem hominis, quia blanditur at adulatur illis a quibus intendit aliquid extorquere; pedes leoninos, quia semper suus affectus ad rapiendum intendit; caudam scorpionis, quia semper in fine deceptionum venena perfundit; vocem tube, quia a remotis partibus mercatores et mercantias faucibus hyantibus ad se vocat; duos ordines dentium, quia dum bona temporalia rapaciter coaccruat, crudeliter sepelit et occultat. Ipsaque sic coaccruata et occultata aliquando a tiniis et erugine demoliuntur, et aliquando a furibus effodiuntur pariter et furantur, ut ait Christus in Evangelio, Mathei VIam. Homerus autem dicit quod lupus est animal valde vigil et parum dormit; sic avarus, dum vigilat inquerendo quietem, perdit internam pariter et externam. Fugit enim somnus ab oculis eius. Exemplum igitur de quodam paupere, qui quotidianum victum labore manuum acquirebat, et semper letus et iocundus apparebat, et totam contratam cantu nimio fastidiebat. Cuius letitiam suus convicinus admirans, et sciens divitias libertati fore contrarias, quandam tascam plenam pecunia in domum illius pauperis clam proiecit. Qui cum illam invenisset, statim letitiam perdidit, tristitiam et melancoliam incurrit, et nec cantare nec dormire, neque requiem invenire valuit quamdiu apud se tenuit illam tascam. Reddita vero domino suo tasca, sibi rediit leta quies. Ideo bene ait quidam doctor: Thesauros invenisti, requiem perdidisti. Ideo, his omnibus attente consideratis, bene in consequentibus ait Virgilius ad autorem ibi: + +{ché questa bestia, per la qual tu gride, +non lasci'altrui passar per la sua via, +ma tanto lo 'mpedisce che l'uccide; +et à natura sì malvagia et ria +che mai non empie la bramosa vollia, +et dopo 'l pasto à più fame che pria.} + +Utraque comparatio est moralis et summiter: prima a nautis sive marinariis, qui dum evadunt pericula maris, statim quod ad terram pervenerint, ad ea que evaserunt pericula se revolvunt. Sic autor, postquam evasit pericula silve, statim quod ad montem pervenit, ad illa pericula que evaserat se convertit. Alia comparatio a mercatoribus summi potest, qui dum libenter et solicite acquirunt, statim quod tempus lucrationi contrarium appropinquat, medullitus contristantur. Sic fecit autor, qui dum montem ascenderet, postquam fuit ab illa fera tertia prepeditus, cepit mirabiliter contristari. + +Raucus videbatur autori Virgilius, quia multa per secula ipse Virgilius et alii poete, per longum silentium, hominibus ignoti erant. Sed autor ipsum et alios qui per negligentiam et ignaviam in eis non studentium mortui videbantur, suo tempore suscitavit. + +{Ad te convien tenere altro viaggio.} Nota quod autor, postquam vitia que hominem ad bene agendum impediunt designavit, ponit quomodo Virgilius, maximus poetarum, sibi apparuit, et quomodo eum ab illis tribus vitiis liberavit. Ubi est notandum quod Virgilius in hoc loco tenet figuram et similitudinem rationis humane, qua mediante autor penas peccatis adaptat. Unde si in aliquo loco vel passu videatur contra catholicam fidem loqui, non miretur aliquis, quia secundum rationem humanam poetice pertractando dirigit vias suas. Et ego, simili modo exponens et glosans, non nisi itinera sua sequar. Quia ubi loquitur poetice, exponam poetice; ubi vero theologice, exponam theologice, et sic de singulis. Non autem intendo vel contra fidem vel contra Sanctam Ecclesiam aliquid dicere sive loqui. Si autem aliquid inepte dicerem, volens textum autoris exponere, ne aliquid remaneat inexcussum, ex nunc revoco et annullo, et Sancte Romane Ecclesie et eius officialium correctioni et ferule me submitto. Quia si in ista Comedia esset aliquod hereticum, quod per poesiam seu aliam viam sustineri non posset, non intendo illud tale defendere vel fovere, immo potius, viso vero, totis conatibus impugnare. Rogo te autem, o lector, ut autorem non iudices sive culpes, si tibi videatur quod ipse autor in aliquo loco vel passu contra catholicam fidem agat, quia poetice loquitur et fictive. Et ideo iste liber dicitur Comedia, que est quoddam genus poesie ad quam spectat vera integumentis poeticis et propheticis ambagibus nubilare. Unde iste autor, quamvis theologus et fidelis, tamen ad cognoscendum Deum et adscendendum ad ipsum poeticas scalas facit. Et in hoc imitatus est non solum Platonem et Martialem, sed etiam Salomonem, qui more poetico condidit Cantica Canticorum, ex quibus gentiles sibi epythalamia vendicarunt. Et tanto maior poeta omnibus aliis est censendus, quanto magis sublime opus ipse composuit, non solum de Inferis, ut simplex poeta loquendo, sed ut theologus de Purgatorio ac etiam de Paradiso, quantum homo aliquis subtilius ymaginari potest, ad utilitatem omnium viventium venustissime pertractando. + +Istud notabile, licet contra appetitum et desiderium avarorum principaliter se extendat, nichilominus potest extendi et dirigi contra omnem cuiuscumque rei insatiabilem appetitum. Habet enim quilibet appetitus insatiabilis istam naturam, quod quanto plus habet, tanto appetit et desiderat plus habere. Unde poeta: + +*Quo plus sunt pote, plus sitiuntur aque.* + +Postquam Virgilius contra avaritiam locutus est Danti, ponit quoddam vaticinium, dicens quod venturus est quidam dominus qui avaritiam exterminabit e mundo, ipsamque in Infernum reducet, de quo loco invidia dyabolica concitavit, ac per totam mundi machinam seminavit. Iuxta quod in Libro Sapientie dicitur secundo capitulo: Invidia dyaboli mors introivit in orbem terrarum. Hoc est, per invidiam dyaboli mors, hoc est avaritia, que totum mundum occidit, introivit in orbem terrarum. Sed circa istud vaticinium tria principaliter sunt videnda: primo, quare iste venturus dominus canis leporarius nominetur; secundo, quid vult dicere quod sua natio erit inter feltrum et feltrum; tertio, quare potius debet esse salus Ytalie quam aliarum provinciarum, cum de mundo ipsam debeat extirpare. Circa primum nota quod iste venturus dominus dicitur canis leporarius propter quasdam laudabiles conditiones quas habet canis leporarius. Nam canes leporarii, inter omnes canes, sunt magis nobiles et generosi, ut vult Philosophus in libro De Animalibus. Unde, propter eorum generositatem, duo maxime laudabilia habent: Primum est quod non latrant. Unde Philosophus dicit quod canes generosi non latrant. Secundum est quod captam predam non comedunt, sed venatoribus servant. Per primum accipere possumus nobilitatem Romani Imperii, quod quidem inter omnia regna obtinet principatum. Per secundum vero, personam possumus accipere imperantis, qui quidem ita largus erit quod nichil sibi preter honorem et gloriam reservabit, sed omnia rei publice et suis militibus assignabit. Sicut Scipio Africanus qui, subiugata Affrica, que est tertia pars mundi, senatoribus et universo consilio Romanorum inquit: Cum totam Affricam vestre dominationi subiecerim, nichil ex ea preter nomen et gloriam reportavi. Habent etiam canes alia duo mirabilia, propter que merito iste venturus dominus sub figura canis figuraliter figuratur: primum est quod parcunt prostratis; secundum est quod insiliunt in rebelles. Et de his duabus proprietatibus dicitur in libro De Proprietatibus Rerum: Canum mitigatur sevitia homine humi consedente, inflamatur autem et accenditur homine impugnante. Et ista duo pertinent ad sacrum imperium, sicut prophetatum fuit longo ante tempore, prout scribit Virgilius libro VI Eneydorum. Et beatus Augustinus etiam ponit in primo libro De Civitate Dei: Parcere subiectis et debellare superbos. Circa secundum est notandum quod iste poeta, more poetarum, futura vaticinatur; unde poeta idem est quod propheta. Nam quos Sacra Scriptura prophetas appellat, hos pagani denominabant poetas, et aliquando vates. Vates autem a vi mentis dicuntur, ut ait Varro. Vaticinando igitur dicit autor istum venturum dominum nasciturum inter feltrum et feltrum. Hoc est quia ista exterminatio quam faciet de avaritia erit virtualis et essentialis, non vitiosa et apparens; ideo dicit ipsam oriundam a corde. Cor autem medium est inter duas subascellas. Abscella autem lingua hyspana feltrum vocatur. Dicit itaque: {la sua nation sarà tra feltro et feltro}; hoc est, sua operatio, propter quam virtus renovabitur in hoc mundo, exiet de corde puro, conscientia bona, et fide non ficta, ut ait beatus Paulus Apostolus. Circa tertium vero nota quod, licet ipsam avaritiam iste venturus dominus de toto mundo debeat effugare, nichilominus iste vates ponit vaticinando quod erit salus totius Ytalice regionis, quia in Ytalia magis avaritia viget, et in laycis et clericis et maxime propter symoniam prelatorum et presidum sacrosancte Romane Ecclesie cupidorum. Ea propter, ubi magis abundat infirmitas, ibidem succurrere magis debet efficacia medicantis. Veniet itaque venturus dominus qui avaritiam et symoniam de Ytalia ac orbe etiam universo repellet. Vel aliter anagogice exponendo: Per istum leporarium accipere possumus Christum, qui venturus est ad iudicium, cuius natio, idest apparitio, erit inter feltrum et feltrum, hoc est inter bonos et reprobos, ibique avaritia, que secundum Apostolum ydolorum est servitus, cum omnibus aliis vitiis in Inferno recludet cum dicet: *Ite, maledicti, in ignem eternum, qui paratus est dyabolo et angelis eius*, ut habetur in Evangelio beati Mathei, XXV capitulo. + +Hic tangit autor tria prelia que fuerunt inter montes ubi nunc est Roma et regnum Rutilorum, quod quidem hodie Campania nominatur. Ista autem prelia fuerunt inter Eneam, venientem de Troya, et Turnum regem Rutilorum per annos CCCC et ultra, antequam Romulus et Remus, qui de ipsius Enee stirpe regia descenderunt, alme urbis fundamenta iecissent. Pugnavit autem utraque pars pro Ytalia possidenda ac etiam sublimiter sublimanda. Nam Eneas, ut sacrum Romanum fundaret Imperium, quia per artem astrorum et oracula deorum previderat illud solummodo in Ytalia duraturum ac etiam regnaturum, licet esset totus pius et dulcis, et quia cum Turno pacem habere non poterat, se ad bella convertit. Turnus etiam, ut liberaret Ytaliam de manibus Troyanorum, et quia ab oraculis receperat in responsum quod quicumque Laviniam, virginem filiam regis Latini, duceret in uxorem, filii eius et descendentes ex ipso totius mundi imperium possiderent, et Eneas ad illud matrimonium totis viribus aspiraret, et maxime, quia dicta Lavinia sibi fuerat desponsata, tantum Ytaliam ferro defendit, quod ipse et Camilla, regina Vulscorum ex una parte et ex alia parte Eurialus et Nisus in diversis preliis ceciderunt. Fuerunt autem inter ipsos plura et diversa prelia, et maxime tria: Primum scribit Virgilius, VIIII libro Eneydorum, in quo bello ceciderunt Eurialus ac Nisus; secundum scribit libro XIIo, in quo cecidit ipsa virgo Camilla; tertium vero scribit libro XIIo, in quo mortuus fuit Turnus. At ego, volens sequi ordinem Virgilii, licet autor primo ponat Camillam, primo ponam Eurialum et Nisum. Eurialus enim fuit quidam nobilis adolescens, unus de numero principum Troyanorum; nam ex parte matris de stirpe regia descendit, sicut ipse ait ad Iulum, Enee filium, ut nono Eneydorum volumine continetur: Est michi genitrix Priami de gente vetusta . Fuit autem tante pulcritudinis ac etiam venustatis quod nullus in toto exercitu Enee pulcrior poterat reperiri. Unde, eodem libro, ait Virgilius: + +*Comes erat Nisi Eurialus, quo pulcrior alter +Non fuit. Eneadum Troyana nec induit arma, +Ora puer prima signans intonsa invicta.* + +Huic erat comes, ut dictum est, quidam nobilis princeps Troyanus, nomine Nisus. Quorum exitus describit Virgilius in hunc modum: Eneas enim posuit filium suum Iulum et Nisum et Eurialum ad unius portae custodiam civitatis illius, scilicet quam in honore Troye fundaverat in ripa Tybris quando applicuit ibi primo, mandans eis quod, pro nulla re que accidere posset, se a dicte civitatis custodia absentarent. Et ipse, navem ascendens, civitates et loca Tuscie adiit contra Turnum ipsarum auxilia petiturus. Turnus vero, sentiens Eneam de illis partibus recessisse, totum navigium ipsius Enee, quod erat in litore Ardee, combussit, et ad expugnandam civitatem in qua erant Iulus, Eurialus et Nisus, viriliter se convertit. Sed postquam vidit quod nec Troyanos ad pugnam poterat provocare nec menia expugnare, in circuitu castra locat. Isti autem duo principes, scilicet Eurialus et Nisus, electi sunt a Troyanis ut irent ad querendum Eneam, et sibi significare qualiter Rutuli suam novam obsederant civitatem. Sed ante composuerunt ad invicem aggredi castra Turni. Erat enim ipsis cor unum et anima una; nam unus sine alio esse vel vivere non valebat. Unde Virgilius: His amor unus erat, pariterque in bella ruebant . Et sicut ordinaverant intra se, ita quadam nocte, aperientes ianuas civitatis in castra ipsius Turni, somno et vino sepulta, tanquam duo leones audacissimi irruerunt, et hic inde reges et principes trucidantes et sine nomine plebem, dum vellent prosequi suum iter trecentos milites sub Vulscente magistro ex urbe latina revertentes, ad Turnum obviam habuerunt. Quos ut viderunt Eurialus et Nisus de itinere exeuntes per quandam silvam dempsissimam et obscuram, fuge presidium petierunt. Qui, propter silvestrium arborum dempsitatem, unus ab alio deviavit. Tunc Nisus, videns se dilecti amici societate nudatum, cepit conqueri et clamare, dicens: *Euriale infelix, qua te regione reliqui? Quare sequar?* Et talibus querimoniis se revolvens, totum iter fallacis silve simul ac vestigia retro observata legit, dumisque silvestribus errat. Et dum sic errando socium quereret predilectum, audit equos, audit strepitus, et videt milites insequi vestigia fugientum. Et non post multum sibi clamor pervenit ad aures quomodo Rutili invenerant Eurialum. Et tunc, quasi amens effectus, nescit vere + +*Quid faciat, qua vi iuvenem, quibus audeat armis +eripere? an sese medios moriturus in hostes +inferat, et pulcram properet per vulnera mortem?* + +Et sic, talia in pectore volvens, lanceam iecit, que in unius militis confixa lateribus fuit fracta, ferro in vulnere remanente. Et ecce, dum milites starent attoniti, quia non viderant unde hasta venisset, subito Nisus aliam hastam iecit, que alium militem in capite vulneravit. Tunc Vulscens, accensus ira, Eurialum protinus trucidavit. Unde Virgilius: + +*Transadigit costas et candida pectora rumpit. +Volvitur Eurialus leto pulcrosque per artus +It cruor inque humeros cervix collapsa recumbit. +Purpureus veluti cum flos succisus aratro +Languescit moriens, lapsove papavera collo +Demisere caput pluvia cum forte gravantur.* + +Nisus autem, cum vidisset super dilectum amicum Vulscum et milites devolutos, prorupit in medium, et illum qui interfecerat Eurialum sui furoris impetu interfecit. Tunc Vulsci milites ipsum vallant, et hinc inde gladiis eum necant. Ipse vero, vicinam mortem sentiens, super exanimem se proiecit amicum; et ibi demum placida sic morte quievit. In secundo bello, sicut in XI libro Eneydorum scribit ipse Virgilius, mortua est Camilla, virgo nobilissima, Vulscorum regina, que in duobus maxime commendatur: Primo in virginitate, quam quidem dilexit intantum quod licet esset et pulcra et iuvenis et regina, nunquam tamen voluit habere maritum. Et propter suam laudabilem virginitatem, decus et pulcritudo totius Ytalie dicebatur. Unde beatus Ieronimus, primo libro Contra Iovinianum, de hac regina sic ait: Reginam Vulscorum Camillam Virgilius insignis poeta describit. Quam Turnus, cui auxilium dare venerat, laudare volens, non habuit quod amplius diceret nisi virginem nominaret. O decus, inquit, Ytalie virgo Camilla. Secundo commendatur in arte pugnandi. Fuit enim adeo bellicosa et in armis instructa, quod contra potentiam Troyanorum cum multitudine virorum et mulierum in auxilium venit Turno. Que postquam multas strages de Troyanis et Tuscis fecisset, et ipsos in multis et diversis preliis debellasset, tandem ab uno tusco qui vocabatur Aruns, ut XIo libro ponit ipse Virgilius, fuit lancea in pectore perforata. Tunc concurrunt trepide comites sue, scilicet socie bellatrices, dominamque de equo ruentem suscipiunt manibus tremebundis. Illa vero moriens, manu sua hastam de pectore traxit; sed inter costas remansit ferrea cuspis fixa. Et sic inter brachia sociarum ultimum clausit diem. Virgilius: + +*Labitur exsanguis, labuntur frigida leto +Lumina purpureus quondam color ora reliquit; +Vitaque cum gemitu fugit indignata sub umbras.* + +In tertio vero bello, sicut habetur in XIIo Eneydorum, mortuus fuit Turnus. Iste Turnus fuit rex Rutilorum, et Laviniam, regis Latini filiam, desponsaverat, sed nondum duxerat eam. Eneas vero, veniens in Ytaliam et pacem habere desiderans cum Latinis, ipsam habere Laviniam affectabat. Unde isti duo reges, Eneas et Turnus, ab invicem dissenserunt, et unus alium multis preliis laniavit. Tandem, sicut scribit Virgilius XIIo Eneydorum, Eneas post multa bella Laurentum, civitatem Latini regis, obsedit. Et dum ipsam instrumentis conaretur bellicis conquassare, regina, mater ipsius Lavinie, ne filiam suam Enee videret uxorem, laqueo se suspendit, sicut dicetur infra, secunda cantica cantu XVII. Tunc Turnus, audiens Eneam civitatem Latini ferro et igne vastare, et sentiens reginam propriis manibus sui amore necatam, dolore cordis accensus, volat cece per hostes, et velut saxum de montis vertice cadens, sic urbis ruit ad muros, et elevata manu ait tam obsidentibus quam obsessis: *Parcite iam, Rutuli, et vos tela inhibete, Latini; quecumque est fortuna, mea est*. Quasi dicat: Pro Lavinia atque regno ista bella consurgunt. Sed pugnemus nos ipsi duo, scilicet Eneas et ego, et cui fortuna victoriam dederit, Laviniam largiatur et regnum. Ad has voces pars utraque deposuit arma, et ipsi solummodo duo duello pugnare ceperunt. Virgilius XIIo libro Eneydorum: + +*Procursu rapido, coniectis eminus hastis, +Invadunt Martem clipeis atque ere sonoro. +Dat gemitum tellus; tamen crebros ensibus ictus +Congeminant. Sors et virtus miscetur in unum.* + +*Concurrunt clipeis; ingens fragor ethera complet.* + +Postquam vero lanceis et gladiis fuerunt ad invicem preliati, Eneas ad ultimum lanceam in ipsius Turni femora figens ipsum regno simul et sponsa vitaque privavit. + +{C'a la seconda morte ciascun grida.} Nota quod duplex est mors, temporalis videlicet et spiritualis. Temporalis mors est illa que separat animam a corpore. Spiritualis vero mors est illa que separat animam ab ipso Deo, que quidem mors nil aliud est quam mortale peccatum. Et hec etiam est duplex: Prima in presenti, quando scilicet homo mortaliter peccat; sed ab ista morte potest homo per penitentiam surgere; de qua resurrectione dicit beatus Apostolus: Surge qui dormis et exurge a mortuis et illuminabit te Christus. Secunda est in futuro, quando scilicet homo, cum peccato mortali decedens, eternis suppliciis mancipatur. Et ista etiam duplex est: Prima est illa qua in Inferno sola anima cruciatur. Et de hac habetur in Evangelio beati Luce XVI: Mortuus est dives, et sepultus est in inferno. Secunda est illa qua simul cum corpore anima post generalem omnium resurrectionem cruciabitur in Inferno. Et de hac ait beatus Iohannes in Apocalipsi XXo: Beatus qui habet partem in resurrectione prima; in hiis secunda mors non habet potestatem. Ad hanc igitur mortem clamant damnati quia optant ut compleatur numerus damnatorum, quia, ex invidia quam habent, vellent quod omnes homines damnarentur. + +{Anima fia a ciò di me più degna.} Volens Virgilius autorem ad sui sequelam inducere, promittit sibi ostendere Infernum et Purgatorium. Sed quia ad secreta celi et divina humana ratio, quam prefigurat Virgilius, non attingit, ideo non promittit sibi ostendere Paradisum, sed dicit quod ad hoc demonstrandum una alia anima erit dignior eo, et ista est Beatrix. Que quidem Beatrix tenet typum et figuram vite spiritualis; ubi nota quod Beatrix in ista Comedia accipitur quatuor modis: interdum enim accipitur licteraliter pro quadam videlicet nobili domina florentina, que sua pulcritudine et morum honestate mirabiliter emicuit in hac vita; aliquando accipitur allegorice pro sacra scilicet scientia theologie; aliquando accipitur moraliter, sive typice, pro vita scilicet spirituali; aliquando vero accipitur anagogice pro gratia scilicet divina, homini infusa, et vita beata homini attributa. Que quatuor in lictera perspicaciter intuenti clarius apparebunt. + +Postquam in superiori cantu ad iter suum persequendum preparatum autor se ostendit iamque inibi iter arripiens, in isto secundo horam sue progressionis per hec verba describit: {Lo giorno se n'andava, et l'aer bruno}. Hoc est: In mei processus initio lux diurna vergebat, et per consequens aer nocturnis nebulis caligatus animalia ab eorum laboribus removebat. Veruntamen ego solus ad tolerandum guerram pietatis et gressus me siquidem exponebam, quam mens nequaquam a veritate exorbitans figurabit. Et quia nunc habet ardua et difficilia enarrare, divinum implorans auxilium ait ita: O musa, o sublime ingenium michi suffragium ministrate. O mens etiam que scripsisti omnia per me visa, hic tua nobilitas patefiet. Facta itaque invocatione, ut poetarum moris est, ad Virgilium se convertit. O poeta, inquiens, qui me ducis, meam virtutem intuere si est valens, antequam ad iter arduum me secures. Dicis enim quod Silvii parens, dum adhuc corruptibilis foret, ad immortale seculum sensibiliter penetravit. Ideoque si adversarius omnis mali sibi extitit curialis, altum effectum premeditans ex eodem prosilire debentem, nequaquam homini intelligenti videtur indignum. Quia ipse Silvii genitor, alme urbis suique imperii in celo fuit empyreo preelectus. Que et quod ad veritatem volendam exprimere, pro loco sancto stabilita fuere ubi Petri maioris successor assistit in trono. De isto itinere unde ipsum laudibus dignum facis, ni mirum quidam intellectui demandavit, que sue causam victorie contulerunt, ac etiam ammanti papalis. Iterum illuc vas electionis descendit, ut illi fidei robur adiceret et referret, que principium ad viam salutis existit. Sed ego cur vel ad quid illuc descenderem et venirem, aut quis hoc concedendo permittit? Ego certe nec sum Eneas, nec Paulus, ac dignus ad hoc nec ego nec alius certe credit. Propter quam causam, si ad veniendum me imprudenter expono, incautum, trepido, meum fore processum. Itaque, quia prudens, quam eloquar longe melius intus legis. + +Veruntamen quare autor et qualiter a primo proposito sit mutatus, sic exemplificando declarat cum subdit: Et qualis est ille cui displicet quicquid velle proposuit, et pro novo arbitratu resiliens a primo proposito totaliter se evellit, talem in illa obscura costa me reddidi, quia novo superveniente cogitatu consumavi, idest explevi, et ad finem deduxi id quod in principio tam velociter apprehendi. Audiens autem magnanimus Maro autoris propositum immutatum, ait illi: Si bene percipio verba tua, anima tua pusillanimitate gravatur, que quidem pusillanimitas multotiens taliter invadit hominem, quod ipsum ab honorata inceptione revolvit, sicut falsus aspectus revolvit bestiam umbre causa trepidantem. Et ut ab isto timore te solvas, tibi mei adventus causam reserabo, et etiam illud quod intellexi in puncto primo quo tibi fui certe compassus. Eram enim inter illos qui suspensi consistunt, et una domina me vocavit, taliter curialis et pulcra quod ipsam ut michi preciperet requisivi. Lucebant enim sui oculi plus quam faciat una stella, et incepit michi dicere suaviter atque plane, cum angelica voce, iuxta sue locutionis ritum: O curialis anima mantuana, de qua in mundo adhuc fama perviget, et tam diu certe durabit quam diu motus, hoc est celorum revolutio, creditur permansurus, amicus meus siquidem et non fortune adeo in deserto est litore prepeditus quod, timore perterritus, ab itinere resilivit. Et quod ita non sit devius, reformido quod tarde ad eius non surrexerim nunc succursum, per ea que de ipso in celo auditu percepi. Itaque iter arripias et, tuo ex polito sermone, ac cum omni eo quod ad sue vite evasionem necessarium esse cernis, ipsum iuva taliter quod ex inde valeam consolari. Ego enim sum Beatrix, que tibi ut vadas suadeo. Venio de loco ad quem gestio remeare. Pietas me movit, que quidem pietas me ad loquendum compellit. Quando in Domini mei conspectum rediero, me sibi de te laudabo frequenter. His autem prelibatis Beatrix verbis, silentium posuit et poeta respondit: O domina, inquit, virtutis per quam solummodo humana species omne quod continetur, ab illo celo videlicet qui minoris ambitus circulos habere perhibetur, excedit, tantum michi tuum gratificatur mandatum, quod mea, etiam si tarda, obedientia foret. Ulterius nichil dicere opus est nisi ut michi tuam aperias voluntatem. Sed michi causam manifesta, cur tibi non caves in hunc centrum descendere ab illo loco, videlicet, ad quem redire festinas. Cui illa respondit: Postquam ad tam profunda penetrare desideras, brevi tibi sum affamine responsurus cur huc declinare non titubo. Timenda sunt enim illa solummodo que possunt inferre alicui nocumenta; e contra de aliis, nam formidabilia non existunt. Ego enim a Deo, sua benignitate, facta sum talis quod nec vestra miseria me contingit, nec huius flamma incendii me invadit. Domina siquidem nobilis est in celo, que ex impedimento ad quem removendum te micto sic compatitur, adeo quod durum iudicium frangit illam. Istam Luciam sua petitione petivit et dixit eidem: Modo tuus fidelis eget tui, et ego tibi eum fideliter recommendo. Itaque Lucia, cuiuscumque inimica crudelis, se movit et ad locum ubi eram pervenit, que cum antiqua Racchele sedebam, et ait: O Beatrix, vera divina laus, cur non illi succurris, qui te adeo predilexit quod a vulgari se comitiva subtraxit? Nonne tu audis sui gemitus pietatem? Nonne etiam vides mortem in ipsum insultantem super flumina fluctuantia, adeo quod ipsorum comparatione mare nichil esse videtur? Quibus auditis, dico tibi Virgili quod nunquam in mundo persone adeo fuere ad eorum utilitatem et profectum velociter operandum, nec ad eorum damnum celeres evitandum, sicuti me ipsum celerem post hec reddidi que fuere narrata. Hucque de meo trono beato delapsa perveni, de tua confidens morali honestaque facundia, que te non modo, verum illos etiam qui eandem intellectui demandarunt. Postquam vero Beatrix suis sermonibus finem fecit, Virgilius referendo prosequitur dicens: Cumque Beatrix predicta narrasset, oculos avertit lacrimando lucentes. Cuius siquidem lacrimatu solertius in tuum presidium anelavi. Et sicut illi placuit, ad te veni et ab illius bestie te conspectu seposui, que pulcri cachuminis tibi surripuit iter breve. Ergo quid habes? Cur, cur immobilis permanes atque fixus? Cur tantam in corde congeris vilitatem? Cur audaciam securitatemque non habes? Postquam tales tres domine benedicte in aula celesti tui vigilem curam habent, et tantum tibi boni mea spondet oratio? + +Ad hec autem fuit autor a secundo proposito totaliter immutatus ad primum, dicens quod quemadmodum flosculi sive flores a nocturno gelu declinati et clausi, postquam a sole fuerint calefacti, erigunt in eorum stipitibus se apertos, talem utique se reddidit in sua fessa virtute et tantum bone audacie suo in corde resumpsit, quod sicut audax et proba persona fuit ipsum Virgilium taliter allocutus: O piam – supple dico – illam que meo succursui properavit et te curialem – supple dico, – qui verbis veracibus tibi ab eadem directis rapido cursu obtemperare maluisti. Tu quidem adeo tuis orationibus cor meum cum desiderio ad iter concitasti neglectum, quod primum propositum iam resumpsi. Procede nunc igitur, nam amborum una solummodo est voluntas. Tu dux, tuque dominus, tu magister. Quasi dicat: Tu dux ad ducendum et ego sequar, tu dominus ad precipiendum et ego obediam, tu magister ad docendum et ego adiscam. Quod audiens, Virgilius statim iter arripuit, et Dantes secutus est eum. Ideo ait in textu: + +*intrai per lo cammino alto et silvestro.* + +{Et io sol uno,} idest ego solus inter homines otio et negligentia vacantes, me preparabam ad tot et tales labores diversimode tolerandos. Ideo dicit: {m'apparecchiava a sostener la guerra / sì del cammino et sì de la pietate, / che ritrarrà la mente che non erra}. Hoc est, ego me preparabam, idest paratum exhibebam, ad labores non solummodo corporales verum etiam animales: in corpore, dico, quantum ad itineris asperitatem, eo quod asperum et pericolosum iter erat; in mente vero, sive in anima, quantum ad penarum diversitatem, eo quod diversa ac varia penarum tormenta conspexi, que quidem ad pietatem et misericordiam me movebant. Nam semper pietas ad misericordiam commovetur. Quod autem dicit: {che ritrarrà la mente}, etc., sic intellige: Mens mea, que visiones prefatas tenaciter adnotavit, easdem forma poetica explicabit, et quia multa ardua inspidaque conspexit, immediate Musarum implorat suffragium, ut ipsarum adiutorio melius suam queat retexere visionem. + +{O musa, o alto 'ngegno, or m'aiutate.} More poetarum, in sue narrationis principio invocat iste Musas. Ubi nota quod, sicut legitur in quadam glosa super libro Eneydorum, ad poetam spectant tria, scilicet invocare, narrare, et invenire. Invocant enim divinum adiutorium, sine quo *nullum rite fundatur exordium*, ut ait Boetius, libro De Consolatione. Narrant enim res gestas, sicut narravit Virgilius gesta Enee, Lucanus gesta Cesaris et Pompei, et Statius gesta septem regum qui Thebas obsiderunt. Inveniunt, idest fabulas ex veris gestis et fictis componunt. Unde beatus Ysidorus, VIII libro Ethymologiarum ait: Officium poete in eo est ut ea, que vere gesta sunt, in alias speties obliquis figurationibus cum decore aliquo conversa transducant. Iste itaque autor et invocat Musas et narrat res gestas, et multa fabulosa pulcra et venusta compositione componit et fingit. + +Quia, secundum Aristotilem, actus activorum sunt in patiente disposito, ideo Dantes scire voluit a Virgilio utrum ipse esset ita dispositus ad sequendum, ut erat ipse Virgilius ad ducendum et precedendum. + +Licteram sic construe: O Virgili, tu dicis quod pater Silvii, dum adhuc esset corruptibilis, idest dum adhuc viveret in mortali corpore, ivit ad seculum immortale, hoc est ad Infernum, in quo vivunt anime immortales; et hoc iter sensibile fuit, non per visionem vel ymaginationem. Iste pater Silvii fuit Eneas, qui ex Lavinia uxore sua, filia Latini regis, habuit filium, qui dictus est Silvius Postumus. Dictus est enim Silvius quia in silvis natus fuit; postumus vero, quia post mortem patris natus. Unde omnes qui nascuntur post mortem patrum postumi vocantur. Et fuit iste Silvius Postumus tertius rex Latinorum, et ab isto omnes reges latini Silvii denominati sunt. Ubi nota quod de stirpe Troyanorum regnaverunt in Ytalia XV reges antequam Roma esset. Quorum nomina sunt ista: primus Eneas, qui edificavit Lavinium; secundus Ascanius, ipsius Enee filius ex uxore sua Creusa, qui Albam condidit; tertius Silvius Postumus, filius Enee ex Lavinia; quartus Silvius Latinus, frater Silvii Postumi; quintus Silvius Eneas, filius Silvii Postumi; sextus Silvius Alba, filius Silvii Enee; septimus Silvius Achis; octavus Silvius Capis; nonus Silvius Carpentus; decimus Silvius Tiberinus, a quo fluvius qui transit per Romam dictus est Tyberis, quia in eo mortuus est; qui quidem fluvius prius dicebatur Albula; undecimus Silvius Agrippa; duodecimus Silvius Aremulus; tertius decimus Silvius Aventinus, a quo unus ex septem montibus qui sunt intra muros urbis dicitur Aventinus, quia iste Silvius Aventinus ibi est mortuus et sepultus; quartus decimus Silvius Procas; quintus decimus Silvius Amulius. Huius Silvii Amulii fuerunt nepotes Romulus et Remus, qui Romam edificaverunt. Isti enim sunt XV reges de stirpe Troyanorum, qui regnaverunt in Ytalia per CCCCLII annos, antequam Roma edificaretur. Ante quos regnaverant in ipsa Ytalia quinque reges, per annos circiter CL. Primus fuit Ianus, qui edificavit Ianuam. Huic Iano gentiles omnem introitum et exitum sacraverunt; unde Lucanus: *Ferrea belligeri compescat limina iani*. Huic etiam Iano primus mensis a Romanis consecratus est, scilicet Ianuarius. Secundus fuit Saturnus, pater Iovis, qui iuxta Ianiculum saturninum fecit. Tertius fuit Picus; quartus fuit Faunus; quintus vero Latinus, pater Lavinie, que fuit uxor Enee. + +Quasi dicat: O poeta, duo homines leguntur ad inferos cum corporibus descendisse, Eneas scilicet, duce Sibilla, et apostolus Paulus, duce angelo. Sed istis duobus ideo concessum fuit, quia primus fundator esse debebat Romani Imperii, secundus vero summus doctor Ecclesie. Primus, idest Eneas, vidit in Inferno qualiter et quomodo fundare debebat imperium; secundus vero, scilicet Paulus, vidit penas quas peccatoribus predicabat. Sed ego neque Eneas sum, neque apostolus Paulus; et ideo vellem scire unde michi conceditur, et a quo. Respondit ei Virgilius, et dicit unde veniat quod ad inferos possit secure descendere, ibi: {S'i' ò ben la parola tua intesa}. + +Sic construe licteram: O domina, propter cuius virtutes solummodo humana natura excedit omnia que continentur ab illo celo quod habet sub se minores circulos. Celum enim stellatum continet intra se omnes circulos, qui quidem dicuntur minores respectu circulorum superiorum. Omnes autem istos circulos minores, et omnia que continentur ab eis, humana natura excedit solum propter beatitudinem ad quam participandam et percipiendam fuit a Deo creata. Et Beatrix huius beatitudinis typum gerit. + +{Ma dimmi la cagion che non ti guardi / de lo scender qua giuso in questo centro}, etc. Hic movet Virgilius unam questionem Beatrici. Questio autem talis est: Ponatur quod unus beatus descendat in Infernum, nunquid sentiet ibi penam? Respondit Beatrix Virgilio et dicit quod homo debet timere solummodo illa que habent nocendi potentiam. Penam autem Inferni nullus beatus timere potest, quia est a Deo in beatitudine confirmatus. Et similiter ubicunque est damnatus, est in damnatione. Et sic tenendum est quod, si sanctus Petrus descenderet in Infernum, quod nullam penam ibi sentiret; et si unus damnatus, permissione divina, in celum ascenderet, quod non sentiret ibi aliquid de gloria, sed solummodo penam suam. Unde in libro Iob legitur quod dum quadam die assisterent filii Dei, idest angeli, ante Deum, affuit inter eos et Sathan; qui quidem, licet esset ante Deum, non de minus damnatus erat, ut est. Et ideo bene beatus ait Anselmus: Quilibet debet magis eligere in Inferno esse sine culpa quam in Paradiso cum culpa; quia in Inferno innocens non sentiret penam, et peccator in Paradiso de gloria non gauderet. + +In isto notabili nos autor admonet quod illa timere solummodo nos debemus que possunt inferre aliquid nocumentum. Illa vero que nocere non possunt nullatenus timere debemus. Nam fortitudo, que est una ex quatuor virtutibus cardinalibus, hoc habet proprium, quod nec ad nimiam audaciam nec ad pusillanimitatem aliquatenus se extendit. Stat enim ista virtus fortitudinis inter ista duo extrema, scilicet inter audaciam nimiam et pusillanimitatem vecordem. Ipsa vero ad ista extrema non tendit, sed audenda audet, et non audenda non audet. Similiter, et timenda timet et non timenda non timet. Et sic patet secundus cantus prime cantice Comedie. + +{Donna è gentil nel ciel che si compiagne.} Hic ponitur a Beatrice quod in Paradiso sunt tres domine, que de Dante pereunte solicitam curam habent, quarum ultima, que fuit ipsa, descendit in Limbum rogans ipsum Virgilium ut in succursum properet pereunti. Prima domina non habet nomen, quod patet ibi per textum: {Donna è gentil nel ciel che si compiange}, etc. Secunda vocatur Lucia, quod patet ibi: {Questa chiese Lucia in suo domando}, etc.; et ibi: + +{Lucia, nimica di ciascun crudele, +si mosse, et venne al loco dov'io era,} etc. + +Tertia vero dicitur Beatrix, quod patet ibi: {I' son Beatrice che ti faccio andare}. Prima, que est sine nomine, movit sua oratione Luciam; Lucia, mota ab ista prima, movit Beatricem; Beatrix vero, a Lucia sic mota, descendit in Limbum et movit Virgilium; et sic Virgilius motus in auxilium venit ei. Ad quorum omnium evidentiam est sciendum quod nos non possumus beatitudinem celestem acquirere nisi habeamus in nobis tria, ut simus scilicet spirituales, quia, teste Apostolo, animalis homo non percipit que Dei sunt. Et Christus ait Petro: Spiritus quidem promptus est, caro autem infirma. Sed quia sine virtutibus spirituales esse non possumus, ideo oportet nos virtutibus adornari. Est enim virtus, teste Ysidoro, cultus divinitatis et eterne beatitudinis meritum. Cuius sunt quatuor partes principales, que designantur per quatuor Paradisi flumina: prudentia, fortitudo, iustitia, et temperantia. Quarum virtutum diffinitio, secundum Ysidorum . In secundo tempore dedit legem, que consistit in duobus, scilicet in declinare a malo et facere bonum, que duo virtutes superius posite plenissime nos edocent. In tertio vero tempore dedit legem evangelicam, que docet nos temporalia et carnalia relinquere, et spiritualibus inherere. Prima igitur lex ducit nos ad rationem, secunda ad virtutes, tertia vero ad spiritum. Et ideo oportet quod primo simus rationales, secundo virtuosi, et tertio spirituales. + +Et secundum istum modum iste poeta summus suam Comediam in tres canticas dividit et distinguit. In prima enim ducit eum Virgilius, qui ponitur pro ratione. In secunda, licet Virgilius eum associet, tamen Cato, qui ponitur pro virtute, qua mediante servus de servitute ad libertatem progreditur, sibi viam ostendit, et sine sua licentia ratio ulterius non procedit. In tertia vero cantica ducit eum Beatrix, que ponitur pro vita spirituali et scientia sacre theologie, que docet quod qui facit peccatum servus est peccati, qua servitute per virtutes liberamur, et sic liberati in Dei filios adoptamur. Et est Beatrix una ex illis tribus dominabus que de eo solicitam curam habere dicuntur in celo. Ubi nota, tu devote Lucane, qui informari virtutibus concupiscis et gratiis protegi celestibus optas, quod Dantes in se ipso assummit personam hominis penitentis, hominis dico de peccato exire volentis, ad virtutes hanelantis, et ex hoc beatitudinem celestem habere sperantis. Sed ad hoc ut peccator recte exeat de peccato et ad Deum totaliter se convertat, indiget tribus gratiis, scilicet gratia preveniente, gratia illuminante, gratia cooperante. Primo dico quod indiget gratia preveniente, sine qua bene et recte non possumus penitere. Sed quia nescimus unde veniat ista gratia, ideo prima domina, que signat istam gratiam, non habet nomen. Non enim scire possumus unde veniat quod homo, existens in actu vel voluntate peccandi, a divina gratia preveniatur, quia tunc gratia divina non venit ad hominem propter merita sua; et hoc apparet in beato Paulo apostolo, qui dum iret, summa autoritate Iudeorum munitus, ad persequendum et capiendum illos qui invocabant nomen Christi, dum appropinquaret Damascum subito circumfulsit eum lux de celo, que eum totaliter ab actu et voluntate persequendi retraxit, et huius nominis quod prius persequebatur, predicatorem effecit. Unde Ananie ait Dominus: Vas electionis est michi iste, ut portet nomen meum coram regibus et principibus et filiis Israel. Et quia ista gratia primo venit ad hominem quam homo illam suis meritis mereatur, ideo gratia preveniens appellatur. Secundo indiget gratia illuminante, sine qua nescimus quid agere debeamus; et ista secunda gratia signatur per secundam dominam, que vocatur Lucia, que ipso nomine demonstrat gratiam illuminantem sive proficientem. Et ista gratia etiam in Apostolo apparuit, qui postquam fuit a Deo in terram prostratus et lumine oculorum privatus, in quo apparuit gratia preveniens, tribus diebus et tribus noctibus non manducavit neque bibit; et tunc a Deo plenissime illuminatus fuit in evangelica lege. Unde ipse ait: Neque ab homine accepi illud, neque didici, sed per revelationem Iesu Christi. Et quia ista gratia in viam mandatorum Dei nos dirigit, ideo gratia illuminans nominatur; et quia illuminat, ideo sub nomine Lucie ponitur ab autore. Tertio indiget gratia cooperante sive consumante, quia quantumcunque simus illuminati et bene sciamus quid agere debeamus, tamen ad bene operandum debiles et pigri atque tardi, ut plurimum, sumus. Unde Dominus ait discipulis suis: Servus sciens voluntatem domini sui et non faciens, plagis vapulabit multis . Sine gratia enim cooperante sive consumante, nullum opus perfectum possumus operari. Ideo in Evangelio ait Iesus discipulis suis: Sine me nichil potestis facere. Et ista tertia gratia signatur per tertiam dominam, que vocatur Beatrix, que suo nomine gratiam cooperantem demonstrat; quia non gratia preveniens nec gratia illuminans, sed gratia cooperans efficit nos beatos. Multi enim fuerunt et preventi et illuminati, et tamen dannati. Istam etiam tertiam gratiam se habuisse Apostolus manifestat cum ait: Omnia possum in eo qui me confortat. Igitur, cum ista sit illa gratia sine qua homo beatificari non potest, ideo ab autore hic ponitur sub nomine Beatricis. + +Adhuc nota, Lucane, quod prima gratia facit hominem exire de vitiis et ad virtutes accedere; secunda facit proficere de virtute in virtutem; tertia facit transire de miseria ad gloriam. De prima ait Exechiel propheta: Exite de medio Babilonis. De secunda ait psalmista: Ibunt de virtute in virtutem. De tertia idem immediate: Videbitur Deus deorum in Syon. Sub figura istarum trium gratiarum dixit Moyses ad Pharaonem: Ibimus viam trium dierum ut sacrificemus Domino Deo nostro. Primus dies est peccata relinquere; secundus, virtutes adipisci et in eis proficere; et tertius, de hac miseria ad gloriam transfretare. Et tunc offertur verum sacrificium Deo, cum anima suo sponso perpetuo in illa vera requie copulatur. + +Hec etiam tres gratie figuraliter continentur sub triplici phase idest pascate, quod celebraverunt filii Israel ab exitu de Egypto usque ad introitum terre promissionis. Nam illud festum quod ebrei vocant phase, nos christiani vocamus pasca. Mandaverat enim Dominus Moysi, ut habetur in libro Numeri, quod omni anno filii Israel celebrarent phase in memoriam quod egressi erant de Egipto, et ipsi ab exitu de Egipto usque ad terre promissionis ingressum per annos quadraginta non celebraverunt nisi tria phase. Quod ideo, permissione illius qui mandaverat, non fuit nisi ter celebrandum, ut esset figura istius triplicis transitus spiritualis. Egyptus enim significat mundum et peccata; desertum significat penitentiam et bonam operationem; terra vero promissionis significat Paradisum. Et sicut filii Israel non poterant terram promissionis intrare nisi transirent per desertum, et desertum intrare non poterant nisi de Egypto exirent, sic et nos non possumus vitam beatam habere nisi per bonam et virtuosam operationem. Operationes autem bonas operari non possumus nisi exiverimus de Egypto. Oportet, ergo, ut tres transitus sive saltus, unum post alium, faciamus: primus transitus est exire de Egypto, idest de vitiis, et in desertum ire, idest virtuosas operationes operari; secundus, per desertum ire, idest de virtute in virtutem proficere; tertius, terram promissionis intrare, idest per bona opera que facimus vitam eternam sperare. Horum autem transituum et harum gratiarum figuram continent illa tria phase que celebrata sunt a filiis Israel ab exitu de Egypto usque ad terre promissionis introitum, ut dictum est. Primum nanque phase celebraverunt in finibus Egypti, circa Ramasse, ut habetur Exodi, XIIo capitulo. Et ex tunc intermissum fuit usque ad ingressum terre promissionis, ut habetur Iosue, quinto capitulo Et tunc in introitu terre sancte celebraverunt tertium phase. Iste itaque tres solemnitates phase significant istos tres transitus, quos facere nequimus sine tribus gratiis superius nominatis, quibus indigemus ab exitu de Egipto usque ad introitum terre sancte. Primo nanque ut exeamus de Egypto, idest de vitiis, indigemus gratia preveniente. Secundo, ut possimus per desertum ire et ibi non deficere, idest de virtute in virtutem proficere, indigemus gratia illuminante, sive proficiente, que est velut manna a Domino pluens; quo manna in deserto penitentie anima ne deficiat sustentatur. Tertio, in introitu terre sante, que beatam patriam prefigurat, indigemus gratia cooperante sive consumante. + +Et secundum istam triplicem divisionem gratie, sua Comedia dividitur in tres partes: In prima nanque parte, dum autor tractat de Inferno, prima gratia excludit eum a vitiis et exire facit. In secunda, dum tractat de Purgatorio, secunda gratia facit eum proficere de virtute in virtutem. Et ideo in introitu Purgatorii apparuit sibi in visione Lucia, in figura unius aquile auree, que secundam gratiam prefigurat. In tertia vero parte, dum tractat de Paradiso, tertia gratia facit eum transire de miseria ad gloriam, et ideo, lustrato paradiso terresti sic, Beatrix cum septem nimphis ad eum descendit et per se solam ad celestia ipsum vehit. Sed postquam vidimus istas tres gratias in utroque sacre pagine testamento figuraliter contineri, videamus quid Sancta Mater Ecclesia sentiat de eisdem. Sancta enim Ecclesia primam et tertiam gratiam omni die implorat in hora prime, dicens: Actiones nostras quaesumus quas Domine aspirando preveni et adiuvando prosequere, ut cuncta nostra oratio et operatio a te semper incipiat, et per te cepta finiatur, per Christum Dominum nostrum. Et in dominica XVII post Trinitatem: Tua nos, Domine, gratia semper et preveniat et sequatur, ac bonis operibus iugiter prestet esse intentos. Et de hiis duabus gratiis ait beatus Augustinus: Gratia prevenit ut velimus, subsequitur ne frustra velimus. Sed quia, positis principio atque fine, intelligitur medium, ideo secundam gratiam quotidie implorat in psalmo dicens: Illumina oculos meos ne unquam obdormiam in morte. + +{Che mi sedea con l'antica Racchele.} Cum Racchele uxore Iacob Beatrix sedere se dicit, quia beatitudo nil aliud est quam contemplari Deum, et per Racchelem vita contemplativa, sicut per Liam sororem suam activa vita signatur. Habuit enim patriarca Iacob duas uxores que erant ambe germane, ut legitur Genesis, XXVIIIIo capitulo. Una dicebatur Lya, que erat lippis oculis; altera dicebatur Racchel, que erat pulcra facie et venusto aspectu. Iste due uxores Iacob, secundum expositiones doctorum, duas vitas in ecclesia significant: activam scilicet et contemplativam. Lia significat primam, scilicet vitam activam; Rachel vero secundam, scilicet vitam contemplativam. Iste enim sunt due sponse veri nostri Iacob, idest Christi, ex quibus duabus uxoribus generat in Ecclesia suos filios. Nam omnes filii Dei aut nascuntur ex vita activa aut ex contemplativa. Vita activa est servire alteri in operibus misericordie, que opera sunt X: primum est cibare famelicum, secundum potare sitibundum, tertium vestire nudum, quartum hospitari peregrinum, quintum redimere captivum, sextum visitare infirmum, septimum sepelire mortuum, octavum ieiunare pro mortuis, nonum elemosinam dare pro eis, decimum orare pro ipsis. Et de his decem operibus accipe duos versus: + +*Colligo poto, cibo, redimo, tego, visito, condo, +et vice defuncti ieiuno largior oro.* + +Spectant etiam ad vitam activam predicare, evangelizare, confessiones audire, et omnia alia tam spiritualia quam temporalia, in quibus invenitur utilitas proximorum. Vita vero contemplativa est omnia relinquere et soli Deo vacare. Sed nota quod in hoc mundo utraque vita vivit; in celo vero vita activa moritur, et efficitur contemplativa. Non enim in celo datur indumentum, quia nullus est ibi nudus; non cibus, quia nullus ibi famelicus; et sic de aliis. Et ideo cum sola Rachele sedet Beatrix, quia in contemplando Deum beatus quilibet requiescit. + +{C'uscì per te de la volgare schiera.} Amore adipiscende beatitudinis homo sapiens de scientiis secularibus exit et studio sacre theologie intendit. Unde dicit: qui exiit propter te de vulgari acie, idest propter amorem tuum scientias liberales omisit, et philosophiam et alias scientias universas, que ideo vulgares dicuntur, quia vulgi famam et gloriam consequuntur. Non enim reputantur in vulgo nisi qui vel philosophi vel medici fuerint, aut iudices. Et ideo tales, quia vulgi famam habent, mundi gloriam, idest pecuniam, apprehendunt. Scientia vero sacre theologie nec mundi gloriam querit, nec marsupia proximorum vacuare intendit. Solum enim querit illum in quo sunt omnia que possunt satiare hominis appetitum; cetera vero, preter ipsam famem, potius quam satietatem inducunt. Et hoc considerans, Augustinus aiebat: Si Deus universa que habet michi daret, non me satiaret nisi se ipsum dare promitteret. Et idem: Inquietum est cor nostrum donec in te requiescat. Et ideo bene dicit Ieronimus: Vana est omnis scientia in qua non queritur Christus. + +In hac comparatione notatur quam sit liberalis et curialis animus diligentis. Ille enim qui vere diligit alium, statim quod audit vel cernit necessitatem amici, sine tarditate aliqua currit velociter ad succursum. Unde beatus Augustinus: Sufficit, inquit, amanti solummodo nuntiare. + +Nos videmus quod omnes flores, preter florem cucurbite, in nocte propter gelu clauduntur, et in die propter calorem aperiuntur. Dicit ergo autor quemadmodum flores a gelu nocturno inclinati et clausi, ad calorem solis aperiuntur et eriguntur, ita ego, qui prius timore et desperatione in animo cecideram, ad verba Virgilii exurrexi. Et ideo ait: {Io cominciai come persona franca: O pietosa colei chemmi soccorse}, etc. + +Dum in superiori cantu, ex cura benivola Beatricis, autor, omni timore deposito, ad eundum se pronto animo Virgilio obtulisset, dicens: {Or va, c'un sol volere è d'amendue}; et post oblationem iter arripuisset, ut patet per id quod ait in fine cantus: {intrai per lo cammin alto et silvestro}; nunc in isto sequenti cantu ponit quod ad portam per quam intratur ad inferos devenerunt. Supra quam portam dicit se vidisse et legisse quandam scripturam obscuram, quam cum legisset, et expositionem ipsius scripture a Virgilio recepisset, dicit quod ipse Virgilius cum leta facie ipsum cepit per manum, et per portam descendendo ad inferos introduxit. Eisdem autem ingressis invenit autor quendam fluvium, qui fluvius totam vallem circuit infernalem. Et in prima ripa istius fluminis per circuitum ponit se invenisse multitudinem maximam animarum, cum illis angelis mixtam qui in illa pugna que fuit in celo, neque cum Deo neque cum Lucifero tenuerunt. Pena autem istorum est ista, quod cum suspiriis et gemitibus aliisque clamoribus nudi currunt in circuitu per hanc ripam. Cum vero istam multitudinem attente respiceret, vidit ibi unam animam, videlicet animam Celestini pape, qua visa et cognita statim cognovit quod illa multitudo erat secta hominum miserorum qui in hoc mundo nec Deo nec dyabolo placuerunt, et ideo nec in inferno positi sunt nec in celo. Post hec, dum versus fluvium respiceret, vidit in ripa ipsius fluvii quandam gentem que ad transeundum valde avida et desiderans videbatur. Et dum ad fluvium appropinquasset, ecce quidam senex cum una navicula veniendo, alta voce clamabat: Ve vobis, o anime prave. Non speretis unquam celum aspicere. Ego venio ad ripam alteram vos portare, in tenebras eternas ubi est calor et gelu. Et postquam sic illis animabus miseris exprobavit, dixit ad Dantem: O tu qui es istic anima viva, recede ab istis qui sunt mortui. Sed postquam vidit quod non recedebat, ait ad eum: Per alias vias et per alios portus ibis ad ripam. Quasi dicat: Cum salvandus sis, quare cum dannatis vis descendere in Infernum? Tunc ait ad eum Virgilius: O Caron, noli turbari istum, licet vivum, in navi portare, quia istud est placitum ibi ubi est possibile omne velle. Tunc Caron ipsum cum omnibus illis animabus recepit in navim et ad ripam alteram transportavit; et cum descendissent ad terram, invenit ibi tria, scilicet pluere, ventum, et fulgura; propter que, totus attonitus, in terram cecidit, sicut homo solet cadere somnolentus. Unde ait in textu: {et caddi come l'om cui sonno pillia}. + +{Per me si va ne la città dolente.} Sicut dicunt philosophi, voces sunt note earum que sunt in animo passionum. Que autem et quales passiones sint in Inferno, voces, idest scripture huius ianue, manifestant. Invenit enim Dantes in fastigio dicte porte VIIII rithimos, in quibus rithimis porta ipsa loquitur omnibus per eam intrantibus. Et nota quod isti rithimi continent quinque: Primum est quod per ipsam portam est iter ad inferos, ibi: {Per me si va ne la città dolente}. Secundum est causa quare factus fuit iste carcer infernalis, que causa fuit divina iustitia, ibi: {Iustitia mosse 'l mi' alto factore}; – supple ad me creandum. Tertium est autor sive factor huius carceris, et dicit quod fuit ipsa beata Trinitas, que omnia ex nichilo produxit in esse. Et distinguit hic Trinitatem personarum: Nam primo ponit personam Patris, cui attribuitur potentia, ad quam pertinet creare, ibi: {fecemi la divina potestate}. Secundo, personam Filii, cui attribuitur sapientia, ad quam pertinet creata disponere et ordinare, ibi: {la somma sapientia}. Tertio, personam Spiritus Sancti, cui attribuitur clementia, ad quam pertinet creata et disposita gubernare, ibi: {e 'l prim'amore}. Quartum est tempus quando iste carcer factus fuit; et dicit quod fuit creatus in prima creatione, ibi: {Dinanz'a me non fur cose create / se non eterne}, idest ante me nichil fuit, nisi Deus qui est eternus, et ego etiam post meam creationem duro in eternum. Ubi nota quod eternum accipitur pro sempiterno, quia eternum est illud quod caret principio et fine; et secundum hoc nichil eternum nisi Deus. Sempiternum vero est illud quod habet principium sed non finem, sicut sunt angeli, et anime hominum, et celum, et mundus, et Infernus. Que quidem omnia, licet habeant principium, quia creata sunt, tamen nunquam deficient; et tunc sempiternum tantum valet quantum *semper eternum*. Quintum et ultimum est quod illi qui intrant limina huius porte nunquam inde exibunt, ibi: {Lasciate ogni speranza, voi ch'entrate}. Ubi est advertendum quod poete multa cum fide catholica persenserunt, quia inferos esse crediderunt, sceleratos ibi posuerunt, eorumque penam eternam esse predicaverunt. Non enim solummodo hec ponit iste, sed etiam omnes alii summi poete gentilium, a quibus ipsa porta Inferni greco vocabulo trenaris appellatur, quod latine sonat *lamentatio*. Unde Virgilius VI Eneydorum ait: *Trenareas etiam fauces, alta hostia Ditis, / et caligantem nigra caligine lucam / ingressus, maneque adiit*. Et Statius, primo Theybaidos: *Trenaree limen petit irremeabile porte*. Ovidius etiam, ubi loquitur de descensu Orphei ad inferos, sic ait in Xo libro Metamorphoseos: Ad Stigia Trenarea ausus est descendere porta. Quod autem isti antiqui poete greco vocabulo trenarem posuerunt, hoc iste novus latina lingua posuit lamentationem, dum ait: {Per me si va ne la città dolente}. Nam ex doloribus lamentationes insurgunt. Et nota quod lamentationes Ieremie in greco treni vocantur. Et sunt treni quedam carmina lamentabilia que primo aput hebreos composuit Ieremias; apud grecos autem Symonides, poeta lyricus, ut scribit beatus Ysidorus, libro primo Ethimologiarum. Dicens igitur autor: {Per me si va ne la città dolente}, trenareas insinuat, idest lamentationes eternas. + +Istud notabile est morale, et potest cuilibet arduo et difficili negotio adaptari. Quandocunque enim homo habet aliquod arduum vel difficile incipere vel facere, tunc debet omnem suspitionem et cordis timiditatem a se penitus removere. + +Hic Dantes, duce Virgilio, ingreditur portam. + +Iste fuit Celestinus papa, qui de heremo fuit abstractus, et in Summum Pontificem ordinatus post mortem Nicholai quarti. Sed propter ignaviam cordis, quia nesciebat navem Ecclesie in fluctibus gubernare, ad petitionem et instantiam cardinalium, ac etiam Karoli secundi, in Neapoli se ipsum deposuit, et papatui renuntiavit. Unde dicit autor: {ke fece per viltate il gran rifiuto}. Sed re vera, non cordis ignavia ductus, sed humilitate deiectus, dum multorum utilitati intendere non valebat, suam animam humilitate studuit conservare. Unde post mortem per papam Clementem fuit canonizatus et sanctorum numero aggregatus, ac sanctus Petrus Confessor appellatus. Sed quia Dantes istam Comediam tempore Bonifatii composuit, ante scilicet quam ipse sanctus Petrus canonizatus fuisset, ideo ipsum hic posuit, habens respectum solummodo ad suam ignaviam et miseriam cordis, qua fuit taliter obumbratus, quod in romana sede sedere nescivit. + +{Questi sciagurati, che mai non fur vivi.} Vere omnes homines qui de hac vita sine fama decedunt miseri et mortui merito appellantur. Unde infra, cantu XXIIIIo, ait autor: + +{Omai convien che tu così ti spoltre, +disse 'l maestro; ke segendo in piuma, +in fama non si vien, né sotto coltre; +sanza la qual chi sua vita consuma, +cotal vestigio in terra di sé lascia +qual fummo in aere et in aqua la schiuma}. + +Omnes enim sapientes ita se in hac vita exercitare conantur, ut per gloriosa facta que fecerunt in vita, post mortem in mentibus hominum semper vivant. Et ad hoc bene Salustius in Catellinario nos inducit, dicens: Omnes homines qui sese student prestare ceteris animalibus summa ope niti decet, ne vitam silentio transeant veluti pecora, que natura prona atque ventri obedientia finxit. Sed nostra vis in animo et corpore sita animi imperio, corporis servitio magis utimur; alterum nobis cum diis, alterum cum beluis commune est; quo michi rectius esse videtur ingenio quam viribus gloriam querere, et quoniam vita ipsa qua fruimur brevis est, memoriam nostri quam maxime longam decet efficere; nam divitiarum et forme gloria fluxa atque fragilis est, virtus vero clara eternaque habetur. Huc usque Salustius. Quid enim sapientes facere debent, cum stulti semper famam petant et appetant operibus sceleratis, narrat beatus Ieronimus Contra Helvidium; narrat et Maximus Valerius, libro octavo, capitulo de cupiditate glorie: Quod quidam ignotus, accensus glorie cupiditate, sacrilega ephesiane templum Diane succendit. Et nullo prodente prorupit in medium, clamans se incendium subiecisse. Sciscitantibus vero Ephesi principibus quam ob causam tam sacrilegum opus facere voluisset, respondit: *Ut opere pulcherrimo consumpto, nomen eius per totum terrarum orbem diffunderetur*. Tunc decreto principes mandaverunt ut nomen tam teterrimi hominis, licet facti memoria remaneret, perpetuo damnaretur. + +Ista vilia animalia, musce scilicet atque vespe, que ad istorum miserorum cruciatum perpetuum deputantur, tenent similitudinem et figuram vilissimarum cogitationum ac etiam operationum, quas cogitant et operantur in hoc mundo isti tales miseri et vecordes. + +Autor in isto notabili tria ponit. Et primo ponit quod miseri et vecordes nunquam sunt vivi, licet comedant atque bibant. Nam vera vita, qua anima vere vivit, est in virtutibus occupari; de qua occupatione ait Tullius in libro Tusculanorum: Nichil dulcius otio licterato. Secundo ponit quod isti tales, qui se in bono occupare non volunt, sunt omni bono et omni gratia denudati. Ideo ait in textu: {erano ignudi}. Tertio, respondet uni tacite questioni: Posset enim aliquis querere et dicere: Nunquid isti miseri et vecordes, qui nunquam per bonam operationem vivunt, malum aliquod macinantur? Respondit quod quotidie molestantur et stimulantur a vilibus et inutilibus cogitationibus, que per muscas et vespes typice designantur. + +{Ne le tenebre eterne.} Nota quod invenimus in Sacra Scriptura duas tenebras, scilicet interiores et exteriores. Tenebre interiores sunt peccata et errores hominum; de quibus in Evangelio Iohannis primo: Et tenebre eam non comprehenderunt; idest peccatores divinam lucem non ceperunt. Et Genesis primo: Tenebre erant super faciem abyssi; idest errores super cor hominis. Tenebre vero exteriores sunt pene infernales; de quibus Dominus in Evangelio: Ligatis manibus et pedibus mittite eum in tenebras exteriores. Et iste tenebre, quia sunt infernales, ideo sunt eterne. + +Hic notatur summa felicitas beatorum, que consistit in hoc quod quecumque anima vult, breviter potest. Sed nota quod non vult nisi ea que divine consonant voluntati. Et ista est causa quare anima in celo potest omne quod vult. + +{Quinci fur quete le lanose gote.} Idest, propter verba que dixerat Virgilius Caroni, quietata fuit ipsius Caronis turbatio, que quidem turbatio apparebat in vultu. + +Postquam in superiori cantu autor Acherontis fluvium transvadavit, et postquam posuit quomodo percussus fuit a quadam luce, ex qua percussione cecidit sicut solet cadere somnolentus, nunc in isto ponit quomodo unum grave tonitruum excussit eum a somno. Et sic, duce Virgilio, abyssi vallem ingreditur; quam quidem vallem in novem circulos poetando distinguit. Istud idem sentit Statius secundo Thebaidos. Stix, inquit, in novem circunflua campos. Et vocat hic Statius infernum Stigem, quia ponitur pars pro toto. Virgilius etiam: Novies, inquit, Stix interfusa coercet. Ponit autem in isto circulo Limbum puerorum et habitationem tam virorum quam mulierum, qui virtutibus moralibus inherentes et in eis se totaliter exercentes, sine fide unius Dei de hac luce migrarunt. Pena quorum, secundum fidem catholicam, est solummodo carentia visionis divine; cui carentie alta suspiria adhibet autor iste. Vocatur autem iste circulus a poetis Elisium, a nobis autem christianis vocatur Limbus, quem locum Sacra Scriptura vocat *sinum Abrahe*. Est autem Elysium, secundum poetas, quidam locus semotus a penis, ubi quiescunt anime piorum, et dicitur Elysium ab e quod est extra et lision quod est miseria, inde Elysium, *locus extra miseriam positus*. Dum vero sic ab uno gravi tonitruo esset excitatus a somno surrexit, et dum attente respiceret, invenit se super ripam unius vallis que erat ita obscura, profunda, et nebulosa, quod licet oculum infigeret in profundum, nichil breviter discernebat. Tunc Virgilius dulcibus verbis et exhortationibus ipsum ad descendendum induxit. Dum autem sic ambo per istum primum circulum ambularent, invenit autor turbas grandes puerorum virorum et mulierum. Tunc Virgilius ait ad Dantem: Tu non requiris a me que anime sunt iste quas tu vides. Volo enim quod scias quod iste anime non peccarunt, et si bene fecerunt, non sufficit, quia non habuerunt baptismum; qui quidem baptismus est pars illius fidei quam tu credis. Et si fuerunt antequam Christus veniret in carnem, non adoraverunt debito modo Deum. Ubi est advertendum quod antiqui iusti de populo paganorum credebant unum Deum esse, tamen distinctionem personarum ignoraverunt, et ideo non debite adoraverunt. Audiens autem Dantes quod ille locus ubi modo erant esset Limbus, et considerans atque ymaginans quod tempore quo Christus resurrexit a mortuis ille locus a Christo fuerat spoliatus, interrogavit ducem suum dicens: Dic michi, magister, dic domine mi: Exivit hinc aliquis homo unquam? Et ille: Ego eram novus in hoc statu, quando vidi huc venire unum potentem, cum signo victorie coronatum; qui quidem extraxit hinc umbram, idest animam, primi hominis et aliorum multorum qui continentur in textu. Et dum sic videndo et loquendo ambularent per illam silvam spirituum antiquorum, vidit autor non multum a longe unum ignem, qui tenebrarum emisperium vinciebat, idest ligabat. In quo loco vidit honorabiles gentes valde; de quibus honorabilibus gentibus quatuor umbras vidit obviam sibi venire. Que quidem umbre, postquam cum Virgilio locute sunt in secreto, ipsum autorem honorabiliter salutarunt; et sic ipsum in quoddam castrum septem muris et uno fluvio circumdatum introduxerunt. In quo castro invenit antiquissimos spiritus philosophorum, medicorum, poetarum, et virorum iustorum, qui in hoc mundo, licet iuste vixerint, tamen, quia non debite Deum adoraverunt, ad inferos descenderunt. Quibus visis et cognitis de isto castro luminoso, quod continetur in primo circulo, in secundum descendit. + +{La sexta compagnia in due si scema: +per altra via mi mena il savio duca, +fuor de la queta, nell'aura che trema. +Et vegno in parte ove non è chi luca.} + +{Che sanza speme vivemo in disio;} hoc est, sine spe de istis tenebris evadendi vivimus in desiderio, quia licet nunquam habeamus spem hinc exeundi, nichilominus tamen hoc naturaliter affectamus. Dico naturaliter quia sicut sunt due leges, una naturalis altera divina, ita sunt due spes que oriuntur ab ipsis. Lex enim nature non vult ut non peccans condemnetur; lex autem divina non vult ut qui non credit in Christum salvetur. Contra spem, igitur, que a lege divina procedit, sperant isti in spem que oritur a natura. + +{Di Moise legista et ubidente.} Moyses mitissimus hominum in Egypto est natus et a filia Pharaonis in filium adoptatus. Huic enim, dum oves pasceret in deserto, apparuit Deus in rubo. Qui dum esset annorum octaginta, ex precepto Dei stetit coram Pharaone decem, plagis Egyptum percussit, Mare Rubrum divisit, in montem Synai legem a Deo accepit, XL annis in heremo populum manna paravit. Et sic CXXo anno vitam finiens, divinis manibus est sepultus. + +{Et con Rachele, per cui tanto fé.} Rachel, filia Laban et pulcherrima mulierum, fuit una ex uxoribus ipsius Iacob, quam tantum dilexit Iacob quod, amore ipsius, XIIII annis pavit pecora soceri sui, sustinens frigus et gelu. Ideo dicitur in textu: {per cui tanto fé}, ipse scilicet Iacob. + +{Et altri molti.} Hoc est omnes superius nominatos extraxit Christo de Limbo quando spoliavit infernum, et multos alios, idest omnes iustos utriusque sexus qui ante adventum Christi ad inferos descenderunt. + +Hoc est, volo quod scias quod antequam isti educti fuissent de Limbo, humani spiritus salvati non erant. Hoc dicit ad angelorum differentiam, qui quidem semper salvi fuerunt postquam fuerunt in gratia confirmati. Confirmati vero fuerunt in gratia statim quod de celo mali angeli ceciderunt. Spiritus autem humani, ante Christi adventum, quia ianua celi omnibus erat clausa, omnes ad inferos descendebant, mali in profundum Inferni et boni in Limbum; qui quidem Limbus in isto primo superiori circulo continetur. Christus autem per suam passionem et ianuam celi aperuit, et sanctos patres de Limbo extraxit, et eos in celestem patriam introduxit. + +{Non lasciavam l'andar perch'e' dicessi.} Hoc est, non dimittebamus iter nostrum propter ea que Virgilius loquebatur, sed simul et loquebamur et silvam spissam illorum spirituum transibamus. + +{Non era lung'ancor la nostra via / di qua dal sonno.} Hoc est, non multum per istum circulum descenderam postquam fueram a somno per tonitruum excitatus, quando vidi a longe unum ignem, quem quidem ignem tenebrarum emisperium vinciebat, idest ligabat. Est autem emisperium illa pars celi quam videmus supra nos. Et nota quod emisperium est duplex, scilicet superius et inferius; pars enim celi que supra nos est dicitur superius emisperium; pars autem illa celi que sub terra est dicitur emisperium inferius, quam quidem videre non possumus quamdiu sub terra latet, ut dicit Ysidorus tertio libro Ethymologiarum. Simili modo ponit hic autor quod supra illum ignem qui est in isto primo circulo est unum emisperium tenebrarum, quod quidem emisperium ligat et circumdat illum ignem; et similiter est aliud emisperium tenebrarum inferius positum. + +{Intanto voce fu per me udita.} Idest, interim quod loquebamur, audivi quandam vocem loquentem et dicentem: Honorate altissimum poetam, nam ecce sua umbra, idest anima, que a nobis recesserat, ad nos redit. + +Et statim, finita voce, dicit autor se vidisse quatuor magnas umbras, idest animas, venire eis obviam, quod autem dicit: {sembianza aveano né trista né lieta}. Hoc est, quod in Limbo anima neque bonum patitur neque malum, sed solum carentiam visionis divine. Sed, re vera, ista carentia, licet non sit pena in parvulis, est pena maxima in adultis. Et exemplum habemus de duobus hominibus, quorum unus nunquam fuit dives, alter de summis divitiis descendit in paupertatem. Primo, paupertas ipsa non est pena; sed secundo, est pena et summa miseria. Et hoc est quod Boetius allegat tertio libro De Consolatione, dicens: *Hoc est quod recolentem vehementius quoquit; nam in omni adversitate fortune infelicissimum genus infortunii est fuisse felicem*. Et ideo carentia tanti boni, de quo aliquam notitiam antiqui philosophi habuerunt in mundo, est eis pena maxima iudicanda, hoc dico si in Limbo sunt. Sed nostra fides non tenet quod ibi sint nisi parvuli innocentes. Iste autem poeta in hac parte, et in quibusdam aliis, loquitur non theologice sed poetice. Et ideo per Infernum non Beatrix, que typum tenet teologie, sed Virgilius eum ducit, qui tenet figuram rationis humane. Sed si vere et lucide autoris verba pensamus, istum primum circulum bipartitur. In prima namque parte ponit Limbum, ubi collocat parvulos innocentes, quem locum dicit expoliatum a Christo, tempore scilicet sue victorie, quando resurrexit a mortuis. In secunda vero parte, hoc est in loco magis infimo, quia in suo descensu semper tendit ad centrum, ponit quandam partem luminosam in qua ordinat quoddam castrum, septem muris et una aqua munitum, ubi collocat antiquos iustos et sapientes de populo paganorum, qui tres virtutes theologicas ignorantes, in quatuor virtutibus cardinalibus sive moralibus studuerunt. + +In ista comparatione demonstrat autor quante excellentie fuit Virgilius in hac vita, inquantum comparat eum aquile volanti, dicens quod quemadmodum aquila volat super omnes aves, ita Virgilius volavit, idest locutus est, super omnes poetas. + +{Venimo a piè d'un nobile castello,} etc. Per istud castrum, septem muris et uno fluvio sic vallatum, in quo stant antiqui principes, virtuosi philosophi et poete et multi alii, accipere possumus gloriosas virtutes, quibus ipsi in mundo fulserunt; que quidem virtutes armant hominem contra vitia et errores. Unde per castrum accipe virtutes; per VII muros VII scientias liberales; per fluvium vero solidum divitias intellige conculcatas: quia nisi divitias, que sunt labiles et hominem labilem faciunt, homo conculcaverit, ad virtutes et scientias pervenire non poterit. Unde beatus Ieronimus in epistola ad Paulinum refert quod Crates, philosophus thebanus, homo quondam ditissimus, cum ad phylosofandum Athenas pergeret, magnum auri pondus in mari proiecit; nec putavit se posse et virtutes simul et divitias possidere. Refert Valerius, libro VIII, capitulo de studio et industria, quod cum Anaxagoras rediret a studio et suas possessiones desertas vidisset, ait: Non essem ego salvus nisi iste perissent. Et subdit Valerius: Nam si prediorum potius quam ingenii culture vacasset, dominus rei familiaris intra penates suos mansisset, non tantus Anaxagoras ad eos redisset. + +In isto notabili ponit autor tria que reddunt homines, et maxime principes et barones, maiestate mirabili reverendos. Primum est tarditas et gravitas oculorum, nam principes et barones debent in oculis tarditatem et gravitatem habere. Secundum est autoritas et maiestas in nutibus atque signis. Debent enim principes habere gestus et motus corporis ponderosos. Tertium est raritas et suavitas in loquendo. Non enim decet magnos viros nisi raro loqui, quia eorum verba melius ab auditoribus retinentur. Hec autem in Scipione fuisse, dum loquebatur ad populum, in libro De Amicitia Tullius asseverat. Quanta, inquit, o dii immortales, fuit illi gravitas, quanta in oratione maiestas. + +{Tra' quai conobi Hectore.} Hector fuit primogenitus filius Priami regis Troyanorum, qui fuit in armis fortissimus et in moribus gloriosus, et fuit intantum pulcher et gratiosus quod ab omnibus qui eum videbant mirabiliter amabatur. Nam, ut scribit Homerus, non filius hominum sed deorum in ipsa sua pueritia credebatur. + +{Et Enea.} Eneas fuit filius Anchisis, de stirpe regia Troyanorum, qui ad Ytaliam veniens post destructionem Troye, Laviniam filiam regis Latini in uxorem accepit; Lavinium in honorem uxoris condidit; duos filios, Iulum Ascanium et Silvium Postumum, dereliquit. Ascanius Albam condidit, ex qua civitate alma urbs originem duxit. + +{Cesare armato,} etc. Cesar Iulius, secundum Virgilium et Ovidium, a Iulo Enee filio originem traxit et nomen. Hic primus Romanorum imperatorum mundi monarchiam gubernavit. Quante autem virtutis et nobilitatis atque magnificentie fuerit, Salustius in Catellinario faciens mentionem de ipso Iulio et Catone sic ait: Hiis duobus genus etas et eloquentia prope equalia fuere, magnitudo animi par, item gloria, sed alia alii. Cesar beneficiis ac munificentia magnus habebatur; integritate vite, Cato. Cesar mansuetudine et misericordia clarus factus est; Catoni severitas dignitatem addiderat. Cesar dando, sublevando, ignoscendo; Cato nichil largiendo gloriam adeptus est. In Cesare profugium miseris erat; in Catone malis pernities. Cesaris facilitas, Catonis constantia laudabatur. Postremo, Cesar in animo induxerat laborare et vigilare negotiis amicorum intentus, sua negligere. Nichil denegare quod dono dignum esset; sibi magnum imperium exercitum bellum novum exoptabat ubi sua virtus enitescere posset. At Catoni studium modestie, decoris, et maxime severitatis erat. Non divitiis cum divite, nec factione cum factioso, sed cum strenuo virtute, cum modesto pudore, cum innocente abstinentia certabat. Et malebat esse quam videri bonus. Ita quo minus petebat gloriam, eo magis illam assequebatur. Hucusque Salustius de laudibus Cesaris et Catonis. Tante enim nobilis virtutis extitit iste Cesar quod etiam in hora mortis, in qua solet homo omnia oblivisci dum vita privaretur, virtutibus privari non potuit, sicut demonstrat Valerius libro quarto, capitulo de verecundia, in hec verba: Quam precipuam in Gaio Cesare verecundiam quoque fuisse et sepe numero apparuit et ultimus eius dies significavit. Cum pluribus enim parricidariis violatus mucronibus, inter illud ipsum tempus, quo divinus spiritus mortali discernebatur a corpore, ne tribus quidem et viginti vulneribus quin verecundie obsequeretur absterreri potuit, siquidem utranque manum toga dimisit, ut inferior pars corporis tecta conlaberetur. In hunc modum non homines expirant, sed dii immortales sedes suas repetunt. Hucusque Valerius. Obiit autem Cesar anno etatis sue LVI, cum per triennium et menses VII tenuisset principatum. Fuerat quidem Rome imperatum a Romulo sub regibus septem, annis CCLX. Post sub consulibus imperatum est Rome annis CCCCLXIIII, et sic ab urbe condita usque ad mortem Cesaris fluxerunt anni DCCXXIIIIor. Mortuo Cesare, corpus eius in foro ubi fiebant consilia combustum est. Statuit autem populus romanus in foro solidam columnam lapidis numidici, idest marmoris de Numidia, super quam tumulatus est, que et Iulia dicta est. Magister autem in historiis scolasticis ponit tria mirabilia signa que in morte eius apparuerunt. Centesimo enim die ante mortem eius fulmen cecidit iuxta statuam eius in foro, et de nomine eius superscripto C licteram capitalem abrupit. Nocte precedenti diem obitus, fenestre thalami eius cum tanto strepitu sunt aperte, ut exiliens de lecto ruituram domum extimaret. Eadem die cum iret in capitolium date sunt ei lictere, in quibus continebatur quod a suis carioribus consiliariis debebat occidi, que lictere dum referretur occisus, in manu eius nondum aperte invente sunt. Die sequenti apparuerunt tres soles in oriente, qui paulatim in unum corpus solare redacti sunt, significantes quod dominium Lucii Antonii et Marchi Antonii et Octaviani Augusti in unam monarchiam rediret; vel potius quia notitia trini Dei et unius toti orbi futura imminebat. Hucusque magister in ystoriis scolasticis. + +{Armato.} Armatum ideo dicit se Cesarem invenisse, quia nullus unquam homo romanus ita fuit fortis aut ita fortunatus in bello. Nam quinquageties sic vexillis explicitis dimicavit in campo; cuius opera bellicosa autor breviter comprehendit infra, tertia cantica, cantu qui incipitur: {Poscia che Costantin l'aquila volse}. + +{Da l'altra parte vidi 'l re Latino.} Latinus fuit rex Ytalie, a quo Ytalici Latini dicti sunt. Ante quem regnaverunt in ipsa Ytalia Ianus, Saturnus, Picus et Faunus; post quos regnavit iste Latinus. Post Latinum vero regnavit Eneas, post Eneam regnaverunt reges Albanenses, quorum nomina superius sunt expressa. Post Albanenses autem regnaverunt Romani. + +{Ke con Lavinia sua fillia sedea.} Lavinia fuit filia regis Latini et uxor Enee; in honorem istius Lavinie Eneas condidit civitatem et a suo nomine Lavinium appellavit. + +{Vidi quel Bruto che cacciò Tarquino.} Quia duo fuerunt Bruti famosissimi in Roma, unus summe bonus, alter summe bonus et malus, ideo autor, volens de primo facere mentionem, ait: Vidi illum Brutum qui expulit Tarquinium. Iste Brutus primo vocatus est Iunius, in cuius honorem mensem qui sequitur madium Romani iunium vocaverunt. Brutus autem ideo dictus est quia, ut tyrannidem superbi Tarquini avunculi sui evaderet, qui omnes potentes Romanos occiderat, se brutum foris moribus ostendebat, cum esset interius omnium virtutum genere decoratus. Quod maxime patet per illud quod refert de illo Titus Livius Ab Urbe Condita, libro I, et Valerius, libro VII, capitulo de vafre factis aut dictis, sic dicens: Quo in genere acuminis in primis Iunius Brutus referendus est? Nam cum a rege Tarquinio avunculo suo omnem nobilitatis indolem excerpi interque ceteros etiam fratrem suum, eo quod vegetioris ingenii erat, interfectum animadverteret, obtunsi se cordis esse simulavit, eaque fallacia maximas virtutes suas texit. Profectus etiam Delphos cum Tarquinii filiis quos is ad Apollinem Phytium muneribus et sacrificiis miserat honorandum, aurum Deo nomine doni clam cavato baculo inclusum tulit, quia timebat ne sibi celeste numen aperta liberalitate venerari tutum non esset. Peractis deinde mandatis patris Apollinem iuvenes consuluerunt quisnam ex ipsis Rome regnaturus videretur. At is penes cum summam urbis nostre potestatem futuram respondit, qui ante omnes matri osculum dedisset. Tum Brutus perinde atque casu prolapsus de industria se abiecit terramque, comunem omnium matrem existimans osculatus est. Quod tam vafre telluri impressum osculum urbi libertatem, Bruto primum in fastis locum tribuit. + +Iste enim Brutus fuit primus consul Romanorum, qui tante iustitie fuit, quod duos suos filios, Titum scilicet et Tyberium, quia contra patriam coniuraverant, in oculis suis virgis cedi et securi feriri mandavit, sicut scribit Titus Livius, Ab Urbe Condita libro secundo. Et Valerius, libro quinto, capitulo de severitate parentum in liberos, per hec verba: Brutus, gloria par Romulo, quia ille urbem, hic libertatem romanam condidit, filios suos dominationem Tarquinii a se expulsam reducentes summum imperium obtinens, comprehensos proque tribunali virgis cesos et ad palum religatos, securi percuti iussit. Exuit severitas patrem ut consulem ageret, orbusque vivere quam publice vindicte deesse maluit. De istius consulatu et de punitione filiorum loquens, Virgilius VI libro Eneydorum inducit Anchisem patrem Enee veluti futuram laudem Bruti pronuntiantem his versibus: + +*Consulis imperium primus hic sevasque secures +Accipiet, natosque pater nova bella moventes, +Ad penam pulcra pro libertate vocabit. +Infelix! utrunque ferent ea facta minores: +Vincet amor patrie laudumque immensa cupido.* + +Tarquinius, cognominato Superbus, fuit septimus et ultimus rex Romanorum; nam primus fuit Romulus, secundus Numa Pompilius, tertius Tullius Hostilius, quartus Ancus Martius, quintus Tarquinus Priscus, sextus Servius Tullius, septimus vero Tarquinius Superbus. Hunc Tarquinium propter violationem Lucretie, Brutus cum tota sua progenie de Roma fugavit. Iste Tarquinius primus genera tormentorum excogitavit, primusque fuit qui exilia adinvenit, et ipse prior ex regibus exilium meruit, ut scribit Titus Livius Ab Urbe Condita, libro primo. + +{Lucretia.} Dux romane pudicitie Lucretia, ut scribit Valerius libro VI, capitulo de pudicitia, virilem animum habuit, sed maligno errore fortune muliebre corpus sortita est. Tam siquidem virilem animum habuit, quod postquam fuit a filio Tarquinii corrupta, sicut dicit beatus Ieronimus libro primo contra Iovinianum, nolens vivere violata, maculam corporis proprio cruore delevit. Hanc ystoriam plene tractat Titus Livius Ab Urbe Condita, libro primo, sic dicens: Dum Tarquinius Ardeam civitatem Rutilorum obsideret, regii iuvenes interdum otio, conviviis, et commessationibus se occupabant, forte potantibus his aput Sextum Tarquinium filium Tarquinii Superbi, ubi et Collatinus, Lucretie coniunx, cenabat, Tarquini egregii filius incidit de uxoribus mentio, suam quisque laudare miris modis cepit. Inde certamine accenso, Collatinus negat verbis opus esse, paucis his quidem horis posse sciri quantum ceteris prestet Lucretia sua. Quin, si vigor iuvente est, conscendamus equos uxores visuri tendamus, et quod inopinato viri adventu occurrerit oculis videamus. Incaluerant vino omnes, citatis equis evolant Romam. Quo cum intendentibus tenebris pervenissent, pergunt inde Collatinam, ubi Lucretiam non quanquam ut regie nurus quas in convivio luxuque cum equalibus viderant tempus terentes, sed deditam, lane inter lugubrantes ancillas in medio edium sedentem inveniunt. Muliebris certaminis laus penes Lucretiam fuit. Maritus invitat comiter regios iuvenes, ipsum Sextum Tarquinum mala libido per vim strupende Lucretie capit. Tum forma, tum spectata castitas incitat. Et quidem cum a nocturno iuvenili ludo in castra redeunt, paucis interiectis diebus, Sextus Tarquinus, inscio Collatino, cum comite uno Collatinam venit. Ubi exceptus benigne, cum post cenam in hospitale cubiculum ductus esset, amore ardens, postquam satis tuta omnia, sopitique omnes videbantur, stricto gladio ad dormientem Lucretiam ivit, sinistraque manu mulieris pectore oppresso: Tace, Lucretia, inquit, Sextus Tarquinus sum; ferrum in manu est; moriere si emiseris vocem. Cum pavida e somno mulier surrexisset et nullam opem preter mortem imminentem videret, mortem potius quam vitam impudicam elegit. Tum Tarquinus fateri, amorem orare, miscere precibus minas cepit. At ubi muliebrem animum obstinatum vidit et ne mortis quidem metu inclinari, addit ad metum dedecus, cum mortua iugulatum servum positurus ait, ut in sordido adulterio necata dicatur. Quo terrore cum vicisset obstinatam pudicitiam, victrix libido, profectus inde Tarquinus ferox expugnato muliebri decore recessit. Lucretia mesta tanto malo nuntium Romam ad patrem, eundemque Ardeam ad virum mittit, ut cum singulis fidelibus amicis veniant, scientes ipsam rem atrocem incidisse, unde omnes oportere ita mature venire. Brutus cum Valerio, Collatinus cum Lucretio venerunt. Lucretiam mestam sedentem in cubiculo invenerunt, adventu suorum lacrime oborte. Querentique viro: Salva es, Lucretia? Minime, inquit. Quid enim salvi est mulieri, amissa pudicitia? Vestigia viri alieni, Collatine, in lecto tuo sunt. Ceterum corpus est tantummodo violatum, animus insons, mors testis erit; sed date dextras fidemque non impune adultero fore. Quod cum illi dextras fidemque dedissent ait Lucretia: Sextus Tarquinus qui hostis pro hospite hac transacta nocte vi armatus michi sibique, si vos viri estis, pestiferum hinc abstulit gaudium. Dant ordini omnes fidem. Consolantur egram animadvertendo noxam mentem peccare, non corpus. Tunc Lucretia: Vos, inquit, videritis quid illi debeatur. Ego vero, si peccato me absolvo, supplicio non libero. Nec ulla deinde impudica exemplo Lucretie vivet. Cultrum statim quem sub veste absconsum habebat in corde defixit, prolapsaque in vulnus moribunda cecidit. Conclamat vir paterque Brutus. Illis luctu occupatis, cultrum ex vulnere Lucretie extractum, manantem cruore Brutus tenens: Per hunc inquit castissimum sanguinem iuro, vosque dii testes facio, me Tarquinium superbum cum scelerata coniuge et omni liberorum stirpe, ferro, igne, et quacumque vi potero, destructurum. Cultrum deinde Collatino tradit. Inde Lucretio atque Valerio stupentibus miraculo rei, iurant omnes totique a luctu versi in iram, Brutum ad expugnandum regem sequuntur ducem. Elatum de domo corpus Lucretie, in forum deferunt. Omnes concurrunt atque arma capiunt, Romam tendunt, et Brutus contra regem Romanos movet. Clauduntur porte regi, et ei et filiis perpetuum exilium indicitur. Brutus et Collatinus consules procreantur. Sextus Tarquinus Gabios fugiens a Gabinis occiditur. Tarquinius vero Superbus, pulsus a regno, cum filiis in Etruscos ivit, cum regnasset XLV annis. Fluxerant autem a condita urbe usque ad liberatam anni CCXLIIII. Hucusque Titus Livius. + +Iulia fuit filia Iulii Cesaris et uxor Magni Pompei. De qua Valerius, libro quarto, capitulo de amore coniugali, sic ait: Iulia, Cesaris filia, cum Pompei Magni coniugis sui vestem cruore respersam e campo domum relatam vidisset, territa metu ne qua ei vis esset allata, exanimis concidit partumque, quem in utero conceptum habebat subita animi consternatione et gravi dolore corporis eicere coacta est, magno quidem cum totius orbis detrimento terrarum, cuius tranquillitas tot civilium bellorum truculentissimo furore perturbata non esset, si Cesaris et Pompei concordia comunis sanguinis vinculo constricta mansisset. Et Lucanus in primo: + +*Nam pignora iuncti +Sanguinis et diro ferales omine tedas +Abstulit ad manes Parcarum Iulia seva +Intercepta manu. Quod si tibi fata dedissent +Maiores in luce moras, tu sola furentem +Inde virum poteras atque hinc retinere parentem, +Armatasque manus excusso iungere ferro, +Ut generos soceris medie iunxere Sabine. +Morte tua discussa fides, bellumque movere +Permissum est ducibus – Cesari scilicet et Pompeo. –* + +Tantum namque ista Iulia Pompeum amavit, quod istum amorem ad inferos secum tulit. Unde sibi in visione apparens, ait, ut scribit Lucanus in tertio: + +*Me non Lethee, coniunx, oblivia ripe +Immemorem fecere tui.* + +{Martia.} Ista Martia fuit uxor posterioris Catonis, que ex Catone tres filios generavit. Quam Cato cum ad senectutem venisset, quia in tali etate luxurie vacare nolebat, ipsam Ortensio viro sanctissimo tradidit in uxorem, ut ex ipsa filios urbi et orbi utiles procrearet. Ipsa vero, post mortem Ortensii, rediit ad Catonem, petens ab ipso ut ipsam reciperet, ad hoc solum ut ipsa mortua posset scribi in suo sepulcro: Hic iacet Martia sancti marita Catonis. Unde Lucanus in secundo ponit quod Martia venit ad Catonem miseranda concita vultu. + +*Effusas laniata comas contusaque pectus +Verberibus crebris cineresque ingesta sepulcri, +Non aliter placitura viro, sic mesta profatur: +Dum sanguis inerat, dum vis materna, peregi +Iussa, Cato, et geminos excepi feta maritos; +Visceribus lapsis partuque exhausta revertor +Iam nulli tradenda viro. Da federa prisci +Illibata thori, da tantum nomen inane +Connubii; liceat tumulo scripsisse: Catonis +Martia; ne dubium longo queratur in evo, +Mutarim primas expulsa, an tradita, tedas.* + +Quasi dicat: Recipe me ne queratur in posterum, sicut de dubiis queri solet, utrum ego mutaverim primas tedas expulsa a te pro mea culpa, an tua tradita voluntate. Quia si me recipies, et in meo sepulcro scriptum fuerit id quod dixi, videbor tibi placuisse Catoni. + +{Et Corniglia.} Due fuerunt Cornelie famosissime in urbe: Prima fuit filia superioris Affricani et uxor Gracchi, que dicta est mater Gracchorum. Alia fuit filia alterius Scipionis et uxor Gnei Pompei. Prima miris laudibus extollitur quod nulla vanitas umquam in ea visa fuit. Nam universas quas mulieres solent appetere vanitates, ista mirabilis femina respuebat. De qua Valerius, libro quarto, capitulo de paupertate sic ait: Maxima ornamenta esse matronis liberos. Apud Pomponium Rufum collectorem librorum sic invenimus. Corneliam Gracchorum matrem cum Campana matrona apud illam hospitata ornamenta sua ei pulcerrima illius seculi ostenderet, traxit ea sermonem dum e scola redirent liberi. Et hec, inquit, ornamenta sunt mea. Omnia nimirum habet qui nichil concupiscit, eo quidem certius quo cuncta possidet, quia dominium rerum collabi solet, bone mentis usurpatio nullum tristioris fortune recipit incursum. + +Secunda vero Cornelia fuit filia alterius Scipionis, de qua Lucanus in VIIIo. + +Femina tantorum titulis insignis avorum quam Pompeius, mortua Iulia, in uxorem accepit. Ista Cornelia primo fuit nupta Crasso, deinde Pompeio, et utrique attulit malum omen. Nam Crassus, infuso auro in os eius, mortuus est apud Carras. Pompeius vero, capite truncatus, mortuus est in Egypto. Et hoc est quod de ipsa Iulia dixit in visione Pompeio, ut scribit Lucanus in tertio: + +*Coniuge me letos duxisti, o Magne, triumphos: +Fortuna est mutata thoris, semperque potentes +Detrahere in cladem fato damnata maritos +Et nupsit tepido pellex Cornelia busto.* + +Tepido busto dicit, quasi nondum extincto rogo quo more antiquo corpora cremabantur; inde sepulcrum dicitur bustum, quasi ustum. Corneliam autem pellicem ideo vocat, quia ante decem menses post mortem Crassi nupsit Pompeio. Ipsa etiam Cornelia, postquam Pompeius fuit acie pharsalica devictus a Cesare, hoc testatur, ut ait in octavo Lucanus. + +*Infelix coniunx et nulli leta marito. +Bis nocui mundo.* + +{Et solo in parte vidi il Saladino.} Saladinus fuit soldanus Babilonie, et fuit, ut dicitur suo tempore, sapientior homo mundi. + +Iste est Aristotiles, inter philosophos summus princeps; omnes enim mortales in scientiis naturalibus subtilitate ingenii et mentis acumine antecessit. Fuit autem Platonis auditor, et secte peripatetice adinventor. De quo beatus Augustinus octavo libro De Civitate Dei. Aristotiles, inquit, discipulus Platonis, vir excellentis ingenii, eloquii vero Platoni impar, sectam peripateticam condidit, plerosque discipulos preclara fama excellentes, vivo adhuc preceptore, in suam heresim congregavit. Huius autem tam summi philosophi tria precepta moralia collige que Valerius tradit. Primum preceptum est istud: Callisteno enim discipulo suo, quem ad Alexandrum misit, mandavit ut aut cum Alexandro raro loqueretur, aut cum loqui vellet, ea que Alexandro sciret iocunda vel beneplacita loqueretur; causam assignans quod apud regias aures vel silentio esset tutior, vel beneplacito sermone acceptior. Secundum preceptum est quod se laudare est vanum, vituperare vero stultum. Tertium vero preceptum est istud: Ut voluptates abeuntes consideremus quas considerando inutiles et vacuas esse cernemus. + +{Quivi vid'io et Socrate.} Socrates, magister Platonis, non solum sapiens, sed ipsa sapientia reputabatur in mundo. Nam, ut scribit Valerius, libro tertio, capitulo qui intitulatur *Qui humili loco nati, clari evaserunt*, ipse Socrates non solum hominum consensu, verum etiam Apollinis oraculo, sapientissimus iudicatus est. Iste primus ethicam ad corrigendos componendosque mores instituit, dividens eam in quatuor virtutibus anime, scilicet in prudentiam, iustitiam, fortitudinem, et temperantiam, ut ait beatus Ysidorus, secundo libro Ethimologiarum. Huius philosophi quatuor precepta moralia ponit Valerius libro VIIo, capitulo de sapienter factis aut dictis. Primum est istud quod recitat idem Valerius his verbis: Socrates humane sapientie quasi quoddam terrestre oraculum, nichil ultra petendum a diis immortalibus arbitrabatur quam ut bona tribuerent, quia hii demum scirent quid unicuique esset utile. Et subdit Valerius: Nos autem plerumque id votis expetere, quod non impetrasse melius foret. Etenim dempsissimis tenebris involuta mortalium mens inque leta sic patentem errorem cecas precationes tuas spargis! divitias appetis que multis exitio fuerunt. Honores concupiscis, qui quam plures pessundederunt. Regna tecum ipsa volvis, quorum exitus sepe numero miserabiles cernuntur. Splendidis coniugiis inicis manus; at hec ut aliquando illustrant, ita non nunquam domos evertunt. Desine igitur stulta futuris malorum tuorum causis quasi felicissimis rebus inhiare, et totam te celestium arbitrio permitte, quia qui tribuere bona ex facili solent etiam eligere aptissime possunt. Secundum: Idem Socrates expedita et compendiaria via eos ad gloriam pervenire dicebat qui id agerent ut quales videri vellent, tales etiam essent. Qua quidem predicatione aperte monebat ut homines ipsam potius virtutem haurirent quam umbram eius consectarentur. Tertium: Idem Socrates ab adulescentulo quodam consultus utrum uxorem duceret, an se omnium matrimonio abstineret, respondit quod si aliquid istarum duarum rerum quas petebat faceret, peniteret. Hinc te, inquit, solitudo, hinc orbitas; hinc generis intentus, hinc heres alienus excipiet. Illinc perpetua solicitudo querelarum contextus, dotis exprobatio affinium gravem supercilium, garrula socrus lingua, subsessor alieni matrimonii, incertus liberorum eventus. Quartum: Idem Socrates cum venisset ad mortem, fortique animo et constanti vultu potionem veneni e manu carnificis accepisset, admoto iam labris poculo, uxori Xantippe inter fletum et lamentationem vociferanti innocentem eum periturum, ait: Quid ergo? nocenti michi mori satius esse duxisti? Et subdit Valerius: O immensam sapientiam, que ne in ipso quidem vite excessu oblivisci sui potuit. Galienus etiam refert quod Socrates potionem venenatam accepit et diu de immortalitate anime disputans, potionem illam letus hausit. Causam autem quare Atheniensium scelerata dementia tantum philosophum interfecit, assignat beatus Augustinus in libro De Vera Religione, dicens quod quia Socrates hominibus prohibebat iurare per deos, et etiam quia deos adorare nolebat, dicens: *Ego adorarem potius canes, qui sunt opera nature, quam ydola, que sunt opera manuum hominum*, ab Anetio duce Atheniensium positus est in carcerem, et ut scribit Seneca, sumpta ibi cicuta, interiit. Hoc idem asserit Macer in libro De Viribus Herbarum, capitulo de cicuta, dicens: Publica pena reis hec esse solebat Athenis; hac sumpta, Socrates magnus fuit exanimatus. Vixit autem Socrates nonaginta novem annis, sicut scribit beatus Ieronimus in epistula ad Nepotianum, sic dicens: Socrates nonaginta novem annos in docendi scribendique dolore laboreque complevit. Et quia iste philosophus inter omnes antiquos philosophos sapientior habebatur, ideo quosdam flores dictorum suorum tibi, Lucane, disposui describendos, quos quidem utiles in vivendo reperies, si eos in memoria retinebis, et opere adimplebis. + +*Age sic alienum ut tuum non obliviscaris negotium. +Amico ita prodesto ne tibi noceas. +Quod habes ita utere ut alieno non egeas. +In tuo quam in alieno labore sarcinam suscipe. +Pecunie querende et tuende modum habere oportet. +Velox consilium sequitur penitentia. +Duo maxime sunt contraria consilio, ira et festinatio. +Cum amicis breves orationes amicitiasque +longas habere oportet, quia inter veros carosque +amicos multa effundere non est opus, nam est +signum diffidentie; cum amanti solum sufficiat intimare. +Negat sibi ipsi qui quod difficile est petit. +Malum alienum tuum ne feceris gaudium. +Principium amicitie est bene loqui; exordium +vero inimicitiarum est male dicere. +Amicus raro acquiritur, cito amittitur. +Nulli imponas quod ipse pati non possis. +Hoc exhibe quod tibi optaveris exhiberi. +Presentem laudare minime decet. +Sepultus apud te sit sermo quem solus audieris.* + +{Et Platone.} Plato, discipulus Socratis, magister vero Aristotilis, inter omnes philosophos magis cum catholica fide nostra concordat. Asserit enim beatus Augustinus libro VIIo Confessionum, se in libris platonicis invenisse non quidem hiis verbis, sed similibus: In principio erat verbum, et verbum erat apud Deum, et Deus erat verbum; et huiusmodi que ibi sequuntur. Hucusque Augustinus. Non est ergo mirum si de eo signa et prodigia magna legantur. + +Refert enim Valerius, libro primo, capitulo de prodigiis, quod dum Plato dormiret in cunis, apes in ore eius mellificaverunt. Qua re audita, prodigiorum interpretes singularem eloquii suavitatem ore eius emanaturam esse dixerunt. Et subdit Valerius: At michi ille apes quidem non montem Hymettum timi flore redolentem, sed Musarum Elyconios colles omni genere doctrine virentis dearum instinctu depaste maximo ingenio dulcissima summe eloquentie instillasse videntur alimenta. In libris quoque Apulei quos de vita et moribus Platonis composuit legitur quod, cum Ariston, pater Platonis, ipsum Platonem deferret ad Socratem instruendum, nocte precedenti somnium viderat Socrates quod pullus eximii candoris et vocis canore in sinum suum de ara cupidinis advolabat, et de sinu suo postea volabat ad celum. Cum igitur vidisset puerum Platonem ad se a patre deferri, sui somnii interpretationem statim dixit esse completam. + +De hoc summo philosopho tria moralia narrat Valerius. Primum, libro quarto, capitulo de moderatione. Audivit enim a quodam de se Xenocratem discipulum suum impie multa locutum; sine ulla cunctatione criminationem respuit. Instabat certo vultu iudex causam querens cur sibi fides non haberetur. Adiecit Plato non esse credibile ut quem tantopere amaret ab eo invicem non diligeretur. Postremo cum ad iusiurandum inimicitias asserentis malignitas confugisset, ne Plato de eius periurio disputaret, affirmavit nunquam Xenocratem illa dicturum fuisse, nisi ea dici expedire sibi iudicasset. Et subdit Valerius: Non in corpore mortali, sed in arce celesti certe armatum animum eius vite stationem putes peregisse, humanorum vitiorum incursus a se invicta pugna repellentem, cunctosque virtutis sue numeros altitudinis sue sinu clausos custodientem. Secundum, libro VII, capitulo de sapienter dictis aut factis: Iam, inquit, Platonis verbis astricta sed sensu prevalens sententia; qui tum demum beatum orbem terrarum futurum esse predixit cum aut sapientes regnare, aut reges sapere cepissent. Tertium, libro VIII, capitulo de studio et industria: Plato ingenii divini instructus abundantia, cum omnium iam mortalium sapientissimus haberetur, eo quidem usque, ut, si ipse Iupiter de celo descendisset, nec elegantiore nec beatiore facundia usurus videretur, Egyptum peragravit ibique a sacerdotibus eius gentis geometrie multiplices numeros celestium observatione numerorum percepit; eo scilicet tempore quo a studiosis iuvenibus certatim Athene Platone doctorem querentibus petebantur. + +{Diogene.} Diogenes, philosophus naturalis, nichil in mundo breviter possidebat. Dicit enim Seneca de eo: Potentior erat Dyogenes Alexandro omnia possidente. Plus enim erat quod Dyogenes nollet accipere quam quod posset tribuere Alexander. Et hoc est quod refert Valerius, libro quarto, capitulo de abstinentia et continentia, dicens quod Alexander, qui omnia vicit, Diogenis continentiam vincere non potuit. Ad quem cum in sole sedentem accessisset, hortareturque ut si qua vellet beneplacita indicare(t), ait: Rogo ut michi a sole non obstes. Dicitur de Dyogene quod pallio usus sit propter frigus, peram pro cellario, et clavam ob corpusculi fragilitatem habuerit. Beatus quoque Ieronimus de eius continentia sic scribit, libro primo contra Iovinianum: Dyogenis virtutem et continentiam mors quoque indicat. Nam cum ad Agonem olimpiacum, qui magna frequentia Grecie celebratur, iam senex pergeret, febre in itinere dicitur apprehensus. Volentibus autem eum amicis aut in iumentum aut in vehiculum tollere, non acquievit; sed transiens ad arboris umbra, locutus est eis dicens: Abite, queso, spectatum pergite. Hec me nox aut victorem probabit, aut victum. Si febrem vincero, veniam ad Agonem; si vero me vicerit, ad inferos properabo. Fulgentius autem dicit quod Diogenes cum dolore animi torqueretur, et videret homines ad amphiteatrum concurrentes aiebat: Qualis hominum stultitia currunt spectare feris homines repugnantes, et me pretereunt naturali dolore certantem. + +{Anaxagora.} De isto Anaxagora tria mirabilia exempla in memoria retinenda narrat Valerius. Primum exemplum libro V, capitulo de parentibus qui obitum filiorum forti animo tulerunt. Ait sic Anaxagoras audita morte filii: Nichil michi, inquit, inexpectatum aut novum nuntias. Ego enim illum ex me natum sciebam esse mortalem. Et subdit Valerius: Has voces utilissimis preceptis imbuta virtus mittit. Quas si quis efficaciter auribus receperit, non ignorabit ita liberos esse procreandos ut meminerit his a rerum natura et accipiendi spiritus et reddendi eodemque momento temporis legem dari; atque ut mori neminem solere qui non vixerit, ita ne vivere aliquem quidem posse qui non sit moriturus. Secundum exemplum, libro VII, capitulo de sapienter dictis aut factis. Interroganti namque cuidam Anaxagoram quisnam esset beatus: Nemo, inquit, ex his quos tu felices extimas, sed eum in illo numero reperies qui a te ex miseriis constare creditur. Tertium exemplum libro VIIII, capitulo de studio et industria: Quali porro studio Anaxagoram flagrasse credimus? Qui cum e diutina peregrinatione patriam repetisset, possessionesque suas desertas vidisset, *Non essem, inquit, ego salvus nisi iste perissent*. Et subdit Valerius: O vocem perite sapientie compotem. Nam si prediorum potius quam ingenii culture vacasset, dominus rei familiaris intra penates mansisset, non tantus Anaxagoras ad eos redisset. + +{Et Tale.} Tales Milesius fuit unus ex septem sapientibus Grecorum qui in omni sapientia ceteros philosophos excedebant. Hic primus apud Grecos philosophiam adinvenit. Hic enim ante alios celi causas atque vim rerum naturalium contemplata ratione suspexit; quam scientiam postmodum Plato in quatuor diffinitiones distribuit, in arismetricam, scilicet, geometriam, musicam et astronomiam, sicut scribit beatus Ysidorus, secundo libro Ethimologiarum. Huius philosophi habetur illa sancta sententia quam recitat Valerius libro VII, capitulo de sapienter dictis aut factis in hec verba: Interrogatus Tales an facta hominum deos fallerent, ait: Nec etiam cogitata. Inducens nos ut non solum manus, sed etiam mentes puras habere vellemus; cum secretis cogitationibus nostris celeste numen adesse credidissemus. Septem vero sapientes sunt isti: Tales Milesius, Pittagoras Miletes, Bias Piareus, Piander Corinthius, Pilon Periandrus, Solon Atheniensis, et Ligurgus. Quorum accipe septem versus in quibus summe sententie continentur. + +*Que casta? De qua mentiri fama veretur. TALES +Que dos matrone pulcherrima? Vita pudica. PITTAGORAS +Quid stulti proprium? Nec posse et velle nocere. BIAS +Quid sapientis opus? Cum possit, nolle nocere. PIANDER +Quis dives? Qui nichil cupiat. Quis pauper? Avarus. PILON +Quenam summi boni est? Que mens sibi conscia veri. SOLON +Pernities hominum quam maxima? Solus altus homo. LIGURGUS* + +{Empedocles.} Iste Empedocles fuit antiquissimus philosophus, cuius tres egregias sententias scribit Aristotiles in libro de vegetalibus, dicens: Tria sunt, ut ait Empedocles, in tota rerum varietate precipua: nobilis affluentie contemptus; future felicitatis appetitus; mentis illustratio. Quorum primo, nil honestius; secundo, nil facilius; tertio, nil ad amborum ademptionem efficacius. Dum fuisset a quodam interrogatus Empedocles cur viveret, respondit, ut ait Bernardus Silvestris: Vivo ut astra respiciam. Celum subtrahe, nichil ero. + +{Eraclito.} Eraclitus fuit philosophus bene vivens, qui quotiens prodibat in publicum, considerans circa se multitudinem male viventium imo male pereuntium flebat. Sed e contra Tales Democritus deridebat. + +{Et Zenone.} Zenon fuit philosophus ystoicus, cuius est illa famosa sententia: Sapientis est non posse turbari. Iste Zenon sibi ipsi manus iniecit ut post mortem felicissimus viveret, ut ait Lactantius. Beatus enim Augustinus dicit Zenonem et Chrisippum principes ystoicorum fuisse. Cuius Chrisippi, ut ait Seneca, est illa sententia: Sapiens nulla re eget; stulto nulla re opus est; nulla enim re scit uti, sed omnibus eget. De isto Zenone scribit Valerius, libro tertio, capitulo de patientia, quod cum ipse Zenon esset in contemplanda rerum natura maxime prudentie atque in exercitandis ad vigorem iuvenum animis prontissimus, preceptorum fidem sue virtutis exemplo mirabili publicavit. Patriam enim egressus, in qua frui secura poterat libertate, Agrigentum miserabili servitute Falaris obrutum petiit. Tanta fiducia ingenii ac morum suorum fretus, ut speraverit et tyranno et Falari vesane mentis feritatem a se deripi posse. Postquam deinde apud illum plus consuetudinem dominationis quam consilii salubritatem valere animadvertit, nobilissimos eius civitatis adolescentes cupiditate liberande patrie inflammavit. Cuius rei indicium cum ad tyrannum manasset, convocato in forum populo, torquere eum vario cruciatus genere cepit, subinde querens quosnam consilii participes haberet. At ille neque eorum quemquam nominavit et proximum quemque ac fidissimum tyranno suspectum reddidit, increpitansque Agrigentinis ignaviam ac timiditatem, effecit ut subito mentis impulsu concitati Phalarim lapidibus prosternerent. Senis ergo unius eculeo impositi non supplex vox nec miserabilis eiulatus, sed fortis cohortatio totius urbis animum fortunamque mutavit. Fuit et alius Zenon qui, ut scribit idem Valerius, libro et capitulo ut supra: Cum ab Archo tyranno de cuius nece consilium inierat torqueretur supplicii pariter atque indicandorum gratia sociorum doloris victor sed ultionis cupidus, esse dixit quod secreto audire eum valde expediret; laxatoque eculeo, postquam insidiis oportunum tempus animadvertit, aurem eius morsu corripuit, nec ante dimisit quam et ipse philosophus vita et ille tirannus parte corporis privaretur. + +Hic enim Diascorides librum quendam de rerum qualitatibus compilavit. Ideo autor dicit: {accoglitor del quale}. + +{Et vidi Orpheo.} Orpheus, sicut scribit Ovidius, X libro Methamorphoseos, et Boetius, tertio De Consolatione, fuit quidam cytharista de Tracia. Est autem Tracia quedam provincia Grecie. In hac itaque provincia natus est Orpheus, qui a poetis fingitur fuisse Phebi filius et Caliope; et ideo vates appellatus est. Vates autem aliquando a vi mentis dicitur, ut ait Varro, et tunc vates tantum valet quantum sacerdos. Aliquando vates dicitur a vieo, -es, et tunc tantum valet quantum propheta. Aliquando dicitur a vieo, -es, quod est ligare, et tunc vates tantum valet quantum poeta. Dicitur itaque Orpheus vates a viendo, idest ligando, quia carmina sua metris et pedibus ligabat. De quo fabulose dicitur quod cantu vocis et sono cithare non solum homines, sed etiam animalia ad se trahebat, silvas evocabat, et flumina stare faciebat. Hic habuit uxorem Euridicem quam, cum Aristeus quidam pastor amaret, et cum ipsa iacere vellet, fugiens per prata, calcato serpente, interiit et ad inferos properavit. Quam volens reducere ab inferis, Orpheus modulationibus suis deos celestes placare voluit, sed nequivit. Unde ad infernum descendit, et tanta dulcedine infernales deos linivit, quod concessa est ei uxor, ista conditione, ut non verteret se retro. Cum vero prope exitum esset, amore allectus flexit oculos retro, sicque uxorem perdidit. Ideo ait Boetius: *Quis legem det amantibus, maior lex amor est sibi*. Quasi dicat: Amor est ita fortis quod nulla lege alia frangi potest. Allegorice vero, sicut exponit Fulgentius in mitologia, Orpheus vir sapiens et eloquens suavitate citare, idest eloquentie, homines brutales et silvestres reduxit ad normam et regulam rationis. Cetera require in Fulgentio. + +{Tullio.} Tullius fuit flos et decus romane eloquentie, qui de Arpino traxit originem, que fuit rethorum civitas prope Romam, de qua fuit etiam Maximus Valerius et Titus Livius, licet quidam dicant ipsum Titum fuisse de Padua. Sed, re vera, ut ait Tullius, non de Padua sed de Arpino fuit, de quo etiam fuit ipse Tullius. Unde in suo epythafio sic habetur: + +*Hic iacet Arpinas, manibus tumulatus amici, +Qui fuit orator summus et eximius, +Quem nece crudeli mactavit civis et hostis. +Nil agis Antoni scripta deserta manent, +Vulnere perpetuo Ciceronem conficis, at te +Tullius eternis vulneribus lacerat.* + +Item alii versus: + +*Corpus in hoc tumulo magni Ciceronis humatum +Contegitur, claro qui fuit ingenio. +Quique malis gravis hostis erat tutorque bonorum +Quo pene indigere consule Roma fuit. +Sed vigili cura detectis hostibus urbem +Supplicioque datis prestitit incolumen.* + +Item alii: + +*Unicus orator lumenque decusque senatus, +Aspice quo iaceat conditus ille loco, +Ille vel orator vel civis maximus idem. +Clarus erat facie, clarior eloquio, +Ac ne quid fortuna viro nocuisse putetur, +Vivus in eternum docta per ora volat.* + +Fuit itaque, ut patet, de Arpino, sed Rome educatus et instructus, ad tantam perfectionem devenit quod fuit consul et summus orator; in qua quidem arte illo tempore studebatur. Fecit autem multos libros, et spetialiter istos: De Officiis, libros tres; De Amicitia, librum unum; De Senectute, librum unum; De Oratore, libros novem; De Paradoxis, librum unum; De Phylippicis, librum unum; Rethoricorum, libros duos; De Tusculanis, librum unum; Orationum, libros duodecim; Invectivarum, libros sex; De Legibus, libros tres; De Fine Boni et Mali, libros quinque; De Natura Deorum, libros tres; De Divinatione, libros duos; De Fato, libros novem; De Creatione Mundi, libros novem; Dialogorum ad Ortensium, librum unum; De Partitione Oronis, libros novem; De Achademicis, librum unum. Tempore vero sui consolatus, a coniuratione Catelline urbem mirabili sagacitate defendit, sicut narrat Salustius in Catellinario. Unde Lucanus in VIIo: + +*Cunctorum voces Romani maximus autor +Tullius eloquii, cuius sub iure togaque +Pacificas sevus tremuit Catellina secures, +Pertulit,* etc. + +Et licet fuerit flos eloquentie romane et urbem in suo consulatu magnifice rexerit, tamen fuit de Roma expulsus et in Gaeta occisus. Unde Valerius, libro V, capitulo de ingratis, dicit quod quidam qui vocabatur Popilius Lenas, de regione pycena, dum esset accusatus in urbe in causa valde dubia, fuit adiutus a Tullio ac etiam liberatus. Hic Popilius postea nec re nec verbo a Cicerone lesus audacter, Marcum Antonium rogavit ut ad Tullium Ciceronem, qui erat proscriptus in Gaeta, mitteretur ad persequendum ac etiam iugulandum. Impetratisque detestabilis ministerii licteris, gaudio exultans Gaetam cucurrit, et virum tam amplissime dignitatis iugulum prebere iussit. Ac protinus caput romane eloquentie et pacis clarissimam dextram per summum et securum otium amputavit, eaque sarcina, tanquam opimis spoliis, oneratus, alacer in urbem reversus est. Neque enim portanti onus scelestum occurrit illud se caput ferre quod pro capite suo quondam peroraverat. Sed invalide ad hoc monstrum sigillandum lictere, quoniam qui talem Ciceronis casum satis digne deplorare possit, alius Cicero non extat. Et quia Cicero fuit ita bonus et eloquens, ideo quosdam flores suorum librorum hic proposui inserendos. In Philippicis: Te miror Antoni, quorum exempla imitaris, eorum exitus non pertimescere. Male parata male dilabuntur. Omne malum nascens facile opprimitur; inveteratum vero plerumque fit robustius. In libro De Officiis: Fundamentum primum iustitie est ne alicui noceatur, deinde ut comuni utilitati serviatur. Fortes et magnanimi sunt illi habendi, non qui faciunt, sed qui propulsant iniuriam. Fortis et constantis animi est non turbari in rebus asperis. Cavendum est ne assentatoribus sive adulatoribus aures patefaciamus, in quo falli facile est. Luxuria, cum in omni etate sit turpis, in senibus maxime est turpissima. Male se res habet cura quod virtute effici debet; id pecunia tentatur. Omnia ficta tanquam flosculi celeriter decident, nec simulatum quicquam potest esse diuturnum. Qui veram iustitie gloriam adipisci voluerit, iustitie fungatur officiis. In libro De Amicitia: Amicitia omnibus rebus humanis preponenda est; nichil est enim tam nature aptum tamque conveniens ad res prosperas vel adversas. Scipio nichil difficilius esse dicebat quam amicitiam usque ad extremum vite diem permanere. Interdum enim dirimitur amicitia contentione, luxuria, vel aliquo commodo, quod idem adipisci uterque non potest. Nulla est excusatio peccati si amici causa peccaveris. Hec lex in amicitia sanciatur, ut neque rogemus res turpes, neque rogati faciamus. Non minoris cure est michi qualis res publica post mortem meam futura sit, quam qualis hodie sit. Monendi et obiurgandi sepe amici sunt, tali tamen conditione, ut monitio acerbitate et obiurgatio careat contumelia. Caveamus ne nimis cito diligere incipiamus, neque indignos. Digni sunt amicitia in quibus est causa cur diligantur. In libro De Senectute: Nemo tam senex est qui se per annum posse vivere non putet. Ut contra morbum, sic contra senectutem est obpugnandum; utendum est ergo exercitationibus modicis et tamen cibi et potus adhibendi sunt ut vires reficiantur, non opprimantur. Avaritia senilis quid sibi velit non intelligo. Quid enim absurdius esse potest, quam quo minus restat vie, eo amplius viatici querere? Frustra sperat adolescens vivere vel promictit se diu victurum; facilius enim in morbos incidit, gravius egrotat, tristius curatur. In his enim melioris conditionis est senex, quia quod sperat adolescens ipse iam consecutus est. Ille vult diu vivere; iste diu vixit. Mors etiam contingit adolescentibus aversante et repugnante natura; et ideo gravis. Sicut enim poma ex arboribus, si cruda sunt, vi avelluntur, si vero matura et cocta, decidunt; sic vis adolescentibus vitam aufert, senibus maturitas. Non est lugenda mors quam immortalitas sequitur. Sapientissimus quisque equissimo animo moritur, nec eum vixisse penitet, quia ita vixit ut non frustra se natum existimet. In libro De Paradoxis: Sicut in improbo stulto et inerti bene esse non potest, sic vir bonus et sapiens miser esse non potest. Omnis sapiens est liber, omnis stultus servus. Nunquid ille est liber cui mulier imperat, cui lex imponit, iubet, vel vetatur; ego istum non tantummodo servum, sed nequissimum servum appellandum puto, licet ex amplissima familia natus sit. In libro Rethoricorum: Sapientia sine eloquentia parum prodest; eloquentia vero sine sapientia nunquam prodest, sed plerunque nimium obest. In libro Tusculanorum: Stultitie proprium est aliorum vitia cernere, suaque oblivisci. Quemadmodum misericordia est egritudo ex alterius rebus adversis, sic invidentia est egritudo ex alterius rebus secundis. Quid dulcius otio licterato? In libro De Natura Deorum: Stulti nec vitare venientia nec ferre presentia mala possunt. Amicitiam si ad fructum nostrum referimus et non ad illius commodum quem diligimus, non est amicitia, sed mercatura quedam utilitatum suarum: prata, et arva et pecudes. Hoc modo diliguntur eo quod ex eis fructum capiunt. Hominum autem caritas gratuita est. In oratione sua Pro Marcello: Nulla corporis tanta vis est que non ferro et viribus debilitari frangique possit. Animum vero vincere, iracundiam cohibere, victoriam temperare, adversarium non tantum modo iacentem extollere, sed etiam ampliare eius pristinam dignitatem; hec qui fecerit, non ego eum summis viris comparo, sed simillimum Deo iudico. + +{Et Alino.} + +{Et Seneca morale.} Seneca fuit philosophus moralis natione yspanus, de quadam civitate que dicitur Corduba, cuius nepos fuit Lucanus poeta. Fuit autem adeo moralis et virtute preclarus quod a Nerone imperatore, discipulo suo, quia sua vitia arguebat, ad eligende necis fuit compulsus arbitrium. Fuit etiam a deo moralis et virtute preclarus quod a Nerone imperatore, discipulo suo, quia sua vitia arguebat, ad eligende necis fuit compulsus arbitrium. Fuit etiam beati Pauli apostoli vinculo dilectionis adstrictus, ut per epystolas constat, quas sibi mutuo destinarunt, quibus epistolis beatus Ieronimus provocatus ipsum Senecam in sanctorum cathalogo adnotavit. Et quia fuit ita moralis et bonitate conspicuus, ideo quedam sua dicta notabilia exarabo: Si scirem deos ignoscituros et homines ignoraturos, adhuc dedignarer peccare. Leta afflictio non est afflictio; leta paupertas non est paupertas. Unum exemplum mali multa mala facit. Remisse imperanti melius obeditur. Indiscrete precipit qui nimia vel nimis ardua precipit. Gloriosum genus vindicte est ignoscere, et magni animi est iniurias in summa potestate pati. Magnanimus non est ille qui de alieno liberalis est. Concordet sermo cum vita. Ad summam totius sapientie volo te esse breviloquum et rariloquum, et summissa voce loquentem. Nulla res carius emitur quam que precibus empta est. Providi cultoris est colligere poma antequam marcescant. Optimum est mori cum iuvat vivere. Lex prima sapientie est velle mori, secunda vero scire mori. Omitte excusationem, nemo peccat invitus. Lauda parce, vitupera parcius; nam sicut reprehensibilis est nimia laudatio, sic immoderata vituperatio. Quid enim stultius quam in homine aliena laudare? Nemo gloriari nisi de suo debet. Non faciunt meliorem equum aurea frena. In homine laudandum est quod ipsius est: generosus est, laudet parentes; dives est, laudet fortunam; pulcer et fortis est, expectet paulisper et non erit; bene morigeratus est, nunc demum laudasti hominem. Copia ciborum subtilitas impeditur. Si vis amari, ama. Noli decipere, ne decipiaris. Quietissime viverent homines si hec duo pronomina tollerentur, meum et tuum. Si ad naturam vivas, nunquam pauper eris; si ad opinionem, nunquam dives; exiguum enim natura desiderat, opinio vere immensum. Palatum tuum fames excitet, non sapores. Si prudens fuerit animus tuus, tribus temporibus dispensetur: presentia ordina, futura previde, preterita premeditare. Amicum meum non amo si cum offenderit non corrigo. + +{Ypocrate.} Iste Ypocras fuit Grecus, inter medicos summus princeps, qui secundum Galienum in libro De Regimine Acutorum commento libri primi, fuit primus omnium medicorum qui scientiam medicine amphoristice atque ordinarie adinvenit. Nam, licet plures medici ante ipsum fuerint, nullus fuit ante eum qui scientiam medicine ita ordinate et utiliter compilavit. Fecit autem in dicta scientia plures libros, et spetialiter istos: Librum Amphororum, Librum De Regimine Acutorum, Librum Pronosticorum, Librum de Natura Fetus, Librum de Humana Natura, Librum de Lege, Librum de Aere et Aqua. In quibus libris amphoristice universam tradidit scientiam medicine. Est autem amphoris locutio brevis. + +{Avicenna.} Hic fuit saracenus yspanicus et, ut dicitur, rex Saracenorum. Fuit autem tempore Averrois, qui omnes libros Aristotilis commentatus est. Fuit enim iste Avicenna in scientia naturali peritissimus, nec non et in medicinali probatissimus, nam omnes Galieni libros elucidavit; unde se Galieni interpretem attestatur. Fecit enim in medicina librorum plura volumina, et maxime Librum Canonum, qui continet quinque libros; Librum Canticorum; Librum de Viribus Cordialibus. In quibus libris homines optime ordinavit. + +{Et Galieno.} Galienus fuit de Grecia, et intantum etiam dum viveret notus in mundo, quod Rome insonuit fama eius. Unde ipse refert in Libro de Interioribus: Fama, inquit, mea divulgata est Rome, et ab imperatoribus cognitus extiti, non sophisticis rationibus, sed quia veritatem dilexi. Huic Galieno hoc nomen medicus, quod est omnibus medicis generale, attribuit Avicenna. Nam, sicut cum dicimus prophetam intelligimus David per anthonomasiam, idest per excellentiam, et cum dicimus apostolum intelligimus Paulum, et cum dicimus evangelistam intelligimus Iohannem; et cum dicimus philosophum intelligimus Aristotilem; et cum dicimus poetam intelligimus Virgilium; ita, cum Avicenna dicit medicum, intelligit Galienum. Fecit autem, ut fertur, a medicis in ipsa scientia medicine plus quam C volumina, de quibus habentur fere volumina sexaginta, quorum nomina omitto propter tedia evitanda. + +Postquam in superiori cantu autor de primo circulo pertractavit, nunc in isto cantu intendit de secundo tractare. In quo quidem circulo ponit homines luxuriosos qui a quodam vento impetuoso continue, sine requie aliqua, moventur et agitantur. In introitu autem ipsius circuli dicit se invenisse Minoem tanquam iudicem et assessorem Inferni; qui quidem Minos culpas examinat, et examinatas executionibus mandat, quia cuilibet peccatori, secundum culpas, locum assignat. Cum autem Dantes in istum circulum descendisset, ait ad eum Minos: O tu qui venis ad istud hospitium dolorosum, respice qualiter intras, et cuius auxilio tu confidis. Caveas bene ne te ingressus amplitudo decipiat. Tunc Virgilius: Quare tantum clamitas, inquit, Ne impedias suum fatale iter. Quasi dicat: A fato est sibi concessum, idest a voluntate divina (quia quod pagani vocant fatum, christiani divinam asserunt voluntatem) ut ante mortem secreta videat inferorum. Ideo ait in textu: {vuolsi così colà dove si puote / ciò ke si vuole, et più non dimandare}. Assignata autem causa propter quam possunt secure descendere, per istum circulum iter arripiunt, semper ad infima descendendo. Et cum sic ambo descenderent, dicit autor venisse ad locum omni luce privatum et omni tempestate repletum. In tali vero loco sic obscuro, sic tempestuoso, dicit carnales homines habitare, qui continue pre doloribus strident, plorant, lamentantur, et divinam virtutem blasphemant. Dicit etiam quod catervatim per illum aerem caliginosum, quemadmodum sturni a vento volvuntur et agitantur; et sicut grues in isto mundo de se faciunt longas rigas per aerem eiulando, sic ille anime vadunt per illum infernalem aerem semper flendo. Quarum volatum et conditionem dum Dantes attente consideraret, ait ad Virgilium: O magister, que sunt ille gentes que in isto nigro aere castigantur? Et Virgilius ait ad eum: Prima illorum de quibus nova vis scire fuit imperatrix multarum linguarum, que sic ad vitium luxurie fuit fracta, quod fecit in suis legibus licitum quicquid libet. Que autem sit ista, habetur in textu ibi: {Ell'è Semiramis, di cui si legge}. Cuius conditionem et aliorum sequentium ponam cum ad lictere expositionem accedam. Cum vero sic illas animas volantes respiceret, vidit ibi duas singulari societate coniunctas; quarum fortunam scire volens, ait magistro suo: O poeta, libenter loquerer illis duobus qui sic insimul vadunt. Et poeta ait ad eum: Respice quod quando erunt magis prope nos, tunc eos exora ut, propter amorem qui eos exagitat atque ducit, ad nos veniant locuturi. Dantes autem, statim quod vidit locum et tempus secundum preceptum sui magistri, illos benigne rogavit, ut secum loqui aliquantulum dignarentur. Tunc ille anime volatu celerrimo ad eum descendunt, cum eo dulciter fabulantur, et eorum conditionem atque fortunam suspiriis explicant atque verbis. Ad quorum verba tanta compassione motus est Dantes, quod defecit tanquam si moreretur; et tandem cecidit sicut mortuum corpus cadit. Ideo ait ipse in textu: {Et caddi come corpo morto cade}. + +{Cingesi con la coda tante volte.} Per caudam cum qua se cingit in iudicando Minos, accipere debemus intentionem cuiuslibet peccatoris, quia per solam intentionem, et non per operationem, punit divina iustitia peccatorem. Nam, secundum Aristotilem, si duo homines carnaliter peccant, unus propter concupiscentiam, alter vero propter avaritiam, primus censendus est luxuriosus, sed secundus avarus. Unde beatus Ambrosius: Intentio tua operi tuo nomen inponit. + +Istam similitudinem sic expone tu Lucane, qui multotiens parambulas semitas maris. Iste enim locus, in quo carnales homines cruciantur, caret omni luce, ibique homines mugiunt pre dolore, quemadmodum mugit mare tempore tenebroso, quando scilicet ventis contrariis agitatur. + +Secundo ponit quod a vento tempestuoso continue agitantur et commoventur. + +{Intesi c'a così fatto tormento,} etc. Hic autor de peccatis mortalibus incipit pertractare, quia propter peccata solum mortalia, homo eternaliter condemnatur. Et primo incipit a luxuria, que est primum peccatum descendendo, sed ultimum ascendendo. Sed antequam ad ipsam luxuriam veniamus, duo breviter sunt videnda: Et primo, quid sit peccatum; secundo, quare sunt septem peccata capitalia et non plura vel pauciora. Circa primum nota quod peccatum habet tres diffinitiones: Prima est beati Augustini in libro De Natura Boni et in libro Unde Malum; et est talis: *Peccatum est aversio a bono incommutabili, et conversio ad bonum commutabile*. Et hec diffinitio data est secundum quod peccatum est in voluntate. Secunda diffinitio est beati Ambrosii, sic dicentis: *Peccatum est prevaricatio legis divine et celestium inobedientia mandatorum*. Hec diffinitio tangit peccatum prout est in voluntate et opere. Tertia diffinitio est beati Augustini, Contra Faustum; ait enim sic: *Peccatum est omne dictum, vel factum, vel concupitum, contra legem Dei*. Et hec diffinitio tangit omnem illam materiam in qua, vel contra quam, peccamus. Et dicitur peccatum quasi ad penam aptum, ut dicit Haymo super Ysaiam. Circa secundum nota quod peccata criminalia sive capitalia, a quibus omnia alia derivantur, sunt VII, iuxta septenarium quod in homine reperitur. Homo enim componitur ex anima et corpore; sed nos videmus quod in anima sunt tres potentie, et in corpore quatuor elementa. Iuxta igitur istud septenarium sunt VII peccata capitalia, que ab isto hominis septenario derivantur. Tria pertinent ad animam, et quatuor ad corpus; quorum primum est superbia, incipiendo a gravioribus. Et est superbia deformitas sive corruptio potentie rationalis, sive obcecatio intellectus. Unde Apostolus, Ad Romanos Io: Obscuratum est insipiens cor eorum. Et Ad Ephesios IIIIo: Tenebris obscuratum habentes intellectum. Quod autem superbia sit excecatio rationis, patet per beatum Gregorium: Tumor, inquit, mentis est obstaculum veritatis. Et beatus Augustinus, VII libro Confessionum: Tumore mentis mee Domine, separabar a te et nimis inflata facies mea claudebat oculos meos. Hec potentia data est anime ad Deum cognoscendum, sed cum obcecata fuerit, Deum videre non potest. Secundum peccatum est invidia, que est deformitas sive corruptio potentie concupiscibilis, que potentia data est anime propter bonum appetendum, secundum Augustinum, et Boetium in libro De Consolatione: Insita est, inquit, mentibus nostris naturaliter veri boni cupiditas, sed ad devia falsus error adducit. Cum ergo amor boni sit in potentia concupiscibili, odium boni, quod est invidia, erit in ipsa eadem potentia, quia opposita sunt in eadem, ut dicit Phylosophus. Et est invidia prima ex superbie filiabus, quia ex eo quod aliquis appetit aliquid sibi singulariter, hoc idem invidet alii, ut dicit beatus Gregorius. Tertium peccatum est ira, que est deformitas sive corruptio potentie irascibilis, que potentia data est anime ad vitia detestanda, non virtutes. Ex ira nascitur turbatio mentis, que triplex est: Prima, cum quis irascitur vel turbatur contra vitia, et hec perturbatio est meritoria; Psalmista: Zelavi super iniquos, pacem peccatorum videns. Hec perturbatio non solum conceditur, sed precipitur. Psalmista: Irascimini et nolite peccare; idest, cum sic irascibimini, non peccabitis. Secunda est cum quis irascitur subito, sed in ira non perseverat; de qua Apostolus: Sol non occidat super iracundiam vestram. Ista subita animi perturbatio est permissa, quia sine subitis motibus animi presens hec vita non ducitur; quia, ut ait beatus Ieronimus: Qui nulla animi perturbatione movetur, ut simpliciter dicam, vel Deus vel lapis est. Et Tullius, in libro De Amicitia: Si cadit in sapientem animi dolor, qui profecto cadit, nisi ex eius animo extirpatam humanitatem arbitremur, etc. Et sequitur: Quid enim interest, motu animi sublato, non dico inter hominem et pecudem, sed inter hominem et truncum aut saxum? Tertia vero mentis perturbatio est cum quis irascitur contra bonum, de qua prima canonica Iohannis primo: Qui odit fratrem suum homicida est, vel cum subitus ire motus diu in homine perseverat, et tunc talis vertitur in odium. Unde beatus Bernardus: Odium est ira inveterata. Hec tria vitia, scilicet superbia, que deformat in anima vim rationalem, invidia, que deformat vim concupiscibilem, et ira, que deformat vim irascibilem, dicuntur vitia spiritualia, que, ut dicit beatus Gregorius, sunt minoris infamie et maioris culpe. + +Sequuntur peccata carnalia, que sunt quatuor: quorum primum est accidia, que oritur ab elemento terre; nam melon Grece, terra vel nigrum Latine, inde melancolici, qui magis sunt accidiosi. Et licet accidia peccatum carnale dicatur quia procedit a corpore, tamen, quia medium est inter tria et tria, et medium sapit naturam extremorum, ut dicit Philosophus, dicendum est vitium anime et corporis; quia ut ait beatus Augustinus: Licet accidiosus nichil operis exterius faciat, tamen sub cordis sui pondere vehementer desudat. Unde accidia est molestia anime et corporis; corrumpit enim utrumque. Unde Salomon: Ad tristitiam festinat mors; et iterum: Spiritus tristis exiccat ossa. Secundum peccatum est avaritia, que oritur ab elemento terre, que frigida est et sicca. Unde senes in quibus calor et humor naturalis deficit maxime sunt avari. Unde beatus Ieronimus: Cum cetera vitia in homine senescant, sola avaritia iuvenescit. Tertium peccatum est gula, que oritur ab elemento ignis et aque. Ignis enim calidus est et siccus, et fames est appetitus calidi et sicci, ut dicit Philosophus. Aqua autem est frigida et humida, et sitis est appetitus frigidi et humidi, ut dicit Philosophus. Quartum peccatum est luxuria, que oritur ab elemento aeris et aque. Hec enim duo elementa cum sint media, magis sunt temperata, et magis sunt de substantia sanguinis de quo est genitura corporis humanis. Quod autem luxuria ortum habeat ab aqua et aere, patet per Divinam Scripturam. De primo, Genesis XLIIII: Ruben effusus est sicut aqua. De ii Ecclesiastici 9: Cave ne sanguine tuo labaris in peccatum. Et sic patet quare sunt tantum VII peccata criminalia sive capitalia. + +Cum igitur autor velit de istis VII tractare, incipit a minori, scilicet a luxuria. De qua tria breviter sunt videnda: Primo, quid sit; secundo, que et quot mala ex inde proveniant; tertio, de spetiebus eius. Quantum ad primum: Luxuria est, ut ait beatus Augustinus in libro De Civitate Dei, libido que est in genitalibus. Vel aliter: Luxuria est de immundis cogitationibus et desideriis descendens lubrica et effrenata mentis prostitutio. Quantum ad secundum, nota tria mala que principaliter facit, que in isto versiculo continentur: Tollit opes, famam, sensum, viresque libido. Primo, tollit opes: Proverbiorum XXVIIII: Qui nutrit scortum perdit substantiam suam. Exemplum de filio prodigo qui luxuriose vivendo consumpsit suam substantiam, ut habetur Luce 19: Secundo, tollit famam; nam, ut ait beatus Gregorius: Luxuria est minoris culpe sed maioris infamie. Et quia maioris est infamie, ideo magis fit in occulto; nullum enim peccatum ita querit latebras sicut istud. Unde ait Iob: Oculus adulteri observat caliginem. Tertio, tollit sensum et vires; luxuria enim, ut dicit beatus Ysidorus, carnem frangit, et fractam ducit celerius ad senectam. Dicunt enim medici quod id in quo maxima est delectatio est maxima nature consumptio. Et ratio huius est: In genitura enim, secundum Philosophum, fit decisio ex omnibus iuncturis et venis et musculis. Unde dicit quidam philosophus quod plus debilitat corpus unus coitus quam due minutiones; et ratio huius est quia cerebrum perturbat et minuit. Nam secundum naturales, semen est sanguis purissimus descendens a cerebro, qui per colationem venarum albescit. Unde illi qui immoderate luxurie deserviunt fatui fiunt, ut patet in Salomone, qui cum esset senex, stultus factus est, et depravatum est cor eius per mulieres ut sequeretur deos alienos. Quantum ad tertium nota quod V peccata a luxuria oriuntur: Primum est fornicatio, secundum est adulterium, tertium est defloratio sive stuprum, quartum est incestus, quintum est peccatum contra naturam. Que autem sint ista peccata et unde dicantur, breviter videamus. Fornicatio est duplex: alia est enim spiritualis, alia corporalis. Spiritualis fornicatio, large sumpta, comprehendit omne peccatum mortale, ut in Psalmista: Perdidisti omnes qui fornicantur abs te. Stricte vero sumpta est ydolatria, ut ibi: Fornicati sunt cum diis alienis. Corporalis vero fornicatio, large sumpta, est omnis illicitus actus carnis; stricte vero sumpta, est peccatum quod committit cum soluta solutus. Et dicitur fornicatio, quasi forme necatio. Necat enim animam, que est forma corporis, secundum Philosophum, vel necat formam, idest pulcritudinem corporis: formos enim Grece, Latine pulcrum; inde formosus, idest valde pulcer. Unde sponsa in Canticis: Nigra sum, sed formosa. Vel dicitur fornicatio a fornice, qui est arcus triumphalis, et solet erigi in victoriis. Unde Salomon in Proverbiorum 28: Rex sapiens incurvat super impio fornicem. Ad cuius similitudinem solent fornicatores sibi erigere tentoria, ut delectabilius peccent. Secunda speties luxurie est adulterium. Et est adulterium peccatum quod committitur in alienam uxorem vel in alienum maritum; et dicitur adulterium quasi ad alterum ire, eo quod vir vel uxor dividant se et vadant ad alios, qui prius erant una caro, ut dicitur Genesis 2o: Erunt duo in carne una. Vel dicitur adulterium quasi violatio thori, quia in isto peccato violatur thorus et copula maritalis. Tertia speties dicitur defloratio; et est defloratio peccatum quod committitur in virginem, et dicitur defloratio quasi floris ablatio, vel floris corruptio. Tollitur enim vel corrumpitur in isto peccato flos pudicitie virginalis. Vel secundum canonones sic dicitur stuprum, idest stupor; magnus enim stupor est virginem deflorare, que quidem reparari non potest. Unde beatus Ieronimus: Cum cetera possit Deus, non potest de corrupta facere incorruptam. Licet enim Magdalenam glorificaverit, non tamen ei abstulit quin peccatrix fuerit. Quarta speties dicitur incestus, et est incestus peccatum quod committitur in consanguineum vel consanguineam. Et dicitur incestus quasi incista, ab in quod est contra et cista, idest in cistam, prohibitam introire. Quinta speties est peccatum contra naturam, quod committitur quatuor modis: primo inter masculum et masculum; secundo inter feminam et feminam; tertio inter masculum et feminam; quarto inter hominem et bestiam. Et dicitur contra naturam, quia in qualibet spetie huius peccati natura impeditur ne multiplicetur, secundum preceptum Dei: Crescite et multiplicamini, et replete terram. + +{Che la ragion sommetton al talento.} Homo enim carnalis rationem subicit voluntati: qua ratione subiugata, homo, qui prius erat rationalis, efficitur totus carnalis, idest bestialis, admodum bestie que carnaliter vivit. + +{L'altr'è colei che s'ancise amorosa.} Ista fuit Dido, filia Beli, non illius Beli qui fuit pater Nini regis, sed alterius Beli, illius scilicet qui fuit filius Agenoris. Hec Dido habuit fratrem regem, nomine Pigmalionem, qui dedit eam in uxorem Sicheo regi Tyri. Sed postquam Pigmalion interfecit cognatum suum, cupiditate potiundi regni, ad admonitionem viri sui qui sibi in somnis apparuit, accepit Cyneres sui viri et thesaurum incomparabilem et cum multitudine puerorum suorum in Affricam transmeavit, ibique urbem Cartaginem condidit. Applicantem autem Eneam ad litora sua benigne recepit, ipsumque in virum accepit, et eius amore vulnerata, quia Eneas contradicente Didone recessit, se propriis manibus interfecit, ut libro quarto Eneydorum scribit Virgilius. Sed beatus Ieronimus in primo libro Contra Iovinianum dicit quod Dido se interfecit amore casto et non amore polluto. Ait enim sic: Dido soror Pigmalionis multo auri et argenti pondere congregato, Affricam navigavit, ibique urbem Cartaginem condidit. Et cum a Iarba rege Libie, in coniugium peteretur, paulisper distulit nuptias donec conderet civitatem. Que non multo post extracta in memoriam mariti quondam Sichei, pira maluit ardere quam nubere. Casta mulier Cartaginem condidit, et rursum eadem urbs in castitatis laude finita est. Nam Astrubalis uxor capta et incensa urbe cum se cerneret a Romanis esset capiendam, apprehensis ex utroque latere parvulis filiis, in subiectum domus sue devolavit incendium. Hucusque Ieronimus. + +{L'altra è Cleopatra luxuriosa.} Cleopatra, ut in Sacra Pagina invenitur, fuit regina Egypti, quam Ptholomeus frater eius in uxorem accepit, ut scribit Valerius libro 9, capitulo de luxuria, dicens: Quid huius Ptholomei nequitia nequius? Sororem enim suam natu maiorem comuni fratri nuptam sibi nubere coegit. Postea deinde filia eius per vim strupata filiam ipsam dimisit, ut vacuum locum nuptiis puelle faceret. Huic enim Cleopatre Ptholomeus frater eius atque maritus communem filium nomine Menephiten membratim dilaceratum obtulit tanquam munus, ut scribit idem Valerius eodem libro, capitulo de crudelitate, dicens: Iterum Ptholomeus emergit paulo ante libidinose amentie teterrimum exemplum. Idem est inter precipua crudelitas indicia referendus. Quid enim hoc facto truculentius? filium suum nomine Menephiten quem ex Cleopatra, eadem sorore et uxore, sustulerat, liberalis forme, optime spei puerum, in conspectu suo occidi iussit; protinusque caput eius et pedes precisos et manus in cistam clamide opertos pro munere natalitio matri misit, perinde quasi ipse cladis, quam illi inferebat, expers, ac non infelicior, quod in omni orbitate Cleopatram miserabilem cunctis, se invisum reddiderat. Adeo ceco furore summa quoque effervescit crudelitas, cui monumentum ex se ipsa reperit: nam cum animadvertit quanto suo odio patria teneretur, timori remedium scelere petivit quoque tutius plebe trucidata regnaret, frequens iuventute gymnasium armis et igni circundedit, omnesque, qui in eo erant, partim ferro et partim flamma necavit. Hucusque Valerius. Re vera ista fuit crudelissima et luxuriosissima omnium feminarum. Omnes enim Romanos principes Egyptum intrantes, ad sui luxuriam provocabat, et hoc non solum propter suam concupiscentiam explendam, sed etiam quia mortem orientalium moliebatur regum ut ipsis mortuis ipsa sola cum Romanorum favore regnaret. Divum siquidem Iulium Cesarem, dum Egyptum intraret, ad sui concupiscentiam intantum Cleopatra inflammavit, quod illud proverbium ore divino promebat, sicut legitur in Policrate: In bello corpora gladiis, in pace voluptatibus vulnerantur. Et subitur ibidem: Senserat gentium triumphator voluptatem nullo alio modo tam facile superari posse quam fuga, eo quod ipsum qui gentes domuerat, venereis nexibus innodavit Cleopatra mulier impudica. Tandem Cesar Augustus intrans Egyptum, dum ipsa ornatu impudico ei obviam veniens ipsum sua pulcritudine inflammare ad luxuriam conaretur, ipsam despexit. Qua propter, videns se ipsam ab Augusto contemptam, mortem voluntariam ipsa subivit, ut dicetur infra in tertia cantica, cantu VI. + +{Vidi Pari.} Iste Paris fuit binomius, nam vocatus est Paris et Alexander. Iste enim fuit Priami regis filius et Hecube regine troyane, de quo Paride unam mirabilem fabulam composuerunt antiqui poete. Sed re vera, si ipsa fabula allegorice exponatur, non fabula a poetis ficta sive composita, sed vera prophetia sive parabula a sanctis prophetis conscripta et a Sancto Spiritu inspirata reputabitur a lectore. Dicunt enim, immo fingunt poete, quod dum ipse Paris esset in Yda troyana et solus esset in camera sua, fuit sibi proiectum unum pomum aureum incomparabiliter pretiosum. Quo proiecto, tres dee mirabiliter pulcre ad ipsum Paridem de celo venerunt: Iuno scilicet, et Venus, atque Minerva; unaqueque ipsum rogando ut ipsum pomum sibi liberaliter condonaret, et si hoc liberaliter faceret, quelibet eidem Paridi in munere valde munifico responderet. Iuno enim ait sibi: Ego, ut nosci, sum dea divitiarum. Si istud igitur pomum michi dederis, thesauros innumerabiles et divitias tibi dabo. Post Iunonem Venus alloquitur Paridem in hoc modum: Cum amoris dea et colar et dicar, et a meis sagittis atque vulneribus nullus se possit abscondere, si michi pomum dederis, dabo tibi in uxorem Helenam, Grecorum pulcerrimam omnium mulierum. Dehinc ait Minerva: Cum sim dea sapientie et de capite Iovis nata, si pomum michi elargiri volueris, dabo tibi sapientiam, qua mediante non solum terrena sed et celestia, ipsumque etiam Iovem, de cuius capite nata sum, sine difficultate cognosces. Tunc Paris, allectus pulcritudine Elene et abiecta sapientia atque divitiis, Veneri pomum dedit. + +Allegoria vero istius fabule talis est: Paris enim tenet figuram cuiuslibet hominis; quilibet enim homo, quia ad ymaginem et similitudinem Dei factus est, Paris dicitur, idest par Deo. Pomum autem aureum est liberum arbitrium, incomparabiliter pretiosum. De quo thesauro ait poeta: + +*Non bene pro toto libertas venditur auro; +Non sit alterius qui suus esse potest.* + +Per istas vero tres deas accipimus tres vitas in quibus se occupat universa gentium multitudo. Nam per Iunonem vitam activam accipimus, per Minervam vitam contemplativam, per Venerem autem vitam voluptuosam atque delitiosam. Per Iunonem dico accipimus vitam activam, nam Iuno pro dea divitiarum accipitur a poetis. Habet enim ipsa bona temporalia congregare, et hoc secundum paganos. Secundum vero christianos, vita activa habet ipsa bona temporalia dispensare. Per Minervam autem, que est dea sapientie, et de capite Iovis a Grecis fingitur esse nata, accipimus vitam contemplativam, qua mediante cognoscimus Deum et substancias separatas. Per Venerem vero, matrem cupidinis atque ioci, vitam voluptuosam accipimus, sive carnalem. Igitur Paridi tres iste dee apparent, quelibet suum pomum aureum appetendo, dum quelibet istarum trium vitarum ad se conatur liberum hominis arbitrium inclinare. Et hoc est quod dicitur a Deo ipsi homini in suo proprio arbitrio constituto: Ecce ignem et aquam apposui tibi ad quod volueris extende manum tuam. In arbitrio hominis est flectere suum arbitrium sive ad actum vite active, sive ad actum vite contemplative, sive ad actum vite voluptuose. Paris autem, tenens figuram hominis in libero arbitrio constituti, dat pomum aureum Veneri, dum liberum flectit arbitrium non ad bene agendum, non ad Deum contemplandum, sed ad carnalia exercendum. Et ideo mare transnatat, in Greciam applicat, et Helenam amat; amatam autem per violentiam rapit, cum rapta in patriam redit; unde bellum decennale consurgit. + +{Tristano,} etc. Iste Tristanus fuit mirabiliter filocaptus: unde cum ista multitudine hic ab autore ponitur. Cuius Tristani gesta non explico, quia sunt omnibus quasi nota; nam note sunt hystorie que in illo libro leguntur qui vulgo Rotunda Tabula nuncupatur. + +Utitur hic autor similitudine columbarum, que quando audiunt desideria filiorum piulantium et cibum unde pascantur expectantium, statim volatu celerrimo descendunt ad eos; tali itaque similitudine et forma predicti ad vocem Dantis exiverunt de acie ubi est Dido et venerunt ad eos, cum eis affectuosissime locuturi. + +{Quanti dolci penseri, quanto disio / menò costoro al doloroso passo!} Vere omnis dulcedo et omnis delectatio que in actu venereo prelibatur, in amaritudinem convertitur et dolorem. Unde Salomon in Proverbiis: Favus distillans labia meretricis, novissima autem illius amara quasi absinthium. Et beatus Ieronimus: Voluptas presens non satiat, futura cruciat, preterita non delectat. + +Postquam in superiori cantu autor de secundo circulo pertractavit, in quo carnales homines puniuntur, nunc in isto cantu intendit de tertio circulo pertractare; in quo ponit homines gulosos, et penam describit que magis competit eis. Ingrediens autem istum tertium circulum, dicit quod in introitu ipsius invenit quendam canem qui habebat tria capita, qui cum omnibus tribus super illas animas canine latrabat. Et antequam per circulum vadat, duo ponit: primum est qualitas pene istius circuli; secundum est conditio istius canis. Quantum ad primum, describit penam per istum modum: quod ibi est pluvia eterna, frigida, atque adeo gravis quod nec regula nec qualitas ibi modo aliquo innovatur. Et ad maiorem declarationem istius pluvie, dicit quod ibi sunt tria que maximam generant tempestatem, scilicet grando grossa, aqua turbulenta, ac etiam nix. Quantum ad secundum, dicit quod ille canis habet tria capita, oculos rubeos, os unctum atque crudele, ventrem largum, et manus ungulatas, cum quibus laniat spiritus, deglutit, et lacerat. Propter istam vero tempestatem illi spiritus qui ibi puniuntur ululant velut canes, et ut unum latus a tempestate defendant, aliud latus obiciunt tempestati et per istum modum sepe sepius se volvunt in miseras tempestates. Sed quando Cerberus de descensu eorum advertit, iracunda totus plenus, contra eos aperuit ora et dentibus subsannavit. Tunc Virgilius manus suas terra complevit, ipsamque in eius fauces iniecit. Et dum ille dyabolicus canis circa devorationem intenderet, ambo ad infima descenderunt. Cum vero illum circulum peragrarent, dicit autor quod omnes anime per terram sub tali tempestate iacebant, et nulla se breviter erigebat preter unam; que quando vidit iuxta se Dantem, statim ad sedendum celeriter se erexit, et ait ad eum: O tu qui transis per istum infernum, recognosce me, si scis; tu prius fuisti factus quam ego consumptus. Et Dantes ad eum: Angustia quam tu habes forsitan te abstrait de mente mea, adeo quod nunquam recolo te vidisse. Sed dic michi quis es tu qui in tam dolenti loco es positus, et ad talem penam subiectus, quod si alia maior est, nulla tamen est magis displicibilis seu gravis. Tunc illa anima se manifestavit autori per tria signa: Primo per civitatem unde fuit oriunda, ibi: {La tua città, ch'è piena / d'invidia}, etc. Secundo, per nomen suum, ibi: {Voi cittadini mi chiamaste Ciacco}. Tertio, per culpam quam commisit in mundo, et propter quam damnatus est in Inferno, ibi: {per la dannosa colpa de la gola, / come tu vedi, a la piogia mi fiacco}. Postquam vero cum isto Ciacco de quibusdam que in lictera exponentur locutus est autor, ab eo recessit et in septimum circulum de isto VIo descendit. Ideo ait autor in textu: {Noi agiramo a tondo quella strada, / parlando più assai ch'i' non ridico: / venimmo al punto dove si digrada: / quivi trovamo Pluto, il gran nimico}. + +{Al tornar de la mente, che si chiuse,} etc. In superiori cantu dicit autor quod, audiens infortunatum amorem illorum duorum qui erant singulari societate coniuncti, tanta fuit pietate commotus quod defecit velut adeo moreretur, et cedidit in mente sua propter dolorem quem sensit, sicut mortuum cadit corpus. Nunc autem in isto cantu dicit quod mens sua, que ita propter pietatem defecerat, ad sui status rectitudinem est reversa, dicens: {Al tornar de la mente, che si chiuse}. Et est continuatio ad precedentia. Et dum sic in se ipsum reversus est, vidit in isto tertio circulo nova tormenta et novos ibidem pariter tormentatos. Que quidem tormenta enumerando declarat, dicens: {I' son al terzo cerchio, de la piova / eterna}, etc. Ubi est notandum quod, quemadmodum in hac vita gulosi loca amena et omnia que possint gulam delectare desiderant, ut sunt cibi delicatissime preparati, prata, fontes et viridaria, et odio atque fastidio habent tam cibos non bene paratos quam loca non bene apta, ac etiam pluviam, fumum, ventum, et malum tempus, ita e contrario in Inferno habent penuriam omnis cibi et omnis potus, et habent loca tristia plena continua pluvia, continuo ventu, et continua aque turbide tempestate, grandinis etiam atque nivis. + +Volens autor demonstrare quomodo et qualiter quieverunt latratus illi terribiles quos Cerberus super animas damnatas emittit et tum magis super eum emisit, dicit quod quemadmodum canis, dum latrat, si proiciatur in os eius aliquod frustrum panis, statim quietatur, intendens solummodo ad cibum quem dentibus conterit devorandum, sic Cerberus, postquam Virgilius terram in eius ora proiecit, statim siluit a latratu. Per hoc innuens quod gulosus nisi proiectum fuerit aliquid in os eius, ut ait Propheta, sanctificat super eos bellum. + +In hoc notabili evidenter apparet quomodo angustie deformant hominem a statu pristino consueto in tantum quod dum videtur a notis recognosci non potest. + +Vult hic dicere autor quod, licet alia peccata sint maiora quam gula, tamen nullum est ita displicibile et ita vituperabile. Nam gula de homine rationali facit totaliter bestialem. Et hoc manifeste apparet in ira Dei qua exarsit contra primos parentes, quando propter peccatum gule fecit eis tunicas pelliceas, dicens yronice: Ecce Adam factus est quasi unus ex nobis. Quasi diceret: Ecce Adam, qui Deo voluit similari, factus est velut animal brutum; et hoc demonstrat indumentum quod consui super cutem suam. + +In hoc notabili demonstratur quantum sit vile et displicibile gule peccatum, quia licet alia vitia sint maiora, nullum tamen reddit hominem ita vilem. Et ideo Seneca: Quosdam ventri obedientes loco animalium numeremus, non hominum. + +Circa peccatum gule quatuor utiliter investigare valemus: Primo, quid sit peccatum gule; secundo, quot sunt speties eius; tertio, quot modis in gula peccatur; quarto, quid facere debemus dum comedimus ne in peccatum gule cadamus. Circa primum sciendum est quod gula est immoderatus edendi et bibendi appetitus. Vel aliter: gula est immoderata qualiumcunque ciborum hyantis concupiscentie satisfactio. Et ideo, quia modum et mensuram non habet, merito ab autore damnosa culpa vocatur. Tauri enim, secundum beatum Ieronimum, paucorum iugerum pascuis aluntur; una silva pluribus elefantis sufficit. Homo vero mari et terra satiari non potest. Nam, ut manifeste videmus, omnes pisces maris, fluviorum, lacuum, et stagnorum, omnes volucres aeris, omnes bestias agri, omnes feras silvarum, omnes herbas et fructus terre et quicquit terra alimentorum gignit, gula hominis vorat pariter et consumit. Circa secundum nota quod sex sunt gule speties: Prima speties est ebrietas; et est ebrietas, ut dicit beatus Ambrosius, vile sepulcrum rationis, et subdit: Quid enim aliud est quam spontaneus furor? Cum quo concordat Seneca dicens: Ebrietas est voluntaria insania. Patet ergo per istas diffinitiones quod ebrietas tollit de anima ymaginem Dei, que rationali potentie est impressa, aufert usum rationis et infatuat eam, et ideo hominem assimilat bestiis, ut nec discretionem habeat nec verecundiam. Ecclesiastes 3o. Ostendit Dominus de filiis hominum quod similes sunt bestiis. Secunda speties gule est mentis ebetudo, quia gula tollit acumen ingenii, quia ex multa fumositate cerebrum perturbat. Ieronimus, in libro de vita et honestate clericorum: Venter pinguis non gignit tenuem sensum. Tertia speties est voracitas, que transit mensuram edendi, et modum quem in se ipso reprehendit; Ecclesiastes VIIo: Quis ita vorabit et delitiis affluet ut ego, sed qui devorant devorabuntur, secundum Ieremiam XXXo; quoniam illorum finis est infernalis vorago. Quarta speties est languor, idest humorum distemperantia ex superfluitate proveniens, quia in multis escis non deerit infirmitas, ut habetur Ecclesiastici XXXVIII. Et poeta: Languorem peperit cibus imperfectus ab herculis ardentis stomaco. Quinta speties est oblivio, que est preteritorum immemoratio. Gulosus enim et ebriosus multotiens nescit vespere quid fecit in mane. Genesis XLo: Pincerna pharaonis oblitus est interpretis sui. Sexta speties est crapula, que est ciborum indigestio vel eorundem deiectio. Secundum enim Ysidorum XXo libro Ethymologiarum: Crapula est immoderata voracitas, quasi cruda epula, cuius cruditate gravatur cor, et stomacus indigestus efficitur. Unde ex ipsa crapula multi infirmantur et moriuntur. Ecclesiastici XXXVII: Propter crapulam multi perierunt, et qui abstinens est adiciet vitam. Plures enim occidit cibus et potus quam gladius, secundum Almansorem. In huius figura dicit autor in textu de gulosis: + +{Urlar li fa la piogia come cani; +de l'un de' lati fanno a l'altro schermo; +volgonsi spesso i miseri profani.} + +Nam ex istis spetiebus gule consequuntur homines viscerum tortiones et membrorum dolores, unde sequuntur dolorosi clamores. Circa tertium nota quod in peccatum gule V modis incurrimus, quos ponit beatus Gregorius in Moralibus, quique in hoc versu comprehenduntur: *Prepropere, laute, nimis, ardenter, studiose*. Primus modus est horam prandendi prevenire; ideo dicit prepropere. Unde Ionatas, filius regis Saulis, sententiam mortis meruit, quia gustavit mel ante tempus constitutum edendi. Ideo Ecclesiastes X: Ve terre cuius rex puer est, et cuius principes mane comedunt. Terra est ipse homo, cuius rex est ipsa ratio. Principes vero eius sunt V sensus, qui voluptatem suggerunt, et necessitati intendunt, ut dicit Gregorius. Secundus modus est cum quis delicate cibaria querit. Ideo dicit laute: Hoc modo peccavit dives epulo, qui epulabatur quotidie splendide, ut habetur Luce XVIo. E contra dicit Seneca: Palatum tuum fames excitet, non sapores. Tertius modus est cibi nimietas. Ideo dicit nimis. Hoc vitio Sodoma maculata fuit, de qua dicitur Ezechielis XVIo: Hec fuit iniquitas Sodome, saturitas panis et otium. Ubi dicit Gregorius: Sodoma salutem perdidit, quia cum superbie vitio mensuram moderate refectionis excessit. Ieronimus: Pluvia illa oportuna est, que sensim descendit. Subitus autem et nimis preceps hymber terram subvertit, et similiter nimius potus nocet. Quartus modus est aviditas comedendi; ideo dicit ardenter. Hoc redarguitur in Exau, qui pre fame se iam morientem reputavit dicens, ut habetur Genesis 69: En morior. Gregorius: Exau primogenitorum gloriam perdidit quia magno estu lenticulam concupivit. Contra quod dicitur Ecclesiastici XXXVI: Noli esse avidus in omni epulone. Quintus modus est studiositas, que pertinet ad solicitudinem et curiositatem cibos preparandi. Ideo dicit studiose. Pro quo peccato redarguunt filii Heli, qui ut habetur primo Regum VIIo: Carnem crudam rapiebant a populo ut eam sibi delicatius prepararent. De tali studio dicit beatus Ysidorus: Tota die epulas ruminant, qui ad explendam gulam vespere delitias parant. Et sic patet tertium. Circa vero quartum et ultimum est sciendum quod XV nos habere oportet in mensa si in gula peccare nolumus. Que in his versibus continentur: + +*Sit timor in dapibus, benedictio, lectio, tempus, +Sermo brevis, vultus hillaris, pars detur egenis; +Absint delitie, detractio, crapula, murmur, +Ebrietas, nimius affectus, et hystrionatus; +Finitoque cibo reddatur gratia Christo.* + +Ista XV autoritate sunt Sacre Pagine fulcienda. De primo Ecclesiastici 9: In timore Dei sint tibi et convivia. De secundo habetur in Evangelio: Benedixit et fregit. De tertio, Gregorius super Iob, primo, ubi Iob oravit pro filiis suis convivantibus, ait: Semper solet epulas comitari loquacitas et voluptas. Ideo contra loquacitatem est silentium, contra voluptatem vero lectio, que docet abstinentiam. De quarto admonemur in Actibus Apostolorum: Oram prandii non prevenire; intellige absque necessitate. De Vo ait Cato: Pauca in convivio loquere. De VIo ait Paulus ad Corinthios 9o: Hyllarem datorem diligit Deus. Et Ovidius: Super omnia vultus accessere boni. De VII, Esdre VIII: Comedite pinguia et bibite vinum et mittite partes eis qui non habent. De VIIIo, Ecclesiastes X: Vescendum est ad reficiendum non ad luxuriandum. De VIIIIo ait Augustinus: + +*Si quis amat dictis absentum rodere famam, +Hanc mensam indignam noverit esse sibi.* + +De Xo, Luce XXI: Attendite ne graventur corda vestra crapula et ebrietate. De XIo, Ecclesiastici tertio: In nequissimo pane murmurabit civitas. De XIIo, Paulus ad Effeser, V: Nolite inebriari vino in quo est luxuria. De XIIIo, Ecclesiastici XXXVIII: Non te effundas super omnem escam . De XIIIIM, Esodi XXXVII: Sedit populus manducare et bibere, et surrexerunt ludere, idest ydolum adorare. Nam hystriones pascere vel ystrioniter vivere est demonibus immolare. Ieronimus: Paria sunt demonibus sacrificare et hystrionibus dare. De XVM vero et ultimo, habetur in Psalmo: Edent pauperes et saturabuntur, et laudabunt Dominum qui requirunt eum, etc.. Et sic patent quatuor superius requisita. Sed quia dubitabile est an liceat convivare propter peccatum gule, sciendum quod quatuor de causis convivia fiunt. Prima est causa misericordie; secunda causa benivolentie; tertia causa mercimonii; quarta causa lascivie. Circa primum nota quod convivia fiunt aliquando causa misericordie, et de hoc habetur Luce quarto: Cum facis prandium voca pauperes, claudos, et debiles, et tale convivium tunc est meritorium vite eterne. Unde sequitur in autoritate premissa et habebis mercedem in celo. Circa secundum nota quod convivia aliquando fiunt causa benivolentie amicorum, scilicet cum quando invitat quis amicos et parentes, et tunc tale convivium, si fiat causa amicitie vel parentele, est indifferens. Si autem fiat propter pacem et concordiam, tunc est meritorium, ut dicit Augustinus super epistulam ad Corinthos. Circa tertium nota quod convivia aliquando fiunt causa mercimonii, ut homo sic remuneretur, et tunc est indifferens, sicut Balthassar, rex Babillonie, fecit convivium optimatibus suis, ut habetur Danielis Vo. Circa quartum vero et ultimum nota quod convivia aliquando fiunt causa lascivie, ut mali vitia sua et loquantur et expleant; tale convivium meritorium est pene eterne. Ideo monet Salomon in Proverbiis: Noli esse in conviviis potatorum nec in commessationibus eorum qui carnes conferunt ad vescendum. Glosa: Illi carnes conferunt ad vescendum qui in conviviis conferunt vitia proximorum. + +Hoc est dicere, ista pars Nigrorum per longum tempus regnabit, tenendo frontes erectas more regnantium, et aliam partem, scilicet Alborum, tenebit pondere gravi depressam tanquam omnino devictam, dato sic quod exinde dedigneris et plores; et hoc dicit quia ipse erat de parte Alborum, que fuit postea una cum ipso pariter expugnata. + +Ad secundam vero interrogationem dicit quod in civitate Florentie non sunt nisi duo iusti, ibi: {Iusti son due, ma non vi sono intesi}; quorum nomina non declarat. Sed nos istos duos iustos intelligere possumus primum Dantem, autorem istius altissime et profundissime Comedie, secundum vero Guidonem de Cavalcantibus: qui duo soli illo tempore, quo civitas Florentie fuit intus et extra bellis conquassata civilibus, iusti et amatores patrie sunt reperti, et rei publice defensores. Quorum primus, propter ingratitudinem et alia peccata que in civitate Florentina vigebant, fuit, prout superius annotatur, expulsus, et alter immatura morte preventus. Ad tertiam autem interrogationem dicit quod tria peccata, que vigent et regnant in Florentia, sunt causa et materia sue divisionis: Primum peccatum est superbia, secundum invidia, tertium vero avaritia. Ista enim tria peccata corda Florentinorum, velut tres facule ardentissime, succenderunt. Unde ait autor in textu: {superbia, invidia et avaritia sono / le tre faville c'ànno i cuori accesi}. + +Hoc est dicere, sic videndo et sic loquendo transivimus per turpem animarum mixturam et pluvie. Nam iste tertius circulus est mixtus et compositus ex duobus, scilicet ex animabus gulosorum et terribili tempestate, ibi ab alto continue descendente. + +{Con la voce chiocia.} Nota hic duo pulcra moralia: Primum est quod, non valens Pluto in suo episcupatu impedire autorem, autoritatem sui maioris implorat; quemadmodum episcopi nostri ea que ipsi non possunt ad Dominum Papam significant, quia ipsi de minoribus et ipse habet de maioribus iudicare. Secundum est quod Pluto, dum clamare voluit, non alta voce sed fracta clamavit. Et hoc est ad derisionem prelatorum nostrorum qui, statim quod sunt facti episcopi, dum cantant missas habent voces debiles atque fractas admodum campane, que dum est fracta non clare sonat. Ideo ait in textu: {con la voce chioccia}. + +{Non è sanza cagion l'andare al cupo.} In hoc notabili in fide catholica confirmamur, que credit et predicat quod nichil in mundo accidit sine causa. Nichil enim fit sensibiliter et visibiliter quod non de invisibili atque intelligibili summi imperatoris aula aut iubeatur aut permittatur, ut ait Augustinus. + +{Piloso al capo papi et cardinali.} Cum omnes clerici habeant capita rasa, quare ponit autor quod pape et cardinales capita pilosa habeant? Respondeo: Capilli enim, qui sunt superfluitates corporis, divitias et bona temporalia prefigurant. Et quia clerici debent a se avaritiam et amorem pecunie removere, ideo capita rasa gerunt; et quia clericis secularibus sunt possessiones concesse, ideo concessum est eis longiores portare capillos quam religiosis, quibus nichil conceditur possidere. Habent igitur omnes clerici capita pilosa, quia omnes bona temporalia avare desiderant, avare procurant, avare tenent, avare dispergunt, et avare dimittunt. + +{Et questi con i crini mozzi.} Hic tangit clericos prodigos et avaros qui capitibus rasis in derisionem eorum de sepulcro in resurrectione generali resurgent: et sic implebitur illa cominatio quam facit eis Dominus per Prophetam dicens: In die illa decalvabit Dominus verticem filiarum Syon, idest animas clericorum qui debent super populum cura solicita vigilare. Nam Syon specula interpretatur, et signat ecclesiam, in qua tanquam in specula ponuntur clerici ut super populum vigilent et ipsum custodiant et defendant. + +Mal dare et mal tener lo mondo pulcro. Hic autor tractat de duobus vitiis sibi invicem oppositis, de avaritia videlicet et prodigalitate: circa que tria breviter videamus. Et primo, utrum ista vitia sint opposita; secundo, de ipsis vitiis; tertio, quid istorum gravius iudicatur. Circa primum sequamur sanctum Thomam doctorem. Queritur enim, secundum eundem, utrum prodigalitas et avaritia opponantur, et videtur quod non; triplici argumento. Primum enim tale est: Opposita enim non possunt esse simul in eodem, sed aliqui sunt simul prodigi et liberales; ergo prodigalitas non opponitur avaritie. Preterea, opposita sunt circa idem; sed avaritia, secundum quod opponitur liberalitati, est circa passiones quasdam quibus homo afficitur ad pecuniam; prodigalitas autem non videtur esse circa aliquas anime passiones; non enim afficitur circa pecunias nec circa aliquid aliud huius modi; non ergo prodigalitas opponitur avaritie. Preterea, peccatum principaliter recipit spetiem a fine; sed prodigalitas semper videtur ordinari ad aliquem finem illicitum, propter quem bona sua expendit, et precipue propter voluptates. Unde et Luce XV dicitur de filio prodigo quod dissipavit substantiam suam luxuriose vivendo. Ergo videtur quod prodigalitas opponatur magis temperantie et insensibilitati quam avaritie et illiberalitati. Sed contra est quod Philosophus in secundo et quarto Ethycorum ponit, prodigalitatem oppositam liberalitati et illiberalitati, quam nunc avaritiam dicimus. Respondeo dicendum quod in moralibus attenditur oppositio vitiorum ad invicem et ad virtutem secundum superabundantiam et defectum diversimode. Nam in affectione divitiarum avarus superabundat plus debito eas diligens; prodigus autem deficit minus debito earum solicitudinem gerens. Circa exteriora vero, ad prodigalitatem pertinet excedere quidem in dando, deficere autem in retinendo et acquirendo; ad avaritiam autem pertinet, e contrario, deficere quidem in dando, superabundare autem in accipiendo et retinendo. Unde patet quod prodigalitas avaritie opponitur. Ad primum ergo dicendum quod prodigalitas attenditur circa passiones pecunie, non sicut abundans in eis, sed sicut deficiens. Ad secundum dicendum quod nichil prohibet eidem inesse opposita secundum diversa; ab illo tamen aliquid magis denominatur quod est principalius. Sicut autem in liberalitate, que medium tenet, precipua est datio, ad quam acceptio et retentio ordinantur, ita etiam avaritia et prodigalitas precipue attenduntur secundum dationem. Unde ille qui superabundat in dando vocatur prodigus, qui autem deficit in dando, qui tamen non excedit in accipiendo, ut Philosophus dicit in quarto Ethicorum. Similiter etiam contingit quod aliquis excedat in dando, et ex hoc est prodigus, et simul cum hoc excedat in accipiendo; vel ex quadam necessitate, quia dum superabundant in dando, deficiunt eis propria bona, unde coguntur indebite acquirere, quod pertinet ad avaritiam; vel etiam propter animi inordinationem, dum enim non dant propter bonum, quia, contempta virtute, non curant undecumque et qualitercumque accipiant. Et sic enim secundum istud sunt prodigi et avari. Ad tertium dicendum quod prodigus non semper abundat in dando propter voluptates, circa quas est intemperantia; sed quandoque quidem ex eo quod taliter est dispositus ut divitias non curet, quandoque autem propter aliquid aliud, ut frequentius tamen temperantias declinant. Tamen, quia ex quo superflue expendunt in aliis, etiam in rebus voluptuosis expendere non verentur, ad quas magis inclinat concupiscentia carnis; tunc etiam, quia non delectantur in bono virtutis, querunt sibi delectationes corporales, et inde est quod Philosophus dicit in quarto Ethycorum, quod multi prodigorum fiunt intemperati. + +Circa secundum, primo videamus de avaritia, secundo de prodigalitate. Circa vero avaritiam tria summarie videamus: primo, ipsius diffinitionem; secundo, ipsius dannificationem; tertio, ipsius parturitionem. Quantum ad primum, taliter avaritia diffinitur: Est enim avaritia, secundum Augustinum De Civitate Dei, immoderata libido habendi. Secundum vero theologos, avaritia est multa perquirere et superflua pauperibus non erogare. Secundum autem Philosophum, avaritia est glorie sive quarumlibet rerum insatiabilis et inhonesta cupido. Et dicitur avarus quasi eris, vel auri cupidus. Non est enim avaritia auri vitium, sed hominis perverse amantis illud, ut XIII De Civitate Dei dicit Augustinus. Vel avaritia dicitur ab a quod est sine, et varex, quod est nervus in poplite, qui succisus facit claudicare; et avaritia facit hominem claudum ad celestia et curvum ad terrena: Abacuch tertio. Incurvati sunt colles mundi, idest divites, superbi ab itineribus eternitatis eius, quia non procedunt ad ullas divitias future beatitudinis. Quantum vero ad secundum, nota quod avaritia iniuriatur Deo, ledit suum subiectum, et defraudat proximum. Iniuriatur enim Deo, quia aufert ei summum amorem, debitum honorem, et divinam ordinationem. Primo, aufert sibi summum amorem, qui sibi debetur a creatura rationali, quia cum Deus sit summe bonus, summe est ab homine diligendus; bonitas quidem est causa amoris summi, et summa bonitas est causa summi amoris. Ideo Deus summe diligendus est. Unde Mathei XXII precipitur: Diliges Dominum Deum tuum ex tota anima tua et ex tota mente tua. Quam autoritatem sic exponit Augustinus: Ex tota anima, idest ex tota voluntate, sine contradictione; ex tota mente, idest ex tota memoria sine oblivione. Hec omnia aufert avarus Deo et convertit in terram: ideo in celo nullum habet premium. Ieronimus: Rogo quo pudore mercedem laboris vel obsequii speret in celo cui in terra orta fuit solicitudo. Secundo, aufert Deo summum honorem, scilicet latriam que est servitus Deo debita a sua creatura, et facit eos aureos et argenteos contra legem; Exodi XX. Unde merito ipsa avaritia ydolatria appellatur, Ad Effeser V: Avaritia que est ydolorum servitus. Et poeta: Quod quis colit et veneratur, hoc illi deus est. Tertio, avaritia nititur pervertere divinam ordinationem. Deus enim ordinavit sursum celum et terram deorsum, sed avaritia preponit terram celo et lutum stellis. Materia nempe auri et argenti lutum est, ut dicit Philosophus. Cum ipsa terra sit sex elementorum lutum, eius est aurum et argentum. Fit etiam aurum per artificium ex stercoribus quorundam animalium; unde anime recte disposite procul abiciendum est aurum, et non amore aliqualiter complectendum. Modici enim flores herbarum multo sunt nobiliores auro et argento, que humana facit cupiditas pretiosa. Item avaritia ledit suum subiectum, idest hominem in quo regnat. Homo enim avarus in acquirendo divitias sustinet multos labores; in custodiendo ipsas metum patitur et timorem; in perdendo vero eas vel in morte relinquendo affligitur dolore. Unde versus: + +*Dives divitias non congregat absque labore, +Non tenet absque metu, non perdit absque dolore.* + +Sed nota quod V modis peccat avarus in divitiis: primo, nimis ardenter appetendo; secundo, iniuste vel illicite acquirendo; tertio, avare retinendo; quarto, prodigaliter dispergendo; quinto et ultimo, in morte non debite relinquendo. Omnia ista sunt autoritatibus fulcienda. De primo Psalmista: Filii hominum usquequo gravi corde? ut quid diligitis vanitatem, et queritis mendacium? De secundo, Abacuch secundo: Ve qui congregat avaritiam domui sue; usquequo aggravat contra se dempsum lutum. De tertio, Ecclesiastici Vo: Est et alia infirmitas quam vidi sub sole: divitie congregate in malum Domini sui. De quarto, Luce XV: Reprobatur filius prodigus qui consumpsit substantiam lasciviose vivendo. De Vo et ultimo, habetur in Psalmo: Relinquent alienis divitias suas. Item avaritia dannificat proximum. Nullus enim avarus multum dives effici potest sine multorum depauperatione. Unde Seneca, in epistula LXXVII ad Lucilium contra divitias sic arguit: Ex malis bonum non fit; divitie ex multis paupertatibus fiunt; ergo divitie bone non sunt. Circa tertium vero nota quod avaritia parturit multos filios, videlicet fraudem, dolum, inimicitiam, lites, mendacia, periuria, usuras, symonias, inquietudinem, et proditionem. De quibus cum occurrerit suis locis dicetur. Circa prodigalitatem vero est notandum quod prodigalitas ita est opposita avaritie, ut ex superioribus patet, quod quemadmodum avaritia omnia tenaciter tenet, ita prodigalitas omnia vane dispergit. Sed circa hoc queritur quod istorum duorum sit gravius peccatum. Et sic deveniemus ad ultimum. + +Videtur enim quod prodigalitas sit gravius peccatum quam avaritia, quod sic probatur: per avaritiam enim homo nocet proximo, quia bona sua ei non comunicat; per prodigalitatem vero homo nocet sibi ipsi. Dicit enim Philosophus in quarto Ethycorum quod corruptio divitiarum per quas homo vivit est quedam ipsius esse perditio. Gravius autem peccat qui sibi ipsi nocet quam alii, secundum illud Ecclesiastes XIIII: Qui sibi nequam est, cui bonus erit? Ergo prodigalitas erit gravius peccatum quam avaritia. Sed contra est quod Philosophus dicit 2M Ethycorum, quod prodigus multum videtur melior illiberali, idest avaro. Respondeo dicendum quod prodigalitas secundum se considerata minus peccatum est quam avaritia. Et hoc triplici ratione: Primo quidem, quia avaritia magis differt a virtute opposita quam prodigalitas. Magis enim ad liberalitatem pertinet dare, in quo superabundat prodigus, quam retinere, in quo superabundat avarus. Secundo, quia prodigus est multum utilis quibus dat; avarus autem nulli, sed nec sibi ipsi, ut in quarto Ethycorum habetur. Tertio, quia ut ait Seneca, illud peccatum est gravius cuius est insanabilior egritudo. Sed prodigalitas curatur vel curari potest duobus modis: primo, paupertate, quia si prodigus efficitur pauper, erogare non potest; secundo modo, senectute, quia naturaliter avaritia sequitur senectutem. Sed avaritia nullo istorum modorum curatur; nam si avarus efficitur pauper, magis in avaritia induratur. Si autem efficitur senex, magis in ipso senio vitium iuvenescit. Ad argumentum vero in contrarium positum, dicendum quod differentia prodigi et avari non attenditur secundum hoc quod est peccare in se ipsum et in alium. Nam prodigus peccat in se ipsum dum bona sua consumit, unde vivere debet. Peccat etiam in alterum consumendo bona ex quibus aliis providere deberet; et precipue hoc apparet in clericis, qui sunt dispensatores bonorum Ecclesie, que sunt pauperum, quos defraudant prodige expendendo. Similiter etiam avarus peccat in alios inquantum deficit in dationibus; peccat et in se ipsum inquantum deficit in sumptibus. Unde dicitur Ecclesiastes V: Vir cui Deus dedit divitias nec tribuat ei potestatem ut comedat ex eis. Sed tamen in hoc superabundat prodigus, quia sicut et sibi quibusdam aliis nocet, quod tamen aliquibus prodest. Avarus autem nec aliis nec sibi prodest, quia non audet uti etiam ad suam utilitatem bonis suis. Propter ista itaque duo peccata ait autor in textu: + +{Mal dare et mal tener lo mondo pulcro +à tolto loro, et posti a questa zuffa:} + +Ista enim duo peccata avaris et prodigis auferunt Paradisum, et ponunt eos ad illam rixam que superius est taxata. Ideo ait in textu: {à tolto loro lo mondo pulcro}. Et qualis sit illa rixa adiungit dicens: {qual ella sia, parole non ci apulcro}, idest verba ad hoc exprimendum non pulcrifico. + +Hic tangit autor quomodo bona fortunalia non sunt stabilia, immo fluxa. Ad cuius rei clariorem evidentiam est sciendum quod, sicut dicunt philosophi, quelibet spera sive celum movetur, gubernatur, et regitur per unam substantiam separatam, idest per unum angelum. Motus vero primi mobilis causatur a mente divina, unde Philosophus: Oportet, inquit, virtutem moventem celum habere potentiam infinitam, et sicut Deus omnia celestia per se aut per angelos gubernat et regit, ita rebus temporalibus rectorem et gubernatorem instituit. Iste autem rector et gubernator non est aliud nisi velle suum; et ista sua voluntas bona temporalia dat, dividit et commutat secundum beneplacitum suum. Unde beatus Augustinus ait: Voluntas Dei est prima et summa causa omnium corporalium atque spiritualium motionum. Nichil enim fit sensibiliter et visibiliter quod non de invisibili atque intelligibili summi imperatoris aula aut iubeatur aut permittatur, secundum ineffabilem iustitiam premiorum atque penarum gratiarum et retributionum in ista totius creature amplissima quadam immensaque re publica. Hucusque Augustinus. Et Daniel ait ad regem Nabuchodonosor: Est excelsus in regno hominum et cui voluerit dabit illud. Ista autem dispensatio et divisio sive provisio temporalium bonorum a paganis antiquitus, et etiam a mundanis hodie, fortuna vocatur. Quam, re vera, catholicus verus, licet credat mutabilitatem in rebus esse fortunam, confiteri non debet. Unde Augustinus: Linguam corrige, sententiam tene. Quasi dicat: Licet in sententia teneas omnia temporalia esse mutabilia atque fluxa, hoc dicas a velle divino non a fortuna vel fato procedere. Fortuna enim nichil aliud est nisi temporalis dispositio provisorum, vel ipsarum rerum temporalium mutabilitas secundum quod a voluntate divina procedit; et hoc non solum sentiunt catholici sed etiam prudentissimi paganorum. Nam Seneca, licet fortunam nominet, tamen Deum mutare omnia dicit. Ait enim secundo libro Tragediarum: + +*Quicquid a nobis minor extimescit +Maior hoc vobis dominus minatur; +Omne sub regno graviore regnum. +Nemo confidat nimium secundis. +Nemo desperet meliora lapsis, +Miscet hoc illis, prohibetque Cloto +Stare fortunam; rotat omne fatum. +Nemo tam divos habuit faventes; +Crastinum ut posset sibi polliceri: +Res deus nostras celeri citatas +Turbine versat.* + +Hucusque Seneca. Pingebatur autem ab antiquis ipsa fortuna in rota, in forma mulieris oculos cecos habentis. In forma mulieris ideo pingebatur, quia bona temporalia fragilia sunt et fluxa. Ideo ceca, quia bona temporalia hominem excecant, dum se extollit in prosperis et deprimit in adversis. Vel ceca ideo pingebatur, quia ad modum hominis ceci bona sua inordinate dispergit. Unde quarto Tragediarum ait Seneca: + +*Res humanas ordine nullo +Fortuna regit, spargitque manu +Munera ceca, peiora fovens; +Vincit sanctos dira libido, +Fraus sublimi regnat in aula. +Tristis virtus perversa tulit +Premia recti; castos sequitur +Mala paupertas vitioque potens +Regnat adulter.* + +Pingebatur et gemino vultu. Nam anterior facies erat alba propter prosperitatem, sed posterior nigra propter adversitatem. In rota autem ideo pingebatur, quia in rota sunt quatuor diversitates. Est enim una pars recte summa; est alia infima; est tertia que descendit de summo deorsum; est et quarta que scandit ab ymo sursum. Similiter in temporalibus quidam sunt in summa prosperitate, quidam in infima adversitate, quidam descendunt a prosperitate in adversitatem, quidam vero de adversitate eriguntur in prosperitatem. Autor autem, cum antiquis cupiens concordare fortunam, idest mutabilitatem rerum temporalium, sub nomine cuiusdam dee designat. Et est hic quedam figura que dicitur prosopopeia. Est autem prosopopeia formatio nove persone. Ista vero fortuna omnia bona temporalia mutat. Et ideo qui bonis temporalibus inmituntur oportet, secundum sententiam beati Gregorii, ut cum ipsis corruentibus corruant. Unde Philosophia ait ad Boetium, secundo De Consolatione: *Si ventis vela committeres, non quo voluntas peteret, sed quo flatus impelleret promovereris. Si arvis semina crederes, feraces inter se annos sterilesque pensares. Fortune te regendum dedisti; domine moribus oportet obtemperes. Tu vero volventis rote impetum retinere conaris?*. Et infra, eodem libro, ait ipsa fortuna ad Boetium: *Rotam volubili orbe versamus, infima summis, summa infimis mutare gaudemus*. Et poeta: + +*Ex humili ad summa parvum fastigia rerum +Extollit quotiens voluit fortuna iocari.* + +Vere omnes thesauri qui sunt sub luna mentem avari hominis satiare non possent; et hoc quia, ut ait Seneca: Avaro tam deest id quod habet quam quod non habet. Ea vero que sunt supra lunam, sicut sunt celestia, possunt mentem hominis quietare. Unde beatus Augustinus ait: Quicquid Deus potest michi dare non me satiaret nisi se ipsum dare promitteret. Et alibi: Inquietum est cor nostrum donec requiescat in te. Et Psalmista: Satiabor cum apparuerit gloria tua. + +{Che d'è occulto come in erba l'angue.} Vult hic dicere autor quod iudicium fortune est nobis occultum sicut occultatur aliquando anguis, idest serpens, in herba, quam dum homo vult carpere, pungitur a serpente. Vel sicut venenum est occultum in herba, que licet appareat pulcra, odorifera, et suavis, si est venenosa interficit comedentem. Et sic bona temporalia, licet videantur pulcra, delectabilia et utilia, multotiens tamen anime quam corpori sunt nociva. Quod noceant anime patet quia bona temporalia Dei oblivionem inducunt. Unde Psalmista: Incrassatus est dilectus et recalcitravit: incrassatus, inpinguatus, dilatatus. Dereliquit Deum factorem suum et recessit a Deo salutari suo. Quod vero noceant corpori patet quia quanto homo ascendit in altum, tanto magis cum cadit descendit ad ymum. Unde poeta Claudianus: Tolluntur in altum ut lapsu graviore ruant. Idcirco beatus Gregorius dicit quod cum omnis fortuna sit timenda, magis est timenda prospera quam adversa. Adversa enim multotiens hominem corrigit et ad Deum deducit. Unde idem Gregorius: Mala, inquit, que nos hic premunt ad Deum nos ire compellunt; sed prospera, ut iam dictum est, totum contrarium operatur. + +Dicit hic autor quod nulla humana sapientia potest obviare vel resistere voluntati divine. Unde Apostolus: Non est sapientia contra Dominum. Et Salomon ait ad Deum: Non est qui tue possit resistere voluntati. Quod autem dicit: {Questa provede / suo regno come il loro li altri dèi}, sic est exponendum: Quemadmodum enim Dei, idest Angeli, movent sua regna, idest celos, ita Fortuna movet regnum sibi commissum. Angeli enim dicuntur Dii, ut ibi: Deus stetit in synagoga Deorum, idest Angelorum. + +More mundanorum loquitur hic autor, contra clericos verba dirigens; qui quidem, ut manifeste videmus, pro maiori parte indigni, de infima paupertate ad ditissimas prelaturas, et de infimo statu ad statum excellentissimum extolluntur, et semper istam fortunam condemnant, a qua tota die bonus et sapiens eicitur, et malus et inscius sublevatur. Unde poeta: Tolluntur ad astra nefandi. + +{Or discendiamo omai a magior pieta.} Hic finit quartus circulus. Et finito hoc circulo, dicit Virgilius ad autorem: Descendamus admodo ad videndum maiora tormenta. Maiora enim dicit, quia quanto magis descendit, tanto magis maiora invenit et graviora peccata. Et assignat causam quare debent descendere, nec hic debeant ulterius immorari, dicens: {Già ogni stella cade che saliva / quando mi mossi}. Ad cuius evidentiam est sciendum quod autor, quando intravit Infernum, dies recedebat et nox veniebat. Unde supra, secundo cantu: {Lo giorno se n'andava et l'aer bruno}, idest nox – supple veniebat; et non erat ei concessum stare in Inferno nisi quantum Christus stetit in Limbo. Unde illa hora qua tenebre facte sunt super universam terram, quando scilicet Christus in Limbum descendit, autor ingressus est Infernum; et illa hora qua Christus resurrexit a mortuis, autor de Inferno exivit. Et nota quod totum illud tempus quod autor in Inferno consumpsit, ab illa scilicet hora qua intravit, usque ad illam qua inde exivit, computat unam noctem. Et hoc quia ibi nulla est dies sed perpetua nox; in celo autem est dies sine nocte; in mundo autem sunt dies et noctes. Et quia istud tempus breve erat ad tot et tanta videnda, ideo ait Virgilius autori: Quando nos incepimus nostrum iter, nox surgebat, et ille stelle que ascendebant a parte orientali iam incipiunt cadere versus occidentem; idcirco oportet nos iter nostrum accelerare. Ideo sequitur in textu: {e 'l troppo star si vieta}. + +Ut in superiori cantu patet, postquam autor de quarto circulo, in quo puniuntur avari et prodigi, pertractavit, dicit se per unum fossatum de quarto in quintum circulum descendisse. Qui quidem Vo circulus non est aliud nisi una palus obscura, livida, fetida, et lymosa, iuxta quam dum animas contemplando transirent, devenit ad quandam turrim que in ripa istius paludis erat. In cuius cachumine antequam ad ipsam turrim appropinquaret vidit duas faculas accensas, sicut in processu istius cantus declarat, et etiam unam aliam tertiam, que respondit istis, vidit tam a longe demonstrari quod vix poterat eam oculus contemplari. Tunc ait autor ad Virgilium: Iste ignis quid dicit, et qui sunt illi qui eos fecerunt? Et Virgilius ad eum: Iam, inquit, super sucidas undas discernere potes id quod ab istis faculis expectatur, si fumus paludis illud non tibi celat. Et statim facta responsione Virgilii, dicit autor se vidisse versus eos unam naviculam venientem sub gubernaculo unius solummodo galeoti, qui veniendo clamabat: {Or se' giunta, anima fella}. Cui Virgilius ait: O Fregias, o Fregias, tu clamas in vacuum ista vice, quia nil aliud habebis nisi quod lutum transibis. Et his dictis, descendit in barcam, et post ipsum secutus est Dantes; et statim fuit propter gravidinem corporis onerata. Ideo dicit: {et sol quando fui dentro parve carca}. Et quia tunc magis onerata erat, ideo magis de aqua secabat. Hoc videtur de VIo libro Eneydorum extractum, ubi de descensu Enee in barcam loquitur Mantuanus dicens: *Gemuit sub pondere cimba / subtilis et multam accepit rimosa paludem*. Natura enim navium est quod quando non sunt onerate modicum secant aquas, quando vero sunt onerate tunc magis, propter honera, demerguntur et aquas secant; et sic cum navicula Fregias portat solummodo animas, tunc leviter transit aquas; sed cum portavit Dantem, quia in anima et corpore erat, ideo navicula aquas dicitur secuisse. Unde in textu dicitur: {Tosto che 'l duca et io nel legno fui, / secando se ne va l'antica prora / dell'acqua più che non fa con altrui}. Et dum sic per illam aquam mortuam navigarent, unus qui erat in illa palude submersus surrexit et ait ad Dantem: Quis es qui ante horam – supple mortis – venis? Et Dantes ad eum: Si ego venio, non remaneo. Sed tu quis es, qui factus es ita turpis Cui ille respondit: Sicut tu vides, sum unus qui plango. Et cum Dantes sibi respondisset dicens: Cum planctu et luctu, spiritus maledicte, remaneas, ille ut naviculam submergeret ambas manus ad ipsam extendit. Quod ut Virgilius perpendit, statim illum in aquam reiecit dicens: Vade istac cum aliis canibus. Et postea cum brachiis amplexatus est sibi collum, et dans sibi osculum ait: O anima que abhorres et dedignaris superbos, benedicta sit illa que te concepit. Iste enim, sicut fuit in mundo persona arrogans et superba, et nullum bonum memoriam suam ornat, sic sua umbra est hic furiosa. Et dico tibi quod multi superius, hoc est in mundo, se reputant magnos reges, qui in ista palude stabunt sicut porci in volutabro suo. Tunc Dantes ait ad Virgilium: Magister, multum delectarer videre istum in ista aqua lymosa submergi. Et Virgilius ad eum: Antequam aliam ripam videas, erit de hoc tuus animus satiatus. Et ecce non multo post ab aliis damnatis iste damnatus capitur, deridetur, et in aqua submergitur, clamantis omnibus: Ad Phylippum Argenti de Florentia, spiritum bizarrum, idest inconversabilem ac iracundum. Et ille, iracundia ductus, semetipsum dentibus attrettabat. + +His omnibus visis, dicit autor quod illum spiritum in tali pugna derisoria dereliquit, et ad quamdam civitatem ferro ignito muratam, que dicitur Ditis, sic navigando pervenit. Ad quam cum appropinquassent, Fregias ad eos alta voce clamavit dicens: Exite de navi. Hic est introitus civitatis. Et tunc illi ambo, scilicet Virgilius et Dantes de navicula descenderunt. Et hic finitur quintus circulus. + +Quo finito, facit autor preambulum ad sextum, dicens quod ad clamorem Fregias vidit super portas civitatis plus quam mille demones, qui superstitiose dicebant: Quis est iste qui sine morte, hoc est antequam moriatur, vel sine morte, idest sine peccato, vel sine morte, idest sine pena Inferni, vadit per regnum mortue gentis Virgilius autem fecit signum quod secrete alloqui vellet eos. Tunc illi dixerunt ei: Veni tu solus et ille recedat, qui tam audaciter per istum regnum intravit. Solus revertatur per fatuam stratam. Probet si per eam scit reverti, quia tu hic remanebis, qui eum per tam obscuram duxisti contratam. Quod audiens, autor tanto fuit timore ac pavore simul arreptus, quod nunquam inde credidit ad propria remeare, et totus pavidus ad Virgilium ait: O mi care dux, qui plus quam septem vicibus me in periculis securasti, et de eisdem me protinus extraxisti, noli me hic dimittere, queso, taliter desolatum; et si transire nobis ulterius est negatum, reinveniamus statim vestigia nostra simul. Cui Virgilius ait: Noli timere, quod nostrum iter non potest nobis quisquam auferre, a tali nobis domino est concessum. Sed hic me expecta, et spiritum tuum fessum conforta et ciba spe bona, quod ego te in mundo infimo non relinquam. Et his dictis, a Dante recedit et versus ianuam civitatis, demonibus locuturus, accedit. Qui cum eis modicum loquendo stetisset, et nichil cum eis profecisset, quia in faciem eius portas clauserunt, melancolia plenus reversus est ad autorem, dicens: Licet ego irascar, tu fili, noli timere, quia ego vincam pugnam, malis gratibus quorumcumque qui intus ad defensionem se volvant. Non enim est nova michi ista eorum superbia, quia iam usi sunt ea michi in illa porta sacrata que adhuc sine clavibus aperitur. Super quam portam tu vidisti mortuam scripturam, et iam citra eam per descensum descendit transeundo per circulos sine duce unus talis, quod per eum aperietur nobis civitas, iuxta votum. Unde ait autor in textu: {tal che per lui ne fi' la terra aperta}. + +Continuatio est ad precedentem cantum. Superius nanque dixit: {Venimo al piè d'una torre al da sezzo}. Nunc vero continuando dicit quod antequam ad pedem turris venissent, vidit in cacumine ipsius turris duas accensas faculas elevari. Quem quidem ignem ideo demones qui ibi habitant ostenderunt, ut signum darent demonibus civitatis que in medio paludis est sita, ut barcam mitterent, que eos ad ripam aliam transportaret. Duas autem ideo faculas ostenderunt, ad ostendendum quod due anime veniebant, quia quot anime veniunt, tot facule accenduntur. Illi vero demones qui super portas habitant civitatis, visis faculis, unam faculam elevarunt ad respondendum quod navicula veniebat. + +{Meschite} proprie lingua sarracenica sunt phana et templa ipsorum. Hic autem ponuntur pro turribus et meniis civitatis. + +{Et già di qua da lei discende l'erta.} Quando demones in faciem Virgilii clauserunt ianuas civitatis, statim missus fuit de celo unus Angelus ut, malis gratibus illorum spirituum malignorum, civitatem aperiret, et eis liberum introitum exhiberet. + +Sicut in superiori cantu habetur, quando demones clauserunt portas civitatis Virgilio, reversus est ipse Virgilius ad autorem totus melancolicus et quasi totus in mente prostratus; quod attendens et considerans ipse autor totus pusillanimus est effectus, et ista talis pusillanimitas colorem pallidum in faciem eius pinxit; qui quidem pallor similem colorem quem habebat Virgilius tunc restrinxit. Ideo continuando, sic incipit istum cantum: + +{Quel color che viltà di fuor mi pinse +vegendo 'l duca mio tornare in volta, +più tosto dentro il suo novo ristrinse.} + +Hoc est, ille color quem pusillanimitas exterius in me depinxit, videndo ducem meum reverti sconfictum, citius suum novum colorem restrinxit interius. Et bene dicit novum, quia sapiens non ita de levi a passionibus conmovetur. Et statim illo colore pallido interius ad se tracto, attente se firmavit ipse dux, sicut solet facere auscultans et expectans aliquid quod videre non potest. Et sic auscultans si veniret, scilicet id quod expectabat, quia a longe videre non poterat, propter aerem caliginosum et nebulam spissam, ait ut confortaret autorem: Omnino sine dubio nos vincemus, sin autem talis fuit punitus. O quantum videtur michi tardum quod id quod expecto huc veniat. Audiens autem Dantes ista verba Virgilii, quorum principium cum fine minime concordabat, ne momentum aliquod pertransiret quod ipse cum magistro non proficeret, ex quo non ibant quia aliquid expectabant, ait ad eum: In istum fundum Inferni descendit unquam aliquis de primo gradu? hoc est de primo circulo? in quo quidem circulo non est alia pena nisi spes protinus detruncata? Et Virgilius ad eum ait: Raro de nobis qui habitamus in primo circulo in castro, scilicet illo aliquantulum luminoso, aliquis vadit per istud iter per quod nos vadimus modo. Verum est quod una alia vice huc inferius fui adiuratus ab illa avida Eritone que antiquitus, dum vivebat, animas ad sua corpora revocabat. Et fecit me intrare, modicum post mortem meam, in illum circulum ubi habitat Iudas Scarioth, ut extraherem inde unum spiritum quem volebat. Ille enim locus in quem descendi est obscurior et magis elongatus a celo quam locus aliquis infernalis. Unde, quia alias inferius huc descendi, bene scio istud iter, et idcirco facio te securum. + +Et dum sic autorem huiusmodi locutionibus et demonstrationibus confortaret, dicit ipse autor se vidisse in chacumine unius turris excelse tres Furias infernales, sanguine tinctas, ydris viridissimis cinctas, et cerastibus coronatas; quarum una vocatur Alecto, altera Thesiphon, et tertia Megera. Que quidem Furie, quia succursum de celo missum venire sciebant, cum unguibus pectora sua scindebant, manibus se percutiebant, et alta voce Gorgonem clamabant dicentes: Veniat Medusa, ut ipsum convertat in lapidem. Male enim fecimus non vindicando nos de Theseo. Tunc Virgilius ait ad Dantem: Volve te retro et tene visum clausum, quia si Gorgon se ostenderet et tu eum videres, nunquam posses reverti superius. Et hoc dicto, statim Dantem convertit ad se ipsum et propriis manibus cooperuit sibi visum. Et quamvis Dantes aliquid oculis discernere non valeret, tamen auditu persensit super aquas Stigias unum sonum terribilem, tanto pavore repletum quod ambe ripe illius paludis ex tali conmotione tremebant. Et ille rumor tam terribilis et tam pavidus nichil aliud erat nisi adventus Meduse, que ad clamorem Furiarum veniebat, ut Dantem in lapidem conmutaret. Sed postquam pertransiit talis tremor, Virgilius solvit oculos ipsi Danti. Et tunc vidit quendam benignum nuntium super aquas Stigias siccis pedibus ambulantem, ante cuius faciem omnes anime que sunt in illa palude submerse, contuse, timore terribili fugiebant. Quem cum vidisset Virgilius innuit Danti ut ei inclinato capite reverentiam exhiberet. Et ille nuntius sic super aquas Stygias ambulando devenit ad ianuas civitatis, quas cum una virgula reserans, ait ad illos demones qui clauserant eas: O expulsi de celo, gens despecta, unde ista superba arrogantia in vobis allicitur? Cur recalcitratis illi voluntati, cui nunquam potest finis esse truncatus? Quid iuvat cum fronte percutere petram? Cerberus enim vester, si bene recolitis, propter hinc simile gestat adhuc mentum depilatum et guttur. Et hiis dictis, per viam qua venerat est reversus. Et tunc, videntes portas civitatis apertas, intus sine impedimento aliquo intraverunt. Quibus ingressis, dicit autor quod tota illa civitas erat plena sepulcris, et sepulcra interius adeo plena flammis, quod nulla ars reperitur in mundo que ferrum magis requirat ignitum. Et de istis sepulcris terribiliter tam ignitis, quia erant omnia opertoria sublevata, exibant ita dure lamentationes, quod bene videbantur lamentationes protinus miserorum. Quas voces miseras audiens, autor ait ad Virgilium: Que sunt iste gentes que sepulte in istis archis se faciunt sentiri cum suspiriis dolentibus? Cui ait ipse Virgilius: Hic sunt heresiarche, cum eorum sequacibus cuiuscunque secte, et multo plus quam tu credas ex eis sunt iste tumbe replete. Similis hic cum simili est sepultus, et monumenta sunt calida secundum magis et minus, idest secundum quod magis et minus in hoc mundo heretici erraverunt. Et postquam Virgilius assignavit Danti miseram conditionem istius misere civitatis, dicit ipse autor quod inter muros et sepulcra iter a dextris arripuerunt. Unde ait in textu: {Poscia c'a la man dextra si fu vòlto, / passamo tra' martiri}, idest sepulcra, {et li alti spaldi}, idest altos muros. + +{Quel color che viltà di fuor mi pinse.} Iste color, quem pusillanimitas in faciem Dantis pinxit, est color pallidus, qui quidem accidere solet duabus de causis: prima est quando homo interius concipit timorem; secunda est quando concipit amorem. Corpus enim, secundum philosophos, ad conceptionem anime commovetur; nam ad conceptionem rei terribilis totus homo pallescit. Et ratio huius est quia quando homo timet, totus calor naturalis fugit ad interiora, et sic exterius remanet pallidus ac etiam congelatus. Unde poeta: Calor exteriora reliquit. Et per istum modum videns autor suum ducem a demonibus sic derisum, et quodammodo debellatum, quia erat ei suum iter ita rustice impedimentum ad conceptionem rei tam terribilis, totus pavidus est effectus. Sicut solent fieri milites pavidi dum vident suum ducem fugere vel timere in prelio, similiter quando concipit amorem, interius totus pallescit et frigescit exterius: et hoc etiam propter causam iam superius assignatam. Unde Ovidius: *Palleat omnis amans, hic est color aptus amanti*. Similiter, ad conceptionem rei verecunde, homo exterius erubescit. Et ratio huius est: Quando enim homo facit vel recipit aliquod turpe quod sit verecundia dignum, calor interior ad exteriora procedit, ut illum verecundum a se proiciat et expellat. Unde, de primo, Ovidius in libro Methamorphoseos: *Heu quam difficile est crimen non prodere vultu*. De secundo idem Ovidius, eodem libro: *Nays ab his tacuit; pueri rubor ora notavit; / nescit quid sit amor, sed erubuisse decebat*. Quia nanque puer ille de turpi requirebatur a Nay, ideo totus in facie apparuit rubicundus. + +In isto notabili duo moralia continentur: Primum est quod cum aliquis dux, sive capitaneus alicuius exercitus sive gentis, timorem ostendit in facie, facit suos milites timidos atque viles. Quod totum contrarium faciunt boni duces. Nam si in corde timent, audaciam ostendunt in facie, sicut ponit exemplum Virgilius de Enea, primo Eneydorum, dicens: Spem simulat vultu, premit altum corde dolorem. Secundum est quod bonus dux sive capitaneus, quando videt suos milites perturbari sive timere, statim suum timorem palliat et occultat, sicut fecit Virgilius, qui videns Dantem pallidum in facie, statim colorem similem quem habebat interius ad se traxit. Ideo ait: Ille color qui michi timiditatem depinxit exterius, videndo meum ducem reverti sconfictum, suum colorem novum restrinxit interius. Et bene dicit novum, quia magna novitas est quando unus sapiens dux, maxime in multis expertus, timet in corde vel in facie perturbatur. + +Virgilius sic turpiter a demonibus debellatus, de celo auxilium expectabat, et ideo dicebat: {Pur a noi converrà vincer la punga}, sin autem talis fuit punitus. Vult hic dicere Virgilius: Si nos non vincemus, isti qui clauserunt portas terribiliter punientur, quia Cerberus non tantum peccavit in impediendo Theseum, quando momordit Caronem, quantum peccaverunt isti quando clauserunt ianuas civitatis. Et nichilominus erit nobis tandem civitas patefacta. Sed quia spes que differtur affligit animam, secundum sententiam Salomonis, ideo adiungit ipse Virgilius: {O quanto tard'a me c'altri qui giunga}. + +{Ke sol per pen'à la speranza cionca.} Illi qui habitant in primo circulo nullam aliam penam habent nisi solummodo spem truncatam: Ubi est notandum quod due sunt spes: una secundum naturam; altera secundum gratiam. Spes enim secundum naturam est illa, qua mediante, ex uno iuvene et una iuvene, vel altero iuvene et altero sene, nasciturus filius expectatur. Spes vero secundum gratiam est illa, qua mediante, de ambobus senibus filius generatur; sicut ex Abraham nonagenario et Sarra octagenaria natus est filius, scilicet Ysaach. Et de his duabus speciebus ait Apostolus, loquens de Abraham, qui contra spem in spem credidit ut esset pater multarum gentium, idest contra spem nature in spem gratie credidit Abraham ut esset pater multarum gentium, idest ut haberet filium multarum gentium genitorem. Sic eodem modo philosophi, et poete, et alii qui habitant in primo circulo, contra spem gratie, qua privatos omnino se sentiunt, sperant in spem nature vel rationis. Non enim dictat lex vel ratio naturalis ut homo non peccans temporaliter nedum eternaliter puniatur. Cum itaque illi iusti qui sunt in primo circulo iuste et virtuose vixerint in mundo, non debent secundum legem vel rationem humanam eternaliter condemnari. Sed lex divina mandat quod quicumque in Christum non crediderit et baptizatus non fuerit, condemnetur. Et sic contra spem que procedit a gratia habent spem sive desiderium quod oritur a natura. Et ideo ait Virgilius supra, quarto cantu, circulo primo: {Per tai difecti, non per altro rio / semo perduti, et sol di tanto offesi / che senza speme vivemo in disio}. Et hic ait autor in textu: {che sol per pen'à la speranza cionca}. + +Hic interrogat autor Virgilium utrum aliquis de primo circulo, ubi pro pena est solummodo spes truncata, unquam descendit in alios circulos subsequentes. Quam responsionem require superius. Sed quia illa est licteralis, accipe nunc moralem. Raro enim accidit quod homo sapiens et virtuosus de statu suo sublimi et luminoso descendat in statum infimum et tenebrosum. Unde aiebat Seneca: Si scirem deos ignoscituros et homines ignoraturos, adhuc dedignarer peccare. + +Ista Ericto fuit quedam mulier de Thesalia, maga et venefica valde magna, que, ut scribit Lucanus in VIM, suis incantationibus animas mortuorum ad propria corpora revocabat. Ad hanc enim Erictonem accessit Sextus filius Pompei, volens ab ea scire quem finem habitura erant bella plus quam civilia, que in brevi tractanda erant, sive potius finienda, inter Cesarem et Pompeum. Et ait ei: + +*O decus Emenidum, populis que pandere fata +Queque suo ventura potes devertere cursu, +Te precor, ut certum liceat michi noscere finem +Quem belli fortuna parat. Non ultima turbe +Pars ego Romane, Magni clarissima proles, +Vel dominus rerum vel tanti funeris heres.* + +Ad cuius preces Ericto unam animam in corpus proprium revocavit, ipsum admirans, ut sibi dicat quid de bello futuro senserit in Inferno. Tunc ille: Vidi Decios Curiosque tristes flentemque Camillum, pro destructione – intelligas Romanorum. Vidi Scipionem, qui plorabat pro nepote suo qui erat interficiendus in Libia cum Catone. Solum autem Brutum qui Tarquinum fugavit, vidi gaudentem, quia Brutus, qui erat de domo sua, erat Cesarem occisurus. Tibi autem Sexte dico quod ducibus busta parantur, uni in Nilo, alteri vero in Tiberi. Et hoc dicit quia Pompeius erat interficiendus in Egypto, et Cesar in Roma. + +Potest hic merito queri, cum sint tres Furie, scilicet Alecto, Thesiphone, et Megera, quare Megera eterni luctus regina vocatur. Respondeo: Peccatum enim quanto hic est maius, tanto maiorem penam et luctum in Inferno meretur; iuxta illud: Quantum se glorificavit et in delitiis fuit, tantum date ei tormentum et luctum. Et iuxta illud: Secundum mensuram delicti erit et plagarum modus. Cum itaque Megera peccatum inique operationis importet, merito eterni luctus regina vocatur. Interpretatur enim, ut dictum est, *magna in malo constantia*. Non enim prava cogitatio nec prava locutio, sed prava operatio hominem hereticum facit. Unde beatus Augustinus: Error non facit hereticum, sed erroris defensio. Et ideo bene Claudianus ipsam Megeram, tanquam reginam, dicit in Inferno sedere. Ait enim de ipsa, libro primo: Improba mox surgit tristi de sede Megera. + +{Vegna Medusa, sì 'l farem di smalto.} Furie infernales, videntes descendere ad considerationem Inferni hominem sapientem, Medusam invocant alta voce, ut suo aspectu homo carneus in lapidem commutetur, ne secreta que sunt in illa civitate sepulta videat, et nec aliis revelare queat. Ubi notandum est quod quidam rex nomine Phorcus habuit quandam filiam que dicta est Medusa, sive Gorgon. Huic Meduse pater regnum reliquit, que sua pulcritudine intuentes totaliter dementabat. Unde fabulose ponit Ovidius ipsam Medusam homines in lapides convertisse. Sed re vera quedam lasciva mulier fuit, que tanta pulcritudine pollebat quod quicunque eam aspiciebat extra mentem statim fiebat. Hanc autem Medusam, ut ponit magister in ystoriis scolasticis, Perseus filius regis Athenarum interfecit. Ait enim sic super librum Iudicum: Perseus Gorgonam occidit meretricem, que ob nimiam pulcritudinem speculatores suos mentis impotentes reddebat. Huius autem Meduse dico fabulas consectando incredibilis pulcritudo et fama divitiarum excitaverunt Perseum, qui in manu potenti regnum ipsius Meduse intravit, regnum cepit, caput illi amputavit, ventrem eius ense aperuit, ex cuius sanguine, ut poetarum fabule ponunt, ortus est quidam equus alatus qui vocatus est Pegasus; qui equus ad montem Elycon currens ungula fodit terram, et fontem Musarum et poetarum produxit. Allegorice per Medusam, sive Gorgonem, accipimus terrorem et oblivionem quibus Perseus, idest homo sapiens, caput amputat, dum tenaci memorie terrorem fugiens semper intendit. Mortua autem oblivione pariter et terrore, Pegasus oritur qui, secundum Fulgentium, fama eterna interpretatur: qui ideo alatus dicitur, quia fama omnia visibilia et invisibilia cursu veloci perlustrat; ad montem autem Elycon dicitur cucurrisse quia semper fama sapientiam querit; nam ex sapientia fama oritur, et orta sapientiam querit. Et postquam quesiverit ipsam sapientiam, aliis propinare procurat. Unde bene Pegasus ex sanguine, idest ex morte terroris et oblivionis oritur, et ad montem sapientie currit, et fontem sapientie ungula, idest sua investigatione, producit; qui quidem fons etiam Pegasus, idest eterna memoria, nuncupatur. Unde non absurde Furie Medusam clamant, ut suo aspectu Dantes in lapidem convertatur, ut Inferni secreta non videat, et que iam vidit oblivioni tradere non omittat. Et sic videmus quod non solum in principio sue visionis ferarum aggredientium, sed etiam in medio impedimenta sustinuit perstrepentium Furiarum; inveniens per hoc quod homo in principio et in processu sui operis a bono opere impeditur, sed tamen propter impedimenta a bono incepto resilire non debet. + +Iste sonus pavore plenus et omnia frangens, non erat aliud nisi illa maledicta Medusa, que ad clamorem Furiarum cum tanto impetu veniebat, ut autorem in lapidem commutaret. + +{Li occhi mi sciolse.} Postquam ille sonus terribilis et horribilis pertransivit, Virgilius solvit autori oculos et ait ad eum: Dirige nervum oculi super illam spumam antiquam et vide. Et tunc dicit autor se vidisse unum nuntium benignum missum de celo, super aquas Stigias siccis pedibus ambulantem, ante cuius faciem omnes illi maligni spiritus fugiebant. Qui cum ad portas civitatis venisset, cum una virgula quam gestabat in manu ipsam portam aperuit, demones qui ipsam clauserant increpavit, et eis liberum introeundi aditum demonstravit. Iste enim Angelus tenet figuram et similitudinem veritatis, que omnia secreta et abscondita producit in lucem. Et de hoc ait veritas in Evangelio: Nichil secretum quod non reveletur, et absconditum quod non sciatur. Nullum enim secretum fuit in Inferno quod iste poeta nesciverit, et nullum absconditum quod sibi non fuerit revelatum. + +Volens autor designare nobis multitudinem sepulcrorum quibus est plena civitas infernalis, comparat ipsa sepulcra eterna ad sepulcra que sunt in duabus mundi partibus constituta. Prima sunt extra civitatem arelatensem in quadam planitie, in illa scilicet parte ubi Rodanus descendit in mare. Et dicitur quod illa sepulcra pluit Deus de celo ad orationem Karoli Magni. Karolus enim Magnus debellavit in illa planitie maximam multitudinem paganorum. Sed quia multi christiani in illo prelio ceciderunt, rogavit Karolus Deum ut fideles ab infidelibus discernere posset, ad hoc ut eos valeret tradere sepulture. Et tunc ad preces suas tot sepulcra ceciderunt de celo quot erant fideles ab infidelibus trucidati. Et Angelorum ministerio omnia illa christianorum funera invenit ipse Karolus suis posita sepulturis. Alia vero sepulcra sunt propre quandam civitatem que est in finibus Ytalie, que dicitur Pola, in quadam scilicet planitie, iuxta Quarnarum, in qua est etiam multitudo maxima sepulcrorum. Quorum sepulcrorum causa vel notitia non habetur. Exemplificat igitur autor et dicit quod quemadmodum illa duo loca sunt plena sepulcris, ita illa civitas infernalis est plena undique sepulturis. + +{Qui son li heresiarche.} Heresiarcha est princeps hereticorum, sicut Arrius princeps Arrianorum, sicut Sabellius Sabellianorum, sicut Manicheus Manicheorum, et sic de aliis. + +{Vedi là Farinata che s'è dricto.} Exemplificando ponit hic autor quendam nobilem militem florentinum, qui fuit vocatus dominus Farinata de Ubertis, qui, ut communiter creditur, fuit hereticus Epycurus. Hic est enim unus ex illis quinque de quibus autor interrogavit Ciaccum, ut habetur superius in tertio circulo, cantu VIo. + +{Com'avesse l'inferno in gran dispicto.} Vere omnis homo peccator, et maxime hereticus, qui mortuo corpore animam mortuam confitetur, aliam vitam ubi anime perpetuo vivant esse non credit. Idcirco huiusmodi homines nec Paradisum diligunt, nec illud, propter aliqua bona que faciant, habere se credunt. Similiter nec penas Inferni timent, nec propter aliqua scelera que committant ad illas penas ire formidant. Ideo figurative loquitur autor de isto heretico Farinata, quod fronte se in sepulcro et pectore erigebat, tanquam si pro nichilo haberet Infernum. Et hoc est quod dicit propheta: Ambulant contra Deum extento collo. + +Hanc fortitudinem atque constantiam exhibet magnanimitas homini magnanimo atque forti, quod propter aliquos labores vel nova accidentia que occurrant, vir magnanimus a sui status rectitudine non mutatur. + +Arbia est quidam fluvius parvus in Tuscia, qui transit per comitatum Senensem ad radicem Montis Aperti, ubi Florentini cum tota parte Guelforum fuerunt a comite Iordano, vicario regis Manfredi, victoriose et triumphaliter debellati. Et quia dominus Farinata de Ubertis cum Senensibus et aliis Gebellinis de Tuscia fuit cum ipso comite in dicto conflictu, ideo autor ipsi domino Farinate, dicenti quare Florentini sunt ita impii contra meos consortes, dicit: {Lo stratio e 'l grande scempio, / che fece l'Arbia colorata in rosso, / tal oration fa far nel nostro tempio}. Quasi dicat: Propter sanguinem florentinum qui aquas Arbie coloravit, qui quidem sanguis vestro consilio et opere fusus fuit, talis in nostro templo oratio celebratur, ut, scilicet, nunquam vestri consortes possint aliqualiter rebanniri. + +Audiens dominus Farinata ab autore quod propter conflictum quem habuerunt Florentini apud Montem Apertum nunquam sua prosapia dicitur reversura, suspirando allegat atque inducit quandam maximam utilitatem quam operatus est ipse erga civitatem Florentinam. Que talis fuit: Dum quadam vice omnes extrinseci Florentini essent in Florentia ad invicem adunati, ordinaverunt inter se, quia civitatem non bene coram illo populo poterant gubernare, ipsam civitatem incendere, mulieres capere, domos expoliare et homines trucidare, et alibi ex se ipsis solummodo civitatem edificare. Surrexit in consilio dominus Farinata, et aperta facie et libera voce omnibus contradixit: et sic illo tempore civitatem suam a tanto periculo liberavit. Arguit itaque cives suos quod memores sunt unius mali quem passi sunt, operatione non solum sua, quia in illo conflictu magis peccaverunt Abbates quam Uberti, sicut dicetur infra ultimo circulo, secunda parte Cociti, cantu XXXII; et non sunt memores tanti beneficii quod ipse solus operatus est erga eos. Memoria enim beneficiorum, ut ait Seneca, est labilis, iniuriarum vero tenax. + +Ista enim, cuius pulcer oculus cuncta videt, est Beatrix, cui tanquam summe scientie theologie reservat autor cuncta dubia reseranda. Dixerat enim sibi dominus Farinata, quod non transirent quinquaginta menses quod ipse sciret quantum exulatio, sive a terra propria exitus, ponderaret; sed quia istud per verba occulta predixit, ideo istud et alia reservat exaranda et explicanda illi scientie que videt Deum, qui cuncta videt. Dicit enim beatus Gregorius, loquens de sanctis qui sunt in patria, scientia divina repleti: Quid est quod non videant qui videntem omnia vident? + +Hic facit autor mentionem de quodam Papa heretico qui vocatus est Anastasius, quem quidam hereticus, nomine Fotinus, de recta via extraxit et ad suum errorem adduxit. Tempore nanque Anastasii imperatoris fuit quidam dyachonus thesalonicensis qui vocabatur Fotinus; et hic erat hereticus. Iste Fotinus veniens Romam Anastasium Papam secundum, natione romanum, de via catholica extraxit et hereticum fecit. Unde clerici Romane Ecclesie contra ipsum insurrexerunt, et maxime quia ad petitionem ipsius Fotini quendam hereticum nomine Achasium restituere voluit, postquam damnatus fuerat per Ecclesiam Romanam. Hic autem papa Anastasius divino iudicio est percussus; nam cum ad secreta nature ivisset, egerendo intestina miserabiliter expiravit, ut legitur in cronicis Pontificum Romanorum. + +In hoc notabili admonemur quod quando in aliquo nostro opere virtuoso vel arduo ab inconvenienti aliquo impedimur, quod illud tale opus dimittere non debemus, sed ad illud inconveniens paulatim assuescere nos oportet, quia tunc illud tale inconveniens propter usus frequentiam minuetur. Tanta est enim potentia usus quod convertitur in naturam; et quod in naturam convertitur, etiam si sit malum, ledendi potentia vacuatur. + +Sic construe licteram: Omnis malitia, que odium in celo acquirit, ad iniuriam alicuius persone procedit, et sic iniuria est finis cuiuslibet malitie. Et omnis talis finis illum quem offendit cogit penitus contristari, aut cum violentia aut cum fraude; sed quia fraus est gravius peccatum quam violentia, ideo artiori loco retruditur. Stant itaque sub violentibus fraudulenti, ut ait in textu. + +{Sodoma et Caorsa.} Iste sunt due civitates: Prima non est, sed fuit antiquitus in Penthapoli ante diluvium, que cum aliis quatuor submersa est propter peccatum contra naturam. Et ab ista omnes hoc vitio laborantes sodomite dicuntur. Secunda vero est in provincia Provincie, in qua multum abundant usurarii. Et ab ista omnes usurarii Caorsini vocantur. + +{La froda, ond'ogni conscientia è morsa.} Fraus est duplex, secundum quod duplex est amor, scilicet naturalis et accidentalis. Amor naturalis facit hominem omnes homines equaliter diligere; accidentalis vero facit hominem uni vel pluribus singulariter adherere. Qui igitur facit contra primum amorem dicitur fraudulentus; qui vero contra secundum dicitur proditor. Ideo gravius puniuntur proditores quam fraudulenti. Et nota quod quanvis omne peccatum generet remorsum conscientie, in anima spetialiter tamen fraus et proditio. Unde ait autor in textu: {ond'ogni conscientia è morsa}. + +In hoc sententioso notabili due sententie continentur: Prima est quod a fraude omnis conscientia remordetur. Nullus enim homo committens fraudem a remorsu conscientie est immunis. Secunda est ista, quod fraude potest quis uti aut in hominem qui confidit in eum aut in hominem qui confidentiam non requirit. Quorum vero sit peius in precedentibus est ostensum. + +{Ma dimmi: quei de la palude pingue,} etc. Postquam Virgilius infernale baratrum tripartitus est, autor eum interrogat cur illi qui moventur a vento, idest luxuriosi, et illi qui percutiuntur a pluvia et grandine, idest gulosi, et illi qui sibi obviant cum tam asperis linguis, idest avari et prodigi, et illi de palude pingui, idest accidiosi, iracundi, invidi et superbi, non sunt puniti intra muros ignee civitatis. + +Ad quod respondet Virgilius et dicit quod incontinentia, sub cuius nomine septem radices peccatorum mortalium continentur, quia minus Deum offendit, extra civitatem punitur. Malitia vero et bestialitas, sub quibus violentia, fraus et proditio continentur, quia plus Deum offendunt, ideo intra civitatem durius puniuntur: violenti sub dominio Minotauri, fraudulenti sub dominio Gerionis, proditores vero sub dominio Luciferi. + +Hoc est, phylosophia, illi qui illam intelligit, notat, idest dicit vel demonstrat, non in una solummodo parte tantum, sed in pluribus, quomodo natura accipit suum cursum ab intellectu divino, idest operatur imitando ipsum divinum intellectum; quia ipsa natura, quantum potest, omnia que facit et producit conatur facere et producere ordinate et perfecte, sicut Deus omnia fecit. Unde ipsa natura taliter diffinitur: Natura est vis quedam rebus insita, similia de similibus generans vel producens. Nam nichil generat vel producit nisi quod divina bonitas primitus in prima creatione produxit, et sua opera facit divinius operibus similia quantum potest. + +Descendens autor in septimum circulum, duo principaliter facit: Nam primo designat descensum, qualiter scilicet factus est, dicens quod ille descensus est ita factus sicut est illa ruina que in partibus Lombardie, inter Trivisium scilicet et Tridentum, fluvium Attacis percussit. Et in isto tali ruinoso descensu Minotaurum invenit, qui positus est ibi ut custodiat illam viam. Qui Minotaurus, statim quod vidit autorem, iracundia totus accensus, se ipsum pre nimia ira momordit. Contra quem Virgilius clamans ait: Tu forsitan credis quod iste qui mecum est sit dux Atheniensis, qui tibi mortem superius in mundo porrexit? Recede hinc, bestia, quia iste non venit doctus a tua sorore, sed vadit vestra videndo tormenta. Tunc Minotaurus, ad similitudinem tauri cum fuerit letaliter vulneratus, qui ire vel currere nescit, sed huc et illuc saltando discurrit, de illa quam custodiebat ruina recessit. Et tunc Virgilius mandavit autori ut, interim quod ille erat in furia, viam arriperet versus yma. Dum autem sic ambo descenderent, et Dantes de illa ruina in sua mente aliquantulum cogitaret, ait ad eum ipse Virgilius: Tu forsitan cogitas de ista ruina, que custodita est ab illa ira bestiali quam modo ego extinxi. Volo enim quod scias quod alia vice quando ad yma descendi, quod ista roccia, idest ista petrosa ruina, adhuc ruinata non erat. Sed certe, si bene discerno vel recolo, modicum antequam venisset ille qui magnam predam abstulit Diti de circulo primo, ex omni parte ista fetida vallis ita tremuit, quod ego cogitavi in corde meo quod universum sentiret amorem, per quem est qui credat quod mundus in chaos pluribus vicibus sit conversus. Et in illo puncto petre in Inferno hic et alibi scisse sunt. Secundo, postquam autor descensum descripsit, ad designandum septimum circulum manum extendit, dicens quod vidit unam amplam foveam in cuius circuitu centauri armati currebant, qui centauri videntes istos descendere, se firmaverunt, et tres ex ipsis de acie exiverunt. Et unus istorum trium clamavit ad eos a longe dicens: Ad quod martirium venitis vos qui de coste descenditis? Dicatis istinc, alioquin arcum extendo. Ad quem Virgilius ait: Responsionem faciemus istic de prope nos Chyroni. Semper enim fuit ad tuum damnum tuum desiderium ita velox. Postea tetigit Dantem dicens: Ille enim est Nessus, qui mortuus est pro Deianira et fecit ipsemet de se ipso vindictam. Et ille qui est in medio, qui respicit sibi pectus, est magnus Chyron, qui nutrivit Achillem. Ille vero alius Folus est, qui fuit iracundia ita plenus. In circuitu nanque istius fovee vadunt ad mille ad mille sagittando qualemcunque animam que plus de sanguine se evellit quam culpa sua minime sortiatur. Et hec dicens appropinquavit ad illos. Chiron autem, videns Dantem pedibus lapides conmoventem, ait ad socios: Perpenditis vos quod ille qui venit retro movet omne quod tangit? Non sunt ita soliti pedes facere mortuorum. Cui Virgilius: Vere vivus est et non mortuus, cui me oportet ostendere vallem nigram, virtute et autoritate illius que veniens de illo loco ubi alleluia cantatur, conmisit istud officium michi novum. Sed per illam virtutem per quam moveo pedes meos per tam silvestrem stratam, te adiuro ut de tuis des nobis unum in ducem, qui et viam nobis demonstret, et hunc, quia non est spiritus qui vadat per aerem, portet. Tunc Chiron mandavit Nesso ut eos incolumes secum ducat. Qui cum Chironi per omnia paruisset, et eos portavit, et istum primum gironem curialiter confabulando monstravit, et eos usque ad ripam aliam transvadavit. Dum autem sic iuxta fluvium sanguinis peregrarent, Centaurus monstravit autori quasdam animas que erant usque ad cilium in illo sanguine bullienti submerse, quas dixit esse animas tyrannorum qui in hoc mundo contra bona subditorum ac etiam sanguinem tyrannide usi sunt. Et inter alios demonstravit ei quatuor summos tyrannos, videlicet Alexandrum imperatorem Grecorum, Dyonisium regem Syracusarum, Azolinum de Romano, et Opizum Marchionem Extensem; quorum primus tyrannizavit in toto orbe terrarum; secundus in regno Sicilie; tertius in Marchia Trivisana ac etiam in pluribus partibus Lombardie; quartus vero in civitate Ferrariensi et alibi. His autem visis, autor una cum Virgilio super Centaurum ascendit et fluvium transvadavit. Cum vero sic fluvium transvadarent, dicit autor se vidisse quasdam animas usque ad gulam ibi submersas. Quas cum attente respiceret, demonstravit sibi Centaurus unam animam solam, dicens: Iste scidit in gremio Dei illud cor quod adhuc super Tamigium deploratur. Postea vidit quandam gentem que caput et totum corpus tenebant, exceptis tibiis et cruribus, extra rivum. Et sic quanto plus ibant, tanto plus ille sanguis in illo fluvio bassus erat, ubi animas solummodo in pedibus cruciabat, et ibi ad ripam aliam transvadarunt. Et antequam Centaurus eos deponeret, ait ad Dantem: Sicut ex ista parte tu vides fluvium valde bassum, ita volo quod pro certo tu credas quod ab ista alia parte fluvius profundatur, ubi peccatum tyrannidis condemnatur. In quo loco quinque alios summos violentos tyrannos atque predones similiter nominavit. Quorum primus fuit Totila, flagellum Dei; secundus Pirrus, rex Epyrotarum; tertius, Sextus, filius Magni Pompei; quartus, Raynerius de Corneto; quintus vero et ultimus, Raynerius Pazzo; qui duo ultimi fuerunt stratarum publici predatores. Postquam vero Centaurus autori omnia que sunt in isto primo girone monstravit, ipsum ad terram deposuit, et per viam quam transvadaverat transvadavit. Unde ait in textu: {Poi si rivolse et ripassossi 'l guazzo}. + +Licteram sic construe: Ille locus ubi ripam descendere venimus erat alpestris, idest valde durus et arduus, sicut sunt loca in Alpibus, ubi nulla via vel semita reperitur. Quasi dicat: Non solum propter asperitatem ille locus per quem descendimus erat horridus pedibus ad ambulandum, sed erat omni visui terribilis et abominabilis etiam ad videndum; et hoc propter illud quod erat ibi, scilicet precipitium quod erat adeo magnum, quod fundus ibi nullatenus videbatur. + +Exemplificat hic autor et dicit quod illa ruina, per quam descendit, est similis ille ruine que est in montibus citra Tridentum, que quidem ruina Attacis fluvium percussit, aut propter terremotum, aut propter debilem fundamentum. Istoria talis est: Inter Tridentum enim et Trivisium est quidam mons qui vocatur Marchus, et iuxta istum montem, ex latere Trivisii, transit quidam fluvius qui appellatur Attax; iste itaque mons in quadam sui parte, aut propter terremotum aut propter debile fundamentum, cum magna valde ruina descendit in planum; et sic ad yma ruendo, ab una ripa fluvium Attacis percussit. Fluvius vero taliter a monte percussus, fere per miliare recessit; tanta enim fuit materia quam secum illa ruina contraxit, quando sic de monte ruendo descendit in planum. Et in capite istius ruine invenit Minotaurum, qui tenet typum atque figuram malitie et bestialitatis. Et sub nomine malitie et bestialitatis ponit autor violentiam atque fraudem. Violentiam dividit in tres partes, secundum quod homo potest ea tripliciter uti: videlicet contra proximum, contra se ipsum, et contra Deum. Prima punitur in primo girone, in quodam scilicet fluvio sanguinis bullientis. Secunda ponitur in secundo girone, in quodam scilicet nemore prunis silvestribus et canibus nigris pleno. Tertia vero punitur in tertio girone, in quodam loco scilicet arenoso, ubi continue pluvit ignis. Fraus autem dividitur in duas partes, scilicet in deceptionem et proditionem. Sed quia decem modis committitur fraus, ideo decem locis punitur; que loca malebulgie nuncupantur. Proditio vero, quia quadripartita est, idcirco in quatuor partibus collocatur sive includitur. + +Lictera plana est et aperta, et nichilominus superius exarata. + +Ista Cretensis infamia fuit quidam vir inhumanus, filius regis Minoys, qui dictus est Minotaurus. Cuius ystoria hec est: Dum Pasiphe, uxor Minois regis Cretensis, pulcritudine unius tauri, ut poete dicunt, plurimum capta esset, rogavit Dedalum, qui erat valde ingeniosus, ut viam inveniret et modum quomodo ipsa cum illo tauro, quem tantum amabat, concumbere posset. Dedalus autem, vir summi ingenii, vaccam ligneam vacuam intus fecit, quam corio unius pulcerrime vacce, quam ille taurus ardenter amabat, cooperuit, et ibi intus reginam Pasiphem abscondit. Taurus vero, visa vacca, ad eam cucurrit, et ypsam ymaginans esse vaccam, cum regina concubuit. Unde Virgilius in Bucholicis: + +*Pasiphen nivei solatur amore iuvenci. +Ha, virgo infelix, que te dementia cepit?* + +Virginem vocat eam Virgilius, non quod virgo esset, quia iam mater fuerat Fedre, Adriagnes, et Androgei, sed a viridi et pulcra etate virginem eam vocat. Ex quo concubitu fuit genitus Minotaurus, homo quidam, scilicet inhumanus, ut dicit magister in ystoriis scolasticis. Videns autem Minos talem filium sibi natum, ipsum in laberinto reclusit. Unde Ovidius, 8 libro Methamorphoseos, in VII versibus quatuor breviter comprehendit, scilicet adulterium regine, partum ipsius adulterii monstruosum, laberintum a Dedalo fabricatum, et in ipso Minotaurum inclusum, dicens: + +*Creverat opprobrium generis, fedumque patebat +Matris adulterium monstri novitate biformis; +Destinat hunc Minos thalami removere pudorem +Multiplicique domo cecisque includere tectis. +Dedalus ingenio fabre celeberrimus artis +Ponit opus, turbaque notans, et lumina flexu +Ducit in errorem variarum ambage viarum.* + +Et cum ipse Minos Athenienses tam atroci prelio subiugasset, quod tenebantur annuatim ipsi Athenienses suos pueros mittere devorandos, post nonum annum tributi cecidit sors super Egei, regis filium, qui vocabatur Theseus, clamanti universo populo Athenarum quod per illos novem transactos annos filii eorum Minotauro devorandi fuerant destinati. Theseus autem, veniens in Cretam, ab Adriagne, filia regis Cretensis, diligitur, et ob hoc ab ipsa sagaciter edocetur quomodo ab ipso Minotauro non solum evadat, sed insuper, quomodo ipsum occidat et de ipso postea exeat laberinto. Dedit enim sibi unum globum fili cum quo, sicut intraret, exitum invenire valeret; ac etiam quasdam pallas, pice, lana et farina confectas, mandans ei ut cum Minotaurus os pre fame et bestiali iracundia aperiret, quod illas pallas proiceret in os eius. + +Construe sic licteram: Quando Christus mortuus est, ex omni parte ista vallis tremuit infernalis, et intantum tremuit quod ego Virgilius credidi quod universum, idest celum et terra et omnia que in eis sunt, sentirent amorem; per quem amorem est qui credat, Empedocles scilicet philosophus, quod mundus sit pluribus vicibus versus in chaos, idest in confusionem et sui destructionem. Ad cuius sententie evidentiam clariorem est sciendum quod quidam philosophus, qui vocatus est Empedocles, de quo fit mentio supra in primo circulo, cantu quinto, posuit quod omnia facta sunt ex duobus principiis, scilicet amore et odio. Et posuit quod quando odium est inter ipsa creata, tunc bene reguntur et gubernantur omnia, quia unum elementum alterius invidia optime operatur. Sed quando inter ipsa creata esset amor, posuit quod tunc mundus dissolveretur, quia propter concordiam elementa ab invicem dissentirent. Et sic per istum modum posuit quod pluribus vicibus mundus erat destructus et iterum erat factus. Convenientia enim sive concordia, ut ipse ponit, est dissolutio universi, sicut e contra, discordia est coadunatio et conservatio omnium creaturarum. Unde ait in textu: {Io pensava che l'universo / sentisse amore per lo quale è chi creda / che il mondo più volte sia converso in chaos}, idest in confusionem, sive in illam primam et primordialem materiam ex qua creatus est mundus. De qua primordiali materia ait Ovidius, primo libro Methamorphoseos: + +*Ante mare et terras et quod tegit omnia celum +Unus erat toto nature vultus in orbe. +Quem dixere chaos: rudis indigestaque moles.* + +Et nota quod chaos accipitur duobus modis: Primo enim accipitur pro distantia locorum, ut in Evangelio beati Luce dicitur: Inter nos et vos chaos magnum firmatum est. Secundo modo accipitur pro primaria rerum confusione, ut hic. Vult itaque dicere hic Virgilius quod quando in passione Christi terra tremuit, quod ipse credidit, secundum opinionem Empedoclis, quod mundus sentiret dominium amoris, ex quo dominio deperiret. + +Hic incipit primus giro, in quo tractat autor de violentia que exercetur in proximum. Cuius pena est quod punitur in quadam fovea plena sanguine bullienti; in circuitu cuius fovee ponit Centauros, arcubus et sagittis armatos, qui quidem tenent typum et figuram violentie, quia ipsi primo humanam libertatem cum equis per violentiam conturbarunt. + +Centauri fuerunt primi homines qui equos primitus domuerunt: et quia centum homines fuerunt, ideo Centauri, idest centum armati, dicti sunt, vel quia ut aura velociter discurrebant. Fuerunt autem de provincia Thesalie, ubi mons Parnasus est olim Apolini consecratus. Ista Thesalia fuit origo Achillis et Laphytarum, idest centaurorum, ut ait beatus Ysidorus, XIIII Ethymologiarum. Ponuntur autem hic ab autore in circuitu sanguinis tanquam ministri et executores tyrannidis et violentie; nam hii primitus humanam libertatem cum equis per violentiam conturbarunt, ut dictum est. Et ideo merito hic ponuntur. + +Centaurus ex duabus naturis componitur, equina scilicet et humana. Nam ab umbilico supra habet naturam hominis, ab umbilico vero deorsum in quatuor pedibus extat equus. Et ideo quilibet centaurus habet duo pectora, scilicet pectus humanum et pectus equinum. Ideo ponit autor quod quando Virgilius applicuit ad centauros, cum capite pertingebat ad pectus equinum, ubi due nature coniunguntur in unum. Ideo ait in textu: {dove le due nature son consorti}. + +{Chiron si volse in su la dextra poppa.} Assignatis rationibus a Virgilio quare in Infernum descenderunt, et facta adiuratione ut eis securum prestet ducatum, statim mandavit Nesso ut eos ducat et a venientibus cuneis centaurorum eripiat et defendat. + +Iste fuit Enzolinus de Romano, gener Frederici imperatoris, qui tyrannidem exercuit in Marcia Trivisana et in provincia Lombardie. Nam inaudita supplicia et importabilia onera irrogavit, non solum laycis, sed etiam clericis et prelatis. + +{Mostromm'un'ombra de l'un canto sola.} Iste est ille maledictus comes Montis Fortis, qui in ecclesia Sancti Silvestri de Viterbio, dum elevaretur corpus Domini nostri Iesu Christi, Henricum de domo regis Anglorum dente tyrannico trucidavit. Ad cuius pleniorem notitiam est sciendum quod, mortuo Corradino, electores Alamanie convenerunt in unum, et regem Yspanie et imperatorem unanimiter elegerunt. Qui electus, Henricum de domo regis Anglie, qui erat nepos suus, pro approbanda sua electione ac etiam confirmanda ad Romanam Ecclesiam destinavit. Sed dum iste Henricus in romana curia, que tunc erat Viterbii, moraretur, quodam mane dum per Viterbium equitaret et per plateam Sancti Silvestri transitum faceret, audivit pulsari ad Corpus Christi; qui statim de equo descendit, ecclesiam intravit, et humiliter genu flexu iuxta altare manus oraturus extendit. At comes Montis Fortis, qui ex mandato regis Karoli olim comitis Andegavensis vite istius insidiabatur, occulte post ipsum in ecclesiam est ingressus; et cum Corpus immolabatur Dominicum, ipsum Henricum Deum adorantem nephario gladio immolavit. Qua propter clamant contra sacrilegum homicidam ianue ecclesie memorate, que nunquam aperiuntur nisi ad sportellum viduitatem de tam crudeli homicidio ostendentes. + +Iste Totila fuit quidam rex Gothorum qui totam fere Ytaliam devastavit, Romam obsedit et cepit, et Siciliam transfretavit et ibi vitam et regnum amisit. Et propter multa mala que fecit, ideo Dei flagellum cognominatus est. + +Postquam autor in superiori cantu de primo girone tractavit, in quo posuit illos qui exercent violentiam contra proximum, nunc in isto cantu intendit de secundo girone tractare, in quo ponit illos qui exercent violentiam in se ipsos. Et quia homo utitur violentia contra se ipsum duobus modis, scilicet vel se occidendo, vel sua bona dispergendo, ideo istos in duas partes dividit et distinguit. Et continuat sic presentem cantum ad precedentem dicens: Nondum pervenerat Nessus ad aliam ripam quando nos intravimus per unum nemus quod a nulla via vel semita est signatum. Quales autem arbores sint in isto nemore, sic poetizando declarat: Non frondes virides erant in arboribus illis, sed nigro colore perfuse. Ideo ait in textu: + +{Non fronda verde, ma di color fosco;} non rami obducti et recti, sed nodosi et curvi. Ideo ait in textu: {non rami schietti, ma nodosi e 'nvolti}; non poma producebant arbores ille, sed cum veneno festucas. Ideo ait in textu: {non pomi v'eran, ma stecchi con tòsco}. Intrans vero autor istud nemus, dicit se primo vidisse super illas arbores arpias, que sunt aves fedissime, que habent alas latas et plumosas, facies humanas, et pedes ungulatos; que quidem aves super illas arbores nidificant, frondibus ipsarum vescuntur, et ibi continue lamentabiles voces emittunt. Et dum sic autor attente respiciendo illud iam nemus intrasset, dicit quod Virgilius dixit sibi: Scias, antequam plus intres, quod tu es modo in secundo girone, et eris quousque horribile sabulum introibis. Et ideo bene respice, et sic videbis quasdam res que tollerent fidem credulam sermonibus meis. Ipse autem autor sentiebat ex omni parte maximos ululatus, et non videbat aliquam personam que istos ululatus emitteret; propter quod totus obstupefactus orriguit. Unde Virgilius ait ad eum: Si tu trunces aliquam ramusculum ex una istarum plantarum, mutilabuntur cogitamina que tu habes. Tunc autor, ad persuasionem Virgilii, collegit unum ramusculum ex una magna pruno; et statim vox exivit de pruno dicens: Cur me dilaceras? Non habes tu spiritum aliquem pietatis? Homines enim fuimus, et modo sumus arbores silvestres effecti. Bene debuisset fuisse sic tua manus magis pia, etiam si serpentum anime fuissemus. Tunc Virgilius, audiens voces ex illa pruno tam querulosas exisse, et videns Dantem totaliter obstupuisse, et propter hoc respondere non posse, ait ad eum qui loquebatur: O anima lesa, si iste qui te lesit potuisset credidisse sic solummodo verbis meis ea que modo vidit et sensit, non ostendisset in te manum suam; sed res incredibilis me induxit ad opus de quo ipsemet doleo. Sed dicas illi quis fuisti, ad hoc ut vice alicuius emende, in mundo superiori renovet famam tuam. + +Ad quem ait illa anima lesa: {Sì col dolce dir m'aeschi}; quasi dicat: quemadmodum piscis vel avis capitur esca, ita ego capior verbis tuis, que tantum sunt dulcia quod ego non possum tacere et vos non gravere. Unde aliquantulum ad raciocinandum vobiscum me ipsum invisco. Ego certe sum ille – supple Petrus de Vineis – qui cordis Frederici imperatoris tenui ambas claves, quas quidem claves ita volvi, claudendo et aperiendo, suaviter, quod a suis secretis omnem quasi viventem removi, et tantam fidem officio glorioso quo in curia sua fungebar portavi, quod ego omnem sensum et motum inde perdebam. Sed meretrix illa, que nunquam ab hospitio Cesaris oculos meretriceos removit, que quidem meretrix comune vitium atque mors omnium curiarum existit, inflammavit contra me animos omnes – supple omnium principum et baronum – et isti sic inflammati taliter inflammaverunt Augustum, quod leti honores conversi sunt in tristes luctus. Unde animus meus, quia ex hoc indigna gustavit, credendo cum morte dedignationem vitare gustatam, me fecit iniustum contra me iustum. Quasi dicat: In omnibus aliis rebus fui iustus, sed in hoc solum, quia me occidi, fui iniustus. Sed per radices novas istius ligni in quo sic crucior, tibi iuro quod nunquam fregi fidem domino meo, qui fuit honore tam dignus. Et si aliquis vestrum in mundum redit, rogo ut confortet memoriam meam, que iacet adhuc despecta et vulnerata, vulnere quod invidia principum sibi dedit – supple quia me infamaverunt quod fuissem proditor domino meo. Et cum finem fecisset verbis suis, dixit Virgilius ad Dantem: Ex quo iste tacet, ne perdas horam, sed loquere et pete ab eo si aliquid aliud scire vel discere concupiscis. Et Dantes ad eum: Pete tu, inquit, ab eo de omni eo quod credis quod michi debeat satisfieri, quia ego non possem – supple loqui – tanta sum cordis pietate constrictus. Tunc Virgilius interrogavit illam animam de duobus: Primum est quomodo anima ligatur in illis plantis; secundum vero, si aliqua ipsarum a talibus unquam solvitur membris. Cui respondet spiritus ille incarceratus. Et primo de primo dicens: Quando anima ferox egreditur de corpore unde ipsamet se evulsit, Minos mittit eam ad septimum circulum, in quo est iste secundus giro. Et ista anima sic fulminata cadit in silvam, et non est sibi pars aliqua assignata, sed ubicunque ipsam fortuna balistat, ibi germinat sicut granum spelte. Surgit in virgam et in plantam silvestrem, arpie pascendo postea de suis foliis faciunt tali plante dolorem, et dolori fenestram; quia per talem viam exeunt suspiria atque plantus. Secundo respondet de secundo dicens: Sicut alie anime, ita nos in die – supple iudicii – pro nostris corporibus veniemus, sed nulla suo corpore vestietur, quia non est iustum quod anima habeat corpus quod ipsa abstulit sibi ipsi. Per istam enim silvam corpora nostra trahemus et unumquodque corpus erit suspensum ad prunum umbre sue, idest proprie anime. + +Et dum sic ille spiritus in illa planta inclusus ad illa duo de quibus interrogatus fuerat responderet, et ecce duo a sinistro latere silve veniebant nudi et lacerati, ita fortiter unus post alium fugiendo, quod de silva quicquid tangebant protinus lacerabant. Et ille qui ibat ante, magnis vocibus atque clamoribus mortem in sui adiutorium invocabat, dicens: {Or accorri, accorri morte}. Et alius qui veniebat post eum clamabat dicens: O Lane, non sic fuerunt velocia crura tua in conflictu plebis al Toppo. Et quia plus post eum currere non valebat, et etiam quia post eos canes nigre et famelice veniebant, iste spiritus in quodam cespite se abscondit. Canes autem istum insequentes ipsum membratim dilaceraverunt, non sine multo danno cespitis sive plante, quam totam ramis et foliis privaverunt. Plorando enim ille cespes dicere cepit: {O Iacobe de Sancto Andrea, quid tibi profuit de me facere tibi schermum? Quam culpam ego habeo de tua vita prava?} Tunc Virgilius cepit Dantem per manus et duxit illum ad illum cespitem qui plorabat et ait ad eum: Quis fuisti tu, qui per tantas puncturas effundis sermonem cum sanguine dolorosum? Et ille ad eos: O anime, inquit, que venistis ad videndum stratium inhonestum quod disiunxit a me taliter frondes meas, rogo ut ipsas ad pedem tristis cespitis adunetis. Ego enim fui de illa civitate que in Baptistam mutavit primum patronum. Unde ipse primus patronus, propter istam mutationem, semper cum arte sua facit ipsam tristem. Et nisi esset quod super passum Arni adhuc de eo remanet aliquod vestigium, illi cives qui postea ipsam refundaverunt super cineres qui de Attila remanserunt, frustra laborari fecissent. Ego enim feci de propriis domibus michi furcas. Unde ait in textu: + +{I' fe' giubbetto a me de le mie case.} + +{Non er'ancor di là Nesso arrivato.} Nondum Nessus Centaurus in suum gironem redierat, quando autor secundum gironem intravit. Qui quidem giro nil aliud est quam quoddam nemus silvestre, in quo quidem nemore ponit eos qui violentiam exercent contra se ipsos, corpus proprium occidendo et bona propria dissipando. Primos poetice convertit in prunos; secundos vero ponit a canibus laceratos. + +Exemplificando declarat hic autor quale nemus est istud, dicens quod bestie, sive fere, que habitant inter Cecinam et Cornetum, que odio habent loca culta atque domestica, non habitant in locis ita asperis et silvestribus sicut est istud nemus. Cecina autem et Cornetum sunt in maritima Tuscie. Et est Cecina quidam fluvius qui transit per comitatum pisanum et ibi descendit in mare. Cornetum vero est quoddam nobile castrum iuxta mare situm in patrimonio beati Petri. Inter Cecinam itaque et Cornetum sunt nemora ita silvestria quod vix in mundo reperiuntur equalia. In hiis itaque locis bestie silvestres que odiunt loca culta habitant atque recubant. Et tamen nichil sunt respectu istius nemoris, de quo hic autor poetando pertractat. + +Lictera plana est, et superius explanata. + +{Ale ànno late, colli et visi humani.} Allegorice, rapina habet alas latas, quia est ad rapiendum solicita atque velox, visus humanos quia curialiter decipit atque fallit, pedes acutos unguibus, quia rapit, et magnum ventrem atque pennatum, quia multa recipit, et que rapit abscondit. + +{quivi germoglia come gran di spelta.} Hic queritur quare autor potius ponit quod ad similitudinem spelte germinant desperati quam ad similitudinem seminum aliorum. Respondeo: Spelta, secundum naturales, dum seminatur multotiens convertitur in frumentum, et sic a sua propria et pristina qualitate degenerat. Similiter homines desperati, dum vita sibi metipsis auferunt, a propria eorum natura sive qualitate degenerare videntur. Ideo in Inferno seminati, non homines sed silvestres arbores oriuntur. Sed tunc queritur, cum spelta seminatur sive transformatur in melius, quare homo, cum sit animal rationale secundum Philosophum, et secundum Augustinum dignissima creaturarum, quare potius transformatur in peius. Videtur enim, secundum istam comparationem, quod deberet in melius transformari. Respondeo: In damnatis enim non est beata sed damnata perfectio: ideo dum transformantur, non in melius sed in peius transformari dicuntur. In Inferno enim, secundum Iob, nullus est ordo, sed sempiternus horror inhabitat. + +Quod autem ad secundam questionem respondet dicens: {Come l'altre verrem per nostre spollie,} etc., resurrectionem non negat, nec etiam corporum coniunctionem, quia manifeste dicit quod ad iudicium ibunt pro suis corporibus rehabendis. Et manifestum est quod corpora rehabere non possent nisi prius de terre pulvere surrexissent, et sic resuscitata corpora readsument. Quod autem dicit: {Qui le strascineremo}, hoc ponit ad maiorem penam quam in suis corporibus sustinebunt. Quia sicut illa corpora cum quibus anime melius meruerunt melius debent in celesti gloria munerari, sic, eodem modo, illa corpora cum quibus anime peius fecerunt, peius debent in infernali pena puniri. Quod autem dicit quod corpora talium debent ad suas umbras suspendi, hoc ponit ad ostendendum quod homines desperati, sicut sensu et ratione carere videntur dum sibi manus iniciunt, ita post resurrectionem, in qua augmentabitur et duplicabitur penam, tantam penam habebunt quod corpora ex quibus se ipsos eiecerunt quasi non sentient; sicut freneticus qui, dum dolorem insoportabilem in capite patitur, sibi ipsi caput non habere videtur. + +Civitas ista est civitas florentina, que tempore paganorum habuit patronum Martem, qui a paganis dicitur deus belli, tempore vero christianorum habuit patronum Iohannem Baptistam. Ad quorum evidentiam clariorem est sciendum quod, quando Romani una cum Phesulanis civitatem Florentie hedificaverunt, volentes diis templa erigere, sapientes consulerunt cuinam deo et in quo loco civitatis templum tali deo edificare deberent. Qui a Marte victoriam de Phesulanis se habuisse credentes, et per astrorum scientiam contemplantes quod in quadam parte ipsius patrie ipse deus belli, sive potius ipse planeta, suam influentiam influebat, dederunt consilium quod ipsi Marti templum venerabile consecrarent, in illa scilicet parte ubi, secundum astrologiam, suam influentiam cognoverunt, ut dictum est. Unde cives pulcerrimum templum forma rotundum, ad honorem ipsius Martis, secundum habita oracula, construxerunt. Postquam vero Florentini ex paganis effecti sunt christiani, ab illo templo Martis spurcitiam eliminaverunt, et illud templum in nomen et honorem gloriosi Baptiste conmutaverunt. Unde, tempore paganorum, patronus illius civitatis fuit Mars; tempore vero christianorum est modo beatus Iohannes Baptista. + +Quia Florentini claudicant in duas partes, secundum Elye sententiam, quia et beatum Iohannem in patronum assumunt et eum ut debent fideliter non honorant, et Martem totaliter non expellunt, ideo iusto Dei iudicio in manu primi patroni adhuc esse videntur. Quod enim secundum patronum non bene et plene honorent patet, quia illo die in quo venit festum sue decollationis nec ad bella procedunt, nec iter arripiunt, nec uxores ducunt, nec pannos incidunt, nec aliquod audent notabile exercere. Unde tali die per totum annum paganizare videntur. Quapropter ipse beatus Iohannes suis maxime diebus ipsos Florentinos relinquit, nec ipsos a Marte defendit. Quod exemplariter summe patet. Nam in die sue decollationis a Pisanis debellati fuerunt apud Montem Catinum; in quo bello fuit debellatus dominus Phylippus, princeps Tarentinorum, filius scilicet Karoli Secundi, et dominus Petrus, germanus dicti principis fuit in Guisciana submersus, et filius suus, nomine Karolus, occisus. In die vere sue conceptionis fuerunt dicti Florentini a Lucanis apud Altum Passium debellati. Unde Mars cum videt eos beati Iohannis auxilio et patrocinio spoliatos, ipsos in sua arte detinet occupatos. Ars autem Martis est effusio sanguinis. Nam ut ait beatus Ysidorus, XVIII libro Ethymologiarum: Romanorum vexillum ideo coceo, idest colore rubeo, decoratur, quia Mars gaudet in sanguine. + +In capite nanque Pontis Veteris, qui est in medio civitatis Florentie, adhuc est aliquod fragmentum sive vestigium unius statue sive ymaginis ipsius Martis, cui adhuc aliqualis reverentia exhibetur; quia ponunt ibi in exitu mensis Martii florum serta cum ramis, propter quod ipse Mars non ita forsan contra eos aspere commovetur; aliter autem ipsam funditus destrueret civitatem. + +In superiori nanque cantu autor tractavit de violentia quam homo exercet contra se ipsum in persona vel ere; nunc autem in isto cantu et in consequentibus tractat de violentia que exercetur vel contra Deum, sicut est blasphemia; vel contra naturam, que est filia Dei, sicut est sodomia; vel contra artem, que est neptis Dei, sicut est usura. Et incipit primo a blasphemis, quorum pena est quod in quadam planitie arenosa, ubi continue pluvit ignis, supini iacent. Et continuatur sic iste cantus cum precedenti. In fine nempe superioris cantus ponit autor quod ille Ruccho de Mozzis a canibus laceratus, rogavit Virgilium atque Dantem ut folia sua sparsa ad pedem tristi cespitis adunarent. Unde Dantes, pietate motus, dictas frondes et folia adunavit in unum, et iuxta illius precamina ad pedem cespitis recollegit. Unde sic incipit cantus iste: Postquam caritas, idest amor nativi loci, quia uterque Florentinus, me strinxit, idest constrinxit, adunavi folia sparsa et reddidi illi qui, propter suspiria atque planctus, iam raucus erat effectus. Et sic inde recessimus et venimus ad finem ubi dividitur giro secundus a tertio. Qualiter vero sit factus iste tertius giro declarat dicens quod solum, sive lectus, istius gironis a se removet omnem plantam. Et hoc propter duo: primum est quia ille locus totus est breviter harenosus; secundum est quia super illam arenam continue pluvit ignis. Unde dicitur in textu: + +{A ben manifestar le cose nove, +dico c'arrivamo ad una landa +che dal su' lecto ogni pianta rimuove.} + +Et quemadmodum primus giro circundat secundum, ita secundus circundat et tertium. In quo quidem tertio girone dicit autor se vidisse tria genera personarum: Quidam enim proni iacebant in terra, et isti sunt illi qui blasphemant Deum et sanctos suos. Quidam currebant continue per arenam, et isti sunt illi qui sodomitico vitio se exercent. Quidam vero sub illo igne sedebant, et isti sunt illi qui commodant ad usuram. Sed quia, ut predictum est, iste giro dividitur in tres partes, primo tractat de blasphemis, secundo de sodomitis, tertio de usurariis. Volens autem tractare de blasphemis qui in illa arena iacent sub igne supini, dicit se vidisse inter istos quendam, statura magnum et arrogantia valde plenum; quem cum vidisset, ait ad Virgilium: Magister, tu qui vincis omnia, exceptis demonibus duris qui in introitu porte contra nos exiverunt, quis est ille magnus qui de incendio minime curare videtur, et iacet ita despectuosus et tortuus quod ipsum ignea pluvia non maturat? Et illemet, statim quod perpendit quod autor interrogabat de ipso Virgilium, sic clamando respondit: Qualis ego fui vivus, talis sum mortuus. Ac si diceret: Licet Deus sua sagitta me interfecerit, sibi subesse non possum. Et plus: Si enim ipse Iupiter suum fabrum fatiget, a quo iratus accepit fulmen acutum cum quo ultimo die percussus fui, vel alios in monte Ethne fatiget similiter alternatim, Vulcanum in adiutorium invocando, sicut fecit in pugna Flegre, et me cum toto suo posse sagittet, alacrem vindictam habere nullatenus inde posset. Tunc Virgilius, contra istum sic superbe loquentem, magna voce clamavit, dicens: O Capanee, in eo quod tua superbia non vincatur es tu magis inde punitus; nullum re vera martirium, excepta tua rabie, esset dolor tuo furori completus. Et his dictis, Virgilius se volvit ad Dantem et cum meliori facie sibi dixit: Ille fuit unus ex septem regibus qui obsiderunt Thebas, et habuit, et adhuc habere videtur, Deum in dedignationem et modicum ipsum videtur appretiari. Sed sicut ego dixi sibi, sui despectus sunt suo pectori satis debita frigia, idest debita ornamenta. Sed admodo veni post me et cave ne mittas adhuc pedes in arenam combustam, sed semper ad nemus teneas pedes strictos. + +Sic autem in confinio nemoris iuxta arenam cum silentio transeuntes, devenerunt ad quendam parvum fluvium, qui de silva egrediens diffunditur per arenam. Qualiter vero sit factus iste fluvius declarat: Fundus, inquit, suus atque ripe erant de petra, et per ripas erat transitus in arenam. Sed antequam iter arriperent super ripam, ait Virgilius ad Dantem: Inter omne aliud quod ego tibi demonstravi postquam nos intravimus per illam portam cuius limen nemini est negatum, res non est ab oculis tuis visa ita notabilis sicut presens fluvius, sive rivus, qui supra se omnes flammas extinguit. Ad quem Dantes: Rogo te, inquit, ut de illo de quo michi desiderium es largitus largiaris et pabulum. Tunc Virgilius sibi poetando describit quatuor secula, sive tempora, a principio mundi usque ad finem currentia, sub similitudine unius statue quadriformis, dicens: In medio mari sedet unum paese destructum, quod appellatur Creta, sub cuius rege mundus antiquitus fuit castus. In ista itaque Creta est quidam mons, qui iam fuit amenus frondibus atque aquis, qui vocabatur Yda; sed modo ut res vetus, totaliter est desertus. Reha vero – supple regina Cretensis – elegit ipsam Ydam pro cuna fida sui filii, et ut celaret eum melius quando puer vagiebat in cuna, faciebat ibi fieri strepitus et clamores. In isto itaque monte, in interiori scilicet parte, unus magnus senior stat erectus, qui tenet spatulas versus Dammiatam et faciem versus Romam; cuius caput est aurum optimum, pectus et brachia de argento, venter ex ere, tibie et crura ex ferro, pedum vero quedam pars ferrea, quedam lutea, quia pes dexter est terra cocta; et stat ista statua, sive iste senior, magis erectus super istum pedem terreum quam sinistrum. Quelibet autem pars istius statue, excepta aurea, dicitur esse fracta, et ex tali fractura lacrime pluunt, sive fluunt; que quidem lacrime insimul adunate perforant istam criptam. Quarum cursus in istam vallem dirigitur infernalem, et hic faciunt quatuor flumina sive aquas, scilicet Acherontem, Stygem, Flegetontem, atque Cocitum. + +Tunc ait Dantes ad Virgilium: Si presens aqua, de qua tu loqueris, derivatur a nostro mundo, quare solummodo hic apparet? Et Virgilius ad eum: Tu scis quod iste locus est rotundus; quam rotunditatem, licet multum descenderis, adhuc circuire minime valuisti. Et ideo si tibi novum aliquod appareret, de hoc admirari non debes. Tunc iterum ait Dantes: Magister, ubi invenitur Flegeton et Lethe, de qua taces? Cui Virgilius: Certe in omnibus tuis questionibus michi places; sed ebullitio aque rubee debebat certe unam solvere quam tu facis, quam quidem pre oculis tunc habebant sic. Lethe autem videbis, sed extra istam foveam, quo vadunt anime ad sua scelera abluendum quando culpa, mediante penitentia, est remota. Et his dictis subiunxit: Admodo tempus est a nemore separandi; fac ut post me tu venias. Margines enim non sunt arsi, quia omnis vapor igneus qui de alto descendit extinguitur super eos; idcirco viam nobis poterunt ministrare. Unde ait in textu: + +{Li margini fan via, che non son arsi, +et sopra lor ogni vapor si spegne.} + +Hic incipit autor de tertio girone tractare; quem quidem dividit in tres partes: in prima namque parte ponit blasphemos, quorum pena est supinos iacere; in secunda ponit sodomitas, quorum pena est, continue currendo, illam arenam sine requie circuire; in tertia vero parte ponit usurarios, quorum pena est cum bursis ad collum sedere, ut superius est expressum. + +Designat hic autor situm et qualitatem istius tertii gironis, et dicit quod adeo est aridus – et propter arenam, quia locus arenosus est, et propter siccitatem, quia ibi continue ignis pluit – quod a suo lecto removet omnem plantam, quia nullam plantam potest producere. Vel aliter: removet omnem plantam, idest prohibet, sive vetat, omnem pedem, quia nullus pes vivus posset per illum locum aliqualiter ambulare. Landa vero est proprie planities, aliquando arenosa, omnino sicca et arida, in qua nulla planta oritur sive herba, ut hic; aliquando vero landa est locus amenus, herbis et floribus atque arboribus adornatus, ut infra in secunda cantica, ibi: + +{Giovane et bella in sogno mi parea +donna veder andar per una landa +colliendo fiori,} etc. + +{Sopra tutto 'l sabbion, d'un cader lento;} usque ibi: {Quali Alexandro in quelle parti calde,} etc. Exemplificat hic autor et dicit quod in isto girone tales vapores ignei descendebant, quales descendunt nives in Alpibus sine vento. Et quales flammas Alexander vidit in India super suum exercitum cadere de celo, tales vidit hic autor in isto girone descendere; et quemadmodum sub calibe sive focile accenditur esca, ita sub istis flammis accenditur et arena. Ystoria vero Alexandri est ista: Legitur enim in gestis suis quod dum ipse Alexander castrametatus esset in India, in quadam scilicet parte calidissima, quod vapores calidissimi descenderunt de celo; unde ipse sagacissimus dux mandavit militibus suis ut cum equis vapores contererent, ne tantam potentiam haberent accendere solum terre. + +Dum Dantes animas iacentes consideraret attente, vidit quendam statura magnum superbe et arroganter in igne iacentem; et admirans et stature magnitudinem et pectoris arrogantiam, interrogavit Virgilium quisnam esset. Sed ille, dum audivit Dantem Virgilium interrogantem, superba voce et actu se manifestavit eidem, dicens per quedam signa se esse Capaneum gigantem, qui in bello thebano ictu fulminis conflagravit. + +{Se Giove stanchi il su' fabro.} Vult hic dicere Capaneus quod si Iupiter omnes fabros suos, qui sibi tela fabricant, fatigaret ut ipsum totiens sagittaret quotiens illi fulmina prepararent, non posset inde habere alacrem ultionem. Sed circa hoc duo breviter sunt videnda: primo quis fuit Iupiter, et si vere fuit homo, vel aliquod fictum, vel compositum a poetis; secundo, quis fuerit Capaneus. Circa primum, nota quod Iupiter fuit homo, et vere fuit homo; fuit enim rex Cretensis, sub quo a poetis argentea secula predicantur. A poetis autem fingitur summus deus. Unde propter ethimologiam nominis, ipsum patrem iuvantem appellant. Interpretatur enim Iupiter iuvans pater. Hunc et privato et singulari titulo pagani post mortem suam Iovem optimum vocaverunt, et ei quandam stellam suo nomine appellatam in honorem sui nominis consecrarunt. Sed re vera, non deus nec bonus homo fuit, sed pessimus et sceleratus; cuius scelera Virgilius in libro Georgicorum, partim hystorialiter et partim figurative, brevi sententia comprehendit, dicens: + +*Ante Iovem nulli subigebant arva coloni; +Nec signare quidem aut partiri limite campum +fas erat: +Ille malum virus serpentibus addidit atris, +Predarique lupos iussit pontumque moveri,* + +Et beatus Ysidorus, VIII libro Ethimologiarum: Iupiter, inquit, rex Cretensis expulit patrem Saturnum de regno. Incestor existens in suis, impudicus in extraneis; nam in forma tauri rapuit Europam; non quod mutatus fuerit in taurum, sed in navi ubi erat depictus taurus in velis ad rapiendum dictam dominam navigavit. Similiter per hymbrem auream descendit in thalamum Danays et ipsam virginitate privavit; non quod in hymbrem auream sit conversus, sed debemus intelligere pudicitiam mulieris per aurum a Iove fuisse corruptam. Similiter in forma aquile quendam puerum de stirpe regia Troyanorum nomine Ganimedem rapuit propter strupum. Et hoc intellige quod in quodam bello cum vexillo aquile puerum ipsum cepit. Iupiter enim fuit primus homo qui aquilam primo portavit in bello, sicut dicetur infra, tertia cantica, cantu VI. Et sic de Creta aquilarum insigna descenderunt in Troyam, quia fundatores Troye, Teucri scilicet, et Dardanus de Creta in Troyam secum aquilas portaverunt. Post cuius destructionem Eneas ipsas aquilas secum duxit in Ytaliam, que post mortem Enee in regno albano fulserunt. Romulus autem et Remus ipsas de Alba portantes in urbe Romana perpetuo firmaverunt. + +Circa secundum vero nota quod Capaneus fuit quidam gygas et contemptor deorum, unus videlicet ex VII regibus qui obsederunt Thebas; de cuius superba arrogantia scribit Statius, tertio libro Thebaydos, quod cum illi VII reges essent in obsidione thebana et quidam sacerdos Apolinis, qui vocabatur Euneus, vellet dictos reges ab obsidione retrahere, et sic eos ad pacem componere, dicens ut scribit idem Statius: + +*Prohibete manus hec menia omine dextro +Thebana cyrrea monstravit Apollo iuvenca; +Parcite in hoc ultro scopuli Venere volentes. +Gens sacrata sumus; gener huic est Iupiter urbi +Gradivusque socer; Bacchum non mentitur alumnum +Et magnum Alcidem. Iactanti talia frustra +Turbidus aerea Capaneus occurrit in hasta. +Et ait, ut quidem femineis ullulatibus +Terrificas moriture vivos? utinam ipse veniret. +Cui furis!* + + +idest utinam Apollo ad cuius honorem loqueris ipse veniret, quia ipsum libentius trucidarem; et hoc dicto ipsum Euneum sacerdotem in contemptum Apolinis interfecit. Cum vero quadam die Greci muros civitatis invaderent et dictus Capaneus ipsos muros ascenderet et omnes deos superba arrogantia blasphemaret, soli fortune se committendo, dicens ut habetur 9. libro Thebaydos: + +*Tu presens bellis et inevitabile numen +Te voco, te solam superum contemptor adoro.* + +Fulmen cecidit de celo et ipsum de muro eiciens momento combusit; quam quidem superbiam ad inferos secum tulit. Idcirco ait autori: {Se Giove stanchi lo suo fabro, da cui / crucciato prese la folgore acuta / onde l'ultimo dì percosso fui;} usque ibi: {non ne potrebb'aver vendetta allegra}. Faber principalis Iovis a poetis fingitur esse Vulcanus; fabri vero generales dicuntur esse Ciclopes. Fuit autem Vulcanus quidam homo dominus scilicet sive rex quarundam insularum que sunt prope Siciliam, que a suo nomine Vulcanie appellantur; quia ipsi Vulcano sunt dicte insule consecrate. De quibus insulis et ipso Vulcano sic ait beatus Ysidorus, VIII libro Eth.: Vulcanum pagani dicunt ignem, et dicitur vulcanus quasi volans candor, vel quasi volicanus, eo quod per etherem ignis volet. Ignis enim ex nubibus nascitur. Unde etiam Omerus dicit ipsum Vulcanum precipitatum de aere in terram, eo quod omne fulmen de aere cadit. Idcirco Vulcanus de femore Iunonis dicitur natus, eo quod fulmina de ymo aere nascuntur. Claudus autem pingebatur ipse Vulcanus, quia nunquam per naturam rectus est ignis, sed quasi claudus. Ideo autem in fabrorum fornace eundem Vulcanum autorem dicunt, quia sine igne nullum metalli genus fundi extendique potest. Hucusque Ysidorus. Ciclopes vero, ut fabule tradunt, fuerunt quidam fabri qui iuxta montem Ethne habitantes in armis ipsi Iovi favebant. Unde fabulose dicuntur Iovis fulmina fabricasse. Mons autem Ethne, qui vulgo dicitur Mongibello, est quidam altissimus mons in Sicilia qui continue ardet et fumat, licet propter nebulas incendium videri non possit; de quo fabulose dicitur quod sit fabrica in qua ipsi Ciclopes fabri Iovis fulmina fabricant. Dicitur etiam quod ibi sit descensus ad inferos; sed re vera, sicut scribit beatus Ysidorus, XIIIIo libro Eth.: Iste mons Ethne ab ea parte qua Eurus flat, habet speluncas plenas sulphuris et usque ad mare deductas; que spelunce recipientes in se fluctus ventum creant, qui agitatus ignem gignit ex sulphure; unde fit quod videtur incendium. Vult itaque dicere Capaneus: Si cum omnibus sagittis que a Vulcano in suis insulis, et cum illis que a Ciclopibus in Ethna similiter fabricantur, me Iupiter sagittaret, non propter hoc haberet inde alacrem ultionem. + +Sì come fece a la pugna di Flegra. Flegra est locus ubi Iupiter cum gygantibus dimicavit; in qua pugna, dum ipsi gygantes contra Iovem aliquantulum prevalerent, ipse Iupiter ad sagittas et balistas utiliter se convertit; inde fingitur a poetis Vulcanum atque Ciclopes in suum adiutorium invocasse. Unde istorum auxilio de gygantibus poetice finaliter triumphavit. Vult ergo dicere Capaneus: Si Iupiter totam suam potentiam contra me adunaret in unum, sicut fecit in pugna gygantum, meam superbiam non domaret. + +{Rea la scelse già per cuna fida.} Rea fuit regina cretensis que alio nomine dicitur Opis, vel Cybele; que a paganis olim mater deorum appellata est; in cuius honorem et filiorum suorum Romani illud maximum templum fecerunt quod Pantheon antiquitus dicebatur. Huic itaque regine, dum gravida esset, Saturnus vir eius mandavit quod quicquid pareret mox sibi representaret. Habuerat enim ab oraculo in responsum quod ipse erat filium habiturus qui ipsum de regno fugaret; unde volebat filium, si sibi nasceretur, occidere. Propter ea mandavit uxori ut sibi quicquid pareret presentaret. Sed regina, cum puerum peperisset, eius pulcritudine delectata, nimphis eum alendum in Yda cretensi studuit commendare. Ipsa vero a Saturno interrogata ubi erat et quid erat quod peperat, lapillum candidum panno involutum eidem regi monstravit, dicens se illum lapillum candidum peperisse; quem lapillum statim Saturnus, ut fabule referunt, devoravit. Puer autem natus a matre absconditur, Iupiter nominatur, et nimpharum studio in Yda cretensi celatur atque nutritur. Et lacte unius capre, que Amaltea dicebatur, lactatus est: cuius pelle scuto superextensa in bello contra tytanas, idest gygantes, ipse Iupiter dicitur postea esse usus. Propter quam victoriam ipsa capra postea in celum translata est; et est quoddam signum inter alia signa celestia valde notum. Sed ne vagitus infantis a longe audiretur, adhibiti sunt ei curites, qui dicuntur alio nomine coribantes, qui planctum pueri sonum eris prohiberent audiri. Unde coribantes sunt daimones magister sic matris deorum, quasi demones qui totum sciunt. Tunc etiam apes, eris sonum secute, Iovem dicuntur sua dulcedine aluisse. Et propter quam rem eis prestitit postea Iupiter atque concessit ut sine ullo concubitu filios procrearent. Iupiter vero adultus in armis se exercitans, patrem de regno expulit, sicut oracula predixerunt. Et sic, iuxta sententiam Senece, Vo libro Tragediarum: Multi ad fatum venere suum dum fata timent. Et Ovidius, in libro Epistolarum: + +*Certa prius eram, sed me mea fata trahebant.* + +Dammiata est quedam civitas in partibus orientis, a qua statua superius designata faciem avertit, et Romam tanquam suum speculum intuetur. Circa quod tria utiliter sunt videnda: Et primum est quare ista statua, que mundi dominia prefigurat, versus Dammiatam dorsum, sed versus Romam faciem tenere dicatur. Secundum est quare potius ipsam statuam ponit in Creta quam in aliqua alia parte mundi. Tertium est quare de ista statua dicit exire flumina infernalia. Quantum ad primum taliter respondetur: Manifestum est enim, tam per Divinam Paginam quam etiam per poetas, prima tria regna, scilicet aurea, argentea et erea, in partibus ultramarinis dominia habuisse, sed regnum ferreum suum imperium in Ytalia possedisse. Cum itaque illa tria imperia, scilicet Babiloniorum, Persarum, et Grecorum, totaliter defecerint et regnum ferreum semper vigeat, quia imperium nunquam vacat, ut iura dicunt, merito avertit faciem a Dammiata, et Romam tanquam suum speculum contemplatur. Circa secundum vero, quare scilicet istam statuam potius ponit in Creta quam in aliqua alia parte mundi, est sciendum quod in Creta regnaverunt Saturnus, Iupiter, et Mars, et successive successores eorum; quibus temporibus, secundum poetas et ystorias, tres prime cucurrerunt etates, ut in superiori glosa manifestissime est expressum. Circa tertium autem et ultimum, quare scilicet de ista statua aquas producit Inferni, est sciendum quod pene infernales ex peccatis oriuntur, quia si peccata non fuissent neque ab angelo neque ab homine perpetrata, Deus prescius futurorum infernalem carcerem non fecisset. Cum itaque tres etates ultime diversis peccatis esse corrupte manifestissime convincantur, merito ab ista statua ponit aquas descendere infernales. + +{Maestro, ove si trova / Flegeton et Lethe.} Audiens Dantes designare Virgilium quatuor fluvios infernales, et eius designationem non plene intelligens, ait ad eum: Magister, ubi invenitur Flegeton, quem inter alios nominasti, et Lethe, de qua taces? Cui Virgilius: In omnibus, inquit, tuis questionibus michi places: sed ebullitio aque rubee bene debebat istam tuam solvere questionem. Quasi dicat: Nonne superius Acherontem et Stygem vidisti? et quod visurus es Cocytum audivisti? Quare ergo ista aqua rubea quam ante oculos habes, non intelligis Flegetontem? maxime cum tibi dixerim quod de lacrimis que de statua cadunt non fiant nisi quatuor flumina, sive aque? Lethe autem videbis, sed non in Inferno, sed extra – supple in Purgatorio – in quo fluvio anime a peccatis per penitentiam in unde lavantur, sicut dicetur infra in secunda cantica, cantu. His autem omnibus demonstrationibus et rationibus assignatis a luco recedunt et super unum duorum aggerum Flegetontis iter arripiunt versus yma, ut sequens cantus clarius demonstrabit. Sed quia in isto cantu actum est de peccato blasphemie in Deum, idcirco de ipso peccato aliqua videamus. Istud enim peccatum est gravissimum inter omnia scelera et peccata, et hoc potest patere triplici ratione. Et primo propter excellentiam dignitatis offense; secundo propter excedentiam feritatis canine; et tertio propter sententiam punitionis statute. Dico quod istud peccatum est gravissimum inter omnia alia peccata, primo propter excellentiam dignitatis offense, quia quanto persona que offenditur maioris dignitatis existit, tanto eius offensa maior et gravior iudicatur. Offensa enim que infertur uni militi vel baroni maior est quam illa que infertur uni laboratori. Unde videmus, secundum iura, quod si unus det alapam uni regi et alius det etiam alapam uni plebeio, quod licet una et eadem sit offensa ex parte actus, non tamen una et eadem ex parte recipientium iudicatur. Ideo maiorem penam primus recipiet quam secundus. Isto itaque modo peccatum quod in Deum committitur, sicut est blasphemia, est peccatum maximum iudicandum. Unde in Exodo XXIII dicitur: Principem populi tui non maledices. Preterea, cum peccatum dicatur mortale eo quod tollit vitam spiritualem, et vita habeatur per caritatem et amorem, illud peccatum quod destruit maiorem amorem maius et gravius iudicatur. Sed talis ordo servandus est in amore, quod primo et super omnia debet homo diligere Deum; secundo se ispum; tertio proximum. Et ideo gravius peccat qui occidit se ipsum quam qui occidit proximum, inquantum contra maiorem amorem facit. Simili modo, iniuria illata in Deum est maxima iudicanda. Preterea, iniuria que fit alicui famose persone videtur esse gravior ex hoc quod in turbationem et scandalum multorum redundare videtur. Sed Deus est persona valde famosa, quia Deus et Dominus noster est; et ideo iniuria in ipsum commissa gravissima est censenda. Preterea, peccatum quod committitur in personam coniunctam iudicatur gravius illo quod committitur in personam solutam, vel minus coniunctam; sicut gravius est peccare cum matre vel filia, quam cum sorore, vel extranea. Sed Deus est nobis magis coniunctus quam sint alii quicumque parentes, quod sic patet: Nam pater, mater, fratres et sorores sunt nobis coniuncti secundum carnem; Deus vero secundum animam, quia ipse creavit eam ad suam ymaginem et similitudinem, et nichilominus dedit etiam nobis corpus. Unde magis est nobis coniunctus quam sint alii nostri parentes. Et ideo, cum Deus a nobis offenditur, sicut offenditur a blasphemo, grande peccatum committitur. Et idcirco Constantinus imperator, considerans divinam maiestatem et quam sit detestabile illam blasphemare, in sua conversione sanctissima lege sancivit quod quicunque Christum blasphemaret, capite puniretur. Qualiter autem ista lex a christianis hodie observetur, manifeste videmus. Nam citius puniretur qui blasphemaret simplici verbo unum canem tyrannum, quam qui Christum Deum opprobriosis iniuriis laniaret. Item in aliis peccatis offendit homo Deum in servis suis vel in rebus eorum; sed in blasphemia, immediate offenditur Deus. Sicut raptor offendit Deum in rebus servi sui, ita omicida offendit ipsum in servo suo. Sed blasphemus offendit Deum in rebus servi sui. Homicida offendit ipsum in servo suo; sed blasphemus offendit Deum. + +Secundo patet gravitas huius peccati propter excedentiam feritatis canine. Excedit enim istud peccatum canis rabidam feritatem, quia canis nunquam latrat contra dominum suum; et si contra alios latrat, domino suo tamen applaudit, ipsum sequitur et defendit. Legitur de quodam cane quod, cum dominum suum quidam occulte malivolus occidisset, et tota convicinia ad videndum mortuum confluxisset, ille homicida, ne suspectus de homicidio haberetur, illuc ivit. Canis autem, qui iuxta corpus astabat, viso homicida mox irruit in eum, et dentibus, unguibus, et latratu ipsum adeo laceravit, mortem sui domini vindicando, quod ille fuit ad tantam fidem canis tentus et capite detruncatus. Istud exemplum valde vituperat christianos et illos qui Deum blasphemant et illos qui audiunt blasphemare, qui licet non blasphement, tamen audiunt et iniuriam Dei sui non vindicant; quod de Macumet facit contrarium Sarracenus. + +Tertio potest considerari gravitas huius peccati propter sententiam punitionis statute. Legitur enim in libro Levitici XXIIII quod egressus est filius mulieris Israel quem pepererat de viro egyptio, et iurgatus est cum viro israelita. Cumque nomen Domini blasphemasset, adductus est ad Moysen, quem Moyses misit in carcerem donec nasceret quid iuberet Dominus. Qui locutus est ad Moysen dicens: Educ blasphemum extra castra, et ponant omnes qui audierunt manus suas super caput eius, et lapidet eum populus universus. Et hoc post modum confirmavit pro lege dicens: Qui blasphemaverit nomen Domini morte moriatur, lapidibus opprimet eum omnis multitudo populi. Ad gravitatem etiam huius peccati facit quod refert beatus Gregorius in libro Dyalogorum. Dicit enim quod quidam fuit Rome, qui quendam puerum V annorum suum filium tenerrime diligebat; qui puer consuetus erat nomen Domini blasphemare quotiens aliquid contra suum animum accidebat. Accidit autem quadam die quod pater ipsum tenebat in brachiis, puerque clamavit: Mali homines ad me veniunt qui me tollere volunt. Et cum hoc dixisset, nomen Domini blasphemavit, et statim puer subito expiravit. Si igitur Deus sic fecit puero V annorum, qualiter timere debent adulti lusores? Mirum est quod ipsos terra non deglutit, vel fulmina non discindunt. Sed misericordia Dei magna non currit velociter ad vindictam. Sed hoc magis est timendum quia, quanto magis misericorditer sustinet, tanto magis terribiliter punit. Audi quid dicit Maximus Valerius, qui fuit paganus, de longanimitate Dei, libro primo, capitulo de neglecta religione: Lento quidem gradu ad vindictam sui divina procedit ira, tarditatemque supplicii gravitate pensat. Audisti sententiam, audi miraculum. Quidam lusor fuit in Sardinia qui in ludo solitus erat nomen Domini blasphemare. Hic cum esset sagyttarius, portabat arcum et sagittas, et cum una die ludendo omnes denarios perdidisset, sagittam in arcu ponens et versus celum se erigens, illam contra Deum verbis contumelie sagittavit. Sagitta vero emissa illa die non rediit, sed alia die cunctis videntibus super alearium rediit cruentata. + +Postquam in precedenti cantu Virgilius statuam quadriformem et quatuor aquas Inferni Danti poetice designasset, dixit ad eum quod admodo erat tempus ab illo nemore recedendi, et per arenam ad alia contemplanda iter arripiendi. Ideo dixit ei ut habetur in textu: + +{fa che dietr'a me tu vegnie: +li margini fan via, che non son arsi, +et sopra lor ogni vapor si spegne.} + +Nunc autem in isto cantu iter arripiunt per arenam dicens: {Ora cen porta l'un de' duri margini}; ac si diceret, modo super unum duorum marginum sive aggerum cepimus ambulare, et fumus qui ex aqua consurgit aquam et argines ab igne defendit, quia sua humiditate illos calidos vapores extinguit. Qualiter autem illi aggeres sint effecti, exemplificando designat dicens quod quales fiunt in Flandria contra fiottum et in comitatu Padue contra Brentam, tales sunt illi aggeres infernales; licet non sint nec ita alti nec ita grossi. Dum autem sic super illum aggerem ambularent, dicit autor quod iam tantum erant a silva remoti quod si retro se volvisset ubi tunc esset nullatenus cognovisset quando obviaverunt uni cuneo animarum que iuxta arginem veniebant; et quelibet ipsarum in ipsos attentis et acutis oculis intendebat, sicut solet de sero unus alium respicere luna prima. Et dum sic ab omnibus ipse autor inspiceretur, per oram vestimenti fuit captus ab uno qui clamavit dicens: Quid mirum est istud? Tunc autor fixit ita oculos in faciem illius hominis sic cremati quod facies adusta non se defendit quin fuerit cognitus ab autore. Unde autor, manus versus illius faciem inclinando, respondit: Estis vos hic, Ser Brunettus? Et ille: O fili mi, non tibi displiceat si Brunettus Latinus modicum revertitur retro tecum. Cui Dantes: Quantum possum vos precor, et si vultis quod hic sedeam vobiscum, faciam, si est isti placitum cum quo vado. O fili mi, inquit ille; quicunque de isto grege uno puncto se firmat, iacet postea centum annis sine flabellare se ipsum quin ignea pluvia ipsum ferit. Idcirco procede et ego veniam tibi ad pannos, et postea reiungam meam masnadam, que vadit plorando suos eternos dannos. Dantes autem de strata causa ignis descendere non audebat; volebat enim, ut ipsum sua curialitas perurgebat, ire pariter iuxta eum; sed quia super arenam ignis pluebat, ideo non descendebat, sed capite inclinato cum omni reverentia cum ipso pergebat. Cum vero ambo sic irent, incepit dicere Ser Brunettus: Qual fortuna ante ultimum diem huic inferius te deducit? et quis est iste qui tibi iter ostendit? Et Dantes ad eum: Superius in vita serena deviavi in quadam valle antequam etas mea totaliter esset plena. Heri nanque in mane solummodo spatulas sibi volvi. Iste apparuit michi in illo tunc et reducit me domum per istum callem. Et ille: Si tu sequeris tuam stellam, idest gratiam que tibi ab alto descendit et que te irradiat sicut stella, non potes fallere quin tu ad portum devenias gloriosum, si ego bene perpendi in pulcra vita in qua – supple iam – fui tecum. Et si ego non fuissem ita mortuus tempestive, videndo celum tam tibi benignum, te in hoc opere confortassem. Sed ille ingratus populus et malignus qui descendit de Fesulis ab antiquo, et qui adhuc mores retinet montuosos, efficietur tibi pro tuis bonis operibus inimicus. Et est istud congruum rationi, quia inter sorbos ficus dulcedo esse non decet. Vetus enim fama in mundo vocitat eos orbos. Quasi dicat: Non mireris si te pro bono opere persequentur, quia sunt, iuxta veterem famam, orbi. Et sicut oculis egris odiosa est lux, que puris est amabilis, ita tu lucidus odio eris eis. Unde autem ista cecitas sit in ipsis ostendit dicens: Ipsi enim sunt avari, invidi, et superbi. Ista enim tria vitia habent hominem excecare. Et ideo ab eorum moribus te absterge. Et licet fortuna tibi taliter adversetur, tamen tantum honorem ipsa tibi reservat, quod utraque pars habebit famem de te, ut te scilicet videant in suis iniquitatibus involutum; sed a rostro a longe fiet herba. Faciant autem de se ipsis stramen bestie phesulane et non tangant plantam, si aliqua in eorum stercoribus adhuc surgit; in qua quidem planta Romanorum sancta semina reviviscant, illorum dico Romanorum qui ibi remanserunt quando fuit tante malitie factus nidus. Postquam vero Ser Brunettus finem posuit dictis suis, Dantes sibi ad universa respondit. Et primo captat suam benivolentiam, dicens: Si meum petere totaliter esset plenum, vos non essetis de humana natura per mortem adhuc totaliter exbannitus. Quasi dicat: Si vos essetis vivus, ego vos extraherem de isto vitio impudico, propter quod vos video sic combustum. Unde habeo mentem dolore confictam, et modo reducitur michi ad cor cara et bona ymago vestra paterna, quando ad horam ad horam me instruebatis quomodo homo – supple virtuose vivendo – per felicem memoriam eternatur; et quantum ego habeam istud gratum, convenit ut quousque vixero in mea lingua cernatur. Quicquid vero de meo cursu narratis scribo, idest in mente repono, et reservo ad glosandum cum alio textu uni domine – supple scilicet Beatrici – que glosare sciet, si ad eam potero applicare. Tantum vero volo quod vobis sit manifestum, dum modo mea conscientia non michi garriat, quod fortune ictibus presto sum. Non enim est nova meis auribus talis arra; idcirco volvat fortuna, sicut est sibi beniplacitum, suam rotam, et etiam rusticus suam marram. Quasi dicat: Non curo quid cogitent vel faciant contra me homines vel fortuna. Tunc Virgilius, audito hoc verbo tam libero tanque multipliciter virtuoso, respexit Dantem et ait: Bene auscultat qui illud verbum notat. Ac si dicat: Ego qui bene audivi, optime annotavi. Nec propter hoc minus autor cum Ser Brunetto raciocinando procedit et interrogat qui sunt sui socii magis noti et magis summi. Et ille ad eum: Scire de aliquibus erit bonum; de aliis vero laudabile est tacere, quia tempus esset curtum tanto sono. In summa autem scias quod omnes fuerunt clerici et licterati magni, et in mundo eodem peccato magna infamia maculati. Priscianus enim cum illa turba graditur lacrimosa, et Franciscus de Accursio, ac etiam ille episcopus florentinus qui a servo servorum Dei, idest romano pontifice, fuit translatus de Arno in Battillionem, idest de episcopio florentino in epyscopium Vicentinum, ubi dimisit – supple per mortem – male protensos nervos. Et his dictis adiunxit: De pluribus aliis dicerem, sed non possum, quia video ante me de sabulo surgere novum fumum, qui fumus surgit ex adustionibus animarum, que ab igneis vaporibus sic cremantur. Gens enim venit cum qua esse non debeo. Sit tibi meus Thesaurus, rogito, commendatus, in quo per famam et memoriam adhuc vivo. Et nil aliud petens ab eo discessit, et versus suos, more illorum qui Verone in stadio currunt, velocissimo cursu cucurrit. Unde dicit in textu: + +{Poi si rivolse, et parve di coloro +che corron a Veron'al drappo verde +per la campagna; et parve di costoro +quelli che vince, non colui che perde.} + +{Hora cen porta l'un de' duri margini.} Hic incipit secunda pars tertii gironis, in qua tractat autor de abominabili scelere sodomorum. Sed quia istud peccatum totum quasi genus humanum corrumpit, quia tam clericos quam laycos, primo tractat de clericis et licteratis, sicut patet in isto cantu; secundo tractat de laycis, sicut patebit clarius in sequenti. + +Ponit etiam aliam similitudinem dicens quod ita erant facti illi aggeres sicut sunt illi quos faciunt Paduani iuxta fluvium Brente, qui descendit de Alpibus Carinthie. Cum enim Alpes Alamanie sint per totam hyemem nivibus cooperte, cum venit extivum tempus, quando sol dictas nives resolvit in aquas, tunc dictus fluvius Brente redundat intantum, quod nisi essent aggeres preparati, omnes villas et castra Padue dissiparet. Carinthia est quidam magnus et nobilis ducatus in Alamania, iuxta Ytaliam situs. + +Ista comparatio est plane et intelligibilis, et ideo expositione non indiget. + +Ista acies continet clericos et licteratos qui in hoc mundo sodomie vitio laborarunt; in qua quidem acie invenit autor quendam suum magistrum florentinum, qui vocatus fuit Ser Brunectus Latinus. Fuit autem iste Brunettus maximus licteratus, sed tamen isto vitio maculatus. + +Iste populus, quem appellat ingratum et malignum ipse Ser Brunettus, est re vera populus florentinus, qui descendit de Fesulis ab antiquo, quando scilicet civitas fesulana fuit per Romanos bello consumpta. Ad cuius evidentiam est sciendum quod civitas florentina facta fuit ex duabus gentibus, Phesulanis scilicet et Romanis. Nam postquam destructa fuit civitas phesulana, Romani civitatem Florentie construxerunt ex Fesulanis scilicet et quibusdam nobilibus Romanorum; et sic civitas florentina facta est ex duabus gentibus multum extremis, videlicet ex Phesulanis qui fuerunt homines valde duri, ingrati, malivoli, et maligni. Nam sicut legitur in ystoria beati Romuli, primi phesulani episcopi, quem beatus Petrus Apostolus misit de Roma ad predicandum Phesulas verbum Dei, ipsi Phesulani erant homines malignissimi et crudeles. Unde populus florentinus, qui descendit de illis montibus ab antiquo, adhuc tenet mores et vestigia fesulana. Unde ait Ser Brunettus in textu: {et tien'ancor del monte et del macigno}; et Romanis, qui fuerunt homines amabiles, morigerati, et virtutum omnium generibus adornati. Et sequitur: {ti si farà, per tu' ben far, nimico}. + +Vult hic dicere ser Brunettus autori quod utraque pars, scilicet illa que descendit de Fesulis et illa que venit de Roma, que iam degeneraverat a Romanis, ex quibus duabus partibus est constructa civitas florentina, ut superius est expressum, habebunt famem de te, idest optabunt te videre in suis moribus et sceleribus involutum. Sed ab eorum ore a longe fiet herba, quia in eorum nequitiis nullatenus involveris. In nullo enim Dantes florentinorum vitia est secutus, licet esset de Florentia natus. Et hoc semper in suis licteris ostendebat dicens, Dantes Florentinus natione, non moribus. + +Iste bestie phesulane sunt populares florentini, planta vero Romanorum sunt quedam antiquissime domus, de quarum numero est domus istius autoris, que fuit in edificatione primaria civitatis. + +Proprium est enim hominis virtuosi ictus fortune equo animo fortiter tolerare. Nam, ut ait Philosophus, fortitudo est virtus retundens impetus adversitatis. Exemplum beati Iob, qui ad ipsius fortune ictus nullatenus frangebatur, sed patienti animo respondebat: Dominus, inquit, dedit, Dominus abstulit; sit nomen Domini benedictum. + +{In somma sappi che tutti fur cherci.} Omnes isti qui sunt in ista acie ubi est Ser Brunettus Latinus clerici dicuntur, quia omnes fuerunt in mundo multum licterati. Nam Gallici omnes licteratos clericos vocant. Et facit hic mentionem spetialiter de tribus, quorum primus est Priscianus. Fuit autem Priscianus quidam sacerdos qui de greco totam gramaticam transtulit in latinum. Secundus est dominus Franciscus de Accurso de Bononia, qui fuit in legibus summus doctor. Tertius est quidam episcopus florentinus qui vocabatur Andreas de Mozzis, qui a domino Papa fuit translatus de episcopatu Florentie in episcopatum Vicentie. + +{Fu trasmutato d'Arno in Battilione,} idest de Florentia in Vicentiam. Nam Arnus transit per Florentiam, et Batillione per Vicentiam. Isti omnes in hac vita sodomitico fuerunt vitio maculati. + +Postquam Ser Brunettus Latinus a Dante recessit, ipse Dantes iter suum prosequens dicit se in illa parte istius gironis tertii devenisse unde auditur sonus aque, scilicet Flegetontis, in octavum circulum descendentis. Et dicit autor quod sonus illius aque est similis sonitui quem faciunt apes in alveariis laborantes. Ideo sic incipit iste cantus: + +{Già era in loco onde s'udia il rimbombo +de l'aqua che cadea nell'altro giro, +simil a quel che l'arnie fanno rombo.} + +Et in isto tali loco viderunt a longe quandam aciem animarum que sub asperi martirii pluvia pertransibant; de qua quidem acie tres anime exeuntes versus eos velocissime cucurrerunt. Et quelibet earum clamando dicebat: Siste tu gradum, qui ad habitum videris esse aliquis de nostra terra prava – supple scilicet oriundus. Ad quorum clamores prestitit doctor Dantis et ad eum faciem vertens ait: Expecta, nam istis tibi esse convenit curialis; et nisi esset ignis quem loci natura sagittat, ego dicerem quod citius tibi quam ipsis ista velocitas conveniret. Illi vero, statim quod applicuerunt ad istos, duo fecerunt: primum est quod, quia licitum non est eis capere pausam aliquam vel quietem, ex se ipsis tribus pre consuetis doloribus eiulando fecerunt in circuitu unam rotam, qualem pugiles nudi et uncti antiquitus faciebant. Secundum est quod quilibet rotando, ut predicitur, tenebat faciem versus Dantem; unde oportebat eos facere iter continuum collo contrarium. Et unus illorum cepit dicere ad autorem: Etsi istius locii miseria reddit in despectum nos et nostra precamina, fama tamen nostra animum tuum inclinet ad dicendum nobis quis tu es, qui vivos pedes ita securus per infernum fricas. Et ut magis eum moveat ad petita, de suis sociis atque se notitiam prebet ei dicens: Ista enim vestigia istius, scilicet, qui ante me vadit, que quidem pedibus tritare me vides, quamvis nudus et depilatus incedat, fuerunt maioris excellentie quam tu credas. Nepos enim fuit bone Gualdrade; Guido Guerra fuit nominatus in vita; fecit multa cum prudentia atque spata. Alius autem qui post me tritat arenam, Aldobrandi Teghiaius existit, cuius vox, idest fama, deberet in mundo superius esse cara. Et ego, qui cum eis positus sum in cruce, fui Iacobus Rusticuccii; et certe uxor quam habui mala plus quam aliquid aliud michi nocet. Audiens vero Dantes et videns tales famosos homines in Inferno, tanta fuit pietate simul et dolore commotus, quod nisi esset ignis qui super illos pluebat, se proiecisset inferius inter eos, ut ipsis et debitam reverentiam exhiberet, et necessaria obsequia cumularet. Sed timor ignis vicit suam bonam et laudabilem voluntatem, que ipsum ad amplexandum ipsos avidum faciebat. Sed quia ea que volebat facere non valebat, ait ad eos: Non despectum, sed dolorem, vestra conditio interius michi fixit, idest durum vel abominabilem in principio demonstravit. Sed statim quod iste meus dominus michi dixit aliqua verba, ego interius cogitavi quod vos essetis tales homines quales estis. De vestra terra sum, et semper opera vestra et honorata nomina cum affectione ad me traxi ac etiam auscultavi. Linquo fel et pro dulcibus pomis eo michi promissis per verum ducem, sed usque ad centrum michi convenit prius ire. Tunc Iacobus Rusticuccii adiuratorie rogavit autorem: Si longo tempore, inquit, conducat anima membra tua, et post te luceat tua fama, curialitas et probitas in nostra, ut solent, civitate morantur? aut inde totaliter se in simul abiere? Et hoc pro tanto dico quia Guilielmus Bursarius, qui dolet nobiscum pro modico, et cum sociis illuc vadit, satis suis relationibus nos conturbat. Dantes autem tunc, facie elevata in altum, ei voce libera sic respondit: Gens nova ac subita lucra genuerunt in te, o Florentia, audaciam absque mensura. Et tunc illi tres, audita tali responsione, cum tali affectione cum qua veritas contemplatur, unus alium respexerunt. Unde ait autor in textu: + +{guatar l'un l'altro com'al ver si guata.} + +Et collaudantes istam liberam responsionem, adiungunt: Si aliis vicibus satisfacere aliis ita modicum tibi constat, o te felicem si ita ad tuam loqueris voluntatem. Et ideo si de istis locis nigerrimis ad revidendum stellas lucidas tu evadis, quando delectaberis dicere ego fui – supple ad videndum opera mortuorum – fac ut de nobis gentibus tu loquaris. Et his dictis, rotam rapidam dissolverunt, et adeo veloci fuga fugerunt, quod eorum crura gracilia alis similia visa sunt. Et ita cito ab eius oculis vanuerunt quod dici non posset veridice unum Amen. Illis autem sic ad sua tormenta reversis, Dantes sequitur suum ducem; et non multum eundo, sonum aque ita e vicino senserunt, quod loquendo vix se ad invicem audivissent. Qualiter autem et quali modo illa aqua ad yma descendat, exemplificando declarat dicens, quod sicut ille fluvius qui proprio itinere de monte Verso descendit, versus orientem a sinistro latere Apennini; qui quidem fluvius antequam descendat in planum Aqua Queta vocatur, postea vero Montonus iuxta Forlivium appellatur, super monasterium Sancti Benedicti de alpibus resonat descendendo, ita ista aqua fluvii Flegetontis de isto VIIo circulo in octavum cadendo descendit. Designato autem istarum aquarum sonitu et descensu, dicit autor quod cum venisset ad locum descensus aquarum, quod Virgilius sibi mandavit quod unam cordam qua ipse Dantes erat precinctus et cum qua ipsemet Dantes aliquando credidit capere lonzam coloribus maculatam, sibi involutam porrigeret et plicatam. Quam cum sibi ut imperaverat porrexisset, proiecit illam Virgilius in illud baratrum infernale. Autor vero intra se metipsum considerando dicebat: Omnino oportet quod novitas respondeat novo signo quod magister cum oculo sequitur sic attente. Cui magister ait: Cito erit superius quicquid ego expecto; et quod tuum somniat cogitamen, cito convenit quod tuo visui sit apertum. Et his dictis, dicit autor quod vidit per illum grossum aerem et obscurum unam figuram venire natando, miraculosam omni securo cordi. Et modum natandi exemplificando, declarat dicens quod ita de profundo superius veniebat, sicut aliquando nauta, qui postquam solverit anchoram que ab impedimento aliquo detinetur, ab inferioribus se eripit, et ad superiora velociter se extendit. Unde ait in textu: + +{sì come torna colu' che va giuso +talor a solver l'ancora c'agroppa +a scollio o altro che nel mare è chiuso, +che 'n sù si stende et da piè si ratrappa.} + +Dicit hic autor quod illa aqua, que descendit sive cadit de VIIo circulo in octavum, talem sonum facit qualem faciunt apes in arniis sive in alveariis. Alvearia autem sunt domuncule et habitationes apum, in quibus ipse apes mellificant; que quidem alvearia a Florentinis arnie appellantur. Cum vero apes in ipsis arniis operantur, faciunt quendam sonitum confusum qui proprie susurrium appellatur. Exemplificat igitur autor et dicit quod sonitus illius aque similis est sonitui apum cum ad operandum in arniis congregantur. + +Iste Guillielmus fuit quidam florentinus optimus ioculator sive hystrio, qui multum fuit isto vitio maculatus. Ideo Iacobus Rusticuccii, loquens de eo, yronice dicit autori: {lo qual si duol con noi per poco}, idest pro multo. + +Quia de peccato contra naturam hic et in superioribus actum est, ideo de ipsius abominatione aliqua videamus. Istud enim peccatum, quod in utroque sexu invenitur, est abominabile et detestabile principaliter propter duo: Primo propter ipsius fetorem. Dicitur enim Genesis XIXo quod sodomite, idest homines de Sodoma, erant homines pessimi, et quod clamor eorum, idest fetor, ascendit coram Domino. Ubi nota quod duo sunt peccata que de terra usque ad celum clamant ad Deum: homicidium scilicet et sodomia; quia laborantes his duobus vitiis sunt Dei et humani generis inimici. Nam homicida occidendo hominem qui est factura Dei, destruit opus eius. Sodomita vero impedit ne Dei factura multiplicetur. Et idcirco ista duo peccata, que divino operi contradicunt, suo fetore abominabili ad Deum clamare dicuntur. De homicidio enim ait Deus ad Caym: Vox sanguinis fratris tui clamat ad me de terra. Et de sodomitis ait ad Abraam: Clamor sodomorum venit coram me. Preterea, dicunt sancti quod etiam demonibus vitium istud fetet. Erubescunt enim, ut ait beatus Ieronimus, in numerorum magnitudine peccatorum; et hoc quia humana adinventio vincit malitiam et immunditiam demonum. Istud enim vitium, secundum Gregorium, non a dyabolo sed ab homine est inventum; et ideo de ipso demones erubescunt. Unde, secundum sententiam magnorum doctorum, quidam demones, memores antique nobilitatis, non tentant hominem de luxuria. Cuius signum est quod Lucifer in deserto de solis tribus vitiis tentavit Christum: de gula, scilicet, avaritia, et superbia; de luxuria vero non. Secundo, est abominabile et detestabile istud vitium ipsius multiplici considerata vindicta. Multipliciter enim istud vitium legimus esse punitum. Et primo per diluvium, quia secundum quod ait Methodius, mulieres in tantam vesaniam erant verse quod supergresse viris abutebantur; homines etiam exarserunt in alterutrum coeuntes. Secundo per subversionem pentapolis, idest V civitatum, ubi nunc est mare mortuum, aqua fetens et sulphurea. Preterea parvuli ibi puniti sunt, etiam unius diei in detestationem huius peccati. Et in hoc misericorditer provisum est eis ne diutius viventes maiori pene obligarentur paternorum scelerorum facti imitatores. Et nota quatuor penas in ista pena qua Deus regnum sodomorum submersit: prima pena fuit sulphur, contra fetorem istius peccati; secunda pena fuit ignis, contra ardorem. De primo Iob XVIII: Aspergatur in tabernaculo eius sulphur. De secundo, Ecclesiastici septimo: Vindicta carnis impii ignis. Tertia pena fuit patrie destructio contra pravum exemplum. Unde beatus Tadeus apostolus in canonica sua: Facti sunt exemplum ignis eterni. Quarta pena fuit et est sterilitas terre, que cum prius esset valde fertilis, postea facta est multum sterilis, quia in mare salsum conversa. Poma etiam que nascuntur in arboribus circumpositis, antequam sint matura, sunt coloris viridis; maturata vero si aperias, favillas intus invenies. Et ista pena sterilitatis inflicta fuit contra ubertatem terre qua abusi sunt sodomite. Exechielis XVIo: Hec fuit iniquitas sodome: saturitas panis et otium. Nam nimia abundantia rerum temporalium qua utebantur, et otium in quo vivebant, ipsos ad tam ignominiosum deduxerunt peccatum. Et de ista pena dantur versus: + +*Quam male peccavit sodomita ruina probavit +Comprobat esse reum sulphur et ignis eum.* + +Tertio patet gravitas huius peccati ex lege tam divina quam humana, quia utraque lex ipsos condemnat ad mortem. Lex enim divina per Moysen ait, Levitici XXo: Qui coierit cum masculo, morte moriatur. Lex vero humana, spiritu sancto inspirata et per ora principum promulgata, huic vitio exardescentes iubet igne cremari. De illis etiam bestialibus hominibus qui conmiscentur bestiis, sive masculus fuerit sive femina, pena statuta est a Deo eodem libro et eodem capitulo: Qui cum iumento et pecore coierint, morte moriantur; pecus quoque occidite. Mulier que subcubuerit iumento, similiter interficiatur. Et nota quod condigna penitentia debet talibus imponi in foro penitentiali, ut ab usu et esu talium animalium abstineant toto tempore vite sue cum quibus peccaverunt, si animalia comestibilia sunt. Si vero non sunt comestibilia, sed equitabilia, debet eis imponi ne unquam super ipsa ascendant. Si autem sunt animalia delectabilia ad tenendum in gremio vel brachiis, debet eis iniungi ut nunquam talia animalia tangant, quia semper debent tale facinus detestari. + +Superius in primo cantu autor allegorice demonstravit quod iam fuit tribus vitiis maculatus, scilicet luxuria, superbia, et avaritia; que quidem tria vitia figurantur per illas tres bestias que sibi in ascensu montis impedimenta dederunt. Virgilius autem, qui ponitur pro ratione humana, eum ab illis vitiis liberavit. Sed accidit homini a peccatis abluto queadmodum illi qui de gravi est egritudine liberatus; qui licet sit liberatus, tamen remanent quedam reliquie, sicut est memoria peccati, in qua homo etiam post peccata aliquando delectatur, et sicut est nimius affectus ad carnalia et mundana. Et de hoc ait Dominus Petro: Qui lotus est et non indiget nisi ut pedes lavet et est mundus totus, tunc autem pedes sunt loti quando affectus nostri per omnia sunt purgati. Dantes igitur, licet a lonza recesserit maculata, que propter suas maculas tenet typum luxurie, tamen adhuc quedam reliquie remanserunt in eo; scilicet intentio fraudulenta, que per cordam, qua erat ipse precinctus, methaforice figuratur. Ista enim corda ab Homero zona Veneris appellatur, quia cum ista zona, idest cum deceptione, ligat Venus etiam hominem sapientem. Nam non est adeo sapiens qui possit sibi a luxurie deceptione cavere, si conversationem primo ipsius Veneris non cavebit. Unde Omerus: Deceptio, inquit, Veneris furata est intellectum sapientis. Et ista tali corda utuntur luxuriosi ad suas lascivias exercendas, ut infra, XVIII cantu, in Iasone patebit. Cum itaque Dantes ista corda se dicat esse precinctum, demonstrat quod, sicut Venus contra luxuriosos deceptione utatur, sic e converso ipsi luxuriosi contra ipsam deceptione utantur et fraude. Et ideo dicit ipse in textu: + +{et con essa pensai alcuna volta +prender la lonza a la pelle dipinta.} + +quia nullo meliori modo quam deceptione vel fraude ipsa fraus vel deceptio capi potest; quia isto modo, secundum poetam, sic ars deluditur arte. Virgilius autem, cum ad octavum circulum propinquavit, in quo ipsa deceptio damnatur et fraus, illam cordam que est signum deceptionis et fraudis, ut dictum est, a Dante removit et in illud baratrum infernale proiecit. Et statim quoddam terribile monstrum quod tenet typum et similitudinem ipsius deceptionis et fraudis, ac etiam proditionis, ut in sequenti cantu dicetur, viso suo signo statim sursum venit, credens portare ad infima aliquem, vel aliquos fraudulentos sive aliquos proditores. + +Ad evidentiam istius notabilis est avertendum quod sunt quedam que sunt vera et habent faciem veri; quedam sunt falsa et habent faciem falsi. Sunt itaque quedam que sunt vera et habent faciem veri, ut cum dico: *Vidi leonem comedere agnum*. Ista propositio potest esse vera, quia naturale est ac etiam consuetum quod leo devoret agnum. Et sic est vera et habet faciem veri. Quedam sunt que sunt falsa et habent faciem falsi, ut cum dico: *Vidi asinum volantem*. Ista propositio est falsa, quia asinus nunquam volat, et sic est falsa et habet faciem falsi. Quedam sunt falsa et habent faciem veri, ut cum dico: *Vidi Petrum comedere carnes die Veneris*, et non comedit. Sed quia iste Petrus diebus ieiuniorum est solitus comedere carnes, ideo ista propositio, licet sit falsa, habet tamen faciem et similitudinem veri. Quedam vero sunt que sunt vera et habent faciem falsi, ut cum dico: *Vidi unum asellum qui occidit leonem*. Ista propositio, licet sit vera, quia verissimum est quod unus asellus necavit Florentie calce leonem, tamen quia non est consuetum, habet faciem falsi. Autor igitur, licet verum fuerit quod retulit, tamen quia habet faciem falsi illud verum quod protulit, protulit cum timore ne sibi scilicet crederetur. Unde ait nos admonens quod illi vero, quod habet faciem mendacii, debemus claudere labia quousque possumus, idest tantum tacere debemus quousque necessitas postulabit. Et ideo beatus Paulus Apostolus, licet raptus fuerit usque ad tertium celum, tamen quia illud verum faciem falsi poterat in auribus audientium generare, ideo illud annis XIIII occultavit. Et Christus mandavit illis tribus apostolis qui suam transfigurationem viderant, quod nemini dicerent visionem quousque ipse fuisset a mortuis suscitatus. Nam si ante suam resurrectionem illam visionem dixissent, audientes nullatenus credidissent. Sed probata et manifestata resurrectione, illud tale verum iam non habuerit faciem falsi, sed veri. + +In superiori nanque cantu dicit autor quod statim quod Virgilius illam cordam, qua ipse Dantes erat precinctus, in illud baratrum proiecisset, quod vidit ad superiora venire natando per illum aerem tenebrosum unam figuram, idest feram, omni securo cordi miraculosam, idest timorosam. Nunc autem in isto cantu dicit quod Virgilius figuram et formam illius fere poetando designat dicens: Ecce feram cum cauda acuta, que penetrat montes et rumpit muros et arma. Ecce illam que totum mundum putredine sua replet. Et fecit eidem fere signum ut applicaret ad ripam iuxta aggerem in quo erant. Ideo dicitur in textu: + +{vicin'al fin de' passegiati marmi.} + +Et tunc illa putrida fraudis ymago, ad petitionem ipsius Virgilii, venit ad ripam et posuit caput et corpus in terra, sed caudam per aerem baiulabat. Pretendebat autem ista fera pessima benignitatem in facie, sed malignitatem gestabat in cauda; nam facies sua erat velut facies viri iusti, tantum benignam habebat exterius suam pellem, sed totum corpus aliud serpentinum. Habebat etiam duas brancas pilosas usque ad subascellas; dorsum vero, pectus, et latera depicta erant nodis atque rotellis, quos nodos et rotellas comparando declarat, dicens quod nunquam Tartari sive Turchi cum pluribus coloribus pannos sericos contexerunt, nec unquam tales tele per Aragnem imposite extiterunt. Qualiter autem corpus tenebat in terra et caudam in aere, exemplificando declarat dicens quod quemadmodum burchi aliquando stant in ripis, quod partim stant in terra et partim in aqua, et sicut biverus inter teutonicos lurcos, dum vult piscari, tenet totum corpus in terra et caudam in aquis, sic eodem modo illa fera pessima ibi stabat, tenens corpus in ripa, et in vano, hoc est in aere, caudam ducens, quam admodum scorpionis elevabat in altum. Tunc ait Virgilius ad Dantem: Modo convenit ut nostra via usque ad illam bestiam devolvatur. Unde a dextero latere descendentes decem passus fecerunt super illam extremitatem, ut arenam et flammam bene cessarent. Et quando ad illam bestiam devenerunt, dicit autor quod modicum plus ultra vidit quandam gentem super illam arenam igneam residere. Et ibi ait sibi magister: Ad hoc ut totam plenam experientiam de isto girone tu portes, vade et eorum conditionem attende. Tue autem raciocinationes sint breves, et ego interim quod ibis et reverteris loquar cum ista bestia, ut nobis concedat humeros suos fortes. Tunc Dantes per extremitatem illius septimi circuli totus solus ivit ad videndum illas animas que sedebant. Ille vero anime oculis plorabant et manibus a se vapores excutiebant; non aliter, ut ait, diebus extivis faciunt canes, modo cum ore modo cum pede, quando sunt morsi a pulicibus, vel muscis, sive tafanis. Dantes vero, postquam istas animas dolorosas attente respexit, super quas ignis dolorosus descendit, non recognovit ibi aliquem, sed avertit quod quelibet ipsarum unam peram depictam habebat ad collum, et inde eorum oculi pascebantur. Et inter istos vidit tres, unum qui habebat ad collum unam bursam croceam, in qua erat unus leo de azurro; alium qui in bursa sua, que erat rubea sicut sanguis, unum album anserem demonstrabat; reliquus vero istorum trium qui in bursa sua alba habebat unam suem de azurro, dixit ad eum: Quid facis tu in ista fovea? + +Or te ne va. Quasi dicat: Tu hinc recedes, et quia adhuc vivus es, scias quod meus vicinus Vitalianus sedebit a sinistro latere modo hic. Cum istis enim Florentinis sum paduanus. Sepe sepius in auribus michi tonant alta voce clamando: Veniat summus miles qui apportabit peram suam cum tribus hyrcis. Et his dictis, faciem distorsit et linguam pre doloribus foras traxit, sicut bos multotiens nasum lambit. Hic autem sic visis et cognitis, timens autor ne si plus staret Virgilium conturbaret, reversus est ad eum; quem invenit super illam bestiam ascendisse, sibique dicentem: Modo sis fortis et audax; admodo enim per sic descenditur factas scalas. Ascende anterius, quia ego volo esse medius, ad hoc ut cauda tibi nocere non possit. Autor autem ad hec verba devenit sicut ille qui, quando est prope rigores febris quartane, habet ungues pallidos et totus tremens querit latebras thori. Sed verecundia quam concepit genuit sic sibi minas que ante bonum dominum faciunt servum fortem. Et idcirco super illam feram ascendit, et volens dicere Virgilio ut se amplecteretur, vox non venit, quia a suis organis formari non potuit. Sed ipse Virgilius, qui alias ei subvenit, statim quod ascendit brachiis ipsum vinxit ac etiam substentavit. Et ait ad feram: O Gerio, admodo movere; rote sint large et modicus sit descensus. Cogita nempe novum onus quod habes. Tunc illa fera, secundum precepta Virgilii, arripuit iter suum. Cum vero Dantes se vidit et sensit in illo aere tenebroso, et de subter vidit ignes et audivit gemitus, magis timuit quam timuerit Ycarus sive Feton, quorum uterque de aere ad terram ruendo descendit. Et postquam ipse Gerio cum largis rotis et suavi descensu ad infima descendisset, ipsos ambos deposuit et abscessit. Unde dicitur in textu: + +{così ne puos'al fondo Gerïone +a piede a piè de la stalliata rocca, +et, discarcate le nostre persone, +si dileguò come da corda cocca.} + +Istoria biveri talis est: In Alamania est quoddam animal quadrupedum quod ipsi teutonici biverum appellant. Habet autem caudam longam et latam et semper habitat iuxta rivos, quia piscibus pascitur et nutritur. Cum autem ad guerram se preparat contra pisces, stat totus in ripis et caudam percutit inter aquas; de qua cauda, quia pinguissima est, exit quedam pinguedo ad similitudinem olei sive lactis; ad quam pinguedinem se trahunt pisces, et dum talem pinguedinem lambunt, ab illo tali animali quod biverus dicitur capiuntur. + +Iste qui habebat ad collum marsupium rubeum et anserem album fuit quidam etiam florentinus de domo Ebriacorum, qui fuit etiam maximus usurarius, cuius arma sunt campus rubeus et anser albus. + +Iste qui dixit autori quid facis tu in ista fovea? fuit quidam paduanus de Scrovegnis, maximus usurarius, cuius arma sunt campus albus et sus de azurro. Et iste predixit autori de duobus maximis usurariis qui adhuc vivebant, quorum quilibet debebat cum ipsis similiter concremari; unus quorum vocabatur Vitalianus del Dente, natione etiam paduanus. + +Alius autem vocabatur dominus Iohannes Buiamonte de Florentia, cuius arma sunt campus de auro et tres hyrci nigri. + +Miles autem summus dicitur hic per anthifresim, que est una figura que interpretatur contraria locutio. Et hoc facit ad ostendendum quod est multum contrarium rationi et omni civili moralitati usurarios sacramentis militaribus decorari. Iste autem Iohannes Buiamonte fuit non solum maximus usurarius, sed fuit maior lusor ad zardum qui suo tempore reperiretur in mundo. Sed hic est sagaciter advertendum quod licet in Inferno sint usurarii omnium linguarum ac etiam nationum, autor non nisi paduanos et florentinos ibi agnoscit. Hoc autem ideo fecit ut ostenderet quod Florentini et Paduani communiter sunt omnes maiores feneratores de mundo. + +Exemplificat itaque autor et dicit quod, quando Ycarus miser perdidit alas, non tantum timuit quantum ipse, cum super Gerionem in aere tenebroso se vidit. + +Postquam autor in superiori circulo, hoc est in VIIo, de peccato violentie quam malitiosus homo tripliciter operatur, in Deum, scilicet, proximum, et se ipsum, egregie pertractavit, nunc in isto VIIIo de peccato malitie et bestialitatis, prout per fraudem committitur, pertractare intendit. Sed quia fraus sive deceptio committitur X modis, ideo iste octavus circulus in quo punitur ipsa deceptio sive fraus, in X malas bulgias distinguitur ab autore. In prima nanque malabulgia ponit lenones et seductores; in secunda adulatores; in tertia symoniacos; in quarta ydolatras atque magos; in quinta barattatores; in sexta ypocritas; in septima latrones; in octava fraudulentos consiliarios; in nona scismaticos; in decima vero et ultima falsatores. Incipiens autem a prima, facit quoddam prohemium, designans situm octavi circuli, dicens: Locus est in Inferno qui dicitur Malebolge, totus petrosus in materia et ferreus in colore, sicut murus qui in circuitu vallat eum. Et in medio istius campi maligni, idest octavi circuli, est unus puteus satis largus et profundus, de quo qualiter sit ordinatus suo loco infra dicetur. Et in medio, hoc est inter altitudinem illam de qua de VII circulo cum Gerione ad infima descenderunt et puteum illum, est octavus circulus in X malasbulgias distinctus atque divisus. Et super unamquanque bulgiam, ut de una in aliam possit iri, est unus pons ferreus et petrosus. Facto prohemio, in quo situm istius octavi circuli designavit, ad primam bulgiam manum ponit, dicens, cum superiori cantu continuando, quod statim quod illa putrida fraudis ymago ipsos ad terram deposuit, Virgilius tenuit a sinistris, et autor secutus est eum. Dum autem ambo sic iuxta ripam prime bulgie pertransirent, dicit autor quod a manu dextera vidit in ista prima bulgia nova tormenta et novos tortores. Erant enim ibi in fundo nudi peccatores qui sine aliqua requie in illa fovea per circuitum decurrebant; et erant distincti isti currentes in duos ordines sive partes. Nam una pars, et isti erant lenones, veniebant iuxta ripam per quam ipse autor una cum Virgilio ambulabat. Ideo dicit in textu: + +{dal mezzo in qua ci venian verso 'l volto.} + +Alia vero pars iuxta aliam ripam ibat. Et isti erant seductores, qui quia magis quam lenones peccaverunt, ideo magis ad tormenta decurrunt. Ideo ait in textu: di là con noi – supple veniebant – ma con passi magiori. Et ponit hic autor quandam similitudinem Romanorum, ut melius ymaginari possimus quomodo illi ambulabant contra se; quam similitudinem ego ponam quando comparationes finaliter exarabo. In utrisque autem ripis dicit autor cornutos demones se vidisse, qui cum magnis ferulis illas animas crudeliter verberabant. Et tam magnos ictus cum illis ferulis illis dabant, quod illi, recepto primo ictu, iam nullus ipsorum nec secundos nec tertios expectabat. Et interim quod autor sic ibat inter illas animas sic a demonibus verberatas, unum militem de Bononia recognovit, qui propter peccatum lenocinii quod de sorore carnali commisit, cum aliis lenonibus est damnatus. Et ad aliqualem excusationem sui dixit ille miles autori quod omnes sui concives sunt isto vitio lenocinii maculati. Et dum sic loqueretur cum Dante, unus demon qui erat in ripa ipsum percussit cum ferula sua, dicens: Vade leno, hic non sunt femine meretrices. Autor autem illum dimittens Virgilium est secutus, et ad quendam pontem qui operit istam primam bulgiam devenerunt. Et illum pontem leviter ascendentes, in pontis medio aliquantulum pausaverunt. Dum autem sic pausarent, dixit Virgilius ad autorem: Facias quod istos ex ista parte alia venientes attente respicias, quorum facies, quia nobiscum venerunt, videre minime potuisti. Et dum inde respicerent illam gentem, que propter peccatum deceptionis et fraudis quod in mulieres quas deceperunt perpetrarunt, ait Virgilius ad autorem: Respice illum magnum qui venit; et licet dolore sit plenus, tamen propter suam magnanimitatem lacrimas non expandit. Respice quantum aspectum regalem in penis etiam ipse tenet. Ille enim est Iason, qui audacia et prudentia sua magna regnum Colcorum aureo vellere spoliavit. Et ut Dantes sciret causam quare tantus homo in ista bulgia sic punitur, narrat sibi Virgilius quomodo ipse Iason decepit duas maximas mulieres, Ysiphilem videlicet et Medeam; quarum prima fuit filia regis Lempni et altera filia regis Colcorum. Unde ait: Ipse transivit per insulam Lempni postquam audaces femine omnes suos masculos morti sine pietate aliqua tradiderunt. Et ibi cum signis et verbis ornatis Ysiphilem iuvenculam tunc decepit, que omnes alias primitus deceperat mulieres. Dimisit enim eam ibi gravidam et desertam, et ideo talis culpa ad tale martirium ipsum damnat, et de Medea ibi etiam fit vindicta. Cum ipso etiam vadit qui cum tali vitio decipit mulieres. Et istud de prima valle et de istis qui ibi sunt scire sive videre sufficiat nunc ad presens. + +Determinato autem peccato lenocinii et peccato deceptionis et fraudis, que duo peccata quodammodo unum sunt, et que in ista prima malabulgia condemnantur, ad secundam bulgiam, in qua punitur adulatio, dirigit autor gressus. Et dicit quod ista bulgia est multum profunda, intantum quod nisi homo pontem ascendat, nichil videre breviter potest ibi. Et ideo de primo ponte veniens ad secundum, dicit quod in fundo secunde bulgie vidit quandam gentem in vituperosa et opprobriosa pena submersam. Erat enim illa fovea stercoribus putridissimis tota plena. Et cum autor ibi inferius cum oculo scrutaretur, vidit ibi quendam cum capite sic stercoribus coopertum, quod si erat laycus sive clericus minime videbatur. Ille autem, dum se sic vidit conspici ab autore contra ipsum exclamavit dicens: Cur es tu ita avidus respicere me magis quam alios stercorosos? Et Dantes ad eum: Quia si bene recordor, iam te vidi cum capillis non madidis, immo siccis. Et es Alexius de Anterminellis de Luca; ideo te respicio plus quam omnes. Et ille tunc, percutiens sibi caput dixit: Adulationes mee hic inferius me merserunt, ex quibus linguam nunquam habui satiatam. Post hoc autem Virgilius ostendit autori antiquam Taydam meretricem, que adulando amasio suo dicenti: Habeo aput te gratias magnas? Ingentes, inquit. Ideo ait in textu: + +{Tayda è, la puttana che rispose +al drudo suo quando disse: Ò io gratie +grandi apo te? Anzi maravilliose! +Et quinci sian le nostre viste satie.} + +Dicit hic autor quod in medio illius campi maligni est unus puteus satis largus et profundus; sed quia in eo nichil a longe videtur, ideo vocat ipsum vanum. + +Adhuc declarat hic autor situm octavi circuli, dicens quod sicut puteus qui est in medio est rotundus, ita illud totum quod est inter puteum et illam altam ripam, de qua descenderunt, est rotundum; et istud tale rotundum in decem foveas, que una circuit aliam, est distinctum. + +Hic incipit prima malabulgia, in qua tractat de prima deceptione et fraude quam quis in luxuria operatur. Sed quia in luxuria committitur duplex fraus, ideo isti qui in ista bulgia puniuntur in duas partes et ordines sunt distincti. Prima enim fraus, que committitur in luxuria, est illa que committitur per aliquod medium, sicut per ambaxiatam, ut puta lenones qui semper ad deceptionem ambarum partium tendunt. Quia, ut videmus, lenones pulcritudinem, venustatem, et iuventutem mulieris homini magnificant, et mulieri hominis curialitatem, liberalitatem, et nobilitatem extollunt. Secunda vero fraus, que in luxuria committitur, est illa quam quis non per medium, sed per se ipsum immediate committit, ut puta quando homo suadet mulieri ut sue consentiat voluntati, promittens ei dolose ipsam accipere in uxorem, vel ipsam nunquam derelinquere, vel sibi in omnibus providere; sed postquam suam perfecerit voluntatem, ipsam deserit vel expellit. Qui primam fraudem committunt vocantur lenones; qui vero secundam, dicuntur deceptores. Et isti ambo in ista prima malabulgia puniuntur. Sed quia secundi magis peccare dicuntur quam primi, ideo maioribus ictibus verberantur, ut patet in textu. + +Comparatio talis est: Omni enim anno centesimo est Rome, ut tradit antiquorum vera relatio, non solum plena sed plenissima omnium peccatorum remissio, omnibus scilicet accedentibus ad limina beatorum apostolorum Petri et Pauli. Romani autem, propter infinitam multitudinem que illo anno Rome concurrit, talem modum super pontem Sancti Angeli gentibus transeuntibus invenerunt. Nam in utroque capite pontis positi sunt custodes, qui taliter ordinant transeuntes ex una enim banda sive latere pontis: quidam habent faciem versus castrum Sancti Angeli, quod quidem castrum est in capite pontis, et vadunt ad Sanctum Petrum; ex alia vero parte a Sancti Petri basilica venientes vadunt versus montem, qui quidem mons est ab alio capite pontis. Exemplificat itaque autor et dicit quod quemadmodum anno iubilei, dum Rome est generalis remissio omnium peccatorum, una gens vadit ad Sanctum Petrum et alia redit, sic in ista malabulgia ab una parte ibant lenones et ab alia deceptores. + +Iubileus autem annus quid sit et unde dicatur breviter est videndum. Iubileus enim erat in veteri testamento quilibet annus quinquagesimus, in quo anno, secundum quod legitur in Levitico, omnis servus efficiebatur liber, omnis possessio que vendita erat ad venditorem redibat. In isto eodem anno quiescebat terra Iudeorum, quia non arabatur nec serebatur. Debita etiam isto anno dimittebantur. Habuit autem ortum sive initium a quadam victoria quam habuit Abraam contra quattuor reges, scilicet regem Elamitarum, regem Babilonis, regem Ponti, et regem gentium; propter quam quidem victoriam omnes captivos quos ceperant illi reges, Abraam liberos abire permisit. Iobel enim lingua ebraica dicitur remissio; inde iubileus, idest remissivus. Ob hoc autem institutus est quinquagesimus annus, quia tunc erat Loth quinquaginta annorum quando ipsum de manibus regum eripuit Abraam; vel tunc erat quinquagesimus annus ex quo locutus fuerat Deus Abrahe; vel Abraam peritus astrorum in quibus etiam, secundum quosdam, Zoroastem, magice artis inventorem, instruxit, noverat quod intemperies aeris que fit ex elevatis vaporibus vel depressis planetis semper versus ad L annos ad temperiem redeat. Et quod vidit fieri in astris voluit imitare in terris. Christiani autem omni anno centesimo, quia centesimus numerus est perfectior quinquagesimo, faciunt Iubileum, in quo remittuntur omnia debita peccatorum et in quo omnes qui sunt servi peccato efficiuntur liberi Deo. + +Iste leno, qui in ista bulgia cognoscitur ab autore, fuit quidam nobilis miles de Bononia, qui vocatus fuit dominus Veneticus de Caccianimicis. + +Hic Venedicus ideo in ista bulgia reperitur, quia sororem suam germanam, nomine Ghisolam, Opizoni marchioni Estensi non erubuit mediante pecunia procurare. + +{et non pur io qui piango bolognese.} Ad aliqualem sui excusationem et suorum civium abominabilem damnationem, dicit hic dominus Veneticus Danti quod non ipse solus Bononiensis propter peccatum lenocinii plangit ibi, quia in illa malabulgia sunt plures Bononienses mortui quam sint in Bononia modo vivi. + +Hic reddit dominus Veneticus veram causam propter quam Bononienses communiter sunt lenones, quia communiter sunt avari. Et ex hoc solvitur questio que fit, ex quo scilicet peccato ex septem principalibus istud peccatum lenocinii oriatur. Et patet quia ex peccato avaritie. + +Postquam autor in ista prima malabulgia de lenonibus pertractavit, nunc in ista eadem tractat de deceptoribus, qui dolose decipiunt mulieres. Quorum peccatum ex quo ex VII principaliter oriatur, non bene clare apparet. Sed quantum ad presens, dico quod istud peccatum, scilicet decipere mulieres, aut oritur a luxuria aut ab avaritia. Nam quidam ipsas decipiunt, ut cum ipsis suas vuluptuosas expleant voluntates; quidam vero, ut ab ipsis extorqueant quicquid possunt. Et tales, ut ait Aristoteles, non luxuriosi, sed avari potius sunt censendi. Et causa est ista, quia nullum peccatum denominatur nisi a fine vel intentione. Unde beatus Ambrosius: Intentio tua operi tuo nomen imponit. Et poeta: Quicquid agant homines, intentio indicat omnes. + +Tractans autor de adulatoribus, duos maximos adulatores in exemplum adducit: Et primo quendam militem de Luca, qui vocabatur Alexius de Anterminellis. Iste enim isto vitio fuit mirabiliter maculatus. Unde percutiendo sibi caput, quod quidem zuccam, idest cucurbitam, nominat ipse autor, quia sicut cucurbita est levis et vacua, ita adulatores, et maxime Lucani, habent capita levia et vacua; ait ut habetur in textu + +Volens autor de symoniacis pertractare, more exclamatorio intonat contra ipsos, dicens: O Symon mage, o miseri sequaces, qui res divinas, idest ecclesias et prebendas, que bonitate gratuita debent esse sponse Dei, vos lupi rapaces pro auro adulteramini et argento. Et ideo convenit quod pro vobis, idest contra vos, modo intonet tuba mea; quia in tertia bulgia statis. Facta vero exclamatione more poetico, dicit ipse autor, quod iam devenerat ad sequentem tumbam, idest ad tertiam bulgiam, in qua symoniaci stant sepulti; et videns eorum penam, ad Deum admiratorie se convertit, dicens: O summa sapientia, quam admirabilis est ars tua, quam ostendis in celo, in terra, et in inferno, et quantum iuste compartitur virtus tua. Et postquam apostrophavit ad Deum, ad nos apostrophat in hunc modum, dicens: Ego vidi illam bulgiam per costas et fundum quibusdam foraminibus totam plenam. Et quodlibet foramen erat largum uniformiter et rotundum. Et cuiusmodi forme essent, exemplificando declarat, dicens: Non videbantur michi illa foramina ampliora neque maiora quam illa que sunt in pulcro templo mei sancti Iohannis, facta pro locis baptizantium sacerdotum; unum quorum foraminum non sunt adhuc multi anni quod ego fregi propter unum puerum qui suffocabatur in illo. Et istud sit sigillum quod omnem hominem qui esset deceptus clarificet et declaret. Postquam autem illa foramina exemplariter declaravit, ostendit quomodo et qualiter in uno quolibet foramine stat una anima cum accensis pedibus transplantata, dicens quod extra os cuiuslibet foraminis superabant, idest exibant, unius peccatoris pedes et crura usque ad nates, et totum aliud a natibus usque ad caput interius ibi stabat. Plante autem cuiuslibet peccatoris erant ita accense, quod sic fortiter palpitabant quod fregissent strambas atque ritortas. Qualiter vero illorum plante arderent, exemplificando declarat dicens, quod quemadmodum lignum vel aliud aliquod unctuosum, dum inflammatur non statim comburitur, sed flammiger ignis lambit solummodo illam superficiem unctuosam, sic ille ignis divinus pariter et eternus lambebat pedes illorum a calcaneis usque ad punctas pedum. Exemplificatis igitur tam locis penarum quam ipsis penis, dum ipse autor universos attentissime respexisset, videns unum qui plus aliis in suo foramine torquebatur, ait ad Virgilium: Quis est ille, o magister, qui plus quam alii sui consortes palpitando turbatur, et quem rubicundior flamma lambit? Ad quem Virgilius: Si tu vis quod ego te portem illuc inferius, per illam ripam que plus iacet, ab ipso scies de se et de suis tortis, idest ab ipso scies quis et que peccata commisit. Cui Dantes: Tantum est michi pulcrum quantum tibi placet. Tu es enim dominus meus et scis etiam desideria que tacentur. + +Tunc Virgilius ipsum suis brachiis dulciter apprehendit, et per illam ripam que minus est ardua ipsum portavit, usque ad illum qui sic dolorose pedum commotionibus condolebat. Cum autem Dantes applicuisset ad illum, ait: O quicunque es qui caput tenes inversum, anima tristis sicut palus fixa, michi loquere, si tu potes. Stabat autem ipse autor iuxta illam animam sic defixam, sicut stat aliquando frater qui confessionem audit perfidi sicarii, et illa anima subito exclamavit: Es tu istic, Bonifatius? De duobus enim annis michi est scriptura mentita. Es tu sic tam cito illo ere satiatus atque repletus, pro quo non timuisti pulcram dominam fraudulenter auferre, et ipsam postea vituperabiliter pertractare? Tunc autor audiens ista verba, talis est effectus quales efficiuntur illi qui non intelligunt id quod respondetur eisdem, quasi elusi, et nesciunt respondere. Quod advertens Virgilius, mox sibi ait: Dic sibi cito non sum ille, non sum ille quem tu credis. Et ille respondit sicut sibi a magistro fuerat imperatum. Unde ille spiritus transplantatus fortiter pedes torsit, et postea suspirando voce lugubri ait ei: Si tu qui michi loqueris non es Bonifatius, quid ergo a me queris? Si enim tantum est tibi cure scire quis ego sum quod tu propter hoc ripam descenderis, scias quod ego fui iam magna clamide coopertus, et vere filius urse fui, sic cupidus et avarus quod ut possem ursiculos sublimare, superius in mundo es in bursa reposui, et istud es me in isto foramine imbursavit. Subter vero caput meum sunt alii mei predecessores qui symonizando me in vita alia precesserunt per istius petre fissuras absconsi. Illuc inferius etiam ego cadam, quando veniet ille quem credebam te esse quando interrogationem subitam tibi feci. Sed plus est tempus quo pedes habeo sic combustos, et quo steti capite sic inverso, quod ipse non stabit pedibus rubeis hic plantatus. Quia post ipsum veniet operis turpioris ex parte occidentali unus pastor sine lege, cui convenit quod me et ipsum cooperiat et excuset. Novus enim Iason erit de quo legitur in Machabeis quod sicut sibi fuit mollis Anthyocus suus rex, ita erit ei mollis ille qui Franciam modo regit. + +Postquam vero ille spiritus suis dictis finem imposuisset, autor ipsum mirabiliter increpavit; sed primo facit quandam sui excusationem dicens: Ego nescio si hic fui nimis presumptuosus et audax, quod ego respondi tantum huic metro, dicens: Dic michi: quantum thesaurum voluit noster dominus Ihesus Christus a Sancto Petro antequam claves ecclesiasticas in sua poneret potestate? Certe non quesivit ab eo nisi veni post me; nec Petrus nec etiam alii apostoli acceperunt a Mathia aurum sive argentum quando sorte fuit electus ad locum quem perdidit anima prava, idest Iudas Scarioth. Et ideo hic remane; tu es enim, sicut decet, bene punitus; et custodias bene pecuniam male captam, que te fecit contra Karolum sic audacem. Et si non esset quod adhuc michi vetat reverentia summarum clavium quas tu in vita alacri tenuisti, ego uterer verbis adhuc gravioribus, quia avaritia vestra mundum contristat, deprimendo bonos et sullevando pravos. De vobis enim pastoribus animadvertit Evangelista, quando illa que sedet super aquas meretricari cum regibus sibi fuit methaphorice in visione monstrata; illa nempe que cum VII capitibus orta est, et circa X cornua habuit argumentum quousque virtus placuit viro suo. Fecistis enim, re vera, vobis deos aureos et argenteos. Et que differentia est inter vos et ydolatras? nisi quod ipsi ydolatre adorant unum, et vos adoratis centum? Finita vero curiosissima exprobatione quam contra symoniacos fecit autor, ad Constantinum imperatorem cum quadam admiratione pariter et dolore sua verba convertit, dicens: Hai Constantine, quanti mali fuit mater, non tua, dico, conversio, sed illa dos quam a te recepit primus dives pater. Et interim quod autor tales notas illi spiritui decantabat, ille spiritus, sive ira sive conscientia morsus, fortiter cum ambobus pedibus se urgebat. Ideo ait in textu: {forte spingava con ambo le piote}. His autem omnibus sic completis, Virgilius cum ambobus brachiis cepit Dantem, et per illam viam per quam descenderat reascendit; et ipsum non deposuit quousque super quartum pontem qui operit quartam bulgiam baiulavit. Ibique suaviter ipsum deposuit, suaviter dico propter arcum qui est adeo erectus quod esset capris verissime durus passus. Et de illo ponte unum aliud vallum vidit. Ideo ait in textu: {Indi un altro vallon mi fu scoverto}. + +Quia secundum Divinam Scripturam, omnia in sapientia facta sunt, et secundum Philosophum, ad sapientem pertinet ordinare. Et ideo autor, videns omnia que a Deo sunt sapientissime ordinata, cum quadam admiratione apostrophat, dicens quod omnia que sunt in celo, in terra, et in Inferno sunt optime ordinata. + +Hic designat autor materiam et formam istius tertie bulge. Materiam ponit, dicens istam bulgiam de petra livida esse factam; formam vero, cum ait quod ista petra livida et obscura est, plena per costas et fundum quibusdam foraminibus uniformiter et rotundis. + +Et ut ista foramina qualiter facta sint melius intelligere valeamus, facit de ipsis quandam comparationem ad illa que sunt in ecclesia beati Iohannis Baptiste de Florentia. Ad cuius comparationis intelligentiam clariorem, est sciendum quod in civitate Florentie est unum admirabile templum, beato Iohanni Baptiste hodie consecratum; sed antiquitus fuit Marti paganorum tempore dedicatum, sicut dictum est supra, circulo VII, girone secundo, cantu XIII. In isto autem templo sunt fontes in quibus pascali tempore pueri baptizantur; in quorum fontium circuitu sunt quatuor puteoli, in quibus stant sacerdotes et levite ad baptismatis officium deputati. Exemplificat itaque autor et dicit quod illa foramina que in ista bulgia vidit, in quibus sunt symoniaci transplantati, non sunt ampla minus nec maiora quam sint illi puteoli qui sunt in Sancto Iohanne Baptista. + +Lictera plana est. + +Comparatio talis est: Sicut quando aliquod unctuosum accenditur vel crematur, non statim comburitur, sed flammiger ignis lambit primo illam superficiem unctuosam, sic ille anime transplantate in pedibus, hoc est per planitiem pedis a pollice usque ad calcaneum, habent illam talem superficiem inflammatam. + +In hoc notabili commendatur discipulus pariter et magister; discipulus, in eo quod que beneplacita sunt magistro, beneplacita sunt et sibi; magister, in eo quod non solum intelligit ea que sibi a discipulo proponuntur, sed etiam ea que, vel propter timorem vel propter ignorantiam occultantur. Multa enim in corde absconsa tenemus, que propter timorem sive verecundiam propalare veremur, vel propter ignorantiam manifestare nescimus. Ille igitur prudentissimus est auditor qui non solum intelligit id quod audit, sed considerat etiam id quod occultatur in corde. + +Vult hic dicere autor quod ipse stabat iuxta illam animam sic eversa, sicut est solitus stare frater qui audit confessionem perfidi assessini. Et illa anima que stabat eversa, ita loquebatur et respondebat autori quemadmodum assessinus suo loquitur confessori, qui postquam est infixus in terra clamat ad eum, et hoc quia mortem refugit quantum potest. + +Hic satis aperte Nicholaus ostendit quod nullus suorum successorum descendit ad inferos; et hoc quia nullus symoniacus fuit; sed Bonifatium expectabat tanquam symoniacum summum. Nam inter Nicholaum et Bonifatium omnes summi pontifices sine symonia fuerunt. + +Vaticinatur hic Nicholaus et dicit quod quando Bonifatius veniet in Infernum, non stabit tanto tempore cum accensis pedibus transplantatus quanto tempore stetit ipse. Et assignat causam, dicens quod post ipsum Bonifatium fuit papa Benedictus, post Benedictum vero papa Clemens, qui Clemens ei in hoc loco succedere debebat, sicut in papatu post illos duos in hoc mundo successit. + +Iste pastor venturus, de quo vaticinatur hic Nicholaus tertius, fuit dominus Bertrandus archiepiscopus Burdegalensis, qui post mortem Benedicti fuit factus summus Pontifex in hunc modum: Dum enim Romana Ecclesia post mortem dicti Benedicti vacaret, dictus archiepiscopus Burdegalensis composuit cum Phylippo rege Francorum, quod si sibi Romanum Pontificium cum cardinalibus procuraret, quod ipse faceret dicto regi omnia que sibi essent placita atque grata. Inter alia vero que sibi promisit fuerunt VII: Primum fuit quod promisit sibi Romanam Curiam de Ytalia extrahere et in partibus ultramontanis sub tyrannide dicti regis facere residere. Secundum, ad petitionem dicti regis creare duodecim cardinales. Tertium, ordinem Templariorum deponere. Quartum, magistrum Templi et Templarios igni tanquam hereticos et ydolatras condemnare. Quintum, omnes possessiones et bona Templariorum ipsi regi tribuere et regno Francie perpetuo confiscare. Sextum, decimam omnium ecclesiarum et bonorum ecclesiasticorum et regnorum et provinciarum Alamanie, Anglie, Ispanie, et Francie dicto regi per X annorum spatium condonare. Septimum, corpus pape Bonifatii tanquam hereticum concremare. Tunc ipse rex Phylippus suos ambaxiatores Perusium, ubi erat Romana Curia, cardinalibus destinavit, cum quibus taliter fecit quod dominus Bertrandus archiepiscopus Burdegalensis summus pontifex efficitur et Clemens vocatur. Factus autem Papa, omnia que regi promisit et multa alia, preter septimum, quia illud implere non potuit, adimplevit. Optime ergo dicit Nicholaus vocans ipsum pastorem sine lege: Nam sine lege intravit, sine lege vixit, et sic, secundum Apostulum, sine lege damnatus de hac vita migravit. Quod enim sine lege intraverit, patet quia symoniace papatum emit a rege Francie. Quod sine lege vixerit, universo mundo patet quomodo et qualiter Ecclesiam tyrannice rexit, luxoriose vixit, et guerram maxime per Ytaliam seminavit; finis autem suus veridice scitur quomodo cum esset gravi infirmitate gravatus, beatis apostolis Petro et Paulo vovit quod si sibi sanitatem restituerent, quod Romanam Curiam Romam reduceret sine mora. Recepta vero a Deo misericorditer sanitate, ipsa abutens in sui damnationem votum taliter adimplevit, quod sicut debebat ire versus Romam, versus Galliam se direxit. In quo itinere, dum esset serenitas summa, facta est tempestas venti, pluvie, grandinis, tonitruorum et fulminum ita grandis, quod omnes milites et pedites illum in itinere reliquerunt. Sed post modicum, tranquillitate reversa, reversi sunt milites qui ad ipsius erant custodiam deputati. Et invenerunt dictum papam de suo curru in terram a fulmine sic deiectum, quod nec vere vivus nec vere mortuus apparebat. Quem cum ad proximam villam duxissent, in nocte spiritum exalavit. Quod autem in textu dicitur: {lo qual conven che me et lui ricopra,} duobus modis intelligi potest. Primus est iste: Tanta et talia mala faciet pastor iste, quod mala que nos duo, scilicet ego Nicholaus et Bonifatius fecimus, quasi pro nichilo videbuntur. Secundus vero modus est iste: Iste enim Clemens me Nicholaum et Bonifatium cooperiet in Inferno. + +Mala moneta, que Nicholaum papam contra regem Karolum effecit audacem, tripliciter accipitur in hoc loco. Primo modo accipitur sic: Maxime divitie quas in papatu habuit Nicholaus, ipsum ad tantam superbiam et audaciam induxerunt quod non erubuit filiam regis pro nepote suo petere in uxorem, cuius petitioni rex nullo modo voluit assentire. Secundo modo accipitur sic: Cum rex Karolus regnum Sicilie invasisset et omnibus Siculis gravis esset, papa Nicholaus, propter pecuniam quam habuit ab imperatore Constantinopolitano, regnum Sicilie Petro regi Aragonum invadere et capere occulte permisit. Tertio modo accipitur sic: Cum quadam vice Karolus esset Rome, Nicholaus ab inimicis regis accepta pecunia ipsi regi mandavit quod antequam sol occumberet, de Roma exiret et pontem Ciperanum transiret. Iste Karolus fuit primo comes Provincie et postea rex Sicilie, qui Corradinum imperatorem electum una cum duce Austrie et comite Gerardo de Pisis decapitavit. + +Verba sunt Dantis contra prelatos symoniacos et avaros; in quibus verbis condemnat prelatos qui tenent in mundo locum Christi et Apostolorum, sed eorum vitam minime imitantur. Et adducit hic contra eos duo gloriosa exempla. Primum est exemplum Christi, qui, quando dedit beato Petro apostolo claves regni celorum, non petivit ab eo nisi solummodo Veni post me, idest imitare vitam meam. Secundum exemplum est Apostolorum, qui quando beatum Mathiam loco Iude in apostolum elegerunt, nec aurum nec argentum ab eo protinus acceperunt, nec etiam petiverunt. + +In hoc notabili admonet nos hic autor, quod licet symoniacam perfidiam detestari et tanquam detestandam fugere debeamus, nichilominus, propter reverentiam summarum clavium que nobis celum aperiunt atque claudunt, ipsos prelatos sustinere debemus; non propter ipsos, quia digni sunt morte, sed propter claves, quibus etiam in malis prelatis revereri debemus. Unde habetur in iure, de excomunicatione que virtute clavium fulminatur, quod sive sit iusta sive iniusta, timenda est. + +Pia exclamatione autor invehit in Constantinum, dicens: Non tua conversio fuit mater tanti mali, sed illa dos quam a te recepit primus dives pater, idest beatus Silvester, cui primo bona temporalia ab ipso imperio sunt concessa; propter quam dotem Romana Ecclesia, quia male utitur ipsa, in Apocalypsi, ut dictum est, meretrix nominatur. Dotes autem quibus Constantinus Sanctam Romanam Ecclesiam tanquam magnificus et munificus sponsus dotavit sunt iste: primo nanque die quo in urbe romana a beato Silvestro baptisma suscepit, in quo quidem baptismo splendor quidam mirabilis super eum emicuit, ibique Ihesum suam lepram mundantem se vidisse asseruit, hanc legem per universum romanum Imperium observandam instituit ut Christus, qui eum a lepra mundaverat, ab universa urbe et universo orbe tanquam verus Deus creator et redemptor omnium coleretur. Secunda die hanc legem sacratissimam dedit, ut si quis Christum blasphemasset capite puniretur. Tertia, ut quicunque paganus alicui christiano iniuriam facere attemptaret, dimidia parte suorum bonorum omnium privaretur. Quarta, ut sicut imperator romanus est caput et princeps omnium regum et principum orbis terre, sic romanus pontifex caput ab universis episcopis et ecclesiis habeatur. Quinta, ut quicunque malefactor ad ecclesias christianas confugerit, ab omnibus curiis servetur immunis. Sexta, ut nullus nisi de licentia sui antistitis ecclesiam edificet vel altare intra muros breviter civitatis cuiuscunque. Septima, ut ad edificationem ecclesiarum decime possessionum regalium tribuantur. Octava, ipse christianissimus imperator ad locum ubi iacebat corpus beati Petri apostoli accessit, ibique de suis culpis se lamentabiliter accusavit. Postmodum, accepto bidente, ad fundamentum basilice construende terram primus aperuit, et in suis scapulis in honorem XII apostolorum XII cophinos foras iecit. Privilegia etiam tributa et vectigalia et possessiones magnificas ipsi Ecclesie Romane concessit. Fabricavit etiam multas ecclesias in urbe et spetialiter istas: ecclesiam lateranensem, que est episcopium urbis et orbis, in honorem Christi Domini Salvatoris, iuxta quam edificavit baptismum in quo fuit a lepra mundatus; et ab ipso baptismo ecclesia lateranensis Sanctus Iohannes ad Lateranum vulgariter nominatur; ecclesiam Sancti Petri extra urbem, que est de episcopatu portuensi; ecclesiam Sancti Pauli, similiter extra urbem, que est de episcopatu hostiensi; ecclesiam Sancti Laurentii, que dicitur foris muros; ecclesiam Sanctorum Marcellini et Petri, ubi mater sua, Sancta scilicet Elena, est sepulta; ecclesiam Sancte Agnetis, etiam extra muros, ubi sua filia beata Constantia sibi mausoleum fabricavit, in quo ipsa una cum beata Artemia et Athica requiescit. Infra muros vero fecit unam basilicam in honorem Sancte Crucis et aliam in honorem XII. Apostolorum, et iste sunt maiores et digniores ecclesie urbis. + +In hoc notabili demonstratur quod multa bona possunt fieri bona intentione, que propter malum finem bona non sunt. Dotes autem quas Constantinus Augustus Ecclesie Romane concessit fuerunt bone, quia Deo et Ecclesie date et bona intentione donate, ut scilicet Deus laudaretur et Ecclesia honoraretur, et clerici et pauperes inde sustentarentur. Sed mali prelati finem alium invenerunt, quia de ipsis bonis nec Deus laudatur, immo potius blasphematur, nec Ecclesia honoratur, immo potius vituperatur, quia ut habetur infra, in secunda cantica cantu: {cade nel fango, et sé brutta et la soma}. Nec etiam clerici et pauperes inde sustentantur, immo ribaldi, histriones, ioculatores, aves et canes, consanguinei et nepotes foventur, nutriuntur atque ditantur. Et de patrimonio Ihesu Christi ipse Christus in suo clerico sive paupere nichil habet. + +Dicit hic autor quod ille fluvius qui dicitur Mincius non multum elongatur a lacu, quando invenit quandam planitiem declivem in quam dilabitur, et facit paludem in cuius medio est sita civitas mantuana. Que quidem palus aliquando estivo tempore habet egritudines generare. + +Vult hic dicere autor quod Mantua fuit iam populo copiosa, magis quam illo tempore quo suam composuit Comediam. Et assignat causam quare sit gentibus diminuta, dicens discordiam que fuit in civibus esse causam. Ad cuius evidentiam est sciendum quod in Mantua erant due nobilissime tribus, videlicet comites de Casalodi, et illi qui vocantur de Bonacosis. Cum autem non iste domus, sed quedam alie dominarentur in terra, dominus Pinamonte de Bonacosis, qui fuit avus domini Passerini, comitibus de Casalodi adhesit, promittens eis quod si sibi vellent dare favorem, quod de dominio eiceret dominantes, et cum eis dominium partiretur. Quod cum comites dicto domino Pinamonti per omnia adhesissent, ille de adversariis potitus victoria et prelatione habita civitatis, comites dolo cepit et eos in exilium destinavit. Et sic iste dolus fuit causa diminutionis Mantue civitatis. Nam multi cives, videntes comites sic expulsos, et timentes tyrannidem domini Pinamontis, lares proprios relinquentes, se ad partes alias transtulerunt. + +Hic docet nos autor quod in omni nostro exercitio semper utilia et honorabilia perscrutemur, et ipsa nostre memorie commendemus, sicut ipse, qui non nisi ea que digna sunt nota, idest laude et fama, scrutando querebat. + +Vult hic dicere autor quod dum sic pontes transcenderent bulgiarum, quod multa alia ipse et Virgilius loquebantur, que sua Comedia, idest iste liber, cantare non curat. Iste autem liber ideo dicitur comedia quia, ut dictum est supra in prologo, est quoddam genus poetice descriptionis. Et dicitur comedia a comos, quod est villa, et oda, quod est cantus, inde comedia, quasi villanus cantus; quia incipit a miseria et finit in felicitatem, sicut villani qui in villa vel comitatu habitantes, dum efficiuntur cives, de rustico opere ad civile negotium transeunt. Ita poete comici sua opera incipiunt a vili materia et terminant ipsam in nobilem, idest incipiunt a miseria et adversitate et finiunt in prosperitatem et felicitatem. + +In ista itaque bulgia sic calida, sic obscura pariter et viscosa, barattatores poetice puniuntur. Que quidem tria, scilicet caliditas, obscuritas, et viscositas, peccato barattarie optime correspondent. Peccatum barattarie primo calefacit hominem ad rapinam. Est autem barattaria proprie dolosa et fraudulenta in occulto rapina, que contra rem publicam vel statum rei publice sive yconomice committitur fraudulenter. Et hec rapina committitur duobus modis: vel cum quando publica persona, ut puta potestas, capitaneus, iudex, vel alius quivis officialis, per pecuniam pervertit rectum iudicium; vel cum quando persona privata, ut puta civis in consilio, amore pecunie, bonum comune postponit, et reddit dolosa et fraudulenta consilia. Ista autem lucra, et quia sunt magna et quia cum modico labore quesita, calefaciunt hominem ad lucrandum. Ideo in pice que cum calefit multum est fervida collocantur. Secundo, peccatum barattarie semper secrete committitur et occulte, et hoc quia peccatum valde vituperosum. Ideo in pice punitur, quia in pice, quantumcunque sit calida seu fervens, nichil videtur in ea, sicut in aqua que omnia manifestat. + +Est etiam aliud in pice: quia inquinat quicquid tangit, et talis inquinatio non de facili aboletur. Simili modo peccatum barattarie habet officiales et cives turpiter inquinare, sive etiam infamare; et talis infamia est valde difficilis, immo impossibilis ad lavandum. Ideo ait Salus: Qui tangit picem coinquinabitur ab ea. Tertio, peccatum barattarie est adeo viscosum quod quicumque huic peccato se dederit, raro vel nunquam ab ipso poterit resilire. Pix cum calefit magis ferventer et aliter ebullit quam aqua. Quia enim pix est multum pinguis, et omne pingue est fomentum ignis, ideo cum calefit, magis quam aqua calefit. Ebullit etiam alio modo quam aqua. Nam aqua cum calefit, cum sono et inflatione magna calefit. Sed pix, propter suam tenacitatem, in altum elevari non potest; et quia pinguis est, ideo non cum sono sicut aqua, sed in silentio bullit. Inflatur autem virtute ignis; et illa talis inflatio in altum non elevatur, sed statim deprimitur et descendit. + +Iuxta civitatem Pisanam, ad V miliaria, est quoddam castrum quod vocatur Caprona, a quo castro illi nobilissimi inter omnes cives Pisanos Capronenses denominantur. Propter guerram vero que olim, tempore istius autoris, fuit inter Pisanos et Tuscos, dicta Caprona a Tuscis fuit obsessa. In qua quidem obsidione fuit iste autor et vidit, oculis propriis, id quod in textu ad comparationem inducit. Nam ita acriter a Tuscis fuit obsessa dicta Caprona, quod pedites qui in castro erant inclusi coacti sunt compositionem facere cum illis de exercitu, et salvis personis, arcem reddere quam tenebant. Cum autem per media castra transirent, videntes undique arma et malos vultus hostium, terribiliter timuerunt ne pacta violarentur ab ipsis. Exemplificat itaque autor et dicit: Ita timui ego cum vidi illos demones, sicut timuerunt pedites de Caprona quando in medio hostium se viderunt. + +{et elli avea del cul fatta trombetta.} Hic ostendit autor quomodo peccatum barattarie et ipsi barattatores sunt ab omnibus deridendi; nam vituperosus ille sonus derisionem significat. + +Continuando materiam, autor continuat cantum similiter subsequentem. Precedentem enim cantum sic finivit: + +{et elli avea del cul fatta trombetta.} + +Sequentem vero sic continuando incoat: Ego vidi iam milites sua castra movere, rumorem incipere, acies ostentare, et aliquando pro eorum evasione de bello recedere. Vidi etiam in civitate aretina milites seditiose ad arma discurrere, insidiose alibi contra hostes procedere, in torneamentis unum alium vulnerare, et in giostris usque ad mortem appetere. Et omnes isti actus militares vidi moveri vel fieri cum signis quandoque tubarum, quandoque etiam campanarum, quandoque vero cum tympanis et quandoque cum signis que faciunt homines in castellis. Sed nunquam cum ita diversa tibia seu etiam instrumento moveri milites, equites, vel pedestres, nec etiam navem signo celesti vel terrestri exire de portu conspexi. Et hic facit autor quandam excusationem de societate, scilicet quam habebat, dicens quod aliam habere non poterat, quia societates inveniuntur secundum conditionem gentium vel locorum. Quod sic patet: In ecclesiis enim, ut ipse ait, inveniuntur sancti, et in tabernis gulosi. Et sic in Inferno aliam societatem quam demonum habere non poterat. Facta vero excusatione de societate pessima quam vitare non poterat, ad narrandum ea que vidit in ista malabulgia se convertit. Et dicit quod in ista bulgia, licet ipsa propter nigredinem piceam sit obscura, vidit aliquos peccatores qui ad ipsorum penam aliqualiter sublevandam, se super pegolam erigebant, dorsum solummodo ostendendo; et statim more deficientis fulguris abscondebant. Et adducit hic quandam comparationem naturalem quorumdam piscium maris, qui delphynes vocantur. Qui quidem pisces, quadam naturali cognitione tempestates fluctuum previdentes, crebris saltibus quos faciunt super aquam admonent navigantes ut a ventura caveant tempestate. Isto itaque modo quo saltant delphines aliquando supra mare, saltabant supra picem isti etiam peccatores. Et quemadmodum runuculi iuxta ripas fluviorum vel fovearum stant cum capite solummodo extra aquas, totum corpus aliud abscondendo, ita stabant, dicit autor, ex omni parte in illa fovea peccatores. Sed cum appropinquabat cum suis sociis Barbariccia, qui erat ipsorum decurio, statim inferius se trahebant. Hec autem attente considerans, vidit in illa ripa qua ibant duas animas simul iunctas, quarum una more ranarum inferius se trahente, alia in ripa suspensa remansit. Sed unus istorum decem spirituum, nomine Graffiacane, qui magis de prope illi erat, illam miseram animam per capillos cum unco quem gestabat in manu superius ad se traxit. Tunc unus alius ex decem, nomine Rubicante, ad clamorem omnium sociorum clamantium et dicentium: O Rubicante, facias quod tu in eum taliter tuos ungues inmittas, quod eum excories sua pelle. Quod videns Dante ait ad Virgilium: Magister, facias si tu potes, quod tu scias quis est iste infortunatus, qui ad manus suorum adversariorum devenit. Tunc Virgilius, appropinquans ad ipsum, quisnam fuisset eum interrogavit. Et ille: Ego fui de regno Navarre natus. Mater enim mea, que me de uno ribaldo genuerat, cum uno domino – subaudi de regno Navarre – me posuit. Postea fui familiaris boni regis Thebaldi, in cuius curia ad faciendum barattariam me dedi, quo peccato in isto calore rationem – subaudi villicationis mee – nunc reddo. Cyriattus autem, hoc audiens, de cuius ore ex omni parte una sanna ad similitudinem apri prodibat, illum infortunatum dente aprico laceravit; et sic iste miser in medio istorum demonum ita stabat sicut stat mus aliquando inter captos. Unde ait autor in textu: + +{Tra male gatte era venuto il sorco;} + +Quod animadvertens ipsorum decurio Barbariccia, illum miserum brachiis suis vinxit, dicens ad suos: State a longe et ego ipsum interim infurcabo. Et ad Virgilium faciem volvens ait: Interroga eum, si ab ipso aliquid discere concupiscis. Et Virgilius ad eum: Cognoscis tu sub ista pice aliquem latinorum? Cui ille: Ego recessi modicum est ab uno, cum quo utinam adhuc essem sub pice coopertus, quia non timerem ibi ungulas neque uncos. Ad hec Libicoccus: Nimium sustinuimus, ait. Et percutiens illum in brachio suo unco, dilacerando abstulit unum lacertum. Draghignazus etiam illum voluit in cruribus lacerare, sed illorum decurio contra illos se volvit in circuitu malo vultu. Postquam autem illi maligni spiritus aliquantulum sunt pacati, ait ad illum miserum sine mora Virgilius: Quis fuit ille a quo, tuo danno, ut dixisti, superius recessisti? Et ille: Fuit, inquit, frater Gomita de Galluri, vas omnis deceptionis et fraudis, qui habuit in manibus sui domini inimicos, et per barattariam – subaudi quam fecit – omnes ipsum commendant. Denarios enim ab ipsis recepit et sine scitu – subaudi domini sui – omnes in pace dimisit. In aliis etiam officiis quibus in curia sui domini fungebatur, barattator fuit non minimus sed suppremus. Conversatur autem cum ipso Dominus Michael Zanche de Lugodorio, qui ambo ad loquendum de Sardinia suas linguas nunquam sentiunt esse fessas. Et hec dicens, sicut erat totus fraude et dolo plenus, ut falleret circumstantes ea que incepit dimisit et ait: Heu me, videte alium qui subsannat. Ego dicerem adhuc, sed timeo manus eius. Contra quem decurio se volvens, ipsum qui vocabatur Farfarellus minaci vultu et verbis terribilibus increpavit. Tunc Navarrensis, ut illos teneret in verbis et sic falleret, consequenter adiunxit: Si vos vultis vel videre vel audire Lombardos scilicet seu Tuscos, ego faciam ipsos venire. Sed stent aliquantulum a longe Malebranche, ita quod ipsi non timeant – subaudi superius apparere – et ego stando solummodo in hoc loco, pro me qui sum unus, quando sibilabo secundum morem nostrum, septem superius apparebunt. Cagnazus autem ad hec verba musum erexit, et caput movendo: Audi, inquit, malitiam quam cogitavit iste ut inferius se immergat. Unde ipse, qui habebat laqueos – subaudi dolosos – in habundantia valde magna, respondit: Malitiosus sum ego nimis, quando maioribus meis procuro inferre tristitiam. Ad hec Alichinus se continere non potuit, et versus alios ait illi: Si tu hinc descendere attentabis, non consequar te ad passus, sed apertis alis te insequar supra picem. Idcirco nobis collis arginis relinquatur, et ripa sit scutum inter nos – subintellige et vocandos – ad videndum si tu solus plus omnibus nobis vales. Finito vero Alichini colloquio, Dantes apostrophat ad legentem: O tu, inquit, qui legis – subaudi istam rixam – audies novum ludum. Quilibet enim illorum decem oculos ad alteram costam volvit, et primo ille qui ad hoc concedendum crudelior inter alios videbatur. Dum autem sic omnes ab eo oculos removissent, barattator Navarrensis bene suum tempus elegit; firmavit enim pedes in terra et subito saltans, ab illorum preposito se absolvit. Unde quilibet illorum subito fuit dolore compuntus; sed ille magis qui fuit causa defecto – subintellige Alichinus –. Et ideo se movit et Tu es captus, subito exclamavit. Sed modicum sibi valuit, quia Navarrensis in pegolam se immersit, et Alichinus volando erexit superius suum pectus. Non enim aliter anas, quando falco sibi seu herodius appropinquat, in aquam subito se immergit, et falco revertitur superius iratus et fractus. Calcabrina vero, quia Navarrensis evaserat, conturbatus volando insecutus est Alichinum. Et videns illum barattatorem immersum, suum socium, scilicet Alichinum, manibus et pedibus ungulatis invasit. Sed Alichinus fuit bene accipiter tunc grifagnus ad invadendum ipsum; et sic ambo in ferventis stagni medium insimul ceciderunt. Tunc, propter calorem maximum quem senserunt, se ad invicem dimiserunt. Ideo dicitur in textu: {Lo caldo schermitor subito fue}. Sed propter hoc de illa fovea, quia alas inviscatas habebant, surgere nequiverunt. Qua propter Barbariccia cum aliis suis condolens de duobus, quatuor demones ad aliam costam fecit celeriter convolare; ita quod ipse cum tribus ex una ripa, et alii quatuor ex alia, suos uncos versus illos duos, ut inde ipsos extraherent, converterunt. His autem sic visis et actis, Virgilius atque Dantes illos inibi dimittentes inde celeriter discesserunt. Unde ait in textu: + +{Et noi lasciamo lor così 'mpacciati.} + +Hic excusat se autor, dicens aliam societatem in Inferno habere non potuisse, quia non sunt ibi nisi demones vel dannati. Sed in illa bulgia homines pro ducatu vie habere non poterat, quia omnes erant in pice submersi. Non enim potest homo societatem habere nisi secundum conditionem loci, quia secundum Aristotilem locus et locatum sunt unigenia. Ideo declarando subiungit autor quod in ecclesiis stant sancte persone, et in tabernis gulose. + +Delphini sunt pisces marini, qui ut aiunt philosophi naturales, futuram presentiunt tempestatem, quam ostendunt navigantibus in hunc modum: Relinquunt enim, cum venturam appropinquare sentiunt tempestatem, profundum maris et se superius super aquas attollunt; super quam saltando et ludendo, naturali quadam industria pariter et amore, navigantibus signa dant ut velocius terram petant. Dicitur etiam quod isti pisces hominem, naturali quodam instinctu, diligunt; et ideo quando futuram sentiunt tempestatem, homines signo docent ut a morte caveant et vitam in loco tuto reponant. Dicitur etiam de delphinis quod, si hominem in mari periclitantem inveniunt, quod ipsum ne submergatur eripiunt, et si mortuum invenerint, eius carnem non tangunt; et ne ab aliis piscibus devoretur, ad terram deducunt. Item dicit Plinius quod delphini per odorem sentiunt et cognoscunt si homo mortuus in mari unquam comederit de delphino; quod si comederit, comedunt ipsum; si vero non, ipsum ad terram deducunt. + +Consuetudo est ranunculis, ut videmus, quod quando stant in fluviis vel fossatis, quod in ripa tenent capita extra aquam, et cetera membra celant. Simili modo dicit autor quod isti barattatores tenebant capita extra picem, et totum corpus reliquum occultabant. Sed cum decurio ipsorum appropinquabat, omnes inferius se trahebant. + +Hic tacite demonstrat que differentia sit inter barattatorem et ribaldum. Barattator enim proprie est qui dolo vel fraude contra rem publicam vel yconomicam per pecuniam aliquid operatur. Ribaldus vero est ille qui ludendo, dispergendo, vel commessando, res et bona sua consumit. Et de istis fit mentio supra, circulo VII, girone secundo, cantu XIIIo. Demonstratur itaque quis et qualis iste fuerit Navarrensis, quia vita barattator, natione vero ribaldus. + +{Irato Calcabrina de la buffa,} etc. Videns Calcabrina quod propter verba Alichini ipsos deceperat Navarrensis, ideo ira plenus alis expansis insecutus est Alichinum; sed ut vidit evasisse protinus Navarrensem, contra socium unguibus arma movit. Alichinus autem intrepidus invasit invasione simili Calcabrinam; unde autor ipsum Alichinum assimilat accipitri non domestico sed grifagno. Est autem accipiter grifagnus ille qui de novo domesticus est effectus. Nam primo anno est maioris et audacioris volatus quam sit secundo, et secundo magis quam tertio. De cuius natura in libro De Proprietatibus Rerum sic legitur: Accipiter est avis regia, animo plus armata quam ungulis; virtutem maximam in corpore parvo gestat; hinc ab accipiendo vel rapiendo nomen sumpsit. Est enim avis in capiendis aliis avibus avida; ideoque vocatur accipiter, idest raptor, ut dicit Ysidorus. Dicit autem Ambrosius in Exameron, quod accipitres erga suos pullos sunt impii et crudeles. Nam videntes eos posse volare, nullas eis prebent escas, sed verberant eos et a nido precipitant. Ad predam quoque ipsos exercitant, ne facti adulti pigrescant et marcescant, cibum magis expectare quam querere, ne nature sue deponant vigorem. Aristotiles autem in libro VI duas accipitrum speties esse ponit. Quidam enim accipitres aves tantum invadunt quando super terram quiescunt; sed quando volant, eis nullatenus appropinquant. Quidam vero aves per aerem volantes invadunt; cum autem in terra sedent vel quiescunt, ad eas non accedunt. Unde legitur de naturis columbarum quod columbe cognoscunt unumquodque istorum generum. Nam si columba quiescit in terra et viderit in aere accipitrem qui aucupatur in terra, statim se sullevat ad supprema. Si vero fuerit in aere et viderit accipitrem qui in aere aucupatur, infima statim petit. Fertur autem quod accipiter hoc habet proprium, quod quando senescit et pennarum gravedinem sentit, flante austro, contra radios solis alas suas expandit, ut sic ex aura repente et calore resolvente aperiantur pori, quibus apertis excutit alas et veteres penne exiliunt, noveque subcrescunt. Et sic novitate pennarum efficitur levior ad volandum et aptior ad predandum. + +Vult hic autor dicere quod, sicut de una cogitatione aliquando oritur alia, ita de illa sua cogitatione quam habuit de fabula Esopi orta est alia cogitatio, que sibi dupplicatum timorem incussit. + +Ista comparatio est clara et aperta, et superius nichilominus lucidata. + +Quapropter, si per aliquam viam in aliam bulgiam poterimus declinare, ymaginata – subaudi per me et te – pericula fugiemus. + +Et ecce nondum Virgilius verba finiverat, quod ipsorum oculis se obtulit periculum cogitatum. Nam viderunt illos demones venire post se cum alis expansis, ad vindictam ira succensos. + +In Colonia, que est quedam civitas supra Renum, est quoddam maximum monasterium monacorum, cuius monasterii monaci portant capas colore nigras et forma turpissima. Nam habent caputium tante amplitudinis, quod non caputii sed sacci formam representare videntur. Et causa huius, ut vulgo dicitur, ista est: Antiquitus enim abbas illius monasterii, de voluntate et consensu monacorum suorum, in tantam prorupit audaciam et superbiam, quod petivit a Romana Ecclesia quod monaci dicti ordinis possent portare capas de scarleto et stapedes argenteas inauratas. Papa vero, ipsorum attendens vesaniam, mandavit quod capas portarent colore nigras et forma turpissimas, ut videmus. Loco autem stapedarum argentearum quas petierant, portarent stapedes ligneas. Exemplificat itaque autor et dicit quod talem formam habebant cape illorum ypocritarum qui in ista sexta malabulgia puniuntur, qualem habent cape monacorum superius expressorum. + +Ista comparatio est clara et aperta, et superius nichilominus lucidata. + +Arnus est fluvius regni Tuscie qui transit per medium duarum civitatum, Florentie scilicet et Pisarum. Primam autem civitatem more gallico vocat villam; nam Galli omnes civitates villas appellant. Et vocat ipsam magnam villam, quia magna civitas est, domorum, virorum, artium mercimoniarum, ac etiam divitiarum. De hac itaque villa oriundus fuit iste poeta egregius, qui hanc Comediam, quam pre manibus nunc habemus, multo labore et sudore, ad utilitatem omnium viventium, sublimi stilo composuit. + +{Frati Godenti fumo, et bolognesti.} Fratres Gaudentes sunt quidam homines penitentie, qui gestant habitum correspondentem habitui fratrum predicatorum, sicut bizoci habitum fratrum minorum. Et vocantur in eorum regula milites Virginis Marie. In isto itaque ordine sive collegio fuerunt olim duo Bononienses, quorum unus vocabatur Catalanus de Catalanis et alter Loderingus de Carbonensibus; qui duo milites viri esse sanctissimi per totam Ytaliam putabantur. Unde Florentini dum essent in summa discordia et de legalitate et sanctitate istorum duorum fratrum Gaudentium plurimum confidentes, pro ipsis miserunt ut civiles seditiones sedarent et civitatem in statum pacificum reformarent. Qui fratres Florentiam venientes et autoritatem pacificandi discordias a civibus assummentes, lupinum animum qui sub ovina ipsorum pelle latebat manifestissime demonstrarunt. Nam sub specie sanctitatis opus diabolicum perpetrarunt. Ubertos enim et Lambertos et multos alios nobiles, bonos et antiquos cives, de ipsa civitate Florentie partialiter expulerunt, et ipsorum domus et habitationes funditus destruxerunt. Que quidem destructio iuxta Guardingum specialiter nunc apparet. Est autem Guardingus quedam magna antiquitas in Florentia, iuxta ecclesiam scilicet sancti Petri Scaradii; in qua parte erant habitationes Ubertorum, qui illo tempore una cum aliis expulsi fuerunt. + +Licteram sic construe: Nos duo fuimus a tua civitate electi pro conservanda pace sua – subintellige florentina – sicut est solitum eligi unum hominem heremitam. Multotiens enim accidit quod unus sanctus solitarius de heremo vocabatur, vel ad ecclesiam gubernandam, vel ad quandam discordiam sopiendam; sicut beatus Martinus, qui a civibus Turonice civitatis fuit de monasterio extractus et in ipsorum episcopum consecratus; et sicut frater Petrus de Morrona, qui a cardinalibus Sancte Romane Ecclesie de cellula in qua in heremo habitabat fuit vocatus, et in Romanum Pontificem sublimatus. Exemplificant itaque isti duo ypocrite atque dicunt quod, sicut sancti solitarii pro bono et pacifico statu rei publice aliquando a civitatibus eliguntur, ita nos duo, propter sanctitatem quam exterius monstrabamus, a Florentinis fuimus convocati, pro ipsorum pace civiliter conservanda. Sed tales in opere nostro fuimus, quod adhuc apparet in circuitu Gardinghi, quia ibi domus bonorum civium sunt destructe. + +{Et già le notti al mezzo dì sen vanno,} idest, circa medium martii, quo scilicet tempore noctes et dies pariter adequantur, quia tunc temporis est equinoctium vernale. Duo enim sunt in anno equinoctia, scilicet, vernale et autunnale. Equinoctium vernale est in principio Arietis, circa medium martii; equinoctium vero autunnale est in principio Libre, circa medium septembris. Istis enim duobus temporibus dies cum noctibus pares sunt. Et appellatur illud tempus equinoctium eo quod tunc dies et nox horarum spatio equali consistunt, ut ait beatus Ysidorus, V libro Eth.. In libro etiam spere appellatur equator diei et noctis, quia adequat diem artificialem nocti. Vult itaque dicere autor quod ab illo tempore quo sol intrat signum Aquarii usque ad martium sol iuvenculus appellatur, et illo tempore bruma sive pruina brevis et dissolubilis generatur. + +Est autem bruma sive pruina vapor humidus congelatus, ut dicit Aristotiles, sive impressio generata ex vapore frigido et humido congregato in corpus nubis in medio interstitio aeris congelato, quidem per frigiditatem loci et temporis, in quibus non est aliqua pars caliditatis, ut dicit idem Aristotiles. Unde pruine accidit durities ex frigore loci et temporis; in quo scilicet loco et tempore generatur, quia frigus partes vaporis aggregat et contrahit, et sic pruine substantiam duram reddit. Ex nimia vero frigiditate albescit, et herbas et flores super quas cadit marcidos efficit et exurit. Admodicum autem solis radium evanescit et in rorem redit, quia pruina nil aliud est quam ros congelatus, ut ait Beda. Nam ros descendens ad terram frigiditate noctis spetiem albam, duram et frigidam recipit, et sic in pruine substantiam superficialiter se convertit, ut asserit idem Beda. + +Hic adducit autor unam pulcherrimam similitudinem vel figuram, que talis est: Illo nanque tempore quo magne pruine fiunt, inter signum Aquarii scilicet et Arietem, hoc est inter medium ianuarii et medium martii, pauper rusticus seu pastor, videns terram albescere propter brumam, et suas oviculas ducere ad pascua iam non valens, dolore plenus hac et illac per domum discurrens percutit sibi ancam. Sed post modicum, rediens et videns virtute solis brumam liquefactam sive destructam, spe sibi reddita confortatur. Simili modo timuit ipse autor quando vidit sui magistri frontem, ut habetur superius, conturbari, ymaginans atque credens ipsum in mente propter signa frontis esse turbatum. Nam facies hominis seu frons habet representare animi passiones. Quod autem turbationem in fronte monstraverit, habetur in precedenti cantu, ibi: + +{Appresso 'l duca a gran passi sen gì, +turbat'un poco d'ira nel sembiante;} + +His autem dicit quod cum quelibet bulgia sit in medio duarum riparum, semper secunda ripa ymior sive bassior est quam prima; et hoc quia omnes bulgie tendunt ad yma. + +Narrato et designato suo laborioso ascensu quem per ruinam sexti pontis de sexta bulgia exiverunt, dicit autor quod ad summum illorum scopulorum non sine magna anxietate finaliter devenerunt. + +Hic ponit Virgilius talem comparationem sive similitudinem talem: Equus enim, cum primo est indomitus et lascivus, vocatur pullus sive pultro. Cum autem est domitus et laboribus assuetus, pullus seu pultro ulterius non vocatur. Et istud vulgo dicitur spoltrato, quod in latino sonat de pullo sive pultrone exire et equus effici. Simili modo homo primum est puer sive adolescens; postea iuvenis seu vir. Hoc est quod primo operatur opera scilicet puerilia, postea vero virilia. Moraliter autem hucusque Dantes in sua poesia quodammodo fuit pullus, quia levia et agilia respectu illorum que sequuntur superius pertractavit, admodo vero ardua et difficilia prosequitur in processu. Nam in ista septima bulgia pertractare intendit de transformationibus, quomodo scilicet latrones in serpentes et serpentes in latrones poesia subtilissima et admirabili transformantur. Vult itaque sibi Virgilius dicere: Admodo te oportet levia relinquere et versus ardua, sicut sunt ea de quibus tractaturus es, dirigere gressus tuos. Ut sic in eo illud verbum beati Pauli videatur impletum: Cum essem parvulus loquebar ut parvulus sapiebam ut parvulus. Cum autem factus sum vir, evacuavi que erant parvuli. Ideo sequitur: {che seggendo in piuma,} idest in otio, {in fama non si viene}. Re vera enim, quia multi sunt qui ad Epycureorum sectam sectantur, et non nisi delectabilia et carni suavia adipisci conantur, idcirco virtutes que hominem mortuum vivere faciunt derelinquunt in otio marcescentes; quibus mortuis, talia post mortem vestigia de se linquunt, qualia spuma in aqua et fumus in aere derelinquunt. + +{Più lunga scala conven che si saglia.} Vere longam scalam dixit autorem Virgilius ascensurum, quia tractaturus erat de monte Purgatorii, ubi sunt altissime scale usque ad lune globum pertingentes. Quibus omnibus superatis, ascensurus erat per omnes speras et celos usque ad illum qui ex nichilo omnia produxit in esse. + +Hic incipit autor de septima bulgia pertractare, et dicit quod vidit in ea tantam multitudinem serpentum quod tres partes mundi que serpentibus plene esse dicuntur, scilicet Libia, Ethyopia, et desertum quod supra mare Rubrum est, tantam multitudinem noxiorum animalium non producunt. Sed antequam ad ipsa animalia veniamus, de istis tribus partibus mundi, scilicet Libia, Ethyopia, et deserto maris Rubri, quia a remotis sunt, aliqua videamus. Libia est una ex tribus partibus orbis que alio nomine Affrica nuncupatur. Nam mundus in tres partes dividitur ab antiquis, scilicet in Asiam, Libiam, et Europam. Que quidem nomina a tribus mulieribus processerunt: Asia enim, ut XIIIIM libro Eth. scribit Ysidorus, ex nomine cuiusdam mulieris est appellata, que apud antiquos imperium tenuit orientis. Europa vero ab una alia muliere, que fuit filia Agenoris et soror Cadmi, vocabulum est sortita, de qua Ysidorus, libro ut supra: Europa fuit filia Agenoris regis, quam Iupiter ab Affrica raptam Cretam advexit, et partem tertiam orbis ex eius nomine appellavit. Iste autem Agenor fuit filius Libie, ex qua et Libia, idest Affrica, fertur cognominata. Unde apparet quod prius Libia accepit nomen, postea vero Europa; Libia etiam a quadam muliere, ut iam dictum est, nomen accepit. Nam Epavus, filius Iovis, qui Memphym in Egypto condidit, ex Cassiota uxore sua quandam filiam nomine Libiam procreavit. Que Libia in Affrica regnum possedit, ex cuius nomine illa terra fuit postea Libia appellata, ut ait Ysidorus libro ut supra. Affricam autem, secundum eundem Ysidorum, ideo ipsam Libiam dicunt, quasi apricam, eo quod sit aperta celo et soli, et sine orrore frigoris. Alii vero dicunt istam terram Affricam appellari ab uno ex posteris Abrahe de Cethura, qui vocatus est Affer. Ista itaque Libia in quadam sui parte serpentibus dicitur esse plena, ut patet per Lucanum et alios scriptores qui de mundi conditionibus conscripserunt. Est etiam in ista Libia quedam provincia sive regnum sub torrida zona situm, ubi propter nimium solis incendium nascuntur homines nigri, que quidem terra Ethyopia nuncupatur. De qua Iohannes Os Aureum: Ethyopum terras iam fervida torruit estas. + +In hac provincia regnavit illa sapientissima femina que, ut habetur in tertio libro Regum, venit in Ierusalem audire sapientiam Salomonis. In ista itaque Ethyopia sunt animalia mirabiliter venenosa ac etiam monstruosa. + +Supra mare vero Rubrum est desertum Sur, per quod transierunt filii Israel sub ducatu Moysi. In isto autem deserto abundant animalia serpentina. Exemplificat igitur autor et dicit quod nec Libia, nec Ethyopia, nec desertum maris Rubri tantam multitudinem venenatorum animalium non producunt, quantam in ista bulgia modo vidit. Facta qualicunque mentione de illis tribus partibus orbis que serpentibus et noxiis animalibus plene sunt, ad illa saltim animalia que hic gratia exemplorum autor adducit nostrum calamum convertamus. Ponit enim hic autor quinque speties sive genera serpentina, scilicet chelydros, iaculos, phirias, centros, et amphysibenas. Chelidris est quidam serpens aquaticus et terrestris, unde dicitur a ceros, quod est terra, et ydor, quod est aqua; inde chelydris, serpens aquaticus et terrestris, cuius natura est quod ambulat a medietate corporis totus sursum erectus, aliam autem partem trahit per terram similiter totam rectam. Si autem aliquo modo se torserit, statim crepat. Cuius veneni talis est operatio: tactu enim sui corporis terram per quam incedit taliter calefacit quod ipsam fumare facit. Unde Lucanus in VIIII: *Tactus via fumante chelidris*. Et ille fumus est adeo venenosus quod quicunque homo seu animal per illam viam incederet, statim spiritum exalaret. Fugatur autem odore citrino. Idcirco Virgilius in Buccholicis admonet pastores ut in stabulis faciant ignem de citro et galbano, dicens: + +*Disce et odoratam stabulis accendere citrum +galbaneoque nidore graves agitare chelidros.* + +Iaculi sunt serpentes parvi et breves, qui admodum iaculorum de arboribus se emittunt, et quicquid vivum, sive hominem sive animal, tangunt mox interimunt, ut dicit Ysidorus, XII libro Eth.. Ideoque iaculi appellantur. Unde Lucanus in nono: *Iaculique volucres*. Pharias est quidam serpens qui, secundum Ysidorum, totus incedit erectus; nam sicut homo ambulat pede, ita pharias incedit et cauda. Inde dicitur pharias a phares, quod est transitus sive divisio, quia eius natura incedit divisa ab aliorum serpentum naturis. Unde Lucanus in nono: *Et contentus iter cauda sulcare pharias*. Et forte hoc genus serpentis, secundum quosdam, diabolus tunc elegit, quando primos parentes decepit. Quod cum Sacra Pagina minime concordare videtur, que dicit serpentem qui decepit eos in maledictione fuisse prostratum. Potest autem dici quod omnis serpens ante peccatum incedebat erectus, ut facit modo pharias, sed in maledictione quam a Deo recepit fuit vel in totum vel in partem aliquam prostratus, excepto pharia, quem erectum ideo Deus forte dimisit, ut citius credere valeamus omnem serpentem ante peccatum fuisse erectum. Centris est quedam serpens inflexuosa, que ambulat semper recta, non tamen erecta, sed per terram toto corpore serpit recta, contra naturam aliorum serpentum; nam si usquam se torserit, statim crepat. Unde centris dicitur quasi in centro, idest in medio crepans. De hac serpente ait Lucanus in nono: *Et semper recto lapsurus limite centris*. Amphysibena, secundum Ysidorum, XII libro Eth., habet duo capita sine aliqua cauda currens, utroque capite tractu corporis circulato, cuius oculi veluti due lucerne lucent. De quo Lucanus in nono: + +*Et gravis in geminum vergens caput amphysibena.* + +Ideo ait autor in textu quod tot pestilentias nec sic pravas ostendit unquam Libia cum tota Ethiopia, nec desertum quod supra mare Rubrum est. Vel istum desertum vocat autor illam solitudinem inviam et inaquosam per quam Moyses duxit exercitum Pharaonis contra Ethyopes qui vastaverant regnum Egypti, cuius hystoriam narrat magister in hystoriis in hunc modum: Cum adultus esset Moyses, Ethyopes vastaverunt Egyptum usque ad Memphin et mare. Quo circa conversi ad divinationes Egyptii responsum ceperunt ut auxiliatore uterentur hebreo. Et vix obtinuerunt a Thermuth filia Pharaonis, que ipsum educaverat et in filium adoptaverat, ut exercitui quem preparaverant Moysen preficerent ducem, prius tamen prestitis sacramentis ne ei nocerent. Erat enim Moyses vir bellicosus et peritissimus, qui fluminis iter tanquam longius pretermittens, per terram duxit exercitum itinere breviori, ut improvisos Etyopes preveniret. Sed per loca plena serpentibus iter faciens, tulit in archis papiriis super plaustra ibices ciconias, scilicet egyptias naturaliter infestas serpentibus que rostro per posteriora immisso alvum purgant. Castraque metatus proferebat eas ut serpentes fugarent et devorarent, et ita tutus per noctem transibat exercitus. Tandem preventos Ethiopes expugnans inclusit eos fugientes in civitatem regiam Saba, quam post Cambises a nomine sororis sue Meroen denominavit. Quam cum quia inexpugnabilis erat diutius obsedisset, oculos suos iniecit in eum Tharmis filia regis Ethiopum et ex condicto tradidit ei civitatem si eam duceret in uxorem. Et factum est ita. Inde est quod Maria et Aaron iurgati sunt postea adversus Moysen pro uxore eius Ethyopissa. Dum autem Moyses redire vellet in Egyptum, non acquievit uxor. Proinde Moyses tanquam vir peritus astrorum, ymaginem sculpsit in duabus gemmis huius efficacie ut altera memoriam altera oblivionem conferret; cumque paribus anulis eas inseruisset, alterum scilicet oblivionis anulum uxori prebuit, alterum ipse tulit ut sicut pari amore, sic paribus anulis insignirentur. Cepit ergo mulier amoris viri oblivisci, et tandem libere in Egyptum regressus est. Tante autem pulcritudinis fuit Moyses, ut ait Iosephus, ut nullus adeo severus esset qui eius aspectui non hereret. Multique dum cernerent eum per plateas et vias ambulantem opera in quibus erant occupati, ut ipsum respicerent, dimittebant. + +{con serpi le man dietro avea legate.} Quia hic incipit autor de latronum conditionibus pertractare, ideo in principio sue poetice descriptionis sive narrationis ponit quod, sicut latrones in mundo dum vadunt ad furcas vadunt cum manibus retro vinctis, ita in inferno ponit ipsos habere manus a tergo serpentibus alligatas. Et quia pena inferni eterna censetur, ideo ad ostendendum quod pena latronum similiter sit eterna, dicit quod illi serpentes cum quibus ipsorum latronum brachia sunt ligata, renes ipsorum latronum, capitibus et caudis perforabant, et ipse caude sunt ante illorum pectora cum capitibus annodate. + +Posita comparatione quomodo leviter arserit latro iste, ponit autor quomodo iste latro sic incineratus subito in statum pristinum est reversus, ponens quoddam exemplum de fenice. + +Adducit hic autor exemplum de fenice, dicens quod quemadmodum fenix moritur et renascitur, ita ille latro a serpente percussus, postquam fuit incineratus in statum pristinum est reversus. De natura autem et conditionibus fenicis sic habetur in libro De Proprietatibus Rerum: Fenix unica dicitur avis et in toto orbe terrarum singularis; apud Arabes autem, ubi fenix nascitur, singularis nominatur, ut dicit Ysidorus. De hac autem ave dicit quidam philosophus quod fenix est avis sine pari, vivens quadringentis vel quingentis annis. Quibus completis, cum suum sentit defectum, nidum facit ex lignis aromaticis valde siccis, que in estate et fervore solis, flante favonio, accenduntur; quibus accensis fenix sponte nidum ingreditur et ibidem inter ligna ardentia incineratur; ex quo cinere infra triduum quidam vermiculus nascitur, qui paulatim plumescens in volucrem reformatur. Istud idem dicit beatus Ambrosius in hec verba: De fenicis humore sive cinere vermis surgit, paulatimque adolescit, et processu temporis induit alarum remigia, atque in avis spetiem reparatur. Est autem fenix avis pulcherrima, pavoni in plumis simillima, solitudinem diligens, granis et fructibus mundis vescens. De hac ave narrat Alanus quod cum Onias summus pontifex Elyopoleos in Egypto templum ad similitudinem templi Salomonis edificasset, primo die azimorum cum ligna multa aromatica super altare congessisset, et ad ignem ad offerendum sacrificium subiecisset; subito omnibus videntibus descendit in medium rogi talis avis, que in igne sacrificii statim in cinerem est redacta. Remanente autem cinere et de precepto sacerdotis cum diligentia reservato, infra triduum quidam vermiculus de predicto cinere est creatus, qui tandem recipiens formam avis ad solitudinem evolavit. + +Ista comparatio est superius declarata. + +Comparatio talis est: Due sunt passiones que ligant mirabiliter quemlibet patientem adeo quod dum passio incipit torquere, non advertit patiens quomodo cadit. Similiter quando de terra, finita passione, se levat, surgit totus attonitus propter magnam quam sustinuit passionem sive anxietatem, tali modo iste latro de sua anxietate surrexit. + +Ista comparatio est superius declarata. + +idest magno ictu percutit. Et est {croscia} vocabulum florentinum et tantum valet quantum percutere magno ictu. Hic apostrophat autor ad divinam potentiam, que in inferno adeo est severa, idest iusta, sine aliqua misericordia, quia flecti non potest. Ubi est notandum quod divina potentia est ubique, quia ubicunque est Deus est sua potentia. Sed Deus est ubique, iuxta illud Psalmiste: Si ascendero in celum tu illic es; si descendero in infernum ades, etc.. Ergo ubique est divina potentia. Et ideo nulla creatura sue potest resistere voluntati. Quantum autem in inferno sua potentia sit severa, apostrophando ad ipsam nobis autor innuit. + +Et ille peccator, intelligens verba Dantis, non se finxit, sed erexit versus eum animum atque vultum. Sed ut eum cognovit, statim tristi verecundia se depinxit. + +Quasi dicat: Quanto maiora peccata anima secum portat, tanto inferius collocatur. Cetera vero que sunt in lictera sunt plana, sed quod sequitur indiget clara luce. Reddita enim iusta et debita ratione quare non superius cum iracundis, sed hic inferius est iste cum latronibus sic dannatus, declarat qua furti specie sive quo genere in hac vita fuerit maculatus, dicens {Fui ladro a la sagrestia de' belli arredi}, idest fui latro quia furatus fui de sacristia – supple maioris Pistoriensis ecclesie – aliqua de pulcro thesauro qui continetur in ea. Ad cuius evidentiam clariorem est sciendum, quod in civitate Pistoriensi unde iste latro traxit originem est quidam nobilissimus thesaurus beato Iacobo apostolo dedicatus: cuius thesauri quandam partem iste Vannes Fuccii cum quibusdam suis complicibus fuit una nocte occulte furatus; quod quidem furtum non sibi nec sociis, sed quibusdam aliis hominibus impositum falso fuit. Propter istud itaque furtum ait autori sacrilegus iste latro. + +Sed quia de furto hic mentio facta est, idcirco quot sunt genera furti et quot modis committitur videamus. Furtorum enim aliud dicitur corporale, aliud spirituale. Corporale subdividitur, quia aliud dicitur generale, aliud dicitur peculatum, aliud dicitur plagium. Generale furtum est quod comuniter est de rebus quibuscunque; et est furtum attrettatio rei aliene, invito domino. In qua diffinitione tria sunt notanda: primum est quod furtum dicitur attrettatio; secundum quod dicitur attrettatio rei aliene; tertium est quod ista attrettatio rei aliene fit invito domino; domino dico illius rei que attrettatur. Est itaque furtum attrettatio, idest occulta ablatio vel captio, rei aliene, non proprie. Nam si quis attrettat quod suum est, vel credens suum esse, non committit furtum. Illicite tamen usurpatur sine iudicis arbitrio, ut dicit lex. Item invito domino dicit, quia si credat dominum velle vel permittere et subest iusta causa, non committitur furtum, ut dicit lex. Peculatum autem dicitur illud furtum quod committitur in rebus publicis, sicut est furari bona rei publice, idest communis vel communitatis, ut dicunt decretales. Plagium vero est illud furtum quod committitur in persona, puta quando quis furatur hominem, sive puerum vel puellam. Pena primi furti est multiplex, secundum iura; secundum scilicet quod varie agitur de ipso; quia aut intendit iudex ad penam corporis iudicialiter infligendam, aut ad penam pecuniariam civiliter inponendam. Si ad penam corporis intendit, hoc facit dupliciter: aut per supplicium, ut sunt carceres et eculeum, aut per cruciatum, ut membri mutilatio et gule suspensio. Si vero intendit ad penam pecuniariam, tunc distingue: aut furtum est manifestum, aut non manifestum. Si est manifestum, reddi debet in quadruplum, ut habetur in Exodo LXX, ubi dicitur quod quinque boves pro uno ablato reddantur, idest quatuor cum illo qui fuit ablatus. Et sic intellexit Çacheus cum dixit ad Christum, ut habetur Luce XVIIII: Et si quid aliquem defraudavi reddo quadruplum. Si vero furtum non est manifestum pena imponitur in duplo, ut habetur in Decretalibus. Pena secundi furti est aliquando pecuniaria aliquando capitalis, secundum quod furtum fuerit grave vel leve, ut de prima pena dictum est. Pena vero tertii furti semper est capitalis, secundum iura. Et sic patet de furto corporali et eius pena. Si quis vero in ultima necessitate victui necessaria furatus fuerit, nec alio modo vitam servare potest, laborando vel mendicando, non peccat mortaliter, quia non summit alienum, sed proprium quod ei debetur de iure naturali. Unde Salomon in Proverbiis, VIo capitulo: Non grandis est culpa cum quis furatus fuerit ut animam esurientem impleat. Et nota quod dicit: Non grandis est culpa, quia etiam in illa ultima necessitate, si furatur, aliqualiter peccat. Et hoc propter negligentiam providentie. + +Est et aliud genus furti quod dicitur furtum spirituale, quod sacrilegium appellatur. Est autem sacrilegium sacre rei violatio vel usurpatio. Et dicitur sacrilegium quasi sacri ledium, quia ledit res sacras; vel a legendo, idest furando. Committitur autem tribus modis: primo ratione persone; secundo ratione loci; tertio ratione rei. Ratione persone tunc committitur sacrilegium quando quis verberat clericum vel personam religiosam, ut dicunt Decretales. Ratione loci cum quis ecclesie vel cimiterii emunitatem violat. Et est ecclesie emunitas privilegium libertatum, eius sive rerum ad ipsam pertinentium. Unde qui ecclesie vel rebus eius violentiam infert, sacrilegus est et demeretur tuitionem illius, si in ea vel in rebus eius committat crimen flagitiosum; quia ut dicunt iura, frustra legis auxilium invocat qui in legem committit. Et indignum est eis ab ecclesia subveniri, per quos constat in ecclesia scandalum generari, ut habetur in Decretalibus. Qui autem incendit ecclesiam vel deicit sive frangit, ad sedem apostolicam mittitur absolvendus. Ratione vero rei committitur sacrilegium cum res sacras vel sacro usui deputatas quisquam attentaverit usurpare. Et circa hoc membrum est tripliciter distinguendum. Aut enim furatur quis sacrum de sacro, ut calicem de altari; aut sacrum de non sacro, ut calicem de domo sacerdotis; aut non sacrum de sacro, ut alia ornamenta ecclesie que sacrata non sunt. Et sic patet primum, quot sunt speties sive genera furti. Secundum vero, quot scilicet modis committitur, habebimus in sequenti cantu. + +Moraliter plus dolet homo, et maxime nobilis homo, sicut fuit iste qui loquitur ad autorem, quando comprehenditur in vili peccato, quam si protinus moreretur. Unde videmus quod multi fures, quando sunt in carceribus timentes suspendi, accipiunt venenum si possunt, ut illam infamiam sive verecundiam evadere queant. + +In his duobus cantibus, precedenti videlicet et presenti, autor de latronum transformationibus et ipsorum nequitiis poetizat. Sed quia in precedenti cantu de transformationibus et peccato latrocinii visum est, nunc in presenti de modis ipsius latrocinii videamus. Peccatum nanque latrocinii tribus modis committi videtur, sicut ex tribus specificatis transformationibus videtur innuere nobis autor. Primo enim modo committitur latrocinium sive furtum per habitum: sunt enim quidam ita ad latrocinium habituati, quod a cogitatione furandi et opere nunquam vel raro recedunt; immo semper ad furtum corde et cogitatione intendunt, et quicquid oculis viderint, furto rapere concupiscunt; et si possibilitas adsit, sua desideria statim implent. Audivi enim ego de quodam magno viro qui dupliciter erat magnus, quia natione nobilis et dignitate prelatus; quod cum a quodam clerico familiari amico suo redargueretur quod tantus homo suam nationem et prelationem latrocinio macularet, respondit: Ego re vera sub tali constellatione fui genitus sive natus, quod per unum diem stare non possum quin aliquid furer. Et illa die qua aliquid furari nequeo, non quiesco, manus meas tanta prurigine corrodente. Isti nanque tales omnibus sensibus interioribus et exterioribus ad furta labuntur. In cuius figuram composuit iste autor tertiam transformationem illius, scilicet cuius universa membra humana in serpentina transformata fuerunt. Secundo modo committitur furtum per impulsum, cum quando scilicet aliquis, necessitate cogente vel aliquo placibile impellente, labitur ad furandum. Et isto itaque modo secunda transformatio sive mutatio facta est, in qua ille Agnellus a serpente totus ligatus et vinculatus in illa tali mixtura, qua se ad invicem miscuerunt, nec serpens videbatur nec homo. Et iste secundus modus furandi, qui scilicet perpetratur vel necessitate cogente vel aliquo placibile impellente, postquam in hominem venerit, videtur ei tenaciter adherere; sicut exemplum ponitur hic de hedera que tam tenaciter adheret arboribus et virgultis. Tertio modo committitur furtum a casu, cum quando aliquis invenit aliquid et tunc allectus invento, cogitat utrum rapiat vel dimittat; et si mala concupiscentia conculcaverit rationem, ad rapiendum manus extendit. Sed statim eos sequitur penitudo, et maxime si aliqua sacra rapiunt vel furantur, conscientia remordente; et isto modo figuraliter ostendendo componit autor primam transformationem, ponens exemplum de illo sacrilego Pistoriensi qui ad tactum serpentis fuit in cinerem sic redactus et ad statum pristinum mox reversus. Et quantum et qualiter inter speties furti sacrilegium Deum offendat, patet per ficas quas iste sacrilegus Deo fecit. Nam sacra violare vel rapere est proprie Deo iniuriam irrogare. + +Nichil certe in tota rerum natura est tam placibile et delectabile sicut virtus, quia non solum in se ipsa delectabilis et placibilis reperitur, unde allicit ad amandum, sed, quod maius est, ipsa facit nos diligere quos nunquam vidimus; et, quod mirabilius est, in illis quos odimus ipsa etiam nobis placet, et propter ipsam aliquando diligimus etiam inimicos. Et hoc manifeste in hoc notabili innuit nobis autor, dicens quod serpentes, quos naturaliter homo odit, quia naturaliter odium est inter hominem et serpentem, iuxta sententiam Dei qua dicitur ad serpentem, ut habetur in libro Genesis: Inimicitiam ponam inter te et mulierem, et inter semen tuum et semen illius, a more illius serpentis qui se iactavit ad gulam illius qui divinam excellentiam blasphemabat. Ab illo tempore citra sibi amici fuerunt. + +Iste qui de muris cecidit Thebanorum fuit unus gygas nomine Capaneus, contemptor deorum, unus scilicet ex septem regibus qui obsederunt Thebas, de cuius superba arrogantia et celesti vindicta habetur supra cantu XIIIIo, circulo VII, girone tertio. + +Iste centaurus rabie plenus fuit quidam latro nomine Cachus, qui ideo centaurus dicitur quia humanam libertatem, more centaurorum, cum equo in illis ubi nunc Roma est partibus infestabat: sed quia non aperte, sicut faciebant centauri, sed occulte, ut faciunt fures, aliena vastabat, ideo ponitur inter fures. Qui a longe sentiens illum sacrilegum divinam excellentiam blasphemare, cum uno dracone et serpentum multitudine infinita ad illum puniendum celeriter festinabat dicens: Ubi est ille acerbus? Vocabat autem ipsum acerbum quia sua pena ipsum non poterat maturare, more illorum fructuum, qui nunquam in arbore maturantur. + +Dicit hic autor quod non credit quod in tota Maritima, que est una contrata marina plena serpentibus et reptilibus venenosis, inter Pisas posita atque Romam, sit tanta multitudo reptilium vel serpentum quantam ille centaurus habebat super groppam – subaudi equinam – usque ad renes humanos. + +{Intoppa,} idest obviat. Lictera plana est. Draco est reptile serpentinum, tamen maior cunctorum animantium super terram atque serpentum. Hunc Greci Dracontam vocant; unde derivatum est in latinum ut draco dicatur; qui sepe a speluncis extractus fertur in aerem, et concitatur aer propter eum. Vim autem non in dentibus sed in cauda dicitur possidere, et verbere potius quam ictu nocet; quia si quem ligaverit occidit, a quo nec elephas tutus est sui corporis magnitudine. Nam circa semitas dilatescens per quas elephantes soliti sunt transire, crura ipsorum nodis ligat ac perimit suffocatos. Gignitur autem in Ethiopia et India, et in ipso incendio viget estas. + +Iste Cianfa fuit quidam miles florentinus de Donatis, qui in hac vita fuit latrocinio maculatus. + +Dicit hic autor quod iste serpens qui contra ventrem istorum duorum latronum sic velociter veniebat, sicut granum piperis erat niger. Sed nota quod granum piperis nusquam de sui natura invenitur esse nigrum. Est autem piper arbor in India nascens in latere montis Caucasi, cuius silvas serpentes custodiunt. Sed incole regionis, cum piper maturum fuerit, eas incendunt et serpentes igne fugantur: et sic ex flamma efficitur piper nigrum, nam natura piperis alba est. Cuius quidem diversus est fructus: nam quod immaturum est, piper longum vocatur; quod incorruptum ab igne servatur, est album; quod vero cute rugosa et horrida est, ex calore ignis procedit. Sarraceni etiam, postquam piper collectum est, ponunt illud in clibano calido et hoc faciunt duabus de causis: primo, ut diutius servetur; secundo, ne in aliis locis possit seminari et fructificare. + +Ille locus unde primo homo accipit alimentum est umbilicus, secundum Constantinum, ex nervis, venis, et arteriis compositus; quo mediante puer in utero matris sanguinem subtilem ad sui attrahit nutrimentum, et per ipsius arterias spiritum recipit. + +Hic incipit istorum transformatio. Et incipit ab inferioribus, dicens quod serpens caudam in duo divisit; et iste due partes converse sunt in duos pedes, et in duo crura, et in duas tybias humanas. Et ille latro tybias, crura, et pedes ad invicem iunxit, et ex tali coniunctione in caudam serpentinam fuerunt ista membra conversa. + +Hic dicit quod cauda serpentis in duo divisa tollebat, idest accipiebat, figuram. Quam figuram? Illam certe que in homine perdebatur, quia ille homo iam amiserat figuram pedum, crurium, ac etiam tybiarum, et istam talem figuram serpens in sua cauda tollebat. {E la sua pelle si facea molle}, idest pellis istorum humanorum membrorum efficiebatur mollis; {et quella di là dura,} hoc est pellis caude efficiebatur dura, quia durior est pellis serpentis quam pellis humana. Immo, quod plus est, nullum animal habet ita duram pellem sicut habent serpentes: exemplum serpentis quem invenerunt Romani in Affrica, de quo narrat Titus Livius De Primo Bello Punico; et Valerius libro primo, capitulo de miraculis, quod tempore Marchi Reguli quidam serpens tante magnitudinis in Affrica est repertus, quod totum romanum exercitum in dicta Affrica commorantem a fluminis accessu arceret. Et quod mirabile est, plus dictus serpens romana castra infestabat quam tota potentia Cartaginensium militum robustorum. Cum quo serpente cum pluries Romani pugnarent, ipsum nec lanceis nec sagittis perforare aliquatenus valuerunt. Tandem cum saxis et magnis lapidibus ipsius dorsum frangentes, de tanta peste victoriam habuerunt. Cruor autem ipsius ita fluvium infecit quod coacti sunt Romani inde sua castra movere. Corium autem eius sale conditum Romam ob miraculi magnitudinem transmiserunt. Fuit vero longitudo dicti corii centum viginti cubitorum. + +Hic ponit quod sicut ille homo brachia retraxit, ita serpens de duobus pedibus anterioribus duo brachia humana produxit. + +Hic ponit quod pedes posteriores serpentis insimul torti effecti sunt membrum virile, et ille miser de suo membro virili protulit duos pedes – subintellige serpentinos. + +Vult hic dicere autor quod intantum quod fumus qui exibat de ore serpentis et de plaga umbilici latronis unum et reliquum velat, idest induit novo colore, quia homo efficitur serpens et serpens homo, et super colorem unius, idest hominis, generat pilos, et super colorem alterius, idest serpentis, depilat, unus, idest serpens, surrexit, quia excepto capite iam factus erat homo; et alius, idest homo, cecidit, quia et ipse excepto capite factus erat serpens. Et dum sic unus se erexisset et alius cecidisset, unus in alium impiis oculis intendebat, et sub tali visione ille qui surrexerat os ad se traxit, et de tali materia intus tracta, aures humane, nasus et labia sunt formata. + +Facta mentione serpentini capitis in humanum, sequitur humani capitis in anguinum. Nam ille qui iacebat in antea os producit, et aures retrahit infra caput, sicut cornua facit limax. + +Hic ponitur ultima istorum duorum transformatio; nam lingua hominis, que prius erat una et ad loquendum apta, scinditur et efficitur bifurcuta, et lingua serpentis, que prius erat bifurcuta, recluditur, unitur, et ad loquendum apta efficitur. Sed quia istorum amborum transformatio mediante fumo facta est, ideo, transformatione finita, desinit ille fumus. + +Vult hic dicere autor, quod videns tales et tantos viros de sua civitate oriundos inter latrones, quod oculi sui fuerunt ex tali visione confusi et animus doloratus. Sed licet esset intus et extra taliter alteratus, non potuerunt illi fugere ita clausi, quod ipse non cognoverit Puccium Sciancati. Fuit autem Puccius etiam Florentinus, et iste solus de tribus sociis non fuerat immutatus. + +Postquam autor in duobus precedentibus cantibus de fraude et dolo furium, ac etiam de eorum transformationibus prosecutus est, nunc in isto cantu et in sequenti de fraudulentis consiliariis et dolosis loquacibus ac etiam oratoribus versipellibus prosequitur in hunc modum, presentia cum precedentibus concordando: Letare, inquit, Florentia, postquam es ita grandis quod per terras et maria pandis alas, et per infernum tui nominis titulus dilatatur. Inter latrones enim inveni quinque tales tuos cives quod inde in mente confundor et in facie verecundor, et tu in honorem maximum non ascendis. Sed si prope auroram vera somnia somniantur, tu senties citra modicum tempus id quod Pratum, nedum alii, tibi optant. Et si iam esset ipsorum optatum desiderium adimpletum, non esset nimium tempestivum; quod utinam iam adesset, ex quo omnino sine dubio esse debet, quia quanto magis senuero, tanto magis inde gravabor. Facta ista exclamatione contra suam civitatem, yronice iste autor ad nos dirigit verba sua, sic dicens: Nos inde recessimus – subaudi a septima malabulgia – et per illas scalas quas nobis fecerant vestigia nostra prius reascendit magister meus, me – subaudi debilem – post se trahens. Et sic viam solitariam prosequendo inter acutas silices et frusta scopoli pes sine manu non poterat expediri. Tunc dolui, et nunc similiter dolore constringor, quando dirigo mentem ad id quod vidi, et magis ingenium nunc refreno quam sim solitus refrenare, ad hoc ut non currat sine ducatu virtutis; ita quod si aliqua bona stella seu res melior tribuit michi bonum quod ego more invidi illud datum bonum non auferam michi ipsi. Quare autem ista premiserit, subiungendo declarat dicens quod quemadmodum rusticus, quando diebus estivis in quibus sol, qui mundum clarificat sua luce, minus absconsam suam faciem nobis tenet, in aliquo podio requiescens, videt in vallibus, ubi forte areas et torcularia sua habet noctilucas infinitas; illo dum taxat, tempore quo culici musca cedit, ita tot flammis octava bulgia resplendebat, sicut perpendi statim quod fui in illa parte unde fundus – subaudi istius bulgie – videbatur. Et sicut ille qui se vindicavit cum ursis, videns currum Elye, quando equi se ipsos ad celum fortiter erexerunt, ipsum non poterat oculis tantum sequi quod videret aliud quam solam flammam, tanquam nubeculam ascendentem; tali re vera modo quelibet anima movet per istam bulgiam se metipsam, quia nulla monstrat furtum, et quelibet flamma unum in se continet peccatorem. Ego autem stabam supra pontem ad videndum totus inferius reclinatus, intantum quod si ego unum cespitem vel scopulum non cepissem, cecidissem inferius, sine spe aliqua inde protinus exeundi. Tunc dux meus qui me vidit in tanta mentis solicitudine sic intentum, ait: Infra ignes quos cernis spiritus sunt absconsi; quilibet enim illo se igne circumdat, quo ut conspicis est incensus. Ad quem ego: Magister, audita tua responsione, sum ego magis certificatus; sed iam michi videbatur quod ita esset, et tibi dicere iam volebam. Quis est in illo igne qui venit in suo cacumine sic divisus, quod videtur surgere de pira in qua Ethyocles cum suo germano – subaudi Polinice – fuit missus? Et ille michi: Interius, inquit, ibi Ulixes et Dyomedes puniuntur, et ita vadunt insimul ad vindictam, idest ad penam, sicut ad culpam soliti erant ire. Et intra ipsorum flammam planguntur insidie illius, scilicet equi, qui fecit portam unde exivit semen nobile Romanorum. Ploratur etiam ibi intus causa propter quam Deydamia adhuc condolet de Acchille, et de Palladio pena ibi etiam irrogatur. Ad quem ego: Magister, si infra illas scintillas isti spiritus valent loqui, te rogo et iterum rogo ut istud unum meum rogamen a te pro mille rogaminibus acceptetur, ut non facias isto desiderio me privatum, quousque flamma veniat huc cornuta; vides enim quod versus eam ex magno desiderio me inclino. Et ille michi: Tua precamina multa laude sunt digna. Idcirco ipsa accepto, sed facias quod lingua tua aliquantulum requiescat. Permitte nanque me loqui, quia iam habeo in mente conceptum quicquid tu vis, quia forte de tua loquela dedignarentur, eo quod Greci fuerunt. + +Postquam autem flamma illa cornuta ad ipsos applicuit, dicit autor quod Virgilius, captato loco et tempore, in ista forma ad illos sua verba direxit: O vos qui estis in uno igne: si ego de vobis merui quando vixi, si de vobis dico merui modicum sive satis, quando in mundo alta carmina fabricavi, non vos moveatis, sed unus ex vobis dicat quo ad moriendum per ipsum perditum itum fuit. Tunc maius cornu illius antique flamme cepit se ipsam murmurando movere; illo namque dico murmure, quo flamma ignis fatigatur a vento. Indeque hac et illac ducendo cachumen, sicut esset lingua que loqueretur, iecit vocem foras et ait: Quando ego recessi a Circe, que me uno anno et plus detinuit violenter, ibi prope Caetam, prius quam sic Eneas nominasset eandem, nec dulcedo filii, nec pietas senis patris, nec debitus amor qui Penolopen letificare debebat, vincere potuerunt ardorem quem habui maxime circa tria, videlicet circa mundum, circa vitia, circaque virtutes, ut ex hiis tribus certam experientiam reportarem; sed alto maris pelago me committens, solum cum uno navigio et cum illa societate modica a qua nunquam extiti derelictus, utrumque litus usque in Ispaniam et usque in Morrocco et insulam Sardorum ac etiam usque alias insulas quas illud mare in circuitu circundat aspexi. Ego autem et socii mei eramus veteres atque tardi quando venimus ad illas fauces strictas ubi Hercules posuit sua signa, ad hoc ne aliquis ulterius se immittat. Et ibi a manu dextera dimisi Sobiliam, a sinistra vero iam dimiseram Sectam. Et tunc sociis loquens dixi: O fratres, qui per centum milia pericula applicuistis ad occidentem, nolite vestrorum sensuum isti tam modice vigilie que est de remanentibus experientiam denegare, post solem mundi sine gente. Considerate id quod in vobis extitit seminatum. Non enim facti estis veluti bruta animalia ad vivendum, sed ut sequamini intelligentiam et virtutes. Cum ista itaque modica oratione sic meos comites acui ad eundum, quod non sine difficultate ipsos postea tenuissem. Et volventes matutino tempore nostram proram, de remis fecimus alas volatui temerario, semper sinistro lateri applicando, et tantum tenuimus a sinistris litora relinquentes et nos alto pelago committentes, quod de nocte videbamus illas stellas que alterum polum undique circumcingunt. Tantumque illud mare meridianum sulcavimus quod lunam vidimus extinctam suo lumine quinquies et accensam. Et tunc apparuit nobis una montana, que nigra propter sui distantiam videbatur, et visa est michi altitudinis tante fore quante meis temporibus aliquam aliam unquam vidi. Quam videntes, fuimus de nostra visione letati. Sed tam cito ipsa letitia fuit in merorem et tristitiam commutata, quia de nova terra unus turbo exivit, qui in parte anteriori percutiens nostrum lignum, ipsum tribus vicibus cum vertigine giravit aquarum, et quarta vice ipsum in circuitu sic girando, puppim sullevando et proram inclinando, aquarum fuit voragine deglutitum. Ideo ait in textu: + +{Tre volte 'l fè girar con tutte l'acque; +a la quarta levar la poppa in suso, +et la prora ire in giù, com'altrui piaque, +infin che 'l mar fu sovra noi richiuso.} + +{Et se già fosse, non saria per tempo.} Quasi dicat: Tantum invalescit Florentinorum nequitia, quod si iam puniretur, non esset nimium tempestive. Quod utinam iam istud tempestivum adesset, ex quo quin omnino eveniat cessare non potest. Et hoc quare vellem? Non utique ex odio vel vindicta, sed quia quanto plus ista sententia differetur, tanto plus efficiar senex; et quanto plus senuero tanto plus cognoscam; et quanto plus cognovero tanto plus ex inde contristabor. + +Tractaturus autor de dolosis actibus qui ab ingeniis subtilibus oriuntur, propter que ipsorum autores tam atroci tormento in ista octava bulgia puniuntur, sibi et ipsis condolet admirando: ipsis quia consideravit et vidit quod tam magni principes et famosi, sicut fuerunt Ulixes et Dyomedes et Guido comes de Montefeltro, propter subtilia ipsorum ingenia in dolosos actus et dolosa consilia inciderunt: sibi vero, quia formidavit ne suum ingenium, quod erat inter mortales tam splendidum et subtile, ad omnia humana et divina opera investiganda, ac etiam exercenda, in similia laberetur. + +Dicit hic autor quod quelibet flamma infra se unum continet peccatorem, et nulla ostendit furtum, idest nulla flamma demonstrat id quod continet intra se. Sed hic oritur questio, quomodo scilicet anima possit in flammis comburi et non consumi. Huic autem questioni respondit beatus Augustinus in libro De Civitate Dei, ostendens per quinque exempla quod anima potest in igne comburi et non consumi. Et primo exemplo vermium, dicens: nonnullum genus vermium in aquarum calidarum scaturigine reperitur, quarum fervorem nemo impune contractat. Illi autem non solum ibi sunt sine ulla lesione, sed extra non possunt vivere. Secundo exemplo montium Sicilie dicens: Notissimi montes Sicilie qui tanta temporis vetustate usque nunc flammis estuant et integri perseverant, satis ydonei testes sunt non omne quod ardet consumi. Tertio exemplo carbonum, qui ignis operatione sic fiunt incorruptibiles, ut in terra humida suffossi, dum essent ligna putrescerent, modo facti carbones corrumpi non possunt. Quarto exemplo pavonum; quis, inquit, nisi Deus dedit carni pavonis mortui non putrescere? Et narrat ibi, quod dum semel hec avis cocta sibi fuisset oblata, de pectore eius usque ad annum servari mandavit, et nullam lesionem incurrit, nisi quod aliquantulum corpulentie siccioris et contractioris fuit. Quinto exemplo salamandre dicens, sicut dixerunt qui de naturis animalium curiosius indagarunt: salamandra in ignibus vivit, de cuius etiam pellibus fiunt corrigie pretiose que, dum sunt vetustate consumte, si proiciantur in ignem ex veteribus fiunt nove. Patet ergo per ista exempla que posuit Augustinus quod non omne quod ardet consumitur in ardore. + +{Catun si fascia di quel ch'elli è inceso.} In isto notabili, moraliter exponendo, continetur quod quilibet homo exterius operatur bonum sive malum, secundum quod interius concupiscit. Nam si calore virtutum interius inflammatur, oportet quod ipsarum virtutum luce atque fulgore exterius adornetur. Quia videmus, iuxta sententiam Salominis et beati Gregorii pape, quod si ignis ponatur in palea, statim exardescit. Si vero quis malo ardore concupiscentie, cupiditatis, invidie, sive ire comburitur, oportet etiam quod secundum illum exterius operetur opera, scilicet carnis et mortis. Qualis enim est unusquisque, talis et finis videtur ei, ut ait Philosophus. + +Verba sunt Dantis ad Virgilium in quibus ipsum rogat ut si illi duo principes, Dyomedes videlicet et Ulixes, possunt in illis flammis loqui, quod sibi concedat ut illos audiat colloquentes. + +Hic ostenditur in verbis Virgilii quod homo sapiens suo subtili ingenio corda penetrat aliorum, dum ex signis que foris apparent considerat ea que interius sunt sepulta. Nam sicut ex fumo manifestatur ignis, licet non videatur, ita ex quibusdam signis manifestatur cor, quod quidem videri non potest. Ideo Philosophus dicit quod voces sunt note earum que sunt in anima passionum. Et quia Dantes ostendit per signa extrinseca magnum desiderium loquendi cum illis, ideo Virgilius statim fuit ymaginatus quid petere vellet illis. Ideo ait: + +{Lascia parlar a me, ch'i' ò concetto +ciò che tu vuoi;} + +Et causam propter quam non vult ut ipse Dantes loquatur cum illis assignat, dicens: {ch'ei sarebbero schivi,} idest quia forte dedignarentur loqui tecum quia fuerunt Greci, et tu ignoras protinus linguam grecam. Tante enim autoritatis fuit antiquitus lingua greca, et spetialiter ante Romam, quod Greci nolebant respondere nisi loquentibus ipsam linguam. Quam maiestatem secuti postea sunt Romani. Nam subiugato universo, orbe terrarum statuerunt ipsi Romani ut nullus ambaxiator seu alia que vis persona in ipsorum consilio sive cetu nisi ytalice loqueretur. Et nichilominus semper fuit lingua greca aput Italicos in honorem. Nam omnes quasi libros latinos ipsi autores latini grecis titulis titularunt, ut patet per Virgilium, qui omnibus suis operibus grecos titulos assignavit, sicut librum de pastorali regimine intitulavit Bucholicam, librum de agricultura Georgicam, et librum de preliis Eneiden nominavit. Similiter Ovidius librum de transformationibus Methamorphoseos appellavit, et librum de regibus et consulibus Fastos nominavit. Divine etiam Pagine libri grecis nominibus adornantur, ut Bibliotheca, Penthasis, Evangelium, et Apocalipsis. + +Hic ponit Ulixes confinia illarum faucium sic strictarum, dicens quod ex parte Europe est quedam civitas que vocatur Sibilia, et ista est in terra firma; et ex alia parte, scilicet ex parte Libie, est quedam terra que vocatur Septa; et fuit ista Septa antiquitus insula, mari undique circumcincta, que alio nomine dicitur Gadis. Et ista Gadis, ut ait beatus Ysidorus XIIIIM libro Ethimologiarum, dirimit Affricam ab Europa. In ista itaque insula posuit Hercules columnas mirabiles et insignes, ut navigantes ab oriente in occidentem ulterius non transirent. Erat autem antiquitus proxima terra CXX passibus separata, nunc vero cum terra firma coniuncta, quam Tyrii, de mari Rubro profecti, occupantes in lingua sua Gadis, idest Septam, nominaverunt pro eo quod mari esset undique circunsepta. Fuit autem insula fructibus et spetiebus ditans multas partes mundi, et precipue occidentis. + +{Tutte le stelle già dell'alto polo.} Nota quod duo sunt poli in celo super quos volvitur totum celum: unus dicitur articus, qui semper apparet; alter vero dicitur antarticus, qui a nobis videri non potest, quia est ex opposito artici, qui articus vulgo dicitur tramontana. Tramontana autem semper est super caput nostrum, et idcirco cum alius polus sit australis et semper sit ex opposito tramontane, nullo modo potest videri, quia sub pedibus nostris est. Potest autem videri in duabus partibus orbis, videlicet ex ipsa parte australi, vel ex paradiso terrestri. Nam pars australis est subiecta ipsi polo antartico, sicut septentrionalis pars in qua habitamus subiecta est artico, et ideo ex ipsa parte australi potest videri. Sed sicut dicunt philosophi, illa pars australis est ita calida quia propinqua et vicina soli, quod illuc pergi non potest nisi fabulose. Ideo de illa parte mundi nulla nova habemus per veras ystorias, sed solum per fabulosa figmenta. Et isto modo autor in parte ista fabulatur tam de illa patria quam de morte ipsius Ulixis. Potest etiam videri ille polus antarticus de monte paradisi. Et ratio est ista: Ille enim mons supereminet omnibus montibus mundi, usque ad globum lunarem attingens. Et ideo est tante altitudinis, quod gibbositas ipsa mundi que nos impedit ne illum polum videre possimus, est subiecta pedibus dicti montis. Nec etiam ad hunc montem, propter peccatum primi hominis, est accessus. Et quia de isto monte potest polus antarticus videri, ideo autor fingit in secunda cantica, cantu primo, illum polum antarticum se vidisse. + +Modo dicit Ulixes quanto tempore navigavit per illud mare per quod nullus unquam fuerat ausus navigare. Et dicit quod stetit ibi quinque mensibus. Ideo dicit: Quinquies accensum et totidem extinctum erat lumen lune de subter. De subter dicit quia tantum per illud occeanum navigavit quod ad polum antarticum, quod est oppositum nostro artico, appropinquavit. Et ideo illud mare est subter nos. + +Et nunc apparuit illi quidam mons tante altitudinis, quante nunquam in nostro mundo habitabili circunspexit. Ideo ait Ulixes in textu: + +{quando ci apparve una montagna, bruna +per la distantia, et parvem'alta tanto +quanto veduta non ave' alcuna.} + +Que autem terra sit ista quam a longe in plaga meridiana vidit Ulixes non bene sciri potest, quia de illa terra nulla vera ystoria reperitur; tum quia nullus unquam de illis partibus ad nos venit, nec de nobis unquam illuc ivit qui ad nos postea sit reversus. Tamen beatus Ysidorus dicit, XIIIIo libro Eth., quod extra tres partes orbis, Asiam scilicet, Affricam et Europam, quarta pars transocceanum interior est in meridie, que propter solis ardorem incognita nobis est, in cuius finibus anthipodas fabulose inhabitare produntur. Anthipode autem dicuntur homines qui subter nos habitare fabulose finguntur, qui tenent plantas contrarias nostris plantis. + +Postquam Ulixes finem imposuit verbis suis, cachumen sive summitas sue flamme que dum loquebatur se ipsam vibraverat more lingue, iam rectus et quietus in apice sue flamme, a Virgilio de ipsius licentia recedebat. Et hoc est quod taliter incipit cantus iste. Iam erat flamma – subaudi Ulixis – erecta superius et quieta ut plus non diceret, et iam a nobis recedebat cum licentia dulcis vatis, quando una alia – subaudi flamma – que post ipsam veniebat, nos fecit volvere nostros oculos ad sui apicem vel cachumen propter unum confusum sonitum qui egrediebatur ex illa. Qualiter autem esset confusus ille sonus, exemplificando declarat dicens: Sicut bos siculus qui mugit primo cum planctu illius – et hoc fuit iustum, quia ipsum temperaverat lima sua– mugiebat cum voce afflicti, ita, licet cum toto quod esset ex ere, ipse – subaudi bos ereus – omnino videbatur a dolore trafixus; simili modo, quia non habebat viam nec foramen – subaudi illa flamma – per quam viam vel foramen possent exire verba a principio, idest ab apice ignis, verba dolorosa exibant et in suum convertebantur taliter ydioma. O tu, ad quem dirigo meam vocem, et qui loquebaris modo lombarde dicendo: {Istra ten va,} idest modo recede, {più non t'aizzo,} idest plus fatigationem tibi ingerere nolo, quamvis ego venerim aliquantulum tarde, non te tedeat aliquantulum stare mecum; vides quod non tedet me et ardeo. Si tu modo solum in istum cecum mundum de illa dulci terra latina, de qua totam meam culpam porto, noviter cecidisti, dic michi si Romandioli habent pacem vel guerram, quia ego fui de illis montibus interioribus qui sunt inter Urbinum et iugum de quo fluvius egreditur Tiberinus. Tunc Virgilius, quia sibi loquebatur ille spiritus inflammatus, tetigit Dantem dicens: Loquere tu, quia iste est latinus. Dantes autem, quia iam habebat responsionem in promptu, sine mora ei illico sic respondit: O anima que inferius es absconsa, Romandiola tua non est, nec unquam fuit, sine guerra in suorum cordibus tyrannorum. Sed nullam manifestam modo ibidem dereliqui. Qui autem fuerint illi tyranni qui illo tempore in ipsa Romandiola tyrannidem exercebant, per ordinem autor in sua responsione subiungit dicens: Ravenna stat sicut stetit multis annis; Aquila enim de Polenta taliter ipsam fovet quod Cerviam cooperit suis pennis. Terra autem illa que iam sustinuit longam obsidionem et de Gallis fecit cruentatum coadunamen, sub bracchiis viridibus invenitur. Et Mastinus vetus et novus de Verrucchio, qui fecerunt de Montagna malum gubernamen, ubi fit de dentibus suchium, idest sucum. Civitas autem Lamonii et Santerni conducunt leoninum de nido albo, qui mutat partem ab estate ad hyemen. Et illa – subaudi civitas – cui Savium undat latus, sicut ipsa sedet inter planum et montem, inter tyrannidem vivit in statu libero nunc ad presens. Nunc autem, quis tu sis edissere nobis rogo; non sis durus magis michi quam fuerim ego tibi, ut nomen tuum in mundo teneat altam frontem. + +Postquam vero ille ignis aliquantulum mugiit more suo, acutam cuspidem hac illacque commovit, et talem postea dedit flatum: Si ego crederem quod mea responsio dirigeretur ad personam que unquam reverteretur ad mundum, ista flamma immobilis permaneret; sed quia de isto fundo nunquam reversus est aliquis vivus, si audio verum, responsionem sine timore infamie tibi do. Ego enim fui homo armorum et postea cordellerius, credendo sic cinctus omnia –subaudi que male feceram – emendare. Et certe meum credere integrum veniebat, nisi fuisset magnus sacerdos, cui male eveniat, qui me in primas culpas recidivare coegit, et quomodo et quare volo quod intelligas. Quando osseus et pulpeus ego eram, que duo, scilicet ossa et pulpas, michi dederat mater mea, opera mea non fuerunt leonina breviter sed vulpina. Perpendimenta autem et coopertas vias protinus scivi omnes, et ita duxi artes ipsarum, quod ad fines terre exivit sonus eorum. Sed quando me vidi in illa parte mee etatis in qua quilibet deberet deponere vela et recolligere sartas, quicquid michi prius placuerat tunc displicuit, et penitentem me reddidi et confessum; ha me, miserum lapsum, et veraciter valuisset. Princeps autem novorum Phariseorum, habendo guerram prope Lateranum et non cum Sarracenis nec etiam cum Iudeis, quia quilibet suus inimicus erat protinus christianus, et nullus ex ipsis fuerat ad vincendum Achon, nec mercator in terra soldani; nec summum officium, nec ordines sacros consideravit in se, nec in me illum chamum qui solitus erat suos cinctos facere macriores; sed sicut Constantinus intra Siraptim Silvestrum consuluit pro sua lepra curanda, ita iste me, tanquam magistrum, consuluit ut curari posset a sua febre superba. Petivit enim a me consilium et ego tacui, quia sua verba michi ebria videbantur. Sed ille, hoc videns, statim intulit: Cor tuum nullatenus suspicetur. Ex nunc te absolvo, et tu me doce quomodo Penestre ad terram deiciam et prosternam. Celum enim possum ego claudere et reserare, sicut tu scis. Ideo sunt due claves quas caras meus non habuit antecessor. Tunc me argumenta gravia impulerunt, unde tacere fuit michi visum peius, et dixi: Pater, ex quo tu me lavas ab illo peccato in quo dicadere nunc debeo, longa promissio cum brevi observatione in alta sede te faciet triumphare. Franciscus venit postea pro me, statim quod fui mortuus, sed unus nigrorum cherubin illice sibi dixit: Noli portare – subaudi istum – nec iniuriam facere michi velis. Venire debet inferius inter meos afflictos, quia dedit consilium fraudulentum, a quo citra semper sibi steti ad crines; quia absolvi non potest qui non penitet de commisso, nec penitere et velle insimul homo potest propter contradictoriam, que non consentit. Heu me dolentem, quomodo me concussi quando me rapuit dicens: Forsitan tu non cogitabas quod ego logicus essem. Ad Minoem me portavit, et ille dorsum durum cum cauda octies circumdedit, et postquam ipsam cum magna rabie momordisset, ait: Iste est de reis furis ignis. Unde, sicut vides, perditus hic existo et ita vestitus, eundo, deploro. + +Quando vero iste spiritus suum dicere sic complevit, flamma dolorando et se vibrando recessit. Nos autem transivimus ultra, ego scilicet et dux meus, super scopulum, idest pontem, usque super alium arcum qui operit fossam, in qua solvitur feudum illis qui scismata seminando gravamen acquirunt. Ideo dicitur in textu: + +{a quei che scommettendo acquistan carco.} + +Verba sunt autoris in quibus tria breviter dicit: Primum est quod illa flamma in qua loquebatur Ulixes, finito suo sermone, se sursum erexit et quietavit, et hoc ne amplius loqueretur. Secundum est quod sic erecta et quietata, ab ipsis de licentia Virgilii recedebat. Tertium est quod, post ipsam flammam in qua erat Ulixes et Dyomedes, una alia flamma cum quodam confuso sonitu veniebat; ad quem sonitum Virgilius et Dantes se illico cum oculis converterunt. Qualis autem fuerit ille confusus sonitus exemplificando declarat. + +Superius dixit autor in principio istius cantus quod Ulixes de Virgilii licentia recedebat; hic autem ponit quid sibi dixit cum ipsum abire permisit. + +Dic itaque michi, queso, si tu modo noviter de illa dulci terra latina descendis, si Romandioli habent pacem vel guerram. + +Quasi dicat: Ut tibi pandam citius nomen meum, me non solum per facta beneficia sed etiam per fienda sagaciter adiurasti, dicendo: {se 'l nome mio nel mondo tegna fronte}. Sed ego dico tibi quod, si ego crederem respondere alicui qui reverteretur ad mundum, nichil tibi de meo statu manifestarem. Sed quia nunquam, si verum audio, aliquis de isto fundo ad superos est reversus, ideo tibi sine timore infamie respondebo. + +Sed postquam toto tempore quo vixit in armis gloriosus et victoriosus fuit in mundo, tandem cum devenit ad senectutem se ipsum totum Deo et suo servitio dedicavit. Nam cuncta que prius sibi placuerant tunc despexit et, mundo valefaciens, habitum minorum assumpsit. + +Hac itaque perversa conscientia depravatus et arroganti superbia elevatus, cupiens tyrannica rabie ipsos Columnenses funditus extirpare, consuluit comitem memoratum qualiter posset civitatem quandam ipsorum Columnensium quam hostili Marte obsederat, que Penestre vocatur, terre planitiei equare. Et in hoc actu non habuit respectum ad se, qui erat vicarius illius regis pacifici qui pacem in mundum portavit, pacem nascendo adnuntiavit, vivendo predicavit, moriendo in testamento sue familie dereliquit, et resurgendo eisdem pacem obtulit atque dedit. Nec etiam habuit respectum ad ipsum comitem qui mundi guerras reliquerat, et religionis pacem quesierat, nec ad habitum suum, qui corda non ense precinctus, pacem amare et imitari videtur. + +Per cingulum in Sacra Scriptura continentiam accipimus, que religiosos maxime carnali et terreno desiderio cohibet et constringit. Unde ipsos admonet Christus dicens: Sint lumbi vestri precinti. Ubi dicit beatus Gregorius: Lumbos nostros precingimus cum carnis luxuriam per continentiam coartamus. Vult itaque hic dicere comes Guido quod fratres minores non sunt hodie ita a terrenis desideriis et actibus vacui sive macri, sicut in sue religionis exordio iam fuerunt. + +Sed quia prius fuit absolutus quam peccasset, ideo in morte dannatus ponitur exemplariter vel figuraliter ab autore. Licet mortem istius comitis poetice fingat autor, tamen creditur, et sic in multis libris sanctorum autenticis reperitur, quod ad mortes hominum et boni angeli atque mali conveniunt. Nam beatus Nicholaus in hora mortis vidit ad se sanctos angelos venientes. Beatus autem Martinus in hora sue mortis vidit sibi dyabolum assistentem. Cui Martinus: Quid hic astas, cruenta bestia? Nichil in me funestum reperies, Abrahe sinus me recipiet. Ad mortem autem beati Forosci episcopi, sicut scribit venerabilis doctor Beda, et boni et mali angeli advenerunt et multa prelia inter se pro habenda illa anima commiserunt. + +Quis posset unquam, inquit autor, cum verbis solummodo absolutis, dicere de sanguine atque plagis ad plenum quas nunc pluries ego vidi? Omnis lingua certe ad istud deficeret enarrandum, quia noster sermo ac etiam mens ad tantum comprehendendum modicum sinum habent. Quales autem plagas ibi conspexerit, exemplificando declarat. Si adunaretur adhuc, inquit, tota illa gens que in infortunata terra Apulie de suo sanguine fuit dolens per Romanos et per longam guerram que de anulis tam alta spolia reportavit, sicut scribit Livius, qui non errat, cum illa – subaudi gente – que sensit penas ictuum bellicorum quando Roberto Guiscardo se opponere fuit ausa; et altera – subaudi, si adunaretur – cum istis cuius ossa adhuc colliguntur apud Ciperanum, ubi quilibet Apulus fuit mendax, cum illa – subaudi etiam – que fuit ad Tagliacozzo, ubi sine armis vicit senex Alardus; et istarum gentium unus suum membrum perforatum et alius ostenderet mutilatum, ad adequandum modum none bulgie esset nichil. + +Postquam vero autor exempla induxit plagarum et vulnerum in bellis Apulis inflictorum, ad enarrandas plagas et vulnera istius none bulgie manum tendit. Iam, inquit, veges non sic perforatur vel aperitur quando perdit tympanum vel assidem lateralem, sicut ego vidi unum fractum et apertum a mento usque ad illam partem unde homo trullat. Inter tibias enim intestina pendebant, et tristis venter, qui saccus efficitur stercoris, videbatur. Et in tantum quod ego in eum totus intendo me respexit, et cum manibus aperiens sibi pectus ait: Vide quomodo me dilanio. Vide quomodo divisus est Macumet; ante me vadit plangendo Ali, scissus a mento usque ad sinciput. Et omnes alii quos tu vides hic seminatores fuerunt scandali et scismatis dum vivebant; et ideo taliter scissi sunt. Unus diabolus est retro post nos qui ita crudeliter nos trucidat acie sui ensis, cuilibet istius cunei vulnera iterando. Et hoc quia quando completam habemus dolentem stratam, nostra vulnera sunt prius reclusa quam ante ipsum aliquis nostrum vadat. Postquam vero Machumet ista enarrasset autori, ipsum interrogat dicens: Sed tu quis es, qui super scopulum quasi otiosando moraris, forte quia differs ire ad penam que super tuas accusationes noscitur iudicata? Ad que verba Virgilius sic respondit: Nec mors eum adhuc invasit, nec ad tormentandum culpa aliqua ipsum ducit. Sed ut dem illi plenam experientiam, michi qui sum mortuus convenit ipsum ducere per infernum huc inferius de giro in girum, et hoc est verum sicut est verum quod tibi loquor. Tunc plus quam centum anime que ista verba Virgilii audiverunt in illo fossato se firmarunt ad contemplandum autorem, pro quodam quasi mirabili sua martiria oblivioni tradendo. Audiens autem Macumeth responsionem a Virgilio sibi factam, ait ad Dantem: Dicas ergo fratri Dulcino, o tu qui forte videbis solem in brevi, quod si non vult hic cito me sequi, quod victualibus sic se armet, quod coartatio nivis Noarensibus victoriam non reportet, quia aliter nequaquam acquirere leve esset. Et hoc dicto, Macumeth ab autore recessit. + +Post recessum vero Machumeth, unus alius qui habebat gulam perforatam et nasum usque sub ciliis detruncatum, et qui non habebat nisi unam auriculam solam, firmatus cum aliis ad videndum admirative autorem, ante alios aperuit guttur quod erat ex omni parte exterius rubicundum, et ait: Tu quem culpa non condemnat, et quem ego in terra latina conspexi, si similitudo nimia me non fallit, recordare Petri de Medicina, si unquam reverteris ad videndum dulce planum qui a Vercellis ad Marchabo declinat. Et facias notum duobus melioribus de Fano, domino scilicet Guidoni et Angelello, quia si previdere hic non est vanum, eiecti erunt de ipsorum vase et submersi prope Catholicam, proditione unius iniqui tyranni nequiter operante. Inter insulam certe Cypri et Maiorice nunquam vidit tam grande scelus Neptunus – subaudi perpetratum – non a pyratis, non a gente Argolica, idest Greca. Ille enim proditor, qui cum uno – subaudi oculo – videt solum, et tenet terram quam, talis est hic mecum ieiunus videndi protinus esse vellet, faciet ipsos ad colloquendum secum venire, postea faciet sic quod adventum Focarie non erit opus vota facere sive preces. Auditis autor verbis et vaticinio Petri de Medicina ait ad eum: Demonstra michi, et me, queso, declara, si vis ut tua verba superius ego portem, quis est ille visionis amare. Tunc ille posuit manum ad mandibulam unius sui socii, et os illius aperiens exclamavit: Iste, inquit, est ille de quo – supple tibi dixeram – et non fatur. Iste expulsus – subaudi de Roma – dubitare submersit, idest fugavit, in Cesare, affirmando quod munitus cum danno semper sustinuit expectare. Et hic exclamat autor contra illum qui sibi fuerat demonstratus. O quantum, inquit, michi videbatur attonitus cum lingua in faucibus amputata Curio, qui ad dicendum adeo fuit audax. + +Et unus alius qui ambas manus habebat incisas, elevando per fuscum aerem brachia mutilata, ita quod sanguis faciem deturpabat, exclamavit ad Dantem: Reminiscaris etiam de Musca, heu qui dixi Res facta caput habet; quod quidem dictum pro gente tusca fuit – subaudi exemplariter – malum semen. Et Dantes illico sic subiunxit: Et mors etiam tue tribus. Unde ille Musca, accumulando dolorem cum dolore, recessit ab eo sicut persona tristis et victa. Sed ego – subaudi Dantes – remansi ad videndum exercitum – subaudi qui per illam bulgiam pertransibat – et vidi unam rem quam ego timerem solus sine pluri probatione – idest autentico testimonio – decantare, nisi quod meam conscientiam bona societas – subaudi Virgilii – assecurat, que quidem bona societas hominem facit francum sub lorica sentiendi se puram. Quid autem viderit, subiungendo declarat dicens: Ego vidi certe, et adhuc michi videtur ut videam, unum corpus humanum sine capite ita ire sicut ibant alii mesti gregis. Et caput truncum tenebat per crines suspensum cum manu ad modum laterne, et illud respiciebat nos et dicebat: Heu michi. De se faciebat sibi ipsi lucernam, et erant duo in uno et unus in duobus. Quomodo istud potest esse, ille scit qui se gubernat. Quando autem ad pedem pontis fuit, brachium in altum cum toto capite elevavit, ut appropinquaret ad nos verba sua, que fuerunt: Vide, queso, penam molestem, tu qui spirando vadis videndo defunctos. Vide si est grandis aliqua sicut ista. Et ad hoc ut tu de me nova reportes, scias quod ego sum Beltramus de Bornio, ille scilicet qui dedi regi Iohanni malas confortationes. Ego feci patrem et filium in se ipsos rebelles. Achitophel certe de Absalone et David cum iniquis persuasionibus non plus fecit. Et quia ego divisi ita coniunctas personas, ideo porto, heu me miserum, cerebrum meum a suo principio separatum; quod quidem principium in isto trunco consistit. Et sic in me observatur contrapassus. Ideo ait in textu: + +{così s'osserva in me lo contrapasso.} + +Vere tota illa gens superius nominata de suo sanguine per Romanos fuso atque deleto fuit dolens. Postquam vero autor generalia prelia que fuerunt inter Apulos et Romanos sub quadam generalitate tetigit, sicco pede subsequenter ad specialia sic descendit. + +Quartum bellum fuit etiam in Apulia, in loco qui dicitur Talliacozzo, inter regem Corradum et Karolum antedictum. In quo bello dictus Karolus non armis, sed astutia unius sui militis, qui vocabatur Alardus, victoriam reportavit. Sed ut istius belli notitia habeatur, ipsam hic breviter et succinte ponemus. Corradinus enim dum esset in imperatorem electus, cum multitudine militum copiosa Ytaliam intravit, et volens prius cum inimicis certare quam coronam acciperet, in Apuliam contra Karolum pugnaturus accessit. Karolus autem obviam sibi venit, et videns potentiam Corradini, ad bellum procedere dubitabat. Cui Alardus ait: Noli timere, sed fac id quod tibi dixero et bene tibi erit. Elige quidem unum militem tui habitus et stature et indue eum armis tuis, et ipsum tanquam regem cum tota gente tua mitte contra Theotonicos pugnaturum. Nos autem duo post talem montem cum quingentis militibus stabimus latitantes. Corradinus autem, dum videbit se esse potentiorem tua gente, contra tuos indisciplinate procedet; et dum tua gens adversariis terga dabit et Theotonici erunt ad spolia colligenda dispersi, nos uniti contra ipsos dispersos audacter et viriliter insurgemus. Quod cum omnia que ipse Alardus providerat evenissent, Corradinus a Karolo debellatus fugam iniit et ad quoddam castrum quod vocatur Asturi devenit. Intrans autem dictum oppidum, Corradinus ad quendam qui tenebat hospitium introivit et ait ad eum: Quis est in hoc oppido maior homo? Cui ille: Ista terra est sub potestate et dominio duorum fratrum nobilium Romanorum, videlicet Iohannis et Iacobi de Frangepanis. Ad quem Corradinus: Duc me, rogo, ad unum istorum. Ille autem continuo duxit illum ad Iacobum. Quem cum vidisset, Corradinus ait ad eum: Domine, ego venio de exercitu Corradini et habeo in secreto aliqua vobis loqui. Quem ille apprehendens, in cameram suam duxit. Cui Corradinus; Iacobe, ego scio te nobilem inter omnes esse Romanos, ideo tibi tanquam fideli principi Romani imperii manifestare me volo. Ego enim sum Corradinus, qui sicut Deus voluit de bello, licet debellatus, evasi. In tuis itaque manibus me committo. Ille autem illum recipiens dolose et callide sic respondit: Domine mi, venisti ad servum tuum et ego te recipio tanquam dominum meum. Noli igitur timere et nec in aliquo contristeris, quia licet sis a Karolo debellatus, ex quo tua maiestas divina protegente gratia vivit illesa, adhuc poterimus exercitum instaurare et contra inimicos feliciter triumphare. Et his dictis, ipsum in quandam camaram introduxit, et ibi fecit eum occulte manere. Accipiensque unum nuntium ipsum cum suis licteris ad Karolum destinavit, significans sibi quomodo ad suum beneplacitum Corradinum habebat atque tenebat. Quod Karolus audiens, cum magna letitia cordis quingentos Gallos milites pro Corradino transmisit. Quem cum habuisset, statim una cum duce Austrie, comite Gerardo de Pisis et uno de Spinolis de Ianua vinculavit. Quos omnes post annum decapitari mandavit; quorum corpora iacent Neapolim apud locum nostrum ordinis de Carmelo. Et sic patet quomodo Carolus vicit Corradinum, non armis sed astutia senis Alardi, ut dictum est. + +Sed quia mentionem fecimus de isto proditore romano, ideo remunerationes quas exinde habuit hic breviter explicemus. Mortuo itaque Corradino, immo potius immolato, ille proditor de Frangepanis, qui totum suum sanguinem maculavit, ad Karolum remunerationem sui sceleris expectans accessit. Quem Karolus in signum derisionis comitem sine comitatu effecit. Ille autem verecundia ductus in castro de Asturi, quia nemo ipsum videre volebat, viliter se inclusit. Germanus autem suus per medium castri unum murum fecit, ne viderent sui oculi proditorem. Mortuo autem illo proditore, fuit sepultus apud ecclesiam Sancte Marie Nove de Urbe, ubi omnes Frangepani ex consuetudine tumulantur. Uxor vero sua supra illud sepulcrum fecit pingi Virginem gloriosam suum filium in gremio baiulantem, et ad pedem ipsius Virginis fecit etiam pingi istum proditorem, genibus flexis et manibus iunctis ad Virginem elevatis; in qua pictura statim apparuit unum signum mirabiliter tremebundum. Nam ille manus scelerate que talem iuvenem in manus Karoli posuerunt statim in sua pictura effecte sunt nigerrime sicut carbo. Quod uxor illius proditoris audiens, statim pro pictore misit ut illas manus iterum dealbaret. Quas cum pictor colore superposito dealbasset, statim in pristinam nigredinem sunt reverse. Uxor autem dolens ac etiam verecundans, iterum et iterum ipsas manus dealbari mandavit; que semper in eandem nigredinem vertebantur. Ad ultimum autem pictor illas manus amputavit, colores et calcem usque ad muri parietem extrahendo, et de novo calcem candidam ibi ponens, illas manus sacrilegas colore quantum potuit niveo resarcivit. Que ut prius in nigredinem sunt mutate. Frater autem eius, quando venit ad mortem, in testamento suis heredibus sic precepit: Relinquo vos bonorum meorum heredes, hoc videlicet pacto, ut me in sepulcro proditoris me ponere nullatenus debeatis. Si vero ibi sepultus fuero, ex nunc mea hereditate vos privo. Et istud testamentum omnes alii de dicta domo postea sunt secuti. + +Hic incipit de scismaticis exemplariter pertractare. Et primo facit mentionem de Machumeth, qui magnam divisionem seminavit in mundo. Scisma enim tantum valet quantum divisio. Ipse enim Macumeth magnam divisionem fecit in mundo quando tantam gentem que sarracenice vivit ab utero Ecclesie separavit. Et quia uterum violavit Ecclesie, ideo divisus in ventre a mento usque ad anum hic ponitur ab autore. Sed quia ystoriam ipsius Machumeth multi ignorare probantur, ideo ipsam hic elucidare proposui. Imperante enim Eraclito, quidam Saracenus de Arabia, falsus propheta et grandis magus, Agarenos sive Ismaelitas seu Sarracenos in suam sectam et heresim taliter congregavit. Nam tribus spetialiter nominibus nominantur, scilicet Agareni ab Agar, famula Abraham, de qua nati sunt, Ismaelite ab Ysmaele, filio Abrahe, quem de Agar genuit Abraham. Ipsi autem, se nobilitare volentes, dicunt se natos de Sarra, uxore Abraham; ideo se Sarracenos appellant. Quidam enim clericus valde sapiens et famosus, vel ut alii dicunt quidam monacus nomine Sergius, vel secundum alios quidam archidiaconus Anthyocenus, cum in curia Romana honorem quem cupiebat assequi non valeret, in Arabiam est profectus; ibique sua predicatione et simulata sanctitate innumerabiles populos ad se traxit. Hic itaque, sive clericus sive monacus, quendam Sarracenum puerum, Machumeth nomine, educavit; quem ad suos mores trahens, ipsum de Novo et Veteri Testamento instruxit. Et quandam columbam candidam ita nutrivit, quod nisi in aure Macumeth cibum nullatenus capiebat. Populisque predicans aiebat quod natus erat inter ipsos quidam summus propheta, in cuius nomine gens ipsa salvari debebat; et quod Deus sibi revelaverat quod in quadam sua predicatione populo adunato ipsum prophetam per descensum Spiritus Sancti in spetie columbe manifestaret. Sicque factum est ut, illo predicante, ista columba sicut iste clericus ordinaverat super populum est emissa. Que circumvolans super humerum Machumet, qui erat in populo, mox descendit, et iuxta morem suum rostrum in aurem illius infixit. Unde populus ludificatus Spiritum Sanctum esse credidit, et sibi tanquam vero Dei nunctio obedivit, intantum quod ipse Machumeth una cum ipsis Saracenis regnum Persidis ac orientalis imperii usque ad Alexandriam invaserunt. Macumeth igitur magistrum suum in secreto deinceps occulte tenebat, et secundum sua consilia in omnibus se habebat, ipsumque esse Michaelem Archangelum cum quo loqueretur fingebat, propriasque leges condens ipsas a Spiritu Sancto, qui in spetie columbe que sepe, vidente populo, super eum volabat, se recepisse mentiebatur; in quibus legibus quedam de utroque Testamento inseruit. Unde, secundum ritum Iudeorum, Sarraceni circunciduntur, carnesque porcinas non comedunt. Cuius rei rationem cum vellet Machumeth populo assignare, dixit quod ex fimo cameli porcus post diluvium fuerit procreatus; et ideo, tanquam immundus, a mundo populo est vitandus. Cum Christianis autem conveniunt, quia credunt unum solum Deum omnium creatorem. Asseruit etiam quod Moyses fuit magnus propheta, sed Christus maior, et summus omnium prophetarum, natus ex Maria Virgine virtute Dei, absque operatione humana. Ait etiam in suo Alcorano quod Christus, dum adhuc puer esset, volucres de limo terre creavit et ipsas volare fecit. Sed venenum immiscuit, quia Christum non vere passum nec vere resurrexisse dixit. Multas etiam leges promulgavit, quarum multas de mosayca lege accepit. Sepe nanque Sarraceni se lavant, et maxime cum orare debent. Verenda enim sua, manus, brachia, faciem, et os et omnia membra corporis abluunt, ut mundius orent. Orantes autem unum confitentur Deum, qui nullum equalem vel similem habeat. In anno quoque integrum mensem ieiunant; ieiunantes autem nocturno tempore comedunt, diurno vero ieiunant. Sextam feriam solennizant, sicut Iudei sabbatum et Christiani diem dominicam venerantur. Et hoc quia tota gens Arabum ante Machumeth Venerem adorabant; hinc est quod usque hodie diem Veneris venerantur. Semel autem per singulos annos, causa recognitionis, ad domum Dei qui est in Meccha ire precipiuntur; quam domum dicunt Adam construxisse, omnibusque filiis eius et Abraham et Ismaeli locum orationis fuisse. + +Quatuor uxores legitimas ipsis habere licet, et quamlibet tertio repudiare et rursus recipere, ita tamen ut quaternarium numerum non transcendant. Macumeth autem dixit sibi a domino angelo Gabriele nuntiante fuisse concessum quod ad aliorum uxores posset accedere, ut viros virtuosos et prophetas in illo populo generaret. Quidam autem Sarracenus unam pulcram uxorem habebat quam Macumeth intime diligebat, quam quia Macumeth loquentem invenit, ipsam a se eiecit. Quam Macumeth recipiens, ipsam inter suas uxores alias manere mandavit. Timens vero ex hoc murmur populi, cartam sibi de celo delatam confinxit, in qua continebatur quod quilibet Sarracenus posset alienam uxorem a suo viro repudiatam pro sua recipere et tenere. Quod Sarraceni usque hodie pro lege observant. A vino autem semper abstinere iubentur. Servantibus vero hec et alia legis mandata promisit Deus ut asserunt paradisum, idest ortum delitiarum, aquis preter fluentibus irrigatum; in quo sedes habebunt perpetuas, nec frigore aut estu aliquo affligentur; omnibus ciborum vescentur generibus. Quicquid appetierunt statim invenient coram se; vestimentis sericis induentur, et speciosis virginibus coniungentur. In delitiis omnibus accubabunt, quibus angeli more pincernarum cum vasis aureis et argenteis ministrabunt. Hunc pseudo prophetam, scilicet Macumeth, Sarraceni tenebris involuti spiritum prophetie super omnes prophetas habuisse affirmant; et decem angelos sibi faventes et ipsum custodientes eum habere predicant. Aiunt quoque ipsi miserrimi Sarraceni quod antequam Deus celum et terram creasset, nomen Macumeth in conspectu Dei astabat, et nisi ipse Macumeth futurus fuisset, nec celum nec terram nec paradisum unquam fuisset. Venenum insuper sibi in carne agnina oblatum fuisse dicunt, agnus autem locutus est ei dicens: Cave ne me comedas, quia in me venenum habeo. Et tamen post plures annos veneno vitam finivit. + +Propter scisma igitur quod seminavit in mundo, propter quod filii Agar a Christianitate sunt divisi, Macumeth a mento usque ad anum divisus in ista nona bulgia ponitur ab autore. Ideo ipse Macumet ait in subsequentibus ad autorem: {Vedi come scoppiato è Macometto!} et loquitur de se tanquam de alio. + +In hiis verbis dicit Macumeth quod omnes de ista bulgia fuerunt seminatores scandali et scismatis; et ideo omnes sunt ita divisi. Ubi nota quod in ista bulgia duo peccata poetice sunt locata, scilicet scisma et scandalum. Et est scisma peccatum quo quis aliquem vel aliquos ab unitate Ecclesie separat, vel seiungit. Scandalum vero est offensio qua quis verbo vel facto societatis vel amicitie dividit unitatem. Scandalum enim grece, latine dicitur offendiculum. Si autem queras unde ista duo oriuntur peccata, dico quod oriuntur a malitia. A propria enim hominis malitia procedit, que dyabolicam malitiam imitatur, scismata et scandala seminare. + +Verba sunt Macumeth ad autorem. Et loquitur hic Macumeth de quodam scismatico valde magno, qui circa annos domini MCCC maximum scisma in Ecclesia voluit seminare. Sed operante clementia Salvatoris, qui suam Ecclesiam super firmam petram fundavit, ille scismaticus sua fuit intentione frustratus. Istoria talis est: Anno enim millesimo trecentesimo, tempore scilicet Bonifatii pape, fuit in provincia Lombardie quidam scismaticus nomine frater Dulcinus, qui in nigromantia plurimum prevalebat. Hic itaque in montibus Novarie, quia locus fortis erat, cum quibusdam suis complicibus ad habitandum se posuit; ibique quosdam clericos et laycos congregavit; quibus congregatis se papam fecit et cardinales aliquos ordinavit. Sibi autem et cuilibet cardinali ac etiam cuilibet clerico uxores singulas assignavit. Omnes etiam ad se venientes clericos recipiebat, et cuilibet uxorem propriam assignabat. Laycis autem stipendia ministrabat. Ab omni voto et ab omni peccato ad se venientes protinus absolvebat; montes vero in quibus habitabat diabolica custodia per artem magicam sic munivit, quod nullus vivens terminos ab ipso positos modo aliquo poterat pertransire. Pecunia autem quam suis stipendiariis dabat, aurea apparebat infra terminos montium predictorum. Sed si quis vellet ab eo recedere statim quod terminos suos transibat, non de auro sed corio illa pecunia videbatur. Multos exercitus contra se venientes per artem magicam de suis terminis effugavit. Totam contratam per circuitum derobabat. Solummodo victualia et homines capiebat, quibus captis non pecuniam sed solum frumentum, vinum, oleum et cetera que ad victum pertinent imponebat. Et ideo ait Machumeth in verbis premissis autori: Dicas fratri Dulcino quod si non vult hic cito me sequi, quod se muniat victualibus unde vivat, et hoc faciat antequam nives montes operiant; quia si nives impedient ipsum ne valeat suos milites pro victualibus mittere discurrendo, Novarienses qui montes obsident de ipso victoriam obtinebunt. Quod sic factum est. Nam mortuo Bonifatio ac etiam Benedicto, qui sibi in papatu successit, Clemens quintus, qui post Benedictum fuit pastor Ecclesie, misit in Ytaliam dominum Neapoleonem sancti Adriani cardinalem diaconum pro legato; qui quidem cardinalis cum potentia Lombardorum et balistariis Ianuensium scismaticum illum obsedit. Quem cum auxilio Dei cepisset, cum suis clericis concremavit. + +Iste alius, qui habebat gulam perforatam, nasum detruncatum, et unam auriculam amputatam, fuit unus de comitatu Bononiensi, qui vocatus fuit in vita Petrus de Medicina. Est autem Medicina unum castrum in comitatu Bononie. Hic itaque Petrus delectabatur sussurando scandala seminare; et quotquot videbat aut consanguinitate aut benivolentia iunctos, dividere conabatur. Et quando audiebat scandala aliorum, summo gaudio exultabat. Idcirco in tribus partibus sui corporis est punitus: primo in gutture, unde sursurrum sic procedit et unde risus oritur fraudulentus; secundo in aure, quam scandalosis relationibus porrigebat; tertio in naso, quia de confusione que ex scandalis nascitur letabatur. Nam de nullo membro perdito faciei homi ita confunditur ut de naso. Et quia iste letabatur de confusione alterius, ideo suo est honore privatus. + +Iste igitur scandalosus, videns autorem et ipsum recognoscens, duo breviter sibi facit. Nam primo se manifestat eidem. + +Secundo, imponit sibi unam ambaxiatam quam portet duobus nobilibus viris de Fano, qui adhuc vivebant, quorum unus vocabatur Guido et alius Angelellus. + +Fanum est quedam civitas in Marchia Anconitana, iuxta Romandiolam, que quidem civitas est sita in medio duarum terrarum. Nam ex parte Marchie est Vercelli; ex parte vero Romandiole, in ipsa scilicet Romandiola, est Marcabò, et in planitie que est in medio istarum terrarum est Fanum. Dicit itaque vaticinando, idest futura predicendo, Petrus de Medicina ad autorem: Si unquam redibis ad videndum Fanum, notifica duobus melioribus viris illius terre quod, si previdere hic non est vanum, ipsos iam video in mari submersos. Et modum et locum declarando subiunxit. + +Iste fuit unus miles de Lambertis de Florentia, qui uno solo verbo tantam divisionem et tantum scandalum in Florentia seminavit, quod nunquam dicta Florentia postea quieta pace quievit. Suo enim tempore Guelfi et Gebellini in Florentia simul erant. Accidit autem quod Gebellini parentelam cum Guelfis contrahere voluerunt. Unde quandam nobilem puellam ex ipsis uni militi Guelfo, domino scilicet Buondelmonti de Buondelmontibus, in uxorem dederunt. Guelfi autem in tantum dictum dominum Buondelmontem contra Gebellinos incitaverunt, quod ipse dictam parentelam contra promissiones et pacta noluit observare. Qua propter Gebellini, rationabiliter indignati, de se ipsis consilium collegerunt. In quo quidem consilio, cum unus diceret vulneretur in facie dominus Buondelmonte, et alius diceret immo in maiorem suum vituperium detur sibi per faciem cum uno ventre stercore pleno castrati, predictus dominus Mosca de Lambertis surrexit in medium et ait: Vos nescitis quicquam, nec cogitatis si de isto qui nostram parentelam tam viliter recusavit, iustam volumus excipere ulctionem; non cum gladio neque cum stercore ipsum vituperemus, sed illi protinus vitam auferamus; nam res facta caput habet. Isto igitur consilio ab omnibus acceptato, occiderunt dictum dominum Bondelmontem, sicut habetur infra in tertia cantica, cantu XVI. Occiso itaque domino Bondelmonte, nunquam postea civitas florentina quievit. Nam semper postea fuit seditionibus et bellis civilibus molestata. Ideo ait autori dominus Mosca: + +{Io dissi, lasso! Capo à cosa fatta,... +che fu il mal seme per la gente tosca.} + +Nam Tusci postea, illud proverbium acceptantes, semper modicas iniurias mortibus vindicarunt. Audiens autem autor a domino Musca illud verbum quod dixit, quod suum consilium pro gente tusca fuerat malum semen, illi improperando subiunxit: {et morte di tua schiatta}. Quasi dicat: Illud tuum consilium fuit non solum malum semen pro Tuscis, sed etiam destructio tue gentis. Propter illud enim consilium domus sua de Lambertis ad nichilum est redacta. + +Postquam vero autor dicit propter bonam societatem quam habebat id quod viderat cantare, secure illud quod vidit mirabile sic decantat. Ego, inquit, vidi unum bustum humani corporis sine capite per istam bulgiam pertransire. Et istud tale bustum caput suum detruncatum manibus baiulabat, cum quo capite admodum laterne lumen suis gressibus exhibebat. De se enim, idest de suo capite, sibi ipsi faciebat lucernam, et erant duo in uno – subaudi coniuncti – quia caput et corpus erant intantum coniuncta inquantum illud bustum caput manu tenebat; et unum in duobus inquantum, scilicet unus et idem homo, erat in duo divisus. Quomodo autem istud potest esse, ille novit qui se ipsum gubernat. Iste enim, de quo loquitur autor, filium divisit a patre; et ideo per suam penam novit quam grave peccatum sit inter patrem et filium guerram et discordiam seminare; quia sicut patrem separavit a filio, ita ipse caput suum separatum portat a corde. Sicut enim pater est principium filii, ita cor est principium capitis ceterorumque membrorum, ut in fine istius cantus clarius apparebit. + +Iste siquidem Beltramus de Bornio fuit quidam magnus homo in curia Aduardi regis Anglorum qui, sua operante malitia, tantam discordiam et scandalum inter regem Aduardum et Iohannem eius filium seminavit, quod filius contra tam bonum et reverendum patrem publice arma movit. Et ad detestationem sue malitie declarandam, dicit quod Achitophel non plus peccavit quando Absalonem a David alienavit, quam ipse quando regem Iohannem a rege Aduardo tam nequiter separavit. + +Dicit hic autor, quod propter multitudinem gentium et magnitudinem plagarum quas in ista bulgia vidit, quod ita erat pietate commotus quod a lacrimis non poterat abstinere, licet superius cantu XXo, malabulgia quarta, de hac pietate a Virgilio sit reprehensus. Animus enim naturaliter bene dispositus abstinere non potest quin bonis rebus gaudeat et contrariis contristetur, licet utrumque in suis inimicis aliqualiter contempletur. Et tamen non movet eum persona talis, sed passio prospera nobis aversa. Unde moltotiens accidit quod homo, videns inimicum suum nimis depressum, pietate, licet non debita, commovetur, et erga ipsum aperit viscera pietatis. Et hoc spectat spetialiter ad magnanimos, qui de sui natura sunt faciles ad parcendum. + +Loquitur hic Virgilius ad autorem de Beltramo de Bornio, qui in precedenti bulgia est damnatus, dicens: Quando ille tuus consors tibi digito minabatur, tu eras ita occupatus in videndo illum qui iam tenuit Altamfrontem, quod illum videre nequisti. Altafronte vero est quoddam castrum in Anglia, quod quidem castrum dictus Beltramus tenuit dum vivebat. + +In ista comparatione ponit autor tres contratas que extivo tempore, et maxime in augusto, naturaliter sunt infirme. Prima est Vallis Clane. Est autem Clana quedam aqua in Tuscia, mortua, fetida, et valde corrupta; cuius castra et ville, estivo specialiter tempore, infirmantur. Secunda est Marittima Tuscie, que est hora maris ad austrum posita inter Romam scilicet et Pisas; que quidem contrata extivis diebus mirabiliter est infecta. Tertia est Sardinea, insula quidem in mari Mediterraneo posita, que propter malum aerem et aquas metallinas multum estivo tempore habitatoribus est infesta. De hac insula habes supra cantu XXII, malabulgia Vo. Dicit itaque hic autor quod quales infirmitates sunt in hospitalibus Vallis Clane, Maritime, et Sardinee de mense augusti, tales in ista decima bulgia nunc aspexit. + +Poete enim pro firmo habent quod illi populi Mirmidones appellentur, et quod naturam habeant formicarum. Et sic habent pro firmo ystoriam, sed non fabulam. Sed ipsorum mos est ystorias fabulose narrare. + +In his rithimis duo insimul continentur, scilicet comperatio sic et notabile. Comparatio talis est, quod nunquam aliquis scutifer, expectatus a domino suo, vel cum male libenter vigilat, ita velociter et festinanter duxit strigilem super equum, sicut illi duo leprosi super se ipsos ungues propter pruritus rabiem deducebant. Notabile vero est quod duo sunt illa principaliter que servum solicitum faciunt: primum est quando a suo domino expectatur; secundum vero, quando post servitium domini proprie utilitati intendit. + +Causa autem propter quam fuit combustus est ista, que etiam tangitur in lictera. Dum quodam tempore iste Grifolus moraretur in Senis, dixit uni Senensi qui vocabatur Albarus, causa ioci: Ego scirem me levare per aerem et volare. Unde ille Albarus hec audiens, quia vanitate multa vigebat, rogavit eum ut sibi ostenderet illam artem. Quem postquam Griffolus multis diebus tenuisset in verbis, ille ad episcopum senensem, cuius filius iste Albarus dicebatur, accessit; et dictum Griffolum de heresi infamavit ac etiam accusavit. Episcopus autem istum Griffolum posuit in manibus inquisitoris heretice pravitatis. Qui inquisitor ipsum, secundum allegata et probata contra eum, cremari mandavit. + +Tertium exemplum est domini Nicholai de Bonsignoribus, qui tanta vanitate plenus fuit quod gariofolis anguillas et alia cibaria impleri faciebat, et hoc non ad sanitatem, sed ad vanitatem fieri mandabat. Cuius mores vanos multi postea in Tuscia sunt secuti. Hoc est, extrahe adhuc de societate vana Senensium Nicholaum de Bonsignoribus, qui divitem morem gariofilorum primitus adinvenit; et istud tale semen in orto vanorum hominum pullulat atque crescit. + +Iste Capocchius qui loquitur ad autorem fuit de Florentia, et fuit maximus alchimista in tantum quod omnia que volebat facere breviter faciebat. + +In precedenti nanque cantu autor incepit de falsariis pertractare, et in fine ipsius cantus ponit quod quidam ex ipsis, nomine Capochius, multas vanitates sibi de Senensibus enarravit. Nunc autem in isto cantu sic continuando procedit. Dicit enim quod, dum sibi Capochius loquebatur, quod due anime pallide atque nude ita per istam bulgiam egrotos detruncando rabiose currebant, sicut porcus quando de stabulo se excludit. Et una istarum ad Capochium perveniens, ipsum in nodo colli adeo dente perfodit quod ille terram ventre percussit. Et ad declarandum istarum furias animarum, inducit in principio cantus exemplum Furiarum que agitaverunt Athamantem, regem Thebarum, et Eucubam, reginam troyanam, sic inchoans istum cantum: + +Illo tempore quo Iuno erat turbata propter Semelem contra sanguinem Thebanorum, sicut una vice et alia demonstravit, Athamas in tantam insaniam devenit quod videndo uxorem suam utraque manu duobus filiis oneratam, furiose clamavit: Tendamus retia, ad hoc ut ego capiam leenam et leunculos ad transitum ad quod tendunt. Et hoc dicto, impios ungues extendit, arripiendo unum ex filiis qui vocabatur Learcus, quem rotando per aerem percussit ad saxum; et illa – subaudi regina – cum alio onere, idest filio, se submersit in mare. Et quando fortuna Troianorum altitudinem, idest Ylion, flamma comburente devolvit ad yma, ita quod rex una cum regno defecit, Eucuba tristis, misera et captiva, postquam vidit Polixenam mortuam et sui Polidori in ripa maris dolorosa perpendit extra memoriam facta, latravit ut canis, tantum nempe suam mentem dolore mutante. Sed nunquam Troyanorum furie vel Thebarum bestias stimulando nedum membra humana vise sunt in aliquem tantum crude, quantum ego vidi duas umbras pallidas atque nudas que mordendo currebant, illo modo quo porcus quando de stabulo se excludit. Una quarum venit ad Capochium et ipsum in nodo colli dentibus sic momordit, quod morsum ad se trahendo illum cum ventre terram fricare coegit. Et Aretinus qui tremendo remansit dixit michi: Ille follettus est Iohannes Schicchi et vadit rabiosus alios sic aptando. Ad quem ego: Si alius non immittat in te modo simili suos dentes, queso ne tibi tedium videatur michi dicere quis est ille antequam hinc a meis – subaudi oculis – elongetur. Et ille: Illa est anima antiqua Mirre scelerate, que patri suo contra amorem debitum amica devenit. Ista nempe ad peccandum cum ipso ita venit, falsificando se in alterius formam, sicut alius – subaudi socius suus – qui cum ipsa sic furiose decurrit, sustinuit, ut turme dominam lucraretur, falsificare in se Buosum Donati, testando et testamento pariter dando normam. Et postquam illi duo rabiosi ulterius processerunt, oculum quem ego super Aretinum tenueram revolvi ad videndum alios male natos. Et dum sic respicerem, vidi inter eos unum factum ad modum leiuti, sicut si habuisset inguinem protinus detruncatum, in illa scilicet parte in qua homo forcutus existit. Gravis enim ydropisis, que humore male converso ita disparia membra facit quod ventri facies non respondet, faciebat illi tenere labia sic aperta sicut ethycus facit qui propter sitim unum labium versus mentim et aliud vertit superius versus nasum. O vos, inquit iste ad nos, qui in mundo doloroso sine aliqua pena estis, et, nescio ego quare, respicite et attendite ad miseriam magistri Adami, ego habui vivus satis de eo quod volui; et modo, heu miser, unam guttam aque habere non possum. Torrenticuli enim qui de viridibus collibus Casentini in Arnum ad yma descendunt, sua canalia frigida et humida faciendo, semper stant ante me, et non frustra; quia ymago ipsorum satis plus me desiccat quam malum unde sum ita in facie macilentus. Rigida enim iustitia que me stimulat, trahit causam de loco in quo peccavi, ad mittendum mea suspiria plus in cursum. Ibi est Romena, ubi ego falsavi legam sigillatam Baptiste, propter quod meum corpus superius dimisi combustum. Sed si ego viderem hic animam tristem Guidonis, seu Alexandri, seu eorum fratris, pro fonte Branda talem visionem non darem. Intus enim in ista bulgia iam est una, si rabiose umbre que vadunt in circuitu dicunt verum; sed quid michi valet, ex quo membra habeo sic ligata? Si ego tantum agilis adhuc essem quod ego possem in centum annis una uncia peragrare, iam incepissem per istam semitam iter meum, scrutando ipsam inter istam gentem turpem, quamvis ista bulgia XI miliariis in suo circuitu longa sit. Ego sum per eos inter talem familiam ut videtis; ipsi me induxerunt ad cudendum florenos qui habebant bene tria carata mondiglie, idest scorie. + +Tunc ego aio ad eum: Qui sunt illi duo miseri qui fumant sicut manus balneata in hyeme, iacendo a tuis dexteris confinibus ita stricti? Et ille: Hic eos inveni quando huc veni, et se postea non volverunt, et non credo quod se volvant in sempiternum. Unus quorum est illa falsa que accusavit Ioseph; alius vero est falsus Synon grecus de Troya; pro febre acuta tantam putredinem sic exalant. Tunc unus illorum duorum, habens pro malo se ita obscure ab illo forsitan nominari, ventrem illius rigidum pugillo percussit. Venter autem illius sonuit velut si timpanum extitisset. Et magister Adamus, brachio non minus duro, Synonem percussit in vultu dicendo: Quamvis motus sit michi corporis propter membra que sunt gravia denegatus, habeo egro brachium ad tale ministerium sic solutum. Unde Synon respondit: Quando tu ibas ad ignem, tu non habebas illud taliter expeditum, sed sic et plus habebas quando cudebas. Et ydropicus: Tu dicis bene verum de isto; sed tu non fuisti ita verus testis quando de vero apud Troyam requisitus fuisti. Ad quem Synon: Si ego dixi falsum, tu falsificasti conium; et sum hic ego pro uno defectu et tu pro pluri quam aliquis alius demon. Recordare, periure, de equo, respondit ille qui ventrem habebat inflatum, et sit tibi hoc reum, quia totus mundus hoc novit. Et tibi sit reum, dixit Grecus, unde lingua tibi crepat, ac etiam aqua marcida que de ventre tuis oculis facit sepem. Tunc monetarius inquit: Ita dilatatur os tuum pro tuo malo sicut solet, quia si ego sitio, sum tamen humore repletus. Tu habes arsuram – subaudi febris – et caput dolentem, et ad lambendum speculum Narcissi iam non multa rogamina expectares. + +Ad auscultandum istos eram ego totus intentus quando magister meus dixit michi: Respice bene quod pro modico est quod tecum non irascor. Quando sensi ipsum michi loqui cum ira, versus eum cum tali verecundia me converti, quod per memoriam adhuc volvitur ipsa michi. Et qualis est ille qui somniat suum dannum, qui somniando desiderat somniare, ita quod id quod est sicut non esset optat, talem me feci non valendo loqui, quia desiderabam me excusare et me nichilominus excusabam, sed tamen hoc facere non credebam. Maiorem defectum minor verecundia lavat, dixit magister, quam fuerit iste tuus. Ideoque ab omni tristitia exonera te metipsum. Et cogita quod ego sim tibi semper ad latus, si plus accidit quod infortunium te conducat in locum ubi gentes in simili causa sint. Quia talia velle audire est yma voluntas. Ideo ait in textu: {ché ciò voler udir è bassa vollia}. + +Romena est quoddam castrum in dictis partibus Casentini, in quo castro iste magister Adamus falsificavit florenos auri ad petitionem trium comitum de Romena, scilicet Guidonis, Alexandri, et Aghinulfi. + +Fons Branda est quidam fons in civitate Senarum qui magnis aquis abundat intantum quod totam illam civitatem abundantissime refocillat. Vult itaque dicere hic magister Adamus, quod potius vellet videre in illa pena secum istos comites, quam habere illum uberrimum fontem, licet ardeat magna siti. + +Dicit hic magister Adamus quod iam unus illorum trium comitum ibi erat, secundum quod umbre que per illam bulgiam currunt, idest Iohannes Schicchi et Mirra, sibi ferebant. Sed quid sibi hoc valebat, qui membra ligata habebat? Moraliter omnes damnati in inferno ligati dicuntur, et hoc quia nullum bonum opus possunt ibi penitus operari, licet expediti et liberi sint ad mala. Habent enim omnes potentias catenatas atque ligatas. Et primo potentiam operativam; quia, ut dictum est, nullum bonum possunt facere. Ideo dicitur Mathei XXIIM: Ligatis pedibus. Nam, secundum Augustinum, pedes anime sunt affectus. Tertio habent ligatam potentiam intellectivam, quia Deum nec aliquod bonum possunt ibi cognoscere; et hoc quia sunt in terra obscuritatis et oblivionis. Ideo dicitur ibidem: Mittite eum in tenebras exteriores. Et ideo, iuxta consilium Ecclesiastici VIIIIM: Quodcunque potest manus tua instanter operare, quia nec opus, nec scientia, nec sapientia, erunt apud inferos quo tu properas. + +Circa istam comparationem, que naturalis est, potest fieri una questio; quare scilicet potius in hieme quam in estate fumat manus balneata. Respondeo: In hieme enim pori corporis ratione exterioris frigoris constringuntur, idcirco calor interius adunatur. In lotione vero, quantumcumque aqua sit frigida, propter fricationem manuum pori aperiuntur, ex qua apertura calor egrediens aquam calefacit intantum quod manus fumare facit. In estate autem propter exteriorem calorem pori stant aperti; et ideo cum homo balneat sibi manus, ipsa manus fumare non potest, quia calor interior non est unitus, sed extra vaporabiliter est egressus. Et ista est causa quare potius in estate quam in hieme homo infrigidatur, quia in estate pori sunt aperti. Istud idem videmus in elemento terre. Terra enim in estate est tota aperta; ideo pullulat. In hieme vero constringitur propter frigus; unde calor interius in terre visceribus adunatur. Et idcirco nichil pullulat, terram exteriore frigore constringente, sed per puteos fumum emittit: quod in estate non accidit, ut videmus. + +Ideo continuando, sic incipit istum cantum: Una et eadem lingua primitus me momordit, ita quod ex utraque parte michi faciem coloravit, sed statim michi obtulit medicinam. Taliter nempe audio quod lancea Achillis suique patris solita erat esse primo tristis postea boni signi. Inducta ista comparatione, dicit autor quod a decima bulgia, que est in fine octavi circuli, recederunt et versus nonum et ultimum circulum processerunt, dicens: Nos dedimus dorsum misero valloni, et super ripam que ipsum circumdat, recta via, sine aliquo sermone, arripuimus iter nostrum. Ibi enim erat minus quam nox et minus quam dies, ita quod oculus meus ibi modicum penetrabat. Sed ego sensi unius cornu tam altum sonum, quod fecisset omnem tonitruum certe raucum. Ad cuius sonitum versus unum locum pedes et oculos mox direxi. Post dolorosum nempe conflictum, quando Carolus Magnus perdidit sanctam gestam, non sonuit terribiliter sic Orlandus. Modicum vero portavi faciem versus illac, quod michi fuit visum multum altas turres videre, propter quod dixi Virgilio: Magister, que terra est ista? Et ille michi: Quia per tenebras nimis a longe tu transcurris, ideo evenit quod postea tua ymaginatio errare te facit. Tu videbis bene, si illuc coniunges te ipsum, quantum sensus decipitur de longinquo. Et ideo aliquantulum punge te ipsum. Postea care me cepit per manum et ait: Prius quam nos simus ibi plus prope, ad hoc ut factum istud tibi minus extraneum videatur, scias quod non sunt turres, immo gigantes, et sunt in puteo in circuitu ripe ab umbilico deorsum. Et sicut quando nebula diradatur, et visus oculi paulatim recipit figuram illius rei quam vapor, qui stipat aerem, celat, ita quod ego penetrando auram grossam et obscuram magis et magis versus spondam putei propinquando, fugiit a me error et crevit michi timor. Quia sicut Monsreggione per circuitum suorum murorum turribus coronatur, ita prodam que puteum circumcingit turritabant cum media persona horribiles gigantes, quibus de celo adhuc quando tonat Iupiter comminatur. Et ego alicuius faciem, spatulas, pectus, ventrisque magnam partem et per tybias inferius amba brachia iam videbam. Natura certe, quando dimisit artem talium animalium, satis bene fecit, ad hoc ut tolleret tales executores Marti. Et si ipsam elefantorum et balenarum non penitet, qui subtiliter respicit plus iustam ipsam retinet et discretam. Quia ubi vel quando argumentum sive subtilitas mentis cum mala voluntate coniungitur atque posse, nullam reparationem potest facere ibi gens. Facies enim sua videbatur michi ita longa et grossa sicut est pinea Sancti Petri de Roma, et ad suam proportionem alia membra erant; ita quod ripa, que erat perizoma a medietate inferius, ostendebat bene tantum superius, quod tres frisones se male iactassent pertingere ad locum – subaudi perizomatis – usque ad caput. Quia ego videbam bene triginta magnos palmos ab illo loco inferius ubi homo fibulat clamidem seu vestem. + +Iste itaque tam magnus et ferus, ut vidit autorem, cepit ignota lingua clamare: {Raphèl maì amèc zumbrì almi}. Ad quem Virgilius: O anima stulta, tene te cum cornu, et cum illo rabiem tuam satia, quando ira seu alia passio te tormentat. Scrutare etiam tibi collum, et invenies ibi funem qui tenet illum ligatum, o anima confusa, et respice illum qui tuum magnum litiat tibi pectus. Postea dixit ad Dantem: Iste se ipsum accusat. Iste nempe est Nembroth, propter cuius malum cogitatum solummodo uno linguagio homines non utuntur. Dimitte illum et non loquamur in vanum, quia ita est sibi quodlibet linguagium sicut suum alteri, quod nulli est notum. Post hec, ait autor, nos volvimus a sinistris et ad tractum unius baliste invenimus alium satis plus ferum atque maiorem; ad cingendum ipsum nescio dicere quis esset ille magister, sed ipse tenebat succintum anterius levum et posterius brachium dextrum cum una catena que ipsum tenebat vinctum a collo inferius, ita quod a discoperto superius se revolvebat usque ad girum quintum. Iste superbus voluit esse expertus sue potentie contra summum Iovem, dixit michi dux, propter quod taliter muneratur. Fialtes est suum nomen, qui operatus est maximas probitates quando gigantes timorem diis superis ingesserunt. Ideo manus quas tunc movit nunquam de cetero sibi licere movebit. Et ego ad eum: Si esse potest, ego vellem quod de immenso Briareo experientiam haberent oculi mei. Unde ille respondit: Tu videbis Antheum hic prope qui loquitur et est solutus, et qui nos in fundo omnis mali deponet. Ille enim, quem tu vis videre, est multum plus illac, et est ligatus et factus sicut iste, excepto quod plus ferox apparet in vultu. Non fuit unquam terremotus horribilis tantum, qui excuteret unam turrim ita fortiter, sicut Fialtes ad se excutiendum fuit solicitus et attentus. Tunc timui ego plus quam timuerim unquam mortem, et non erat opus plus quam dubitatio, si non vidissem catenas quibus est tam fortiter colligatus. Post hec processimus magis ultra et venimus ad Antheum, qui bene quinque allis exibat, excepto capite, de caverna. Ad quem Virgilius: O tu qui in fortunata valle que fecit heredem glorie Scipionem, quando Anibal cum suis spatulas illi volvit, reportasti iam mille leones pro preda, quia si tu interfuisses alteri guerre tuorum fratrum, adhuc creditur quod vicissent filii terre; non te tedeat mittere nos deorsum, ubi Cocitum frigiditas coadunat et stringit. Non facias nos ire ad Titium nec ad Tyfum. Iste potest dare de eo quod hic optatur; ideo te inclina. Adhuc potest in mundo reddere tibi famam, quia vivit, longamque famam adhuc expectat, si ante tempus a gratia non vocatur. Ad ista itaque verba ille manus cum festinantia mox extendit, a quibus Hercules iam sentiit penosos amplexus, cepitque cum ipsis ducem meum. Virgilius vero, quando se capi perpendit, dixit michi: Veni huc, ita quod te capiam. Post hec ita fecit quod ipse et ego eramus protinus unus fascius. Et qualis videtur Carisenda cum ex parte qua pendet respicitur, quando una nubes vadit super ipsam, ita quod ipsa pendeat in contrarium, talis michi videbatur Antheus cum ipsum inclinari respiciebam. Et fuit talis hora quod ego voluissem per aliam stratam ire. Sed leviter in fundo qui devorat Luciferum cum Iuda nos deposuit, nec sic inclinatus ibi fecit moram, sed sicut malum elevatur in navi, ita se inde celeriter elevavit. Unde dicitur in textu: {et com'arbor in nave si levò}. + +Dicit hic autor quod una et eadem lingua – subaudi Virgilii – ipsum autorem pupugit atque unxit; quia ipsum de suo defectu primitus reprehendit, postea vero, videns ipsum correctum, ipsum dulciter confortavit: Et adducit hic similitudinem lancee Achillis, que istas duas naturas diversas habebat: Nam lancea Achillis suique patris in principio pugne mala omina ostendebat, in processu vero victoriam obtinebat. Sed ista verba premissa, moraliter exponendo, denotant et ostendunt quod lingua hominis sapientis scit vulnerare pariter et mederi; vulnerare dico hominem quando peccat, et vulnerando mederi, hoc est moderata et ordinata uti correctione. Dicit enim Seneca quod leviter castigatus reverentiam exhibet castiganti; nimia vero asperitas castigationem nec recipit nec salutem. + +Fabulose dicitur quod Peleus, rex Thesalie, qui fuit pater Achillis, habebat quandam lanceam cum qua quicunque fuisset in prelio vulneratus, sanari non poterat nisi iterato in illud vulnus ista lancea mitteretur. Sed rei veritas ista fuit, quod Peleus et filius eius Achilles in principio belli male pugnabant, sed in progressu eis melius succedebat. Erant enim in principio infortunati, sed in processu optime fortunati. Nec deviat hoc a vero, quia multi sunt qui, secundum sententiam sapientum, a celestibus influentiis fortunati et infortunati existunt. Exemplum de Anibale qui multotiens vicit, sed ultimo victus fuit. Et quidam sunt qui semper victores existunt, ut patet in Iulio Cesare, qui semper victorias reportabat. Quidam vero sunt qui nunquam pugnant quin eis male succedat, ut patuit nostris temporibus de principe Tarentino. Unde Sanctus Thomas de Aquino in libro Contra Gentiles de hac materia ait: *Videmus quod inanimata corpora quasdam vires et efficacias a corporibus celestibus consequuntur, sicut magnes attrahit ferrum, et lapides quidem et herbe occultas virtutes habent, que similiter a celestibus corporibus consequuntur. Unde nichil prohibet quod etiam aliquis homo habeat ex impressione corporis celestis aliquam efficaciam in aliquibus corporalibus faciendis, quam alius non habet: puta medicus in sanando, agricola in plantando et miles in pugnando*. Comparatio vero ad quid inducatur clare apparet in textu. + +Volens autor de superba gigantum arrogantia pertractare, incipit ab illo superbo gigante per cuius superbiam una lingua in LXXII linguas fuit adeo divisa. Et ad narrandum de ipso poetice sic procedit: Ego sensi a longe in illa obscuritate abyssi pulsari tam alte unum cornu, quod omne tonitruum istius comparatione iudicaretur protinus esse raucum; et tam alte sonuit qui sonabat, quod non sic terribiliter Orlandus sonuit quando Karolus Magnus perdidit sanctam gestam. + +Orlandus fuit quidam strenuissimus miles Christi, qui tempore Karoli Magni contra Sarracenos strenue multa fecit. Erat autem solitus semper in bello unum cornu gestare ad collum. Cum itaque tota gens Karoli que dicitur sancta gesta a Sarracenis undique esset pressa, Orlandus multum in illo prelio laboravit. Et tantum sonuit cum suo cornu ut Karolus subveniret, quod labore et siti defecit. Vult itaque dicere autor quod iste Orlandus non sic terribiliter sonuit, sicut sonuit Nembroth quando vivum hominem vidit descendere per infernum. + +Ista comparatio est naturalis et est talis: quando enim aliqua nebula grossa et spissa aerem obnubilat vel constipat, potentia visiva impeditur, quia talem aerem spissum et grossum penetrare non potest. Sed quando talis nebula incipit dissipari et diradari, tunc oculus paulatim videre incipit id quod prius sibi nebula abscondebat. Isto itaque modo, dum autor iret per tenebras infernales, visum fuit sibi videre a longe magnas turres. Sed postquam cepit paulatim appropinquare ad oram putei, visiva potentia illam auram grossam et obscuram potuit melius penetrare. Et ideo dicit quod fugit error ab eo et crevit sibi timor, quia illas quas prius credidit esse turres, vidit esse gigantes. + +Tunc ego errore vacuatus et timore repletus, cepi illos gigantes qui michi turres primitus videbantur subtilius intueri. + +Sed quia hic de elephantis et balenis fit mentio ab autore, ideo de ipsorum animalium naturis aliqua videamus. + +Elephas, elephantis, vel elephantus, elephanti, est animal tante magnitudinis apud Indos quod montis similitudinem representat. Unde quidam: + +*Corpore tam grandes apud Indos sunt elephantes; +Si bene firmares, montibus esse pares.* + +Est autem animal bellicis rebus valde aptum. In eis enim Indi medi et perse ligneis turribus collocatis, tanquam de muro iaculis dimicant et sagittis. Intellectu et memoria pre ceteris animalibus vigent; gregatim incedunt, aversi coeunt, in aquis vel insulis pariunt. Biennio fetus portant, nec amplius quam semel gignunt, nec plures quam unum pariunt. Vivunt autem trecentis annis, ut dicit Ysidorus. Plinius autem dicit quod elephantes in nova luna conveniunt congregati et in flumine se abluunt, et sic loti novo syderi se inclinant. Iuvenes vero suos, quos diligenti cura custodiunt, instruunt ad simile faciendum. Item, quando egrotant, quasdam herbas sibi salubres querunt; sed antequam ipsis utantur, supino capite eas ad celum levant, et quadam religione a numinibus sibi adiutorum postulant et requirunt. Item sunt animalia ita docilia, quod regem cognoscere et quasi adorare docentur. Item dicit Plinius quod elephas, si viderit hominem in deserto errare, primo ne ipsum terreat aliquantulum de via se subtrahit, et postea ipsum precedens viam ei ostendit. Et si draco homini nocere voluerit, pugnat pro homine, defendendo et pro liberando ipsum viriliter se opponit. Est enim elephas animal naturaliter benignum, et hoc quia caret felle, ut dicit Aristoteles. Accidentaliter tamen efficitur sevum, quando scilicet nimis provocatur ad iram; vel quando nimis inebriatur vino, provocatur ad bellum. Dicit autem Solinus quod elephantes servant syderum disciplinam, et luna crescente petunt flumina, et sparsi aqua solis ortum salutant, motibus quibus possunt. Duos dentes magnos habet elephas, quos quando a venatoribus insequitur, frangit ut ebore ipsis dato ab eorum infestationibus liberetur, hanc enim periculi sibi sentiunt esse causam. Pro feminis nunquam pugnant, nulla enim noscunt adulteria. Quando vero casu aliquo dimicant, fessos et vulneratos in medio sui recipiunt, et ipsos plus quam se protegunt et defendunt. Quando capiuntur haustu ordei, mansuescunt. Capiuntur autem isto modo; fit enim fovea subterranea in quam elephans incidit ignoranter; ad quam veniens unus ex venatoribus, ipsum elephantem percutit atque pungit; alter autem venatorum veniens, primum percutit venatorem et admonet eum ne percutiat elephantem, et dat ei comedere ordeum. Quod cum ter vel quater fecerit, diligit se liberantem et ei deinceps obediens mansuescit. + +Balena vero est quidam piscis qui est ita magnus, quod montibus et insulis videtur equalis, qualis fuit cetus qui excepit Ionam, cuius alvus tante fuit magnitudinis ut instar inferni obtineret, dicente propheta: De ventre inferni exaudivit me. Et est cetus idem quod balena. Declinatur autem in singulari hic cetus, ceti, in plurali vero hec cete, iuxta illud Genesis: Creavit autem Deus cete grandia. Dicitur autem cetus vel cete a corporis immanitate, quia magni corporis est. Balena vero dicitur ab emittendo et fundendo aquas. Plus enim omnibus aliis marinis belvis altius iacit aquas. Dicitur autem in libro Iorath quod quando balena multum esurit, vaporem odoriferum ad modum ambre ex ore suo emittit, in quo pisces delectantur, et propter ipsius vaporis redolentiam orificium eius intrant, et sic ab ipso capiuntur et devorantur. In hoc pisce, ut ibidem dicitur, terrestris materia dominatur plus quam aque, et ideo multe est corpulentie et pinguedinis. Unde in senectute, pre magnitudine corporis, in eius dorso coadunatur pulvis et condempsatur in tantum quod erbe et fructices ibi crescunt, ita ut balena similis insule videatur; ad quam si navigantes incaute appropinquaverint, sine periculo vix evadunt; nam aquam in tanta quantitate ex ore eicit super navem, quod ipsam aliquando horruit et submergit. Tante etiam est pinguedinis, quod cum piscatorum percutit venabulis sive telis, vulnus non sentit nisi prius pinguedo sua totaliter perforetur. Sed quando caro interior leditur, tunc facillime capitur, quia amaritudinem aque salse non sufferens, litus petit; tante autem est quantitatis, quod quando capitur, tota patria ex sua captura repletur. Catulos suos balena miro amore diligit, et eos in pelago longo tempore circumducit, quod si eos ab arenarum cumulis impediri contigerit, multitudinem aque in ore collectam super ipsos fundit, et sic eos a periculis liberans, ad profundum pelagi revocat et reducit. Contra omnes occursus nocivos pro filiorum defensione se opponit, et semper inter se et mare ipsos in parte tutiori reponit. Et quando invalescit tempestas, fetus suos adhuc iuvenes et teneros in ventrem suum contrahit; quos, tranquillitate facta, vivos evomit iterum et emittit. Dicit etiam Iorath quod contra balenam pugnat quidam piscis serpentinus et venenosus sicut corcodrillus. Pisces autem fugiunt ad caudam ceti, qui si devictus fuerit, pisces predicti moriuntur. Quod si non poterit ille piscis pestifer devincere cetum, fumosum et fetidissimum odorem ex ore eicit in aquam. Cetus vero fumo odorifero de ore suo emisso, fetidum odorem illius repellit, et sic se et suos protegit et defendit. + +Et ecce, dum sic respicio, vidi illum qui ore tanquam cum cornu sonuerat, quod caput habebat tante magnitudinis quante est pinea enea Sancti Petri de Urbe, et ad proportionem capitis cetera membra erant. + +Hic intendit ostendere figuraliter autor magnitudinem forme gigantum, dicens quod caput istius gigantis erat longum et grossum sicut pinea sancti Petri de Roma, et ad proportionem capitis cetera membra erant. Rome enim ante basilicam beati Petri est quedam pinea enea, magne magnitudinis, quam quicunque videt vel vidit, ymaginari potest formam quam habuerunt gigantes, et adhuc, ad maiorem demonstrationem et declarationem, subiungit autor dicens quod tres Frisones, unus super alium positi, a loco serrabularum unius ex istis gigantibus non pertigissent ad caput. Adhuc aliam nobis mensuram designat dicens quod, a gula usque ad femur, perpendit istum gigantem triginta fuisse palmorum. Et ne alicui hoc incredibile videatur, quod scilicet gigantes tante altitudinis fuerint, legant in primo libro Regum, ubi ponitur quod Golias, qui fuit de semine giganteo, fuit altitudinis sex cubitorum et palmo, et intellige cubitum geometricum. Legant etiam in legenda beati Christofori et invenient ipsum stature XII cubitorum. Frisones autem sunt quidam homines de Frisia. Frisia, vero, provinciola est in finibus inferioribus Germanie, super litus occeani constituta, cuius incole Frisones a Germanicis nuncupantur. In habitu autem et moribus plurimum differunt a Germanis, nam viri fere omnes in coma circulariter sunt attonsi, qui quanto sunt nobiliores tanto altius circumtondiri gloriosius arbitrantur. Est autem gens viribus fortis, magni corporis, severi animi et ferocis, corpore agilis, lanceis utens ferreis pro sagittis. Est insuper gens valde libera extra gentem suam alterius dominio vix subiecta. Nam morti se exponunt gratia libertatis, et potius mortem diligunt quam iugo opprimi servitutis. Ideo militares dignitates renuunt et aliquos inter se in sublime erigi sub militie titulo non permittunt. Subsunt tamen iudicibus quos annuatim de se ipsis eligunt, qui rem publicam inter ipsos ordinant et disponunt. Castitatem multum zelant; impudicitiam severius punientes; filios suos et filias usque ad completum fere adolescentie terminum castos castasque conservant. Ex quo contingit quod tunc temporis data nuptui ipsorum soboles prolem completam generant et robustam. + +Alla est quedam mensura apud Gallicos mensurandi pannos, que continet duas ulnas, sive duo brachia. + +Verba sunt Virgilii ad Antheum; in quibus verbis ipsum taliter deprecatur: O tu qui in fortunata valle, idest in planitie Libie, que fecit Scipionem heredem glorie, quando Anibal fugit ab ipso prostratus et debellatus, iam duxisti mille leones pro preda, etc. Ystoriam istam de Scipione et Anibale plene tractat Titus Livius in decada De Secundo Bello Punico, sed quia longissima materia est, ideo ipsam abbreviabimus iuxta posse. Anibal enim, propter odium Romanorum, sedecim annis Ytaliam bello pressit. Et in isto annorum spatio vires romanas adeo debellavit, et specialiter apud Cannas, quod Roma fuit in articulo quasi mortis. Sed magna probitate et industri prudentia Scipionis, qui suam patriam in cineres redigi non est passus, Roma non solum manus ipsius hostis evasit, sed insuper de ipso hoste et sua civitate Cartagine victoriosissime triumphavit. Nam dictus Scipio quartum et vigesimum annum agens contra Cartaginensium potentiam se potenter opposuit, exercitum ytalicum congregavit, in Affricam transmeavit et prope Cartaginem romana castra locavit. Cartaginenses vero, quando romanas aquilas ex eorum menibus conspexerunt, pro Anibale mittunt, ut cum exercitu quem habebat in Ytalia ad patriam remearet; qui, cum ad affricana litora e navibus descendisset, ad colloquium cum Scipione convenit, volens sine periculo gladii pacem componere cum Romanis. At Scipio, vir prudentissimus, considerans et attendens quanta mala in Ytalia Anibal fuerat operatus, et quod fides aliqua ab ipsis affricanis non fuerat observata, eius verba exaudire contempsit. Sed ait: Crastina die scietur in mundo que civitatum istarum duarum, Cartaginis sive Rome, debet universis gentibus iura dare. Dehinc alio die ante menia Cartaginensium est pugnatum; in qua pugna Cartaginenses ipsi totaliter defecerunt. Anibal vero cum paucis equitibus inter tumultum elapsus fugit. Cesa sunt eo die de Cartaginensibus supra viginti milia; par fere numerus captus est. Ex qua victoria Romani facti sunt, duce Scipione, domini orbis terre; Scipio vero ad laudem et gloriam suam dictus est ex illa victoria affricana Affricanus. Ideo in textu hic ponitur heres glorie esse factus; nam secundum Tullium, gloria est frequens fama cum laude. Et iste Scipio, qui dicitur superior Affricanus, super omnes Romanos fama et gloria frequentatur. Fuit et alius Scipio nepos suus, qui dictus est etiam posterior Affricanus, quia Cartaginem ipsam caput affricani imperii omnino delevit. Nam primus ipsam domuit, sed posterior ipsam delevit. + +Verba sunt Virgilii ad Antheum in quibus verbis, ut suam benevolentiam captet, in duobus ipsum commendat. Et primo in pugna leonum, quia leones in vita sua, sicut dictum est superius, venabatur. Secundo, quod si interfuisset in pugna Flegre cum suis fratribus, idest gygantibus, contra Iovem, quod ipsi filii terre Iovem protinus devicissent. Dicuntur autem gigantes filii esse terre quia, secundum fabulas, geniti sunt a terra contra deos irata. Secundum vero veritatem, filii sunt terre quia omnis carnalis potentia de terra oritur et de terra vires summit, ut in ystoria ipsius Anthei superius est expressum: ideo gigantes, idest a terra geniti, appellantur. Nam geos grece terra latine. Sed circa istam partem oritur questio, utrum scilicet sit verum quod gigantes fuerint; quia multi credunt quod quicquid dicitur de gigantibus sit protinus fabulosum. Et dicendum quod sine aliquo ambiguo gigantes multis et diversis temporibus fuerunt in mundo. Et primo invenimus in Sacra Scriptura quod gigantes fuerunt ante diluvium. Dicit enim Moyses in libro Genesis, ubi tractat de diluvio et causis ipsius, quod cum cepissent homines multiplicari super terram, viderunt filii dei, idest filii Seth, filias hominum, de stirpe Cayn, et victi concupiscentia acceperunt eas uxores, et nati sunt inde gigantes. Iosephus autem dicit quod multi angeli, cum mulieribus coeuntes, iniuriosos filios genuerunt; qui propter confidentiam sue fortitudinis, gigantes a Grecis dicti sunt. Methodius etiam, tractans de causa diluvii, dicit quod filii Seth concupierunt filias Cayn, ex quibus nati sunt gigantes. Magister vero in ystoria scolastica dicit: Potuit etiam esse ut incubi demones genuerunt gigantes a magnitudine corporum denominatos; sic dictos a geos quod est terra, sed et immanitati corporum respondebat immanitas animorum. Incubi vero sunt demones qui de nocte solent opprimere mulieres. Succubi autem sunt demones qui in specie mulierum se in somnio subiciunt viris. Post diluvium vero nati sunt alii gigantes in Ebron. Et post fuerunt in Thannis, civitate Egypti, a qua civitate et titanes dicti sunt. De quorum stirpe fuit Enachim, cuius filii habitaverunt in Ebron, de quibus ortus est Golias, quem David occidit dum esset puer in funda et lapide, ut habetur in primo libro Regum. Legimus etiam, in libro Numerorum, quod Moyses ex precepto Dei misit de deserto Pharan XII exploratores in terram promissionis; qui ascendentes exploraverunt terram, et venientes in Ebron, viderunt tres viros de genere Enach, vel Enachim, idest de genere giganteo, quales etiam viderant in Thannis, civitate Egypti. + +Fuit autem Ebron, ut dicit Magister ystoriarum, VII annis edificata ante urbem Thannis. Unde et ab Ebron semen giganteum in Egiptum creditur descendisse. Reversi autem exploratores ad Moysen, dixerunt ad populum: Terra quam lustravimus habet cultores fortissimos, urbes grandes et muratas. Stirpem quoque Enach vidimus ibi, quibus nos comparati quasi locuste videbamur. In ystoriis etiam Grecorum legitur quod, tempore Iovis, regis Cretensis, multi gigantes contra ipsum Iovem, ut dictum est, apud Flegram convenerunt. Tempore etiam gratie, idest postquam Christus venit in mundum, in sacris libris reperimus sanctum Christoforum gygantem fuisse; ubi nota, Lucane, quod nullum gigantem sanctum invenimus nisi istum. Et ad hoc accipe unum versum, quem ad pedes unius picture ipsius sancti Christofori vidi Rome: + +*Solus de sanctis formam tenet iste gigantis.* + +Et sic patet quod multis et diversis temporibus fuerunt vere gigantes. Sed quia malitia hominum nimium crevit in terris, ad hoc ut ipsa malitia, si cum fortitudine gigantea coniuncta fuisset, mundo ultra modum nequiter nocuisset, ideo divina pietas providens ipsi mundo tale semen de terra protinus extirpavit. Ideo bene autor in superioribus ait: + +{Natura certo, quando lasciò l'arte +di sì fatti animali, assai fé bene +per torre tali executori a Marte. +Et s'ella d'elefanti et di balene +non si pente, chi guarda sottilmente, +più giusta et più discreta la ne tene; +ché dove l'argomento de la mente +si giunge al mal volere et a la possa, +nessun riparo vi po' far la gente.} + +{questi puo dar di quel che qui si brama.} Moraliter omnes superbi nominari appetunt et laudari. Ideo Virgilius ait ad Antheum, ut ipsius patrocinium valeat impetrare: Iste, qui vivus est, te poterit superius collaudare, et de te nova portare, quod scilicet inter omnes alios gigantes catenis ligatos tu solus solutus existis. Sed si queris quare solus Antheus est solutus et non ligatus ut alii, duplex potest ratio assignari. Prima est licteralis; secunda vero allegorica vel moralis. Licteralis ratio ista est, ut scilicet sit qui possit proditorum animas deponere in profundum. Alia ratio est quia Antheus in pugna Flegre non affuit: et ideo brachia que contra deos non movit, ligata non habet. + +Deveniens Dantes ad nonum et ultimum circulum infernalem, qui est positus in profundo, volensque nobis situm et modum dicti circuli designare, facit in principio istius cantus trigesimi secundi quoddam prohemium in hunc modum: si ego haberem rimas asperas, duras, et fractas, sicut tristi foramini, idest puteo, conveniret, super quem puteum vel foramen circuli alii omnes premunt, ego exprimerem de meo conceptu plenius suum sucum. Sed quia non habeo illas rimas, non absque timore ad narrandum ea que debeo me conduco. Quia non est hoc opus quod fieri debeat sine multa providentia et cautela, describere scilicet vel designare fundum toti universo, nec etiam est hoc opus summendum vel narrandum a lingua que matrem nominet seu patrem. Sed ille domine adiuvent meum versum que adiuverunt Amphionem ad claudendum Thebas, ita quod a facto mea narratio non sit diversa. O super omnes male creata plebs, que stas in loco de quo loqui est durum, melius fuisset vobis quod hic fuissetis pecudes sive capre. Facto vero prohemio, ad narrandum accedit dicens: Quomodo sive quando nos fuimus inferius in puteo obscuro sub pedibus, scilicet gyganteis, plus satis in ymo, et ego respiciebam adhuc ad altum murum – subaudi putei – michi audivi dici: Respice quomodo transis; vade sic quod tu non calces cum plantis capita fratrum miserorum atque lassorum. Ad quas voces ego me revolvi, et vidi ante me et subtus pedes meos unum lacum qui, propter gelu, habebat vitri similitudinem et non aque. Et inducit hic autor quandam comparationem, ut congelationem illius lacus melius intelligere valeamus, dicens: Nunquam fecit suo cursui tam grossum velum in hieme Danubium in Austria, nec Thanais sub frigido celo, sicut erat ibi. Quia si Tambernich seu Petrapana super illum congelatum lacum cecidisset, solummodo in ora eius alicuius crepitationis sonitum non fecisset. Et sicut ad cloassandum stat rana, cum ore extra aquam, quando femina rusticana somniat spicas colligere in estate, ita vidi ibi umbras dolentes confictas in illa glacie usque ad partem verendam, mittendo dentes in notam ciconie, sive cantum. Quelibet autem ipsarum umbrarum tenebat inferius faciem revolutam, ab ore quarum frigus et ab oculis cor triste – subaudi videtur – et inter ipsas testimonium procuratur. + +Postquam vero autor generalem conditionem istarum animarum narravit, ad singularia et specialia sic procedit dicens: Quando in circuitu aliquantulum ego vidi, revolvi me ad pedes et vidi duos ita strictos quod habebant pilos capitis simul mixtos. Ad quos ego inquiens: Dicatis michi, o vos qui sic pectora constringitis, qui vos estis. Tunc illi ad autorem capita erexerunt, quorum oculi, qui primo interius molles erant, usque ad ora lacrimas profuderunt. Sed propter gelu ita lacrime in oculis congelarunt quod glacies oculos eis clausit. Modum autem quo istorum oculi clausi sunt, comparando declarat, dicens quod nunquam due ligna, sive due tabule, ita una linea sunt unite sicut illorum palpebre cum illa glacie clause sunt. Tunc illi habentes oculos ita clausos, quia autorem respicere nequiverunt, iracundia victi, more duorum hyrcorum se ad invicem cum frontibus percusserunt. Et unus, qui propter frigus perdiderat ambas aures, non elevando faciem, sed potius ipsam tenendo depressam, ait ad Dantem: Quare tantum specularis in nos? Si vis scire qui sunt isti duo, scias quod vallis unde fluvius Bisentii ad yma descendit patris eorum Alberti et ipsorum fuit. De uno enim corpore exiverunt, totamque Caynam poteris perscrutari, et non invenies umbram que magis sit digna in glacie ista figi. Certe non illa cui fuit fractum pectus et umbra cum uno ictu per manum regis Arthu; non Focacia; non iste qui me suo capite ita premit quod ultra videre non possum; et fuit nomatus Sassolus Mascheroni: si tuscus es, bene scis admodo quis fuit – subaudi in vita. Et ad hoc ut me non plus teneas in sermone, scias quod ego fui Camiscione de Pazzis, et expecto Karlinum qui me – subaudi cum tempus venerit – excusabit. Post hec, dicit autor, vidi mille visus propter frigora factos nigros, unde irruit in me rigor, et irruet semper – cum recordatus, subaudi, fuero – de gelidis illis aquis. Et hic finit prima pars Cociti. + +Interim vero quod Dantes ibat versus medium ad quod omnis gravedo undique adunatur, et ipse propter frigus eternum tremabat; si voluntas, inquit – supple divina – fuit, seu predestinatio, vel fortuna, nescio; sed transeundo inter capita proditorum fortiter pede impegi in faciem unius. Ille autem plorando clamavit, dicens: Quare me calcas? Si tu non venis ad crescendum vindictam Montis Aperti, quare me molestas? Et tunc ego dixi magistro: Magister mi, hic modicum me expecta, ita quod ego de uno dubio exeam nunc per istum; postea facies quantumcunque volueris michi festinantiam in eundo. Tunc dux stetit, et ego dixi illi qui adhuc duris imprecationibus blasphemabat: Quis es tu, qui taliter alii imprecaris? Et ille: Sed tu quis es, qui vadis per Anthenoram percutiendo facies alienas, ita quod si vivus esses, nimium adhuc esset? Vivus sum ego, et carum tibi esse potest, fuit mea responsio, si famam queris ut nomen tuum ponam inter alias notas. Et ille michi: Totum, inquit, contrarium concupisco. Idcirco recede hinc et noli me amplius molestare, quia male scis per istam gelidam foveam adulari. Tunc per capillos capitis cepi eum et dixi: Necesse erit omnino ut aut te nomines, aut capillus hic non remaneat tibi ullus. Unde ille michi: Quantumcunque tu mea coma me prives, non dicam tibi quis ego sim, nec etiam demonstrabo, si super caput meum millesies tu tomabis. Ego autem iam habebam suos capillos in manibus advolutos, et iam sibi extraxeram plus quam unum crinem, ipso latrante, cum oculis inferius revolutis, quando unus alius exclamavit: Quid habes tu, inquit, Bocca? Non sufficit tibi cum mandibulis personare, nisi tu latres? Qualis autem te diabolus tangit modo? Tunc ego: Admodo nolo quod tu loquaris, nequam proditor, quia, malis gratibus tuis de te vera nova portabo. Et ille: Vade hinc, et quicquid vis ad libitum tuum narra; sed noli tacere, si tibi liceat hinc exire, de illo qui ita nunc habuit linguam promptam. Ipse enim plangit hic argentum Francorum. Poteris ergo dicere: Ego vidi illum de Duera, in illo certe loco ubi stant madidi peccatores. Et si interrogatus fueris Nunquit alius erat ibi? Tu habes iuxta te illum de Beccheria, cuius caput Florentia amputavit. Iohannes de Soldaneriis credo quod sit magis ultra cum Ganellone et etiam Tribaldellus, qui aperuit Faventiam tempore quo alii dormiebant. Hiis autem sic per ordinem contemplatis, dicit autor quod dum inde recessissent, quod vidit duos in quodam foramine congelatos, et ita stricte sibi invicem adherentes, quod caput unius erat galerium socio cum quo erat. Et, quemadmodum panis causa famis famelice manducatur, ita dentes super illum posuit, in illa scilicet parte in qua cerebrum cum nuca coniungitur. Et inducit hic autor, comparative loquendo, ystoriam Tydei et Menalippi, dicens: Non enim aliter Tydeus Menalippi per indignationem tympora corrosit, quam ille corrodebat caput illius et collum. Ad quem ego: O tu qui ostendis per tam bestiale signum odium super illum quem tu rodis, dic michi quare, per talem conventionem; quod si tu rationabiliter erga illum te habes, sciendo ego qui vos estis et suam offensam, ego vicem in mundo superius tibi reddam, si illa cum qua loquor non siccetur. Unde ait in textu: + +{se quella con ch'i' parlo non si secca.} + +Tunc Dantes oculos ad yma deiecit, et vidit sub pedibus suis unum lacum adeo congelatum, quod potius vitreus quam aqueus videbatur. + +Postquam vero in superiori de Cayna tractatum est, ad secundam partem Cociti, que dicitur Anthenora, dirigit autor gressum. In ista parte autor tractat de secunda parte Cociti, que dicitur Anthenora, in qua ponit proditores sue patrie seu partis; et denominatur ab illo proditore troyano qui, secundum ystorias, suam Grecis prodidit civitatem. Hic enim fuit Anthenor, qui operante dolosa et versipelli astutia Dyomedis et Ulixis et multo auro recepto a Grecis, Palladium, quod erat presidium Troyanorum, extra Troyam transduxit ad Grecos. Quo presidio civitas spoliata, ipso proditore agente, in manus devenit obsidentium Argivorum. Ipse vero capta et incensa sua urbe, cum multitudine Troyanorum ad partem illam applicuit que tunc dicebatur Gallia Cisalpina; ibique civitates duas fecit, Paduam scilicet et Venetias. Unde in suo sepulcro tale epytaphium, ut dicitur, extat scriptum: + +*Hic iacet Anthenor, paduane conditor urbis; +Proditor ille fuit, quique sequuntur illum.* + +In ista itaque Anthenora autor ponit octo eorum patrie, vel eorum partis, sceleratissimos proditores. Et primo ponit dominum Boccam de Abbatis de Florentia, qui apud Montem Apertum, in quodam exercitu, prodidit Florentinos. + +{O tu che mostri per sì bestial segno}, etc. In isto notabili demonstratur quod omnis actus in quo bestias imitamur est bestialis protinus iudicandus: nam rodere hominem dentibus, vel unguibus lacerare, non est actus humanus, immo protinus bestialis. Ulterius nota quod iste actus bestialis quem comes Ugolinus contra archiepiscopum facit, tenet figuram sue bestialitatis qua usus fuit in suo dominio et quam operatus fuit contra Pisanos. Nam dum esset dominus civitatis pisane frumentum occultabat ut fame populi morirentur. Et in hoc imitatus est bestias, que filios vel non nutriunt, sicut corvi, vel ipsos occidunt, sicut multotiens facit musipula sive canis. De vipera etiam legitur quod femina, dum concipit, marem occidit; filii autem concepti, ventrem matris rodunt et sic inde exeunt. De multis etiam animalibus legitur quod erga suos filios sunt impii et crudeles. Fuit etiam crudelis et impius erga partem suam et contra nepotem suum ex filia, contra quos coniuravit ad mortem. Sed mentita est iniquitas sibi, nam in foveam cecidit quam alii preparavit, ut in sequenti cantu de his omnibus clarius apparebit. + +Autor in fine superioris cantus descripsit quomodo invenit duos peccatores in quodam foramine Anthenore insimul congelatos, et quomodo unus illorum alterum dentibus lacerabat. Quorum conditionem et nomina scire volens, ait illi qui socio inferre iniuriam videbatur: O tu, qui demonstras per tam bestiale signum odium super illum quem manducas, dic michi causam, et ego promitto tibi quod si scivero qui vos estis, et peccatum illius propter quod tu illum corrodis, quod ego de vobis in mundo nova portabo, si illa cum qua loquor non siccetur. Ad que verba ille qui socium corrodebat caput elevavit ad Dantem, et sic ipse Dantes cum precedenti continuat istum cantum. Os removit a fero pastu ille peccator, tergendo illud ad capillos capitis quod ex parte posteriori devastaverat, et postea sic incepit: Tu vis quod ego renovem desperatum dolorem qui cor meum premit, iam solummodo cogitando, prius quam eloquar inde. Sed si verba mea debent esse semen quod producant infamiam proditori quem rodo, loqui et lacrimari insimul me videbis. Ego certe nescio quis tu sis, neque per quem modum huc inferius veneris; sed michi videris vere, quando te audio, florentinus. Tu debes scire – ex quo subaudi es florentinus – quod ego fui comes Ugolinus, et iste est archiepiscopus Rogerius. Nunc ergo tibi dicam quare sibi talis vicinus existo. Verumtamen non est necesse tibi dicere quomodo et qualiter, per effectum suarum malarum cogitationum, ego confidendo in eum fuerim captus et morti postea adiudicatus; quia ista – subaudi duo, captio scilicet et mors – manifesta existunt. Et ideo illud quod audire non potuisti, hoc est quomodo mors mea fuit crudelis, audies illam, et postea scies si me iste offendit. Breve pertusium quod est intra mutatorium, quod per me titulum habet famis, et quod convenit quod adhuc alteri recludatur, monstraverat michi per suum foramen magis leve iam quando feci malum somnium quod de futuro michi scripsit sic velamen. Iste videbatur michi magister et dominus, venando lupum et lupicinos ad montem propter quod Pisani Lucam videre non valent. Cum canibus macris, studiosis, et comptis, Gualandos cum Sismondis et cum Lanfranchis sibi miserat ante frontem. In modico cursu michi videbantur fessi pater et filii, et cum acutis dentibus videbatur michi ipsorum latera, seu ylia, lacerari. Quando fui excitatus a somno ante mane, plorare sentii in somnio filios meos, qui erant mecum, et petere panem. Bene es crudelis si iam inde non doles, cogitando quicquid cor meum sibi annuntiabat; et si non plangis, de quo plangere soles? + +Iam erant excitati, et hora appropinquabat in qua solitum erat quod cibi nobis apportabantur, et per suum somnium quilibet dubitabat. Et ego sentii clavari inferius hostium horribilis turris; et tunc respexi sine loquela in faciem filiorum meorum. Ego certe non plangebam, ita interius induravi. Plangebant ipsi, et Anselmuccius meus dixit: Tu respicis ita, pater. Quid habes? Nec propter hoc fui lacrimatus, nec respondidi ego tota illa die et nocte sequenti, quosque alius sol in mundum exivit. Sed statim quod unus modicus radius in dolorosum carcerem introivit, ego vidi per quatuor facies qualis meus erat aspectus. Tunc ambas manus pre dolore momordi. Et illi, cogitantes quod hoc facerem pre voluntate sive desiderio comedendi, subito surrexerunt atque dixerunt: Pater, satis inferes nobis minorem dolorem si tu nos manducas. Tu nos induisti istas miseras carnes, et tu nos ipsis, si placet, expolia. Quievi tunc, ne ipsos facerem tristiores. Illo die et alio stetimus omnes muti: Ha dura terra, quare non te aperuisti? Postquam vero ad quartum diem devenimus, Gaddus michi se proiecit ad pedes dicendo: Pater mi, ut quid me non adiuvas? Ibi obiit, et quomodo tu me vides, ita vidi ego cadere alios tres, unum post alium. Unde inter quintum diem et sextum ego me dedi, iam cecum et pronum, manibus et pedibus super ipsos, et duobus diebus eos vocavi postquam fuerunt mortui. Ex quo plus quam dolor potuit ieiunium. + +Quando vero sua verba complevit, cum oculis tortuosis iterum dentibus cepit caput; qui quidem dentes fuerunt illi capiti, sive osso, sicut unius canis fortes. Et in ista parte invehit autor contra civitates ytalicas, que tam generosum sanguinem tali morte damnatum tanquam tepide vindicare hucusque non curant. Invehit etiam contra civitatem Pisanam, que innocentes filios pro peccato patris tam crudeli morte damnavit. De primo sic ait: Ha Pisa, vituperium gentium, pulcre patrie in qua – subaudi patria – tale facinus insonuit, ex quo vicini ad te puniendum tepidi cognoscuntur. De secundo vero: Moveant se Capraria et Gorgona et faciant in faucibus Arni sepem, ita quod in te – subaudi civitate Pisana – persona quelibet demergatur. Quia si comes Ugolinus habebat vocem, idest famam, te prodendi, tua castra inimicis tuis largiendo, non debebas tu propter hoc ponere suos filios ad talem crucem. Innocentes enim faciebat, o nova Thebe, nova etas Uguicionem, et Brigatam, et alios duos – subaudi Anselmuccium et Gaddum – quos iste cantus superius nominavit. Et hic finitur secunda pars Cociti, que dicitur Anthenora. + +Sequitur de tertia, de qua sic procedit: Nos transivimus ultra ad quendam, scilicet locum, ubi congelata glacies unam aliam gentem frigidissime fasciat, vel involvit; non quidem inferius revolutam, sed totaliter resupinam. Plantus autem eos plorare non sinit, quia dolor qui invenit super oculos oppositum se revolvit interius, et facit crescere anxietatem, quia lacrime in oculis congelantur, et sicut visiere cristalli rumpunt sub cilio in circuitu totam pellem. Postquam vero posuit autor conditionem proditorum tertie partis Cociti, dicit quod licet nichil quasi, pre nimia frigiditate, sentiret, sicut non solet sentire caro callosa, tamen aliquantulum venti sibi videbatur sentire. Unde ait ad Virgilium: Magister mi, istud quis movet? Non est huc inferius omnis vapor extinctus? Et Virgilius ad eum: Cito eris ubi de hoc tibi faciet oculus responsivam, videndo causam que flatum movet. Et unus tristium proditorum clamavit ad eos: O anime, inquit, crudeles, quibus interim dabitur ultima pena, elevate a facie mea dura vela, ita quod dolor qui cor michi gravat aliquantulum exaletur, prius quam planctus, sicut est solitus, congeletur. Cui Dantes ait: Si vis quod tibi subveniam, dic michi quis es. Et si hoc non fecero, ad fundum glaciei michi ire contingat. Ille autem respondens ait: Ego sum frater Albericus. Ego sum ille de fructibus mali orti, qui hic recipio dactilum pro ficu. Tunc ait Dantes: Es tunc adhuc mortuus? Et ille ad eum: Quomodo corpus meum stet in mundo superius, nullam scientiam vere porto. Tale nanque habet ista preconium, sive privilegium, Tholomea, quod multotiens anima cadit in ipsam antequam Antropos ipsam moveat more suo. Et ad hoc ut tu libentius radas vitreas lacrimas ab oculis meis, scias quod statim quod anima tradit, idest proditionem aliquam facit, sicut feci ego, corpus suum sibi aufertur ab uno demone, qui postea illud corpus gubernat, interim quod totum suum tempus volvatur, sive decurrat. Ipsa vero anima ruit in sic factam cisternam et forte videtur adhuc corpus superius umbre, que post me hyemat. Tu debes scire, si tu venis modo inferius, quod ipse est Ser Branca Aurie, et sunt plures anni postea transacti quod ipse fuit ita reclusus. Tunc Dantes ait ad illum: Ego credo quod tu me decipis, quia Branca Aurie non est mortuus adhuc, et comedit, et bibit, et dormit, et vestibus operitur. Ad quem ille: In fossato, inquit, Malebranche, in quo bullit tenax pix, nondum venerat Micheri Zanche, quod iste dimisit unum demonem in corpore suo, et etiam unus suus propinquus qui proditionem cum ipso similiter fecit. Sed extende versus me admodo tuam manum et aperi michi oculos. Sed Dantes sibi oculos aperire contempsit, immo dicit quod curialitas fuit se erga illum rusticum extitisse. + +In hac autem parte invehit ipse Dantes contra Ianuenses; et sic Cociti tertiam partem finit. Ha, inquit, Ianuenses, homines diversi ab omni more, et pleni omni nequitia, quare non estis vos de mundo submoti? Et hoc dico quia cum peiori spiritu Romandiole inveni de vobis unum talem qui, suo opere, in Cocito iam in anima balneatur, et in corpore videtur superius adhuc vivus. Ideo ait in textu: + +{Ché col pegiore spirto di Romagna +trova' di voi un tal, che per su' opra, +in anima in Cocito già si bagna, +et in corpo par vivo ancor di sopra.} + +Hic vaticinatur comes Ugolinus autori dicens quod illa turris, que causa sue mortis titulum habet famis, quia vocata est postea turris famis, oportet quod adhuc alteri recludatur. Et re vera istud vaticinium iam videmus ex parte impletum. Nam reclusi fuerunt ibi omnes nobiles et magnates qui capti fuerunt in bello Montis Catini, ex quibus multi in ea turri mortui sunt; et specialiter Bolgaruccius, comes de Marciana. Postea, tempore Henrici Septimi serenissimi Romanorum imperatoris, ex sententia dicti principis fuit in ea reclusus unus ex ducibus Austrie, qui scilicet predecessorum suum Rodulfum, videlicet regem Romanorum, gladio interfecerat; et in ea ultimum clausit diem. Utrum autem ex vindicta illius famis quam passus est ipse comes cum suis, in ea turri debeat aliquis recludi et fame similiter cruciari, nescimus. Cum autem illud tempus venerit, si venerit, videbitur vaticinium clarius adimpletum. + +In his XXXVIIII rithimis texitur modus et ordo crudelis mortis comitis Ugolini ac etiam filiorum. Quando vero comes fuit excitatus a somno, audivit filios qui in somno panem petebant. In illa vero hora in qua erat solitum ipsis comitibus cibaria portari, Pisani hostium carceris clavis ferreis clavaverunt et claves in fluvium proiecerunt. Et sic illa die sine cibo steterunt. Sequenti vero die, orto iam sole, comes in facies filiorum aspexit et vidit ipsos pre debilitate nimia pallidos et consumptos. Tunc comes, dolore commotus, ambas manus sibi ipsi momordit. Et illo die atque sequenti sine loquela, tanquam muti, steterunt. Et ecce quod iam tribus diebus sine cibo steterunt. Quarto autem die obiit comes Gaddus. Iste Gaddus fuit filius ipsius comitis Ugolini. Mortuo vero primo, alii tres unus post alium obiverunt, videlicet Uguicio, qui erat etiam filius comitis, Brigata, qui erat filius comitis Guelfi, et Anselmuccius, qui erat filius comitis Lotti, filiorum ipsius comitis Ugolini. Mortuis vero filiis et nepotibus, ipse comes duobus diebus supervixit, tamen pre debilitate iam cecus effectus. Et ne alicui hoc impossibile videatur, quod sex diebus vivere potuerit sine cibo, audiant Macrobium Super Somnio Scipionis. Dicit enim quod vita hominis ultra VII dies sine cibo durare non potest. Patet ergo quod usque ad diem potest septimum protelari. Dicit etiam ibi quod homo sine haustu spiritus ultra VII horas vivere iam non valet. + +Quia homo est naturaliter compassibilis, ideo compati debet miseriis iniuste et inique inflictis. Et si ipsius non compatitur, non habet animum bene ordinatum. Nam secundum Tullium, proprium est animi bene dispositi gaudere bonis rebus et dolere contrariis. + +Hic invehit autor contra ytalicas civitates, dicens quod ex quo ipse non vindicant, seu puniunt, talem mortem, quod ipsa civitas Pisana est vituperium ipsarum. + +Iste sunt due insule propinquiores litoribus Pisanorum. Hic invehit autor contra Pisanos, optans divinam vindictam ut submergat in ipsam civitatem Pisanam aquis diluvii omnem carnem. Sed hic oritur una questio, que talis est. Ipse autor condemnat Pisanos, qui filios et nepotes comitis Ugolini, qui erant innocentes, pro peccato patris condemnaverunt ad tam crudelem mortem, et hic optat submersionem omnium Pisanorum, cum non omnes consenserint in hanc mortem. Respondeo: Iuste et rationabiliter optat autor destructionem et mortem omnium Pisanorum, et hoc quia omnes peccaverunt in comites memoratos. Nam principes et maiores peccaverunt quia ipsos occiderunt; populus etiam peccavit quia ipsos non defendit. Si vero dicis quomodo desiderat sive optat submersionem parvulorum, qui omnino erant innocentes, cum ipse damnet peccatum commissum in filios dicti comitis innocentes, respondeo: hoc optat in confusionem et maiorem penam patrum; ut sicut ipse comes Ugolinus fuit plus cruciatus in morte filiorum atque nepotum, quos fame suis oculis vidit mori, quam in morte sua, ita optat quod ipsi Pisani in suis filiis cruciantur morte, scilicet temporali non eterna. Et nota quod hoc optat ordine divino, qui aliquando punit filios pro peccatis patrum et e converso – pena scilicet temporali, non autem eterna. Unde ipse ait: Ego sum Deus zelotes, qui iudico peccata patrum in filios usque in tertiam generationem et quartam. Hoc dicit quia patres multotiens tantum vivunt quod vident tertiam et quartam generationem. Maximam namque penam debemus credere quod habuit iste comes quando vidit, propter peccatum suum filios fame mori. Quod autem alibi dicit Deus: Filius non portabit iniquitatem patris, et pater non portabit iniquitatem filii, hoc dicit quia nullus pro peccato alieno eterna pena damnatur. + +Verba sunt autoris contra civitatem Pisanam, quam vocat novas Thebas. Nam sicut civitas Thebana, propter civiles discordias, de libertate et statu regio devenit in servitutem, et de servitute postea ad nichilum est redacta, ita Pisana civitas a magno et quasi regio statu, propter discordias civium, in statum infimum iam devenit. Regnum enim Sardinee, quod de manibus Sarracenorum potenter abstulerat, et quod multis temporibus in manu valida rexerat, propter discordias civium suorum viliter prodidit et dannose. Dominium maris, in quo regnare et triumphare solebat, non solum amisit, sed per illud sua vexilla transire non possunt. Nobilitatem illam egregiam qua in nobilibus civibus suis ubique pollebat ac etiam resplendebat, et propter quam nobilis predicabatur in orbe, cum sui destructione perdidit et amisit. Et, ut manifeste videmus, in manus devenit novorum civium advenarum, qui ipsam omni suo antiquo honore et alto statu privarunt, ita quod de ipsa possumus dicere quod dixit Christus in Evangelio de illo qui descendebat a Ierusalem in Ierico, quod incidit in latrones qui eum expoliaverunt, vulneraverunt, et semivivum reliquerunt. Simili modo Pisana civitas incidit in latrones, videlicet novos cives, qui eam omni suo honore, statu, divitiis, et gloria expoliaverunt; cives suos nobiles et antiquos, tam Guelfos quam Gibellinos, aut fame peremerunt aut in carceribus mori permiserunt, aut in exilium miserunt, aut diversis mortis generibus occiderunt. Et sic a capite usque ad pedes undique vulnerata heu nunc iacet, quasi semiviva relicta. Cuius statum tam miserum et confusum nec sacerdos respicit nec levita. Sed placeat nostro pio Samaritano ipsam oculo sue pietatis respicere, sibi per compassionem appropinquare, sua vulnera opportunis remediis alligare, vinum correctionis et oleum miserationis infundere, in iumentum sue longanimitatis ipsam imponere, et ad stabulum pristinum temporum antiquorum ad laudem et gloriam nominis Christiani cito deducere; ut ego, qui sum oriundus ex ipsa, ante tempora mee mortis possim ex reformatione sui status, tanquam civilis filius, gratulari. + +Ab istis itaque Tholomeis, qui amicitias et novas parentelas dolosis proditionibus violarunt, tertia pars Cociti, in qua eorum similes puniuntur, iuste et merito appellatur. In qua quidem parte et loco ponit autor tres maximos proditores: unum Romandiolum et duos Ianuenses, quorum duo vivebant quando autor istam condidit comediam. De primo poetice sic pertractat: Dicit enim quod dum appropinquaret ad centrum, ambulans per Tholomeam, sentiit aliquantulum venti, et ait ad Virgilium: Istum ventum quis movet? non est huc inferius omnis vapor extinctus? Sentiens enim autor ventum in centro terre, miratus est; et hoc quia, per suam soliditatem et compactam naturam, ventum creare non potest. In cavernis autem ipsius terre bene generatur ventus, scilicet in hunc modum, secundum Bedam: Aer enim labilis est nature, et ideo subintrat cavernas terre et exit. Cum autem una pars nititur exire et alia subintrare, fit conflictus inter aerem intrantem et aerem exeuntem; et ex tali conflictu ventus taliter generatur. Et ideo insule Eolie dicuntur regiones esse ventorum, quia sunt totaliter cavernose. Centrum vero terre, quia ibi est terra solida, et compacta et ab aere multum distans, ventum, nisi fictione poetica, habere non potest. Fingit autem hic autor Luciferum in centro terre infixum, oculis lacrimantem, tres peccatores dentibus corrodentem, et motu suarum alarum ad penam proditorum Cociti glaciem congelantem. Ex tali igitur motu alarum ventus ibidem sentitur. Unde poeta ait ad poetam: + +{Avaccio sarai dove +di ciò ti farà l'occhio la risposta, +vegendo la cagion che 'l fiato piove.} + +Antropos sic est unum ex tribus Fatis, que pagani cursui et statui humane vite a diis esse data dicebant. Nam statum et cursum humanum a tribus Fatis ordinatum esse credebant. Et dicitur primum Fatum Cloto, secundum Lachesis, tertium vero Antropos. Cloto ponebatur ab ipsis super generationem humanam; Lachesis super vitam; Antropos vero super mortem. Unde ad modum trium dominarum antiquitus pingebantur. Prima colum portabat; secunda nebat; sed tertia occabat. Unde versus: Cloto colum baiulat Lachesis attrahit, Antropos occat. Prima habet producere de non esse ad esse. Ideo Cloto interpretatur evocatio, quia habet evocare id quod non erat, sicut in generatione apparet, in qua fetus producitur, qui non erat. Secunda habet protrahere de tempore ad tempus, sicut de infantia ad pueritiam, de pueritia ad adolescentiam, de adolescentia ad iuventutem, et de iuventute ad senectutem. Ideo Lachesis interpretatur protractio, quia vitam protrahit et extendit. Tertia habet vitam per mortem finire; ideo Antropos interpretatur sine conversione, quia post mortem homo non redit ad prima. + +Hic inducit autor unam comparationem, ad designandum modum per quem in illis tenebris vidit Luciferum. Comparatio autem talis est: Aliquando accidit quod ex vapore terrestri surgit nebula iuxta crepusculum, cum nostrum, scilicet, emisperium incipit obscurari; que cum agitatur vel movetur, videtur a longe molendinum quod a vento giratur. Tale nanque edificium Lucifer videbatur, et propter magnitudinem et propter multas et magnas alas quas habet. Quid autem est emisperium, et quot sint emisperia, iam superius est expressum. + +Ubi nota quod licet omnes proditores in Cociti glacie puniantur, tamen in ea diversimode stant infixi. Nam illi qui habitant in Cayna stant in superficie glaciei: vultibus, pectoribus, et ventribus congelati. Illi vero qui in Anthenora sunt, usque ad caput in illa glacie stant infixi. Illi autem qui sunt in Tholomea, stant resupini iacentes. Isti vero ultimi, qui in circuitu Luciferi puniuntur, alii iacent a glacie undique cooperti; alii stant cum capite inferius infixi; alii capitibus elevati, alii vero habent ad pedes capita revoluta. + +Et sic patet quomodo isti, elongati a celo, frigore intolerabili cruciantur. Et circa istam particulam, nota quod omnes pene que in isto inferno poetice designantur, aut procedunt a frigore, aut a calore aut ab utroque; et in hoc autor a Divina Pagina non recedit. Nam Christus in Evangelio, ubi loquitur de penis inferni, ait: Ibi erit fletus et stridor dentium. Glosa: Fletus causatur ex fumo qui ab igne procedit; stridor vero dentium causatur a frigore. Et beatus Iob, ubi loquitur de animabus damnatis ait: Transibunt ab aquis nivium ad calorem nimium. Istis itaque duabus penis autor cruciari dicit animas damnatorum; quod sic patet: nam in secundo circulo, cantu quinto, ubi puniuntur luxuriosi, ponit buffaram que animas movet, agitat, et impellit. Sed quia talis ventus est frigidus, ideo habent frigus; et quia ex motu generatur calor, ideo a frigore transeunt ad calorem. In tertio circulo, cantu sexto, ubi puniuntur gulosi, ponit pluviam, grandinem, atque nivem; sed ista pena tota est frigida. In quarto circulo, cantu septimo, ubi puniuntur prodigi et avari, ponit quomodo magna continue contra se movent saxa; sed talis pugna habet generare calorem. In quinto circulo, cantu octavo, ubi puniuntur quatuor genera peccatorum, ponit paludem fetidam et obscuram, in qua ille anime stant submerse: sed talis pena frigida est credenda. In sexto circulo, cantu nono et decimo, ubi puniuntur heretici, ponit civitatem ignitam et sepulcra ignita: sed ista pena calidissima iudicatur. Veniam ad girones qui in septimo circulo continentur. Nam in primo girone, cantu XIIo, ubi puniuntur tyranni, homicide, et predones, ponit fluvium sanguinis calidum; et ista pena calida est. In secundo girone, cantu tertiodecimo, ubi puniuntur desperati et lusores, ponit arpias, que pascendo lacerant animas arbores factas; et ponit etiam ibi canes, que insequuntur animas fugientes: sed ista pena calida et frigida est censenda. In tertio girone, in quo puniuntur blasphemi, cantu XIIIIo, sodomite cantu quintodecimo et sextodecimo, et usurarii cantu decimo septimo, ponit igneam pluviam super illum gironem ab alto cadentem; et ista pena calida est. + +Visis gironibus, ad bulgias, que sunt in octavo circulo, accedamus. In prima bulgia, cantu decimo octavo, in qua puniuntur lenones et deceptores, ponit demones cornutos, animas verberantes; sed ex talibus ictibus calorem oriri credendum est. In secunda bulgia, cantu ut supra, ubi puniuntur adulatores, ponit fossatum stercorum; sed ex tali materia anime habent frigus, ex fetore autem et anxietate, calorem. In tertia bulgia, cantu nonodecimo, ubi puniuntur symoniaci, ponit quod ille anime habent plantas accensas, et sic patiuntur calorem. In quarta bulgia, cantu XXo, ubi puniuntur magi, augures, et divini, ponit quod habent facies retroversas et quod cum magna anxietate incedunt. Sed talis pena partim frigida, partim calida est censenda: frigida propter locum, et calida propter modum. In quinta bulgia, cantu vigesimoprimo et vigesimosecundo, ubi puniuntur barattatores, ponit pegolam calidam in qua anime dequoquuntur; sed talis pena calidissima iudicatur. In sexta bulgia, cantu XXIIIo, ubi puniuntur ypocrite, ponit quod habent capas plumbeas exterius inauratas, ex quo pondere calor maximus procreatur. In septima bulgia, cantu vigesimoquarto et vigesimoquinto, ubi puniuntur latrones, ponit conversionem animarum in serpentes et e converso; sed talis conversio habet generare, ex magna anxietate, calorem, et ex magno timore habet generare rigorem; et sic isti calorem patiuntur et frigus. In octava bulgia, cantu vigesimosexto et vigesimoseptimo, ubi puniuntur dolosi oratores et fraudulenti consiliarii, ponit animas eorum in flammis ardentibus concremari. In nona bulgia, cantu vigesimooctavo, ubi puniuntur scismatici, ponit quod tales ab uno demone diversis vulneribus vulnerantur; sed talis pena calorem generat atque frigus. In decima vero et ultima bulgia, cantu vigesimonono et trigesimo, ubi puniuntur falsatores, ponit omnes infirmitates febrium et leprarum; sed talis pena est omnino calida et frigida iudicanda. In isto vero nono et ultimo circulo, qui magis distat ab orbe, est frigus intolerabile, sicut iam dictum est. Et sic patet quod omnes pene inferni aut procedunt a frigore, aut a calore, aut mixtim ab utroque. + +In hoc loco Virgilius ostendit autori primum angelum, qui habuit tantam pulcritudinem quod fuit signaculum similitudinis Altissimi, vestitus omni lapide pretioso. Qui quidem, propter suam ingratitudinem et appetitum perverse excellentie, quia suo Domino voluit, ultra quod non erat, indebite similari, factus est dyabolus; idest, deorsum ruens et cadens de celo, retrusus est in inferno. Qui diversa sortitur vocabula: nam dicitur theologice Lucifer in sua prima creatione, quasi lucem ferens; poetice vero dicitur Ditis, qui secundum paganos erat maior demon inferni, scilicet Pluto. Autor autem istud nomen Ditis et imponit Lucifero, quia imperator inferni, et imponit civitati ignee, quia continet regna sua. Omnium autem malorum angelorum caput et dux Lucifer est, qui secundum Gregorium sic est dictus pro eo quod angelis clarior est creatus. Unde item Gregorius: Primus angelus ideo lapide pretioso ornatus extitit, quia dum cunctis angelorum agminibus prefuit, ex eorum comparatione clarior fuit; sed contra conditorem suum superbiens, lucem et claritatem perdidit et formam deformem et obscuram apostasie sue merito acquisivit. Damascenus autem libro primo, capitulo 18: *Ex his*, inquit, *angelicis virtutibus ille qui aliis preerat et cui terre custodia a Deo commissa erat, non natura malus factus, sed bonus existens, nequaquam ab ipso conditore semitam malitie in se habens, non ferens illuminationem et honorem quem sibi ipse conditor largitus fuerat, elatione liberi arbitrii sui versus est, ex eo quod est secundum naturam in id quod est preter naturam. Unde Deo rebellare volens, primo a bono deficiens in malum venit*. Et infra: *Lumen igitur creatum a conditore, propria voluntate tenebra factum est. Simul autem cum eo evulsa est et consecuta angelorum qui subordinati erant sub ipso infinita multitudo; et voluntarie facti sunt mali, ex bono ad malum declinantes*. Item dicit idem Damascenus, quod non habent potestatem neque virtutem contra aliquem, nisi a Deo permissive et dispensative concedatur; sed divina permissione transfigurant se in quamcunque voluerint imaginem sive figuram. Omnis etiam malitia et immunde passiones ex ipsis cogitate sunt; quas quidem mittere, idest suggerere possunt, sed violentiam inferre non prevalent. Item idem: *Quod hominibus est mors, hoc angelis est lapsus; post casum enim, non est eis penitentia, quem admodum post mortem hominibus non est vita*. Item Gregorius dicit: *Dyabolus a gratia desertus obstinatus in malitia permansit, ita quod nichil boni velit bona voluntate. Liberum siquidem arbitrium habet, sed depressum et ad malum incessanter inclinatum; ita quod semper bonum refugit, malum vero eligere non desistit. Et ideo accidit sibi ut a summo bono caderet in summum malum*. Cassiodorus: Cupiebat rapere divinitatem et amisit felicitatem. Item quia altitudinem sibi inconvenientem et indebite appetiit, ideo iusto ordine ad yma ruit; ut qui se iuste non tenuit in summo, secundum iustitie ordinem se teneat nunc in ymo. Propter quod et diabolus, idest deorsum ruens, a sanctis nuncupatus est. Circa quod nota quod propter diversas naturas quas habet, vel diversa tentamenta que facit, diversis nominibus nominatur. Quando enim tentat de superbia, dicitur dyabolus, idest deorsum ruens, idest ruere faciens. Quando de invidia, dicitur Sathan, idest adversarius plasmationi, quia invidet nobis, eo quod ad illam felicitatem ascendimus, de qua ipse extitit fulminatus. Quando de ira, dicitur exterminator, quia ira ponit hominem extra terminos suos. Quando de accidia, dicitur demonium, idest sufficiens iniquitas, quia ipsa accidia sufficit ad damnationem hominis. Quando de avaritia, dicitur leviathan, idest additamentum, quia, ut dicit Gregorius: Malum malo addit, et penam pena addere non desistit. Quando de gula, dicitur vehemoth, idest animal, quia gula reddit hominem bestialem. Quando vero de luxuria, dicitur Asmodeus, idest facture iudicium, quia propter luxuriam iam Deus iudicavit mundum. Plato autem in Thimeo vocat ipsum cachodemonem; cachodemon autem interpretatur mala sciens, a cacho, quod est malum, et demon, quod est sciens. Dicitur itaque cachodemon propter scientie qua viget naturaliter perspicacitatem. Viget enim sensu nature, experientia temporis, et intelligentia scripture, sicut dicit Beda et Damascenus. Beatus etiam Ysidorus dicit quod Greci vocant demones peritos et scientes: presciunt enim multa futura, unde solent dare aliqua responsa. In ipsis enim est cognitio rerum plus quam in hominibus, partim subtilioris sensus acumine, partim experientia longissime vite, partim Dei iussu et angelica revelatione. Hii corporum aereorum natura vigent. Ante transgressionem vero celestia corpora gerebant; lapsi vero in aeream qualitatem conversi sunt, et ista aeris caliginosi spatia tenere permissi sunt, qui eis carcer est usque ad iudicium. Item preter ista nomina multipliciter demonis malitia in Sacra Pagina denotatur. Dicitur enim serpens, vel draco, propter ipsius virulentam astutiam, Apocalipsis XIIo; leo, propter eius apertam violentiam; prima Petri, ultimo; vectis, propter eius obstinatam duritiam, Ysaias 79; coluber tortuosus, propter ipsius in isto aere caliginoso latentiam. Ideo ab Augustino recitatur opinio Platonis de cachodemonibus Super Genesim ad Licteram, libro tertio: *Demones*, inquit, *aerea dicuntur animalia, quia corporum aereorum natura vigent; nec per mortem dissolvuntur, quia prevalet in eis elementum aptum ad patiendum potius quam ad agendum*. Item dicit idem Augustinus, tertio libro De Civitate Dei, quod demones sunt *animalia omnino passiva; mente rationalia; tempore, idest duratione, eterna; corpore aerea*. Hec quidem ab Augustino opinative et recitative dicta sunt, insinuare volens qualiter demon de loco summe luminoso, scilicet celo empireo, sit expulsus, et in hoc aere caliginoso reclusus, ut ibi patiatur. Mali igitur angeli, consentientes voluntati Luciferi cadentis, irrecuperabiliter in hoc aere caliginoso, velut in carcere, sunt reclusi. Ceciderunt autem de luce in tenebram, de scientia in ignorantiam, de dilectione in odium et invidiam, de summa felicitate in summam miseriam, ut dicit Gregorius. Item demones presunt demonibus secundum maiorem scientiam, et secundum minorem aliis subsunt, ut dicit beatus Ambrosius Super Lucam. Quamvis enim obstinati sint in malo, a vivaci tamen sensu non sunt penitus spoliati. Nam, ut dicit Ysidorus, demones vigent triplici acumine: nam quedam sciunt subtilitate nature, quedam experientia temporum vel diuturnitate, quedam sanctorum spirituum revelatione. Item demones, ut dicit Augustinus in Enchiridion, vivacitate ingenii cognoscunt seminales rerum virtutes nobis occultas, quas per congruas et temperatas elementorum commixtiones spargunt, et sic diversas rerum speties producunt. Quod enim per se posset facere natura successive, hoc potest diabolus facere subito per accelerationem operum nature. Unde per artem demonum magi Pharaonis serpentes et ranas subito produxerunt, sicut super Exodum dicit glosa. Item demonum intentio tota est ad malum et fatigationem bonorum; et ideo elementa sepe perturbant, tempestates in mari et in aere concitant, fructus terre corrumpunt et devastant; item peiora facerent, si boni angeli eorum malitiam non cohiberent. Et ideo continue peccant, et quocunque vadunt, penam suam continue secum portant, ut dicit Gregorius. Item Gregorius, in libro XIIIIM Moralium: Secundum diversas diversorum complexiones varias, diversis parant tentationum deceptiones; nam letos tentant de luxuria, tristes de discordia, timidos de desperatione, superbos de presumptione. Item in libro XVII: Primo antiquus hostis tentans quasi consulendo blanda et illicita animo suggerit, post ad delectationem pertrahit, ad extremum consensum possidens violenta consuetudine premit. Item in libro 33: Apparente iudicio, cuncto assistente celestis curie ministerio, ille hostis dyabolus bellua crudelis et fortis in medio captus adducetur; et cum suo toto corpore eternis gehenne incendiis mancipabitur. Ubi utique inauditum erit spectaculum, quando hec immanissima bellua electorum oculis ostendetur. Pena autem ipsorum est quod divinam gratiam et beatam patriam perdiderunt, quod mala semper appetunt et quantum possunt illa perficiunt, et quod in isto aere caliginoso incarcerati existunt. In fine autem mundi omnes in inferni carcere cum Lucifero retrudentur. + +Ex premissis igitur patet quare Dantes ita modicum locutus est de demonibus in inferno, quia sunt pro maiori parte in isto aere obscuro locati. Creditur tamen quod Lucifer sit in profundo terre reclusus, et quod inulti demones, ut damnatos crucient, sint similiter in inferno. Si vero queritur utrum de ordine angelorum quolibet quidam ceciderint et quot fuerint qui ceciderunt, audi quid de istis duabus opinionibus sentiat beatus Ugo de Sancto Victore. Et primo de prima: *Novem*, inquit, *ordines angelorum ab initio conditi sunt, et ex singulis ordinibus aliqui ceciderunt*. Unde Apostolus, cum de malignorum spirituum tyrannide faceret mentionem, principatus et potestates tenebrarum nominavit, ut videlicet ostenderet, quia idem nunc quisque in malo ministerium ex perversitate exerceret, quod ad bonum perficiendum ex conditione accepit. *Nusquam tamen Scripturarum nequam spiritus seraphin appellatos invenio, quia licet cetera dona post ruinam adhuc in malo possideant, caritatem tamen in dilectione dei nequaquam habere potuerunt*. Secundo de secunda: *De numero autem lapsorum certa autoritas nulla invenitur; omnino autem probabile videtur plures remansisse quam cecidisse*. Propheta enim, cum demonstraret currus igneos, consolans ait: Plures sunt qui sunt nobiscum quam qui cum illis sunt. Hinc conicimus plures esse electos angelos quam reprobos. Sunt qui dicunt tot electos ex hominibus ad angelorum numerum ascensuros quot constat electos ibi angelos remansisse; propter Scripturam que ait: *Statuit terminos populorum iuxta numerum angelorum Dei. Quod si verum est, cum multo plures sint in hominibus reprobi quam boni, plures erunt reprobi quam electi angeli. Si autem homines reprobi plures sunt quam electi angeli, cum electi angeli plures sint quam reprobi, plures erunt homines reprobi quam reprobi angeli. Quomodo ergo verum est quod dicitur unusquisque hominum duos angelos habere deputatos sibi, unum malum, ad impugnationem, et unum bonum, ad defensionem? cum numerus hominum transcendat numerum angelorum? Ista autem inter occulta melius deputantur, et ubi ignorantia non culpatur, presumptio arguitur*. Hucusque Ugo de Sancto Victore. Et ista de Lucifero et angelis eius sufficiant quoad presens. + +In hoc notabili moraliter declaratur, quod cum aliquis sua culpa ab alto statu descendit ad ymum, quod bene stat sibi omne malum quod habet. + +Tres facies dicitur primus angelus habere, quia per appetitum perverse excellentie appetiit excellentiam trinitatis. Deus enim, licet sit unus in substantia, est tamen trinus in persona; qui quidem maxime habet tria, scilicet: summam et infinitam potentiam, qua mediante cuncta ex nichilo produxit in esse, et qua universa et singula que vult facere potest; et ista potentia attribuitur Patri. Secundo, habet Deus summam et infinitam sapientiam, qua mediante omnia creata ordinate distinxit, et qua cuncta suis locis debitis collocavit; et ista sapientia attribuitur Filio. Tertio, habet Deus summam et infinitam clementiam, qua mediante omnia creata a potentia et ordinata a sapientia sua ineffabili pietate et bonitate regulat et gubernat; et ista clementia attribuitur Spiritui Sancto. Lucifer autem, dum in superbiam est elatus, divinam excellentiam affectavit, et ideo de potentia cecidit in impotentiam; quia, iuxta Gregorium, ita debilis factus est, quod non potest vincere nisi volentem. De sapientia cecidit in malitiam et ignorantiam, quia licet habeat scientiam, non utitur ea nisi in malo. De clementia vero et bonitate cecidit in odium et invidiam, quia omne bonum odit et omni bono invidet. Et hiis tribus sententiis seu penis, quibus subiacet ipse demon, correspondent facies sue trine. Nam facies rubea correspondet impotentie et fragilitati sue; quia homo, dum de suo defectu verecundatur, rubicundus efficitur. Facies vero nigra correspondet obscuritati ignorantie. Facies autem pallida odio et invidie correspondet. Ideo dicitur in textu: {L'una dinanzi, et quell'era vermiglia}. + +Nilus est unus ex quatuor fluviis paradisi qui de Arabia, ubi nimio estu solis Ethiopes oriuntur, per Egyptum descendit in mare, dividens Asiam a Libia, ut superius dictum est. + +In hac parte agit autor de tribus summis proditoribus, qui suos reverendos dominos prodiderunt: videlicet de Iuda, qui prodidit Christum, filium Dei vivi, de quo actum est supra, et de duobus principibus romanis, Bruto scilicet et Cassio, qui Iulium Cesarem prodiderunt. Iulius enim Cesar dolo istorum duorum, quos intime diligebat, fuit occisus. De qua morte habes supra, circulo primo, cantu vero quarto. -His omnibus visis, ad aliqualem expositionem lictere accedamus. Ista Comedia, ut dictum est, dividitur in tres canticas; prima dicitur Infernus; secunda Purgatorium, et tertia Paradisus. Sed primo de prima, cuius titulus talis est. -In ista prima Cantica autor tractat de peccatoribus et peccatis, et in ea secundum rationem humanam penas peccatis adaptat. Continet autem ista prima cantica XXXIIII cantus; cuius primi cantus titulus talis est. In isto primo cantu autor prohemizat ad totam universaliter et generaliter Comediam; et ponit in hoc cantu principaliter duo: primo, quomodo ipse, volens ad montem virtutum ascendere, fuit a tribus vitiis impeditus, scilicet a luxuria, superbia et avaritia; que quidem vitia figurantur et designantur per tres feras, que sibi apparuerunt: scilicet per lonzam, leonem et lupam. Secundo, ponit quomodo Virgilius, maximus poetarum, in auxilium suum venit, qui tenet typum et figuram rationis humane, qua mediante promittit sibi ostendere Infernum et Purgatorium. Sed quia ad divina et celestia contemplanda humana ratio non potest attingere, ideo promittit ei non per se, sed per celestem ductorem sive ducem ostendere Paradisum. Viso titulo, licteram indagemus; sed nota quod non est mea intentio procedere in hoc opere in omni passu vel loco more sermocinalis, seu naturalis, seu moralis scientie, singulariter et multipliciter dividendo, sed insistere circa licteram, cuiuslibet scilicet cantus summam summarie declarando, et demonstrando per quemlibet cantum qualem viam autor descendendo vel ascendendo facit, quot historias, quot questiones ac etiam prophetias, cum occurrerint, et quot comparationes sive similitudines ac etiam notabilia ponit. \ No newline at end of file diff --git a/testi_2/PietroAlighieri_ComentumSuperComedie.txt b/testi_2/PietroAlighieri_ComentumSuperComedie.txt index 4904e55..d3239e1 100644 --- a/testi_2/PietroAlighieri_ComentumSuperComedie.txt +++ b/testi_2/PietroAlighieri_ComentumSuperComedie.txt @@ -1,375 +1,736 @@ -Quamvis poema Comedie Dantis Alagherii de Florentia, mei Petri gratissimi genitoris, dudum nonnulli calamo temptaverint aperire ita in suo integumento clausum et absconsum, licet in parte, nondum tamen in totum, iudicio meo, illud utique peregerunt. Nitar et ego nunc post eos, non tam fiducia alicuius scientie mee, quam quodam zelo filiali accensus, in alia qualiquali particula illud, si potero, per modum comenti, ulterius etiam reserare, suadente hoc Seneca Ad Lucilium ita scribente. Veniet inde tandem sic forsan et alius qui, hiis nostris adminicularibus scriptis ipsum librum portabit in humero, ut dicitur Iob, capitulo XXXI, ubi Glosa, exponens hoc, ait. Nam, secundum exigentiam finis, causa finalis movet efficientem, efficiens movet materiam, et in materia electa intendit acquirere formam competentem, et sic finis in intentione operantis prior est hiis que fiunt ad finem, tanquam quedam causa motiva ad illa. Causa formalis est duplex, videlicet forma tractatus et forma tractandi: forma tractatus est ipsa unio partium voluminis dicte Comedie, forma vero tractandi est ipse modus scribendi quem tenere intendit ipse auctor, qui quidem est multiplex: nam interdum scribet aliqua que solum ut lictera profert intelligenda erunt, sine aliquo mistico intellectu, ut moris est scribentium vel fabulose vel ystorice. Solo enim vomere terra proscinditur, sed hoc ut fieri possit, cetera alia aratri membra sunt necessaria. Item scribet aliqua idem auctor in hoc eius poemate sub figuris et coloribus diversimodis ad decorem quendam huius eius operis, ut sint seria picta iocis, sic etiam ut moris est aliorum poetarum. Alius vero Infernus in isto mundo allegorice est ipse status malorum, videlicet crucians eos, si bene consideratur, ut quoddam esse infernale. Ad Infernum primum predictum essentialem descenditur tribus modis: veraciter, scilicet dum anima mala a corpore migrans descendit ad eum in eternum debite punienda; item ficte et fantastice, et hoc modo hic noster auctor dicendus est ad eum descendisse, item negromantice, quando scilicet quis per colloquia et sacrificia superstitiosa et prophana ad responsa dictorum demonum descendit, ut de Enea Virgilius scribit in VI predicto sui Eneidos. Secundum unum intellectum, ad allegoricum predictum Infernum descenditur duobus modis: uno modo virtuose, alio vitiose. Virtuose quando quis ad cognitionem terrenorum ut ad Infernum quendam contemplative descendit, ut, cognita natura temporalium et eorum mutabilitate et miseriis, spernet ea et creatori deserviat, et ex hoc moti sunt nostri poete ad dicendum ad talem cognitionem, ut ad Infernum quendam descendisse Herculem, Orpheum et Eneam predictum, secundum alium intellectum, ac Theseum et Perithoum et alios quosdam, et inde remeasse ut virtuosos et non attractos fuisse a delectationibus mundanis, ac etiam hunc nostrum auctorem, auxiliante Virgilio, supersequenti capitulo. -Hoc primum capitulum, subtiliter intuendo, respicit quasi ut exordium generale et totale premissum poema de quo dicturi sumus, et per consequens eius tre libros ut principales eius partes, ideoque ipsum in tres principales partes dividamus. Nam in prima auctor materiam sibi parat et causam summit ad scribendum allegorice de voluptuosa humana vita ut de ficto Inferno quodam principaliter ac incidenter, et secundario de vero et essentiali loco infernali, et hec prima pars durat a principio huius primi capituli dicti usque ibi; ibi secunda in qua ipse auctor etiam materiam sibi parat et causam summit eodem modo ad scribendum de beata vita humana corporali, ut de Paradiso quodam, et hec durat usque ibi; ibi tertia et ultima in qua simili modo materiam et causam sibi parat ad scribendum de vita illorum qui in hoc mundo, superveniente gratia Dei, a ratione de vitiosa vita ad virtuosam disponuntur ut de Purgatorio quodam, et hec durat usque ad finem; ad quarum premissam partem veniendo primam, cum qualiquali prefactione taliter inchoamus. +Quamvis poema Comedie Dantis Alagherii de Florentia, mei Petri gratissimi genitoris, dudum nonnulli calamo temptaverint aperire ita in suo integumento clausum et absconsum, licet in parte, nondum tamen in totum, iudicio meo, illud utique peregerunt. Nitar et ego nunc post eos, non tam fiducia alicuius scientie mee, quam quodam zelo filiali accensus, in alia qualiquali particula illud, si potero, per modum comenti, ulterius etiam reserare, suadente hoc Seneca Ad Lucilium ita scribente: Nunquam nimis dicitur quod satis non dicitur. Veniet inde tandem sic forsan et alius qui, hiis nostris adminicularibus scriptis ipsum librum portabit in humero, ut dicitur Iob, capitulo XXXI°, ubi Glosa, exponens hoc, ait: Portare librum in humero est Scripture aperitionem perficere. Adsit igitur nunc michi ad talem aperitionem incohandam clavis illius qui, ut scriptum est Apocalipsis, capitulo III°: Signatum librum aperit et nemo claudit, claudit et nemo aperit, scilicet Christus Dominus noster, ac gratia eius matris Virginis gloriose. Intendens Macrobius scribendo exponere Somnium Scipionis, antequam illud incohet, premisso prohemio, ita inquit: De hoc ergo prius pauca dicenda sunt, ut liquido mens operis de quo loquimur innotescat, quem sequi volendo, hoc etiam meo premisso prohemio, antequam ad expositionem premissi poematis veniam, de eius mente, idest de summa eius causa aliqualiter tangam ad clariorem eius scientiam et cognitionem, cum dicat Phylosophus in principio Physicorum: Tunc enim opinamur cognoscere unumquodque cum causas cognoscimus primas, et in II° ait: Considerandum est de causis, que et quot sunt numero, quoniam sciendi gratia hoc negotium est. Scire autem ante non opinamur unumquodque, quam accipiamus propter quid unumquodque: hoc autem est accipere summam primam omnium. Ceterum, cum per eundem Phylosophum in dicto II° libro Physicorum etiam dicatur: Finis causa est potissima aliarum causarum, a finali causa dicti operis incohabo, comprehendente alias in se. Nam, secundum exigentiam finis, causa finalis movet efficientem, efficiens movet materiam, et in materia electa intendit acquirere formam competentem, et sic finis in intentione operantis prior est hiis que fiunt ad finem, tanquam quedam causa motiva ad illa. Erit itaque finalis causa huius Comedie finis ad quem ipse Dantes scribit, qui est ut ostendat ab effectu quid homines in hoc mundo oportet operari, et a quibus abstinere, in quo quidem humanum bonum consistit, ut ait Phylosophus in primo Ethycorum, positis et inductis supplitiis, que vitiosi in hoc mundo et in alio rationabiliter patiuntur, et premiis que virtuosi etiam hic et ibi consequi dignoscuntur, per que homines in hoc mundo virtuosi in suo statu felici magis confirmentur et pravi a vitioso suo esse etiam magis removeantur, iuxta Oratium dicentem in suis Sermonibus: Oderunt peccare boni virtutis amore. / Tu nichil admittes in te formidine pene. Causa efficiens est ipse Dantes auctor prenominatus, materialis vero causa erit ut ad premissa poetice describenda auctor deveniat cum allegorico quodam figmento, sub analogia et typo Inferni, Purgatorii et Paradisi, de triplici vita humana natura disserendo, de qua tali triplici vita in primo Ethycorum ita ait Phylosophus: Tres enim sunt vite maxime excellentes: voluptuosa scilicet, et de hac ut de Inferno quodam tractabit, item civilis sive politica et activa, et de hac ut de Purgatorio scribet, item et contemplativa, et de hac ut de Paradiso tractabit sub allegorico sensu. Causa formalis est duplex, videlicet forma tractatus et forma tractandi: forma tractatus est ipsa unio partium voluminis dicte Comedie, forma vero tractandi est ipse modus scribendi quem tenere intendit ipse auctor, qui quidem est multiplex: nam interdum scribet aliqua que solum ut lictera profert intelligenda erunt, sine aliquo mistico intellectu, ut moris est scribentium vel fabulose vel ystorice. Differt enim fabula, que dicitur a fando, et ut ficta res loquendo, ab ystoria, que dicitur narratio rei geste, per quam ea que in preterito gesta sunt dignoscuntur, ut ait Ysiderus in fine primi libri Ethymologiarum, unde Augustinus, De Civitate Dei, libro XVI°, capitulo II°, circa hoc sic ait: Non sane omnia que gesta narrantur etiam significare aliqua putanda sunt, sed propter illa que aliqua significant etiam ea que nichil significant attexuntur. Solo enim vomere terra proscinditur, sed hoc ut fieri possit, cetera alia aratri membra sunt necessaria. Item scribet aliqua idem auctor in hoc eius poemate sub figuris et coloribus diversimodis ad decorem quendam huius eius operis, ut sint seria picta iocis, sic etiam ut moris est aliorum poetarum; unde Ysiderus ait in libro Ethymologiarum: Poetarum est ut ea, que vere gesta sunt, in alias species, obliquis figurationibus cum decore aliquo diversas transducere, cum figmentis seu fictionibus more poetico intersectis. Diffinitur enim fictio sic: Fictio est in re certa contraria veritas pro veritate assumptio, et ex hoc dicitur poeta a poio, pois, quod idem est quod fingo, fingis secundum Papiam. Quod totum docet Oratius in sua Poetria facere poetantes, dum ibi dicit: *Ficta voluptatis causa sint proxima veris, / nec quodcumque velit poscat sibi fabula credi; Omne tulit punctum qui miscuit utile dulci, / lectorem delectando pariterque monendo*; nam Prodesse volunt aut delectare poete. Item scribet ipse auctor aliqua ac multa sub allegorico intellectu; dicitur enim allegoria quasi alieniloquium, ut cum lictera unum sonat et aliud intelligi debet, ut ecce dum sic Apostolus dicit Ad Galatas, capitulo III°: Scriptum est enim quomodo Habraam duos filios habuit, unum de ancilla et unum de libera, sed qui de ancilla secundum carnem natus est, qui autem de libera per repromissionem, que sunt ita per allegoriam dicta. Hec enim sunt duo Testamenta, Vetus scilicet et Novum. Que allegoria, ut genus, comprehendit ut species anagogiam, de qua spiritualis sensus resultat, et tropologiam, de qua moralis intellectus emanat, ut solet dici: Lictera gesta docet, quid credas allegoria, / moralis quid agas, quid speres anagogia, et ex hoc motus est frater Bonaventura de Bagnoreto ad dicendum in suo Breviloquio sic: Habet ipsa Sacra Scriptura profunditatem que consistit in multiplicitate misticarum intelligentiarum. Nam, preter licteralem sensum, habet in diversis locis exponi tripliciter, scilicet allegorice, anagogice et tropologice. Item et Gregorius in primo Moralium circa idem ait: Quedam ystorica expositione transcurrimus, et per allegoriam quedam typica investigatione perscrutamur. Quedam per sola allegorice moralitatis instrumenta discurrimus, nonnulla autem per cuncta simul sollicitius exquirentes, tripliciter indagamus. Aliquando vero exponere aperta verba ystorie negligimus, ne ad obscura veniamus, aliquando autem eadem intelligi iuxta licteram nequeunt, quia, superficiatenus accepta, nequaquam legentibus instructionem, sed errorem gignunt, quod totum servabo amodo inferius in presenti comento meo, prout in processu ostendam. Hiis peroratis, veniamus ad titulum libri huius Comedie qui talis debet esse in hac sua prima rubrica: Incipit Comedia Dantis Alagherii, et eius primus liber in quo de descensu Inferni pertractat, circa quam primo queritur cur auctor hoc suum predictum poema nominatum Comediam, ad quod sciendum prenotandum est quod antiquitus, ut dicit Ysiderus, inter alios cantus poeticos erat quidam qui dicebatur comedia, scilicet quando aliquis poeta cantabat, idest sua carmina proferebat, circa gesta privatarum personarum et humilium, modesto stilo, ut Plautus, Accius et Terrentius et alii comici poete fecerunt, sicut tragedia est alius cantus poeticus, quando aliquid scilicet alto stilo describitur, tangens tristia gesta regum ut plurimum. Quandoque tamen dicta comedia etiam supremo stilo modulatur, unde Oratius in sua Poetria ait: Interdum tamen et vocem Comedia tollit. / Iratusque Cremes tumido delitigat ore, ubi Glosa sic ait super dicto verbo Comedia tollit: Ut facit Terrentius in sua Comedia dicens: *O celum, o terra, o maria Neptuni*; *proh summe Iupiter* etc. Et ex hoc idem Oratius subdit in laudem talis stili comici sic: Successit vetus his comedia non sine multa / laude etc., item prenotandum est quod, prout scribit Ugutio: Comedia a tristibus incipit sed in letis desinit, tragedia vero e contra, unde in salutatione solemus mictere et optare tragicum principium et comicum finem, idest bonum et letum principium et bonum et letum finem. Ad propositum ergo volens noster auctor et intendens scribere humili stilo, scilicet vulgari seu materno, poetice facta privatarum ut plurimum personarum, ac etiam in parte stilo alto et elato scribendo de rebus celestibus, ut facit in Paradiso, ultimo suo libro, et incipiendo a tristibus, idest ab infernalibus, et finiendo in letis, idest in celestibus, ut facit, quo respectu etiam credo ipsum finire quemlibet librum dicte eius Comedie in ultimo verbo in stellis, ut facit, ut in letis et splendidis rebus, merito hoc eius poema Comediam nominavit. Secundario veniamus ad aliam partem dicte rubrice, in qua de descensu Inferni mistice auctor se tractaturum dicit, circa quam occurrit de duobus querere: primo ubi sit ipse essentialis Infernus, secundo quomodo ad illum se descendisse dicit, et quia huius auctoris intentio fuit mistice de Inferno tractare, scilicet de essentiali et allegorico. De existentia utriusque ipsorum disceptemus; et licet gentiles, maxime platonici phylosophi et poete, dixerunt dictum Infernum essentialem esse sub lunari spera, veritas est ipsum esse in abisso terre cum suis demonibus et spiritibus dampnatis, quod manifestatur per Scripturam Sacram, ecce Mathei XIIII° capitulo, ubi Dominus, respondendo Iudeis ait: Non dabitur vobis signum nisi signum Ione prophete, qui, sicut fuit in ventre ceti tribus diebus et tribus noctibus, sic erit filius hominis in corde terre tribus diebus et tribus noctibus, idest in limbo Inferni; item per Augustinum dicentem in libro Retractationum corrigendo quod dixerat Super Genesi, capitulo XII°, scilicet quod pene Inferni secundum ymaginariam visionem erant et quod locus Inferni non erat corporeus sed ymaginarius: De inferis magis michi videor docere debuisse quod sub terris sunt quam rationem reddere cur sub terris esse creduntur et locantur, quasi non ita sint; item et per Virgilium dicentem in VI°: Tum Tartarus ipse / bis patet in preceps tantum tenditque sub umbras / quantus ad ethereum celi suspectus Olimpi. Alius vero Infernus in isto mundo allegorice est ipse status malorum, videlicet crucians eos, si bene consideratur, ut quoddam esse infernale. Ad Infernum primum predictum essentialem descenditur tribus modis: veraciter, scilicet dum anima mala a corpore migrans descendit ad eum in eternum debite punienda; item ficte et fantastice, et hoc modo hic noster auctor dicendus est ad eum descendisse, item negromantice, quando scilicet quis per colloquia et sacrificia superstitiosa et prophana ad responsa dictorum demonum descendit, ut de Enea Virgilius scribit in VI° predicto sui Eneidos. Secundum unum intellectum, ad allegoricum predictum Infernum descenditur duobus modis: uno modo virtuose, alio vitiose. Virtuose quando quis ad cognitionem terrenorum ut ad Infernum quendam contemplative descendit, ut, cognita natura temporalium et eorum mutabilitate et miseriis, spernet ea et creatori deserviat, et ex hoc moti sunt nostri poete ad dicendum ad talem cognitionem, ut ad Infernum quendam descendisse Herculem, Orpheum et Eneam predictum, secundum alium intellectum, ac Theseum et Perithoum et alios quosdam, et inde remeasse ut virtuosos et non attractos fuisse a delectationibus mundanis, ac etiam hunc nostrum auctorem, auxiliante Virgilio, supersequenti capitulo. Item et vitiose ad hunc descenditur Infernum, quando scilicet aliqui descendunt ad dictam cognitionem inefficaciter tamen ut instabiles in proposito bono, et ab eius statu attrahentium, et remanet in eo ut in Inferno quodam, ut de Eurydice, uxore dicti Orphei, et de Castore legitur, de quibus misticis duobus Infernis tacite et expresse voluit tangere Psalmista dicendo: Veniat mors super illos et descendant in Infernum viventes; dicit ibi Glosa: Idest, in voraginem cupiditatis mundane, et alibi ait: Quoniam misericordia tua magna est Domine, et eruisti animam meam de Inferno inferiori, et Salamon in Proverbiis: Semita vite super eruditum ut declinet de Inferno novissimo. Ultimo dividamus hunc primum librum per suas partes principales, et ut forte alludat verbis illis Virgilii dicentis in VI°: Facta obstant tristique palus inamabilis unda / alligat et novies Stix interfusa cohercet, auctor dividit eum in novem partes, velut etiam illo respectu ut, sicut beatitudo celestis per novem celos et novem regiones et ordines angelorum, ita calamitas Inferni per novem regiones et ordines malorum angelorum partita sit, ut contrariorum eadem sit disciplina. Nam in prima, premissis prohemialibus, dicit de primo circulo Inferni, seu Limbi, et durat hec prima pars usque ad Vm capitulum; ibi incipit secunda, in qua dicit de supplitio luxuriosorum et hec durat usque ad capitulum VIm; ibi incipit tertia, in qua dicit de pena gulosorum, et durat usque ad VIIm capitulum; ibi quarta in qua dicit de pena avarorum et prodigorum, et hec durat usque in finem VIIi capituli ibi: {Noi ricidemmo il cerchio a laltra riva}; ibi incipit quinta pars in qua dicit de Stigia palude, in qua fingit puniri animas iracondorum, accidiosorum, invidorum et superborum, et hec durat usque in finem VIIIIi capituli, ibi: {Dentro nintrammo senza alcuna guerra}; ibi incipit sexta, in qua dicit de pena hereticorum, et hec durat usque ad XIIm capitulum; ibi septima, in qua dicit de pena violentorum punitorum in tribus circulis ibi diversimode, et hec durat usque XVIIm capitulum; ibi VIIIa, in qua incipit dicere de pena fraudulentorum punitorum in decem bulgiis, et hec durat usque ad XXXIm capitulum; ibi nona et ultima pars, in qua dicit de pena proditorum, et hec durat usque in finem. Hiis ita premissis, veniamus ad textum. -Veniamus modo ad secundam partem, in qua auctor fingit se devenisse ad collem quendam terminantem dictam silvestrem vallem illuminatum ita a sole, ut dicit textus. Quem passum, dicit auctor, nunquam dimisisse animam vivam, subaudi separata a corpore defuncto, in dicto statu vitioso; alia lictera videtur dicere quod nunquam dimisit personam vivam, subaudi moraliter loquendo. Sed cum ipse auctor et cotidie multi alii exierint et exeant talem vitam pravam in hoc mundo viventes, nonne hic auctor contradicere videretur sibi? Sic igitur, volens auctor se nundum in totum virtuti deditum fore, demonstrare fingit in hoc tali dicto suo ascensu fore impeditum a tribus hiis vitiis: primo a vitio carnali luxurie occurente sibi in figura et forma lonze seu leonte, et merito considerata subita et impetuosa aggressione talis vitii ad modum animalis predicti. +{Nel mezzo del camin di nostra vita} etc. Hoc primum capitulum, subtiliter intuendo, respicit quasi ut exordium generale et totale premissum poema de quo dicturi sumus, et per consequens eius tre libros ut principales eius partes, ideoque ipsum in tres principales partes dividamus. Nam in prima auctor materiam sibi parat et causam summit ad scribendum allegorice de voluptuosa humana vita ut de ficto Inferno quodam principaliter ac incidenter, et secundario de vero et essentiali loco infernali, et hec prima pars durat a principio huius primi capituli dicti usque ibi: {Ma poi chio fui al piè dun colle giunto}; ibi secunda in qua ipse auctor etiam materiam sibi parat et causam summit eodem modo ad scribendum de beata vita humana corporali, ut de Paradiso quodam, et hec durat usque ibi: {Mentre chio ruvinava in basso loco}; ibi tertia et ultima in qua simili modo materiam et causam sibi parat ad scribendum de vita illorum qui in hoc mundo, superveniente gratia Dei, a ratione de vitiosa vita ad virtuosam disponuntur ut de Purgatorio quodam, et hec durat usque ad finem; ad quarum premissam partem veniendo primam, cum qualiquali prefactione taliter inchoamus. -Hiis ita dictis, veniamus ad tertiam et ultimam partem supradictam huius capituli, in qua auctor ad licteram fingit sibi taliter timenti de dicto colle in dictam vallem impetu dicte lupe, sub allegoria superius tacta, umbram Virgilii apparere, que respondendo ipsi auctori dixit, subaudi interior. Quantum ad corpus nostrum in hoc mundo, ut per Infernum quendam fictum, et quantum ad animam, ut per Infernum verum et essentialem, ut ita prius auctor ipse sepeliat, idest abiciat per hec eius errabundam visionem, quam ducatur ad dictum beatum mundanum statum ut ad Purgatorium quoddam, in quo meremur consequi mundanam felicitatem temporalem in hoc mundo et in alio ecternam. Sed homo per rationem determinat se ad volendum hoc, vel illud quod est vere bonum, - nam dicitur ratio quidam motus animi visum mentis acuens, et vera a falsis distinguens, et Ysidorus dicit quod Anima nostra dum superiora respicit dicitur intellectus, dum vero inferiora dicitur ratio, - quibus inferioribus rebus consideratis ab effectu per ipsam rationem et ostensis ut infernalibus liberemur ab eis et in virtutibus confirmemur; et hec est illa via per quam ipse auctor et quelibet alius semivirtuosus et vitiosus reducitur per dictum Virgilium, idest per dictam rationem, ad integritatem virtutum, ut ad beatam vitam humanam predictam nostram. Post hec veniamus ad dicendum quid auctor per istum predictum Veltrum vult sentire, quod quidem volentes clarius indagare, prenotandum et premictendum est quod, prout iste auctor scribit infra in Purgatorio in capitulo XVI, dictum vitium avaritie cotidie magis invaluit inter nos christianos, exemplo quodam pravo et contagioso, prout dicitur in dicto capitulo, postquam pastores ecclesie statum et regimen romani imperii infimaverunt, precipue tempore imperatoris Federici IIi citra, propter temporalia bona habenda et occupanda, ut in dicto capitulo etiam tangitur. Unde exclamando iste auctor contra dictos pastores infra in capitulo XVIIII huius Inferni, dicit quomodo eorum avaritia mundum contristat, submergendo bonos et elevando pravos. +Cum quidem in hoc mundo nascimur, ponimur ab ipsa natura in puro esse cum anima ut tabula rasa in qua nichil est pictum, ut ait Phylosophus in III° De Anima: Ambulaturi per rectam viam quam ipsa natura nobis parat, ut sic per eam ut peregrini euntes de hoc mundo ut de hospitio quodam ad celum, ut ad nostram originalem patriam reddeamus. De quo tali instinctu nature ait ita Tullius, De Officiis: Sunt nobis virtutum innata initia, que si adolere liceret et pateremur, nos ad beatitudinem cum divino munere ipsa natura perduceret. Ad hoc Seneca etiam ait: Virtus secundum naturam est, vitia vero inimica et infesta. De premissa tali peregrinatione ait Apostolus, II° Ad Corinthios V° capitulo, dicens: Dum sumus in corpore, peregrinamur ad Deum, et Psalmista: Ne sileas, quoniam advena ego sum apud te et peregrinus, et alibi: Cantabiles michi erant iustificationes tue in loco peregrinationis, et idem Tullius in libro De Immortalitate Anime ait: Homo de hac vita discedet tanquam de hospitio, non tanquam ex domo: commorandi enim natura, non inhabitandi nobis hic diversorium dedit. De dicta etiam origine nostra celesti ait Virgilius in VI° loquendo de animabus nostris sic: Igneus est illis vigor et celestis origo. Et Macrobius, super Somnio Scipionis: Anima dum corpore utitur hec est eius perfecta sapientia, ut unde orta sit recognoscat, scilicet de celo, ex quo dicit quod in delfico templo Apollinis scriptum erat, ut quisque cognosceret se ipsum, idest suam originem. Modo vult auctor fingere seu ponere se processisse in dicta recta via in prima parte eius vite, que dicitur pueritia seu impubescentia, durans usque ad XIIIIm annum completum in mare, in femina vero usque ad XIIm annum completum, ut mundatus a maculis vitiorum. At cum intravit secundam partem eius vite, que adolescentia dicitur, durantem usque ad XXVm annum completum, in qua, ut plurimum, primo lascivi efficimur et vitiosi deviant ab ipsa recta via, ut fecit Augustinus dicens in suo libro Confessionum: Defluxi ego a te et erravi Deus meus, nimis devius a stabilitate tua in adolescentia mea. Que primo, ut dixi, illa etas est que prona est in malum, ut dicitur Genesis VIII° capitulo, ibi: Omnis etas ab adolescentia prona est in malum, ad quod respiciens Salamon etiam ait, Ecclesiastes VIIII°, dicens: Nemo novit finem suum, sed sicut pisces capiuntur hamo, sic homines tempore malo, idest in dicta adolescentia. Et quod hec fuerit intentio auctoris ipse idem declarat dicendo infra in capitulo XV°, loquens cum ser Brunetto Latino, scilicet quomodo quedam vallis deviatio fuit eius antequam eius etas esset plena; nam plena dicitur in XXV° anno secundum leges, per quam deviationem subdit auctor hic quod reperiit se in quadam obscura silva in medio camini nostre vite. Ad quorum duorum dictorum allegoriam declarandam, notandum est quod secundum equiparationem que fit de maiori mundo ad minorem, ut facit iste auctor infra in capitulo XIIII° et ibi scribam, etates hominis sunt quinque, scilicet impubescentia, seu pueritia, que vadit usque ad XIIIIm annum, ut supra dixi, item adolescentia, procedens usque ad XXVm annum; tertia dicitur iuventus, et hec procedit usque ad Lm annum; quarta dicitur senioritas, et hec a quinquaginta annis predictis vadit usque ad LXXm annum; ibi incipit quinta, scilicet senectus, que vadit usque ad finem longe vite (licet per aliquos alios scribatur quod sint sex dicte etates). Et sic sequitur quod regulariter dimidium nostre vite sit in XXXV° anno, secundum predictam primam opinionem auctoris, in quo quidem dimidio nostri temporis homines descendentes arcum suorum annorum, ut dicit infra in Purgatorio in capitulo XIII° umbra domine Sapie de se loquendo, ut plurimum incipiunt de suo statu cogitare et retrahere se a vitiis et illa cognoscere. Nam usque ad dictum dimidium vigor humanus ascendens et vagus de talibus non curat, et ideo merito rogabat Psalmista Deum dicens: Ne revoces me in dimidio dierum meorum, quasi dicat: cum tunc incipiam ad bonum intendere. Et alibi: Ego dixi: in dimidio dierum meorum vadam ad portas Inferi; quesivi residuum annorum meorum; et Apostolus, V° Ad Ephesinos, ad idem ait: Videte, fratres, quomodo ambuletis: non quasi insipientes sed ut sapientes redimentes tempus quoniam dies mali sunt. Quo tali intellectu motus est ipse auctor ad fingendum se in dicto dimidio vite nostre statum voluptuosum huius mundi in quo erat adhuc qui usque tunc iussus erat sibi quedam amenitas, primo incepisse cognoscere fore obscuram silvam allegorice loquendo, et merito attento eo, quod ait Dominus, Luce capitulo VIII°, dum exponit ibi quod per allegoricas parabolas dixerat de semine cadente inter spinas dicendo: Hii sunt qui audiunt verbum Dei et a sollicitudinibus et divitiis et voluptatibus vite euntes suffocantur et non referunt fructum. Et Osee II° capitulo ipse propheta ait, loquens homini existenti in hoc mundo in statu predicto voluptuoso: Sepiam viam tuam spinis, ubi dicit Glosa: Spinis, idest punctionibus dolorum huius mundi, unde et Salamon, Proverbiorum XXXIII°, inquit: Iter impiorum quasi sepes spinarum, via iustorum sine offendiculo est, cum de natura silve sit spinas habere pugibiles. Inde in eo quod dicit quod erat obscura dicta talis mistica silva, alludit auctor verbis Salamonis dicentis, Proverbiorum II° capitulo, loquendo de vitiosis hominibus pro quorum vita accipitur hec silva: Qui relinquunt iter rectum ambulant per vias tenebrosas, et Zacharie prophete in Cantico dicentis: Illuminare hiis qui in tenebris et in umbra mortis sedent ad dirigendos pedes nostros in viam pacis, et Apostoli dicentis Ad Ephesinos IIII° capitulo: Non ambuletis sicut gentes in vanitate sensus sui, tenebris obscuratum habentes intellectum, propter ignorantiam que est illis propter cecitatem cordis. Item in eo quod dicit quod erat aspera et fortis dicta voluptuosa vita, ut silva quedam tenax, alludit verbis illis Augustinus volendo dicere quomodo iam in tali statu fuerat ut in silva quadam intricata dicentis: Suspirabam ligatus non ferro alieno, sed mea ferrea voluntate et de velle meo inimicus catenam michi fecerat. Et sic expertum se dicit quod ait Salamon, Proverbiorum capitulo V°, dicens ad idem propositum: Iniquitates sue capiunt impium, et funibus peccatorum suorum quisque constringitur. Item dicit auctor hic quod dicta talis silva amara erat in tantum quod modico plus est mors: in hoc primo alludit verbis Boetii dicentis de tali statu: Etiam homo carnalis unam amaritudinem habet ex dilectione rerum mundanarum quas vehementer appetit, aliam ex defectu quem invenit in usu earum. Secundario vult ostendere se nundum ita perfectum ipse auctor tunc fuisse, quod gustando mortis non esset sibi amarior quam dictus voluptuosus status quod quidem in perfecto homine minime esset. De qua semiplena perfectione et plena, Apostolus ait Ad Corinthios, XIII° capitulo: Cum venerit quod perfectum est, evacuabitur quod ex parte est. Nam in quodam Decreto ex verbis Augustini dicitur: Ne quis arbitretur perfectum et spiritualem hominem pro ista temporali vita, morte cuius sua vel alterius cuius non occiditur anima, debere mentiri, vel dicit quod auctor hoc dixit illo respectu quo Macrobius sic, super Sompnio Scipionis, ait: Non est precipitandus finis vite, cum adhuc proficiscendi esse possit accessio. Nam in archanis disputationibus de redditu anime fertur in hac vita delinquentes similes esse super equale solum cadentibus, quibus denuo sine difficultate presto sit resurgere; animas vero ex hac vita cum delictorum sordibus recedentes equandas hiis qui ex alto precipiti delapsi sunt, unde nunquam facultas sit resurgendi, subdendo inde auctor quod ut tractet de bono quod in dicta tali silva reperit, procedet ad dicendum ulterius in premissis, ut reddat auditorem attentum. Sed quod fuit illud bonum posset queri, et dico quod fuit subita mutatio eius animi ita de malo in bonum, mediante gratia Dei et recognitione pravi eius statu, de qua mutatione ut de magno bono etiam sic ait Seneca in VIa Epistula ad Lucilium, incipiens: Intelligo, Lucille, non emendari me tantum sed transfigurari, nec hoc promicto iam autem spero, nichil in me superesse quod mutandum sit. Quidni quod multa habeam que debebunt colligi, que extenuari, que attolli? Et hoc ipsum argumentum est in melius translati animi, quod vitia sua que adhuc ignorabat videt. Quibusdam egris gratulatio sit cum se ipsos esse egros sensere. Cuperem itaque tecum communicare tam subitam mutationem mei. Ad quam mutationem facit quod dicitur Ysaie V° capitulo: Ve, scilicet vobis, qui dicitis malum bonum et bonum malum, ponentes tenebras lucem et lucem tenebras, et amarum dulce et dulce amarum; de quibus talibus fuerat auctor ipse usque tunc dicendo se ipse auctor nescire referre quomodo intravit dictam talem silvam, ita erat tunc plenus somno dum deviavit a dicta recta via ut dictum est. In hoc accipit somnum auctor pro vaga cogitatione mundana allegorice, unde Seneca, De Formula Honestatis, inquit: Cogitationes vagas, vel ut somno similes, non recipies; ad hoc etiam ait Psalmista in persona cuiuslibet dictorum adolescentium dicens: Illumina, Domine, occulos meos ut nunquam obdormiam in morte, idest in vita vitiosa. Ad hoc potest redduci quod ait Boetius in III° dicens: Animus hominis, etsi caligante memoria, tamen bonum suum repetit, sed velut ebrius, domum quo tramite revertatur, ignorat, ad quod Salamon, Proverbiorum XX° capitulo, etiam ait dicens: Considero vehecordem iuvenem, qui transit per plateas iuxta angulum, et prope viam illius domus graditur in obscuro. Et hoc quantum ad primam partem. -Hoc secundum capitulum est pars quasi primi proemialis proxime precedentis, ideoque divisione non indiget alia, quam ut continuative cum illo primo exponatur, in principio cuius auctor exordialiter, quod naturaliter contingere solet, reducit ad figmentum huius sui operis incohandum. Nam naturaliter contingit quod principium noctis, decurso die, in quo omnia viventia corpora diversimode fatigantur, tollit ea a suis laboribus et ponit in requie dormiendo. +Veniamus modo ad secundam partem, in qua auctor fingit se devenisse ad collem quendam terminantem dictam silvestrem vallem illuminatum ita a sole, ut dicit textus. Ad cuius allegoriam clarius habendam, premictendum est quod Phylosophus, diffiniendo quid sit virtus, dicit in sua Ethyca sic: Virtus est habitus electivus in medietate consistens, et alibi dicit quod est Medietas duarum malitiarum. Item et Boetius dicit quod virtutes medium tenent si vel ultra vel intra quam oporteat fiat a virtute disceditur. Et Oratius: Virtus est medium vitiorum utrinque, redactum ut puncto medio qui est inter duo vitia contraria. Ex quo, volentes scribere tropologice, idest moraliter, qualiter beatitudo virtutum in hoc mundo se habet ad vitia, dicunt quod se habet ut quoddam medium elevatum a vitiis, ut a vallibus et infimis rebus circumdantibus eam. Ergo enim Virgilius, volens de ea beatitudine tali virtuali huius mundi sub dicto sensu scribere, fingit in VI° ipsam ut ramum aureum elevatum a nemorosis vallibus figurantibus dicta vitia, dicens ita in persona Sibille quid facere debeat Eneas volens ad illam venire: Accipe que peragenda prius. Latet arbore opaco / aureus et foliis et lento vimine ramus, / Iunoni inferne dictus sacer; hunc tegit omnis / lucus et obscuris claudunt convallibus umbre. Item etiam volentes scribere anagogice, idest spiritualiter, de ea, dicunt talem beatitudinem virtutis ut eminentiam quandam fore ut montem, ut ecce Ambrosius, in suo libro De Officiis, ad hoc dicens: Dico beatam vitam consistere in altitudine sapientie et virtutis sublimitate; item Glosa super illud: Ascendit in montem altiorem, dicit, ut altiora virtutem culmina doceret. Ad quod etiam Psalmista loquens ait: Quis, Domine, requiescet in monte sancto tuo? Qui ingreditur sine macula et operatur iustitiam. Pro qua tali beatitudine virtuali et medio ultra quod virtuosus non potest procedere ascendendo, hic auctor hunc collem allegorice merito accipit solem vero ita illuminantem, eum sub eodem sensu auctor accipit pro vera luce virtutum ducente nos de tenebrositate mundana ad rectitudinem rationis, unde Seneca vitam virtutum comparat luci, vitam vero mundanam fulgori dicens: Magna existimas esse que relicturus es, retinet te fulgor huius vite, a qua transiturus es, tanquam in sordida et obscura casurum. Erras: ex hac vita ad illa ascenditur etc. Per quam lucem rationis scimus discernere et separare pretiosum a vili, ut dicitur Yeremie XXV° capitulo, quod exponens Glosa quedam, dicit: Pretiosum a vili separat qui pretiositatem virtutum ostendit et temporalium utilitatem et animam ab amore temporalium seiungit et ad amorem virtutum inducit; Et donec, ut ait Augustinus, - Habitanti in regione umbre, talis lux orta non fuit, ut dicit Ysaias, - Dorsum habebat ad lumen et ad ea que illuminant faciem, ut ipse idem dicit in libro Confessionum, item et simili modo etiam auctori nostro contingit. Inde sciendum est quod, secundum quod scribunt certi naturales, in corde humano sunt tres cellule seu ventriculi, et in eo qui est in medio spiritus generatur, in extremis spiritus et sanguis, sed in sinisto plus est de sanguine. Ysiderus vero in Etymologiis dicit quod In corde sunt due artarie, quarum sinistra plus habet de sanguine, dextera plus de spiritu, et ex hoc in dextero brachio pulsum inspicimus, et sic de dicta artaria sinistra, ut de lacu cordis, tangit hic auctor. Inde facit comparationem de se auctor, exeunte de tali vitioso esse ut de pelago pernicioso, ut patet in textu, ad quod ait Seneca in libro De Beata Vita, dicens: Miseri homines si deseruntur a vita vitiosa, miseriores si obruuntur sicut deprehensi in mari Sirtico, qui modo in sicco relinquuntur, modo torrente unda fluctuantur. Quem passum, dicit auctor, nunquam dimisisse animam vivam, subaudi separata a corpore defuncto, in dicto statu vitioso; alia lictera videtur dicere quod nunquam dimisit personam vivam, subaudi moraliter loquendo. Sed cum ipse auctor et cotidie multi alii exierint et exeant talem vitam pravam in hoc mundo viventes, nonne hic auctor contradicere videretur sibi? Sed dicas quod auctor habuit respectum ad id quod ait Ambrosius, recitatus indoctior, dicens circa hoc: Cum renuntiatur improbitati, statim virtus asciscitur: egressus enim malitie virtutis operatur ingressum, eodemque studio quo crimen excluditur innocentia copulatur; sic ergo prius dicit ibi Glosa: Desinit quis esse vitiosus quam incipiat esse virtuosus; bonus enim et malus simul quis esse non potest. Ideoque persona exiens dictum statum vitiosum debet et potest dici in ipso exitu quasi mortua, sed statim in progressu virtuoso reminiscens, unde Seneca: Initium eundi ad virtutes arduum est, quia hoc primum imbecillis et egre mentis est formidare inexperta, subdendo auctor quomodo, quietato aliquantulum eius corde fesso ante ascensum dicti collis, ut tangat quod dicitur: Nemo repente fit summus, cepit ascendere eius costam desertam. In hoc alludit verbis Yeronimi dicentis: Insuavem et asperam fecit nobis viam virtutis longa consuetudo peccandi; ad hoc Ysaie, LI° capitulo, dicitur: Ponam desertum eius delitias et solitudinem eius quasi ortum domini. Taliter dicit auctor quod eius pes firmus semper erat infimior: hic premicte quod allegorice quandoque Scriptura Sancta pedem accipit pro affectione humana, ut ecce Psalmista dicens: Pes meus stetit in directo, ubi dicit Glosa: Pes, idest affectio que cito labi solet, non recessit a rectitudine, et Augustinus ad hoc etiam ait: Pes anime amor et affectio est, que, si recta est, dicitur caritas, si curva dicitur cupiditas. Modo vult auctor dicere quod pes, idest eius affectio, in qua adhuc magis firmabatur, erat plus ad infima bona terrena, quam ad superna virtutum dispositus, quod quidem demonstrat Gregorius in suo libro Moralium, dicens: Cum mens concepta desideria sequitur, servire rebus convincitur, quarum amore superatur, et scribendo Leandro Episcopo ait: Postquam sum celesti desiderio afflatus, seculari habitu contegi melius potavi; sed in consuetudo devinxerat ne exteriorem cultum mutarem; et dum cogeret me animus presenti mundo, quasi deservire ceperunt multa contra me ex eiusdem mundi cura succrescere, ut in eo iam non spe sed, quod gravius fuit, mente retineret. Ad hoc idem Seneca Ad Lucilium ait de simili casu sibi contingente: Rectum iter quod sero cognovi et lapsus errando aliis monstro etc. Unde ad ea que sequuntur, notandum est quod ait Oratius in Sermonibus dicens: Nam vitiis nemo sine nascitur, optimus ille est qui minimis urgetur etc. Sic igitur, volens auctor se nundum in totum virtuti deditum fore, demonstrare fingit in hoc tali dicto suo ascensu fore impeditum a tribus hiis vitiis: primo a vitio carnali luxurie occurente sibi in figura et forma lonze seu leonte, et merito considerata subita et impetuosa aggressione talis vitii ad modum animalis predicti. Unde Epicarmus poeta ad hoc ait: Domitor cupido leonta virtute presumptior. Et hoc est quod dicit auctor quod erat levis et presta, ut patet in textu. Item, consideratis multiplicibus et diversis fallaciis et deceptionibus procedentibus a vitio luxurie predicto, fingit auctor dictam leontam cum pelle cohopertam maculosa, et ex hoc motus est Virgilius, dum describit Venerem et eius socias, ad dicendum in primo Eneidos: Vidistis si hic errantem forte sororum / succintam pharetram et maculose tegmine lincis, idest lupe cervarie; et Phylosophus, in VII° Ethicorum, dicens: Concupiscentia autem, quam ad deam Venerem aiunt dolose enim et variam corrigeam; et Homerus: Deceptioque furata est spisse sapientis, super quibus verbis Thomas comentator sic ait: Per corrigiam variam dicte Veneris intelligitur concupiscentia que renes ligat. Et dicitur esse varia quia tendit in aliquid quod apparet esse bonum in quantum delectabile, et taurem esse malum simpliciter, unde Homerus dicit quod deceptio Veneris spisse intellectum sapientis intrat latenter et sapientium corda ligat et iudicium rationis. A vitio tamen predicto in tali forma dicit auctor inde quod vix evasit, et hoc virtute hore temporis, scilicet principii diei, in quo tale vitium magis sedatur, - unde Glosa super illa verba Psalmiste Mane adstabo tibi, dicit: Per ista verba denotatur mentis directio et munditia, - ac dulcis qualitatis et partis anni, cum sol tunc oriebatur in signo Arietis, quod dicitur domus Martis contraria signo Libre, domui Veneris, et quando etiam amor divinus in principio creationis voluit cum sole coniunctas esse stellas Arietis, signi predicti, ut habetur Genesis primo: Ibi fiant luminaria in firmamento celi etc. Secundario fingit auctor in dicto ascensu se fore impeditum a vitio superbie, sive ire, ut sequele superbie, in forma leonis, iuxta figurationem Boetii in hoc dicentis, in quarto Consolationis: Is ire intemperans fremit leonis animum gestare credatur. Tertio fingit auctor vehementius ibi se impeditum a vitio avaritie in forma lupe sibi occurrente, ut idem Boetius ibidem fingat hoc vitium ut insatiabile quid, in tantum, ut dicit textus, quod iterum ad statum infimum vitiosum mundanum recadebat ipse auctor, ut victus, iuxta Platonem dicentem in Moralibus: Sapientes viri maiorem cum vitiis quam cum inimicis pugnam gerunt, ac Senecam dicentem in Epistulis: Cum hominibus pacem habe, cum vitiis bellum. -Et ut insufficientem se esse ad talia narranda ostendat, invocat et implorat auxilium a Musis, idest a scientiis respicientibus poesiam, item invocat altum ingenium ut extendat que per intellectum concepit. Nam dicitur ingenium vis animi insita naturaliter per se valens ac extensio intellectus ad incognitorum cognitionem. Item invocat mentem suam auctor ipse ut memoret ea que scripsit, idest que concepit scribere tanquam Lineam cordis que premictitur opus, ut dicit Gualfredus. Nam dicit Ysiderus quod Mens dicitur illa pars anime que in ea eminet, et que meminit et recolit et a qua procedit intelligentia, vel forte sentit platonice hic auctor, dum dicit de mente que non errat, de illa prima mente hominis. Anima vero et condit et vita complet omnia que sequuntur. +Hiis ita dictis, veniamus ad tertiam et ultimam partem supradictam huius capituli, in qua auctor ad licteram fingit sibi taliter timenti de dicto colle in dictam vallem impetu dicte lupe, sub allegoria superius tacta, umbram Virgilii apparere, que respondendo ipsi auctori dixit: Non homo, homo iam fui, subaudi interior. Nam dicit Ysiderus quod Duplex est homo: exterior ut corpus, interior ut anima, et hoc Virgilius hic ideo dixit, quia anima separata non potest dici homo, cum non habeat ea que humi sunt; Nam ab humo dicitur homo, scilicet corpus cum carne et ossibus, unde dicitur Genesis: *Et creavit Deus hominem de limo terre*, unde dicit Ysiderus quod Abusive pronuntiatur homo totus ex utraque substantia, idest ex societate anime et corporis. Ad hoc etiam ait Christus discipulis, Luce capitulo ultimo: Spiritus carnem et ossa non habet sicut me habere videtis, et Macrobius, Super Somnio Scipionis, ait ad hoc: Non arbitramur animam cum corpore extingui nec ulterius esse post hominem, et subdit: Homo enim moritur cum anima, corpus relinquit solutum lege nature, vel possunt talia verba Virgilii referri ad ipsum auctorem, tunc sic sine ratione ruentem iterum ad vitia. Unde Bernardus ait super Canticis: An non tibi videtur ipsis bestiis bestialior esse homo ratione vigens et ratione non utens? et Boetius: Ut quem transformatum a vitiis videas hominem extimare non possis, ut ait in IV°. Nam et Gregorius scribens cuidam Sergio vitioso ait: Si homo esses etc., ubi Glosator Decreti inquit: Et sic homo non potest dici qui caret ratione, et hoc moraliter loquendo. Inde inducit auctor Virgilium ad dicendum quomodo fuit Mantuanus, et quomodo natus est sub Iulio Cesare imperante, licet fuerit sibi tale tempus tardum cum non potuerit attingere tempus gratie Christi, et quomodo vixerat sub Augusto, et quomodo fuit poeta canens de iusto Enea filio Anchise; et quod fuerit iustus ipse Eneas, audi in primo Eneidos, Ilioneum dicentem Didoni: *Rex erat Eneas nobis, quo iustior alter / nec pietate fuit nec bello maior et armis, tangendo de Ylio, arce troiana*, auctor, ut ait ipse Virgilius, incipiens IIIm librum sui Eneidos dicens: *Postquam rex Asie Priamique evertere gentem / inmeritam visum superis, ceciditque superbum / Ilium et omnis humo fumat Netupnia Troya*. Inde inducit dictam umbram Virgilii adhuc auctor ad dicendum de natura dicte lupe, idest dicti vitii avaritie, quomodo scilicet post cibum magis famescat, iuxta illud Iuvenalis: Crescit amor nummi quantum ipsa pecunia crescit, item quomodo non dimictit quenquam transire per eius viam, subaudi rectam, vel referas hoc ad viam ipsius avaritie. Nam alia vitia in nobis senescunt, idest deficiunt nobis senescentibus, et sic nos amplius non infestant: Sola vero avaritia iuvenescit, ut ait Seneca, et sic semper magis hominem impedit donec ipsum occidit, subaudi spiritualiter, dicendo et quomodo occupat gentem et adhuc magis occupabit donec Veltrus etc. Qui Veltrus erit salus, dicit textus hic, Italie humilis, idest infimatis, pro qua mortua fuit Camilla virgo, regina Ulscorum, ab Aronta troiano, et Turnus, rex Rutillorum, per Eneam, item Eurialus et Nisus, socii dicti Enee, occisi a gente dicti Turni. Ad id quod subdit de secunda morte cridata, idest vocata, a damnatis in Inferno, hic auctor in persona Virgilii facit quod scribitur in Compendio Theologie sic: Inter alias penas quas ibi habent dicti dampnati est quod querunt iterum mortem naturalem et non inveniunt. Item potest hoc referri ad misticam mortem illam, de qua Gregorius ita ait, dicens in suo Dialogo: Duplex est mors hominis: prima dum beate vivere amictit, de qua Apostolus Ad Ephesinos capitulo II°: Et vos cum essetis mortui in peccatis et delictis vestris, subaudi in hoc mundo vitiose vivendo, secunda dum essentialiter vivere in pena non desinit, unde in capitulo XXI° Apocalipsis dicitur de ista ultima secunda morte: Pars illorum erat in stagno ardenti, quod est secunda mors, tangendo quare per rationem humanam, in personam Virgilii figuratam, non valemus intimare celestia, cum fuerit rebellis Deo in primis nostris parentibus, tangendo inde quod ait Psalmista dicens: Dominus in celo paravit sedem suam, et regnum suum omnibus dominabitur. Ultimo auctor, secutus documentum Senece dicentis: Vis omnia vincere? Te subice rationi, subiecit se Virgilio representanti dictam rationem, ut statim modo dicam, et dicenti auctori et promictenti in fine quod ait Salamon, Proverbiorum IIII° capitulo, dicens: Ducam te per semitas equitatis quas cum ingressus fueris non artabuntur gressus tui. Hiis ad licteram dictis, veniamus ad duo allegorica dicta in ista tertia parte, et primo tangamus sub quo typo auctor in hoc suo opere Virgilium accipiat, et dico quod sub typo rationis humane, et quod ita sit a remotis hoc modo ostendo: nam, ut patet in VI° Eneidos, ipse Virgilius, sub quadam allegorica moralitate, dicit Eneam volentem descendere ad videndum animam Anchise sui genitoris ad Elisium locum piarum, idest virtuosarum animarum, ductum esse per Sibillam ad dictum locum, ut ad quoddam Purgatorium per iter infernale; tamen, antequam ceperit eum sic ducere, voluit ipsum Eneam Misenum eius comitem mortuum sepelire dicta Sibilla, quo facto, iter incepit predictum. Hoc quidam allegorice volentes moralizare, accipiunt dictum Eneam pro viro bono quolibet intendente ad virtuosa, nundum tamen optimo et perfecto, qui, ut videat genitorem suum, idest ut cognoscat suum creatorem, scilicet Deum, melius in hoc mundo, ad cognitionem descendit rerum temporalium ut ad Infernum quendam ductu Sibille, idest consilii divini et rationis. Dicitur enim Sibilla quasi interpetrative consilium divinum: nam qui ad dictam cognitionem descendere vult, non humanum sed divinum auxilium eum ducit, scilicet rationis predicte, dictum autem Misenum interpretative accipiunt pro errabunda visione, nam nisi errabunda visio prius deponatur, non valet quis ad vitam predictam beatam humanam et virtuosam ascendere. Ad quod facit ille textus Regum III°, capitulo XII°: Ubi virtus non est perfecta, subaudi derelicto consilio rationis, sensibus acquiescitur. Igitur ad propositum auctor volens in tali moralitate sequi dictum Virgilium, tanquam illum poetam a quo accepit, ut dicit in hoc capitulo, pulcrum stilum honorantem eum, eodem modo inducit ipsum Virgilium sub typo rationis, ita mens de dicto colle iterum in dictam vallem, idest de proposito virtuoso, adhuc in infimum statum et amorem bonorum terrenorum tanquam nundum firmus in statu virtutum. Nam inclinatio naturalis ad bonum virtutis, ut dicit Phylosophus, VII° Ethicorum, Est quedam incohatio virtutis, non autem est virtus perfecta; hec enim inclinatio, quanto est fortior, tanto potest esse periculosior, nisi recta ratio adiungatur, per quam fiat recta electio eorum que conveniunt ad debitum finem ad reducendum eum ad perfectum statum virtutum per iter Inferni, idest per demostrationes ad effectum perniciosas. Quantum ad corpus nostrum in hoc mundo, ut per Infernum quendam fictum, et quantum ad animam, ut per Infernum verum et essentialem, ut ita prius auctor ipse sepeliat, idest abiciat per hec eius errabundam visionem, quam ducatur ad dictum beatum mundanum statum ut ad Purgatorium quoddam, in quo meremur consequi mundanam felicitatem temporalem in hoc mundo et in alio ecternam. Hanc enim moralitatem allegoricam premissam, Seneca sic etiam confirmat dicens in suo libro De Beata Vita: Qui voluptatem sequitur, licet ab ea discedere vellet, perventurus est in turpia, nisi aliquis distinxerit sibi voluptates, ut sciat que ex eis intra naturale desiderium desistant, ut facit nobis dicta ratio; unde Phylosophus in preallegato suo libro dicit etiam ad hoc: Deus movet voluntatem hominis sicut universalis motor ad obiectum voluntatis, quod est bonum, et sine hac motione homo non potest aliquid velle. Sed homo per rationem determinat se ad volendum hoc, vel illud quod est vere bonum, - nam dicitur ratio quidam motus animi visum mentis acuens, et vera a falsis distinguens, et Ysidorus dicit quod Anima nostra dum superiora respicit dicitur intellectus, dum vero inferiora dicitur ratio, - quibus inferioribus rebus consideratis ab effectu per ipsam rationem et ostensis ut infernalibus liberemur ab eis et in virtutibus confirmemur; et hec est illa via per quam ipse auctor et quelibet alius semivirtuosus et vitiosus reducitur per dictum Virgilium, idest per dictam rationem, ad integritatem virtutum, ut ad beatam vitam humanam predictam nostram. Circa que optime potest concludi per Senecam dicentem in LIIa Epistula: Quidam ad veritatem sine ullius adiutorio exeunt et faciunt sibi viam, quidam ad hoc indigent ope aliena non ituri si nemo precesserit, sed bene secuturi. Quidam compelli debent, qui non tantum duce sed adiutore et coactore indigent. Post hec veniamus ad dicendum quid auctor per istum predictum Veltrum vult sentire, quod quidem volentes clarius indagare, prenotandum et premictendum est quod, prout iste auctor scribit infra in Purgatorio in capitulo XVI°, dictum vitium avaritie cotidie magis invaluit inter nos christianos, exemplo quodam pravo et contagioso, prout dicitur in dicto capitulo, postquam pastores ecclesie statum et regimen romani imperii infimaverunt, precipue tempore imperatoris Federici IIi citra, propter temporalia bona habenda et occupanda, ut in dicto capitulo etiam tangitur. Unde exclamando iste auctor contra dictos pastores infra in capitulo XVIIII° huius Inferni, dicit quomodo eorum avaritia mundum contristat, submergendo bonos et elevando pravos. Item infra in Purgatorio, XX° capitulo, ait etiam contra dictum presentem pravum statum: O celum, in cuius revolutionem creditur conditiones huius inferioris mundi transmutari, quando veniet ille per quem ista predicta lupa, idest avaritia, discedat? Inde in capitulo finali dicti sui Purgatorii, dum invehit contra dictos tales pastores, pronuntiat astrologice quomodo dictum imperium non erit semper sine herede et successore, ymo de proximo veniet imperator et dux quidam, quasi ut nuntius Dei, qui dictos pastores spoliabit temporalibus bonis et mundum in pace et virtute reformabit, et suo bono exemplo homines a dicta avaritia removebit. Idem videtur etiam astrologice pronuntiare Alanus in suo Anticlaudiano dicens: Pestis Avaritie; sed telum partius instat / scuto, nec clipeo sua spicula firmiter herent, / sed virtus que dona pluit, que munera spargit, / nec sepelit nummos, nec opes incarcerat arca, / instat Avaritie, pugnat constanter et ensem / quem tenet illa rapit, et subdit: Iam scelerum superata cohors in regna silentum / arma refert et se victam miratur, et illud / quod patitur vix esse putat nec creditur illi / quid videt et Stigias fugit indignata sub umbras. / Pugna cadit, cedit iuveni victoria, surgit / virtus succumbit vitium natura triumphat. / Regnat amor, nusquam Discordia, Fedus ubique. / Nam regnum mundi legum moderatur habenis / ille beatus homo, quem non lascivia frangit, / in terris iam castra locat et regna meretur etc. Vel non idem forte prophetice tangit beatus Metodius, martir Christi, qui, in carcere existens, multa a Deo habuit in revelationem de principio mundi, que nec Moyses nec Iososus, ut dicit Yeronimus, scripserunt, ac etiam de fine mundi multa sunt sibi etiam revelata. Nam secundum Magistrum Ystoriarum, inter alia ita prenuntiavit: In novissimo sexto miliario seculi exibunt filii Ismael de heremo et erit adventus eorum sine mensura castigatio propter peccata gentium. Tunc surget Rex christianorum virtuosissimus qui cum auxilio regis Grecorum proeliabitur cum eis et interficiet eos gladio et donabitur orbi et omnes gentes ponet in pace. Et ecce forte Veltrus, de quo est hic sermo, et quia explicite iudicio astrologico, secundum priora dicta, non bene dici potest de eventu talis domini, ubi et quando fiet, et de qua gente tantus homo nascetur, sed potius implicite et per enigma debet scribi per sapientes. Unde Salamon in Proverbiis in hoc ait: Animadverte parabolam et interpretationem verba sapientum et enigmata eorum. Dicitur enigma locutio obscura que ad diversa potest trahi, qua etiam dicit iste auctor se uti in dicto capitulo ultimo Purgatorii circa hoc idem eius presagium, ex quo etiam Virgilius in persona Sibille pronunciantis Enee contingenda sibi in futurum ait: Talibus ex adito dictis Cumea Sibilla / horrendas canit ambages antroque remugit, / obscuris vera involvens etc. Auctor subdit hic que natio talis Veltri et talis beati domini erit inter feltrum et feltrum, quasi contingibiliter ponere velit quod tantus homo erit, idest esse poterit, de parva sicut de magna natione, facta relatione ad feltrum qui inter alias species pannorum humilior et vilior pretio est. Et hec puto quod fuerit mens auctoris in hoc passu, et si alia est et fuit, eam relinquo aliis magis curiosis me perspicacius demonstrandam. -Post hec auctor, continuando se, ut supra dixi, ad contenta in primo precedenti capitulo, ut ostendat qualiter adventus et apparitio umbre Virgilii sibi ita menti, ut in dicto primo capitulo dicitur et apparet anagogice et tropologice, idest spiritualiter et moraliter, intelligi debeat, et quomodo ipse Virgilius sub typo rationis reparavit gressus eius ad doctrinam eorum et moralitatem qui nituntur effici virtuosi in totum, tamen propter prevalentiam suorum vitiorum adhuc nequeunt, ut nequibat Annibal, cuius virtutes vivendo ingentia coequabant vitia, Tito Livio testante, fingit se formidando dicere ipsi Virgilio, incipienti velle eum ducere pro eius salute et pro eius meliori, ut pollicitus est in dicto primo capitulo ad descensum Inferni, quod advertat si ipsius auctoris virtus sufficiens est ad illud. +{Lo giorno se nandava e laere bruno.} Hoc secundum capitulum est pars quasi primi proemialis proxime precedentis, ideoque divisione non indiget alia, quam ut continuative cum illo primo exponatur, in principio cuius auctor exordialiter, quod naturaliter contingere solet, reducit ad figmentum huius sui operis incohandum. Nam naturaliter contingit quod principium noctis, decurso die, in quo omnia viventia corpora diversimode fatigantur, tollit ea a suis laboribus et ponit in requie dormiendo. Ad quod Statius in primo sui Thebaidos ait: Iam volucres pecudesque tacent, iam sompnus avaris / inserpit curis etc., et Lucanus etiam in V° de hoc tali principio temporis nocturni ait: Solverat armorum fessas nox languida curas, / parva quies miseris, in quorum pectora somno / dat vires fortuna minor; iam castra silebant etc. Ipse tamen auctor dicit quod tunc solus versa vice parabat se ad ferendum vigilias angustiosas in quo quidem, sub quodam allegorico figmento, nichil aliud vult includere nisi quod, volendo incipere videre et indagare cum Virgilio, idest cum ratione, speculative illecebras huius mundi et voluptuosa opera hominum et tenebrositatem infernalem quendam ut noctem, quasi de die in noctem potuit dicere se ingredi. Ad quod respiciens Ovidius in primo ait de tali transumptiva nocte: Proh superi quantum mortalia pectora cece / noctis habent etc., et Virgilius in VI° in persona Deiphebi loquentis Enee talem fictum Infernum ingresso, ait: An que te fortuna fatigat / ut tristis sine sole domos, loca turbida, adires? et ecce in eo quod ipsum Eneam dicit ibi tristem: pietas, idest passio, de qua tangit auctor hic passionans eum, et propter quam plorabat Demostenes phylosophus dum exibat domum eundo per Athenas et videndo gesta hominum vitiosa, ut ait Iuvenalis. Sic enim vult auctor allegorice circa premissa includere quod, dum incepit vigilare ad scribendum super dictis vitiositatibus mundanis, ut de Inferno et nocte quadam, aliis dormientibus, idest non instantibus circa talia reprehendenda, tunc ad hoc solus erat. -Est et alia Gratia secundaria que non est tantum simpliciter donum Dei gratis datum, ut est prima Gratia, ut supra dixi, sed requirit factum hominis, in quem motus dicte prime gratie inspiratur, ut virtuose ex se sequatur dictum primum talem motum et donum bene operando, ideoque vocatur hec secunda Gratia cohoperans. Quibus breviter reassumptis, concludendo auctor vult dicere, sub dictis sensibus anagogie vel tropologie, quod dicte Gratie, sive dicte due partes phylosophie, moverunt Beatricem ad descendendum in Limbum, hoc est moverunt amorem et voluntatem auctoris ad studium theologie recipiendum in pectore suo obscurato vitiis ut in Limbo quodam, et inde movere Virgilium, idest rationem, ad ducendum eum per iter Inferni, idest per viam demonstrativam et conclusivam contra voluptates mundanas, et moraliter ad virtuosa sequendo, maxime per sententias ipsius Virgilii, ut poete naturalis et moralis ultra alios, ad quod optime adaptatur quod ait Papias. +Et ut insufficientem se esse ad talia narranda ostendat, invocat et implorat auxilium a Musis, idest a scientiis respicientibus poesiam, item invocat altum ingenium ut extendat que per intellectum concepit. Nam dicitur ingenium vis animi insita naturaliter per se valens ac extensio intellectus ad incognitorum cognitionem. Item invocat mentem suam auctor ipse ut memoret ea que scripsit, idest que concepit scribere tanquam Lineam cordis que premictitur opus, ut dicit Gualfredus. Nam dicit Ysiderus quod Mens dicitur illa pars anime que in ea eminet, et que meminit et recolit et a qua procedit intelligentia, vel forte sentit platonice hic auctor, dum dicit de mente que non errat, de illa prima mente hominis, A qua, ut ait Boetius, Que scimus non discimus, sed reminiscimur. De qua Macrobius, super Somnio Scipionis, etiam sic ait: Et summo Deo mens; ex mente anima est. Anima vero et condit et vita complet omnia que sequuntur. -Auctor in hoc tertio capitulo tria principaliter facit: nam primo exordium suum ponit ad introitum primum Inferni usque ibi; ibi incipit dicere de animabus captivorum, procedendo usque ibi; ibi incohat dicendum de primo flumine Inferni, procedendo usque ad finem huius capituli. +Post hec auctor, continuando se, ut supra dixi, ad contenta in primo precedenti capitulo, ut ostendat qualiter adventus et apparitio umbre Virgilii sibi ita menti, ut in dicto primo capitulo dicitur et apparet anagogice et tropologice, idest spiritualiter et moraliter, intelligi debeat, et quomodo ipse Virgilius sub typo rationis reparavit gressus eius ad doctrinam eorum et moralitatem qui nituntur effici virtuosi in totum, tamen propter prevalentiam suorum vitiorum adhuc nequeunt, ut nequibat Annibal, cuius virtutes vivendo ingentia coequabant vitia, Tito Livio testante, fingit se formidando dicere ipsi Virgilio, incipienti velle eum ducere pro eius salute et pro eius meliori, ut pollicitus est in dicto primo capitulo ad descensum Inferni, quod advertat si ipsius auctoris virtus sufficiens est ad illud. Nam quod non sit arguit auctor ita dicens: Si tu, Virgilii, vis dicere quod Eneas, pater Silvii geniti ex Lavinia, descendit ad Infernum corruptibilis adhuc, idest adhuc vivens et mortalis, ductu Sibille, ut ipse idem Virgilius in VI° sui Eneidos scribit, cur non tu auctor id facere vales ductu mei Virgilii? Non bene a pari ratione concludit: nam, si adversator omnium malorum, idest Deus, in hoc gratiosus fuit dicto Enee, dignum fuit, attento alto effectu qui dependere debebat ab eo, in personis subaudi suorum descendentium, ut fuit fundatio Urbis Romane, facta per Romulum et Remum, fratres descendentes dicti Enee, unde Virgilius in VI°: Romulus, Assarici que sanguinis Ilia mater / educet, et subdit: En huius, nate, auspiciis illa inclita Roma / imperium terris, animos equabit Olimpo, et in primo ait: Romulus excipiet gentem et Mavortia condet / menia Romanosque suo de nomine dicet, item et ut fuit imperium ipsius Rome ortum in persona Iulii Cesaris et Augusti, descendentium etiam ipsius Enee, unde idem Virgilius in dicto libro ait: Augustus Cesar, divi genus, aurea condet / secula qui rursus Latio regnata per arva / Saturno quondam, super et Goramantes et Indos / proferet imperium etc. Et ex hoc dicit hic auctor quod electus fuit dictus Eneas in patrem dicte urbis et eius imperii in Empireo celo, hoc est quod divinitus ita dispositum fuit; nam et ipse Virgilius per totam Eneidem Eneam vocat patrem Romani populi. Et Titus Livius in prima parte sui voluminis, que a capta Troia summit exordium, idem testatur, et ex hoc Lex vocat omnes imperatores romanos Eneidas, et quod divinitus hoc processerit, late aperit iste auctor etiam in II° libro sue Monarchie, in eo probando quomodo de Iure romanus populus dignitatem imperii sibi asciverit, allegando quod nec Ninus, Assiriorum rex, nec Vezoses, rex Egipti, nec Cirus rex Persarum, nec Serses Darii filius, nec Alexander Macedo, omnes aspirantes ad hoc imperium mundi, ad illud venire potuerunt, sed solus populus Romanus subiciendo sibi totum orbem, quod non sine ope divina fuit, ut in quodam Decreto dicitur, quod divinitus Romanum Imperium predictum processit, ubi Glosa dicit: Non ergo a Papa, sed a solo Deo prodiit. Nam a celesti maiestate gladii potestatem habet, subdens auctor quod dicta urbs et eius imperium stabilita fuerunt ut essent in futurum locus sanctus Apostolice sedis Ecclesie militantis. Quod quidem Psalmista totum prenuntiavit, incipiendo illum Psalmum canere qui incipit: Fundamenta eius in montibus sanctis, ubi Glosa, exponens hoc, dicit: Ecclesiam predictam fundatam esse super montes, idest super Apostolos et predicatores, quorum fundamentum et solidatio est in Christo Yesu, quorum principium fuit beatus Petrus et Paulus, qui sub uno persecutore, eodem die et loco, ipsam romanam urbem suo glorioso sanguine martirii Christo Domino consecraverunt. Ad hoc quidam textus legalis dicit: Maxima dona Dei sunt collata sacerdotium et imperium illud divinis ministrans hoc humanis presidens, subaudi simul in dicta urbe, cum natus sit Dominus noster tempore Augusti primi imperatoris romani ut sacerdos secundum ordinem Melchisedec. Ad quod Ambrosius etiam inquit: In urbe romana que principatum et caput optinet nationum voluit Deus, ut ubi erat caput superstitionis ibi caput quiesceret sanctitatis, et ubi gentilium principes habitabant illic Ecclesie principes morarentur. Ultimo dicit auctor circa hoc quod dominus Eneas per talem descensum etiam intellexit a dicto suo patre multa que fuerunt causa sue victorie contra Turnum et Laurentos, obstaturos sibi ad requisitionem Italie et, per consequens, ad institutionem urbis Rome, debentis in futurum sedes esse Papalis. Nam, inter alia, dictus Anchises primo premonuit eum ibi, sic dicendo, ut ait Virgilius in VI°: *... Tu regere imperium populo, Romane memento, / hec tibi erunt artes, pacique imponere mores, parcere subiectis et debellare superbos. /* Sic pater Anchises etc., secundario ortatus est cum ultimo sibi loquens, dicente sic ibi Virgilio: Que postquam Anchises natum per singula duxit / incenditque animum fame venientis amore, / ex imbella viro memorat que deinde gerenda, / Laurentesque docet populos urbemque Latini, / et quo quenque modo fugiatque feratque laborem. Eodenque modo auctor etiam contra se arguit de Vase Electionis, idest de Paulo, ita nominato a Domino nostro, ut habetur Actuum Apostolorum capitulo IX°, ex eo quod Vas legis et sacrarum scripturarum futurum erat armarium, ut dicit Yeronimus. Nam si mortalis adhuc raptus est in celum, ut ipse idem Paulus scribit Ad Corinthios XII° dicens: Scio hominem in Christo ante annos XIIII°, sive in corpore sive extra corpus nescio, Deus scit, raptum usque ad tertium celum; et scio huiusmodi hominem, sive in corpore sive extra corpus, Deus scit, raptum in Paradisum et audivit archana verba, que non licet homini loqui, totum fuit ad corroborationem nostre fidei et sic miraculose per que concludit auctor contra se, ultimo, ut in textu habetur; ad quam talem eius formidinem removendam, inducit Virgilium sibi dicere quomodo umbra Beatricis misit ipsum Virgilium ad eum auxiliandum de inductu Lucie, et cuiusdam alterius domine gentilis existentium in celo. -Ad secundum veniamus premictendum iterum quod scripsi supra in prohemio huius comenti, quomodo scilicet iste auctor sub tipo Paradisi scribere indendit de statu viventium in hoc mundo virtuose continue, et sub typo Purgatorii de statu illorum qui, cognita per gratiam Dei vilitate humane voluptuose vite ab ea quasi se purgando deverterunt, et virtuose vite se dederunt, ac sub tipo Inferni de statu viventium in hoc mundo in totum actualiter vitiose. Verum quia illi quos in hoc mundo captivos vocamus propter eorum ignaviam et pusillanimitatem et miseriam non possunt dici virtuosi nec, dimissis vitiis, virtutibus inherere; nam actualiter vitiosi merito non possunt fingi esse in celo nec in Purgatorio nec in Inferno; igitur auctor eos, ita separatos, ponit extra Infernum puniri et cruciari stimulis et acculeis vespium et muscarum, in quibus auctor allegorice demonstrare vult solum miserrimos motus et operationes eorum pusillanimes. Et ex hoc dicit hic auctor in persona Virgilii quod anime dictorum captivorum unite sunt cum illis angelis qui non fuerunt boni nec mali tenendo cum Deo vel cum Lucifero, quos Ugo de Sancto Victore dicit puniri etiam extra Infernum in loco et aere caliginoso, inter quos auctor fingit se vidisse umbram illius qui quadam pusillanimitate ut vilis renuit papatum, scilicet is fuit papa Celestinus Quintus, ut quidam dicunt, sive imperium, si fuit Deuclitianus qui, illud existens, etiam imperator, ut scribit Eutropius, dimissit, et hec quantum ad secundum. +Circa que videamus de ipsius auctoris intentionem, ad cuius cognitionem ita premictendum est, videlicet quod duplex dicitur esse gratia in nobis hominibus a Deo collata: prima dicitur motiva et gratuita, a Deo veniens, et hec est illa gratia que dicitur bonum a Deo gratis datum, de qua Apostolus, II° Ad Corinthios III° capitulo ait: Non quod sufficientes simus cogitare aliquid a nobis quasi ex nobis, sed sufficientia nostra a Deo est, et eodem libro, capitulo VIIII°, inquit: Potens est Deus omnem gratiam facere habundare in nobis, desiderantibus eam subaudi. Unde Augustinus, in libro De Correctione et Gratia, inquit: Desiderare auxilium gratie initium gratie est. De qua et Magister, in II° Sententiarum, ait: Voluntas hominis gratia preparatur ut fiat bona, non ut fiat voluntas, nam et ante gratiam voluntas erat sed non recta. Et pro hac prima gratia anagogice, idest spiritualiter loquendo, auctor accipit primam predictam dominam gentilem de qua hic dicitur, que, ut dicit, in celo durum iudicium frangit, durum dico quantum ad nos homines, qui non valemus intueri intellectualiter quomodo adveniat nobis talis gratia, de cuius profunditate ita nobis occulta tangit iste auctor infra in Paradiso, in capitulo XX°, tangendo ibi de anima Traiani et de anima Ryphei. Et Augustinus in quodam Decreto: Nabucodonosor penitentiam meruit quia flagellatus penituit, et regnum quod perdiderat rursus accepit. Pharao autem ipsius flagellis durior est effectus, et periit: hic michi rationem reddat qui divinum auxilium nimium alto et sapienti corde diiudicat. Vel in hoc passu forte auctor se refert ad id quod legitur Luce XVI° capitulo, ubi dicitur quod magnum chaos est inter beatas animas et dampnatas, ut ille ad illas et econtra ire non possunt, quod chaos in dictum durum iudicium Dei dicta Gratia nunc fregit hic in Beatrice ita de celo in Infernum descendendo secundum dictum figmentum auctoris. Est et alia Gratia secundaria que non est tantum simpliciter donum Dei gratis datum, ut est prima Gratia, ut supra dixi, sed requirit factum hominis, in quem motus dicte prime gratie inspiratur, ut virtuose ex se sequatur dictum primum talem motum et donum bene operando, ideoque vocatur hec secunda Gratia cohoperans, quod volens tangere Paulus, Ad Corinthios primo, capitulo XV°, dicit: Gratia Dei sum id quod sum, et gratia eius in me vacua non fuit. Unde et ad hoc ait Augustinus: Cohoperando Deus perficit quod operando incepit. Et alibi idem Augustinus ait loquendo unicuique homini: Qui fecit te sine te non iustificabit te sine te, Non iustificabit, hoc est, dicit Glosa, Quod Deus iustificat hominem sine homine cohoperante sed non sine homine operante, - sicut sol illuminat domum, cum aliquis aperit fenestram, non sine homine operante, tamen sine homine cooperante, homo enim non cohoperatur soli illuminando domum; sic verus sol infundit virtutes nobis preparatis ad earum susceptionem, non tamen cooperamur illi in illa infusione. Et pro ista secundaria accipit auctor hanc secundam dominam sub nomine Lucie, hic et infra in Purgatorio in capitulo VIIII°, et Beatricem, tertiam dominam, accipit hic et infra per totum pro Sacra Theologia, pro qua solum, dicit hic textus, quod humana species, idest humana intelligentia, excedit omne contentum a celo lune et spera, usque ad supremum Empireum celum. Ad hoc concordat Alanus, loquens de ipsa theologia, dicens: O regina poli, celi dea, filia summi, / cui superum sedes, celi via, limes olimpi, / extramundanus orbis, regioque Tonantis / tota patent, soliumque Dei, fatumque quod ultra est. Item tropologice etiam, idest moraliter, potest auctor intelligi loqui de dictis tribus dominabus hic sub typo trium partium phylosophie illarum, de quibus Aristotiles in XI° Metaphysice sic ait: Tria sunt genera speculativarum scientiarum, scilicet naturalis, mathematica et theologica, unde dicit: In rebus tria sunt nobis: creatio, natura, voluntas, in quibus est orta phylosophia triplex. Et ex hoc transumptive Boetius finxit phylosophiam sibi apparuisse in triplici forma muliebri: Nam primo videbatur ad communem sese hominum mensuram exhibere, secundo videbatur pulsare celum vertice, tertio penetrare ipsum celum, ut in primo Consolationis habetur, cui, inter alia, sic loquitur ipse Boetius: Tu in exilii vestri has solitudines omnium magistra virtutum supero cardine delapsa venisti, quod potest transumtive etiam reduci ad id quod dicit hic querendo Virgilius ab ipsa Beatrice, scilicet cur non timet in Limbum descendere ita ut facit. Ad cuius responsionem facit quod ita dicitur in quodam Decreto sub eodem sensu: Sicut stellas celi non extinguit nox, sic mentes inherentes Sacre Scripture non obscurat humana iniquitas. Et Seneca Ad Lucilium: Nunquam ita contra virtutes coniurabitur, ut nomen phylosophie sacrum non maneat. Quibus breviter reassumptis, concludendo auctor vult dicere, sub dictis sensibus anagogie vel tropologie, quod dicte Gratie, sive dicte due partes phylosophie, moverunt Beatricem ad descendendum in Limbum, hoc est moverunt amorem et voluntatem auctoris ad studium theologie recipiendum in pectore suo obscurato vitiis ut in Limbo quodam, et inde movere Virgilium, idest rationem, ad ducendum eum per iter Inferni, idest per viam demonstrativam et conclusivam contra voluptates mundanas, et moraliter ad virtuosa sequendo, maxime per sententias ipsius Virgilii, ut poete naturalis et moralis ultra alios, ad quod optime adaptatur quod ait Papias: Poete dicti sunt loici, quia in naturis et in moribus rationem adiungunt. Ultimo auctor, ut remotus per ipsum Virgilium a dicta eius formidine et dispositus ad sequendum ipsum, congratulando ei et Beatrici, que misit eum, utitur illis verbis Psalmiste in effectum dicentis: Quoniam eripuisti animam meam a morte, pedes meos a lapsu, ut placeam coram Deo in lumine viventium, et alibi idem Psalmista ait: Tu vero homo unanimis, dux meus et notus meus, subaudi tu Virgilius, eris. -Auctor in hoc quarto capitulo, premisso eius prohemio per se satis patente, continuando se ad finem precedentis capituli, fingit se cum Virgilio descendisse in primum circulum Inferni, qui Limbum dicitur et vocatur, in quo distincta et separata loca dicuntur esse et fuisse, ut scribitur in Compendio Theologie: nam in superiori eius parte dicitur esse et fuisse Limbum Sanctorum Patrum, que pars Limbi sinus ille Habrae dictus est, in quo anima Lazzari leprosi quiescebat quando umbra divitis Epulonis eam provocabat. Ad quod dictus Laban consentire noluit, nisi prius ipse Iacob serviret ei septem annis. Quo servitio septenni impenso per dictum Iacob, petendo dictam Rachelem secum coniungi ut eius uxorem, dictus Laban, in sero, occulte, supposuit sibi in lecto Liam, eius filiam maiorem predictam, cum qua illa nocte Iacob iacuit. In mane vero, hoc viso, Iacob, tanquam irato et conquerenti, Laban dixit quod non erat decens prius minorem sororem quam maiorem debere nubere. Tamen adhuc iterum pepigit servire se ipse Iacob dicto Laban eius socero per alios septem annos ut duceret sibi ipsam Rachelem, et ita factum fuit, subdendo inde auctor quomodo ante tales animas Sanctorum Patrum nulli spiritus humani salvati fuerant, ut supra tetigi. +{Per me si va ne la città dolente.} Auctor in hoc tertio capitulo tria principaliter facit: nam primo exordium suum ponit ad introitum primum Inferni usque ibi: {Et io chavea derror la testa cinta}; ibi incipit dicere de animabus captivorum, procedendo usque ibi: {E poi cha riguardar oltre mi dedi}; ibi incohat dicendum de primo flumine Inferni, procedendo usque ad finem huius capituli. -Tertio auctor fingit se devenire ad tertiam partem et locum dicti Limbi, in quo fingit esse animas illorum qui ante adventum Christi et eius Baptismum virtuosissimi in artibus et moribus fuerunt et scientiis, mortui tamen solum cum defectu non adorandi debite Deum cum latria sed cum dulia et superstitione. Dicitur enim latria debitus cultus Dei, cum ipsum adorando ut creatorem omnium; dulia dicitur cultus exhibitus creature, puta Soli, Lune, Veneri et Marti; superstitio est cultus ydolorum, ut dicit hic Virgilius, auctor de se et de aliis phylosophis magnis et poetis, quorum fama, quia in eternum fulget et lucebit, fingit auctor hic tales esse non in tenebris, ut alios de Limbo, sed in loco ignea luce luminoso, offensos tamen solum in tantum, ut dicitur hic in textu, quod sine spe vivunt in desiderio, scilicet Deum videndi. Et merito putandum est animas talium egregiorum sapientum gentilium et paganorum in Inferno esse in tam mitissima pena et loco penali, gratia divina mota propter eorum ornatam famam, ad hoc eis indulgendum et etiam propter tot bona et mortalitates quas et que in hoc mundo in suis scriptis relinquerunt. Et eadem premissa ratione potest argui et concludi de illustribus viris et mulieribus in hoc loco inferiori, hic nominatis propter eorum probitates, tam in virtutibus quam in armis habitam, in dicta mitissima pena fore. Et hoc quantum ad superficialem intellectum et sensum. Item fingit dictos poetas secum ivisse loquendo verba que pulcrius est tacere quam recitare ne se exaltet in laudem, iuxta illud Salamonis. Fluvium vero ambientem hoc tale castrum allegorice auctor accipit pro desiderabili motu discendi qui, ex eo quod in eis solidus, idest completus, erat, fingit se cum dictis aliis poetis illum transisse ut terram duram. +Ad primum auctor, cum Virgilio se fingit devenisse ad illam portam mistici Inferni, - de qua Mathei capitulo VII°, dicitur ibi: Intrate per portam angustam, quia lata porta ducit ad perditionem, et per Virgilium in VI° dicentem: Tres Anchisiades, faciles descensus Averni: / noctes atque dies patet atri ianua Ditis, et per Statium dicentem: Trenaree limen petit inremeabile porte, - et vidisse super eam hoc epitaphium scriptum continens hec verba: per me itur in civitatem dolentem, - hoc est in collectionem hominum in hoc mundo vitiose viventium allegorice loquendo. Nam, ait Augustinus in XIV° De Civitate Dei, loquens circa talia et in tali sensu, in genere humano societates, idest collectiones, tanquam civitates fecerunt amores duo: terrenam amor sui, celestem amor Dei, - item in ecternum dolorem: hoc referri debet ad essentialem Infernum, - iuxta illud Evangelicum: Ite maledicti in ignem eternum, - et Psalmista, etiam in hoc considerative dixit: Dolores Inferi circumdederunt me, - item in perditam gentem: hoc ad utrumque Infernum potest referri, ad quod Psalmista: Ne perdas cum impiis Deus animam meam et cum viris sanguinum vitam meam. Item continebatur in eo epitaphio etiam quomodo deitas, Pater, Filius et Spiritus Sanctus illam portam fecit ante creationem mortalium et corruptibilium rerum, sed cum ipsis ecternis rebus instituta est, exigente iustitia pene Luciferi et suorum complicum ruentium immediate in ipsum Infernum facto celo et terra. Unde Augustinus, Super Genesi ait: Non frustra putari potest ab initio temporis diabolum superbia cecidisse, et sic bene sequitur quod durabit in ecternum dicta porta, ut dicitur hic in textu, ad quod dicitur Ysaie V° capitulo: Propterea dilatavit animam suam Infernus et aperuit os suum absque ullo termino. Ultimo dicit dictum epitaphium quod intrantes per eam portam dimictant omnes spem exeundi eam: hoc referas ad essentialem Infernum, ad quod respiciens, Iob capitulo X° ait: Antequam vadam et non revertar ad terram tenebrosam et opertam caliginem mortis, inducendo inde auctor Virgilium ad dicendum sibi quomodo videbit ibi gentem que perdidit bonum intellectum, idest Deum, in quo consistit beatitudo, que dicitur bonum predictum intellectus, secundum Phylosophum in III° De Anima, et in VI° Ethicorum dicit quod Bonum intellectus est verum seu veritas, que secundum Thomam dicitur Adequatio intellectus ad rem, et secundum hoc ultimum debet referri quod dicitur hic in textu ad gentem vitiosas in hoc mundo existentem, ut in Inferno quodam, tali lumine intellectus obscuratam, ut supra dictum est, faciens inde auctor operationem de revolutione pulverulenta illius venti, qui dicitur turbo ad tumultum illius aeris infernalis sine tempore tincti nocturna nigredine. Et dicit sine tempore ad differentiam aeris huius nostri mundi qui ad tempus tingitur obscuritate noctis et ad tempus clarescit diurnitate solis quasi includat quod semper ibi est nox et obscuritas sine tempore, idest sine aliquo intervallo diurni temporis, et ex hoc scribit Virgilius in VI°; quod Greci vocarevunt Avernum, quod interpretatur sine tempore, et hoc quantum ad primum. -Veniamus ergo ad premissam exordialem primam partem aperiendam hoc modo: auctor iste postquam dixit de primo circulo seu Limbo Inferni, in quo posuit puniri animas infantium puerorum et aliorum - de quibus dictum est in proximo precedenti capitulo - non in pena sensus sed dampni ex eo quod non actualiter et conscientialiter peccaverunt, veniens ad tractandum nunc hic de animabus dampnatorum illorum qui actualiter et conscientialiter peccaverunt, ut incontinentes et alii de quibus amodo dicet plectentibus penam dampni et sensus, fingit se in ingressu huius secundi circuli Inferni invenire Minoem ut iudicem infernalem ita ringhiantem et examinantem et iudicantem et mandantem animas dampnatatas ad sua debita supplitia, ut dicit hic textus, sequendo hic ad licteram Virgilium fugientem et Eneam descendentem de dicto primo circulo Inferni in quo etiam ponit puniri animas infantum et aliorum non conscientialiter peccatorum; ad secundum sequentem circulum infernalem invenire ibi se hunc Minoem ad hunc predictum actum exercendum dicentem in VI. Quem Minoem Virgilius ibi et auctor hic, quantum ad allegoricum integumentum, sub typo et figura humane conscientie ponit, et merito: nam nullum actuale peccatum committi potest conscientia non remordente, unde Apostolus. +Ad secundum veniamus premictendum iterum quod scripsi supra in prohemio huius comenti, quomodo scilicet iste auctor sub tipo Paradisi scribere indendit de statu viventium in hoc mundo virtuose continue, et sub typo Purgatorii de statu illorum qui, cognita per gratiam Dei vilitate humane voluptuose vite ab ea quasi se purgando deverterunt, et virtuose vite se dederunt, ac sub tipo Inferni de statu viventium in hoc mundo in totum actualiter vitiose. Verum quia illi quos in hoc mundo captivos vocamus propter eorum ignaviam et pusillanimitatem et miseriam non possunt dici virtuosi nec, dimissis vitiis, virtutibus inherere; nam actualiter vitiosi merito non possunt fingi esse in celo nec in Purgatorio nec in Inferno; igitur auctor eos, ita separatos, ponit extra Infernum puniri et cruciari stimulis et acculeis vespium et muscarum, in quibus auctor allegorice demonstrare vult solum miserrimos motus et operationes eorum pusillanimes, contra quos dicitur in Ecclesiastico capitulo VII°: Noli esse pusillanimis in anima tua; quos tales captivos auctor dicit etiam hic nunquam fuisse vivos, moraliter loquendo, de quibus ad idem Psalmista inquit: Deleantur de libro viventium, et cum iustis non scribantur, et etiam forte Seneca ad hoc respexit, in prima Epistula ad Lucilium, dum dicit: Maxima pars vite labitur male agentibus, magna nichil agentibus, tota aliud agentibus, pro quibus istis ultimis intellexit de huiusmodi hominibus captivis qui non possunt in hoc mundo vere dici non aliquid operari, ut negligentes, nec male actualiter operari sed in suis miseris operibus semper ut mortui vivere in hoc mundo. Et ex hoc dicit hic auctor in persona Virgilii quod anime dictorum captivorum unite sunt cum illis angelis qui non fuerunt boni nec mali tenendo cum Deo vel cum Lucifero, quos Ugo de Sancto Victore dicit puniri etiam extra Infernum in loco et aere caliginoso, inter quos auctor fingit se vidisse umbram illius qui quadam pusillanimitate ut vilis renuit papatum, scilicet is fuit papa Celestinus Quintus, ut quidam dicunt, sive imperium, si fuit Deuclitianus qui, illud existens, etiam imperator, ut scribit Eutropius, dimissit, et hec quantum ad secundum. -Hiis expeditis, veniamus ad secundam partem huius capituli in qua incipit auctor tractare de septem principalibus peccatis incontinentie et de animabus propter illa dampnatis in Inferno, et primo de peccato luxurie carnalis, hic dicere incohat fingendo in isto circulo secundo Inferni puniri in tali vento tempestuoso illorum animas qui in hoc mundo rationem, ut dicitur hic in textu, submiserunt libidinoso appetitui, unde Augustinus. -Item fingit auctor ibi se invenire umbram dicti Paridis et Tristani, ac domine Francisce, filie domini Guidonis de Polenta, domini olim civitatis Ravenne posite iuxta marinam et litora maris Adriatici, ubi Padus intra in illud mare cum suis sequacibus fluminis cum eo unitis, ut dicitur hic in textu, et uxor olim Iohannis Ciotti de Malatestis de Arimino, item umbram Pauli, fratris dicti Iohannis, que domina Francisca et dominus Paulus cognati, simul reperti in adulterio occisi sunt a dicto suo viro. Modo ut auctor ostendat ad nostram moralitatem a quo nobis cavere debemus, ne capiamur ab isto amore concupiscibili et venereo, inducit umbram dicte domine Francisce ad dicendum quomodo dictus Paulus phylocaptus est de sua pulcra persona, motus a nobili corde cui cito talis amor insurgit propter cibaria pretiosa et otia, subaudi talium gracilium et petentium, quam cordi plebei, unde inquit Yeronimus. Item dicit dicta domina Francisca quomodo de visu ad colloquium devenerunt ipsa et dictus Paulus quod, ut ignis ardescit, ut Ecclesiastici VIIII habetur, unde ad oscula et factum iuxta illud visus et alloquium tactus post oscula factum, a quibus singulis gradatim inducitur augumentum venerei sceleris huius, ut ait Tullius in Topicis. Ad que dicit etiam quod precipue inducti sunt propter lecturam cuiusdam libri de gestis illorum de tabula rotunda in parte illa ubi legitur quod Galeoctus amore Lancialocti fecit quod quedam dama de Maloaut, proca dicti Galeocti, conduxit reginam Genevram ad quoddam viridarium, ubi breviter secrete dictus Lancialoctus, eius procus, osculatus est eam, unde dicit dicta umbra dicte domine Francisce hic ultimo quod, sicut Galeotus predictus fuit mediator ibi ad tale osculum, ita ille liber et qui eum scripsit, idest composuit, fuit seu fuerunt causa ad eorum osculum a quibus talibus libris legendis ostendit etiam hic auctor debere homines se abstinere predicta de causa, unde Ysiderus in libro Sententiarum ait. +Venio ad tertium dictum huius auctoris fingentis ita se devenisse cum Virgilio ad hoc flumen Acherontis primum infernale ut Eneas cum Sibilla, de quo in tali passu ipse Virgilius in VI° sui Eneidos, quem auctor hic ad licteram sequitur, ita ait: Hinc via Tartarei que fert Acherontis ad undas. / Portitor has horrendas aquas et flumina servat / terribili squalore Charon, cui plurima mente / canities inculta iacet, stant lumina flamme. / Ipse ratem compto subigit velisque ministrat / et ferruginea subvectat corpora cymba, / iam senior, sed cruda deo viridisque senectus. / Hunc omnis turba ad ripas effusa ruebat / quam multa in silvis autumpni frigore primo / lapsa cadunt folia etc. Quam comparationem facit etiam hic auctor, cui conformantur illa verba Ecclesiastici capitulo XIIII°: Sicut folia in arbore alia generantur et alia cadunt, sic generatio carnis et sanguinis. Et subdit Virgilius: Stabant orantes primi transmictere cursum / tendebantque manus ripe ulterioris amore. / Nauta sed tristis nunc hos nunc accipit illos, et subdit: Sic prior aggreditur dictis atque increpat ultro: / *quisquis es, armatus qui nostra ad flumina tendis, / fare age, quid nominas, iam istic et comprime gressum. / Umbrarum hic locus est, sompni noctisque sopori: / corpora viva nephas Stigia nactare carina*. / Quem contra breviter fata est Anfrixia vates; / *nullo hic insidie* ecc., et subdit ille admirans: Ceruleam advertit puppim ripeque propinquat. / Inde alias animas, que per iuga longa sedebant, / deturbat laxatque ferox; simul accipit alveo / ingentem Eneam. Gemuit sub pondere cimba / subtilis et multam accepit rimosa paludem. / Tandem trans fluvium incolumes vatemque virumque / informi limo glaucaque exponit in ulva. Que carmina pro se declarant ad licteram carmina satis huius tertie et ultime partis presentis capituli; quare restat allegorizare solummodo ipsa, unde prenotandum est quod hoc primum infernale flumen Acheron interpretatur sine gaudio, de quo sic ait Macrobius: Acherontem quicquid fecisse dixisseve usque ad tristitiam humane varietatis more etc. Quidam vero dicunt Acheron interpretari sine gratia, quod in idem recidit, et allegorice hoc primum flumen infernale debet accipi hoc pro primo nostro inclinabili fluxu ad voluptates mondanas in adolescentia incipiente nos prius ducere ad Infernum, idest ad statum infimum vitiorum, immemores Dei, ad hoc Psalmista ait: Convertantur peccatores in Infernum, omnes gentes que obliviscuntur Deum. De quibus talibus ita labentibus ad dictum statum voluptuosum per hoc tale figuratum flumen ut ad Infernum in hoc mondo tangit Seneca Ad Lucilium dicens: Ceteri, eorum more que fluminibus natant, non eunt sed feruntur; ex quibus alia levior unda detinuit, ac molius vexit, alia vehementior rapuit, alia proxime ripe cursu languescente deposuit, ita dico precipiti voluptati voluntas ad dolorem vergit. Ad quam allegoriam facit quod ait Psalmista dicens: Vox Domini super aquas multas, super quibus verbis dicit Glosa: Idest super illos qui in fluxu huius seculi sunt. Caron enim, nauta huius talis fluminis, interpretatur tempus: nam dicitur Caron quasi Cronum, quod tempus interpretatur, quod quidem tempus nos vehit per discursus mundi huius ut nauta quidam et malorum animas tandem ad Infernum de hac vita transportat, ut resultat ex premissis Virgilii et auctoris versibus, et ex illis Ovidii dicentis in XV°: Ipsa quoque assiduo volvuntur tempora motu, / non secus ac flumen, neque enim consistere flumen, / nec levis aura potest, sed ut unda impellitur unda, / tempora sic fugiunt pariter pariterque sequuntur, et ex illis verbis Senece dicentis Ad Lucilium: Corpora nostra labuntur more fluminis, nam quicquid vides currit cum tempore, modo quia hominem in hoc mundo viventem corporaliter et virtuose non tempus sed potius gratia transducere habet ad cognitionem vilipendendarum rerum huius seculi ut ad quendam Infernum, ideo inducit auctor dictum Caronem sub dicto significatu conqueri de eius tali transitu ut persone viventis, subaudi virtuose, et quia ad hec talia speculative contemplanda venitur, fingit se de una ad aliam dicti fluminis dormiendo auctor fuisse ita translatum ibi per dictum Caronem. -Auctor in hoc sexto capitulo fingit se ingredi tertium circulum Inferni in quo dicit puniri animas illorum qui in vitio et peccato gule, consistente in crapula, que dicitur nimietas cibi, et in ebrietate, que dicitur nimietas potus, mortui sunt, ita sub ista pluvia aque tinte grandinis et nivis et in terra fetente ibi iacentes ita hic ut dicit textus. Ultra quam penam fingit auctor etiam ibi dictas animas laniari et inglui ab isto Cerbero demone, et intonari ab eius triplici gutture personante, ut dicit hic textus, quem etiam Virgilius fingit in simili loco Eneam vadantem per Infernum invenisse, dicens in VI. Restat nunc predicta allegorizare: primo videlicet pro quo Virgilius ibi et auctor hic hunc Cerberum accipit, secundo pro quo dicta eius tria guttura, tertio quid sentit predicta offa Virgilius ibi et pro dicta pulvere hic auctor ita quietante dictum Cerberum, quarto quid sentit hic auctor pro dicta pluvia, grandine et nive. +{Ruppemi lalto sonno ne la testa.} Auctor in hoc quarto capitulo, premisso eius prohemio per se satis patente, continuando se ad finem precedentis capituli, fingit se cum Virgilio descendisse in primum circulum Inferni, qui Limbum dicitur et vocatur, in quo distincta et separata loca dicuntur esse et fuisse, ut scribitur in Compendio Theologie: nam in superiori eius parte dicitur esse et fuisse Limbum Sanctorum Patrum, que pars Limbi sinus ille Habrae dictus est, in quo anima Lazzari leprosi quiescebat quando umbra divitis Epulonis eam provocabat, ut scribitur Luce capitulo XVI°, - Ubi pena dampni et non sensus, et fuerunt ibi solum tenebre exteriores, non tenebre privationis gratie. De quo sic ait Beda: Circumcisio temporis legis contra vulnus originalis peccati agebat sicut nunc Baptismus, hoc excepto, quod ianuam celi nundum intrare poterant ante Baptismum, sed in sinu Habrae post mortem beata requie consolabantur. Ad quem locum anima Christi, mortuo eius corpore in cruce, descendit, et animas dictorum Sanctorum Patrum liberavit, et quomodo audi Thomas de Aquino in tertia parte eius Summe dicentem: Anima Christi virtualiter ad totum Infernum descendit, sed essentialiter ad hanc partem dicti Limbi, in qua iusti detinebantur, ut quos ipse per gratiam visitabat secundum deitatem, eos secundum animam visitaret et locum. Et eos liberavit qui per fidem et caritatem passioni ipsius Christi coniungebantur. Et Gregorius, in tertio Moralium, etiam inquit: Christus, claustra Inferni penetrans, electorum animas inde eduxit, scilicet, dicit hic auctor, umbram Ade et Eve, et Abelis eorum filii, et Noe, et Moisis, item Habrae et David, item Israel et Iacob, ita a Deo vocati, dicente ei, ut habetur Genesis, capitulo XXXV°: Non vocaberis ultra Iacob, sed Israel erit nomen tuum; item umbram Isaac eius patris, ac umbras Iude, Ruben, Gad, Aser, Neptalim, Manase, Simeon, Levi, Isachar, Zabulon, Iosep et Beniamin, duodecim filiorum dicti Iacob, ex quibus duodecim tribus descenderunt, et Rachelis, secunde uxoris dicti Iacob, propter quam tantum egit ipse Iacob, ut tangit hic auctor. Legitur enim de hac ystoria in dicto libro Genesis capitulo XXVIIII°, quod dictus Iacob missus fuit a dicto suo patre ad quendam eius cognatum, nomine Laban, in Mesopotamiam Syrie, ut acciperet in uxorem unam de eius filiabus duabus; quibus visis, predictus Iacob preelegit minorem, nomine Rachelem, et pulcriorem Lia, maiore filia dicti Laban, et sorore dicte Rachelis lippa occulis. Ad quod dictus Laban consentire noluit, nisi prius ipse Iacob serviret ei septem annis. Quo servitio septenni impenso per dictum Iacob, petendo dictam Rachelem secum coniungi ut eius uxorem, dictus Laban, in sero, occulte, supposuit sibi in lecto Liam, eius filiam maiorem predictam, cum qua illa nocte Iacob iacuit. In mane vero, hoc viso, Iacob, tanquam irato et conquerenti, Laban dixit quod non erat decens prius minorem sororem quam maiorem debere nubere. Tamen adhuc iterum pepigit servire se ipse Iacob dicto Laban eius socero per alios septem annos ut duceret sibi ipsam Rachelem, et ita factum fuit, subdendo inde auctor quomodo ante tales animas Sanctorum Patrum nulli spiritus humani salvati fuerant, ut supra tetigi. -Post hec auctor procedendo fingit se ibi invenire umbram Ciacchi de Florentia, qui homo de curia fuit et gulosus, a qua umbra auctor querit quattuor: primum enim ad quid venient cives civitatis partite, scilicet Florentie, que a principio sui constituta fuit partim de gente Fesulana et partim de gente Romana, ut dicit hic auctor infra in capitulo XV; secundum est ut dicat sibi si aliquis est ibi iustus; tertium est ut dicat sibi causam sue discordie; quartum est ut dicat sibi ubi est umbra domini Farinate de Ubertis et domini Tegghiai Aldobrandi, domini Iacobi Rusticuccii et domini Arrighi de Arrigucciis et domini Musce de Lambertis de Florentia, probissimorum eius civium olim. Ad primum respondet dicta umbra implicite, ut dicit hic textus, sed ut explicite pateat, premictendum est quod de MCCLXXXXVII seu VIII in civitate Pistorii, existentibus duabus partibus, scilicet Guelfa et Ghibelina, et existente ibi quadam domo, seu prosapia nobili quorundam virorum qui dicuntur Cancellerii, de quibus quidam ex uno latere vocabantur Ranerii et alii quidam ex altero latere vocabantur illi de Damiata, in dicta parte Guelfa, ambobus dictis lateribus existentis, contingit quod una die quidam iuvenis quindecim annorum, nomine Amodorus, de dicto latere illorum de Damiata, ludendo ad tabulas cum quodam alio iuvene et milite de dictis Raneriis, nomine Dominodato, venit secum ad contentionem, in tantum quod dictus Amadorus dedit unam alapam dicto Dominodato; quo scito, pater dicti Amadori misit dictum Amadorum, suum filium, ad dictum Dominumdatum ad se excusandum et ad subeundum vindictam quamlibet de tali alapa quam vellet sibi inferre dictus Dominusdatus. Quo facto et dicto, breviter Focaccia, frater dicti Dominidati, in presentia dicti sui fratri, manum dexteram dicto Amadori amputavit; quo scelere perpetrato, statim dicta domus divisa est, ita quod omnes Ghibelini de Pistorio tenuerunt cum dictis Raneriis, et dicta est tunc pars Blanca pars dictorum Raneriorum et etiam omnium Florentinorum et Bononensium aliorumque de Tuscia qui tenuerunt cum eis, et predicti de Damiata et alii Guelfi de Pistorio et de Florentia et de Bononia, qui tenuerunt cum eis dicti sunt de parte Nigra. Et demum dicta pars Blanca primo in dicta civitate Pistorii vicit dictam partem Nigram, et eam inde expulit, et ibi dicta pars Blancorum et Florentie et Bononie cepit dominari, et dominata est per tres annos, quos auctor vocat hic tres soles. Inde primo dicta pars Blancorum expulsa fuit de Florencia anno MCCCI potencia Karuli Sine Terra de Francia, quin de inductu Bonifatii pape VIII id fecit sub simulatione, et hoc tangit hic dicta umbra dum dicit de piaggia ad quam naves quiescunt et non videntur moveri sicut tunc dictus papa non videbatur facere et moveri ad quod occulte movebatur. Inde obsessa fuit dicta civitas Pistorii a dicta parte Nigra sub capitaneatu regis Roberti et marchionis Moroelli Malaspine, et victa est dicta civitas et expulsa est dicta pars Blancorum inde et de aliis dictis terris, et hoc est quod prenuntiat hic dicta umbra Ciacchi, dicendo quomodo post longam contentionem venient ad sanguinem, idest ad bellum civile, et pars silvestris, idest dicta pars Blanca ita vocata a dicta umbra propter predictum facinus expellet aliam primo in dicta terra Pistorii, ut supra dictum est, ac ut etiam prenuntiat umbra Vanni Fucci infra in capitulo XXIIII, et quomodo inde cadet infra tres soles, idest infra tres annos. Modo dicit dicta umbra quod, licet dictum Ius civile tertium vigeat Florentie, tamen premissa alia duo iura in effectu minime; et quia dictus Ysiderus dicit quod Ius dictum est quia iustum est, ideo auctor vocat dicta duo Iura hic, scilicet primum et secundum, duo iusta. +Item secundario auctor tangit de secunda parte dicti Limbi, in qua dicit puniri animas infantum non baptizatorum, non pena sensus sed dampni, unde Thomas predictus, in tertia parte, questione LIIa, inquit: Dolores non sunt in Inferno Patrum, nec in Inferno puerorum, licet Augustinus, scribens ad Petrum Diaconum, dicat : Firmissime tene parvulos, qui sive in utero matris, sive extra, sine Baptismo moriuntur, igne puniendos, sed hoc exponit Glosa Decreti: Igne et mitissima pena, nam solum erunt in tenebris perpetuo ibi et Dei visione carebunt, et hoc ex eo, ut subdit Augustinus idem, Quia, etsi peccatum proprie actionis nullum habent, originalis tamen peccati dampnacionem carnali conceptione ex nativitate contraxerunt, et ita, quia non voluntate peccaverunt, actuali pena non puniuntur. Est enim ad hoc notandum quod, ut dicit Glosa etiam quodam Decreto, Hoc originale peccatum in infusione anime extrahitur, quia tunc tres vires anime, scilicet concupiscibilitas, irascibilitas et rationabilitas debilitantur. Unde Innocentius quartus ad hoc ait: In anima pueri nundum baptizati tria sunt: scilicet pronitas ad peccandum, que est ex corruptione carnis, secundario macula, que est quedam sordes anime quam contraxit in sua infusione ex mistione carnis; et propter hanc sordem indignam est Dei conspectui presentari; tertium est reatus sive debitum pene eterne. Et ex hoc Magister Sententiarum, diffiniendo dicit: Originale peccatum est pronitas ad peccandum. Quidam alii dicunt quod dicitur quedam macula anime annexa, que per baptismum deletur, subaudi reatu, tamen remanet actu cum remaneat pronitas, ex qua surgunt actuales concupiscentie. Has etiam animas infantum et puerorum infidelium finxit Virgilius in VI° Eneam invenisse flentes, idest suspirantes, ut dicit auctor hic de ipsis in primo circulo Inferni, dicens: Continuo audite voces vagitus et ingens / infantumque anime flentes, in limine primo / quos dulcis vite exortes et ab ubere raptos / abstulit atra dies et funere mersit acerbo, ponendo etiam auctor hic cum istis animabus puerorum esse animas marium et feminarum adultarum morientium sine Baptismo et actuali peccatu, ut sunt cathecumini habentes desiderium baptizandi, de quibus Augustinus in duobus Decretis ita invenitur dixisse: Non dubito catolicum cathecuminum, divina caritate flagrante, heretico baptizato preponere ut centurionem Simoni Mago baptizato heretico. Item cathecuminum, quamvis in bonis operibus defunctum, vitam habere non credimus, nisi martirii sacramentum compleat baptizatus, iuxta Iohannem in suo Evangelio III° capitulo dicente: Nisi quis renatus fuit ex aqua et Spiritu Sancto non intrabit regnum celorum, dicit modo Non steterit per eum quin baptizaretur aliter salvaretur. Et dicit Augustinus quod Huiusmodi anime existentes ita in Limbo sine pena sensus, volunt potius sic esse quam non esse secus; ergo de aliis dampnatis in pena sensuali a contrario sensu videtur. -Ad tertium dicit quomodo vitium superbie, invidie et avaritie est causa discordie dicte civitatis Florentie. At tunc, licet illa gens maledicta et dampnata ad veram perfectionem salutarem non vadat, tamen ibi plus quam hic expectat esse temporaliter, cum ibi ecternaliter erit, item etiam et realiter perfectior erit post dictam sententiam, cum ante ea a tempore mortis passionata fuerit solum cum anima, et tunc cum anima et corpore cruciabitur. +Tertio auctor fingit se devenire ad tertiam partem et locum dicti Limbi, in quo fingit esse animas illorum qui ante adventum Christi et eius Baptismum virtuosissimi in artibus et moribus fuerunt et scientiis, mortui tamen solum cum defectu non adorandi debite Deum cum latria sed cum dulia et superstitione. Dicitur enim latria debitus cultus Dei, cum ipsum adorando ut creatorem omnium; dulia dicitur cultus exhibitus creature, puta Soli, Lune, Veneri et Marti; superstitio est cultus ydolorum, ut dicit hic Virgilius, auctor de se et de aliis phylosophis magnis et poetis, quorum fama, quia in eternum fulget et lucebit, fingit auctor hic tales esse non in tenebris, ut alios de Limbo, sed in loco ignea luce luminoso, offensos tamen solum in tantum, ut dicitur hic in textu, quod sine spe vivunt in desiderio, scilicet Deum videndi. Et merito putandum est animas talium egregiorum sapientum gentilium et paganorum in Inferno esse in tam mitissima pena et loco penali, gratia divina mota propter eorum ornatam famam, ad hoc eis indulgendum et etiam propter tot bona et mortalitates quas et que in hoc mundo in suis scriptis relinquerunt, unde Macrobius: Sapientibus conscientia ipsa factorum egregiorum amplissima virtutis est premium, cum scriptum sit in Iure Canonico ac teneant nostri theologi quod Omnia bona facta in hoc mundo prosunt in alio de dampnato ad mitius tormentum, unde Gratianus in Decretis de Penitentiis ad hoc ait: Potest etiam referri memoria bonorum ad mitiorem penam habendam, ut bona que inter multa mala fuerant non proficiant ad presentis vite vel future premium optinendum, sed ad tollerabiliter extremi iudicii supplicium subeundum. Et eadem premissa ratione potest argui et concludi de illustribus viris et mulieribus in hoc loco inferiori, hic nominatis propter eorum probitates, tam in virtutibus quam in armis habitam, in dicta mitissima pena fore. Et hoc quantum ad superficialem intellectum et sensum. verum, quia auctor etiam in hoc passu mistice circa aliqua procedit, allegorizemus illa, circa que premicto quod phylosophus in XI° Methaphysice superat seu elevat theologiam aliis scientiis speculativis, scilicet naturali et mathematice, ut celestem sapientiam, unde Ambrosius, Super Epistulas ad Colossenses de ea ait: Omnis ratio superne scientie in eo est qui caput est eius, ut qui hunc novit nichil ultra querat. Quia hic est perfecta virtus et sapientia. Et quicquid alibi queritur, hic perfecte invenitur. Et sic studiosi in tali sapientia theologica viventes in hoc mundo possunt censeri ut elevati in celo, ut tangit iste auctor in X° capitulo Paradisi; merito et per consequens studiosi aliarum scientiarum mundanarum debent censeri fore in infimitate quadam, ut Limbo quodam, pro qua sapientia mundanarum scientiarum, que sophia appellatur. Hoc castrum, de quo hic dicitur, auctor accipit allegorice, et eius septem portas et muros pro septem liberalibus artibus; de quo tali castro figurato pro dicta sapientia mundana, sensit etiam Salamon et de eius etiam septem portis, dum dixit, Proverbiorum XXXIII° capitulo: Sapientia hedificavit sibi domum et excidit columpnas septem, et ut ostendat se auctor per summos poetas, non per infimos et mediocres vilipensos ab Oratio in sua Poetria dicente: Tolle, scilicet tu Piso, memor, certis medium et tollerabile rebus / sed tamen in pretio est: mediocribus esse poetis / non homines, non dii, non consensere columpne, esse ductum ad dictam sapientiam mundanam induci se dirigi ad dictum castrum illam figurans et introduci per eius septem portas figurantes dictas artes per Omerum grecum poetam de Smirnea civitate et quia multum cecinit de bellicis rebus, ut ait Oratius dicens: Res geste regumque ducumque et tristia bella / quo scribi possent numero, monstravit Omerus, ideo auctor fingit eum hic eum cum spata in manu, item per ipsum Virgilium, item per Oratium Venusinum satirum, idest reprehensorem vitiorum - nam dicit Ysidorus quod statim sunt poete qui vitia carpunt, ut fuit iste Oratius Flaccus, Persius et Iuvenalis - item per Ovidium Sulmonensem et per Lucanum Cordubensem, et quia etiam per dictos quinque poetas ipse auctor vult ostendere se effectum summum poetam in cantu materno, ut illi fuerunt in cantu greco et latino, dicit hic quomodo fuit sextus in consortio talium summorum vatum factus. Item fingit dictos poetas secum ivisse loquendo verba que pulcrius est tacere quam recitare ne se exaltet in laudem, iuxta illud Salamonis: Laudet te os alienum et non tuum. Fluvium vero ambientem hoc tale castrum allegorice auctor accipit pro desiderabili motu discendi qui, ex eo quod in eis solidus, idest completus, erat, fingit se cum dictis aliis poetis illum transisse ut terram duram. Pratum inclusum a dicto castro accipit auctor pro virente et eterne fame statu phylosophorum talium et poetarum, alludendo verbis Virgilii fingentis Eneam in VI° hos tales vates invenire in huiusmodi figurata viriditate dicendo: Conspicit, ecce, alios dextra levaque per erbam / vescentes letumque choro peana canentes / inter odoratum lauri nemus, unde superne / quique pii vates et Phebo digna locuti, / inventas aut qui vitam excoluere per artes, / quique sui memores alios fecere merendo. Et quia fama horum poetarum clarissimorum vix potest iungere in hoc mundo quin simul cum ea vigeat fama illorum illustrium virorum, de quibus istorice in suis poeticis carminibus fecerunt mentionem quod probat Lucanus in VIIII°, dum alloquitur Cesarem ne invideat fame Hectoris, modulate et sublimate a dicto Omero, dicens: Nam, si quid Latiis fas est promictere Musis / quantum Smirnei durabunt vatis honores, / venturi me teque legent etc., fingit hic auctor etiam tales viros illustres simul cum eis esse in hac figurata tali viriditate. De quorum famoso statu volens auctor nunc loqui, ut de alta re, fingit se de summitate quadam respicere tales famosos ostensos et nominatos sibi per dictos poetas, alludendo verbis Virgilii, inducentis etiam umbram Anchise in simili loco ostendere Enee tales dicendo in VI°: Dixerat Anchises natumque unaque Sibillam / conventus trahit in medios turbamque sonantem, / et tumulum capit unde omnes longo ordine possent / adversos legere et venientium discere vultus, fingendo auctor primo sibi ostendi ibi Electram, filiam regis Atalantis et uxorem olim Iovis, regis Cretensis, creantis ex ea Dardanum, fundatorem Troiane urbis, unde Virgilius in VIII° ait: Dardanus, Iliace primus pater auctor et urbis / Electra, ut Grai peribent, Atalantide cretus cum multis sociis, idest cum multis eius descendentibus, inter quos nominat Hectorem et Eneam et Iulium Cesarem, Olim in arma furentem, ut ait Lucanus; ideo dicit hic auctor eum armatum cum occulis grifagnis, idest minacibus et audacibus, ut habent accipitres grifagni. Item fuerunt etiam ibi ostensa sibi Camilla, regina Vulscorum, et Pantasilea, regina Amazonidum, et rex latinus et Lavinia, eius filia et uxor secunda dicti Enee; item Brutus, qui expulit Tarquinum Septimum, regem romanum, et Lucretia, eius neptis, de quorum ystoria videatur quod dicam in capitulo VI° infra in Paradiso; item Iulia, filia Cesaris, et uxor prima Pompei; item Martia, uxor Catonis, et Cornelia, uxor secunda dicti Pompei; item Saladinus, remotus ab istis, ita ut dicit textus, et solus in parte: hoc dicit auctor ex eo quod nemo de Sarracenia natione famosus in virtute fuit nisi ipse, vel hoc dicit quia nemo poeta de sua famosa probitate tractavit, ut de aliis ibi existentibus. Inde, elevatis altius occulis intellectualibus, vidit ibi auctor, sub premissa allegoria, Aristotilem filium Nicomaci de Straguritana, civitate Macedonie, maiorem mundi phylosophum, et vocat eum magistrum illorum qui sciunt, scilicet peripateticorum phylosophorum, investigatorum causas rerum, et sic debent dici scientes, cum Scire sit res per causas cognoscere, ut ait ipse Aristotiles in principio Physicorum; item Socratem phylosophum de Athenis et Platonem phylosophum Atheniensem; item Democritum phylosophum ponentem mundum a casu et fortuna factum, non a Deo; item Diogenem stoycum phylosophum, idest patientem, unde Seneca in libro De Ira: Diogeni stoico, de ira cui maxime disserenti in eum adolescens spuit, tulit hoc ille leviter: *Non quidem*, inquit, *irascor, sed dubito an irasci oporteat*. Et cuidam Lentulo, idem sibi facienti, inquit: *Affirmabo, Lentule, falli eos qui te negant os habere*. Item Anaxagora, alium phylosophum, qui de omnibus rebus scripsit, ut ait Tullius in libro De Natura Deorum; item Thalem phylosophum qui de creatione mundi scripsit, ut ait Ysiderus; item Empedoclem, phylosophum Agrigentinum, qui se precipitavit in Ethenam causa experiundi unde eius extuatio procedebat, de quo Oratius in Poetria inquit: Dum cupit Empedocles, ardentem frigidus Ethnam / insiluit etc. Item Eraclidem, poeta de Ponto, qui scripsit Sompnium Matris Fallaridis; item Zenonem phylosophum; item Diascoridem phylosophum, qui librum De Qualitatibus Rerum composuit; item Orpheum poetam et musicum et inventorem armonie; item Tullium et Linum poetam et Senecam moralem; item Euclidem geometram et Ptholomeum astrologum summum Pheludensem; item Ypocratem, Avicennam et Galienum, phisicos summos; item Averoim Cordubensem, commentatorem totius phylosophie Aristotilis. -Auctor in hoc capitulo VII dicit se descendisse in quartum circulum Inferni, in quo fingit puniri animas avarorum et prodigorum simul in volvendo saxa, ut dicit textus, ac fingendo ibi se reperire Plutonem demonem, quem Sacra Scriptura vocat Mamonem. +{Così disciesi del cerchio primaio.} In hoc V° capitulo auctor principaliter duo facit: primo exordium ponit usque ibi: {Ora incomincian le dolenti note}, ibi incipit tractare de animabus dampnatis propter peccatum carnis in libidine et hoc usque ad finem huius capituli durat. Veniamus ergo ad premissam exordialem primam partem aperiendam hoc modo: auctor iste postquam dixit de primo circulo seu Limbo Inferni, in quo posuit puniri animas infantium puerorum et aliorum - de quibus dictum est in proximo precedenti capitulo - non in pena sensus sed dampni ex eo quod non actualiter et conscientialiter peccaverunt, veniens ad tractandum nunc hic de animabus dampnatorum illorum qui actualiter et conscientialiter peccaverunt, ut incontinentes et alii de quibus amodo dicet plectentibus penam dampni et sensus, fingit se in ingressu huius secundi circuli Inferni invenire Minoem ut iudicem infernalem ita ringhiantem et examinantem et iudicantem et mandantem animas dampnatatas ad sua debita supplitia, ut dicit hic textus, sequendo hic ad licteram Virgilium fugientem et Eneam descendentem de dicto primo circulo Inferni in quo etiam ponit puniri animas infantum et aliorum non conscientialiter peccatorum; ad secundum sequentem circulum infernalem invenire ibi se hunc Minoem ad hunc predictum actum exercendum dicentem in VI°: Hos iuxta falso dampnati crimine mortis. / Nec non hee sine sorte date, sine iudice, sedes; / quesitor Minos urnam movet, ille silentem / consiliumque vocat, vitas et crimina discit. Quem Minoem Virgilius ibi et auctor hic, quantum ad allegoricum integumentum, sub typo et figura humane conscientie ponit, et merito: nam nullum actuale peccatum committi potest conscientia non remordente, unde Apostolus, Ad Romanos XV° capitulo inquit: Omne quod non est ex fide, idest omne quod contra conscientiam fit, peccatum est, nam deest fides ubi non est conscientia peccati, et ex hoc fingit auctor primo dictum Minoem ringhiantem, idest dentibus frendentem et frementem, ad quod ait Ysaia ultimo capitulo dicens: Vermis eorum non morietur, ubi Glosa hoc exponens ait: Vermis, idest remorsio conscientie, nam, ut ait Gregorius in primo Moralium: Nunquam simul esse possunt culpa operis et irreprehensibilitas cordis, inde in eo quod dicit quod dictus Minos examinat in tali introitu ut iudex notat auctor quomodo conscientiam in hoc mundo circa bonas et malas operas nos quasi inquirendo facit confiteri intellectualiter quod fuerit sequendum vel non, unde Origenes: Conscientia est spiritus correptor et pedagogus anime que separatur a malis et adheret bonis, et Seneca, Ad Lucilium, de ipsa etiam conscientia ait: Sacer inter nos spiritus sedet bonorum malorumque observator et custos, et Damascenus: Conscientia est iudex et lex nostri. Item in eo quod fingit dictum Minoem iudicari, tangit quod accusatio conscientie precesserit, quia fit contra nos in nobis ipsis dum peccavimus, unde Augustinus, in hac scribens Ad Secundum Manicheum, inquit: Senti de Augustino quidquid libet; sola me in occulis Domini conscientia non accuset. Item quod precesserat testimonium ipsius conscientie, de quo Apostolus, Ad Romanos II° capitulo ait: Qui offendunt opus legis scriptum in cordibus suis testimonium reddente illis conscientia ipsorum. In tertio nos iudicat condempnando, unde Ambrosius in quodam sermone sic ait: Conscientia suum reum semper tacita sine contradictione convincit et iudicat. Ad hoc idem Iuvenalis ait: Prima est hec ultio, quod se / iudice nemo nocens absolvitur, improba quamvis / gratia fallacis pretoris vicerit urna. Ultimo in eo quod dicit quod dictus Minos sub dicto significatu mandat animas secundum quod cingit se cum cauda, refert se auctor ad executionem iudicii consciencie predicti que fit in cauda, idest in finali parte nostre vite, in qua malos immemores Dei ducit ad Infernum ad debita supplitia, unde Oratius in Sermonibus ait: Regula peccatis que penas irrogat equas / adsit etc., quasi conscientiam per tali regula tollat; ad quod respexit David dicens ut peccator remorsus conscientialiter: Convertere, Domine, et eripe animam meam; / salvum me fac propter misercordiam tuam / quomodo non est in morte qui memor sit tui / in Inferno autem quis confitebitur tibi, ad hoc facit quid ait etiam Glosa super illo verbo Apocalipsis: Et habebant caudas similes scorpionibus etc., scilicet quod referendum est ad hoc quod mors ecterna est finis carnalium voluptatum, vel ad hoc quod ad mortem culpe homines trahunt, vel refert se auctor hic dum dicit de cauda dicti Minois ad executionem in fine mundi fienda, de qua, ut scriptum in Decretis reperitur, nullus accusabit alium, cum tunc, ut ait Apostolus: Lingue cessabunt, sed sola conscientia accusabit quemlibet. -Post hec incidenter auctor inducit Virgilium ad dicendum hic quid sit fortuna et quid sit eius officium, sic incipiens. Est enim fortuna in agentibus secundum propositum, quibus est bene contingere, unde neque inanimatum neque infans et brutum aliquid facit ad fortunam, et est in hiis que fiunt non propter hoc, sed propter accidens, ut in fodiente recipere thesaurum. Casus vero est in non habentibus propositum et in brutis cadit, ut equus casu venit domum et salvatus est a lupis, qui non venit domum propter salutem sed propter cibum, quod quidem totum plene tractata sunt secundo Physicorum. Nam contingit quandoque quod aliquid, ad inferiores causas relatum, est fortuitum vel causale, et relatum ad aliquam superiorem causam, invenitur esse per se intentum. Sicut si duo servi alicuius domini micterentur ab eo ad eundem locum, uno de altero ignorante; concursus dictorum duorum servorum, si ad ipsos referatur, casuale est, quia accidit preter intentionem utriusque. Si vero referatur ad dominum, qui hoc preordinavit, non est casuale, sed per se intentum. Ideo ea que per accidens hic aguntur, sive in rebus humanis sive in rebus naturalibus, reducuntur ad aliquam causam preordinantem, que est ipsa divina providentia. Nam homo secundum corpus subest corporibus celestis, secundum vero intellectum subest angelis seu sustantiis separatis, secundum voluntatem subest soli Deo, qui, quamvis directe ad intentionem hominis solum operetur, tamen actio angeli per modum suasionis ad electionem hominis aliquid operatur, at actio corporum celestium per modum disponendi in quantum corporales impressiones corporum celestium aliquas electiones in nobis disponunt. Et sic, redducendo fortunam ad sua principia, est et dici debet natura, sed quantum ad numerum scire dicitur fortuna, idest ventura, preter propositum nostrum, non obstat quod de libero arbitrio possunt opponi. Nam liberum arbitrium non potest esse, nisi ubi voluntas nostra et intellectus potest eligere, at electio non potest fieri nisi in hiis rebus que sciuntur, ergo etc. +Hiis expeditis, veniamus ad secundam partem huius capituli in qua incipit auctor tractare de septem principalibus peccatis incontinentie et de animabus propter illa dampnatis in Inferno, et primo de peccato luxurie carnalis, hic dicere incohat fingendo in isto circulo secundo Inferni puniri in tali vento tempestuoso illorum animas qui in hoc mundo rationem, ut dicitur hic in textu, submiserunt libidinoso appetitui, unde Augustinus: Luxuria tota nostra ratio absorbetur, et Ad Corinthios super VI° capitulo dicit Glosa de talibus qui fornicantur et corpore suo peccant: In hoc peccato, inquit, est anima sub corpore; nam in fornicationis opere sicut totus homo absorbetur a carne ut iam dici non possit ipse animus suus esse, sed simul totus homo dici possit caro, qua submissio rationis fit in quolibet coitu preterquam in coitu uxorio secundum canones, fingendo auctor se ibi invenire in dicta pena inter alia animas animam regine Semiramidis, uxor Nini olim regis Babylonie, que, mortuo dicto suo viro, ita accensa fuit in libidine quod cum Ninia suo filio iacere proposuisset, et statuit unicuique esset licitum quod sibi placeret in libidine et delectaret, ut dicit hic auctor, ad quod Orosius sic ait: Semiramis libidine ardens ut fas sibi esset cum quibuscumque fornicari fecit, ut ait Ovidius dicens: Iuppiter esse pium statuit, quodcumque iuvaret, / et fas esse fecit fratre marita soror, item animam Didonis que se amore Enee interfecit secundum fictionem Virgilii ab ea recedentis, et cum ergo iam iacuerat et sic rupit fidem iuratam per eam castitatis super urnam cineris Sichei sui viri occisi a Pigmaleone, fratre ipsius Didonis, ad quod sic ait Virgilius in IIII° in persona dicte Didonis: Non licuit talami experte sine crimine vita / degere more fere talis nec tangere causas; / non servata fides cineri promissa Sichei. Yeronimus vero scribens ad Iovinianum dicit dictam Didonem pudicam in viduitate mansisse et se occidisse propter Iarbam regem Musitanorum volentem ipsam in uxorem per vim; item animam Cleopatre filie Lagi regis Egypti diu olim fornicantis cum Cesare; item Elene, uxoris regis Menelai, quo dimisso fornicata est cum Paride filio Priami, ex quo dictus eius vir cum aliis Grecis decem annis et sex mensibus obsiderunt Troiam, et hoc est quod tangit hic auctor de tanto tempore malo revoluto per eam; item umbram Achillis Pelei, qui in fine cum amore dimicavit, ut dicit in textu, vult auctor in hoc tangere quod legitur de ipso Achille, scilicet quod, mortuo Hectore occiso per ipsum Achillem, Greci cum Troianis treuguam fecerunt adeo firmam quod Troiani in castra Grecorum et Greci in Troiam ibant, modo accidit in tali tempore quod, dum Ecuba uxor Priami, et mater dicti Hectoris cum Polisena sua filia et cum aliis dominabus Troianis exisset extra Troiam ad exequias annuas faciendas dicti Hectoris, phylocaptus adeo dictus Achilles est de dicta Polisena, quod eam petiit in uxorem, quod dicta Ecuba sibi facere promisit si faceret quod exercitus Grecorum inde recederet, quod facere non valens dictus Achilles, cum sua gente de dictu exercitu recessit indignatus, nichilominus dicta Ecuba, memor mortis Hectoris, dicti filii sui, et in eius vindictam cum tractatu Paridis sui filii, ordinavit quod dictus Achilles una die veniret ad quoddam templum Apollinis positum iuxta Troiam ad complendum dictum coniugium, qui Achilles venit ad dictum templum, et ingressus templum predictum insultatus fuit insidiose a dicto Paride et a multis aliis Troianis, qui Achilles cum eis preliando, non valens eis resistere, reduxit se ad statuam dicti Apollinis ubi sagipta mortuus est a Paride predicto, unde Virgilius in VI°, in persona Enee alloquentis ipsum Apollinem, de hoc ait: Phebe, graves Troie semper miserate labores, / Dardana qui Paridis derexti tela manusque / corpus in Eacidem etc. -Post hec auctor fingit se devenisse ad extremam ripam huius quarti circuli Inferni et ibi se invenire hunc fontem bulientem et versantem secundum fluvium infernalem, cuius aquam dicit bigidam, idest luridam et decoloratam, manantem per plagas et rupes grigias, idest asperas et duras, ad facientem Stigeam paludem, in qua fingit puniri animas iracundorum in prima eius parte et sub eis in infimo luto animas accidiosorum, ut dicit textus. Et procedendo dicit venisse se ad hanc turrim Al da sezzo, idest demum. Et hec quantum ad licteram; quantum vero ad integumentum allegoricum auctor hoc sensit, scilicet quod dicto de tribus vitiis incontinentie quasi ut de tribus carnalibus, scilicet de luxuria, gula et avaritia cum prodigalitate coniuncta, et de pena ipsorum, ut superius apparet, volens nunc venire ad tractandum de aliis quattuor vitiis dicte incontinentie, ut quasi de quattuor diabolicis et spiritualibus, scilicet de accidia, ira, invidia et superbia comunicantibus sibi ad invicem in tristitia, ut patet in hominibus vitiatis in eis in hoc mundo, ponit dictum fontem pro nostro humano odio, a quo odio ut a fonte quodam dicta palus Stigea, idest dicta tristitia dependet. +Item fingit auctor ibi se invenire umbram dicti Paridis et Tristani, ac domine Francisce, filie domini Guidonis de Polenta, domini olim civitatis Ravenne posite iuxta marinam et litora maris Adriatici, ubi Padus intra in illud mare cum suis sequacibus fluminis cum eo unitis, ut dicitur hic in textu, et uxor olim Iohannis Ciotti de Malatestis de Arimino, item umbram Pauli, fratris dicti Iohannis, que domina Francisca et dominus Paulus cognati, simul reperti in adulterio occisi sunt a dicto suo viro. Modo ut auctor ostendat ad nostram moralitatem a quo nobis cavere debemus, ne capiamur ab isto amore concupiscibili et venereo, inducit umbram dicte domine Francisce ad dicendum quomodo dictus Paulus phylocaptus est de sua pulcra persona, motus a nobili corde cui cito talis amor insurgit propter cibaria pretiosa et otia, subaudi talium gracilium et petentium, quam cordi plebei, unde inquit Yeronimus: Difficile inter epulas servatur pudicitia, et illud sancti Bernardi: Periclitatur castitas in delitiis licet utrumque pungit, unde idem Yeronimus: In sicco et panis eadem libido dominatur, ad quod facit illud Ovidii: Queritur Egistus quare sic factus adulter? / in promptu causa est: desidiosus erat, et illud: Otia si tollis, periere cupidinis arcus, ex quo, ut dicit ipsa domina Francesca secuta naturam amoris predicti, coacta est ad amare dictum Paulum, iuxta illud Augustini in libro De Cathechizandis rudibus: Nichil provocat ad amandum quam prevenire amando, et Seneca in VIIII° Epistula ad Lucilium: Amatorium sine medicamento tibi monstrabo esse et sine herbis. vis amari? Ama. Item dicit dicta domina Francisca quomodo de visu ad colloquium devenerunt ipsa et dictus Paulus quod, ut ignis ardescit, ut Ecclesiastici VIIII° habetur, unde ad oscula et factum iuxta illud visus et alloquium tactus post oscula factum, a quibus singulis gradatim inducitur augumentum venerei sceleris huius, ut ait Tullius in Topicis. Ad que dicit etiam quod precipue inducti sunt propter lecturam cuiusdam libri de gestis illorum de tabula rotunda in parte illa ubi legitur quod Galeoctus amore Lancialocti fecit quod quedam dama de Maloaut, proca dicti Galeocti, conduxit reginam Genevram ad quoddam viridarium, ubi breviter secrete dictus Lancialoctus, eius procus, osculatus est eam, unde dicit dicta umbra dicte domine Francisce hic ultimo quod, sicut Galeotus predictus fuit mediator ibi ad tale osculum, ita ille liber et qui eum scripsit, idest composuit, fuit seu fuerunt causa ad eorum osculum a quibus talibus libris legendis ostendit etiam hic auctor debere homines se abstinere predicta de causa, unde Ysiderus in libro Sententiarum ait: Ideo prohibetur christianis legere figmenta poetarum et aliorum scriptorum et librorum similium, quia per oblectamenta eorum nimium mentem excitant ad incentiva libidinum. Hiis ad licteram sic narratis, veniamus ad allegoriam que in contentis in hoc capitulo et super adduci potest, quam elicere de hiis facile poterit hoc premisso, videlicet quod demon peccato et vitio libidinis attributus, idest diabolicus motus ad libidinem, qui ebraice dicitur abadon, et grece appollion, latine exterminans, et a Iob vocatus est Leviathan, et a poetis cupido, qui describitur primo cecus per Virgilium dicentem: Quam Venerem et ceci stimulos advertere amoris, et Oratius in Sermonibus, loquens de tali amore, ait: Mobilia et ceca fluitantia sorte laborat, et hoc ex eo quod nos in hoc mundo cecat circa aspectum mulierum et e converso in non videndo quid faciamus et quid concupiscamus, unde Genesis III° dum ibi dicitur: Vidit mulier etc., Glosa inquit: Non licet intueri quod non licet concupisci, aliter ceci efficiamus ut effectus fuit Sicher, filius Emor, qui, cum vidisset dominam, adamavit eam et rapuit, ut dicitur Genesis XXXIIII° capitulo, item et David, qui videndo Bersaben lavantem se exarsit in eam et tulit eam et Uriam eius virum occidi fecit; item Amon, filius ipsius David, qui, videndo Thamar sororem suam pulcram corrupit eam ut in II° Regum legitur, idem fecit Ruben de uxore patris sui, ut Genesis capitulo penultimo dicitur, ex quo motus est Iob ad dicendum XXIIII° capitulo: Occulus adulteri observat caliginem, et in XXXI° etiam ad dicendum: Pepigi fedus cum occulis meis, quod exponens Glosa inquit: Pepigit etc., ne prius incaute aspiceret quod postea invitus amaret, ad que etiam potest adduci quod scribit Ennodius ita dicens: Amor magna aggreditur et inter dubia non distinguit. Et ecce breviter quod auctor sentit dum fingit hic, tractando de pena animarum talium amatorum, se ingredi locum omni luce privatum; secundo describitur dictus demon seu diabolicus motus alatus, unde Virgilius in primo ait: Parat amor dictis care genitricis et alas / exivit etc., et Ysiderus: Cupido, fornicationis demon, cum alis pingitur ex eo quod nichil amantibus levius est, et ecce cum auctor fingit hic etiam animas talium in vento tempestuoso sic puniri, quasi volantes ut aves, comparative hic nominate, ut tangat statum talium in hoc mundo sub allegoria qui semper in motu et in circuitu est, ut patet ad sensum, ad quod ait Glosa super illud verbum Apocalipsis, tangendo ibi Iohannes de melubus et de locustis: Et vox alarum earum sicut vox curruum, quod dicit alarum pertinet ad velocitatem quam habet in discurrendo huiusdem amatores, at quod etiam Ovidius respiciens ait: Artibus innumeris mens oppugnatur amantis / ut lapis equoris undique pulsus aquis, et Oratius in Sermonibus in amorem: Hec sunt mala, bellum, pax, / rursum: hec si quis tempestant prope rituum, hoc etiam respectu allegorice Virgilius finxit in VI° Eneam invenisse in Inferno animas dictorum amatorum cruciari in simili impetuoso vento dicens hic quos Durus amor crudeli tabe perdit / secreta celant calles, et subdit inferius: Ergo exercentur penis veterisque malorum, / supplitia expendunt, alie panduntur inanes / suspense ad ventos etc. Tertio describitur ut archiger et sagiptator, ut supra tetigi per Ovidium, ex eo quod perforat cor amantis variis cogitationibus, ad quod respiciens Yeronimus ait: Gladius ignitus est species mulieris, que ex omni parte sui sagiptas emictit, de quo Proverbiorum VII° dicitur: Donec trasfigat sagipta iecur eius, subdendo Et multos vulneratos deiecit, et Canticorum V°: Vulnerasti me soror sponsa in uno occulorum tuorum, et ex hoc Gualterius, diffinendo talem amorem, ait: Amor est quedam passio innata procedens ex visione et immoderata cogitatione forme alterius sexus, ob quam aliquis supra omnia cupit alterius potiri amplexibus, et ecce cur auctor etiam fingit hec dictas animas percuti a dicto vento, ut dicitur in textu. Et hoc sint pro hoc capitulo. -In hoc octavo capitulo auctor, se continuando ad proxime dicta quantum ad licteram dicit quomodo ad signum duarum flammarum huius prime turris et unius flamme huius alterius turris ab illa ita remote et existentis intra menia civitatis Ditis infrassumpte, Flegias demon ita venit cum sua navicula ad portandum ipsum cum Virgilio ad dictam turrim aliam et ad dictam civitatem Ditis, fingendo in hac secunda parte dicte paludis confinata ab hiis duabus turribus puniri animas superborum in superficie huius paludis et in fundo animas invidorum quasi ut correlativa peccata eorum sint; nam invidia finem recipit a superbia, cum amor invidi de malo proximi ne ille sibi parificetur ortum habet a superbia, et sic posita superbia; secundario posita intelligitur invidia ut eius soboles et filia, et quia latens est etiam in nobis vitium invidie ut supra dixi de accidia, ideo auctor fingit hic invidos non apparere sicut superbos. +{Al tornar de la mente che si chiuse.} Auctor in hoc sexto capitulo fingit se ingredi tertium circulum Inferni in quo dicit puniri animas illorum qui in vitio et peccato gule, consistente in crapula, que dicitur nimietas cibi, et in ebrietate, que dicitur nimietas potus, mortui sunt, ita sub ista pluvia aque tinte grandinis et nivis et in terra fetente ibi iacentes ita hic ut dicit textus. Ultra quam penam fingit auctor etiam ibi dictas animas laniari et inglui ab isto Cerbero demone, et intonari ab eius triplici gutture personante, ut dicit hic textus, quem etiam Virgilius fingit in simili loco Eneam vadantem per Infernum invenisse, dicens in VI°: Cerberus hec ingens latratu regna trifaci / personat adverso recubans immanis in antro. / Cui vates, horrere videns iam colla colubris, / melle soporatam et medicatis frugibus offam / obicit. Ille fame rabida tria guttura pandens / corripit obiectam, atque immania terga resolvit / fusus humi totoque ingens extenditur antro. / Occupat Eneas aditum custode sepulto / evaditque celer ripam irrememeabilis unde, quem totum ad licteram auctor hic sequitur superficialiter. Restat nunc predicta allegorizare: primo videlicet pro quo Virgilius ibi et auctor hic hunc Cerberum accipit, secundo pro quo dicta eius tria guttura, tertio quid sentit predicta offa Virgilius ibi et pro dicta pulvere hic auctor ita quietante dictum Cerberum, quarto quid sentit hic auctor pro dicta pluvia, grandine et nive. Ad primum dico quod ut ait Ugo de Sancto Victore: Unicuique vitio quidam demon singularis superest ad homines in eo illaque agendum - pro quo demone ad hoc attributo huic vitio gule iste Cerberus ponitur hic et ibi, quem Yeremias vocat Nabuzardam, quod interpretatur princeps coquorum, et quia tale vitium reddit hominem in ebrietate cum occulis rubeis ut plurimum, item in commensatione immundum et in manibus rapacem, et cum ventre magno, idest capace ad multa ingurgitanda. Ad quam ingluviem respiciens Seneca inquit: Quosdam ventri obedientes loco numeremus animalium, non hominum, et Aggei prophete, primo capitulo, dicitur: Qui mercedem congregat misit eam in saccum pertusum. Unde Augustinus, exponendo se ipsum dicentem: Ubicumque querit caro refectionem invenit defectionem, ait: Si accidat quod habeat qualia et quanta vult, non habet tantum ventrem quantum vellet. Et sic aut deficit anona aut saccus. Nam ideo commensatio dicitur castrimargia, quia in castris ventris omnia merguntur. Ideo auctor hic eum Cerberum talem in occulis, in barba, in manibus, et in ventre describit, ut in textu dicitur. Ad secundam dico quod eius tria guttura allegorice denotant tres motus diabolicos quibus hoc vitium gule diversimode homines afficit, de quibus distincte Gregorius, Super illud Genesis capitulo XXV°, ubi Esau dixit: Iacob da michi de coctione hac rufa, dicit quorum primum dicit esse quando aliquis nimis delicate gulizat, ut legitur Numeri XI° capitulo, de filiis Israel, qui in heremo carnes desiderabant, et Ioelis capitulo primo dicitur: Ululate qui bibitis vino in dulcedine, quoniam periit ab ore vestro, et Luce XVI° capitulo de illo divite Qui epulabatur splendide, non sequendo doctrinam Senece dicentis: Palatum tuum famem excitet, non sapores, et Sancti Bernardi dicentis de condimentis: Sufficit ut comestibiles fiant cibi, non concupiscibiles, sed dicit etiam, quando quis in quantitate excedit gulosizando, iuxta illud Lucani in IIII°: O prodiga / rerum luxuries, nunquam parvo contenta paratu, / et quesitorum terra pelagoque ciborum / ambitiosa fames et laute gloria mense / discite quam parvo liceat producere vitam / et quantum natura petat, et illud Ezechielis prophete capitulo XVI°: Hec fuit iniquitas Sodome superbia et saturitas panis, et Senece dicentis: Fastidientis stomaci est plura degustare, que, si varia sunt et diversa, inquinant et non alunt, et, Ecclesiastici XXXVII°: Noli avidus esse in omni epulatione, neque te effundas super omnem escam, ad quod facit quod legitur Iudith, capitulo XII° de Oloferno scilicet quod: Bibit vinum multum quantum in una die in vita sua non biberat; tertium dicit esse quando in continuo tali hoc vitio aliqui sunt, contra quos tales dicit Ysiderus: Tota die epulas ruminant, quasi ad explendam gulam divitias vespere preparant. Ad tertium principale dico quod dicta offa Virgilii et pulvis, de qua auctor hic dicit, denotat qualiter cum ratione debemus quietare hoc vitium gule aggrediens nos cum lentulis Danielis et locustis Baptiste, ut dicit iste auctor in Purgatorio in capitulo XXII°, unde Yeronimus, in quodam Decreto, ait ad hoc: Olerum et pomorum ac leguminum et facilior apparatus est et arte impendiisque coquorum non indiget, sine cura substentat humanum genus, moderate sumptus, quia nec avide devoratur, quod irritamenta gule non habet. Ad quartum dico quod dicta pluvia, grando et nix denotant diversas descendentes ex tali vitio in corpora gulosorum, facientes eos clamare et iacere ut canes, ut dicitur hic in textu, de quibus Psalmista ait: Famem patientur ut canes, et Yeronimus, supra dictis eius verbis, subdit: Morbi ex saturitate nimia concitantur, unde Iohannes Os Aurum, etiam ad hoc ait: Excessus ciborum cumputrescere facit corpus humanum et macerat egritudine diuturna, et resoluta quidem corpora et omni cera molliora circumferuntur; quibus gulosis ad cumulum malorum podagre, tremor et immatura senectus accidit, et quodammodo iam sunt sepulti, et Osee VIIII°: Memphis sepeliet eum, dicitur memphis nimietas cibi et potus. Ad idem Tullius ait: Si videris istos epulones velut optimos boves stertere et sudare, intelliges eos, qui maxime sequuntur voluptates, minime assequi, qui vitio gule laborant pro delectacione unius hore patiuntur molestiam diei, et quandoque mensis, quia in acutam vel aliam infirmitatem incidunt, Et Seneca: Ebrietas hore unius ilarem insaniam longi temporis tedio prestat, et Iob capitulo VIIII° dicitur: Cum saturatus fuerit homo artabitur et omnis dolor irruet super eum. Ad cuius pluvie allegoriam facit etiam quod dicitur Mathei XII° ibi: Cum immundus spiritus exierit ab homine ambulat per loca inaquosa querens et non invenit: loca arida sunt homines temperate viventes in quibus diabolus non invenit requiem, sed in hiis qui gule vacant, de quibus, eodem Evangelio in capitulo VIII°, dicitur: Si eicis nos hinc micte nos in gregem porcorum etc., dicebant dicti demones Christo, ubi Glosa dicit: Postquam quis porcus est, vitio gule, habitaculum est demonum. -Et hoc tangit auctor non quod vera fuerint, sed ad quandam talem magnam moralitatem, scilicet quod quando videmus aliquem timere procedere in aliquo opere bono incepto propter aliquam causam supervenientem, licet nobis dicere aliqua sub colorato mendacio facientia talem formidantem a suo timore removeri. Nam dicta anima illius cadaveris, posito quod verum fuisset dictum Lucani, sicut fuit fictio, demon quidam erat, non anima illius, sicut non fuit anima Samuelis, sed demon quidam in illa phitonissa que ut anima Samuelis loquebatur, ut dicit in primo Regum capitulo XXVIII, nec illa fuit anima illius pueri quem Simon Magus occidit, que postea loquebatur in eo, ut scribit Clemens papa in suo Itinerario, sed demon. Unde Crisostomus Super Matheum scribit quod Frequenter demones simulant se esse animas mortuorum, ut confirment errorem Gentilium credentium talia, et super quadam Decretali dicit Glosa. +Post hec auctor procedendo fingit se ibi invenire umbram Ciacchi de Florentia, qui homo de curia fuit et gulosus, a qua umbra auctor querit quattuor: primum enim ad quid venient cives civitatis partite, scilicet Florentie, que a principio sui constituta fuit partim de gente Fesulana et partim de gente Romana, ut dicit hic auctor infra in capitulo XV°; secundum est ut dicat sibi si aliquis est ibi iustus; tertium est ut dicat sibi causam sue discordie; quartum est ut dicat sibi ubi est umbra domini Farinate de Ubertis et domini Tegghiai Aldobrandi, domini Iacobi Rusticuccii et domini Arrighi de Arrigucciis et domini Musce de Lambertis de Florentia, probissimorum eius civium olim. Ad primum respondet dicta umbra implicite, ut dicit hic textus, sed ut explicite pateat, premictendum est quod de MCCLXXXXVII° seu VIII° in civitate Pistorii, existentibus duabus partibus, scilicet Guelfa et Ghibelina, et existente ibi quadam domo, seu prosapia nobili quorundam virorum qui dicuntur Cancellerii, de quibus quidam ex uno latere vocabantur Ranerii et alii quidam ex altero latere vocabantur illi de Damiata, in dicta parte Guelfa, ambobus dictis lateribus existentis, contingit quod una die quidam iuvenis quindecim annorum, nomine Amodorus, de dicto latere illorum de Damiata, ludendo ad tabulas cum quodam alio iuvene et milite de dictis Raneriis, nomine Dominodato, venit secum ad contentionem, in tantum quod dictus Amadorus dedit unam alapam dicto Dominodato; quo scito, pater dicti Amadori misit dictum Amadorum, suum filium, ad dictum Dominumdatum ad se excusandum et ad subeundum vindictam quamlibet de tali alapa quam vellet sibi inferre dictus Dominusdatus. Quo facto et dicto, breviter Focaccia, frater dicti Dominidati, in presentia dicti sui fratri, manum dexteram dicto Amadori amputavit; quo scelere perpetrato, statim dicta domus divisa est, ita quod omnes Ghibelini de Pistorio tenuerunt cum dictis Raneriis, et dicta est tunc pars Blanca pars dictorum Raneriorum et etiam omnium Florentinorum et Bononensium aliorumque de Tuscia qui tenuerunt cum eis, et predicti de Damiata et alii Guelfi de Pistorio et de Florentia et de Bononia, qui tenuerunt cum eis dicti sunt de parte Nigra. Et demum dicta pars Blanca primo in dicta civitate Pistorii vicit dictam partem Nigram, et eam inde expulit, et ibi dicta pars Blancorum et Florentie et Bononie cepit dominari, et dominata est per tres annos, quos auctor vocat hic tres soles. Inde primo dicta pars Blancorum expulsa fuit de Florencia anno MCCCI° potencia Karuli Sine Terra de Francia, quin de inductu Bonifatii pape VIII° id fecit sub simulatione, et hoc tangit hic dicta umbra dum dicit de piaggia ad quam naves quiescunt et non videntur moveri sicut tunc dictus papa non videbatur facere et moveri ad quod occulte movebatur. Inde obsessa fuit dicta civitas Pistorii a dicta parte Nigra sub capitaneatu regis Roberti et marchionis Moroelli Malaspine, et victa est dicta civitas et expulsa est dicta pars Blancorum inde et de aliis dictis terris, et hoc est quod prenuntiat hic dicta umbra Ciacchi, dicendo quomodo post longam contentionem venient ad sanguinem, idest ad bellum civile, et pars silvestris, idest dicta pars Blanca ita vocata a dicta umbra propter predictum facinus expellet aliam primo in dicta terra Pistorii, ut supra dictum est, ac ut etiam prenuntiat umbra Vanni Fucci infra in capitulo XXIIII°, et quomodo inde cadet infra tres soles, idest infra tres annos. Ad secundum dicit dicta umbra quod iusta duo sunt, in mundo subaudi, et quod ibi, scilicet Florentie, non intelliguntur etc.: circa hunc passum est notandum quod auctor vult hic tangere de illis tribus iuribus de quibus tetigit in illa sua cantilena que incipit: Tre donne intorno al cor mi son venute, accipiendo dictas tres dominas ut tres leges descendentes a dictis tribus iuribus, scilicet a iure naturali quod, ut dicit Lex, Cum ipso genere humano rerum natura, idest Deus, prodiit, et quod id dicitur in principio Decretorum: In lege et in Evangelio continetur, quo quisque iubetur alii facere quod sibi vult fieri, et prohibetur alii inferre quod sibi nolit fieri, ut Mathei VII° habetur; quod Ius, secundum Ysiderum, dicitur fas, idest divina Lex, et quod auctor vocat dricturam in dicta sua cantilena; secundum Ius dicitur Ius gentium, quo solum genus humanum utitur, quod quidem precipit honeste vivere, alterum non ledere et ius suum unicuique tribuere; tertium dicitur Ius civile, scilicet quod quisque populus vel civitas sibi proprium divina humanaque causa constituit. Modo dicit dicta umbra quod, licet dictum Ius civile tertium vigeat Florentie, tamen premissa alia duo iura in effectu minime; et quia dictus Ysiderus dicit quod Ius dictum est quia iustum est, ideo auctor vocat dicta duo Iura hic, scilicet primum et secundum, duo iusta. -Post hoc auctor, procedendo, fingit sibi apparuisse super hac turri dicte civitatis Ditis has tres Furias infernales, scilicet Alecto, Thesiphonem et Megeram, ita cruore tinctas et cintas et crinitas serpentibus, et clamantes et laniantes se, et vocantes Medusam ut faciant ipsum auctorem converti in saxum, ut dicit textus. Multitudo vero serpentum, quibus dicte furie circumdate sunt, designat multimodas pravas cogitationes et artes, quibus demonice homines inficiunt quasi veneno et furere faciunt et serpere ut serpentes eorum intima cordis ad mala cogitandum, loquendum et agendum, ut supra dictum est. +Ad tertium dicit quomodo vitium superbie, invidie et avaritie est causa discordie dicte civitatis Florentie. Ad quartum respondet ut per se patet in textu. Ultimo inducit auctor Virgilium ad dicendum de adventu Domini iudicaturi mundum, de quo habetur Mathei, XXIII° capitulo, ibi: Et videbunt Filium hominis venientem in nubibus celi cum virtute multa et maiestate, et mictet angelos suos cum tuba et voce magna. Tuncque omnis anima veniet ad sepulturam sui corporis et illud reassumet. Quod prophetizans Psalmista ait: Auferes spiritum eorum, et deficient, et in pulverem suum revertentur, et alibi: Emicte spiritum tuum, et creabuntur, et renovabis faciem terre. Ad quod facit quod dicitur Apocalipsis XXI° ibi: Et dedit mare mortuos suos qui in eo erant, et mors et Infernus dederunt mortuos qui in eis erant, arguendo inde Virgilius quod tormenta infernalia post dictam sententiam erunt maiora, ut ait Augustinus Super Iohanne dicens: Cum fiet resurrectio etiam bonorum gaudia et malorum tormenta maiora erunt, ea ratione, hic in textu assignata, scilicet quod res quelibet cum perfectior est, perfectius sentit bonum et malum. At tunc, licet illa gens maledicta et dampnata ad veram perfectionem salutarem non vadat, tamen ibi plus quam hic expectat esse temporaliter, cum ibi ecternaliter erit, item etiam et realiter perfectior erit post dictam sententiam, cum ante ea a tempore mortis passionata fuerit solum cum anima, et tunc cum anima et corpore cruciabitur. -Post hoc videamus quid auctor subsequenter vult sentire pro isto spiritu quem vocat numptium Dei, et quem ita fingit nunc venisse cum tanto impetu super aquam huius paludis Stigie sicut super terram aridam, removentem aerem grossam talis a vultu cum sinistra cum tanto labore, et cum sua virga aperiente hanc portam Ditis et improperantem demonibus qui illam ita serraverant contra ipsum auctorem et Virgilium, ut dicit textus. Post hec videamus quid secundario auctor allegorice in hoc tangere velit, ad quod enucleandum ita premictamus, scilicet quod, habita per ipsum auctorem hucusque notitia per investigationem contemplativam de septem vitiis supradictis, descendentibus ab incontinentia, et de vitiatis in eis in hoc mundo et de dampnatis in alio et de eorum penis ut de particularibus et specialibus vitiis et peccatis, mediante Virgilio, idest mediante ratione, volens inde procedere ad investigandum de aliis vitiis et vitiatis in universali dependentibus a malitia et fraude humana tanquam inexpertus eorum, fingit hoc se nequisse facere solum cum ipso Virgilio, idest cum ipsa ratione, scilicet ingredi dictam civitatem Ditis, quam pro statu malitiosorum et fraudulentorum in hoc mundo viventium accipit, ut dicit auctor infra in capitulo XI, sed opus sibi fuisse adminiculo Mercurii, scilicet intimatione nature, et effectus talis planete per quam aperitur nobis dicta civitas, idest status malitie et fraudis mundane ut plurimum existentium inter negotiatores malivolos huius mundi impressionatos ad hoc a dicto tali planeta. Nam, cum respicit se cum Iove vel cum aliqua bona constellatione et signo, tunc benivolus est et habet infundere activam virtutem in nobis circa licteraturam et alia famosa acquirenda, pro qua virtute tali accipitur dicta virga Mercurii, per quam aperitur nobis dicta porta Ditis, idest aperitur nobis cognitio malitiarum et fraudum, ut ab eis nobis precaveamus prudenti astutia Mercuriali quando vero est coniunctus dictus planeta cum malivolis stellis et signis, tunc ut malivolus imprimit que circa fraudes et malitias negotiantium dixi superius, et ex hoc promiscuus planeta dicitur. Nam cum bonis stellis bonus et cum malis malus est, inducendo auctor dictum Mercurium in proprietate dictis demonibus cur volunt recalcitrare voluntati divine cui non potest finis esse detruncatus, ut est in aliis voluntatibus hominum qui sepe aliquid agunt ad unum finem et alius diversus finis eis evenit, item cur volunt cum fatis pugnare, volentia auctorem ita ire per Infernum, ut ipse auctor dixit supra in V capitulo Minoi, in persona Virgilii dicentis ei ut non impediat fatale iter eius, et sic videtur auctor sentire fata esse et fatata penitus evenire, sed in hoc tangere vult quod antiqui poete et phylosophi scribunt. Alio modo potest considerari dicta ordinatio in quantum est in mediis causis ab ipso Deo ordinatis ad aliquos effectus producendos, et tunc habet rationem fati, et sic voluntas vel potestas Dei fatum vocari potest casualiter; essentialiter vero factum erit dispositio et ordo dictarum secundarum causarum, et sic errant illi qui omnia fortuita et casualia que in hiis inferioribus accidunt sive in rebus naturalibus, sive humanis, reducere volunt in superiorem causam, idest ad corpora celestia, secundum quos fatum nichil aliud esset quam dispositio siderum in qua quis conceptus sit vel natus. Ultimo fingit auctor se ingredi dictam civitatis Ditis, idest considerationem contemplativam status illorum qui in hoc mundo vivunt in malitia et fraude, verum quia in particulari heretici magis possunt dici excedere alios in hoc mundo in malitia. Ideo fingit se eos invenire primo intra dictam civitatem, sive eorum animas ita sepultas in dictis archis circumdatis flammis, ut dicit textus, pro quibus allegorice auctor accipit malitiosas eorum credulitates et doctrinas claudentes eos in locis absconsis, ad eorum perfidiam peragendam. +{Pape Satan, pape Satan aleppe.} Auctor in hoc capitulo VII° dicit se descendisse in quartum circulum Inferni, in quo fingit puniri animas avarorum et prodigorum simul in volvendo saxa, ut dicit textus, ac fingendo ibi se reperire Plutonem demonem, quem Sacra Scriptura vocat Mamonem, unde dicitur: Nolite vobis facere thesaurum de Mamona iniquitatis, exclamantem, viso auctore vivo, ita ibi per Infernum ambulantem: {Pape Satan}, idest o Satan; Alep, idest principalis demon noster, sicut est principalis lictera Alep in alphabeto Hebreorum, quid est hoc videre: nam pape interiectio dicitur admirantis, tangendo incidenter quod legitur Apocalipsis, capitulo XXII° ibi: Et factum est prelium magnum in celo: Michael et angeli eius preliabantur cum dracone, et draco pugnabat et angeli eius, et non valuerunt, nec locus eorum inventus est amplius in celo. Et proiectus est et angeli eius in profundum terre, tangendo inde comparative de natura illius brachii maris quod dicitur Fare Missine ubi, iuxta illa duo loca que dicuntur Silla, ita dicta a Silla filia Forci, conversa in canem a Circe propter Glaucum, et Caribdis, unde dicti maris franguntur et non alibi in toto alio mari congrediendo et percutiendo se, unde Virgilius in III° ait: Hesperium Siculo latus abscidit, arvaque et urbes / litore deductas angusto interluit extu. / Dextrum Silla latus, levum implacata Caribdis / obsidet, atque imo baratri ter gurgite vasto/ sorbet in abruptum fluctus rursusque sub auras / erigit alternos, et sidera verberat unda. Allegoria vero quam auctor hic tangere vult, hec est: nam primo vult tangere quomodo avari et prodigi ita in hoc mundo equaliter delinquunt, et quod sic in alio etiam equali pena puniri merentur; nam ab eadem virtute et medio expendendo et non expendendo debite, scilicet a liberalitate equaliter discendunt, unde Phylosophus in IIII° Ethicorum ait: Liberalitas est virtus per quam quis expendit secundum substantiam et in que oportet. Et hoc denotat hic auctor dum fingit has animas a medio circulo ita vicissim dicti loci infernalis recedere diverso calle, volvendo hec saxa, ut dicit textus, in revolutione quorum saxorum denotat auctor laboriosam vitam quam maxime avari ducunt in hoc mundo, unde Ecclesiastes de talibus dicitur: Cuncti dies sui laboribus et ruinis pleni sunt, et Yeremie XVI°: Servietis diis alienis qui non dabunt vobis requiem die ac nocte; ad quod respiciens Oratius ait in Sermonibus: Exiguum censum turpemque repulsam, / quanto divites animi capitisque labore. / Impiger extremos curris mercator ad Indos, / per mare pauperiem fugiens, per saxa, per ignes, sub qua allegorica pena saxorum puto Virgilium dicente etiam sic in VI°: Saxum ingens volvunt alii, radiisque rotarum, et Ovidius in IIII°, tractans de pena Sisiphi, avarissimi hominis, ait etiam ad idem: Aut petis aut urges rediturum, Sisiphe, saxum, et Seneca, in sua quadam tragedia, ad hoc etiam inquit: Cervicem saxum grande Sisiphea sedet, - dicendo auctor quomodo ibi vidit infinitos clericos rasos in summitate capitis, in qua rasura denotatur depositio temporalium bonorum, quod male servatur per eos, dicendo quomodo dicti avari resurgent cum manibus clausis et prodigi cum apertis, ut denotent contrariam eorum qualitatem peccati. -Continuato hoc decimo capitulo cum fine precedentis auctor fingit se invenire inter dictos hereticos mortuos in errore dicti Epicuri phylosophi discipuli Socratis, scilicet quod anima simul cum corpore moriatur, umbram domini Farinate de Ubertis de Florentia et umbram domini Cavalcantis de Cavalcantibus de dicta terra, patris Guidonis, viri acutissimi ingenii et comitis contemporanei huius auctoris qui, quamvis fuerit magnus rimator in materno stilo, nullatenus tamen delectabatur in poesia, sed potius in phylosophia, ut colligitur hic in textu in eo quod dicit sibi auctor quod dedignatus fuerat studere super Virgilio, inducendo inde auctor umbram domini Farinate ad prenuntiandum sibi quomodo ante quinquaginta menses exulabit de dicta civitate Florentie per illa verba quod facies domine regentis ibi quinquaginta vicibus non erit reaccensa etc, idest facies lune in quantum pro Proserpina poetice summitur. Post hec sciendum est quod, expulsis dictis Ubertis cum sua parte Ghibellina de Florentia, et morantibus in civitate Senarum anno domini MCCLVIIII Florentini cum Lucensibus cum valido exercitu, ingressi sunt comitatum Senarum et castramentati sunt apud Montem Apertum, iuxta quem currit quoddam flumen quod vocatur Arbia, et ibi breviter dictus exercitus Florentinorum positus est in conflictu per dictos Senenses mediante auxilio regis Manfredi, tunc regis Sicilie et Apulie, qui misit comitem Iordanum cum octingentis militibus ad id faciendum dictis Senensibus, hoc pacto interveniente quod, si dicta civitas Florentie caperetur per dictam partem Ghibellinorum, quod funditus destrueretur, ad quod omnes Ghibellini Florentini extrinseci consenserunt, excepto dicto domino Farinata dicente tunc se nolle mori quando non appellaretur civis civitatis Florentie. Et hoc vult tangere umbra dicti domini Farinate dicens hic quomodo fuit solus etc, et auctor dum dicit quomodo aqua dicti fluminis Arbie ex dicto conflictu colorata fuit de sanguine Florentinorum in rubeum; nam occisi fuerunt ibi ultra quam sex milia Florentinorum. +Post hec incidenter auctor inducit Virgilium ad dicendum hic quid sit fortuna et quid sit eius officium, sic incipiens: sic Deus, cuius scientiam totum aliud scire transcendit et excedit, factis celis, attribuivit unicuique suos motores, idest suas angelicas intelligentias, ad regendum eos ad suos distinctos effectus, unde Psalmista: Verbo Dei celi firmati sunt, et Spiritus oris eius omnis virtus eorum, et Apostolus: Omnes angeli administratorii Spiritus sunt, loquendo, credo, de talibus motoribus, ita quod omnis pars alteri splendet, idest correspondet et conformatur: nam elementa et elementata subsunt planetis, planete octave spere, octava spera nono celo, nonum celum menti divine. Quod tangens iste auctor in II° capitulo Paradisi ait: Lo moto e la virtù di sancti giri, / come dal fabro larte nel martello / da beati motor convien che spiri, ad quod ait Thomas in prima parte dicens: Quantum ad rationem gubernationis pertinet, Deus immediate omnia gubernat; quantum vero pertinet ad executionem gubernationis, Deus gubernat aliqua mediantibus aliis, ita attribuivit et preposuit quandam aliam intelligentiam celestem et angelicam splendoribus mundanis, idest nostris operibus et honoribus, quam Fortunam vocamus. Cuius iura sunt talia, ut ait Boetius in II°, ubi, loquens in persona Fortune, sibi ipsi ait: Affluentia et splendore circumdedi te, et Phylosophus in libro De Bona Fortuna ad hoc idem inquit: Absque enim bonis exterioribus, quorum fortuna domina est, non contigit esse felicem, et Boetius in fine primi, in persona Phylosophie ait: Quoniam quibus gubernaculis mundus regatur oblitus es, has fortunarum vices extimas sine rectore fluitare, et Iuvenalis ad hoc etiam ait: Nullum numen habes, si sit prudentia, sed te, / nos facimus, Fortuna, deam celoque locamus; ad quod Ysiderus in X° ait: Fortuna a fortuitis nomen habet, et quasi dea quedam res humanas varie regens, ideo ceca dicitur, eo quod passim in quoslibet non inspectis meritis venit; Que fortuna videtur ita in II° Physicorum a Phylosopho diffiniri dicente: Fortuna est causa secundum accidens et hiis que secundum propositum eorum que propter hoc sunt, unde et circa idem et intellectus et formam est, propositum enim non sine intellectu est; unde Frater Albertus, scribens circa hoc ait: Omnis fortuna est casus, sed non convertitur. Est enim fortuna in agentibus secundum propositum, quibus est bene contingere, unde neque inanimatum neque infans et brutum aliquid facit ad fortunam, et est in hiis que fiunt non propter hoc, sed propter accidens, ut in fodiente recipere thesaurum. Casus vero est in non habentibus propositum et in brutis cadit, ut equus casu venit domum et salvatus est a lupis, qui non venit domum propter salutem sed propter cibum, quod quidem totum plene tractata sunt secundo Physicorum, et quod etiam circa hoc ait Thomas in prima questione CXVIa dicens: Dicendum est quod in rebus inferioribus videntur quedam a fortuna vel a casu provenire. Nam contingit quandoque quod aliquid, ad inferiores causas relatum, est fortuitum vel causale, et relatum ad aliquam superiorem causam, invenitur esse per se intentum. Sicut si duo servi alicuius domini micterentur ab eo ad eundem locum, uno de altero ignorante; concursus dictorum duorum servorum, si ad ipsos referatur, casuale est, quia accidit preter intentionem utriusque. Si vero referatur ad dominum, qui hoc preordinavit, non est casuale, sed per se intentum. Ideo ea que per accidens hic aguntur, sive in rebus humanis sive in rebus naturalibus, reducuntur ad aliquam causam preordinantem, que est ipsa divina providentia. Et secundario sunt dicti sui motores angelici, ad quod respiciens Augustinus in libro V° De Civitate Dei ait: Nos enim eas causas que dicuntur fortuite, unde etiam fortuna nomen accepit, non esse nullas dicimus, sed latentes; easque tribuimus vel Dei vel quorumlibet spirituum voluntati. Nam homo secundum corpus subest corporibus celestis, secundum vero intellectum subest angelis seu sustantiis separatis, secundum voluntatem subest soli Deo, qui, quamvis directe ad intentionem hominis solum operetur, tamen actio angeli per modum suasionis ad electionem hominis aliquid operatur, at actio corporum celestium per modum disponendi in quantum corporales impressiones corporum celestium aliquas electiones in nobis disponunt. Et sic, redducendo fortunam ad sua principia, est et dici debet natura, sed quantum ad numerum scire dicitur fortuna, idest ventura, preter propositum nostrum, non obstat quod de libero arbitrio possunt opponi. Nam liberum arbitrium non potest esse, nisi ubi voluntas nostra et intellectus potest eligere, at electio non potest fieri nisi in hiis rebus que sciuntur, ergo etc. Unde Virgilius: Nescia mens hominum fati sortisque future / et servare modum rebus sublate secundis, et Phylosophus in dicto secundo Physicorum ait ad hoc: Sunt quidam quibus videtur esse causa fortuna in manifesta; autem humano intellectu tanquam divinum quoddam ens; ad quod etiam Muxatus, poeta quidam novus Paduanus, curiosus circa premissa, in persona Dei loquentis Fortune, ait: Tu, Fortuna, cui non sine magno misterio toti mondo miranda commisimus, et stupenda, putasne parum tibi sic, si ex archanis nostris circa humanos actus secreta commisimus, que nulli scire fas fuerit, nisi cum evenerint? Qui sensus adversus te, quis intellectus, que ratio me volente prevalet, seu non prohibente, que feceris? Tuas causas habes quas homines latere nolimus. Subsequenter auctor, volens tangere de officio ipsius Fortune, subdit quod eius est commutare bona mundana de gente in gentem, non valentibus nec scientibus hominibus in hoc sibi resistere, dico illis hominibus qui sequuntur iudicium ipsius Fortune, ut subditur hic in textu; nam alii qui non sequuntur dictum eius iudicium, hoc est qui se non miscent de bonis et honoribus et dignitatibus fortuitis et ambitiosis huius mundi, ut sunt religiosi et phylosophi et alii in hoc mundo contentis rebus modestis bene resistunt sibi, nec de ea Fortuna curant. Et ex hoc ait Oratius in Odis: Mea / virtute me involvo probamque / pauperiem sine dote quero. / Non est meum, si mugiat Africis / malus procellis, ad miseras preces / decurrere et votis pacisci, et Boetius in III°: In nostra situm est manu quale fortunam habere volumus; nam si ventis vela committeres, non quo voluntas peteret, sed quo flatus impelleret promovereris, ut ait idem Boetius in secundo, et Seneca Ad Lucilium ad propositum inquit: Quid prodest si Deus rector est? Quid prodest si casus imperat aut consilium meum Deus occupavit aut consilio meo nichil fortuna permictit? Quicquid est ex hiis philosophandum est; sive casus humanas sine ordine impellit, phylosophia nos tueri debet. Hec adhortabitur ut Deo libenter pareamus et fortune contumaciter resistamus, et in VIIIa Epistula inquit: Quisquis vestrum vitam tutam agere vult, quantum plurimum potest ista viscata beneficia fortune devitet, in quibus quoque miserrimi fallimur: nam bona fortune insidie sunt. Inde dicit auctor hic quomodo dicte commutationes ipsius fortune non habent treguas, nam semper fortuna inimicatur quibusdam vel amicatur faciens modo unum cadere et alium ascendere, unde Boetius in secundo, in persona ipsius Fortune: Hunc continuum ludum ludimus rotam volubili orbe versamus, summa infimis et infima summis mutare gaudemus, et quod necessitas facit eam velocem dicit etiam hic auctor ita, cito concurrit alius qui debet elevari in locum alicuius elevati. Ad quos respiciens Claudianus ait: Summa rote bene Cresus erat tenet infima Codrus / Iulius ascendit, descendit Magnus ad infra / Silla iacet surgit Manus sed cardine verso / Silla reddit premit Marius sic cuncta vicissim etc., et Seneca in quadam eius tragedia: Prohibet Cloto / stare fortunam, / res Deus nostram celeri citata / turbine versat, et Lucanus: Sive nichil positum est, sed sors incerta vagatur, / fertque refertque vices et habent mortalia casum, et Oratius in Odis: Fortuna sevo leta negotio transmutat incertos honores, / nunc michi, nunc alii benigna / Laude manentem; si celeres quatit / pennas, resigno quod dedit, nec non Gualfredus ad hoc etiam ait in Poetria sua: Hoc unum prescire potes quod nulla potestas / esse morosa potest, quia res fortuna secundas / imperat esse breves etc. Item dicit auctor quomodo dicta fortuna cruciatur tantum ab illis iniquiis, et querimoniis subaudi, qui olim elevati fuerunt a dicta Fortuna, licet modo sint delapsi, contra quos etiam ait Phylosophus in tertio Ethicorum dicens: Emissivum autem et non honorantem propter ipsas divitias, sed gratia dationis. Propter quod accusant fortunam, quoniam maxime digni non ditantur, et Seneca, De Consolatione Ad Matrem: Illis fortuna gravis est, quibus repentina est. Neminem adversa fortuna comminuit nisi quem secunda decepit, et Valerius in III° De Varietate Casuum ait: Gaius Cesar privatus Asiam petens, a marictimis predonibus captus, quinquaginta talentis se redemit; parva igitur summa clarissimi mundi sidus rependi fortuna noluit. Quid est amplius ut de ea queramus si neque consortibus divinitatis sue parcit? Item et Phylosophia in persona Fortune ait Boetio exuli et depresso: Hactenus fortunato! Habes gratiam velut usus alienis. Non habes ius querele tanquam tua prorsus perdideris. Et hoc de Fortuna; de Fato autem, et quomodo differt ab ista fortuna plene dicam infra in VIIII° capitulo. -Ad secundum articulum, scilicet dum dicta umbra dicit quod dicte anime separate et dampnate, licet ita presciant futura secundum quod supra dictum est, presentia tamen non, hoc est quod ignorant quicquid hic fit, secundum etiam auctoritatem sanctorum. Dicit enim Augustinus in libro De Cura Pro Mortuis Agenda quod dicte anime mortuorum Ibi sunt, vel que hic fiunt scire non possunt, et alibi, eodem libro, dicit quod Anime mortuorum rebus viventium non intersunt. Per que dicta et auctoritates debent patere satis verba auctore hic posita, hoc tamen adhuc addito ad maiorem indaginem, scilicet quod in eo quod auctor in persona dicte umbre domini Farinate dicit quod quando predicta futura ita prescita a dictis animabus proximant se ad esse sive sunt vel existunt, cum de iure paria sint aliqua esse vel de proximo fieri debere, tota eorum talis scientia evanescit, infert hoc tali respectu. Nam, ut iam dictum est, dicta talia futura presciuntur solum a dictis animabus ex quodam divino beneficio quod adhuc recipiunt ex quadam habitudine earum nature spiritualis et incorporee; modo cum dicta talia futura proximant se ad esse, vel eveniunt, non possunt amplius futura censeri et dici, cum sint statim ad modo presentia censeri, at presentia dicte anime scire non possunt tali divino predicto beneficio, sed alio singulari modo, ut iam supra dixi ergo etc. Nam non se habet equaliter ad omnia singularia sed ad quedam habet aliquam habitudinem quam non habet ad alia. Vidimus igitur quomodo dicte tales anime se habeant ad cognitionem futurorum et presentium: nunc videamus quid de preteritis utrum recordentur, seu scientiam habeant eorum, et dicit dictus Thomas quod Sciunt ea de quibus habuerunt notitiam in corporibus existentes; aliter si non recordarentur eorum que gesserunt in vita Periret in eis vermis conscientie qui non moritur, idest semper durat, ut dicit Ysaie ultimo capitulo. +Post hec auctor fingit se devenisse ad extremam ripam huius quarti circuli Inferni et ibi se invenire hunc fontem bulientem et versantem secundum fluvium infernalem, cuius aquam dicit bigidam, idest luridam et decoloratam, manantem per plagas et rupes grigias, idest asperas et duras, ad facientem Stigeam paludem, in qua fingit puniri animas iracundorum in prima eius parte et sub eis in infimo luto animas accidiosorum, ut dicit textus. Et procedendo dicit venisse se ad hanc turrim Al da sezzo, idest demum. Et hec quantum ad licteram; quantum vero ad integumentum allegoricum auctor hoc sensit, scilicet quod dicto de tribus vitiis incontinentie quasi ut de tribus carnalibus, scilicet de luxuria, gula et avaritia cum prodigalitate coniuncta, et de pena ipsorum, ut superius apparet, volens nunc venire ad tractandum de aliis quattuor vitiis dicte incontinentie, ut quasi de quattuor diabolicis et spiritualibus, scilicet de accidia, ira, invidia et superbia comunicantibus sibi ad invicem in tristitia, ut patet in hominibus vitiatis in eis in hoc mundo, ponit dictum fontem pro nostro humano odio, a quo odio ut a fonte quodam dicta palus Stigea, idest dicta tristitia dependet; Styx enim tristitia interpretatur, unde de hoc ait Phylosophus in VII° Ethicorum: Circa delectationes et tristitias sunt incontinentes; ad hoc etiam facit quod ait Macrobius etiam dicens: Styx est quicquid inter se humanos animos in gurgitem vergit odiorum, de quo fonte sub eodem sensu ait Virgilius: Adiuro Stigii caput implacabile fontis. Inde in eo quod fingit dictas animas iracundorum sic se laniare auctor hic ad branum ad branum, idest ad frustum ad frustum, tangit vitam talium in hoc mondo iracunde viventium, ad quod respiciens Salamon ait in Proverbiis XV° capitulo: Vir iracundus provocat rixas, more canis alios mordendo. Inde in eo quod fingit animas accidiosorum predictorum sub iracundis in bellecta, idest in luto dicte paludis passionari, vult ostendere qualiter in occulta tristitia et putredine vita talium est in hoc mundo; unde ex hoc dicitur Yeremia capitulo VIII° de Moab accidioso quod, requiescens in fecibus suis, non est transfusus de vase in vas, et transmigrationem non abiit, et Ecclesiastici XXI° dicitur: In lapide luteo lapidatus est piger. -Hoc capitulum undecimum multum est notandum, quia divisio et subdivisio erit huius totius libri Inferni, in cuius principio auctor fingit se devenisse ad hanc ripam et faucem abissi includentem circulos in quibus animas violentorum et fraudantium dicit puniri, verum quia mala fama talium mortuorum in dictis peccatis non potest excitari, ut amodo hic auctor excitare intendit moraliter sine fetore quodam - cum dicat Augustinus quod Fama bona odor est et, per consequens, mala fetor - dicit de tali suo fetore ut habetur hic in textu. Quem Acatium hereticum, volendo dictus Papa restituere precibus dicti Fotini dicebat naturam humanam tantum in Christo, et predictus Anastasius, ductus in eundem errorem, conatus fuit dictum Acatium restituere, et licet non potuerit, dum ad secretum et necessarium locum ivisset, ibi omnia intestina emissit moriendo. Post hec auctor, dicto de malitia hereticorum in specie superius, volens de eius nunc effectu pravo in genere enarrare, incipit ita distinguere et subdistinguere, dicendo quomodo finis, idest effectus malitie in genere est iniuria, que iniuria dicitur quicquid fit non iure. Et hoc generaliter specialiter in iniuria debet accipi pro qualibet contumelia, ut auctor eam hic accipit, et quod ipsa iniuria contristat nos, aut violentia aut fraude. Ideo in primo circulo de tribus quos fingit esse intra dictam ripam, auctor ponit puniri dictam violentiam, verum quia dicta violentia tripliciter commictitur, scilicet in Deum, in proximum et in se ipsum, ut dicitur hic in textu. Ideo dictum primum circulum auctor subdividit in tres, de quibus, et de animabus talium violentorum passionatis in eis, dicitur et dicam infra in quinque capitulis proxime sequentibus, singulariter et divisim, et de earum diversis penis. +{Io dico seguitando chasai prima.} In hoc octavo capitulo auctor, se continuando ad proxime dicta quantum ad licteram dicit quomodo ad signum duarum flammarum huius prime turris et unius flamme huius alterius turris ab illa ita remote et existentis intra menia civitatis Ditis infrassumpte, Flegias demon ita venit cum sua navicula ad portandum ipsum cum Virgilio ad dictam turrim aliam et ad dictam civitatem Ditis, fingendo in hac secunda parte dicte paludis confinata ab hiis duabus turribus puniri animas superborum in superficie huius paludis et in fundo animas invidorum quasi ut correlativa peccata eorum sint; nam invidia finem recipit a superbia, cum amor invidi de malo proximi ne ille sibi parificetur ortum habet a superbia, et sic posita superbia; secundario posita intelligitur invidia ut eius soboles et filia, et quia latens est etiam in nobis vitium invidie ut supra dixi de accidia, ideo auctor fingit hic invidos non apparere sicut superbos. Inter quos superbos auctor hic se fingit currendo illam mortuam goram, que gora dicitur in Tuscia quilibet canalis aque tractus seorsum de aliquo fluvicio, reperisse umbram domini Philippi Argenti de Adimaribus de Florentia superbissimi viri olim quem, ex eo quod auctor ita sprevit eum, ut dicit textus, fingit se osculatum ita fuisse a Virgilio, hoc est a ratione congratulatum, que habet nos tales superbos facere vilipendere in hoc mundo tanquam porcos in brago, idest in ceno existentes et reputantes se in hac vita reges, idest elevatos super alios, et inde in alia vita ita esse submersos in hoc stigeo luto, ut dicit hic auctor, ad quam talem allegoricam penam facit quod ait Psalmista de talibus superbis dicens: Comminuam eos ut pulverem ante faciem venti et ut lutum platearum delebo eos, et Osee prophete capitulo X° dicens: Transire fecit Samariam regem suum quasi spumam super faciem aque, et Iob etiam dicens: Si ascenderit in celum superbia eius et nubes tetigerit quasi sterquilinum in terra perdetur, et Ysaia capitulo III° dicens: Elevate sunt filie Sion et ambulaverunt extento collo, unde decalvabit Dominus cervicem eorum, et procedendo fingit auctor se poni per dictum Flegias iuxta dictam civitatem Ditis, cuius turres vocat hic auctor misquitas; misquite sunt turres civitatum Saracenorum quedam loco campanilium nostrorum quadrate cum quattuor fenestris ad quas quinquies in die sacerdos eorum conclamat hec verba: Nil aliud posse nisi Deus et Maomectus eius; venite ad orationem faciendam in relevationem peccatorum vestrorum. Ultimo dicit auctor quomodo illi demones non admiserunt Virgilium et eum reicierunt, ut patet in textu, modo ad declarationem adhuc certorum que hic restant allegorice declarari premictendum est quod vitium superbie dividitur ut genus in duas species, scilicet in superbiam exteriorem et in superbiam interiorem; exterior superbia est illius hominis qui in arrogantiam et presumptuositatem superbit, - ut ille Moab de quo in XVI° dicitur Ysaie ibi: Audivimus superbiam Moab et sublimitatem et arrogantiam cordis illius, - et hanc primam turrim auctor sub allegoria accipit pro ista superbia exteriori, dictas vero eius duas flammas accipit pro dictis eius duabus calidis eminentiis scilicet arrogantia et presumptuositate; hanc vero secundam turrim inclusam a dicta civitate Ditis accipit pro dicta superbia interiori, et unicam eius flammam pro vanagloria emicante ab appetitu excellentie ab ea superbia interiore descendente, per quem appetitum quis aliis se preferre vult putando se habere sua bona a se seu a Deo pro meritis suis, iuxta illud: Ex se pro meritis falso plus omnibus inflat, scilicet talis superbus; et congrua est adaptatio et figuratio hec talis de turribus istis duabus ad species predictas superbie, cui dicat Thomas: Superbia est turris Babel cuius culmen celum actingebat, ut Genesis XI° capitulo dicitur, et Gregorius: Superbia natione celestis celestes appetit mentes, cetera enim vitia cum sunt cum superbia se habent sicut domus iuxta turrim. Hunc vero Flegias allegorice auctor accipit hic pro motu diabolico huius vitii superbie qui homines in hoc mundo trahit ad dictas species superbie ut ad turres quasdam elevatas et in morte ad Infernum. Fuit enim iste Flegias olim rex Insulanorum in hoc mundo valde superbus ac sua arrogantia contemptor deorum, adeo quod comburi fecit templum Apollinis, eo quod dicebat dictum Apollinem concubuisse cum Corinide eius filia; de quo Flegias existente in Inferno, Virgilius in VI° loquens ait: Infelix Theseus Flegias miserrimus omnis / admonet et magna testatur voce per umbras: / Discite iustitiam moniti et non tempnere divos, et ideo merito auctor accipit eum sub typo motus talis vitii superbie hic. -In principio huius XII capituli auctor fingit se reperire umbram Mynotauri, olim bestialissimi hominis, super hanc ruinosam partem Inferni ut per hoc tacite denotet ibi animas bestialium hominum, de quibus tetigi supra in proxime precedenti capitulo, cruciari, comparando dictam ruinam illi ruine que est in diocesi Tridentina iuxta flumen Atticis, in contrata que dicitur Marco, ut dicit textus. Post hec, ut pateant que hic de hoc Mynotauro et eius morte tanguntur, sciendum est quod Mynos, olim rex Cretensis insule, habens quendam filium nomine Androgeum, ingenio subtilissimum, misit ipsum ad Studium Atheniensem, ubi ita breviter in scientia profecit quod nedum alios scolares, sed etiam magistros, disputando superabat, unde invidia, precipitium letale, ibi passus est ab illis. Servius vero videtur dicere quod talis fictio fuit quod dictus Mynotaurus genitus est ex dicta regina et Ypocrisario, quadam ignobili persona, et in quantum homo erat nobilis dicitur, in quantum taurus ignobilis. Nam terra sicca et frigida aque frigide connectitur, aqua frigida et humida aeri humido, aer humidus et calidus igni calido, ignis calidus et aridus terre aride; de hac etiam concordia et discordia elementorum vide quod scribit Plato in fine sui Timei. Modo fuit opinio certorum phylosophorum quod in quolibet cursus fine octave spere qui fit in XXXVIm annis, omnia in suum esse primordiale reverteretur, et, per consequens, dicta elementa tunc redirent ad dictum eorum amorem uniendi se iterum simul ut primo fuerant, et sic reiterabitur semper talis confusio et chaos, elapso dicto spatio temporis, secundum dictos phylosophos. +Post hoc auctor, expedito tractatu incontinentie comprehendentis sub se septem peccata predicta scilicet luxuriam, gulam, avaritiam, accidiam, iram, invidiam et superbiam, volens procedendo venire ad tractandum de humana malitia et de violentia et fraude, que ex illa oriuntur ut dicit auctor infra in XI° capitulo, et de animabus dampnatis per hec tria vitia et de locis separatis earum a dictis incontinentibus, fingit animas tales intra hanc civitatem Ditis inclusas ut denotet qualiter homines in hoc mundo ultra dictam incontinentiam clauduntur tripliciter ad peccandum, et ex hoc forsan Virgilius allegorice motus est ad describendum hanc civitatem Ditis tribus muris cintam, unde ait in VI° de ea: Respicit Eneas: subito sub rupe sinistra / menia lata videt, triplici circumdata muro. / Porta adversa ingens, solidoque adamante columpne. Alia que hic in fine tanguntur exponam allegorice in sequenti capitulo. -Ultimo tangit auctor de isto florentino qui fecit se sua domo sibi gibbettum, qui est illa turris Parisius ubi homines suspenduntur, ut dicit hic in textu, tangendo etiam metaphorice cur planeta Martis, sub cuius dominio civitas Florentie sita est, altercatur cum civibus eius: nam a tempore fidei citra habuerunt pro patrono Sanctum Iohannem Baptistam loco dicti Martis, et nisi quia tempore huius auctoris vigebat de eius statua super Ponte Veteri Florentie peius egisset, ita quod refecta non fuisset dicta civitas combusta ab Atila, de quo dixi in precedente capitulo, ut dicit textus hic in fine. +{Quel color che viltà de fuor mi pinse.} Continuando se auctor in hoc principio huius noni capituli fingit Virgilium sibi sub ambiguis verbis dixisse quomodo oportebit eum vincere pugnam contra dictos demones, aliter talis..., idest Beatrix subaudi, se obtulit ad tale eius iter, nec ultra expressit, quasi tacite voluisse dicere secundum intentionem auctoris quod ipsa Beatrix mendax esset. Et utitur in hoc auctor illa figura que dicitur eclipsis, que sit cum deficit sermo in medio orationis, ut ecce Virgilius in persona Neptuni minantis ventis turbatibus Eneam in mari dicens: Iam celum terramque meo sine numine, venti, / miscere et tantas audetis tollere moles? / quos ego... sed motos prestat componere fluctus; nam deficit ubi dicit: Quos ego..., scilicet castigabo. Inde auctor inducit Virgilium ad dicendum sibi paventi de tali suo progresso quomodo missus iam fuit de Limbo usque ad centrum Inferni ab illa Erictone, magica vetula de Thessalia, de qua Lucanus in VI° dicit quomodo ad instantiam Sexti Pompei fecit reddire animam in quoddam cadaver de recenti mortuum ad referendum quid Pompeio, suo patri, contingere debebat de futuro suo bello cum Cesare. Et hoc tangit auctor non quod vera fuerint, sed ad quandam talem magnam moralitatem, scilicet quod quando videmus aliquem timere procedere in aliquo opere bono incepto propter aliquam causam supervenientem, licet nobis dicere aliqua sub colorato mendacio facientia talem formidantem a suo timore removeri. Nam dicta anima illius cadaveris, posito quod verum fuisset dictum Lucani, sicut fuit fictio, demon quidam erat, non anima illius, sicut non fuit anima Samuelis, sed demon quidam in illa phitonissa que ut anima Samuelis loquebatur, ut dicit in primo Regum capitulo XXVIII°, nec illa fuit anima illius pueri quem Simon Magus occidit, que postea loquebatur in eo, ut scribit Clemens papa in suo Itinerario, sed demon. Unde Crisostomus Super Matheum scribit quod Frequenter demones simulant se esse animas mortuorum, ut confirment errorem Gentilium credentium talia, et super quadam Decretali dicit Glosa: Si aliquando spiritus malignus corpore mortui hominis subintrat non illud vivificat, nec unum cum illo efficitur, sed movet illud ad instar venti qui larvam subintrat et movet illam. De hoc Thomas in prima parte, questione LXXXVIIIa, et Augustinus in libro De Agenda Cura Pro Mortuis, et in tertio De Civitate Dei pertractant. -In hoc quartodecimo capitulo auctor fingit se ingredi tertium circulum violentie superius subdivisum, in quo dicit puniri animas violentorum in Deum in hac landa arenosa. +Post hoc auctor, procedendo, fingit sibi apparuisse super hac turri dicte civitatis Ditis has tres Furias infernales, scilicet Alecto, Thesiphonem et Megeram, ita cruore tinctas et cintas et crinitas serpentibus, et clamantes et laniantes se, et vocantes Medusam ut faciant ipsum auctorem converti in saxum, ut dicit textus. Quas easdem Furias Virgilius in VI° etiam fingit Eneam invenisse in Inferno, eodem loco, et cum hiisdem actibus dicens: Gaudia, mortiferumque adverso in limine bellum, / ferreique Heumenidum talami et Discordia demens / vipereum crinem vittis innexa cruentis, et subdit, loquendo de dicta porta et turri huius civitatis Ditis et de prelibatis Furiis: Porta adversa ingens, solidoque adamante columpne, / vis ut nulla virum, non ipsa excidere ferro / celicole valeant; stat ferrea turris ad auras / Thesiphoneque sedens palla succincta cruenta / vestibulum exsompnis servat noctesque diesque. / Hinc exaudiri gemitus et seva sonare / verbera, tum stridor ferri tracteque catene; Et in VII° ait: Luctificam Alecto dirarum a sede sororum / infernisque ciet tenebris, cui tristia bella / ireque insidieque et crimina noxia cordi, / tot seve facies, tot pullulat atra colubris. Attribuuntur poetice Plutoni regi infernali ut eius ministre et filie eius et Noctis dicte Furie et, per consequens, Proserpine eius uxori, quod tangit hic auctor dum dicit de regina eterni planctus, et inducuntur ad discordiam et furores, inducendum hiis demonibus Ditis qui vocantur, Exodi capitulo XVII°, Amalechite, idest demones discordiarum, vocanturque dicte hec tres sorores interdum Furie; ex eo quod furores in nobis commovent unde Lucanus in VIIII°: Heumenidum crines solos movere furores - vocantur interdum Heumenides, hoc est minime bone, interdum Erinne, quasi lites moventes. Quantum ad allegoricum integumentum, auctor aliique poete nichil aliud in hoc volunt sentire nisi quod hec tres furie designent tria genera malorum inducentium homines in hoc mundo motu diabolico ad turbationem menti et intellectus, ut insanos et furentes; omne enim malum aut cogitatur tantum, aut cogitatur et in sermone prodit et in actum. Unde prima dicitur Alecto, idest impausabilis, per quam intelligimus malam cogitationem que nunquam quiescit nullo eventu vel timore. Secunda dicitur Thesiphone quasi vox sequens, et supposita mala enim cogitatio ad hoc tendit ut voce exprimat malum quod concepit. Tertia dicitur Megera, quasi megalaris, idest operatio; et sic primum est non pausando furiam concipere, secundum in vocem erumpere, tertium ad factum venire; vel, secundum aliam opinionem, hoc modo magistraliter videntur distingui in hiis IIIIor versibus sic incipientibus: Tres agitant mentes furie ratione carentes; / tunc est Thesiphone cum res est pessima mente, / at cum mente seva dispumat in ore Megera / de perpetrata tunc est Alecto vocata, quasi velit auctor in effectu tangere quod contemplando statum malorum in hoc mundo ut Infernum quendam, inter alia eius mala reperit ista tria accidentia alterantia ita homines, ut ait etiam Ysiderus in hoc sic dicens: Sicut tres sunt iste Furie, sic impliciter animos nostros pertubabant et cogunt nos delinquere adeo quod neque ad famam et ad pericula mortis respiciamus. Multitudo vero serpentum, quibus dicte furie circumdate sunt, designat multimodas pravas cogitationes et artes, quibus demonice homines inficiunt quasi veneno et furere faciunt et serpere ut serpentes eorum intima cordis ad mala cogitandum, loquendum et agendum, ut supra dictum est. Quod volens tangere Virgilius, sub premissa etiam allegoria, in persona Iunonis alloquentis et rogantis dictam Alecto ut furorem inficeret Amatam, reginam et uxorem regis Latini, et etiam Turnum ita ait in VII°: Tu potes unanimes armare in prelia fratres / atque odiis versare domos, tu verbera tectis / funeras inferre faces, tibi numina mille / mille nocendi artes; fecundum concute pectus, et subdit: Exim Gorgoneis Alecto infecta venenis / principio Latium et Laurentis tecta tirampni / celsa petit etc. Ad id quod tangit de Medusa est premictendum quod, secundum quod scribit Lucanus in VIIII°, ystorice dicitur quod quidam Forcus, rex Yspanus, tres habuit filias: prima vocata fuit Medusa, secunda Stennio, tertia Euriale; quo mortuo, post eum ditissime remanserunt, et etiam maxime effecte sunt epulentissime post mortem dicti eorum patris, cultura terre ampliando dictum eorum regnum. Presentim dicta Medusa ideo vocata est Gorgon ipsa et quelibet alia sua soror predicta; Ge enim terra dicitur grece, et gorge cultura. In quibus tribus sororibus poete postea fabulose finxerunt tres terrores huius mundi, quorum primus mentem debilitat, secundus mentem spargit, tertius caliginem visus inducit, et hec est dicta Medusa, cuius caput Perseus cum iuvamine Palladis amputavit, respiciente eam mediante clipeo cristallino quod sic allegorizatur. Perseus pro virtute accipitur que, iuvante Pallade, idest sapientia, habet extinguere hos terrores mundanos procedentes a regibus et aliis potentibus, et maxime a tirampnis, qui sepe nedum mentem, sed etiam sensus, in lapidem, idest in sensualitatem, inducunt. Unde Salamon, ad hoc respiciens in XX° Proverbiorum, ait: Sicut rugitus leonis ita terror regis, et ex hoc solet dici: Est Gorgon cultrix terre tale esseque nomen; / ex tribus diis magis ore Medusa nitet, / conformes lapidi facit esse Medusa timore / dum ritulare coma queque rigere facit, faciens tamen auctor conqueri dictas Furias de eo ibi viso ab eis vivente, ut de Enea in simili casu, - unde Virgilius in persona dicti Enee petentis a Sibilla ita lamentabatur ipse, ibi viso ita vivo dicte Furie ait: *Que scelerum facies? o virgo, effare; quibusve / urgentur penis? quis tantus plangor ad auras?* / Tum vates sic orsa loqui: *Dux inclite Teucrum, / nulli fas casto sceleratam insistere limen etc. - quare dicat nullus castus, idest nullus virtuosus, hanc clausam civitatem Ditis contendit intrare, dico intrare scilicet statum malicie et eius peccatorum in hoc mundo per viam investigativam, non autem vitiosam, quin demones predicti et dicte eorum Furie non doleant quodammodo ut doluerunt scilicet de Hercule et Theseo et Peritoo sub dicto sensu ingredientibus dictum locum, invito Cerbero ianitore ianue huius civitatis Ditis, unde Virgilius in VI°, in persona Caronis contra Eneam vivum per Infernum euntem et petentem se per illum ultra flumen Acherontis transportari, ait: Umbrarum hic locus est, sompni noctisque sopore: / corpora viva nefas Stigea vectare carina. / Nec vero Alciden me sum letatum eundem / accepisse lacu, nec Thesea Peritoumque, / diis quanquam geniti atque invicti viribus essent. / Tartareum ille scilicet Hercules - manu custodem in vincla petivit / ipsius a solio regis traxitque trementem; / hii dominam Ditis thalamo deducere adorsi. Et hoc est quod tangit hic auctor de Theseo et infra in hoc capitulo de Cerbero depilato ab ipso Hercule, qui Cerberus ad instantiam Iunonis, noverce dicti Herculis, nolebat admitti predictum per eius portam. -Post hec auctor fingit se invenire tertium flumen infernale quod dicitur Flegeton, quod interpretatur Ardor irarum et cupiditatum secundum Macrobium, et quia Virgilius nunc ab ipso tertio flumine summit causam dicendi de origine ipsius et aliorum fluminum infernalium, dicit auctori quod nichil notabilius hucusque invenit et vidit ibi ab ingressu Inferni citra ut dicit textus, circa cuius digressionem quam facit hic auctor in persona Virgilii incipientis dicere quomodo in medio mari, Greco subaudi, sedet unum paese devastatum, idest una insula, vocata Creta, et nominata sic a Crete rege, deserta: hoc dicit respectu eius quod iam fuerit, nam centum iam habuit urbes, ideo dicta fuit Centopolis; nam dicit Orosius quod per mille miliaria longa est. Notandum est quod, secundum poetas et alios ystoricos gentiles, monarchia sive regnum unicum et principale mundi primo incepit a Saturno rege Cretensis ynsule, et sub ea prima etas mundi dicitur fuisse pura et innocua, ideo dicta est aurea; qui Saturnus ex Rea uxore sua, que etiam Cibele et Berencinthia vocata fuit per Grecos, et per Latinos Opis, quattuor filios habuit, scilicet Plutonem, deum Inferni et terre, Neptunum, deum maris, Iunonem, deam aeris, et Iovem, deum etheris. Post hec etiam notandum est quod, preter premissum regnum primum Saturni felicissimum, fuerunt etiam quattuor regna post illud principalia in mundo, ut scribit Orosius ad Augustinum, scilicet Babilonicum in Oriente, quod incepit a Nino rege, et finivit tempore Cyri regis Persarum qui Babiloniam destruxit, item Cartaginense in meridie quod incepit sub Tola duce dum Cartago facta est, item Macedonicum in Septentrione, quod incepit ab Alexandro, item Romanum quod incepit a Romulo in Occidente, quorum regnorum duo media fuerunt minora potentia et duratione, orientale vero et occidentale predicta, maiora. Et hoc est cur auctor fingit hunc senem respicere Romam et habere dorsum ad civitatem Damiate orientalem vicina Babilonie per triginta miliaria ut ostendat dictum occidentale romanum regnum vigere, et orientale babilonicum extinctum esse predictum, et quia dicta quinque regna comprehensa etiam in tempore etiam dictarum quinque etatum, ut dicte etates, de bono in malum et de malo in peius processerunt. Ideo potest etiam se referre auctor ut transumptive manare faciat dicta quattuor flumina infernalia a dictis quattuor regnis, idest a temporibus eorum, in quibus homines vitiosi fuerunt et sunt, et non a primo Saturni aureo predicto virtuoso, ut a prima dicta etate utriusque dicti mundi. Quod tangit hic auctor dum dicit dictum talem senem stare in dextero pede de terra cocta, ut in viliori parte, magis erectum quam in alio, subdendo Virgilius hic quomodo ipse auctor videbit flumen Lethe in Purgatorio et quomodo Flegeton debebat cognosci ab eo ab aqua rubea, ut dicit textus, cum interpretetur ardor et incendium, ut supra dixi. +Post hoc videamus quid auctor subsequenter vult sentire pro isto spiritu quem vocat numptium Dei, et quem ita fingit nunc venisse cum tanto impetu super aquam huius paludis Stigie sicut super terram aridam, removentem aerem grossam talis a vultu cum sinistra cum tanto labore, et cum sua virga aperiente hanc portam Ditis et improperantem demonibus qui illam ita serraverant contra ipsum auctorem et Virgilium, ut dicit textus. Et dico quod eum accipit poetice pro Mercurio, quem poete vocant et fingunt filium Iovis et Maie et numptium exequentem mandata ipsius Iovis, ad quod figmentum Virgilius in IIII°, in persona dicti Iovis volentis ad instantiam regis Iarbe eius filii et proci Didonis regine Cartaginis Eneam retrahere a dicta Didone ad Ytaliam, ita alloquitur ipsum Mercurium dicens: Tunc sic Mercurium alloquitur ac talia mandat: / *Vade age, nate, voca Zephiros et labere pennis / Dardaneumque ducem, Tiria Cartagine quod nunc / expectat factisque datas non perspicit urbes, / alloquere et celeres defer mea dicta per auras.* / Dixerat. Ille patris magni parere parabat / imperio, et primum pedibus talaria nectit / aurea, que sublime alis sive equora supra / seu terram rapido pariter cum flamine portant. / Tum virgam capit: hac animas ille evocat Orco / pallentes, alia sub tristia Tartara mictit, / dat sompnos admictitque et lumina morte resignat. / Illa fretus agit ventos et turbida tranat / nubila. Iamque volans apicem et latera ardua cernit / hic primum paribus nitens alenius alis / constitit; hinc toto preceps se corpore ad undas / missit avi similis, que circa litora, circum / piscosos scopulos humilis volat equora iuxta, / aut aliter terras inter celumque volabat / materno veniens ab avo Cilenia proles / litus arenosus ac Libie ventosque seccabat. Et Statius etiam, describens quomodo Mercurius ipse, missus a Iove etiam ad Infernum ad umbram Lai olim regis Thebarum, et revertens inde, ait, incipiens secundum librum sui Thebaidos sic: Interea gelidis Maia satus aliger umbris / iussa gerens magni remeat Iovis, undique pigre / ire vetant nubes et turbidus implicat aer, / nec Zephiri rapuere gradum, sed feda silentis / aura poli; Stix inde novem circonflua campis / hinc obiecta vias torrentum incendia claudunt / it tamen et medica firmat vestigia virga. Et ex hoc Augustinus, De Civitate Dei, ait Mercurium esse Portitorem sermonis Dei; nam dicitur Mercurius quasi medius sermo currens. Post hec videamus quid secundario auctor allegorice in hoc tangere velit, ad quod enucleandum ita premictamus, scilicet quod, habita per ipsum auctorem hucusque notitia per investigationem contemplativam de septem vitiis supradictis, descendentibus ab incontinentia, et de vitiatis in eis in hoc mundo et de dampnatis in alio et de eorum penis ut de particularibus et specialibus vitiis et peccatis, mediante Virgilio, idest mediante ratione, volens inde procedere ad investigandum de aliis vitiis et vitiatis in universali dependentibus a malitia et fraude humana tanquam inexpertus eorum, fingit hoc se nequisse facere solum cum ipso Virgilio, idest cum ipsa ratione, scilicet ingredi dictam civitatem Ditis, quam pro statu malitiosorum et fraudulentorum in hoc mundo viventium accipit, ut dicit auctor infra in capitulo XI°, sed opus sibi fuisse adminiculo Mercurii, scilicet intimatione nature, et effectus talis planete per quam aperitur nobis dicta civitas, idest status malitie et fraudis mundane ut plurimum existentium inter negotiatores malivolos huius mundi impressionatos ad hoc a dicto tali planeta. Ad que facit quod ait Crisostomus, Super Matheo dicentem: Eiciens ducit vendentes ed ementes de templo, dicens ibi: Significavit quia mercator nunquam potest Deo placere, quia sine mendacio et periurio mercator esse non potest, unde Psalmista ait: Quia non cognovi licteraturam, idest negotiationes, introibo in potentias Domini, et Ysaie primo dicitur ad hoc: Caupones tui miscent aquam vino, et Cassiodorus, Super Psalmo LXX° ait: Negotiatores illi abominabiles extimantur, qui iustitiam Domini minime considerantes per immoderatum pecunie ambitum polluuntur, merces suas plus periuriis honerando quam pretiis. Item facit quod ait Fulgentius allegorizans circa hoc dicens: Greci Mercurium inducunt preesse negotiis virgam ferentem serpentibus noxiam, predictumque talaribus calciamentis pennatis; Mercurium, inquit, dicimus grece quasi curam mercis; omnis enim negotiator dici potest Mercurius; eius virgam serpentibus noxiam adiciunt quia vix aut nunquam vendendi emendique commercium fit absque remorsione conscientie et sine periuriis qui serpunt ut serpentes animos pravorum predictorum negotiatorum. Item fingunt eum cum galerio copertum eo quod omne negotium copertum et absconsum; et super primo Ovidii, ubi dicitur quomodo Iupiter misit dictum Mercurium ad liberandum Io nimpham de manibus Argi, custodientis eam ad instantiam Iunonis habentis centum occulos, dictus Fulgentius ait: Argus pro hoc seculo accipitur; eius centum occuli pro multiplicibus eius illecebris quod seculum ita hominem quem allicit, tenet et custodit, ut Deum cognoscere non valeat nisi prudentia Mercurialis eum liberet, ut liberavit dictam Io occidendo dictum Argum in quo denotatur duplex impressio dicti planete. Nam, cum respicit se cum Iove vel cum aliqua bona constellatione et signo, tunc benivolus est et habet infundere activam virtutem in nobis circa licteraturam et alia famosa acquirenda, pro qua virtute tali accipitur dicta virga Mercurii, per quam aperitur nobis dicta porta Ditis, idest aperitur nobis cognitio malitiarum et fraudum, ut ab eis nobis precaveamus prudenti astutia Mercuriali quando vero est coniunctus dictus planeta cum malivolis stellis et signis, tunc ut malivolus imprimit que circa fraudes et malitias negotiantium dixi superius, et ex hoc promiscuus planeta dicitur. Nam cum bonis stellis bonus et cum malis malus est, inducendo auctor dictum Mercurium in proprietate dictis demonibus cur volunt recalcitrare voluntati divine cui non potest finis esse detruncatus, ut est in aliis voluntatibus hominum qui sepe aliquid agunt ad unum finem et alius diversus finis eis evenit, item cur volunt cum fatis pugnare, volentia auctorem ita ire per Infernum, ut ipse auctor dixit supra in V° capitulo Minoi, in persona Virgilii dicentis ei ut non impediat fatale iter eius, et sic videtur auctor sentire fata esse et fatata penitus evenire, sed in hoc tangere vult quod antiqui poete et phylosophi scribunt. Inquit enim Seneca in II° libro: Quo num naturalium fatum esse existimo necessitate omnium rerum et actionum quam nulla vis rumpat, et Lucanus in VI°: At simul a prima descendit origine mundi / causarum series, atque omnia fata laborant / si quicquam mutare velis, unoque sub ictu / stat genus humanum etc. Gregorius vero, in Omelia Epiphanie dicit: Absit a fidelium cordibus ut fatum aliquid esse dicatur; Augustinus in quinto De Civitate Dei in hoc sic ait: Fatum intelligimus a fando dictum, ut ea fato fieri dicantur que ab aliquo determinante sunt ante prelocuta. Nam quod Deus unico verbo coeterno dixit in tempore sit quodam causarum ordine prosecutus. Nam sicut vox exterior verbum prodit, sicut causarum ordines in divinam relati prescientiam, fata sive voces et locutiones possunt dici, quia rationes in verbo divino existentes ipsam scientiam manifestavit, unde Glosa super quodam Decreto incipiente Immutabilitatis nature Dei sua legitur mutasse promissa et temperasse sententiam, ut Ione capitulo III° et Mathei XII° ait super verbo sententiam: Idest comminationem; nam que Dominus dicit comminando vel monendo bene interdum revocat, non que asserendo, unde ex hoc Macrobius dicit quod Tripliciter contingit Deos loqui, et sic factum erit indeclinabilis ordo causarum ad divinam voluntatem relatus, unde et Boetius in IIII° ait: Fatum est inherens rebus mobilibus dispositio per quam providentia divina suis queque nectit ordinibus. Thomas in prima CXVIa questione in hoc sic ait: Divina providentia per causas medias suos effectus exequitur, que ordinatio dictorum effectuum potest considerari uno modo secundum quod est in ipso Deo, et tunc dictur Providentia, que immobilis est, non quidem absolute necessitatis, sed conditionate ut ait iste auctor infra in Paradiso in capitulo XVII° et ibi vide quod scribam. Alio modo potest considerari dicta ordinatio in quantum est in mediis causis ab ipso Deo ordinatis ad aliquos effectus producendos, et tunc habet rationem fati, et sic voluntas vel potestas Dei fatum vocari potest casualiter; essentialiter vero factum erit dispositio et ordo dictarum secundarum causarum, et sic errant illi qui omnia fortuita et casualia que in hiis inferioribus accidunt sive in rebus naturalibus, sive humanis, reducere volunt in superiorem causam, idest ad corpora celestia, secundum quos fatum nichil aliud esset quam dispositio siderum in qua quis conceptus sit vel natus. Nam, quamvis ex impressione dictorum corporum celestium fiant alique inclinationes in natura corporali, voluntas tamen vestra non ex necessitate sequitur has, et ideo nichil prohibet per voluntariam electionem impediri effectum corporum celestium. Ysiderus in X° Ethimologiarum circa hoc ita inquit: Fatum a fortuna separant, ut fortuna sit in hiis que fortuita sunt nulla causa palam; fatum vero appositum singulis et statutum. Ultimo fingit auctor se ingredi dictam civitatis Ditis, idest considerationem contemplativam status illorum qui in hoc mundo vivunt in malitia et fraude, verum quia in particulari heretici magis possunt dici excedere alios in hoc mundo in malitia. Ideo fingit se eos invenire primo intra dictam civitatem, sive eorum animas ita sepultas in dictis archis circumdatis flammis, ut dicit textus, pro quibus allegorice auctor accipit malitiosas eorum credulitates et doctrinas claudentes eos in locis absconsis, ad eorum perfidiam peragendam. Unde Glosa super illo versu Psalmiste: In eo paravit vasa mortis et sagiptas suas ardentibus efficit, ait: Vasa mortis sunt heretici qui sepeliunt animas suas, ad quod ait Augustinus etiam sic Supra Epistula Petri: Pelliciunt heretici animas instabiles variorum dogmatum erroneis sectis, unde heresiarche, de quibus tangit hic auctor, dicti sunt illi heretici qui primo falsas opiniones et sectas contra fidem catholicam inveniunt et invenerunt, ut fuit Epicurus phylosophus cum suis sequacibus, scilicet Metodoro et Marco et Polieno et aliis, qui Epicurus tenuit animam nostram simul cum corpore mori, de quo idem Ysiderus sic ait: Epicurus, amator vanitatis non sapientie, quem alii phylosophi porcum appellaverunt eo quod voluptatem corporis summum bonum dicebat et animam nostram nichil esse quam corpus, unde dixit: *Non ero postquam mortuus fuero*. Item ut fuit Arrio, a quo Arriani heretici dicti sunt, item Sabelio, a quo Sabeliani, item Nestorius, a quo Nestoriani, et sic alii multi quos numerat idem Ysiderus in VIII° Ethimologiarum faciendo auctor comparationem de istis archis ad archas existentes penes civitatem Aralatensem in Provincia, et penes Polam civitatem Istrie, vicinam illi brachio maris quod dicitur Quarnarium eo quod extendit se per quadraginta miliaria infra terram, et quod brachium dicitur unus de confinibus Ytalie, ut dicitur hic in textu. -Inde fingit auctor se inde reperire umbram ser Brunecti Latini, civis Florentini, universalis hominis in scientia adeo ut gallico sermone quendam librum composuit commendabilem valde, quem vocavit Thesaurum, et vocat hic recommendando eum huic auctori, ut in fine huius capitulo dicitur. Iterum sciendum est quod, prout fertur, iam est longissimum tempus quod illi de ynsula Maiolice magnam guerram et depredationem intulerunt Pisanis, unde, volentes se de hoc vindicare omnes predicti Pisani, navigium ascenderunt et eorum civitatem Pisarum Florentinis in custodiam tradiderunt, qui Pisani dictam ynsulam Maiolice invaserunt quam post multam occisionem hominum totam rebus expoliaverunt, qui, reversi Pisas ita victoriosi inter alia spolia detulerunt duas valvas eneas seu portas mirabilissimas quas adhuc habent in ecclesia sua maiori et duas longas columpnas de proferitico lucidissimas adeo quod homines respicientes in eas se videbant ut in speculo quas donaverunt Florentinis in premium dicte custodie; tamen postea, invidia moti antequam exportarentur Florentie, dicti Pisani cum paleis et igne fumicaverunt eas ita secrete et latenter quod totam suam luciditatem amiserunt, tamen Florentini, de illo primitus non perpendentes, ut orbi illas duxerunt Florentie et erigerunt apud Ecclesiam suam maiorem, at postea perpendentes de dicta tali offuscatione, nunquam simul amici fuerunt, et ex hoc abinde citra florentini vocati sunt orbi, ut dicitur hic in textu, dicendo inde auctor dicte umbre et congratulando sibi invicem quomodo ipse ser Brunectus, vivens in hoc mundo, docebat eum illa que faciunt homines ecternos, subaudi fama virtuosorum operum, unde Virgilius, in persona Iovis rogati ut vitam Turni prorogaret. Item inducit dictam umbram non sine causa et ministerio auctor ad dicendum quomodo ipsa et eius sotii in hoc mundo lerci, idest deturpati fuerunt de uno et eodem peccato, non exprimendo nomen dicti peccati: nam dicit Simmacus quod De hoc scelere fornicationis contra naturam homo non debet loqui, unde etiam Ieronimus dicit quod Sodoma interpretatur muta; nam in die iuditii faciet hoc peccatum hominem mutum cum non poterit se excusari ignorantia, cum ipsa natura legem docuerit etiam bruta animalia quam sodomita transcendit. Que umbra, recommendato auctori dicto suo libro vocato ut iam dixi Thesauro, affugit velocius currendo quam currat ille qui vincit bravium Verone, ut dicit hic textus in fine. +{Ora sen va per un secreto calle.} Continuato hoc decimo capitulo cum fine precedentis auctor fingit se invenire inter dictos hereticos mortuos in errore dicti Epicuri phylosophi discipuli Socratis, scilicet quod anima simul cum corpore moriatur, umbram domini Farinate de Ubertis de Florentia et umbram domini Cavalcantis de Cavalcantibus de dicta terra, patris Guidonis, viri acutissimi ingenii et comitis contemporanei huius auctoris qui, quamvis fuerit magnus rimator in materno stilo, nullatenus tamen delectabatur in poesia, sed potius in phylosophia, ut colligitur hic in textu in eo quod dicit sibi auctor quod dedignatus fuerat studere super Virgilio, inducendo inde auctor umbram domini Farinate ad prenuntiandum sibi quomodo ante quinquaginta menses exulabit de dicta civitate Florentie per illa verba quod facies domine regentis ibi quinquaginta vicibus non erit reaccensa etc., idest facies lune in quantum pro Proserpina poetice summitur. Unde Ovidius, de ipsa luna loquens, ait: Ingemuit regina Erebi etc., et Virgilius: Hii dominam Ditis talamo deducere adorsi, et alibi: Nec quicquam lucis Hecate prefecit Avernis. Vocatur enim luna interdum Hecate, interdum Proserpina, interdum Lucina, interdum Dyana, interdum Delia, interdum Phebes, secundum varios eius effectus, que ideo attribuitur Plutoni regi infernali coniunx, ut tetigi in proximo supradicto capitulo, per poetas allegorice quia, ut dicit Ovidius in quinto, medio tempore sui cursus ipsa luna lucet in hac parte superna, et alio medio tempore in parte inferna, quod tangit dicendo ibi quomodo Iupiter statuit quod dicto medio tempore dicta Proserpina foret cum dicto Plutone suo viro in Inferno, et alio medio tempore hic cum Cerere eius matre. Post hec sciendum est quod, expulsis dictis Ubertis cum sua parte Ghibellina de Florentia, et morantibus in civitate Senarum anno domini MCCLVIIII° Florentini cum Lucensibus cum valido exercitu, ingressi sunt comitatum Senarum et castramentati sunt apud Montem Apertum, iuxta quem currit quoddam flumen quod vocatur Arbia, et ibi breviter dictus exercitus Florentinorum positus est in conflictu per dictos Senenses mediante auxilio regis Manfredi, tunc regis Sicilie et Apulie, qui misit comitem Iordanum cum octingentis militibus ad id faciendum dictis Senensibus, hoc pacto interveniente quod, si dicta civitas Florentie caperetur per dictam partem Ghibellinorum, quod funditus destrueretur, ad quod omnes Ghibellini Florentini extrinseci consenserunt, excepto dicto domino Farinata dicente tunc se nolle mori quando non appellaretur civis civitatis Florentie. Et hoc vult tangere umbra dicti domini Farinate dicens hic quomodo fuit solus etc., et auctor dum dicit quomodo aqua dicti fluminis Arbie ex dicto conflictu colorata fuit de sanguine Florentinorum in rubeum; nam occisi fuerunt ibi ultra quam sex milia Florentinorum. Hiis expeditis, instamus circa questionem motam hic per auctorem dicte umbre domini Farinate ex eo quod videbat eam sibi suum exilium pronuntiare in futurum et dictam umbram dicti domini Cavalcantis ignorare quid in presenti esset de dicto suo filio, respondendo dicta umbra quod ipse anime separate et dampnate vident ibi ut vident senescentes, qui melius vident a longe quam prope, unde presciunt futura quodam lumine divino a longe spirante adhuc in eas, quasi dicat non sua natura, ut statim dicam, et presentia ignorat, nisi referentur eis ab aliis animabus supervenientibus ibi ut dicit textus hic, ad quem primum articulum responsionis et solutionis facte per dictam umbram in premissa questione, dicit Thomas de Aquino in prima parte eius Summe questione LXXXVIIIa ubi plene tractat de hac materia: Cognitionem futurorum non habere angelos nec demones, nec animas separatas ex natura sua, nisi in suis causis, vel per revolutionem divinam - cum Futura scire solius Dei sit, qui in sua contemplatione etiam angelos illa prescire facit, ut ait Augustinus in suo libro Retractationum, - non tamen excluditur quin dicte anime separate et dampnate talem cognitionem a demonibus habere etiam non possint de futuris. Unde idem Augustinus in VIIII° De Civitate Dei ait: Demones non ecternas causas temporum in Dei contemplatione et sapientia contemplantur, sed ut maiori experientia futura presciunt et suas disponens quandoque prenuntiant, et hoc non gratia, sed natura sui, quod quidem recipiunt a bonis angelis et recipient usque ad Diem iudicii. Et hoc est quod ait idem Thomas in preallegato loco, scilicet quod In demonibus maior cognitio viget quam in anima dampnata, unde in libro De Natura Demonum idem Augustinus dicit quod Demones predicunt futura non quod ipsi sciant futura, sed quia habent probabiles coniecturas, primo illa ratione quia de subtili materia sunt creati aerea, item quia per antiquitatem multa sciunt, item quia consueverunt morbos in milite, et illud ipsi predicunt quod aliquis sit habiturus malum, item ex signis que procedunt ex animo hominis prevident quedam, item quia dicta prophetarum audierunt, ex quibus futura predicunt. -Tractaturus amodo auctor de decem speciebus fraudis humane, sive de decem particularibus fraudibus quibus homines in hoc mundo utuntur diversimode decipiendo alios, quorum animas fingit puniri infra per decem loca diversa et separata, ut in sequentibus tredecim capitulis infra patebit, in hoc presenti capitulo, in persona huius Gerioni, premictit primo quedam que sunt de natura huius vitii fraudis, in suo totali esse considerati, scilicet quod habet caudam acutam, in quo allegorice tangitur offendibilis finis seu finalis nocivus actus et effectus talis vitii. Item dicit, secundo, quod transit montes: hoc dicit ex eo quod nedum fraudant homines sibi vicinos et presentes, sed etiam remotos a lege, quod patet per exemplum licterarum Urie transmissarum per David ad Ioab, sub fraude faciendi eum occidi, ut occisus fuit, de qua ystoria dicitur in secundo libro Regum XI capitulo, et de qua plene scribam infra in Paradiso capitulo penultimo. Et quia secundario ad hoc sequitur venenosa serpentina deceptio, fingit auctor eius dorsum serpentinum et maculatum, ut dicit textus. Sub quo respectu et colore scribit Beda quod ille demon qui fraudavit nostros primos parentes apparuit eis cum vultu humano et virgineo et cum alio dorso serpentino. +Ad secundum articulum, scilicet dum dicta umbra dicit quod dicte anime separate et dampnate, licet ita presciant futura secundum quod supra dictum est, presentia tamen non, hoc est quod ignorant quicquid hic fit, secundum etiam auctoritatem sanctorum. Dicit enim Augustinus in libro De Cura Pro Mortuis Agenda quod dicte anime mortuorum Ibi sunt, vel que hic fiunt scire non possunt, et alibi, eodem libro, dicit quod Anime mortuorum rebus viventium non intersunt. Item Gregorius in VIIII° Moralium ad idem etiam ait: Mortui vitam in carne viventium post eos, qualiter disponitur, ignorant, quia vita spiritus longe est a vita carnis, et sicut corporea et incorporea diversa sunt genera, item sunt distincta cognitione, et Ecclesiastes VIIII° capitulo dicitur: Mortui nichil noverunt amplius nec habent ultra mercedem quam oblivioni tradita est memoria eorum. Et respondet Thomas ad id quod posset opponi de anima illius divitis, de qua dicitur Luce capitulo XVI°, quod ardens in Inferno dixit: Habeo quinque fratres, micte Lazerum ad eos, ait, testetur ne et ipsi veniant in hunc locum tormentorum, dicens quod Anime mortuorum possunt habere curam de rebus viventium, etiam si ignorent eorum statum, sicut nos curam habemus de mortuis eis suffragia impendendo, quamvis eorum statum ignoremus, salvo, dicit dicta umbra, quod, licet dicte anime ignorent que hic aguntur, ut dictum est, tamen ea scire valent per relationem animarum hic ad eas descendentium, seu a spiritibus malis, unde idem Thomas ibi subdit dicens: Possunt etiam dicte tales anime facta viventium non per se ipsas cognoscere, sed vel per animas eorum qui hinc ad eas accedunt, vel per angelos, seu demones, vel etiam Spiritu Dei hoc eis revelante, ut ait etiam Augustinus in preallegato libro De Cura Agenda Pro Mortuis, ubi dicit: Fatendum est nescire quidem mortuos quid hic agatur, sed dum hic agitur; postea audire ab eis qui hinc ad eos moriendo pergunt, non quidem omnia, sed que sinuntur etiam istis meminisse, et que illos quibus hec indicant oportet audire; possunt etiam ab angelis, qui rebus que hic aguntur, presto sunt, audire aliquid mortui, sed quod unumquodque illorum audire debere iudicat cui cuncta subiecta sunt. Per que dicta et auctoritates debent patere satis verba auctore hic posita, hoc tamen adhuc addito ad maiorem indaginem, scilicet quod in eo quod auctor in persona dicte umbre domini Farinate dicit quod quando predicta futura ita prescita a dictis animabus proximant se ad esse sive sunt vel existunt, cum de iure paria sint aliqua esse vel de proximo fieri debere, tota eorum talis scientia evanescit, infert hoc tali respectu. Nam, ut iam dictum est, dicta talia futura presciuntur solum a dictis animabus ex quodam divino beneficio quod adhuc recipiunt ex quadam habitudine earum nature spiritualis et incorporee; modo cum dicta talia futura proximant se ad esse, vel eveniunt, non possunt amplius futura censeri et dici, cum sint statim ad modo presentia censeri, at presentia dicte anime scire non possunt tali divino predicto beneficio, sed alio singulari modo, ut iam supra dixi ergo etc. Ad quod facit quod ait dictus Thomas in preallegata parte dicte eius Summe dicens: Cognitio anime separate ad rerum species vel individua determinatur ad que ipsa habet aliquam determinatam habitudinem. Nam non se habet equaliter ad omnia singularia sed ad quedam habet aliquam habitudinem quam non habet ad alia. Vidimus igitur quomodo dicte tales anime se habeant ad cognitionem futurorum et presentium: nunc videamus quid de preteritis utrum recordentur, seu scientiam habeant eorum, et dicit dictus Thomas quod Sciunt ea de quibus habuerunt notitiam in corporibus existentes; aliter si non recordarentur eorum que gesserunt in vita Periret in eis vermis conscientie qui non moritur, idest semper durat, ut dicit Ysaie ultimo capitulo. Item vidimus de scientia animarum dampnatarum quid de beatis existentibus in celo nunquid dicta futura presentia et preterita videant, et dicit Thomas Qui forant hanc questionem, in preallegato loco eius Summe, Gregorium tenere quod sit, dicentem: Anime que inter omnipotentis Dei claritatem vident nullo modo credendum est quod sit foris aliquid quod ignorent, Augustinus vero in dicto suo libro De Cura Pro Mortuis Agenda expresse dicit quod Nesciunt mortui etiam sancti quid agant vivi, et idem tenet Glosa Ysaie XVI°, super illo verbo: Alieni nesciunt nos, sed opinio Gregorii ibi approbatur per ipsum Thomam allegantem Augustinum illud dixisse, dubitando quid de existentibus in Purgatorio, dicit quedam Glosa in Decreto, quod ignorant talia cum nundum fruantur visione Dei, tamen iste auctor contrarium tenet ut patet infra in Purgatorio per totum, cum talia habeant a bonis angelis dicte anime, quos dicit ibi perisse, et quos Augustinus asserit scire omnia que apud vivos aguntur, unde idem Gregorius: Videntes Deum vident. ergo eadem ratione videntes angelos vident ea que angeli vident. Ultimo auctor inducit dictam umbram ad dicendum quomodo ibi secum umbra imperatoris Federici secundi de Svevia, olim dampnati de heresi per ecclesiam erat, ac umbra domini Octaviani de Ubaldinis, olim cardinalis, qui in vita sua pluries usus est hiis verbis: *Si anima est*, dubitative loquendo, *iam eam amisi pro parte ghibellina*. -Post hec auctor digressive tangit de animabus illorum qui in hoc mundo fenerando offenderunt naturam, et, per consequens, Deum, et quomodo hoc dixi plene supra in XI capitulo. Quas animas fingit sub dicta pluente flamma sedere in dicto sabulo cum sacculis ad collum signatis, ut dicit textus; in quo actu sedendi vult auctor tangere modum vivendi in hoc mundo horum feneratorum, qui est ut plurimum sedeant ad bancum, et sedendo lucrentur, ut patet per se. In flamma ista tali cadente super eos tangit incendiosum eorum affectum ad multiplicandam eorum pecuniam, unde illud crescit amor nummi quantum ipsa pecunia crescit. -Inde comparative tangit de Fetonte, cuius fabulam Ovidius in secundo ponit, dicens quod Phebus habuit ex Climene nympha quendam filium nomine Phetontem, qui, dum adultus foret, dictum fuit sibi una die per Epaphum, quendam alium iuvenem, iniuriose quod ipse nequaquam erat filius solis ut credebat; quapropter, conquesto de hoc, mater eius predicta dixit ut iret ad ipsum Phebum et peteret ab eo quod faceret eum ducere currum ipsius solis una die in signum filiationis. Quo sic petito et vix hoc sibi concesso per dictum Phebum, rexit dictum currum ut inexpertus, ita quod celum combuxit in ea parte que vocatur Galaxia secundum opinionem Pictagoricam, ac totam terram urebat, nisi quod Iupiter eum fecit fulmine mortuum precipitari in Padum flumen. +{In su la extremità dunalta ripa.} Hoc capitulum undecimum multum est notandum, quia divisio et subdivisio erit huius totius libri Inferni, in cuius principio auctor fingit se devenisse ad hanc ripam et faucem abissi includentem circulos in quibus animas violentorum et fraudantium dicit puniri, verum quia mala fama talium mortuorum in dictis peccatis non potest excitari, ut amodo hic auctor excitare intendit moraliter sine fetore quodam - cum dicat Augustinus quod Fama bona odor est et, per consequens, mala fetor - dicit de tali suo fetore ut habetur hic in textu. Sub quo sensu fingit Virgilius Eneam in simili loco Inferni idem invenisse etiam dicens: Inde ubi venere ad fauces graveolentis Averni etc., tangendo ibi de Papa Anastasio secundo, natione romano et heretico: nam legitur quod comunicavit cum Fotino, diacono Thesalonicensi, qui familiaris fuit Acatii heresiarche, dampnati per Ecclesiam. Quem Acatium hereticum, volendo dictus Papa restituere precibus dicti Fotini dicebat naturam humanam tantum in Christo, et predictus Anastasius, ductus in eundem errorem, conatus fuit dictum Acatium restituere, et licet non potuerit, dum ad secretum et necessarium locum ivisset, ibi omnia intestina emissit moriendo. Post hec auctor, dicto de malitia hereticorum in specie superius, volens de eius nunc effectu pravo in genere enarrare, incipit ita distinguere et subdistinguere, dicendo quomodo finis, idest effectus malitie in genere est iniuria, que iniuria dicitur quicquid fit non iure. Et hoc generaliter specialiter in iniuria debet accipi pro qualibet contumelia, ut auctor eam hic accipit, et quod ipsa iniuria contristat nos, aut violentia aut fraude. Ideo in primo circulo de tribus quos fingit esse intra dictam ripam, auctor ponit puniri dictam violentiam, verum quia dicta violentia tripliciter commictitur, scilicet in Deum, in proximum et in se ipsum, ut dicitur hic in textu. Ideo dictum primum circulum auctor subdividit in tres, de quibus, et de animabus talium violentorum passionatis in eis, dicitur et dicam infra in quinque capitulis proxime sequentibus, singulariter et divisim, et de earum diversis penis. In secundo principali circulo predicto fingit hic auctor subsequenter puniri illam simplicem fraudem humanam que rumpit solum vinculum naturale quod debet homines tenere, ne alios decipiant; - de quo tali vinculo ait quedam Lex dicens: Cum natura inter nos cognationem quandam constituit, consequens est hominem insidiari nefas esse, et alibi dicit quod Beneficio affici hominem intersit hominis, - et animas talium dampnatas in ea per decem bulgias, scilicet lenonum, adulatorum, symoniacorum, divinatorum, barateriorum, ypocritarum, furium, pravorum consultorum, scismaticorum et falsariorum, de quibus singulis incipit dicere auctor, et de dicta particolari fraude infra a XVIII° capitulo usque ad XXX°; abinde usque ad finem huius libri Inferni, fingit puniri illam aliam speciem fraudis que non solum rumpit dictum vinculum naturale, sed etiam aliud adiunctum sibi quadam speciali confidentia que inter homines oritur, aut ratione coniunctionis eiusdem sanguinis, aut ratione eiusdem patrie, aut ratione commensationis, aut ratione servitii impensi vel recepti, in qua tali fraude sunt illi quos vocamus proditores, de quibus ibi dicitur et dicam. -Dicto in precedenti capitulo de vitio fraudis humane in genere, auctor nunc in hoc presenti capitulo XVIII incipit tractare de decem modis quibus dicta fraus particulariter commictitur per homines diversimode in hoc. Quorum animas auctor hic in Inferno fingit puniri in hiis decem vallulis, seu foveis, quas vocat bulgias, ex eo quod tortuose sunt in giro, ut dicit textus. Nam dicit Uguccio quod Bulgia idem est quod saccus tortuosus, et primo incipit dicere in hoc capitulo de illa particulari fraude quam homines commictunt in decipiendo mulieres. Et quia talis fraus duobus modis et diversis commictitur, ideo in ista prima bulgia auctor fingit animas talium ire contrario modo ut vadunt romipete Rome in anno Iubilei, idest in anno indulgentie et perdoni, super ponte Tiberis, ut comparative dicitur hic in textu. Sunt primo enim quidam deceptores mulierum lingua tertia hoc facientes, hoc est quod non pro se agunt hoc, sed pro tertia aliqua persona, ut fecit iste dominus Veneticus de Caccianemicis de Bononia de hac domina Ghisola Bella, uxore olim cuiusdam Nicolai Clarelli de Bononia et sorore germana ipsius domini Venetici, lenocinando eam marchioni Azzoni de Este. +Inde auctor querit a Virgilio cur illi de palude pingui, idest de palude Stigis, scilicet superbi, invidi, iracundi et accidiosi cruciati in ea, et ducti a vento, scilicet luxuriosi, et quos pluvia percutit, scilicet gulosi, et qui se cum asperis linguis incutiunt, ut sunt avari et prodigi, de quibus superius iam diximus, qui omnes peccatores sub vitio incontinentie comprehenduntur, non puniuntur intra hanc civitatem Ditis, sicut malitiosi cum suis sequacibus. Ad quod respondendo, Virgilius inducit verba Phylosophi dicentis in VII° Ethicorum in principio: Contra mores fugiendorum tres sunt species: incontinentia, malitia et bestialitas, ubi sic ait Thomas comentator: Quarum differentiam sic oportet accipere, cum enim supra dictum sit, quod bona actio non est sine ratione pratica vera et appetitu recto, unde si aliquod horum duorum pervertitur, convenit quod aliquid sit in moribus fugiendum. Igitur si perversitas sit ex parte appetitus, ratione pratica recta remanente, erit incontinentia, que scilicet est cum aliquis rectam extimationem habet de eo quod est faciendum vel evitandum, sed propter passionem appetitus trahitur in contrarium. Malitia vero est quoniam in tantum invalescit appetitus perversitas, ut rationi dominetur. Et ratio sequitur illud ad quod quis trahitur per appetitum, existimans illud bonum elective operando. Bestialitas autem erit quando temperantia humanarum affectionum corrumpitur in tantum ut excedat terminos humanitatis, ut erat in illis silvestribus, ut dicit ibi Phylosophus, qui pregnantes rescindebant et pueros comedebant, et in illis Anocefalis de quibus Augustinus, De Civitate Dei, dicit, et in Lestrigonis et Ciclopibus, de quibus ait Iuvenalis in ultima Satira, et in Garamantibus, morantibus in montibus Getulie in Africa, quos dicit Plinius esse fere a consortio humanitatis remotos. Et ideo merito malitiosi in profundiori loco Inferni et clauso debent puniri quam incontenentes, dicente Phylosopho in eodem VII° libro: Omnino autem alterum genus incontinentie et malitie malitia quidam latet incontinentia non, quare, attenta hac etiam ratione, vide cur auctor malitiosos fingat puniri clausos intra hanc civitatem Ditis et incontinentes extra eam. -Auctor in hoc XVIIII capitulo tractat de tertia bulgia Inferni, in qua fingit puniri animas illorum qui in hoc mundo fraudando emerunt et vendiderunt et rapuerunt ecclesiastica sacra loca et benefitia symoniace. Nam, licet symonia diffiniatur in Iure quod sit Studiosa cupiditas, vel voluntas emendi vel vendendi aliquid spirituale vel sibi annexum, tamen et qui invadit et rapit talia, sub ea continetur. Que tria in principio huius capitulo ita comprehenduntur: nam dum exclamat pro auctore dicendo hic O Symon mago, tangit de ementibus spiritualia, qui symoniaci vocantur a Symone Mago, qui primitus post adventum Christi hoc actentavit: nam voluit emere gratiam ab Apostolis conferendi gratiam ipsam Spiritus Sancti pecunia, cui Petrus. Nam symoniacus procurat quod Ecclesia, que est sponsa Dei, concipiat filios non legiptimos et nutriat, sed adulterinos. Nam clericus, ut sit legiptimus filius Ecclesie, debet ipsam optinere scientia, virtute et honestate, alius adulterinus erit, et exclusus ab hereditate paterna, idest a regno Dei. Post hec auctor, describendo formam pene horum symoniacorum, dicit quomodo sunt in foraminibus lapideis rotundis, ut sunt illa quattuor que sunt in baptistero sancti Iohanni Florentie circa fontem generalis baptismi, ut loca baptizantium, unum quorum auctor hic dicit se iam rupisse ut liberaret quendam ibi suffocantem. Et quia aliqui tunc molesti de hoc fuerunt contra eum, putantes ipsum hoc fecisse pompatice, potius quam dicta debita ratione, dicit quod ille idem qui sic evasit, sit testis in hoc de tali suo mortali casu contra illos. +Iterum querit auctor a Virgilio cur usura Deum offendat, et respondet quod, secundum quod per phylosophiam capere possimus, natura mundi a divino intellectu suum cursum summit, hoc est ab ipso Deo, ut a natura naturante; dicta natura secunda naturata, quasi ut filia ab ipso genita et naturata, immediate dependet, unde Phylosophus in sua Metaphysica ait sic: Deus est animal sempiternum et optimum, a quo celum et natura dependet, de qua prima natura Seneca, in libro De Beneficiis loquens, ait: Non intelligas cum dicis naturam te mutare nomen Deo? Quid enim est aliud natura, quam ipse Deus? Quam secundam naturam ars nostra, in quantum potest, sequitur, ut ait Phylosophus in secundo Physicorum, quem auctor hic allegat, et sic quasi filia dicta ars potest censeri dicte nature secunde, et per consequens quasi neptis Dei, ut dicit hic in textus. Unde qui offendit dictam naturam Deum immediate offendit, et qui offendit dictam artem offendit Deum mediante dicta natura offensa. Igitur ad propositum quod fenerator offendat sic Deum, premissis duobus modis, manifestatur: offendit enim primo naturam in eo quod non est nature ut denarius pareat et generet alium denarium sine corruptione sui, cum ipsa natura, ut ait Phylosophus, velit quod corruptio unius sit generatio alterius. Ex quo Phylosophus, in primo Politicorum, improbando ipsam naturam ait: Usuraria pecunia non secundum naturam sed ad invicem est, rationabiliter odio habentur obolostica, eo quod ab ipso numismate fit acquisitio, et non superest quod acquisivimus translationis enim gratia factum est. Taches autem se facit amplius, unde et nomen istud accepit: similia enim parta generantibus ipsa sunt; taches autem fit numisma ex numismate, quare et maxime preter naturam ista pecuniarum acquisitio est. Ad idem Crisostomus, Super Matheum, volens ostendere quomodo differt locatio agri vel domus ab usura, ait: Quoniam pecunia non est disposita nisi ad emendum. Secundo offendit fenerator Deum in eo quod non exercet artem prout precepit Deum ipse primo homini dicendo: In sudore vultus tui vesceris pane tuo, ut habetur Genesis capitulo III°, quod tangitur hic in textu, que verba minime notant usurarii et meretrices, unde idem Phylosophus in IIII° Ethicorum sic ait: Illiberales operationes et de meretricio pasci et omnes tales et usurarii, et sic merito etiam Sacra Scriptura usuras improbat dicendo: Pecuniam tuam non dederis fratri tuo ad usuram, ut Levitici capitulo XXV° habetur, et Luce VI°: Date mutuum nichil inde sperantes, et Psalmista dicente: Scrutetur fenerator omnem substantiam eius, et diripiant alieni labores eius. Non sit illi adiutor, nec sit qui misereatur pupillis eius; fiant nati eius in interitum, in generationem una deleatur nomen eius et persecutus est hominem inopem et mendicum et compunctum corde mortificare, et alibi: Domine, quis intrabit in tabernaculum tuum qui pecuniam suam non dederit ad usuram et munera super innocentem non acceperit? Ultimo Virgilius sollicitat auctorem ad iter dicendo quod signum Piscium iam erat in orizonte, idest iam apparebat in Oriente, quod signum sequitur Aries, in quo sol tunc erat, et sic erat iuxta diem per duas horas, et plaustrum septemptrionis, resultans ex septem stellis, iacebat iam super illa parte septemptrionali unde spirat ille ventus qui dicitur Corus. -Post hec auctor fingit se reperire umbram ibi pape Nicolai tertii de Ursinis in dicto loco, quam inducit sibi ad dicendum de papa Bonifacio VIII quomodo, sua deceptione, induxit papam Celestinum ad renumptiandum papatui, ex quo ipse inde accepit pulcram dominam, scilicet Ecclesiam, et ita papa existens taliter egit quod captus est et dolore mortuus, ut scribam infra in Purgatorio in capitulo XX. Item dicit quomodo ipse Nicolaus vere fuit filius urse, scilicet ex eo quod tali animali vitium cupiditatis ascribitur, nam sugit sibi plantas pedum in lustra sua multotiens pro alimento, ut fecit ipse Nicolaus pascendo se de infimis bonis terrenis supplantandis ab ipso in hoc mundo, unde merito in alio sicut in plantis cruciatur. +{Era lo loco ove a sciender la riva.} In principio huius XII° capituli auctor fingit se reperire umbram Mynotauri, olim bestialissimi hominis, super hanc ruinosam partem Inferni ut per hoc tacite denotet ibi animas bestialium hominum, de quibus tetigi supra in proxime precedenti capitulo, cruciari, comparando dictam ruinam illi ruine que est in diocesi Tridentina iuxta flumen Atticis, in contrata que dicitur Marco, ut dicit textus. Post hec, ut pateant que hic de hoc Mynotauro et eius morte tanguntur, sciendum est quod Mynos, olim rex Cretensis insule, habens quendam filium nomine Androgeum, ingenio subtilissimum, misit ipsum ad Studium Atheniensem, ubi ita breviter in scientia profecit quod nedum alios scolares, sed etiam magistros, disputando superabat, unde invidia, precipitium letale, ibi passus est ab illis. Quo scito, dictus Mynos obsedit ipsam civitatem Athenarum, qua obsidione manente, Pasiphes, uxor dicti Minois, nepharia luxuria mota, exarsit in quendam taurum, cum quo rem habuit breviter, inclusa in quadam vacca lignea coperta pelle cuiusdam vacce, et hoc industria Dedali, industriosissimi magistri - de quo Ovidius in VIII°, ubi de hac scribit, ait: Dedalus ingenio faber celeberrimus arte / ponit opus etc. - ex quo coitu natus est iste Mynotaurus, in parte homo et in parte taurus - de quo idem Ovidius: Semibovemque virum semivirumque bovem - quod monstrum positum est demum in laberinto, loco inextricabili, facto per dictum Dedalum in civitate Rectimi dicte insule; inde, capta dicta civitate Athenarum per ipsum Mynoem, inde recessit sub tali tributo convento et dare debendo, scilicet quod dicti Athenienses deberent mictere usque ad novem annos quolibet triennio septem corpora humana ad devorandum dicto Mynotauro. Unde contingit ultimo triennio quod sors contingit super Theseo, filio Egei, ducis dicte civitatis Athenarum, qui, ita missus cum aliis, liberatus est ab Adriana, filia dicti Mynois, phylocapta de ipso, docendo eum ire per dictum laberintum cum filo quod sibi dedit, et occidere dictum Mynotaurum. Quam ystoriam Virgilius in VI° fingit dictum Dedalum pinxisse in templo Apollinis quod construxit in contrata Eubonice dicens: In foribus letum Androgei; tum pendere penas / Cecropidem iussi miserum septena quotannis / corpora natorum; stat ductis sortibus urna. / Contra elata mari respondet Gnosia tellus: / hic crudelis amor tauri suppostaque furto / Pasiphe mixtumque genus prolesque biformis / Mynothaurus inest, Veneris monimenta nefande, / hic labor ille domus et inextricabilis error; / magnum regine sed enim miseratus amorem / Dedalus ipse dolos tecti ambagesque resolvit, / ceca regens filo vestigia etc. Et Ovidius, in suo preallegato libro, ad hoc etiam ait: Quo postquam geminam tauri iuvenisque figuram / clausit et Acteo bis pastum sanguine monstrum / tertia sors annis domuit repetita novenis. Dicit Magister Ystoriarum quod dictus Mynotaurus, quantum ad veritatem, homo fuit penitus inhumanus, bestialis et crudelissimus; igitur per poetas sic fingitur semibesta. Servius vero videtur dicere quod talis fictio fuit quod dictus Mynotaurus genitus est ex dicta regina et Ypocrisario, quadam ignobili persona, et in quantum homo erat nobilis dicitur, in quantum taurus ignobilis. Ad id quod tangit hic de Chaos auctor, sciendum est quod nedum Sacra nostra Scriptura, sed etiam scriptura gentilium poetarum ponit primordialem materiam mundi, quam dicimus Ylem, in principio confusa fuisse, unde dicta fuit Chaos, quod confusionem sonat - unde Ovidius in primo ad hoc ait: Ante mare et terras et, quod tegit omnia, celum, / unus erat toto nature vultus in orbe, / quem dixere Chaos, rudis ingestaque moles - et sic elementa quodam quasi amore, simul tunc mixta manebant, verum quia in effectum discordantia erant; Deus, ut concordaret ea in effectibus producendis, separavit ea unde subdit ibi Ovidius: Hanc deus et melior litem natura decrevit; / nam celo terras et terris abscidit undas / et liquidum spisso secrevit ab ethere celum. Honorius Solitarius, in suo libro de Ymagine Mundi, in hoc ait: Elementa dicta sunt quasi yle ligamenta que se invicem tenent, et in discordi sua natura quasi cum brachiis concordi federe vicissim se commiscent. Nam terra sicca et frigida aque frigide connectitur, aqua frigida et humida aeri humido, aer humidus et calidus igni calido, ignis calidus et aridus terre aride; de hac etiam concordia et discordia elementorum vide quod scribit Plato in fine sui Timei. Modo fuit opinio certorum phylosophorum quod in quolibet cursus fine octave spere qui fit in XXXVIm annis, omnia in suum esse primordiale reverteretur, et, per consequens, dicta elementa tunc redirent ad dictum eorum amorem uniendi se iterum simul ut primo fuerant, et sic reiterabitur semper talis confusio et chaos, elapso dicto spatio temporis, secundum dictos phylosophos. -Item umbram Manto, fatidice et filie dicti Tyresie, que, ut dicitur hic in textu, mortuo dicto suo patre et facta serva civitate Thebarum, ubi Baccus colebatur, ex eo quod, mortuis Eteocle et Polinice, regibus Thebarum et fratribus, quidam tyrampnus nomine Creons dominium dicte terre sumpsit: tamen quia perfide se gerebat, expulsus est et tradita est dicta civitas Theseo, duci Athenarum, industria Evagne uxoris Capanei, et sic facta est tributaria, ut de hoc Statius plene dicit in IV, multum erravit per mundum et demum fundavit civitatem Mantue, ut dicit hic auctor. Ex quo summit materiam describendum lacii Garde, qui Benacus dicitur; inde auctor dicendo quomodo confinatur dictus lacus per terram Garde districtus Verone et per montes Valcamonice districtus Brixiensis et montes claudentes Alamanniam, iuxta comitatum Tiralli, districtus Tridentini, et ex hoc dicit auctor hic quod episcopi Tridentinus Brisiensis et Veronesis possent in medio dicti lacus navigantes signare benedicendo, ut in comuni sua diocesi. Inde dicitur quomodo fluit iuxta castrum Pischerie districtus Veronensis et fit dictus lacus fluvius qui vocatur Mincius usque ad terram Governi, districtus Mantuani, ubi intrat Padum, et quomodo sua aqua lacunat civitatem Mantue, que, ut dicit hic auctor, magis fuit iam populata antequam mattia, idest stultitia comitum de Casalodi, civium dicte terre Mantue, fore decepta per dominum Pinamonte de Bonacosis de dicta terra: nam tractavit cum eis expellere omnes magnates dicte terre et ibi, simul cum eis, dominari, quo facto, dictus dominus Pinamonte expulit dictos comites et solus habuit dominium dicte terre. +Post hec auctor procedit ad tractandum de illa violentia quam homo facit in proximum suum, tam in persona, occidendo eum et feriendo, quam in rebus derobando eum; verum quia hoc maxime tyrampni faciunt, arripientes sanguinem hominibus sibi subditis et avere, ut dicit hic textus, et secundario homicide et predatores, ideo fingit animas talium in hac fovea sanguinis bulientis puniri ita gradatim, plus et minus submersas, ut textus hic dicit. quam foveam sanguinis allegorice auctor accipit pro statu et vita talium in hoc mundo viventium, quasi sint in quodam ardore et affectu effundendi sanguinem aliorum et facultates auferendi, ad quod respiciens ozea propheta ait: princepes eius in medio et quasi lupi rapientes predam et ad effundendum sanguinem, et psalmista dicens: ne perdas cum impiis deus animam meam et cum viris sanguinum vitam meam in quorum manibus iniquitates sunt et dextera eorum repleta est muneribus, de quo sallustius causam assignando inquit: ita boni quam mali tyramnis suspiciores sunt, et semper aliena virtus eis suspecta est, ideo ad sanguinem deducuntur, et claudianus dicens: sors ista tyrampnis / convenit; invideant claris fortesque trucident, / muniti gladiis vivunt sceptique venenis. et congruente hec forma pene extuantis sanguinis facit ad propositum: nam quis non dicet cesarem extuasse in sanguinem in hoc mundo, dicente lucano: cesar in arma furens nullas nisi sanguine fuso / gaudet habere vias, et annibalem, qui dum semel vidisset quandam foveam plenam humano sanguine ait: *o formosum spectabulum!*, dicit seneca in libro de ira, quantum illi pulcrius visum fuisset, si flumen complesset!, et subdit: quid miri? innatus erat sanguini, sicut cirus, cuius caput abscissum tamiris regina, hoc respectu in utre sanguinis humani immersit dicendo: sanguine sitisti et sanguinem bibe. ex quo etiam divina iustitia talis ut plurimum in sanguine vitam finiunt, iuvenali dicente: ad generum cereris sine cede et vulnere pauci / descendunt reges et sicca morte tyrampni, fingendo auctor hic se reperire centauros agentes, ut dicit textus, de quorum allegoria statim inferius dicam. inde fingit inter tales se reperire umbram alexandri macedoni, et merito, dicente lucano de eo: illic pelliaci proles vesana phylippi, / felix predo, iacet terrarum vindice fato / humana cum strage ruit gladiumque per omnes / exegit gentes; ignotos miscuit amnes / persarum eufratem, indorum sanguine gangen. item umbra siculi dionisi tyrampni, item azzolini de romano cruentissimi tyrampni olim, item marchionis obizonis de este qui egrotando suffocato est a marchione azzone suo filio, licet auctor faciat eum hic privignum vocari a dicto centauro quodam presumptione rationabili: nam, licet probabiliter, et secundum naturam verus filius eius fuisset, tamen, fictione iuris et rationis, filius homicida patris potius filius putativus quam verus dici debet. unde lex codicis fingit: non matrem illam matrem que vite proprii filii ut inimica insidiatur, et cum etiam phylosophus dicat in VIII° Ethicorum quod inter patrem et filium naturalis fit amicitia. Et ex hoc auctor fingit nunc ita se quasi stupidum revolvisse, hoc audito a dicto Centauro, ad Virgilium, ut ad rationem, qui sibi dixit quod ille Centaurus, sive eius talem dictum, esset sibi primus seu primum, et ipse Virgilius, ut ratio, priventur sic ab ipso Centauro ad dicendum id quod per rationem dici debet. Post quos tyrampnos fingit se auctor in alia parte invenire inter homicidas umbram domini Guidonis Anglici comitis de Licestria, qui scidit in gremio Dei cor etc., ad cuius ystoriam sciendum est quod comes Simon, pater dicti comitis Guidonis de Licestria de Anglia presumpsit olim contra regem Ricardum Anglicum, et cum eo ultimo bellum habuit, in quo victus et mortuus fuit dictus comes Simon, et dictus dominus Guido eius filius cum omnibus de domo sua expulsi sunt de Anglia; qui dominus Guido venit in Epuliam postea cum rege Karulo veteri, cum quo rege Karulo veteri, existens dictus comes Guido in Curia Romana aput Viterbum, non valens alio modo occidere in vindictam dicti sui patris, quendam dominum Henricum de domo regali dicti regis Anglici, tunc existente in dicta Curia pro ambasciatore, uno mane in ecclesia maiori dicte civitatis, in elevatione corporis Domini, illum gladio perforavit. Quo sic mortuo, eius barones cor eius in Angliam detulerunt, quod dictus rex fecit poni balsematum in quadam pisside in manu cuiusdam staue marmoree super pontem Tamisii fluminis currentis per civitatem Londre in Anglia predicta, cum hoc carmine ibi sculpto et sic prolato ab ipsa statua: Cor gladio scissum do cui consanguineus sum. Item dicit auctor, in persona dicti Nessi Centauri, quomodo in dicto sanguine ab alia parte bullit umbra Atile, olim regis Humnorum, qui, subiugatis sibi omnibus partibus aquilonis et rege Scytarum, collecto exercitu Humnorum, Rugorum et Massagetarum, ivit in Galliam et eam cum Germania cepit; inde venit in Ytaliam et eam cepit, et civitatem Florentie comburi fecit, occisis XXIIIIm Florentinis; inde, reversus in eius contratam, occidit Beldam, fratrem suum, et sanctam Ursulam cum XIm virginibus interfici fecit; tandem ebrietate suffocatus est. Item umbra Pirre, regis Epirotarum, et Sexti, filii Pompei Magni, pirate, de quo Lucanus: Sextus erat, Magno proles indigna parente, / qui mox Sileis exul crassatus in undis / polluit equoreos Siculus pirata triumphos. Item Ranerii de Pazis de Valdarno et Ranerii de Corneto, magnorum predatorum. Modo veniamus ad dicendum de hiis Centauris quos auctor hic se fingit invenire, ut Virgilius fingit etiam Eneam in Inferno reperisse inter alia monstra, dicens in VI°: Multaque preterea variarum monstra ferarum, / Centauri in foribus stabulant etc., quos poete fingunt genitos ex Iunone in nubibus ex semine Ysionis regis, medios equos et medios viros, nominando inter alios dictum Nexum, qui mortuus est pro Dyanira et, sic mortuus, se vindicavit de Hercule eius occisore, ut dicit textus hic, de cuius ystoria Ovidius scribit in VIIII°, inter alia dicens quod Hercules, dum semel devenisse cum Dyanira, eius uxore predicta, ad Eubenum flumen, fecit transportari dictam eius uxorem per hunc Nexum centaurum ad aliam partem dicti fluminis, quam, sic transportatam, dictus Nexus carnaliter voluit cognoscere, unde dictus Hercules eum sagiptavit et vulneravit ad mortem venenata sagipta sanguine Ydre, qui, sic moriendo, dedit camisiam suam suo sanguine venenato infectam dicte Dyanire, dicendo quod erat talis virtutis quod quandocumque indueret ipsa eam, ipsum Herculem revocaret eum in amorem sui, unde postea, dum Hercules phylocaptus foret de Yole et non curaret de ipsa Dyanira, dicta Dyanira bona fide fecit hoc quod eam docuit Nexus, et sic mortuus est Hercules. Item nominat Chironem, filium Saturni et nutritorem Achillis, unde Ovidius: Te Saturnus equo geminum Chirone creavit, et Phyllirides puerum cithera prefecit Achillem. Item nominat Folum, de quo Virgilius in sua Georgica ait: Bacchus et ad culpam causas dedit, ille furentis / Centaurus leto domuit, Roceumque Follumque. Allegorice hii Centauri pro stipendiariis equitibus summuntur, ex eo quod die noctuque equis insidunt, et quia dictus rex Ysion fuit primus in Grecia qui tales stipendiarios invenit, ideo fingitur ex Iunone eos creasse. Nam Ysion dignitas interpretatur que, coniuncta cum humana potentia, que pro dicta Iunone ponitur, talia invenit, et quia tyrampni maxime hiis talibus stipendiariis tuentur et sanguinem spandunt ideo auctor fingit hic tyrampnos sic ab eis, ut a Centauris, custodiri, ne a sua pena debita releventur, ut dicit textus. -In hoc XXII capitulo auctor, se continuando ad proxime precedentia in eo quod finxit in fine precedentis capituli illum demonem decurionem de ano trullando fecisse trombetta, ut ibi patet in textu, exorditur modo hic ut patet in principio huius capituli, concludens sub quadam allegoria etiam quomodo in statu hominum vitiosorum in hoc mundo qui, ut sepe dixi, per hoc ficto Inferni accipitur, omnia turpia in dicto et facto fieri et dici reperiuntur motibus diabolicis qui pro istis demonibus accipi debent, unde excusat se auctor si ita turpiter hic modo hoc recitat ratione loci et qualitatis materie, nam multa in taberna dicta et facta tollerantur, ut dicitur hic in textu, que in Ecclesia improbantur, unde Tullius, De Officiis, premisso et recitato quomodo quidam pretor nomine Sophocles, sedendo pro tribunali cuidam eius college nomine Pericle, ostendit puerum pulcerrimum quasi sodomitico affectu et quomodo dictus eius collega sibi dixit reprensive. +{Non era anchor di là Nesso arrivato.} Dicto in proxime precedenti capitulo de prima specie violentie, que in proximum commictitur, in hoc presenti XIII° capitulo venit ad tractandum auctor de secunda quam homo in persona sui commictit se occidendo directo vel indirecto, dando scilicet causam sue morti sibi ab alio inferente, de quo primo membro tractat a principio huius capituli, usque ibi: {Noi eravamo anchora al tronco atesi}, ibi incipit dicere de tali alio secundo membro usque in finem. Quantum ad primum, auctor fingit se hic reperire animas talium se directo occidentium in plantas arboreas consertas et conversas, in plantas dico fuscas et spinosas, ultra illas quas fere, scilicet silvestres bestie, habent in nemoribus inter Cecinam et Cornetum, terras marictimas, odientes ibi loca culta, secundum sui naturam, ut dicitur hic in textu, inter quas animas fingit esse umbram Petri de Vineis de Campanea, olim cancellarii Imperatoris Federici secundi. Quem Petrum demum dictus Imperator cecari fecit, accusatum sibi per cuius curiali invidia in multis de quibus erat inscius et innocuus, unde, breviter ipse Petrus percutiendo caput ad quendam murum se occidit - iuxta illud Salamonis, Proverbiorum XV°: In merore animi deicitur spiritus - loquendo cum auctore, ut patet hic in textu, fingendo inde auctor sibi contigisse circa eius plantam stirpandam, ut habetur hic in textu, quod fingit idem Virgilius contigisse Enee, applicanti post excidium Troye, contrate cuidam Tracie, iuxta tumulum Polidori, filii Priami, occisi per Polinestorem proditorie, et quomodo dicam infra in capitulo XXX°, et quia eius tale scelus sic inhumanum fuit, quasi ut est se ipsum occidere ad infamiam eius forte, ita finxit ipse Virgilius, dicens in tertio Eneidos in persona ipsius Enee: Forte fuit iuxta tumulus, quo cornea summo / virgulta et densis hostilibus horrida mirtus. / Accessi virideque ab humo convellere silvam / conatus, ramis tegerem ut frondentibus aras, / horrendum et dicta video mirabile monstrum. / Namque prima solo ruptis radicibus arbos / velitur, huic atro loquuntur sanguine gutte / et terram tabo maculant. Michi frigidus horror / membra quatit gelidusque cohit formidine sanguis. / Rursus et alterius lentum convellere vimen / insequor et causas penitus temptare latentes; / alterque alterius sequitur de cortice sanguis. / Tertia sed postquam maiore hastilia nisu / aggredior genibusque adverse obluctor arene, / en loquar an sileam? gemitus lacrimabilis ymo / auditur tumulo et vox reddita fertur ad aures; / *Quid miserum, Enea, laceras? Iam parce sepulto, / nam Polidorus ego* etc. Item fingit se auctor hic invenire Arpias, quas etiam, ut monstra infernalia, Virgilius fingit Eneam in Inferno invenisse, dicens in VI°: Gorgones Arpieque et forma tricorporis umbre, et quas dicit auctor expulisse Eneam cum Troianis suis de quibusdam insulis que vocantur Strophades in Ionio mari cum prenuntiatione futuri dampni, idest future famis. Unde Virgilius, in persona dicti Enee, in hoc ait in III° et describendo formas earum: Servatum ex undis Strophadum me litora primum / accipiunt. Strophades Graio stant nomine dicte / insule Ionio in magno, quas dira Celeno / Arpieque colunt alie, Phineia postquam / clausa domus mensasque metu liquere priores. / Tristius haud illis monstrum nec sevior ulla / pestis et ira deum Stigiis sese extulit undis. / Virginei volucrum vultus, fedissime ventris / proluvies unceque manus et pallida semper/ ora fame. Quibus expulsis per dictum Eneam et sotios eo quod cibaria omnia sibi fedabant, una earum, vocata Celeno, ex rupe alta ita eis prenumptiavit, Virgilio ibi subdente: *Ibitis Ytaliam portusque intrare licebit. / Sed non ante datam cingentis menibus urbem / quam vos dira fames nostreque iniuria cedis / ambesas subigat malis assumere mensas*. / Dixit, et in silvam pennis ablata refugit, quod totum contigit eis, ut scribit ipse Virgilius in III°. Quantum ad originem earum scribitur poetice quod quedam Phyneus ad instantiam cuiusdam meretricis filium suum occidit, unde dii, de hoc irati, has Arpias miserunt ad fedandum mensas eius sed Zetus et Calais, filii Boree, inde expulerunt eas et fugaverunt usque ad has insulas Strophades, et dictum Phyneum ab eis liberaverunt. Hiis ad licteram dictis, notandum est quod Salamon, tangendo de perfidia et perversitate irrationali et inhumana horum hominum se ita occidentium propriis manibus ait, Ecclesiastes VI° capitulo: Non te tollas in cogitationem anime tue velut taurus, ne forte elidatur virtus tua per stultitiam, et relinquaris velut lignum aridum in heremo, et beatus Bernardus ad idem etiam ait: Homo occidens se est velut arbor silvestris cuius porci infernales pascuntur, et Macrobius: Cum anima de corpore violenter detruditur, quia exit abrupto vinculo non soluto, fit ei ipsa necessitas occasio passionis, et malis vinculis, dum rumpit, inficitur. Quibus auctoritatibus motus forte est auctor ad fingendum animas talium in hiis plantis et cespitibus consertas in Inferno hic taliter passionari a divina iustitia, que vult, ut dicit hic textus, quod nemo habeat quod sibi ipsi eripit, at tales eripiunt sibi animas rationalem et intellectivam, que est, ut dicitur, forma essentialis humani corporis; merito ita informes, ut vegetative, potius quam rationales dicte eorum anime debent censeri in alio mundo etiam puniri. Ad quod facit etiam quod ait Virgilius in VI°, dum fingit Eneam ire per Infernum videndo animas dampnatas, dicens: Proxima deinde tenent mesti loca, qui sibi letum / insontes perperare manu lucemque perosi / proiecere animas etc., et in XII°, describendo suspendium Amate regine, coniugis Latinis, ait: Et nodum informis leti trabe nectit ab alta. Et ex hoc motus est auctor et ad fingendum has Arpias ita depascere animas istas, ut plantas, que Arpie pro motibus diabolicis rapientibus animas talium se occidentium, ponuntur hic. Nam Arpia grece, latine dicitur rapina, et ex hoc finguntur dicte Arpie fuisse tres: prima scilicet Aello, que interpretatur alienum cupere, secunda dicitur Occipete, que interpretatur rapiens, tertia dicitur Celeno, que interpretatur abscondens, et sic nichil aliud intellextit Virgilius pro istis Arpiis, quam piratas maris quasdam in dicta insula Strophadum commorantes. -A quo equinoctiali puncto Arietis dies ipse solaris, procedens versus tropicum Cancri, diatim in dimidio plus augetur, et auctus usque ad XV horas et dimidiam, tunc dicitur talis dies maior totius anni et integer, et dicitur tunc fore solstitium. Inde, procedendo versus dictum equinoctium autumpnale, diatim minuitur usque quo veniat ad XII horas, et sic iterum potest dici medium quoddam tunc dies, sicut et nox in dicto equinoctiali puncto dicti diei naturalis et sui ipsius, etiam a quo puncto equinoctiali Libre noctes vadunt superando dies semper usque ad solstitium Capricorni, quod est in medio Decembris, in quo dies minor est totius anni, scilicet VIIII horarum cum dimidia, unde sicut dies possunt dici ire ad mediam noctem eundo a dicto solstitio Cancri versus dictum equinoctiale punctum Libre, ratione superius ostensa ita, et per consequens versa vice noctes debent dici ire ad medium diem, eundo a dicto solstitio Iemeli versus dictum equinotiale punctum Arietis, hoc est ad medium diem naturalem tunc tempore existentem. +Post hec veniamus ad secundam partem predictam huius capituli, in qua auctor dicit de violentia quam quis sibi facit non occidendo se propriis manibus, sed dando operam ut moriatur alio modo, ut plurimum faciunt, devenientes propter prodigalitatem de divitiis ad inopiam, de quibus Ecclesiastes X° capitulo dicit: Proiecerunt in vita sua intima sua, ut fecit iste Lanus, civis senensis, qui, fusis suis bonis, exposuit se moriturum in bello quodam habito inter Senenses et Aretinos in contrata que dicitur Toppo, comitatus Aretii, ut dicit textus hic, et eodem modo finivit iste dominus Iacobus de Sancto Andrea paduanus, de quibus fit hic mentio in textu, et ex hoc auctor fingit animas talium ita hic laniari ab istis canibus qui allegorice pro indigentis diversimode insultantibus eas ponuntur, seu pro creditoribus suis persequentibus ipsos. Sub qua eadem allegoria Ovidius in tertio fingit Actheonem per Dianam, idest per venationem, conversum in cervuum, idest deductum ad humilem paupertatem, et demum laceratum et mortuum a suis canibus non valendo sibi dicere eis: *Atheon ego sum, dominum cognoscite vestrum!*. Ultimo tangit auctor de isto florentino qui fecit se sua domo sibi gibbettum, qui est illa turris Parisius ubi homines suspenduntur, ut dicit hic in textu, tangendo etiam metaphorice cur planeta Martis, sub cuius dominio civitas Florentie sita est, altercatur cum civibus eius: nam a tempore fidei citra habuerunt pro patrono Sanctum Iohannem Baptistam loco dicti Martis, et nisi quia tempore huius auctoris vigebat de eius statua super Ponte Veteri Florentie peius egisset, ita quod refecta non fuisset dicta civitas combusta ab Atila, de quo dixi in precedente capitulo, ut dicit textus hic in fine. -Post hec veniamus ad tractatum huius VIIe bulgie infernalis in qua auctor, ut supra premisi, fingit puniri animas illorum qui in hoc mundo furantur in tam diversis mutationibus et transformationibus cum variis serpentibus, ut dicit textus in hoc capitulo et in sequenti continuato cum isto. Et ad evidentiam et notionem allegoricam prenotandum est quod, secundum quod sentit hic auctor, triplex modus furandi in hoc mundo inter homines reperitur: primus est cum homo non habituatus ad furandum, nec solitus furari, si appareat et occurrat sibi res aliqua parata et apta furto, subito et indeliberate illam furatur, ut fecit iste Vannes, filius bastardus domini Fucci de Lazariis de Pistorio, qui una die festiva, visa sacristia sancti Iacobi ecclesie maioris dicte sue terre multis et sumptuosis apparamentis munita, statim in nocte sequenti furtive spoliavit eam, propter quod furtum, ut dicit hic textus, inveniendum, quamplures homines dicte terre per officium potestatis ibi fuerunt inquisiti et carcerati et torti, sive tormentati, sine culpa; tandem, scito negotio hoc, dictus Vannes ob illud furtum suspensus est per gulam, nam potius solitus dictus Vannes fuerat esse homicida quam fur, ut dicitur hic in textu de eo, ideo auctor nunc hic fingit ita pungi ab hoc serpente ipsum et subito comburi et refici, ut dicit textus comparative quasi ut Fenix, de qua Ovidius, cuius verbis hic auctor ad licteram utitur. Item reducit ad eius comparationem hic etiam casum et actum caducum illius hominis quem demon interdum humore quodam melanconico fatigat et cadere facit, sive illam oppillationem que dicitur epilensis, in cuius spiritus tali destructione subita et refectione auctor allegorice vult hic sentire, videlicet quod homo ille qui non sit in hoc mundo compressionatus et deditus vicio et actui furandi, si tamen contingat quod ab effectu furandi, ut a serpente quodam, visa re apta ad furandum pungatur ad serpentem, ut serpunt serpentes habitacula aliena et furentur, revertitur nichilominus in suo proprio primo statu humano, non in serpentino ut de aliis de quibus statim inferius dicam contingit, inducens hic auctor dictum spiritum ultimo ad prenumptiandum sibi quod prenumptiavit etiam umbra Ciacchi supra in VI capitulo, videlicet quomodo pars Nigra Pistorii superare debebat partem Blancam de qua auctor erat, accipiendo transumptive hic auctor vaporem de quo hic dicitur pro marchione Morello Malespina, qui capitaneus fuit, tractus de valle Macre fluvii, idest de Lunisana eius contrata, et electus loco Roberti regis Apulie, tunc ducis Calabrie, inde recedentis ad obsidionem Pistorii factam per dictam partem Nigram per Martem, idest per dispositionem bellicam, dicendo quomodo dictus vapor involutus nubibus turbidis, idest de Nigris Guelfis, lacessitus erit a tempestate acra, idest a multis pugnaculis, scilicet dictus marchio in dicto capitaneatu super Campo Piceno - idest super plano ubi est Pistorium, ubi Catelina iam devictus fuit a Romanis, quem locum Sallustius vocat in fine sui Catelinarii Picenum, - tandem repente rumpet nebulam, idest per vim famis, intrabit dictam civitatem, ut fecit dictus marchio, et dicta pars Blancorum dispersa fuit, ut tangitur hic per dictum spiritum. Secundus vero modo furandi, de tribus quos supra premissi, est in illo homine qui in continuo affectu et proposito et motu est die noctuque furandi, non actento si res sit apta ad furandum vel non, ut modo de primo modo furandi dixi, et hoc tangit hic auctor secundario in umbra Agnelli de Brunelleschis de Florentia, quam fingit in sequenti capitulo ita commisceri et uniri cum illo serpente, idest cum proposito et affectu diabolico continue furandi, pro quo allegorice talis serpens accipitur. Presentim, in eo quod fingit umbram dicti domini Guercii in forma serpentis ita percutere umbram dicti domini Bosii in forma humana existente in umbelico, unde, ut ibi dicit textus, nostra alimentatio primo capitur, hoc est quod embrio in ventre mulieris de eius mestruo sanguine primo nutritur, trahendo illum ad se per umbelicum ad epar, item etiam in eo quod dicit quod ita punctus per vulnus fumabat dictus dominus Bosius et dictus dominus Guercius, ut serpens per os suum, nichil aliud allegorice vult tangere auctor, nisi quod collocutio talium furium in nocte in loquendo et respondendo obscura sicut fumus procedit velata a nocturna tenebra, unde Fulgentius, scribens de Caco centauro fure, de quo dicam in sequenti capitulo, ait. +{Poi che la carità del natio loco.} In hoc quartodecimo capitulo auctor fingit se ingredi tertium circulum violentie superius subdivisum, in quo dicit puniri animas violentorum in Deum in hac landa arenosa. Dicitur enim landa quelibet planities circumdata nemore, ut erat hic, secundum Uguccionem, ad quam veniendo dicit auctor quod firmavit passum ad randam, idest ad extremum, similando eius arenam arene Lybie quam calcavit Cato cum aliis Pompeianis, de qua scribit Lucanus in VIIII°, item similando flammas pluentes ibi illis que iam pluebant similiter exercitum Alexandri in India, de quo videtur velle tangere Lucanus in X° scribens de eo dum dicit: Gentibus Occeano classes inferre parabat / Exteriore mari, non illi flamma nec unde / nec sterilis Lybie nec Sirticus obstitit Amon. Verum, quia talis violentia tripliciter commictitur, scilicet blasfemiando ipsum Deum et luxuriando contra naturam et fenerando, ideo triplici diverso modo pene auctor hic fingit tales puniri, blasfemiantes videlicet iacendo, luxuriantes contra naturam continue eundo et feneratores sedendo. Inter quos blasfemos fingit auctor se reperisse hic umbram Capanei, olim regis de Grecia, magni contemptoris deorum, qui, existens in obsidione civitatis Thebarum una cum Adrasto, Tideo, Amphiarao, Ipomedonte partenopeo et Polinice regibus grecis contra Etheoclem fratrem dicti Polinicis, semel ascendit muros dicte civitatis, et dicendo multa obprobia contra Iovem fulminatus est ab eo et occisus, unde Statius, de hoc loquens, sic ait in X° Thebaidos: Atque hic ingenti Capaneus Mavortis amor / facta diu tutus superum contemptor et equi. / *Iurgia, cum mediis Capaneus auditus in astris. / Nullane pro trepidis clamabat numina Thebis / statis? ubi infande segnes telluris alumpni, / nunc age, nunc totis in me commictere flammis, / Iupiter! an pavidas tonitru turbari puellas, tangendo de pugna enim hic Flegre, contrate Thesalie, in qua dictus Iupiter obtinuit contra Gigantes auxilio Vulcani quem poete fingunt fabrum ipsius Iovis ad fulmina fabricanda, ex eo quod Iupiter, secundum eos, allegorice debet accipi pro supremo igne innocuo, Vulcanus vero pro medio nocuo, Vesta pro nostro igne inferiori. Si quis enim vellet, posset hoc modo hic allegorizare, ut pro isto Capaneo ita hic strato sub igne et accipiamus eius statum vitam et statum multorum dominorum potentum in hoc mundo qui in tantam ascendunt superbiam ut, contempnendo Deum et blasfemiando, non putant illum contra eos posse quicquam, superbo incendio quodam et iracundo, contra quos tales dicitur Apocalipsis XVI° capitulo: Extuaverunt homines extu magno et blasfemaverunt nomen Domini, et in Ecclesiastico capitulo XXVII°: Qui in altum mictit lapidem, super caput eius cadit, qui tandem tales fulminantur subito ab ipso Deo, idest ad nichilum reducuntur, ut patuit in Dionisio dominatore Sicilie qui, ut scribit Valerius in titulo De Neclecta Religione, in contemptu deorum multa templa destruxit et spoliavit, et tandem ipso extincto, eius filius, fugatus Athenis ut vitam duceret pedagogus effectus est, de quibus, hoc respectu, dicitur Ecclesiastici X° capitulo: Sedes ducum superborum Deus evertit et sedere fecit mites pro eis, et eodem capitulo etiam dicitur: Perdidit Deus memoria superborum, et ibidem: Radices gentium superbarum arefecit, et Psalmista: Vidi impium superexaltatum et elevatum sicut cedros Libani et transivi, et ecce non erat. / Quesivi eum et non est inventus locus eius. + +Post hec auctor fingit se invenire tertium flumen infernale quod dicitur Flegeton, quod interpretatur Ardor irarum et cupiditatum secundum Macrobium, et quia Virgilius nunc ab ipso tertio flumine summit causam dicendi de origine ipsius et aliorum fluminum infernalium, dicit auctori quod nichil notabilius hucusque invenit et vidit ibi ab ingressu Inferni citra ut dicit textus, circa cuius digressionem quam facit hic auctor in persona Virgilii incipientis dicere quomodo in medio mari, Greco subaudi, sedet unum paese devastatum, idest una insula, vocata Creta, et nominata sic a Crete rege, deserta: hoc dicit respectu eius quod iam fuerit, nam centum iam habuit urbes, ideo dicta fuit Centopolis; nam dicit Orosius quod per mille miliaria longa est. Notandum est quod, secundum poetas et alios ystoricos gentiles, monarchia sive regnum unicum et principale mundi primo incepit a Saturno rege Cretensis ynsule, et sub ea prima etas mundi dicitur fuisse pura et innocua, ideo dicta est aurea; qui Saturnus ex Rea uxore sua, que etiam Cibele et Berencinthia vocata fuit per Grecos, et per Latinos Opis, quattuor filios habuit, scilicet Plutonem, deum Inferni et terre, Neptunum, deum maris, Iunonem, deam aeris, et Iovem, deum etheris. De quo Iove dicta dea pregnante existente, dictus Saturnus precepit ei ut quicquid pareret suffocare deberet eo quod habuerat per vaticinium dictum partum ipsum debere de regno Crete depellere; que demum peperit dictum Iovem et, commota pietate dicta Rea, faciens credere dictum Saturnum dictum partum fore suffocatum ut ordinaverat, fecit portari secrete dictum Iovem super montem Ide, qui est in dicta insula Crete iuxta civitatem Candie, a medio supra sterilis et a medio infra fertilis, et ibi faciebat ipsum nutriri et, ne audiretur dum plorabat, faciebat ibi certas fabros maleare et alios sonos et rumores facere fieri, unde Virgilius in tertio, de hoc tangens, ait: Creta Iovis magni media iacet insula ponto / mons Ideus ibi et gentis cunabula nostre. / Centum urbes habitant magnas, uberrima regna, / hinc mater cultrix Cibele coribantiaque era / Ideumque nemus, hinc fida silentia sacris, et hoc est quod tangit hic auctor ystorice de dicta ynsula et monte Ide, et de Rea predicta. Modo auctor volens venire transumptive ad ostendendum quomodo dicta quattuor flumina infernalia orta sint, et sub qua allegoria hic accipi debeant, fingit hunc senem ita stare in hoc predicto monte Ide, guctantem per quattuor eius partes lacrimas facientes hec quattuor flumina, ut dicit textus, accipiendo dictum senem pro nostro maiori mundo elementato ita quod merito vocat eum senem, cum ultra sex milia annos vixerit, idest duraverit hucusque; item dicit eum et magnum, respectu minoris mundi subaudi, qui homo dicitur, - unde Bernardus Silvestris, in suo libro Microcosmi, dicit quod: Homo dicitur minor mundus - nam sicut mundus maior ex eadem et diversa materia et mixta natura consistit, ita et homo, unde ait Papias: Microcosmus a Grecis homo appellatus est, idest minor mundus quattuor elementis regitur, ita et homo quattuor humoribus ad illa comproportionantis; nam proportionatur collera calida et sicca igni, sanguis calidus et humidus aeri, flegma frigidum et humidum aque, melancolica frigida et sicca terre. Item sicut cursus vite hominis per quinque etates partitur principaliter, videlicet per pueritiam, adolescentiam, iuventutem, senioritatem et senectutem, ita cursus temporalis mundi per suas quinque etates; item, sicut prima etas hominis puerilis, ut aurea, nullum fluxum habet ad Infernum, sed alie quattuor sic, ut nocue et vitiose eodem modo et in maiori mundo a cuius prima etate aurea, idest immaculata, nullus motus et fluxus vitiosus ut flumen traxit ad Infernum homines secus in aliis quattuor etatibus sequentibus, a quibus dicta quattuor flumina infernalia transumptive, ut dictum est, procedunt; que pro motibus diabolicis et transcursibus, ad vitia, ut ad Infernum, temporaliter nos inundare faciunt, hic ponuntur, ac etiam processerunt ab ipso tempore sub cuius typo Saturnus ponitur hic, unde dicitur Saturnus grece Cronum, quod tempus interpretatur, unde prima etas dicti utriusque mundi innocua, sine macula, caret, et caruit tali fluxu, seccus in aliis sequentibus etatibus, ut dictum est. Ad quod ait Ovidius in primo: Aurea prima sata est etas, que vindice nullo, / sponte sua, sine lege fidem rectumque colebat. Quo Saturno expulso per dictum Iovem, eius filium, successit etas secunda, argentea, nocua et vitiosa, et sic cepit homines, ut peccatores, facere fluere primo ut flumen ad Infernum, unde subdit ipse Ovidius: Postquam Saturno tenebrosa in Tartara misso / sub Iove mundus erat, subiitque argentea proles, / auro deterior, fulvo pretioso aere. / Tertia post illas successit aenea proles, / sevior ingeniis et ad orrida promptior arma, / non scelerata tamen; de duro est ultima ferro. / Protinus irrupit vene peioris in evum / omne nefas fugiere pudor verumque fidesque. Et Claudianus: Proclivior usus / in peiora datur suadetque licentia luxum / illecebris effrenaque favet etc., et in hoc tangit hic de fictili parte, ut de deteriori etate in qua nunc sumus, ipse auctor. Et Iuvenalis etiam dicens: Nona etas agitur peioraque secula ferri / temporibus, quorum sceleris non invenit ipsa / nomen et a nullo posuit natura metallo. Post hec etiam notandum est quod, preter premissum regnum primum Saturni felicissimum, fuerunt etiam quattuor regna post illud principalia in mundo, ut scribit Orosius ad Augustinum, scilicet Babilonicum in Oriente, quod incepit a Nino rege, et finivit tempore Cyri regis Persarum qui Babiloniam destruxit, item Cartaginense in meridie quod incepit sub Tola duce dum Cartago facta est, item Macedonicum in Septentrione, quod incepit ab Alexandro, item Romanum quod incepit a Romulo in Occidente, quorum regnorum duo media fuerunt minora potentia et duratione, orientale vero et occidentale predicta, maiora. Et hoc est cur auctor fingit hunc senem respicere Romam et habere dorsum ad civitatem Damiate orientalem vicina Babilonie per triginta miliaria ut ostendat dictum occidentale romanum regnum vigere, et orientale babilonicum extinctum esse predictum, et quia dicta quinque regna comprehensa etiam in tempore etiam dictarum quinque etatum, ut dicte etates, de bono in malum et de malo in peius processerunt. Ideo potest etiam se referre auctor ut transumptive manare faciat dicta quattuor flumina infernalia a dictis quattuor regnis, idest a temporibus eorum, in quibus homines vitiosi fuerunt et sunt, et non a primo Saturni aureo predicto virtuoso, ut a prima dicta etate utriusque dicti mundi. Et sic etiam auctor hic dicit, alludendo verbis Danielis capitulo IIII° dicentis Nabucodonosori, oblito cuiusdam sui sompni quod fecerat: Tu rex videbas, et ecce statua grandis contra te cuius caput aureum, pectus agenteum, venter eneus, tibie ferree, pedum quedam pars ferrea et quedam fictilis, quod postquam interpretando ait: Tu rex caput es aurum, et post te veniet minus regnum argenteum et aliud eneum et aliud ferreum, quintum regnum erit divisus, in quo suscitabit Deus celi regnum, quod hoc ultimum possumus dicere nunc vere iam evenisse, si quis bene respiciat quomodo pastores Ecclesie successerunt in dicto regno occidentali Romano et imperio. Quod tangit hic auctor dum dicit dictum talem senem stare in dextero pede de terra cocta, ut in viliori parte, magis erectum quam in alio, subdendo Virgilius hic quomodo ipse auctor videbit flumen Lethe in Purgatorio et quomodo Flegeton debebat cognosci ab eo ab aqua rubea, ut dicit textus, cum interpretetur ardor et incendium, ut supra dixi. + +{Ora cen porta lun de duri margini.} In XV° capitulo isto auctor dicit de pena animarum illorum qui offendunt Deum mediante natura offensa sodomitice luxuriando, postquam dixit de hiis qui immediate ipsum Deum offendunt blasfemiando eum, ut supra dictum est, que duo peccata merito debent associari, ut hic successive facit auctor; nam Lex hos duos excessus ultimo puniendo supplitio sub uno et eodem titulo eos ponit et copulat ita dicendo in eo, ut in rubrica, sic: ut non luxurientur homines contra naturam neque blasfemient in Deum, tangendo auctor hic comparative de natura maris Occeani crescentis et decrescentis inter civitatem Guizantis et Brugie in Flandria in XXIIII horis per XVIII° miliaria, quod alibi in aliquo loco non contingit de tanto accessu et recessu, et hoc est singulare propter quasdam concavitates et voragines ibi sub mari existentes absorbentes et evomentes ita ibi aquas secundum quosdam. Phylosophus vero, in secundo Metaurorum, videtur dicere hoc esse Propter angustias terre et adiacentem terram in modico ex magno coartatam pelago, propter quod ita movetur huc illuc; Lucanus autem in primo videtur dubitare, dicens in hoc: Quaque iacet litus dubium, quod terra fretumque / vindicat alternis vicibus, cum funditur ingens / Occeanus, vel cum refugis se fluctibus aufert, cuius causa an sit ventus an luna an sol vel aliud ita subdit ibidem: Querite quos agitat mundi labor, at mihi semper / tu, quecumque moves tam crebros causa meatus, / ut superi voluere, late. Alius vero accessus et recessus qui fit universaliter a mari a corpore lune causatur, ut dicit iste auctor infra in Paradiso in capitulo XVI°, et idem Phylosophus, in libro De Proprietate Elementorum, ait: Accessio maris ex lune permutatione fit, et Lucanus in ultimo: Luna suis vicibus Thetim terrenaque miscet, et Macrobius: Humida in accessu lune augumentantur et in recessu minuuntur. Item cum luna nundum transiverit lineam meridianam mare accedit, et cum transit recedit, usque dum venit ad occidentalem orizontem; iterum, dum vadit versus alium meridianum, mare accedit et abinde ultra versus orientem iterum recedit, extendendo etiam auctor dictam suam comparationem ad aggeres quos faciunt Paduani iuxta flumen Brente antequam nives Carintie a calore liquefiant, ut dicit textus hic. + +Inde fingit auctor se inde reperire umbram ser Brunecti Latini, civis Florentini, universalis hominis in scientia adeo ut gallico sermone quendam librum composuit commendabilem valde, quem vocavit Thesaurum, et vocat hic recommendando eum huic auctori, ut in fine huius capitulo dicitur. Quam umbram inducit auctor hic inter alia ad dicendum quomodo auctor ita ibi erat, cui auctor dicit quomodo deviavit in illa valle et silva, de qua dictum est supra in capitulo primo et ibi de eius allegoria dixi, tangendo inde dicta umbra de origine Florentie incidenter, scilicet quomodo victo Katelina per Romanos, secundum quod scribam infra in capitulo XXV°, Florinus, consul romanus, obsedit civitatem Fesulanam, eo quod eius cives complices erant dicti Kateline, et castra sua posuit iuxta flumen Arni apud villam Arninam, et breviter victa dicta Fesulana terra dictus consul destruxit eam, et eius cives reduxit ad habitandum in dicta villa Arnina cum totidem Romanis, et facta est ibi demum de tali duplici gente civitas Florentie, ita vocata a dicto Florino; que civitas alia Fesulana super quodam monte erat valde saxoso, ubi adhuc etiam hodie lastre lapidee, et maxime seu mole, unde macignum saxum dicitur, fodiuntur, et hoc est quod tangit hic de saxo et macigno volendo dicere de duritia talis gentis Fesulane, vel forte, considerata dicta duritia dictorum Fesulanorum, hoc dixit sequendo illam poeticam fictionem Ovidii scribentis in primo quomodo Decaulion et Pirra, eius uxor, sedato diluvio, soli remanserunt in mundo, et quomodo dictum fuit eis per Themim, fatidicam mulierem, quod proicerent post tergum ossa matris eorum, scilicet lapides que sunt ossa terre matris hominum, et ita fecerunt et facti sunt dicti lapides homines et sic restitutus est mundus gentibus, unde ait ibi ipse poeta: Inde genus durum sumus experiensque laborum / et documenta damus, qua simus origine nati, includendo auctor se descendisse ex dicta romana gente ita commixta. Iterum sciendum est quod, prout fertur, iam est longissimum tempus quod illi de ynsula Maiolice magnam guerram et depredationem intulerunt Pisanis, unde, volentes se de hoc vindicare omnes predicti Pisani, navigium ascenderunt et eorum civitatem Pisarum Florentinis in custodiam tradiderunt, qui Pisani dictam ynsulam Maiolice invaserunt quam post multam occisionem hominum totam rebus expoliaverunt, qui, reversi Pisas ita victoriosi inter alia spolia detulerunt duas valvas eneas seu portas mirabilissimas quas adhuc habent in ecclesia sua maiori et duas longas columpnas de proferitico lucidissimas adeo quod homines respicientes in eas se videbant ut in speculo quas donaverunt Florentinis in premium dicte custodie; tamen postea, invidia moti antequam exportarentur Florentie, dicti Pisani cum paleis et igne fumicaverunt eas ita secrete et latenter quod totam suam luciditatem amiserunt, tamen Florentini, de illo primitus non perpendentes, ut orbi illas duxerunt Florentie et erigerunt apud Ecclesiam suam maiorem, at postea perpendentes de dicta tali offuscatione, nunquam simul amici fuerunt, et ex hoc abinde citra florentini vocati sunt orbi, ut dicitur hic in textu, dicendo inde auctor dicte umbre et congratulando sibi invicem quomodo ipse ser Brunectus, vivens in hoc mundo, docebat eum illa que faciunt homines ecternos, subaudi fama virtuosorum operum, unde Virgilius, in persona Iovis rogati ut vitam Turni prorogaret, inquit: Stat sua cuique dies, breve et irreparabile tempus; / omnibus est vite: sed famam extendere fatis, / hoc virtutis opus. Item inducit auctor dictam umbram ad pronuntiandum sibi quomodo propter suum bene agere populus florentinus expellet eum per exilium, ut fecit in anno MCCCI°; tamen dicit auctor quod de tali casu et fortuna non curabit dummodo eius conscientia sibi non garrat in hoc, idest ut non valeat sibi improperare quod aliqua culpa eius processerit talem casum, vel dicit quod prestans erit seu presto fortune, idest acquiescet voluntati fortune ipsius, dummodo conscientia eum non remordeat in non dolendo de ea in eo casu ubi per bene agere malum sibi contingat, iuxta illud Ovidii dicentis in Epistulam ad Paridem: Leviter ex merito quicquid patiare ferendum est / que venit indigne pena dolenda venit, licet huic auctoritati dissonare videatur quodam textus in Decretis de Penitentiis distinctione IIIa ex verbis Senece tractus, ita dicens super eo quod queritur quare boni mala et mali bona in hoc mundo habeant: Quando videmus bonum mala pati non turbemur et quando videmus malum ditescere non subruamur; nam in alia vita corona illic supplicium. Est et alia ratio quia non potest malus in omnibus malus esse, sed habet aliqua bona, neque bonus in omnibus bonus esse, sed habet aliqua peccata. Quando ergo prosperitatem habet malus, hic malo capitis sui est; cum enim pro illis paucis bonis retributionem hic accipit, illic iam plenius punietur, et de bono simili modo est contra; ex quibus subdit hic auctor de rotatione fortune, ut dicit textus, de quo plene dixi supra in capitulo VII°, et de ligone rustici, in quo vult dicere quod nedum de fortuna sed etiam de casu non curabit, et hoc dicit per hanc circunlocutionem, volens tangere de natura casus et in quo differat a fortuna, ut scripsi supra in capitulo VII°, per fratrem Albertum in tractatu De Fortuna qui diffinitur per Phylosophum in secundo Physicorum et per Boetium in V° sic: Casus est inopinatus, ex confluentibus causis, in hiis, que ob aliquid geruntur eventus. Nam quotiens aliquid alicuius gratia rei geritur aliud quam quibusdam de causis quam quod intendebatur contingit, dicitur casus, ut si quis colendi agri causa fodiens agrum humum, defossi auri pondus inveniat casu contingit, et sic est casus preter intentionem agentis; fortuna vero est cum circa intentionem contingit agentis. et sic respiciendo actum fodiendi, exemplificatum per Boetium ibi, alludens auctor ei ita de ligone legitur, cuius officium est fodere. Item inducit dictam umbram non sine causa et ministerio auctor ad dicendum quomodo ipsa et eius sotii in hoc mundo lerci, idest deturpati fuerunt de uno et eodem peccato, non exprimendo nomen dicti peccati: nam dicit Simmacus quod De hoc scelere fornicationis contra naturam homo non debet loqui, unde etiam Ieronimus dicit quod Sodoma interpretatur muta; nam in die iuditii faciet hoc peccatum hominem mutum cum non poterit se excusari ignorantia, cum ipsa natura legem docuerit etiam bruta animalia quam sodomita transcendit, et quia, ut legitur Genesis capitulo XVIIII°: Deus in hoc mundo igne et sulfure hoc peccatum punivit in Sodoma et Gomorra civitatibus, merito hic auctor fingit has umbras ita exustas taliter ab illo igne cruciari, ad quod respiciens Psalmista ait: Pluit super peccatorem laqueos ignis et sulfur et spiritus procellarum, et alibi: Cadent super eos carbones et ignem, et etiam quia allegorice in hoc mundo tales peccatores viventes incendio quasi possunt censeri esse, item et quia huiusmodi sodomite et alii peccantes fornicando contra naturam, ut sunt illi de quibus auctor dicit hic et in sequenti capitulo, non sunt coeundo stabiles in terminis nature, sed mobiles et in continuo motu perquirendi extraneos modos in hoc mundo luxuriandi, ideo auctor fingit has animas talium continue ambulare, ut dicitur in hoc et sequenti capitulo, nominando ultimo dicta umbra, et dicendo quod inter alios ibi secum dampnatos erat Priscianus et dominus Francischus Acursii et dominus Andreas de Mozzis, olim episcopus florentinus, qui ob hoc crimen translatus fuit in episcopatum Vincentinum per servum servorum Dei, idest per Papam, et hoc est quod tangit de Arno fluvio currente per civitatem Florentie et de Bachilione, fluvio currente per civitatem Vincentie. Que umbra, recommendato auctori dicto suo libro vocato ut iam dixi Thesauro, affugit velocius currendo quam currat ille qui vincit bravium Verone, ut dicit hic textus in fine. + +{Già era in loco unde sudìa il ribombo.} In hoc XVI° capitulo auctor continuat adhuc se ad proxime supra dicta hoc modo, videlicet quod, dicto de prima vi que commictitur in Deum immediate per blasfemiam, ac de secunda que commictitur in eum mediante offensa natura, de qua Levitici XX° capitulo dicitur: Qui dormierit cum masculo coitu femineo, uterque operatus est nefas morte moriatur; tamen quia hoc secunda vi non tantum commictur contra naturam per sodomiticu predictum coitum, sed etiam duobus aliis diversis modis, videlicet coeunte homine cum bruto animali, de quo Levitici XX° capitulo preallegato, dicitur: Mulier que succubuerit alicui iumento simul interficiat cum illo, et eodem libro XVIII° capitulo, etiam dicitur: Cum omni pecore non coibis, vel etiam coeunte homine cum muliere non in naturali et debito vase, contra quod scribit Apostolus, Ad Romanos primo capitulo dicens: Propterea tradidit Deus eos in passiones ignominie, nam femine eorum mutaverunt naturalem usum in usum quod est contra naturam; similiter autem et masculi, et ex hoc facta est Lex codicis ad hoc in libro De Adulteriis, sic dicens: Cur vir nubit in feminam vires porrecturam, ubi sexus prodidit locum, et ubi Venus mutatur in aliam formam? Iubemus amari iura gladio ultore etc., ubi Glosa dicit: Hoc fieri cum homo in officium femine se supponit, ad quod dicit beatus Methodius quod talis libido fuit causa diluvii; item et Augustinus ad predicta sic etiam ait: Adulterii malum fornicationem vincit, vincitur ab incestu; peius enim est cum matre quam cum aliena uxore dormire; sed omnium horum pessimum est quod contra naturam fit, ut si vir membro mulieris non ad hoc concesso utitur, quod quidem exacrabiliter fit in meretrice, sed exacrabilius in uxore, subsequenter igitur de huiusmodi secundariis fornicationibus contra naturam auctor dicit in hoc capitulo, circa cuius principium exponendum ad licteram est notandum quod, secundum Uguccionem, boo, boas, idem est quod sono, as; inde descendit bombus, bombi, quod idem est quod sonus, soni, et sic ribombum idem erit quod resonus, et ex hoc etiam dicit auctor hic de rombo, idest de sono, quem faciunt apes in arniis; dicuntur enim arne in Tuscia alvearia vasa in quibus apes mellificant, fingendo inde auctor has tres umbras horum trium probissimorum florentinorum, scilicet domini Theghiai de Aldobrandis et domini Iacobi Rusticuccii et domini Guidonis Guerre de Casentino, nepotis bone Gualdrade - et cur hoc dicat hic auctor, et que fuerit ista Gualdrada, dicam infra in Paradiso in capitulo XVI° - ita venisse hic ad eum cridando Hei, quod verbum dicit Ysiderus in primo Ethimologiarum esse interiectionem timentis, sicut Heu dolentis, et dictam umbram domini Iacobi ita rogasse eum, ut dicit textus, scilicet ut panderet se eis, non attenta vilitate illius loci solli; dicitur Florentie terra solla que sublevat se sub planta pedis semiliquida, ut pasta, ut est paludina tellus, nec aspectu eorum brollo etiam attento; dicitur etiam Florentie brollus homo denudatus pannis, seu facultatibus, de quarum peccatorum penarum allegoria dixi in precedenti capitulo, et quia viri quandoque ab uxoribus suis ducuntur luxuriose novitate quadam et incendio ad turpitudinem huius libidinis inducit etiam hic dictam umbram auctor dicere sibi quod mala uxor magis quam aliud nocuit ei ad ita peccandum. Item assignat auctor causam dicte umbre cur magis tunc civitas Florentie sit destituta virtutibus, scilicet propter illam novam gentem eius villicam, de qua dicit infra in Paradiso in supradicto capitulo XVI°, et ibi dicam, et propter subita et repentina lucra, ex quibus arrogantie et immensurate expensiones orte sunt. Ultimo tangit dicta umbra quod naturaliter nobis contingit, scilicet quod sicut homo in miseria existens dolet dum recordatur de felici statu suo preterito et deperdito, ut tangit auctor supra in capitulo V°, dum dicit ille spiritus sibi: Nessun maggior dolore / che ricordarsi del tempo felice / ne la miseria; e ciò sa el tuo doctore; ita letatur, e contra, existens in felici statu dum recordatur de miseri preterito et remoto. Ad quod Virgilius, inducens Eneam confortare comites suos in infortunio suo, sic ait in primo in persona dicti Enee: Experti revocate animos metumque timorem / mictite forsan et hec olim meminisse iuvabit, et hoc est quod dicit hic dicta umbra auctori quod, dum erat extra loca buia, idest extra loca obscura Inferni in hoc claro mundo, quando iuvabit eum dicere et cogitare Ego fui etc. quod de eis loquatur, ad quam etiam allegoriam etiam posset trahi, ut homo de vitioso statu redactus ad virtuosum glorietur reminisci de malo, a quo est remotus. + +Post hec auctor, volens comparative dicere de immensa sonoritate illius aque Flegetontis, cadentis ibi sic ab alto, tangit de sonoritate aque Montonis fluminis, quod a civitate Forlivii supra versus Alpes vocatur Aqua Quieta, ut dicit textus hic. Quod flumen inter alia flumina manantia a sinistra costa montis Appenini a monte Vesulo, qui vulgariter dicitur Mons Visus, ubi flumen Padi originatur, currens versus orientem, primo habet proprium cursum, idest primo intrat per se in mare Adriaticum; nam alia omnia sibi precedentia flumina intrant dictum mare non per se, sed cum aqua dicti Padi, et intelligas hic de monte Appenino illo auctorem loqui, qui protrahitur a montibus Alpiferis, dividentibus Galliam a Lombardia ad dexteram partem, qui mons Appeninus dividit Lombardiam a Tuscia, et Romandiolam et Marchiam Ancone, et extenditur usque in Calabriam et Fare Messine, cum etiam alia pars montanea a dictis Alpibus procedens ad sinistram, dividens Lombardiam ab Alemania, dicatur Appeninus, ut dicitur infra in XX° capitulo, ex eo quod dictas Alpes Anibal et Peni transierunt, unde hoc nomen Appenini postea venit, ut scribit Ysiderus XIIII° capitulo Ethimologiarum, et subdit ibi hii montes Appenini dividunt Galliam a Germania, item Galiam et Germaniam a Lombardia, item Lombardiam a Tuscia, item Romandiolam a Marchia et Tuscia, item Abrucium a ducatu Spoletaneo et a Campanea, et extendunt se dicti montes usque in Calabriam, dicendo idem auctor quomodo cadimentum quod facit dicta aqua Montonis fluvii predicti in Alpe, prope monasterium Sancti Benedicti, debebat a natura, sicut est per unam, per mille alias rupes fore receptum, idest receptaculum ibi inventum et habitum; hoc dictum videtur michi insapidum, quare, ut subtilius auctor hic intelligatur ad veram licteram et non ad corruptam, premictendum est quod, secundum quod scribit Orosius, hec pars Ytalie, in qua continentur iste provincie, scilicet Lombardia, Romandiola et Marchia Ancone supradicta, dividitur per quinque regiones: nam tota illa medietas Lombardie, que est a sinistro latere Padi, usque ad montes, dicitur Venetia ab Enetis viris qui illuc cum Anthenore de Troia venerunt - Papias dicit quod ita dicta est a Veneto quodam rege - in qua sunt hec civitates Brisia, Mantua, Verona, Vicentia et Padua et alie eis convicine;. alia vero que est a dextero latere dicti Padi hoc modo dividitur, nam tota illa pars et regio que est a dictis montibus usque ad civitatem Placentie dicitur Liguria, abinde usque ad civitatem Ravenne dicitur Emilia, abinde usque ad Ariminum dicitur Flaminea. Modo ut tangat auctor quomodo secundum eius partitionem dicta Emilia terminetur iuxta Ravennam predictam, dicit quod dictum tale flumen sic priviligiatum dicti Montonis currens sic iuxta muros Ravenne debet esse receptum, idest debet numerari et computari, inter flumina labentia predictam regionem Emilie et non per aliam, licet Orosius predictum aliter eam terminet, unde lictera debet sic stare: ribomba, cioè sona il dicto fiume, là sovra San Benedetto, et fac hic punctum cum virgula, et refferendo se adhuc ad dictum flumen, non ad eius descensum ut sonat alia lictera corrupta, sequitur in textu, vel sequi debet: lo quale, cioè el qual fiume, dee per Emilia esser recepto, inter alia sua flumina subaudi, ratione dicte eius talis notabilis et singularis confinationis et terminationis fluminum dicte Emilie, unde Ysiderus in hac divisione etiam in suo libro Ethimologiarum ait: Ab Emilia incipit Flaminea, que inter Appeninas Alpes et mare Adriaticum posita est, et sic per consequens eius primus terminus erit dicta civitas Ravenne, cui correspondet primo dictum mare ab illa parte, inde post Flamineam occurrit Picenus, sive Picena, ubi dicitur esse Marchia Anconitana. Inde dicit auctor quomodo cordulam quam habebat cinctam dedit Virgilio, et quomodo ille eam proiecit in illum burratum: burratum dicitur quilibet locus profundus, recipiens aquam cadentem ab aliquibus rupibus altis, dicendo inde auctor ad moralitatem quadam nostram quomodo tunc nichil dixit ipsi Virgilio petendo cur hoc fecisset ut petisset alius non cautus, licet intra se tacite loqueretur, ut dicit textus, ratio quia valde cauti debent esse homines iuxta sapientes in patiendo tacite expectare quod ipsi cum sapientiam per cogitamina ultra alios vident circa effectum tacite evenire. Iterum tangit aliam moralitatem, scilicet quod quantum possumus debemus nos retinere ne recitemus aliqua vera que facie habeat mendacii, cum plerumque in talibus sine culpa ab audientibus deridamur, ut contingit Ulixi cenanti semel cum rege Alcinoo et loquenti aliqua que viderat vere, tamen male credenda, de quo Iuvenalis sic inquit in ultima Satira: Alcinoo, bilem aut risu fortasse quibusdam / moverat et mendax Ulixes etc. Modo reddeamus ad dicendum quid auctor voluerit sentire allegorice pro supradicta cordula cum qua aliquando cogitavit capere illa lonzam de qua dictum est supra in capitulo primo, ut hic dicit textus, et certe eum existimo sensisse, videlicet quod cum nunc ipsum auctore speculando tractaturus de vitio fraudis in generali oporteret et intimare prius naturam talis vitii fraudis humane, et cum hoc non ita bene in aliis, sic in se ipso facere poterat reminiscendo in se ipso de aliquo actu suo particulari in quo dictum vitium fraudis commississet, hoc sic egit in se ipso, verum quia solummodo ipse auctor fuerat usus tali vitio circa actum libidinis in fraudando mulieres, quod ostendere vult in eo quod dicit hic de dicta lonza figurante dictum vitium luxurie, ut scripsi supra in capitulo primo predicto. Ideo fingit sic dissoluisse a se hic dictam cordam, in qua vult significare talem eius particularem fraudem, tantum olim circa actum Veneris intemptatam, et merito, cum motus luxuriandi causetur in nobis in lumbis super quibus cingimur, et se eam dedisse, sic ut dicit, Virgilio, qui hic, ut sepe dictum est, allegorice pro nostra ratione humana ponitur, quasi includat auctor ex hoc ut inde per ipsum Virgilium, idest per ipsam rationem, ex istis habuisse se cognitionem dicti vitii fraudis, quod in persona Gerionis huius, de quo dicit et tractat in sequenti capitulo, figuratur. Que fictio corde supradicte potuit allegorice trahi per ipsum auctorem ex verbis illis Phylosophi, dicentis in VII° Ethicorum: Concupisencia quedam Venerem aiunt, dolose enim, aprigere et variam corrigiam; Homerus: Deceptioque furata est intellectum spisse sapientis, ac etiam Beati Ambrosii dicentis super illis Evangelicis verbis: Habebat Iohannes zonam pelliciam circa lumbos: Zona, inquit, Pelicia, quod aliud demonstrat nisi hanc fragilem carnem nostram, que luxuriando delabitur ad vitia in pinguedine constringi debere? Ad quod etiam Ysaia inquit: Ve, qui transitis iniquitatem in funiculo vanitatis, et Ovidius etiam, sub tali mistico sensu in persona Phillidis ait: Cui mea virginitas avibus libata sinistris / castaque falaci zona recincta manu etc. + +{Ecco la fiera co la coda aguzza.} Tractaturus amodo auctor de decem speciebus fraudis humane, sive de decem particularibus fraudibus quibus homines in hoc mundo utuntur diversimode decipiendo alios, quorum animas fingit puniri infra per decem loca diversa et separata, ut in sequentibus tredecim capitulis infra patebit, in hoc presenti capitulo, in persona huius Gerioni, premictit primo quedam que sunt de natura huius vitii fraudis, in suo totali esse considerati, scilicet quod habet caudam acutam, in quo allegorice tangitur offendibilis finis seu finalis nocivus actus et effectus talis vitii. Item dicit, secundo, quod transit montes: hoc dicit ex eo quod nedum fraudant homines sibi vicinos et presentes, sed etiam remotos a lege, quod patet per exemplum licterarum Urie transmissarum per David ad Ioab, sub fraude faciendi eum occidi, ut occisus fuit, de qua ystoria dicitur in secundo libro Regum XI° capitulo, et de qua plene scribam infra in Paradiso capitulo penultimo. Item exemplificari in Tamiride, regina Scitarum, potest etiam hoc, que, ut scribit Solinus, victo et occiso eius filio per Cirum, regem Medorum, aggressa est cum eius exercitu dictum Cirum, et una die, simulata fuga, fraudolose transeundo certos montes ut conduceret dictum Cirum insequentem eam ad valles eorum, ut commodius illum posset debellare ibi, et ita evenisse, regressa retro contra ipsum Cirum vicit eum et occidit, de quo scribam etiam infra in Purgatorio in capitulo XII°. Item dicit quod rumpit muros: exemplum patet in illo Synone rumpi faciente muros Troye sua malitia et fraude, et quomodo, vide Virgilium in secundo de hoc scribente, et quod scribam de hoc infra in capitulo XXX°. Item dicit quod rumpit dicta fraus arma: exemplum patet in Achille vulnerante Hectorem in loco armis detecto, et in Menalippo vulnerante Tideum, de quo Statius dicit in VIII°, et hic auctor infra in capitulo XXXII° in fine. Inde auctor scribit hoc vitium fraudis in forma cuiusdam monstri et in persona dicti Gerionis, regis olim Yspanie, qui valde in hoc vitio fraudis maculatus fuit, fingendo eum cum vultu iusti hominis: hoc dicit ex eo quod aliter non esset deceptio in homine volente alium fraudare, si ostenderet in aspectu pravitatem quam habet in corde. Et quia secundario ad hoc sequitur venenosa serpentina deceptio, fingit auctor eius dorsum serpentinum et maculatum, ut dicit textus. Sub quo respectu et colore scribit Beda quod ille demon qui fraudavit nostros primos parentes apparuit eis cum vultu humano et virgineo et cum alio dorso serpentino. Item etiam Lex Civilis, volens punire hos fraudolosos sub certa pena predictos, vocat eorum tale vitium fraudis crimen stellionatus, ubi Glosa sic ait: Dicitur crimen stellionatus ab animali quodam reptili quod est serpenti simile et est stellionatum, idest varium et diversis coloribus pictum, ut celum stellis apparet esse distinctum, cuius varietatem imitantur deceptores et fraudolosi, qui aliud agunt et aliud simulant. Item fingit eum cum cauda scorpionina in eius furca, idest in eius puncta seu cuspide revoluta, ea ratione quam iam superius tetigi. Ex quibus eius dictis tribus partibus auctor integumentaliter vult trahere tres illos modos, quibus principaliter vitium fraudis in suo totali esse partitur et perpetratur: commictitur enim hoc vitium fraudis aut facto, aut dicto, aut re ipsa: facto ut patebit infra in tractatu furium; dicto ut patebit in tractatu lenonum et adulatorum et aliorum talium similium, re ipsa ut patebit in tractatu falsariorum monete et instrumentorum et aliorum similium. Et forte sub hoc eodem integumento poete finxerunt dictum Gerionem, in quo hoc vitium fraudis auctor hic figurat unicum et trinum, unde Virgilius in VI° de ipso et prodigio quodam loquens ait: Gorgones Arpie et forma tricorporis umbre, scilicet Gerionis subaudi, et Ovidius in Epistulis: Prodigiumque triplex armentis dives Yberii / Gerionis quamvis in tribus unus erat, tangendo inde auctor comparative de bivero, animali simili in forma cuidam vulpi manente circa paludes, precipue in Alamania alta, ubi teutonici sunt lurci, idest immondi, magis quod in bassa alia Alamania. Qui biverus cum toto dorso stat in terra et caudam agitat in aqua, que ad modum lingue bovine facta est, dum vult se pascere, et est tante pinguedinis dicta cauda eius quod facit in aquas guttas ad modum olei, ad quas pisces venientes, confestim ipse biverus conversus capit et comedit. + +Post hec auctor digressive tangit de animabus illorum qui in hoc mundo fenerando offenderunt naturam, et, per consequens, Deum, et quomodo hoc dixi plene supra in XI° capitulo. Quas animas fingit sub dicta pluente flamma sedere in dicto sabulo cum sacculis ad collum signatis, ut dicit textus; in quo actu sedendi vult auctor tangere modum vivendi in hoc mundo horum feneratorum, qui est ut plurimum sedeant ad bancum, et sedendo lucrentur, ut patet per se. In flamma ista tali cadente super eos tangit incendiosum eorum affectum ad multiplicandam eorum pecuniam, unde illud crescit amor nummi quantum ipsa pecunia crescit. Ad quod respiciens beatus Iacobus, in Epistula sua in capitulo V° sic ait: Agite nunc divites, plorate ululantes in miseriis vestris, divitie vestre putrefacte sunt; aurum et argentum vestrum eruginavit, et erugo manducabit carnem vestram sicut ignis, subaudi in alio mundo. Et sic bene congruit fictio eorum pene hic per auctorem tacte, in eo autem quod dicit quomodo videntur pasci respiciendo dictas earum tales bursas ibi ille anime, alludit auctor verbis illis Ambrosii dicentis: Mens avari cupiditate astricta, semper aurum et argentum videt, semper redditus cogitat, gratius aurum intuetur quam solem. Ad quod etiam Oratius respiciens, ait: Prodocent hic retinent iuvenes dictata senesque / levo suspensi loculos tabulamque lacerto. Inter quas animas fingit auctor se invenisse animam cuiusdam de Ianfiliazis de Florentia, quorum signum armature est quidam leo azzurrus in auro, et animam cuiusdam de Ebriacis de dicta terra, quorum signum est quidam anser albus in rubeo, albior, dicit textus, burro, idest butirro; item animam domini Ranerii de Scruvignis de Padua, quorum signum est quedam scrofa azzurra in albo colore picta, que dicit de domino Vitaliano de Dente, paduano, et de domino Iohanne Buiamonte de Biccis de Florentia, quorum signum sunt tres bicci, sive yrci, ut dicit textus. Inde auctor, volens tangere quod notabiliter ait Phylosophus in Politicis de bono domino et bono subdito, dicens que oportent dominum scire precipere, hoc oportet subditum scire facere, dicit quomodo minis Virgilii, velut talis boni domini, ascendit dictum Gerionem, factus fortis tali respectu in obediendo sibi. + +Inde comparative tangit de Fetonte, cuius fabulam Ovidius in secundo ponit, dicens quod Phebus habuit ex Climene nympha quendam filium nomine Phetontem, qui, dum adultus foret, dictum fuit sibi una die per Epaphum, quendam alium iuvenem, iniuriose quod ipse nequaquam erat filius solis ut credebat; quapropter, conquesto de hoc, mater eius predicta dixit ut iret ad ipsum Phebum et peteret ab eo quod faceret eum ducere currum ipsius solis una die in signum filiationis. Quo sic petito et vix hoc sibi concesso per dictum Phebum, rexit dictum currum ut inexpertus, ita quod celum combuxit in ea parte que vocatur Galaxia secundum opinionem Pictagoricam, ac totam terram urebat, nisi quod Iupiter eum fecit fulmine mortuum precipitari in Padum flumen. Item tangit etiam de Ycaro, filio etiam Dedali qui, appositis sibi alis, ipse et suus pater fugiendo de insula Crete a Minoe rege, ut scribit Virgilius in VI° iuxta principium, volaverunt per aerem et demum dictus Ycarus, nesciens sequi bene vestigia dicti sui patris, vicinando se nimis regioni calide, liquefacta pice, cum qua penne erant compacte, cecidit in mari quod hodie adhuc etiam vocatur mare Ycareum ob hoc, unde Ovidius, De Tristibus, ait ad hoc: Dum petit infirmis nimium sublimia pennis / Icarus, Icareas nomine fecit aquas; alia per se patent. + +{Loco è in Inferno detto Malebolgie.} Dicto in precedenti capitulo de vitio fraudis humane in genere, auctor nunc in hoc presenti capitulo XVIII° incipit tractare de decem modis quibus dicta fraus particulariter commictitur per homines diversimode in hoc. Quorum animas auctor hic in Inferno fingit puniri in hiis decem vallulis, seu foveis, quas vocat bulgias, ex eo quod tortuose sunt in giro, ut dicit textus. Nam dicit Uguccio quod Bulgia idem est quod saccus tortuosus, et primo incipit dicere in hoc capitulo de illa particulari fraude quam homines commictunt in decipiendo mulieres. Et quia talis fraus duobus modis et diversis commictitur, ideo in ista prima bulgia auctor fingit animas talium ire contrario modo ut vadunt romipete Rome in anno Iubilei, idest in anno indulgentie et perdoni, super ponte Tiberis, ut comparative dicitur hic in textu. Sunt primo enim quidam deceptores mulierum lingua tertia hoc facientes, hoc est quod non pro se agunt hoc, sed pro tertia aliqua persona, ut fecit iste dominus Veneticus de Caccianemicis de Bononia de hac domina Ghisola Bella, uxore olim cuiusdam Nicolai Clarelli de Bononia et sorore germana ipsius domini Venetici, lenocinando eam marchioni Azzoni de Este. Qui tales deceptores proprie vocantur lenones, de quibus in Ecclesiastico capitulo XXVIII° dicitur: Lingua tertia mulieres fortes eicerunt et privaverunt eas laboribus suis; et Terrentius etiam in Adelphis de hiis ait: Leno sum, fateor, communis pernicies adolescentum, et in Eunuco inquit idem poeta: Illud vero est quod michi puto palmarium me reperisse quomodo adolescentulus meretricium ingenia et mores possit nocere. Et in tractatu de puniendo hos tales lenones ait Imperator in suo Autentico: Cognovimus quosdam circuire provincias et loca plurima et iuvenculas miserandas decipere promictentes vestimenta et hiis venari eas; et ecce unde auctor allegorice trahit tales animas ita percurrere hic, percussis ab hiis demonibus, figurantibus hic motus diabolicos impellentes homines in hoc mundo item ad talia perpetranda. Sunt et alii deceptores lingua secunda mulierum qui, non pro aliis, sed pro se ipsis eas decipiunt, ut fecit iste Iason nutu et verbis, iuxta illud: Petram volvit homo nedum, sed cor mulieris, et Ysaie LIIII° capitulo dicitur de talibus: Ego creavi fabrum sufflantem in ignem prunas, et Proverbiorum XXVIIII°: Homo qui blandis fictisque sermonibus loquitur, rete expandit gressibus suis. Et quantum ad ystoriam hic tactam, scribitur per poetas, et maxime per Ovidium in Epistula Ysiphilis filie olim Toantis regis insule Lemni, et in Epistula Medee filie olim Oetis regis Colchi contrate Frisie, quod iste Iason, mortuo Esone eius patre, inductu Pellias eius patrui, pulcer et probissimus, navigans versus dictam terram Colchi aquisiturus vellus auratum ibi custoditum a dracone quodam, applicuit dicte ynsule Lemni ubi dicta Isiphilis solum cum mulieribus ut regina regnabat. Nam femine dicte ynsule una nocte omnes eorum mares occiderunt preter dictum Toantem, quem dicta eius filia secrete transfugavit ad Schium ynsulam, et hoc est quod tangit hic auctor dum dicit quod dicta Ysiphilis decepit omnes alias; causa dicitur fuisse quia, dum dictus Toans cum hominibus dicte ynsule esset semel in exercitu in Tracia, et omnibus diis sacrificassent excepta Venere, dicta Venus, de hoc indignata, omnes feminas dicte ynsule infecit ita quodam fetore quod dicti viri earum reversi non poterant cum eis esse nec tangere eas, et ex hoc ita egerunt dicte femine ad hoc coniurate similiter, - de quo Ovidius, loquens de Ulixe, in XIII° ait: Victor ad Isiphiles patriam clarique Toantis / et veterum terras infames cede virorum / tunc ierat etc., - quam Ysiphilem dictus Iason ibi habuit carnaliter et gravidavit, promissione facta de accipiendo ipsam in uxorem reddeundo, quod minime fecit. Et idem fecit postea de dicta Medea, in dicta terra Cholchi, obtento dicto vellere industria dicte Medee; et quod fuerit dictus Iason fallax, ut dictum est, testatur ipse Ovidius in persona dicte Ysiphilis scribentis ei de eius filiis sic: Fallere non norunt, cetera patris habent, et in persona dicte Medee dicentis: Cur michi plus equo flavi placuere capilli / et lingue et gratia ficte tue? et hec sint pro prima parte huius capituli. + +Veniamus ad secundam partem incipientem ibi: {Già eravam là ove lo stretto calle}, in qua auctor tractat de secunda bulgia, in qua fingit puniri animas illorum qui in hoc mundo fuerunt fraudolosi adulatores et assentatores approbantes id quod est vitiosum in aliquo homine, tanquam ut virtuosum foret; quod peccatum est gravissimum et mortalem, unde Policratus ad hoc sic ait: Cum omnis assentatio sit turpis, perniciosior est cum ad obumbrandum vitium persone vel nature evenit, et Gregorius in Moralibus inquit de talibus sic etiam: Sunt nonnulli qui, dum malafacta hominum efferunt laudibus, augent quod increpare debuerant. Nam melius est pro veritate pati supplitium quam pro adulationem benefitium, ut fecit ille Aristippus cui, ut scribit Valerius in IIII°, Diogenes dixit, reprehensus ab eo quod recesserat ab aula Dionisii: Si michi crederes et mediocri paupertate uti scires, non oporteret te regi adulando mentiri. Illi vero qui attribuunt alicui aliquod bonum quod non habet, peccant, sed venialiter, et quia tales primi adulatores in hoc mundo fetent ut stercus bonis hominibus in talibus suis verecundandis verbis adulatoriis, fingit auctor hic dictas eorum animas cruciari in tam turpi stercore. Nam Gregorius, secunda Omelia Evangeli Luce XVI°, ibi ubi dicitur de Lazero leproso cuius ulcera canes lingebant, ait: Per linctionem canium potest signari lingua adulantium, quorum est nostra vulnera lingere, quod plerumque solent etiam ipsa mala que nos in nobis reprehendimus improbo sermone laudare. Et quia hoc vitium in pauperibus habundat ut plurimum, ideo Psalmista sub hac allegoria ait: Suscitans a terra inopem et de stercore erigens pauperem; ac etiam in meretricibus in quibus tale vitium adulandi valde viget; ideo, sub eodem sensu, dicitur in Ecclesiastico capitulo VIIII° sic: Omnis mulier, que fornicaria est, quasi stercus in via conculcabitur, ut conculcat hic auctor sua fictione in dicto stercore umbram istius Tayde meretricis, que, ut scribit idem Terrentius, dum quidam eius amasius nomine Traso presentasset sibi quandam ancillam per quendam eius nuntium nomine Gnatonem, ingentes gratias egit referendas dicto Trasoni; Satis, dicit Tullius, De Amicitia, fuerat dicte Taidi respondere: magnas; ingentes inquit, et subdit: Semper auget assentator id, quod is, cuius ad voluntatem dicitur, vult esse magnum. Item fingit se auctor hic etiam invenire umbram domini Alexii de Interminellis de Luca, que sibi dicit quomodo non habuit linguam in hoc mundo adulationibus stuccam, idest saturam, sicut ille in cuius persona dictus Terrentius in Eunuco predicto libro sic ait: Hiis ultro arrideo, eorum ingenia admiror, simulac / quid dicunt laudo; id rursum si negant, laudo, / negat quis? nego, ait? aio, ut etiam forte faciebat ille Moab, quem dicit Ysaia requievisse in fecibus suis secundum premissam allegoriam. + +{O Symon mago, o miseri seguaci.} Auctor in hoc XVIIII° capitulo tractat de tertia bulgia Inferni, in qua fingit puniri animas illorum qui in hoc mundo fraudando emerunt et vendiderunt et rapuerunt ecclesiastica sacra loca et benefitia symoniace. Nam, licet symonia diffiniatur in Iure quod sit Studiosa cupiditas, vel voluntas emendi vel vendendi aliquid spirituale vel sibi annexum, tamen et qui invadit et rapit talia, sub ea continetur. Que tria in principio huius capitulo ita comprehenduntur: nam dum exclamat pro auctore dicendo hic O Symon mago, tangit de ementibus spiritualia, qui symoniaci vocantur a Symone Mago, qui primitus post adventum Christi hoc actentavit: nam voluit emere gratiam ab Apostolis conferendi gratiam ipsam Spiritus Sancti pecunia, cui Petrus: Pecunia tua tecum sit in perditionem, quod donum Dei existimasti pecunia possideri, ut plene scribitur in Actibus Apostolorum in capitulo VIII°. Inde dum dicit O miseri seguaci tangit de vendentibus talia spiritualia in eadem dampnatione constitutis, qui giezite dicuntur a Giezi, discipulo Elisei prophete, qui, ut legitur IIII° Regum V° capitulo, sanitatem collatam mundationis lepre per dictum Eliseum gratis Namaan Siro vendere voluit, unde dictus propheta maledixit eum dicens: Lepra Naaman adherebit tibi et semini tuo in ecternum. Inde dum dicit E voi rapaci tangit de intrudentibus se per vim Ecclesias et eas rapientibus, qui corite vocantur ab illo Core qui cum ducentis et quinquaginta levitis sacerdotium summum rapere voluit, unde inde igne divino combusti sunt, ut legitur Numeri XVI° capitulo, qui excessus, dicit Augustinus, quod excedit omnes alias species symonie; in qua specie et dampnatione sunt et recipientes talia spiritualia de manibus laicorum, qui alchimis possunt dici ab illo Alchimo qui, ut legitur Machabeorum primo, capitulo VIIII°, a rege Demetrio sacerdotium accepit, contra quos dicitur Iohannis X° ibi: Qui non intrat per ostium in ovile fur est et latro, et in Ecclesiastico VII° capitulo etiam ad hoc idem dicitur: Noli querere ducatum ab homine neque a rege cathedram honoris, subdendo auctor quomodo res Dei, idest Ecclesie, debent esse sponse bonitatis, idest debet conferri hominibus, non ratione potentie vel nobilitatis, sed ratione virtutis et scientie, unde de hoc in quadam Lege dicitur: Nemo gradum sacerdotii pretii venalitate mercetur quantum quisque mereatur non quantum dare sufficiat extimetur, et Apostolus, Ad Ebreos capitulo V°, ad idem etiam inquit: Nec quisquam sumat sibi honorem, sed qui vocatur a Deo tanquam Aaron, qui ostensus est dignus sacerdotio per virgam que floruit, et similiter adulterine quasi fiunt ecclesiastice prebende. Nam symoniacus procurat quod Ecclesia, que est sponsa Dei, concipiat filios non legiptimos et nutriat, sed adulterinos. Nam clericus, ut sit legiptimus filius Ecclesie, debet ipsam optinere scientia, virtute et honestate, alius adulterinus erit, et exclusus ab hereditate paterna, idest a regno Dei. Post hec auctor, describendo formam pene horum symoniacorum, dicit quomodo sunt in foraminibus lapideis rotundis, ut sunt illa quattuor que sunt in baptistero sancti Iohanni Florentie circa fontem generalis baptismi, ut loca baptizantium, unum quorum auctor hic dicit se iam rupisse ut liberaret quendam ibi suffocantem. Et quia aliqui tunc molesti de hoc fuerunt contra eum, putantes ipsum hoc fecisse pompatice, potius quam dicta debita ratione, dicit quod ille idem qui sic evasit, sit testis in hoc de tali suo mortali casu contra illos. Ita cum capite infra et pedibus supra, ardentibus eorum plantis, ut dicit textus hic, et quomodo inde casuri sunt in scissuras dictorum sassorum deorsum, in quo auctor talem includit allegoriam, videlicet quod clerici, delecti ministri Dei in hoc mundo, si occulos mentis, quos deberent erigere ad celestia, hic cupiditate et avaritia ad terrena bona mundana inclinant, possunt vere dici esse summersos deorsum, ut dicit hic textus, unde Apostolus, Ad Colossenses III° capitulo, ad idem respiciens, sic ait: Sapite que sursum sunt, non que sub terra. Mortui enim estis et vita vestra abscondita est, et Ysaie capitulo II° dicitur: In die illa proiciet homo ydola argenti sui et simulacra auri sui, que fecerant sibi ut adorarent talpas et vespertiliones, et ingrederentur scissuras petrarum et in cavernis saxorum a facie formidinis Domini; . facit etiam illud Ezechielis VII° capitulo ibi: Et ymagines abominationum suarum et simulacrorum fecerunt ex auro et argento, et in Ecclesiastico capitulo II° dicitur: Ve peccatori ingredienti terram duabus viis, ut facit symoniacus qui vult pariter servire Deo et mamone. In incendio de quo hic in textu dicitur dictarum planctarum, allegorizari potest ardor cupiditatis clericorum in hoc mundo viventium, quem deberent suppeditare et conculcare, et ipse eum elevant in amore suo et affectu. Ad quod facit quod legitur in Levitico capitulo X°, scilicet quod Deus misit ignem celestem in eo loco ubi sacerdotes offerre debebant, ex eo quod Nabab et Abin, filii Aron, acceptis turibulis, imposuerunt ignem et incensum desuper offerentes coram Deo ignem alienum, et, egressus ignis, devoravit eos. Ignis missus de celo amorem Dei designat, que pure offere deberent sacerdotes; alienus ignis, ignis cupiditatis est, unde symoniaci figurati sunt in illis vigintiquinque viris quos vidit Ezechiel, habentem dorsum ad templum. Nam symonia, dicit ibi Glosa, supplantat caput hominis in obscuro, idest in privatione ignis Spiritus Sancti, et plantas pedum illuminat igne cupiditatis, quod optime conformatur ad allegoriam premissam. Ad hoc facit etiam quod ait Augustinus, dicens: Sicut eunucus fuit qui Iosep comparavit, ita qui gratiam mercatur, vivum semen non habet siccis genitalibus, unde ignis sacrificii, qui per septuaginta annos Babilonice captivitatis sub aqua vixerat, extinctus est Antiocho vendenti Iasoni sacerdotium, et sic ostenditur ignem Spiritus Sancti non lucere in sacramentis symoniacorum. + +Post hec auctor fingit se reperire umbram ibi pape Nicolai tertii de Ursinis in dicto loco, quam inducit sibi ad dicendum de papa Bonifacio VIII° quomodo, sua deceptione, induxit papam Celestinum ad renumptiandum papatui, ex quo ipse inde accepit pulcram dominam, scilicet Ecclesiam, et ita papa existens taliter egit quod captus est et dolore mortuus, ut scribam infra in Purgatorio in capitulo XX°. Item dicit quomodo ipse Nicolaus vere fuit filius urse, scilicet ex eo quod tali animali vitium cupiditatis ascribitur, nam sugit sibi plantas pedum in lustra sua multotiens pro alimento, ut fecit ipse Nicolaus pascendo se de infimis bonis terrenis supplantandis ab ipso in hoc mundo, unde merito in alio sicut in plantis cruciatur. Et hoc fecit causa elevandi eius agnatos, sive Ursinos, non respiciendo quod scribit Apostolus, Ad Hebreos primo capitulo dicens: Melchisedech rex, sacerdos Dei sine patre et matre et sine genealogia, ubi Glosa ait: Non fecit mentionem de hiis ad ostendendum carnalem amorem consanguineorum longe debere esse a sacerdotibus, unde invenitur papam Alexandrum cognoscentem hec nec servantem una die dixisse: *Deus abstulit nobis filios et diabolus dedit nepotes*, predicendo dicta umbra de papa Clemente V°, dissolutissimo, ut dicitur hic in textu, et quomodo comparandus fuit supradicto Iasoni, ementi ab Antioco rege summum sacerdotium, ut scribitur in secundo Machabeorum, ut ipse predictus Clemens a rege Francie, tangendo quomodo Christus nichil petit a Petro dando sibi claves nisi Sequere me, ut habetur Mathei XVI°, nec ipse Petrus et alii Apostoli a Mathia, substituto loco Iude, tangendo quomodo ipse Nicolaus ausit contra Karolum regem Apulie in faciendo sibi rebellari Sicilia ex eo quod recusavit facere parentela cum domo sua, ut petiit ipse papa, tangendo hic auctor quod scribitur Apocalipsis XVII° ibi: Veni et ostendam tibi dampnationem meretricis que sedet super aquas cum qua fornicati sunt reges terre sedens super bestiam habentem capita septem et cornua decem, que prophetia Iohannis refferri debet Ecclesiam in quantum pro prelatura accipiatur, que verba exponam infra in Purgatorio, in capitulo penultimo, ubi auctor de hoc plenius tractat, equiparando in hos symoniacos ydolatris iuxta illud Osee VIII° capitulo ubi dicitur contra dictos symoniacos: Ipsi regnaverunt et non ex me principes extiterunt et non cognovi: argento suo et auro fecerunt ydola sibi, unde et Gregorius, in Registro: Cum omnis avaritia ydolorum sit servitus, maxime in dandis ecclesiasticis honoribus, qui hoc facit infidelitatis perditioni se subicit, exclamando ultimo hic auctor contra Constantinum, ut dicit textus, in eo quod, ut scribitur in Decretis: Coronam et omnem regiam dignitatem in urbe Roma et Ytalia et in partibus occidentalibus apostolico concessit. + +{Di nova pena mi convien far versi.} In hoc XX° capitulo auctor tractat de quarta bulgia, in qua fingit puniri animas illorum qui in hoc mundo fuerunt divinatores, ita dicti quasi Deo pleni: nam divinitate se esse plenos simulant, et astutia quadam fraudolenta hominibus futura coniectant, ut pseudoprophete, idest ut falsi prophete. Nam divinatio dicitur falsa prophetia, et hoc faciunt interdum sub colore astrologie, que, licet in se verax scientia sit, tamen eam obliquant ad iudicandum aliquid necessario evenire, contra doctrinam Tolomei dicentis eam esse medium inter necessarium et contingens, unde in quodam Decreto ita incipiente dicitur: Non licet Christianis observare et colere elementa aut lune vel stellarum cursus, aut inanem signorum fallaciam pro domo facienda, vel propter segetes, vel arbores plantandas, vel coniugia socianda, ubi dicit Glosa: Nunquid hic reprehenditur astrologia, nunquid per ventos et dispositionem lune licitum est rusticis considerare tempus seminandi et medicis tempus potionum et minutionum certe sic, sed ille actus reprobus est cum creditur inesse necessitatem superioribus: nam non est dicendum superiora esse causas rerum, licet sint rerum signa. Ex hoc Augustinus, In Libro Psalmorum, ait: Astrologia apud Captolicos in desuetudinem abiit quia, dum propria curiositate hiis homines nimis erant intenti, minus vacabant hiis que pro salute animarum erant accomodata. Item interdum hoc faciunt sorte, unde dicti sunt sortilegi, Qui, ut dicit Ysiderus, sub nomine ficte religionis, per quasdam quas sanctorum vocant sortes, divinationis scientiam profitentur, aut quaruncumque Scripturarum inspectione futura promictunt, et ex hoc dicit quedam Decretalis sic: In tabulis vel codicibus vel astrolabio sorte futura non sunt inquirenda. Ad quod etiam quedam Lex sic ait: Si quis astrologus vel qui aliquam illicitam divinationem pollicetur, consultus aliquem furem dixerit qui non erat, capite puniatur. Tamen ubi humanum deficit, auxilium possumus sortibus recurrere ad Dominum, unde Beda, Super Actibus Apostolorum, ad hoc sic ait: Si qui, necessitate aliqua compulsi, Deum putant sortibus esse consulendum exemplo Apostolorum, qui Mathiam sorte eligerunt in apostolum, videant hoc ipsos non nisi precibus fusis ad Deum hoc egisse. Nam et Achor sorte fur ex precepto Dei inventus est, ut Iosue capitulo VII° habetur. Item et sorte Saul invenit Ionatan eius filium comedisse contra eius preceptum, ut primo Regum capitulo XIIII° dicitur; unde idem Augustinus in dicto Libro Psalmorum inquit: Sors non est aliquid mali, sed res in humana dubietate divinam indicans voluntatem, tamen dicit Gratianus quod prohibita est, ne sub hac specie divinationis ad antiquos ydolatrie cultus homines reddeant. Item quandoque dicti divinatores vocati sunt incantatores, ex eo quod artem divinandi verbis exercent et sine ullo veneni haustu, violentia tamen carminis interimunt, ut Lucanus: Mens hausti nulla sanie polluta veneni, / incantata perit etc., item vocantur quandoque malefici, idest magici, qui vite innocentum insidiantur et animum mulierum ad libidines provocant. Item vocantur interdum auruspices eo quod in aura divinationem suam agunt, quem modum divinandi primo reperiit iam per artem ille Tages, qui, arante quodam ruricola, ex glebis ortus est et talem scientiam dictavit et postea statim mortuus est, de quo Lucanus in primo sic ait: Sed fibris sit nulla fides, sed conditor artis / finxerat ista Tages etc. Item vocantur augures dicti divinatores aliqui, eo quod ab avibus talia capiunt, ut erat Ramnes ille de quo Virgilius ait sic: Regi Turno gratissimus augur, / sed non augurio potuit depellere pestem. Item qui igne hoc agunt vocantur piromantici, qui aqua ydromantici, qui terra geomantici, qui colloquio demonum nigromantici, qui omnes diabolica potentia, que dicunt vera quandoque proferunt permissum Dei, ut nos probet, ut Deuteronomii XIII° capitulo, dicitur sic: Si surrexerit in medio tui propheta, et predixerit signum ac portentum, et evenerit quid dixerit, non audias eum, quia temptat vos Deus ut palam fiat an diligatis eum nec non, unde subditur ibi in capitulo XVIII°: Ne sis maleficus, nec incantator, nec phitones consulas, nec divinos, fingendo auctor animas predictas talium in supplitium earum esse et ire retro ita cum vultu obliquato, ut dicit textus hic, in quo vult allegorice tangere errorem quem incurrunt vivendo in hoc mundo tales divinantes et nitentes futura prescire, quod solius Dei est, et hominum scire presentia, unde Ysaie capitulo XLV° dicitur: Annunciate vobis que futura sunt, et dicemus quod dii estis, et ad idem etiam Gualfredus in sua Poetria ait: At tamen istud / unde scies? Quid ages? Volucrum rimaberis aure / murmura? Vel motus oculo? Vel Apolline fata? / Tolle mathematicos! Est augur surdus et auspex / cecus et ariolus amens. Presentia scire / fas homini, solique Deo prescire futura; et Virgilius: Nescia mens hominum fati sortisque future, unde merito tales in hoc mundo viventes possunt et debent censeri ire et procedere quasi retrorsum et cum vulto, idest cum visu intellectus, obliquato, cum nituntur procedere et ire ad videndum ea que videre directo non possunt, scilicet futura que retro habent, idest que non patent ei ante, unde Psalmista: Qui annunciat verbum suum Iacob, et subdit, et iuditia sua non manifestavit eis, licet videre interdum valeant per obliqum, ut puta per gratiam Dei, - unde idem Psalmista: Ecce enim veritatem dilexisti incerta et occulta sapientie tue manifestasti michi, - vel per naturam, ut est circa prescientiam eclipsis solis et lune et huiusmodi talium que arte humana bene possunt presciri. Sic igitur elice cur ipse auctor sub dicta allegoria privet dictas umbras directo respicere hic et non per obliquum, ad quod etiam respiciens Ysaias XLIIII° capitulo, sic ait: Deus irrita facit signa divinorum et ariolos in furore convertit, convertens retrorsum tales sapientes, quod ultimum valde congruit predicte nature allegorice, inter quas predictas animas fingit auctor Virgilium sibi ostendisse umbram Amphiarai, regis de Grecia, qui fuit in vaticiniis et auguriis maximus olim vates, et qui, ut scripsi supra in capitulo XIIII°, simul cum regibus ibi nominatis ivit ad obsidionem civitatis Thebane, in qua obsidione, una die, ut scribit Ovidius in VIIII° et Statius in VII°, subito aperta terra cum toto suo curru absortus est ab ea, velut ille Datan de quo sic ait Psalmista: Aperta est terra et deglutivit Datan, et operuit super congregationem Abiron. Item umbram Tyresie thebani, alterius magni vaticinatoris, quem finxerunt poete, precipue Ovidius in tertio, semel percussisse duos serpentes coeuntes invicem, et statim fore effectum de masculo feminam, et ita mansisse per septem annos; inde per ipsum, repercussis hiisdem serpentibus, effectum esse iterum masculum, - dicit Fulgentius circa hoc: Grecia quantum est stupenda mendacio, tantum est ammiranda comento, - nam hunc Tyresiam pro cursu anni accepit qui in vere ut masculus gignit et impregnat et in estate parit tanquam femina; duos dictos serpentes pro humido et calido accipit, quibus coeuntibus, idest quibus coniunctis, terra concipit et parit, unde bene ait Lactantius dicens: Poetas non mendacia sed vera cecinisse si eorum dicta cum intentione liberentur. Ulterius ad propositum sciendum est quod, ut fingunt idem poete, Iupiter et Iuno eius uxor semel contendentes quis maius delectamen caperet ex coitu, masculus an femina, eligerunt dictum Tyresiam ad hoc solvendum cum utroque sexu expertus fuisset, qui dixit quod femina, ut erat opinio dicti Iovis, ex quo dicta Iuno dictum Tyresiam cecari fecit, et Iupiter inde ei dedit scire futura, et sic Penam levavit honore, ut ait idem Ovidius; unde Oratius in Sermonibus in persona Ulixis loquentis dicto Tyresie sic ait: Num furis? an prudens ludis me obscura canendo?; inde respondens in persona eiusdem Tyresie idem poeta ait: O Laertiade, quicquid dicam aut erit aut non: / divinare etenim magnus michi donat Apollo. Item umbram Arontis, alterius magni divinatoris, morantis olim in montibus marmoreis illis Lune deserte civitatis qui eminent oppido Carrarie contra marem, de quo Lucanus, in primo: Hec / propter placuit Tuscos de more vetusto / acciri vates, quorum qui maximus evo / Arons incoluit deserta menia Luce. + +Item umbram Manto, fatidice et filie dicti Tyresie, que, ut dicitur hic in textu, mortuo dicto suo patre et facta serva civitate Thebarum, ubi Baccus colebatur, ex eo quod, mortuis Eteocle et Polinice, regibus Thebarum et fratribus, quidam tyrampnus nomine Creons dominium dicte terre sumpsit: tamen quia perfide se gerebat, expulsus est et tradita est dicta civitas Theseo, duci Athenarum, industria Evagne uxoris Capanei, et sic facta est tributaria, ut de hoc Statius plene dicit in IV°, multum erravit per mundum et demum fundavit civitatem Mantue, ut dicit hic auctor. Ex quo summit materiam describendum lacii Garde, qui Benacus dicitur; inde auctor dicendo quomodo confinatur dictus lacus per terram Garde districtus Verone et per montes Valcamonice districtus Brixiensis et montes claudentes Alamanniam, iuxta comitatum Tiralli, districtus Tridentini, et ex hoc dicit auctor hic quod episcopi Tridentinus Brisiensis et Veronesis possent in medio dicti lacus navigantes signare benedicendo, ut in comuni sua diocesi. Inde dicitur quomodo fluit iuxta castrum Pischerie districtus Veronensis et fit dictus lacus fluvius qui vocatur Mincius usque ad terram Governi, districtus Mantuani, ubi intrat Padum, et quomodo sua aqua lacunat civitatem Mantue, que, ut dicit hic auctor, magis fuit iam populata antequam mattia, idest stultitia comitum de Casalodi, civium dicte terre Mantue, fore decepta per dominum Pinamonte de Bonacosis de dicta terra: nam tractavit cum eis expellere omnes magnates dicte terre et ibi, simul cum eis, dominari, quo facto, dictus dominus Pinamonte expulit dictos comites et solus habuit dominium dicte terre. Ad hoc facit quod ait Virgilius in X° de dicta terra Mantue, dicens: Ille etiam patriis agmnen ciet Oenus ab oris, / fatidice Mantos et Tusci filius amnis, / qui muros matrisque dedit tibi, Mantua, nomen, / Mantua, dives avis; sed non genus omnibus unum: / gens illi triplex, populi sub gente quaterni. / hinc quoque quingentos in se Mecentius armat, / quos patre Benaco velatus arundine glauca / Mincius infesta ducebat in equora pinu. Item dicit auctor se ibi etiam vidisse umbram Euriphili, auguris Grecorum, de quo Virgilius in secundo, in persona Synonis loquentis Troianis ficte sic ait: Suspensi Euriphilum scitantem oracula Phebi / mictimus, isque aditis hec tristia verba reportat: / *Sanguine placastis ventos et virgine cesa, / cum primum Iliacis, Danai, venistis ad horas*; re vera tamen ad id quod tangit hic auctor de dicto Euriphilo et Calcanta et de Aulide civitate, sciendum est quod secundum quod scribit Dites, dictus Calcas missus fuit per Troianos pro responso Apollinis de eventum eorum guerre, et cum responsum habuisset sinistrum contra Troianos dimissit illos et venit ad Grecos, unde ait ipse Ditis in hoc puncto: Achivi gaudent, Calcanta secum recipiunt, classem solvunt. In terra Aulide cum eos inde tempestates tenerent, dictus Calchas ex augurio fecit eos adhuc in Aulidem redire, ubi immolata Polisena filia Menelai, habito puncto ab istis Euriphilo et Calcanta prospere versus Troiam iverunt dicti greci, fingendo auctor ibi etiam se vidisse umbram Michaelis Scotti magni magici ac umbram Guidonis Bonatti de Forlivio et Asdentis Cerdonis de Parma divinatorum etiam, item et alias umbras infinitas mulierum ibi vidit que in hoc mundo dimiserunt suas artes debitas et dederunt se ad faciendum malias, idest maleficia cum herbis et ymaginibus cereis ut faciunt etiam hodie hic multe, contra quas in quodam Decreto sic dicitur: Nec in collectionibus herbarum aliquas incantationes liceat attendere mulieribus, quoque Christianis non licet in suis lanificiis vanitatem observare, sed Deum invocent adiutorem, qui eis sapientiam texendi donavit. Et in quedam alio Decreto contra tales etiam dicitur: Non est omictendum quod quedam scelerate mulieres retro post Sathan converse demonum illusionibus seducte profitentur se cum Diana nocturnis horis dea paganorum vel cum Erodiade et innumera multitudinem mulierem equitare super bestias et circuire. Ultimo auctor fingit Virgilium ipsum sollicitare ad iter prosequendum allegando quod lunam, in qua vulgares dicunt esse Caynum cum fasce spinarum igne accensarum, XVIa erat in confinibus emisperii nostri occidentalis et sequentis alterius orientalis, et sic sequitur ut sol hic esse deberet in IVa hora si bene inspiciatur, et sic hic et in sequenti capitulo, ubi dicit de hora VIa, colligitur quod iam auctor stetit in hoc ytinere inferni per XL horas, idest per duas noctes et per unum diem, et cum tertia parte alterius. + +{Così di ponte in ponte altro parlando.} In hoc capitulo XXI° auctor incipit tractare de quinta bulgia Inferni, in qua fingit puniri animas illorum qui in hoc mundo baratarias exercent pervertendo iustitiam in suis officiis pecunia, de quibus in primo Regum dicitur: Acceperunt munera et perverterunt iuditia, et Tullius in secundo Officiorum ait: Male se res habent cum id, quod virtute effici debet, pecunia actentatur, unde solet diffiniri ipsa barateria sic: Barateria est corrupta et absconsa voluptas cuiuslibet officialis premio a iustitia recedentis - in hac pice ita bulliente simili illi que bullet in arsana Venetorum, loco quodam ubi fiunt eorum navigia nova et vetera reaptantur, et remi et sarte, idest funes, et ubi terzeroli et artimones, qui species sunt velorum navium, suuntur, ut dicit hic textus, fingens inde auctor hunc demonem ita venisse cum isto spiritu istius antiani Lucane civitatis unde orta est beata Zeta et ubi est quedam statua Domini que vocatur Vultus Sanctus, et ubi currit fluvius qui dicitur Serchius et ubi, tempore auctoris, vigebat quidam civis qui vocabatur Bonturus Dati, summus baraterius, de quo yronice auctor sic loquitur, dum dicit quod omnes sunt ita baraterii excepto eo, per que textualia hic sequentia patere possunt, tangens etiam hic auctor, dum fingit dictum demonem dicere quomodo superstabat ratione dicti vitii dicte civitati, quod ait Ugo de Sancto Victore dicens: Sicut maioris scientie vel minoris demones sunt, ita habent maiores et minores prolationes: nam quidam supersunt uni provincie, quidam uni civitati, ut est in proposito, quidam uni homini et uni vitio, ideo unus spiritus dicitur superbie, unus invidie, et sic de aliis, tangens comparative inde auctor de castro Caprone, districtus Pisani, iam obtento per Florentinos cum pacto de personis non offendendis; inde, nominatis duodecim de dictis demonibus proprio nomine, et facta de eis quadam decina, incidenter tangit auctor quomodo in MCCC° in medio mensis martii hoc suum poema incohavit, item et quomodo Dominus, etate XXXIIIIor annorum, passus est et mortuus hora sexta in cruce in medio mensis martii, si bene inspiciantur verba illa: Ieri, cinque hore più oltre che questotta / mille dugento cum sesanta sei / anni compier che qui la via fu rotta. Et hec quantum ad licteram: quantum vero ad allegoriam, auctor hanc picem accipit pro statu et vita officialium barateriorum premissorum in cupiditate extuantium et in infamia denigratorum ut a pice quadam bulliente, iuxta illud Registri: Quem semel horrendis maculis infamia nigrat, ad bene tergendum multa laborat aqua, et forte etiam Salamon hoc respectu dixit: Qui tetigerit picem inquinabitur ab ea, et quod eorum barateriorum cupiditas sit ardentior aliis et obscurior occulis bonorum hominum audi quemdam legalem textum dicentem: Avaritia mater omnium malorum et maxime quando non privatorum sed iudicum inheret animis, unde Pauper si non habet quod offerat, non solum audiri contempnitur, sed etiam contra veritatem opprimitur; cito violatur auro iustitia, nullamque reus pertimescit culpam quam redimere nummis existimat, ut ait Ysiderus in quodam Decreto, et in suo libro De Summo Bono ad idem inquit: Gravius lacerantur homines a pravis iudicibus quam a cruentis hostibus; nam cupiditatis causa aut pervertunt, aut differunt iudicium donec bursas exauriant litigantium, ad quod etiam Phylosophus Ad Nicomacum ait: Remota cupiditate omnino nichil iustitie restat adversum, et sic que lege determinari possunt, nullo modo iudici relinquantur timore huius cupiditatis. + +{Io vidi già cavalier mover campo.} In hoc XXII° capitulo auctor, se continuando ad proxime precedentia in eo quod finxit in fine precedentis capituli illum demonem decurionem de ano trullando fecisse trombetta, ut ibi patet in textu, exorditur modo hic ut patet in principio huius capituli, concludens sub quadam allegoria etiam quomodo in statu hominum vitiosorum in hoc mundo qui, ut sepe dixi, per hoc ficto Inferni accipitur, omnia turpia in dicto et facto fieri et dici reperiuntur motibus diabolicis qui pro istis demonibus accipi debent, unde excusat se auctor si ita turpiter hic modo hoc recitat ratione loci et qualitatis materie, nam multa in taberna dicta et facta tollerantur, ut dicitur hic in textu, que in Ecclesia improbantur, unde Tullius, De Officiis, premisso et recitato quomodo quidam pretor nomine Sophocles, sedendo pro tribunali cuidam eius college nomine Pericle, ostendit puerum pulcerrimum quasi sodomitico affectu et quomodo dictus eius collega sibi dixit reprensive: *Decet pretorem non solum manus sed etiam habere occulos continentes*, ait, *Si Sophocles illud verbum dixisset in athletarum probatione iusta reprensione caruisset*. Nam in re scenica delicatum proferre sermonem vitiosum est. Ad idem Phylosophus in primo Ethicorum etiam ait: Utique sufficienter dicitur si secundum subiectam materiam aliquid manifestatur, tangendo comparative de natura delfinorum inde auctor, de qua Lucanus in V° ait: Nec placet incertus quod provocat equora delphin. Item etiam de fratre Gomita, olim officiali in iudicatu Gallure de Sardinea et de domino Michaele Zanca, officiali etiam olim in iudicatu Legodori in dicta insula Sardinee magnis barateriis, ut dicit textus. Item de dicto baraterio navarensi fallente et baratante ita istos demones ultimo, ut dicitur hic in textu, et hoc dicit ut tangat auctor de secunda specie barateriorum de qua statim dicam in sequenti capitulo. + +{Taciti, soli, sanza compagnia.} In hoc XXIII° capitulo auctor duo facit: primo continuat se ad proxime precedentia usque ibi: {Quivi trovamo una gente depinta}, inde usque ad finem huius capituli dicit de VIa bulgia. continuat se auctor, dico, ostendendo quod non solum dicti officiales dicendi sunt baraterii, sed etiam illi viles et lusores quos vocamus ribaldos et barattos, qui pleni sunt omnibus fallaciis et deceptionibus, de quibus allegorice sensit ysopus in illa sua fabula de mure et rana quam tangit hic auctor, quod ostendit ipse auctor dum dicit quod non magis parificantur in effectu hec duo vulgaria verba - diversa tamen in vocabulis, scilicet mo et issa: nam ambo important hoc adverbium temporis nunc, licet lumbardi illud proferent per mo, et luccenses per issa quam hec ficta rissa scripta per auctorem supra in precedenti capitulo cum dicta fabula ysopi, si bene copulantur earum principia, idest licterales sensu et fines, idest allegorici et morales, cum ambo scripserint hoc ad nostram moralitatem ut precaveamus nobis a talibus baratantibus alios decipientibus ita, unde idem ysopus de eis sic ibi subicit: omne genus pestis superat mens dissona verbis / cum sentes animi florida lingua polit. modo veniamus ad secundam partem predictam, in qua auctor de VIa bulgia dicit, in qua fingit puniri animas ypocritarum sub talibus ponderibus auratis exterius et plumbeis interius, ut dicit hic textus, in quo auctor vult tangere de natura talis vitii, qui est ut in homine virtutem et sanctitatem extra promat, in qua interius vitiositas est, unde ypocresia ita diffinitur: Ypocresia est occulti vitii callida palliatio, et dicitur ab epi quod est supra et crisis quod est aurum; unde Gregorius ait, super illis verbis Iob: Erunt radii solis et sternent sibi aurum quasi lutum: Per aurum designantur ypocrete qui quasi deaurati sunt et in superficie videntur habere virtutes nec habent, et cum deteguntur quod videbatur aurum in lutum sternitur, de quibus etiam Mathei XXIII° dicitur: Ve vobis, scribe et pharisei ypocrite, qui similes estis sepulcris dealbatis, que extra speciosa videntur, intus plena sunt turpitudine, et Tullius, De Officiis: Totius iniustitie nulla capitalior quam eorum qui, cum maxime fallunt, id agunt, ut boni viri esse videantur, quare vide cur auctor fingat tales umbras cum talibus cappis ire gravioribus illis quas imperator Federicus faciebat indui reos crimine lese maiestatis, que erant plumbee et fundebantur iuxta ignem circumpositum cum carne et ossibus dictorum talium malefactorum. Et hoc est quod tangit auctor hic dum dicit quod Federicus ponebat tales cappas de paleis respectu istarum, subaudi fingendo inter tales auctor se reperire umbram domini Catalani de Catalanis et domini Lodoringhi de Andalo de Bononia fratrum gaudentium, qui ambo simul ex eo quod dictus dominus Catalanus erat Guelfus et dictus dominus Lodoringhus Ghibellinus, electi fuerunt per Ghibellinos et Guelfos de Florentia in eorum rectores, qui ita se gesserunt quod eorum tempore expulsi sunt Uberti cum sua parte Ghibellina de civitate Florentie et devastate sunt eorum domus qui erant in vico ibi qui dicitur Gardinghus. Item fingit ibi eam umbram Cayphe et Anne olim pontificum Iudeorum ita stratas in cruce, ut dicit hic in textu, qui Cayphas consuluit Christum debere occidi dicendo quod expediebat unum mori pro populo ne tota gens periret. Alia per se hic patent. + +{In quella parte del giovenetto anno.} In hoc XXIIII° capitulo auctor incipit tractare de septima bulgia, in qua fingit animas furium puniri, exordiendo tamen prius et tangens quod ait Virgilius in Georgicis de signo Aquarii, in quo pruine et brume magis eveniunt, quod signum sol ingreditur in medio Ianuarii, dicens: Cum frigidus olim / iam cadit extremoque irrorat Aquarius anno, vocando transumptive auctor hic radios solis crines, unde et poete vocant ipsum solem crinitum Apollinem, et sic vult comprehendere hic auctor illam partem anni que est a medio Ianuarii usque ad exordium Martii, quam partem anni etiam describendo auctor hic dicit quomodo tunc noctes vadunt ad medium diem, ad intelligentiam cuius dicti notandum est quod in aliquo tempore totius anni dies solaris non potest dici ut medium diei naturalis comprehensi in XXIIIIor horis, et etiam per consequens nox, nisi in equinoctio quod est in principio Arietis, cuius signum sol ingreditur in medio mensis Martii, et in equinoctio quod est in principio Libre, cuius signum sol ingreditur in medio Septembris. A quo equinoctiali puncto Arietis dies ipse solaris, procedens versus tropicum Cancri, diatim in dimidio plus augetur, et auctus usque ad XV horas et dimidiam, tunc dicitur talis dies maior totius anni et integer, et dicitur tunc fore solstitium. Inde, procedendo versus dictum equinoctium autumpnale, diatim minuitur usque quo veniat ad XII horas, et sic iterum potest dici medium quoddam tunc dies, sicut et nox in dicto equinoctiali puncto dicti diei naturalis et sui ipsius, etiam a quo puncto equinoctiali Libre noctes vadunt superando dies semper usque ad solstitium Capricorni, quod est in medio Decembris, in quo dies minor est totius anni, scilicet VIIII horarum cum dimidia, unde sicut dies possunt dici ire ad mediam noctem eundo a dicto solstitio Cancri versus dictum equinoctiale punctum Libre, ratione superius ostensa ita, et per consequens versa vice noctes debent dici ire ad medium diem, eundo a dicto solstitio Iemeli versus dictum equinotiale punctum Arietis, hoc est ad medium diem naturalem tunc tempore existentem. Quod totum voluit sentire Virgilius in Georgicis dicens: Libra die somnique pares ubi fecerit horas / et medium luci atque umbris iam dividit orbem, tangendo auctor inde incidenter quomodo fama virtuosa non queritur otio, sed labore, ad quod Seneca Ad Lucilium ait: Ut virtutem occupemus et famam scrutari pectus oportet. Item dicit et quomodo animus hominis omnia vincit, si cum suo corpore gravi, idest acto ad otium, non se acaset, idest non se cum eo componat et cedat ei, unde Ovidius in suo libro De Ponto inquit: Omnia deficiunt, animus tamen omnia vincit, / ille etiam vires corpus habere facit. + +Post hec veniamus ad tractatum huius VIIe bulgie infernalis in qua auctor, ut supra premisi, fingit puniri animas illorum qui in hoc mundo furantur in tam diversis mutationibus et transformationibus cum variis serpentibus, ut dicit textus in hoc capitulo et in sequenti continuato cum isto. Et ad evidentiam et notionem allegoricam prenotandum est quod, secundum quod sentit hic auctor, triplex modus furandi in hoc mundo inter homines reperitur: primus est cum homo non habituatus ad furandum, nec solitus furari, si appareat et occurrat sibi res aliqua parata et apta furto, subito et indeliberate illam furatur, ut fecit iste Vannes, filius bastardus domini Fucci de Lazariis de Pistorio, qui una die festiva, visa sacristia sancti Iacobi ecclesie maioris dicte sue terre multis et sumptuosis apparamentis munita, statim in nocte sequenti furtive spoliavit eam, propter quod furtum, ut dicit hic textus, inveniendum, quamplures homines dicte terre per officium potestatis ibi fuerunt inquisiti et carcerati et torti, sive tormentati, sine culpa; tandem, scito negotio hoc, dictus Vannes ob illud furtum suspensus est per gulam, nam potius solitus dictus Vannes fuerat esse homicida quam fur, ut dicitur hic in textu de eo, ideo auctor nunc hic fingit ita pungi ab hoc serpente ipsum et subito comburi et refici, ut dicit textus comparative quasi ut Fenix, de qua Ovidius, cuius verbis hic auctor ad licteram utitur, in XV° sic ait: Una est, que reparat seque ipsa reseminat, ales: / Assirii fenica vocant, non fruge nec herbis, / sed thuris lacrimis et succo vivit amomi; / hec ubi quinque sue complevit secula vite, / illicis in ramis tremuleque cacumine palme / unguibus et puro nidum sibi construit ore. / Quo simul ac casias et nardis lenis aristas / quassaque cum fulva substravit cinnama mirra, / se super imponit finitque in odoribus evum. / Inde ferunt, totidem qui vivere debeat annos, / corpore de patrio parvum fenica renasci. Item reducit ad eius comparationem hic etiam casum et actum caducum illius hominis quem demon interdum humore quodam melanconico fatigat et cadere facit, sive illam oppillationem que dicitur epilensis, in cuius spiritus tali destructione subita et refectione auctor allegorice vult hic sentire, videlicet quod homo ille qui non sit in hoc mundo compressionatus et deditus vicio et actui furandi, si tamen contingat quod ab effectu furandi, ut a serpente quodam, visa re apta ad furandum pungatur ad serpentem, ut serpunt serpentes habitacula aliena et furentur, revertitur nichilominus in suo proprio primo statu humano, non in serpentino ut de aliis de quibus statim inferius dicam contingit, inducens hic auctor dictum spiritum ultimo ad prenumptiandum sibi quod prenumptiavit etiam umbra Ciacchi supra in VI° capitulo, videlicet quomodo pars Nigra Pistorii superare debebat partem Blancam de qua auctor erat, accipiendo transumptive hic auctor vaporem de quo hic dicitur pro marchione Morello Malespina, qui capitaneus fuit, tractus de valle Macre fluvii, idest de Lunisana eius contrata, et electus loco Roberti regis Apulie, tunc ducis Calabrie, inde recedentis ad obsidionem Pistorii factam per dictam partem Nigram per Martem, idest per dispositionem bellicam, dicendo quomodo dictus vapor involutus nubibus turbidis, idest de Nigris Guelfis, lacessitus erit a tempestate acra, idest a multis pugnaculis, scilicet dictus marchio in dicto capitaneatu super Campo Piceno - idest super plano ubi est Pistorium, ubi Catelina iam devictus fuit a Romanis, quem locum Sallustius vocat in fine sui Catelinarii Picenum, - tandem repente rumpet nebulam, idest per vim famis, intrabit dictam civitatem, ut fecit dictus marchio, et dicta pars Blancorum dispersa fuit, ut tangitur hic per dictum spiritum. Secundus vero modo furandi, de tribus quos supra premissi, est in illo homine qui in continuo affectu et proposito et motu est die noctuque furandi, non actento si res sit apta ad furandum vel non, ut modo de primo modo furandi dixi, et hoc tangit hic auctor secundario in umbra Agnelli de Brunelleschis de Florentia, quam fingit in sequenti capitulo ita commisceri et uniri cum illo serpente, idest cum proposito et affectu diabolico continue furandi, pro quo allegorice talis serpens accipitur. Tertius modus furandi est illorum furium qui non soli, sed in societate quadam illud agunt, ut lupi illi de quibus Statius in tertio Achilleidos comparative dicit, scilicet quod, federe iuncto in nocte, in societate rapinando vadunt, videlicet eundo dicti tales fures rumpendo et subintrando parietes et muros et hostia reserando, et unum de eis mictendo per tales fracturas, quasi ut serpentes, ad serpendum et furandum, et reliqui alii remanendo extra ad custodiam et ad recipiendum res furatas, ad quod dicitur in Exodo capitulo XXII°: Si perfodiens inventus fuit et mortuus fuerit, non est homicidium, et in Proverbiis Salamonis XXVIIII° capitulo dicitur etiam: Qui cum fure partitur, occidit animam suam; consentiendo vel occultando dicit ibi Glosa; quem tertium modum furandi tangit auctor allegorice in sequenti capitulo in illis quattuor furibus, scilicet in domino Cianfa de Donati, in domino Guercio de Cavalcantibus, olim occiso per homines de Gaville, terra comitatus Florentie, unde postea de illis in vindictam eius multi mortui fuerunt, et hoc tangit auctor in fine dicti sequentis capituli, item in domino Bosio de Abbatibus et in Puccio Sciancato de Caligariis de Florentia, qui, tempore auctoris, ut consocii, omnes predicti quattuor ita furabantur. Presentim, in eo quod fingit umbram dicti domini Guercii in forma serpentis ita percutere umbram dicti domini Bosii in forma humana existente in umbelico, unde, ut ibi dicit textus, nostra alimentatio primo capitur, hoc est quod embrio in ventre mulieris de eius mestruo sanguine primo nutritur, trahendo illum ad se per umbelicum ad epar, item etiam in eo quod dicit quod ita punctus per vulnus fumabat dictus dominus Bosius et dictus dominus Guercius, ut serpens per os suum, nichil aliud allegorice vult tangere auctor, nisi quod collocutio talium furium in nocte in loquendo et respondendo obscura sicut fumus procedit velata a nocturna tenebra, unde Fulgentius, scribens de Caco centauro fure, de quo dicam in sequenti capitulo, ait: Si fumum fures eructuant quis involantem dum negat agnoscit? Nam fur aut caliginem aut fumum obicit, ne cognosci possit, unde Oratius in Sermonibus ad idem ait: Noctem peccatis et fraudibus obice nubem. Item in eo quod predicti sic mutuo se mutando respiciebant se, alludit illis verbis Ovidii auctor dicentis in III° de Cadmo, dum sub dicta allegoria forte trasmutatur in serpentem per eum de quo etiam tangit in capitulo sequenti: Serpentem spectas? et tu spectabere serpens, et subdit in IIII° de ipso Cadmo, quod optime facit ad propositum sic: Dixit et, ut serpens, in longam tenditur alvum / durateque cuti squamas increscere sentit / nigraque ceruleis variari corpora guttis / in pectusque cadit pronus, commixtaque in unum / paulatim tereti tenuantur acumine crura / ille quidem vult plura loqui, sed lingua repente / in partes est fixa duas: nec verba volenti / sufficiunt, quotiensque aliquos parat edere questus, / sibilat; hanc illi vocem natura reliquit. Quod hoc ultimum tangit auctor hic in hoc presenti capitulo, dum fingit se propinquare huic VIIe bulgie, dum dicit se audisse quandam vocem exire de ea ad verba formanda inconveniens, tamen qui eam fecerat videbatur motus non dicas ad iram, ut multi textus dicunt falso, sed dicas ad ire, idest ad iter, seu ad serpendum ut serpens sibilando, sua vice furatum, ut auctor in sequenti capitulo fingit fecisse dictam umbram domini Bosii, serpentem effectam tali modo allegorico et sensu: nam sibilando sibi ad invicem fures tales consotii sibi loquuntur ne ad vocem cognoscantur, dicendo auctor, ad textum, quomodo Lybia et Ethyopia non prevalent in quantitate serpentum huic bulgie, nominando hic illos eosdem serpentes quos, dicit Lucanus in VIIII° Catonem reperisse in dicta contrata Lybie, ex quo, incidenter, tangit etiam hic auctor de natura illius lapidis qui dicitur elitropia similis smaraldo, respersi guttis rubeis, qui in Cipro, in Yndia et Ethyopia reperitur, qui, ut scribit frater Albertus: Si madeatur succo cicoree herbe, fallit visum adeo ut homo non videatur qui illum lapidem super se habeat, et ista sufficiant pro hoc capitulo et pro parte alterius sequentis. + +{Al fine de le sue parole il ladro.} In hoc XXV° capitulo continuando se auctor premictit quomodo Capaneus, ruens de muris Thebarum sua arrogantia, ut scripsi in capitulo XIIII° supra, non apparuit sibi superbior isto spiritu Vannis Fucci, ex quo summit causam exclamandi contra dictam civitatem Pistorii, dicendo quomodo deberet stantiare, idest statuere, ut funditus destrueretur, cum in male agendo superet eius malum semen, idest Catelinam romanum, a quo dicta civitas originem traxit; nam, ut scribit Sallustius, iste Catelina, de Roma expulso, cum suis coniuratis venit ad civitatem Fesule, ubi obssesus diu fuit a Romanis, demum inde exivit et ivit ad agrum Pistoriensem ubi victus est et mortuus a Metello consule romano, habito bello in Campo Piceno ibi prope, cuius residua gens, per fugam reducta ad Alpes, redivit postea, remoto dicto consule, et dictam civitatem in dicto agro Pistoriensi originavit. Inde tangit auctor de Caco centauro, qui olim morabatur sub saxoso antro montis Aventini, qui est Rome, ad quem locum semel Hercules cum magno suo armento applicuit, de quo armento iste Cacus multas vaccas furabatur et ducebat per caudam in dictum eius antrum ne vestigia vera paterent quem Hercules cum sua clava ibi occidit, reperto dicto furto, de quo Virgilius in VIII° ait: At furis Caci mens effera, et subdit: Quattuor a stabulis prestanti corpore thauros / advertit, totidem forma superante iuvencas. / Atque hos, neque forent pedibus vestigia rectis, / caudam in speluncam tractos versisque viarum / inditii raptos saxo occultabat opaco. Inde tangit auctor de ramarro, qui est serpens viridis et ascendit ramos sepium et inde ad alia sepem se iacit, et ideo dicitur ramarrus a ramo, et maxime hoc facit sole existente in signo Leonis, in quo est quedam stella que dicitur Canis a qua dicuntur dies canicularii de quibus dicitur hic in textu, qui in medio mensis Iulii incipiunt. -Post hec auctor inducit hanc umbram Ulixis ad dicendum quomodo post dictum excidium Troye navigavit totum mare Mediterraneum, ita dictum quia protrahitur ab Occeano mari occidentali usque ad medium terre habitabilis versus Orientem et quia medium est etiam inter Africam et Europam, et ambo eius lictora vidit usque in Yspaniam, scilicet litus Europe, et usque in Marroccum litus Africe et omnes eius insulas, inter quas dicit quod venit ad illam insulam que hodie dicitur Schia, que vicina est civitati Gaete, ita per Eneam titulate, ut dicitur hic in textu, eo quod ibi Caeta, eius nutrix, sepulta fuit +Item tangit de Sabello et Nassidio, comilitonibus Catonis, morsicatis in Lybia a certis serpentibus ita venenosis, ut in cinerem corpora eorum caderent, ut scribit Lucanus in VIIII°. Item dicit de Cadmo, de quo scripsi in precedenti capitulo, quomodo scilicet mutatus est in serpentem. Item dicit de Aretusa, mutata in fontem, poetice loquendo per Ovidium in V°. Ultimo vocat fundum huius bulge saburram, ut dicitur fundus navis inglarate, ut firmus vadat, de qua Virgilius in Georgicis: Ut cimbe instabiles fluctu iactante saburram. Alia vero dicenda in hoc capitulo scripsi in precedenti ubi videri potest ibi. -In hoc XXVII capitulo auctor, se continuando adhuc ad proxime precedentia, fingit sibi apparuisse in dicta VIIIa bulgia post predictos Ulixem et Diomedem in quadam alia flamma umbram comitis Guidonis de Montefeltro, ad quam comparative reducit ad simile quod tangit Ovidius, De Ibin dicens. Inde auctor recitat dicte umbre statum septem civitatum Romandiole, qui tunc temporis erat: primo videlicet quomodo illi de Polenta, quorum signum armature est quedam aquila duplici diverso colore partita, tenebant tunc, et hodie tenent, civitatem Ravenne et Cervie, tangendo hic in textu de illis pennis alarum extremis que vocantur vanni; item quomodo illi de Ordelaffis tunc tenebant civitatem Forlivii, quorum armatura est medius leo viridis solum cum duabus brachiis anterioribus, que civitas tempore pape Martini quarti diu obsessa fuit per dominum Iohannem de Apia, olim comitem Romandiole pro Ecclesia, tandem ibi dictus comes cum multis aliis Francigenis victus est et positus in conflictu per cives dicte terre Forlivi, sagacitate dicti comitis Guidonis, et hoc tangitur hic in textu dum dicitur de cruentoso muchio, idest cumulo ibi tunc facto de talibus cadaveribus; item quomodo illi de Malatestis, scilicet dominus Malatesta Vetus et Malatestinus eius filius, antiquitus originarii Castri Veruchii districtus Ariminii, et qui occidi fecerunt in eorum carcere quendam nobilem Ariminensem, qui vocabatur Montagna de Parcita, tunc tenebant Ariminum, ubi tyrannice subditos ut mastini mordebant, quod tangit hic textus dum dicit quod faciebant de suis dentibus suchium ibi, idest terrebram seu terrebrum; item quomodo comes Maghinardus de Paganis ex comitibus de Susinana, cuius armatura erat quidam leo azurrus in nido, idest in campo aureo, tunc tenebat civitatem Faventie, iuxta quam labitur Lamonus fluvius, et Ymole, iuxta quam labitur Santernus fluvius alius, et quia dictus Maghinardus in Tuscia ut Guelfus se habebat, et in Romandiola ut Ghibellinus, ideo auctor dicit hic quod mutabat partem ab estate ad iemem; item quomodo civitas Cesene, iuxta quam labitur Savius fluvius, inter tirampnidem et statum Francum tunc erat. +{Godi, Firenze, poi che se sì grande.} In hoc XXVI° capitulo auctor, premissis hiis verbis que yronice movet contra civitatem Florentie et hiis per que sibi prenuntiat magna adversa evenire (si vera somniantur iuxta mane, iuxta illud Ovidii in Epistulis: Nanque sub aurora, iam dormitante lucerna, / somnia quo cerni tempore vera solent, de quorum somniorum materia et natura dicam plene infra in capitulo VIIII° Purgatorii, ubi vide quas adversitates Florentie, dicit auctor, quod nedum alie terre ab ipsa remote desiderant sibi evenire, sed etiam terra Prati sibi convicina per decem miliaria) incipit tractare, et tractat usque ad XXVIII° capitulum, de octava bulgia, in qua fingit puniri in singularibus flammis, ut dicit textus, animas illorum qui in hoc mundo vivendo cum sua eloquentia et disertione facunda acuunt ingenium suum ad suadendum consulendo rei publice, vel alterius persone, prava et periculosa; contra quos ait Psalmista, sic dicens: Acuerunt linguas suas sicut serpentes, venenum aspidum sub labiis eorum, ac Tullius, ad idem advertens, incipiens suam Rectoricam, inquit scilicet quod Ipsa eloquentia calida est gladius in manu furiosi, ad quod idem Psalmista respexit dum dixit: Filii hominum dentes eorum arma et sagipte, lingua eorum gladius acutus. Et ex hoc notanter dicit hic auctor ad moralitatem etiam nostram visa, idest contemplata, tali pena quod intendit refrenare suum ingenium amodo arrengando, seu orando et consulendo ita ne de levi, propter aliquam apparentiam et eloquentiam in male consulendo et suadendo incidit motus, credo a doctrina Boethii dicentis in persona Phylosophie in II° circa hoc: Adsit igitur rethorice suadela dulcedinis, que tum tantum recto calle procedit, cum nostra instituta non deserit, scilicet precepta sapientie, ac Sallustii dicentis: Omnes homines, qui de rebus dubiis consultant, ab odio, amicitia, ira et misericordia vacuos esse oportet; nam non facile animus verum providet, ubi illa officiunt, nam ubi intenderis ibi ingenium valet; item Ecclesiastici capitulo XXVIII° dicentis: Ori tuo facito hostia et frenos ori tuo rectos, et Salomonis, Proverbiorum XIII° capitulo, dicentis: Qui custodit os suum custodit animam suam; qui autem inconsideratus est ad loquendum sentiet mala, cum Mors et vita sit in manu lingue, ut subdit ibi in capitulo sequenti, dicendo auctor hic: qui hoc facere intendit, scilicet quod virtus eius ingenium ducat a gratia Dei, et prosequendo auctor comparative quod legitur in IIII° Regum in capitulo II°, videlicet quod dum Elya propheta habuisset a Deo ut iret iuxta Iordanum et ibi raptus esset et ductus ad Paradisum Terrestrem, paruit et ivit illuc cum Eliseo eius discipulo, ubi statim descenderunt duo equi de celo cum uno curru igneo, et dictum Elyam sumpserunt solum et elevaverunt tantummodo, relicto ibi dicto Elyseo solo qui, secutus cum occulis dictum currum flamigerum quantum potuit, cepit inde dolens redire versus Bethlem, quem ita redeuntem quidam pueri obviantes ei deludebant eum clamantes: Ascende, calve, ascende, de quo, turbatus Elyseus, tunc maledixit eos et statim duo ursi de quodam saltu exierunt qui, aggressi dictos pueros, de eis quadraginta occiderunt, et sic vindicatus fuit cum ursis, ut dicitur hic in textu. In quibus flammis ita includentibus et urentibus has animas, allegorice auctor vult tangere de periculoso effectu illorum qui in hoc mundo, incendendo sua facundia et calido ingenio animos aliorum ad sequendum quod prave suadent et consuluunt, suas animas incendant in alio seculo, ut pena fit in eis conformis delicto. Ad quem sensum allegoricum credo respexisse Iacobum in eius Epistula dum inquit in capitulo III°: Lingua modicum membrum est, et magna exaltat; ecce quantus ignis quam magnam silvam incendat, et lingua ignis est inflammans rotam nativitatis nostre, et Salamonem, Proverbiorum XVI° capitulo dicentem: Vir impius fodit malum, et in labiis eius ignis ardescit, et Senecam scribentem ita Ad Lucilium: Lingua nostra fornacem quandam esse cottidianam, fingendo inde auctor inter tales animas se reperisse umbram Ulixis, regis olim Neratie et Diomedis, regis Celidonie de Grecia, simul in una flamma bicorni cruciari, ut dicitur hic, simili illi que surrexit de pira et rogo Etheocles et Polinicis fratrum et regum Thebarum, olim se ad invicem occisorum in singulari bello propter discordiam regni sui, que flamma desuper scissa in duas partes emicuit eorum duorum corpora comburendo, unde Lucanus de hoc ait: Scinditur in partes geminoque cacumine surgit / Thebanos imitata rogos, et Statius in XII°: Pellitur, exundant diverso vertice flamme, quibus Ulixes, quomodo fuit polluto in hoc premisso crimine, Ovidius in XIII°, in persona ipsius Ulixis loquentis Grecis contra Aiacem, inter alia inquit: Neve michi noceat quod vobis semper, Achivi, / profuit ingenium meaque hec facundia, si qua est, / que nunc pro domino, pro vobis sepe locuta est, et alibi: Non formosus erat sed erat facundus Ulixis, recitando hic auctor, in persona Virgilii, tria inter alia que predicti Ulixis et Diomedes sub dicta sua astutia et ingenio fallaci egerunt: primum fuit insidiatio equi lignei, in quo multi Greci reposti et abscosi fuerunt eorum astutia, qui postea, suasione Simonis, simulatu recessu exercitus Grecorum a civitate Troiana per ipsos Troianos, ruptis muris, introductus est Troiam, ex quo in nocte capta est per ipsos Grecos, ex quo profugus Eneas exivit Troiam et venit in Ytaliam, et facta est per eius descendentes Romam; et hoc est quod tangit hic auctor de nobili semine Romanorum, et hoc secundum quod scribit Virgilius in secundo, ficte vel vere, ubi hanc ystoriam scribit latius. Secundum fuit astutia qua usi fuerunt predicti Ulixes et Diomedes in inveniendo Achillem transmissum secrete in habitu cuiusdam puelle per Chironem a Theti eius matre ad ynsulam Schiri ad regem Licomedem ibi regnantem et habentem solum septem puellas feminas filias et nullum masculum, ne duceretur in exercitu circa Troyam, nam habuerat pro vaticinia ipsum ibi mori debere, qui Achilles secrete tandem iacuit cum filia maiori dicti regis et de eo gravida facta est, que Deidamia vocabatur, qui ad hunc locum iverunt predicti Ulixes et Diomedes cum exeniis spectantibus ad feminas et ad mares, quibus proiectis ante dictas puellas cognitus est dictus Achilles a preelectione virilium rerum, - unde Ovidius, in persona dicti Ulixis, de hoc in tertiodecimo sic ait: Prescia venturi genitrix Nereia leti / dissimulat cultu natum, et deceperat omnes, / in quibus Aiacem, sumpte fallacia vestis: / arma ego femineis animum motura virilem / mercibus inserui, neque adhuc proiecerat heros / virgineos habitus, cum parmam astamque tenenti / nate dea, dixi, tibi se peritura reservant / Pergama! quid dubitas ingentem evertere Troiam? / iniecique manum fortemque ad fortia misi. et ductus est dictus Achilles ad dictum exercitum, prius tamen desponsata dicta Deidamia, et quia dictus Achilles ibi in dicto exercitu mortuus est, dicit auctor hic etiam quod dicta Deidamia, licet mortua sit, adhuc de eo dolet, hanc etiam ystoriam Statius scribit in primo Achilleidos. Tertium fuit ablatio Palladii astutia predictorum Ulixis et Diomedis, quod erat quedam statua Palladis posita in quodam templo iuxta Troyam, qua, ibi manente, nunquam Troya capi poterat, secundum responsa suorum deorum, de quo Virgilius in secundo sic ait: Omnis spes Danaum et cepti fiducia belli / Palladis auxiliis semper stetit. Impius ex quo / Titides et enim scelerumque invector Ulixes, / fatale adgressi sacrato avellere templo / Palladium cesis summe custodibus arcis / corripuere etc. -Ideo auctor hic de tribus speciebus animarum tangit diversimode sic cruciatarum: nam circa primam speciem scismatis, scilicet quando est circa ea que sunt fidei, ut dicat et tangat latenter, fingit auctor modo primo se hic invenire umbram perfidi Macomecti, scismatici magni contra nostram veram fidem, de quo ystorice Magister Ystoriarum ita scribit, videlicet quod iste Macomectus instructus fuit a quodam clerico nobili romano qui, cum tempore Bonifatii pape quarti quedam petita et impetrata optinere non valuisset, a fide apostatavit, et ita informavit hunc Macomectum cum quadam columba alba que recipiebat grana de aure ipsius Macomecti, et sic adeo fuit erudita quod quando volebat ipse Macomectus illam ponebat in pubblico os sive rostrum suum ad aurem eius, et sic dicebat quod Spiritus Sanctus alloquebatur et instruebat eum qui, sic pseudopropheta, postea legem dedit Saracenis. Item fingit se ibi invenire umbram Aly, comitis dicti Macomecti, ita minus scissam quia minus fuit eius scisma quam scissura dicti Macomecti. +Post hec auctor inducit hanc umbram Ulixis ad dicendum quomodo post dictum excidium Troye navigavit totum mare Mediterraneum, ita dictum quia protrahitur ab Occeano mari occidentali usque ad medium terre habitabilis versus Orientem et quia medium est etiam inter Africam et Europam, et ambo eius lictora vidit usque in Yspaniam, scilicet litus Europe, et usque in Marroccum litus Africe et omnes eius insulas, inter quas dicit quod venit ad illam insulam que hodie dicitur Schia, que vicina est civitati Gaete, ita per Eneam titulate, ut dicitur hic in textu, eo quod ibi Caeta, eius nutrix, sepulta fuit, de qua Virgilius in VII°: Tu quoque litoribus nostris Eneia nutrix, / ecternam moriens famam Caieta dedisti, In qua ynsula dicit se fore retentum per annum et ultra per Circem que ibi morabatur, eo quod omnes comites ipsius Ulixis dicta Circes convertit in bestias ibi ut haberet copiam ipsius Ulixis luxuriando suis magicis verbis, de quo Virgilius in sua Bucolica sic ait: Carminibus Circe socios mutavit Ulixis, et Ovidius: Sole sate Circes variarum plena ferarum, item etiam Augustinus de hoc tangens in suo libro De Civitate Dei, sic ait: Fertur in libris Gentilium quod quedam maga Circes socios Ulixis mutavit in bestias, ad quod confirmandum subdit quod olim Archades sacrificium faciebant Lyeo Deo eorum tale quod omnes homines sumentes de eo bestie efficiebantur, sed hec omnia prestigiis magicis potius fingebantur, quam rerum veritate complerentur; tandem dicta Circe, effecta gravida de ipso Ulixe, restituit sibi eius dictos socios in pristinum statum, cum quibus, iam senescentibus, dicit dicta umbra quod devenerunt ad strictam faucem unde dictum mare exit de dicto Occeano, que aliter dicitur strictum Saphire seu Sibilie, ubi Hercules, ut dicit hic textus, fixit duas columpnas pro meta habitabilis mundi, in se licteras sculptas habentes monentes ne ulterius navigetur - de quo Phylosophus in II° Metaurorum ait: Si quod autem inter columpnas Herculeas totum secundum concavitatem terram, mare fluit in fluviorum magnitudinem, necnon Plato in suo Timeo ad hoc ait: Tunc fretum illud opinor comune ab ille habens in ore ac vestibulo sui sinus ynsulam, quod os a vobis Herculeis censentur columpne - qui locus dicitur strictura eo quod solum est largus pro cinque miliaria, et est infra dictas civitates Sibilie in fine Africe et Septam in fine Europe, de qua etiam Ysidorus in XIIII° Ethimologiarum sic ait: Gades ynsula est in fine Yspanie in qua Europa terminatur et insule Baleares et ubi Africa ab Yspania separatur per brachium maris quod est XX miliaria, et est dicta ynsula a terra separata per CXX passus, in qua Hercules fixit columpnas etc., ad quod strictum deveniens, dicit dicta umbra Ulixis quod, non attenta dulcedine Thelamaci sui filii nec pietate Laertis sui patris, nec amore Penelope eius uxoris, cupidus experiri aliam partem mundi, ita ibi cepit disserere et orare ad dictos eius socios dicens: *O fratres, qui per centum milia pericula devenistis nunc mecum ad Occidentem et ultimam partem mundi*, hec dixit ut dissuaderet eis reversionem, scilicet ut iterum non paterentur idem reddeundo et suaderet ultra procedere, et sequitur: *in ista tam modica vigilia nostrorum sensuum*, idest in ista tam modica vita senili, quasi dicat si morimur parum de vita perdimus, et sic est ista secunda suasio dicendo: *nolite negare habere mecum experientiam de remanente*, idest de residuo alio mundo inferiori post solem sine gente, - in quo hoc verbo videtur auctor sentire quod non sint antipodes, ut sentit Augustinus, De Civitate Dei, dicens: Nimis absurdum est, ut dicatur aliquos homines ex hac in illam partem, Occeani immensitate transiecta, navigare ac prevenire potuisse, ut eliam illic ex illo uno homine primum genus statueretur humanum; dicit tamen quod si ibi essent homines, ex Adam essent; hoc idem etiam videtur sentire Virgilius in sua Georgica, dicens de polo nostro artico: Hic vertex nobis semper sublimis, at illum, scilicet antarticum, Sub pedibus Stix atra videt Manesque profundi, quasi dicat non ergo homines, tamen scribitur per Servium quod Tiberinianus, olim consul Romanus, asseruit epistulam sibi vento allatam ab antipodibus, cum hac suprascriptione: Superi Inferis salutem, - et sequitur in dicta oratione quomodo id debent velle dicti sui socii facere, considerata eorum conditione quod non bruti etc., quibus suis sociis sic sibi annuentibus, dicit Ulixes quomodo ulterius navigavit per quinque lunas reaccensas, idest per quinque menses, et quomodo videbat iam antarticum polum in totum, et nostrum articum vix, ut dicit textus, et quomodo tandem aparuit eis mons quidam altissimum a longe, scilicet mons subaudi Purgatorii, ille de quo auctor iste tractat infra in secundo libro, et quomodo inde turbo ventus quidam expiravit qui percussit lignum eorum primo in canto, idest in costa, ita quod fecit illud girari ter, quarto fecit eius puppim elevari et prodam submergi, et sic taliter mortuus est ipse Ulixes. Quam descriptionem mortis eius auctor sumpsit a verbis forsan illis Oratii, dicentis in sua Poetria de ipso Ulixe: Dic, michi, Musa, virum capte post tempora Troye / Qui mores hominum multorum vidit et urbes, item et a verbis Claudiani sic scribentis etiam de morte dicti Ulixis: Est locus extremum pandit qua Gallia litus / Occeani pretentus aquis, quo fertur Ulixes / sanguine libato populum movisse silentum, ubi ait sic Glosa: Describit hic Claudianus locum per quem prodiit Megera ab Inferis ad litus Occeani versus Yspaniam ubi Ulixes, sacrificato Elpenore, ad Inferos descendit, quamvis communiter teneatur quod scribit Dares et Dites, scilicet quod Telagon, filius dicti Ulixis natus ex dicta Circe, illum occidit sagiptando inscienter, et hoc casu dicemus hic auctor licentia poetica hoc finxisse, iuxta illud Oratii dicentis in sua Poetria: Pictoribus atque poetis / quidlibet audendi semper fuit equa potestas. -Tangendo de fratre Dulcino scismatico et patareno hic etiam auctor, quem olim multi viri et mulieres secuti sunt in suis erroribus contra fidem, cuius habitatio erat in certis montibus districtus Novarie qui nunquam capi potuit per inquisitores et alios propter asperitatem dicti loci, nisi quodam anno in quo ita nives ibi invaluerunt, quod oportuit eum se cum sotiis fame reddere et combustus est. Quorum predictorum scisma et aliorum talium circa fidem quantum sit magnum scelus, etiam in Veteri Testamento monstratur in illo Chore et Dathan et Abiron, de quibus legitur Numerii XVI capitulo, quos terra vivos absorbuit, eo quod scismatice contra formam datam per Aron et Moysen circa sacrificia egerunt. Item, ut tangat de secunda alia specie supradicta scismatis qua scinduntur unitates gentium regnorum et personarum, fingit se ibi auctor reperire umbram domini Beltrami de Bornio de Guasconia qui suo scismate ita irritavit regem Iohannem Anglicum contra patrem eius quod ad invicem bellati sunt, et demum mortuus est ipse rex Iohannes, ut fuit Absalon cum David, patre suo bellando, inductus ad hoc, ut dicit auctor hic, per Achitophalem, consiliarem dicti Absalonis, ut scribitur in secundo Regum capitulo XV. Que species scismatis quomodo Deo displiceat etiam apparet in persona Ieroboam qui, dum ivisset ad corrigendum Iudam et Beniamin, scindentes decem tribus Israel, faciendo sibi regem exterum, et comedendo cum eis contra preceptum sibi factum, morsu leonis mortuus est, ut scribitur in Regum capitulo XII. +{Già era dritta in sù la fiamma e quieta.} In hoc XXVII° capitulo auctor, se continuando adhuc ad proxime precedentia, fingit sibi apparuisse in dicta VIIIa bulgia post predictos Ulixem et Diomedem in quadam alia flamma umbram comitis Guidonis de Montefeltro, ad quam comparative reducit ad simile quod tangit Ovidius, De Ibin dicens: Artificis periit cum caput arte sua, scilicet quomodo tempore Fallaridis, crudelissimi siculi tyrampni, quidam, Perilaus nomine, fabricavit quendam bovem eneum per modum quod, homine in eo misso et clauso et clamante, dictus talis bos mutabat vocem et cridatum humanum in mugitum bovinum, et ipsum presentavit dicto Fallaridi ut faceret poni in eo ad ignem illos quos mori facere volebat sine pietate aliqua habenda humana, qui primo hoc dictum magistrum fecit experiri. Inde auctor recitat dicte umbre statum septem civitatum Romandiole, qui tunc temporis erat: primo videlicet quomodo illi de Polenta, quorum signum armature est quedam aquila duplici diverso colore partita, tenebant tunc, et hodie tenent, civitatem Ravenne et Cervie, tangendo hic in textu de illis pennis alarum extremis que vocantur vanni; item quomodo illi de Ordelaffis tunc tenebant civitatem Forlivii, quorum armatura est medius leo viridis solum cum duabus brachiis anterioribus, que civitas tempore pape Martini quarti diu obsessa fuit per dominum Iohannem de Apia, olim comitem Romandiole pro Ecclesia, tandem ibi dictus comes cum multis aliis Francigenis victus est et positus in conflictu per cives dicte terre Forlivi, sagacitate dicti comitis Guidonis, et hoc tangitur hic in textu dum dicitur de cruentoso muchio, idest cumulo ibi tunc facto de talibus cadaveribus; item quomodo illi de Malatestis, scilicet dominus Malatesta Vetus et Malatestinus eius filius, antiquitus originarii Castri Veruchii districtus Ariminii, et qui occidi fecerunt in eorum carcere quendam nobilem Ariminensem, qui vocabatur Montagna de Parcita, tunc tenebant Ariminum, ubi tyrannice subditos ut mastini mordebant, quod tangit hic textus dum dicit quod faciebant de suis dentibus suchium ibi, idest terrebram seu terrebrum; item quomodo comes Maghinardus de Paganis ex comitibus de Susinana, cuius armatura erat quidam leo azurrus in nido, idest in campo aureo, tunc tenebat civitatem Faventie, iuxta quam labitur Lamonus fluvius, et Ymole, iuxta quam labitur Santernus fluvius alius, et quia dictus Maghinardus in Tuscia ut Guelfus se habebat, et in Romandiola ut Ghibellinus, ideo auctor dicit hic quod mutabat partem ab estate ad iemem; item quomodo civitas Cesene, iuxta quam labitur Savius fluvius, inter tirampnidem et statum Francum tunc erat. Inde inducit auctor dictam umbram dicere quomodo fuit homo bellicosus et cautus in rebus bellicis et guerrigeris, sed tandem senescens frater minor effectus est, in quo habitu requisitus a papa Bonifatio VIII° habente tunc discordiam cum illis de Columpna, ut fuit sanctus Silvester requisitus a Constantino de monte Siratti ad mundationem eius lepre, ut doceret eum illos predictos de Columpna vincere et civitatem Penestrini quam tunc tenebant destruere, consuluit ei ut dicitur hic in textu, ex quo dicit dicta umbra ita se ibi dampnatam, non iuvante eam dicta absolutione dicti Pape perperam facta propter contraditionem, ut dicitur in textu hic, nam Contraria simul non possunt esse, ut ait Phylosophus in sua Methaura, cum non possit homo simul tristari et gaudere; nam sicut Lex contradictoria est cum propositionum altera vera altera falsa est, ut dicitur in Tractatibus Loyce ita, et penitere eius quod quis iam facere vult, unde Ysidorus in suo libro De Summo Bono in hoc ait: Irrisor est non penitens qui adhuc agit actu vel voluntate quod penitet, et propter id quod ait Gregorius, in hoc dicens: Illi soli habent in hac carne potestatem ligandi et absolvendi sicut Apostoli qui eorum doctrinam et exempla sequuntur et clave non errante, ut dicitur in Decretis. -Item ut tangat de illa specie predicta scismatis que scandalum dicitur, fingit se ibi etiam auctor reperire umbram Petri de Medicina, villa comitatus Bononiensis, convitiatoris magni et maledici, quem etiam inducit ad dicendum sibi ipse auctor quod si reddeat ad videndum planum Lombardie, confinatum per longitudinem a civitate Vercellarum et a Mercabo loco in fauce Padi, quod moneat dominum Guidonem et Angelellum, cives de Fano, de eo quod contingit eis iam, licet videbatur dicere hoc fuisse postea: nam, cum Malatestinus de Malatestis olim dominus civitatis Arimini monoculus aspiraret ad dominium dicte terre Fani sub pretextu contrahendi parentelam cum predictis, convocavit eos secum ad parlamentum apud Catolicam terram quandam inter Fanum et Ariminum, quo colloquio facto, in reditu fecit eos macerari, idest submergi, dictus Malatestinus in mari, tangendo de Neptuno deo maris et de vento vallis Fogare, que est iuxta montem Catigliani inter dictam terram Fani et dictam terram Arimini, qui inde valde periculose spirat contra navigantes, ut hic dicit textus. Item umbram Curionis, olim tribuni romani depulsi per Pompeium de Roma tanquam amici Cesaris, qui in civitate predicta Arimini, dum ibi Cesar applicuisset eundo contra dictum Pompeium, arrengando dixit hec verba, recitata hic in textu per auctorem, scilicet. +{Chi porria mai più cum parole sciolte,} idest cum versis prosaicis. Nam dicitur prosa, secundum Ysiderum, Producta oratio et a lege metri soluta, vel prosa dicitur eo quod sit profusa. Et procedendo in hoc vigesimo octavo capitulo cum sequenti usque ibi: {Così parlammo infin al loco primo}, auctor tractat de nona bulgia infernali in qua fingit puniri in huiusmodi vulnerationibus et ferutis factis ab isto demone - qui in Sacra Scriptura dicitur Amalechita - animas illorum qui in hoc mundo seminatores fuerunt scandali et scismatis, ut dicitur inferius hic in textu, et merito quidem, actento intellectu et sensu allegorico quem auctor hic includit, videlicet quod, sicut homines in hoc mundo scismatici quodam motu diabolico - pro quo predictus demon hic ponitur - animos illorum circa ea que unionem habent et habere debent et unitatem scindunt, ita eorum animas in alio secolo in hac tali pena debemus censere et puniri per consequens sic scissas, et plus et minus secundum mensuram maioris et minoris sui talis delicti, ut fingit auctor hic, quomodo respectu forte dictum est Ysaye XXV°: Secundum mensuram delicti erit plagarum modus; nam scisma grece, latine dicitur scissura, ac etiam taliter diffinitur per Canonistas: Scisma est illicita discessio eorum inter quos unitas esse debet, vel dic scisma est illicitus ab unitate discessus, et sic erit scissura que fit ab universitate et unitate, et quia hoc delictum scismatis commictitur interdum circa ea que sunt spiritualia, ut puta circa ea que fiunt ad catholicam nostram fidem, quo casu scisma esse dicitur species heresis, interdum circa corporalia et mundana, et interdum circa personas offendendas cum vitiis et verbis pravis discomictendo, quo casu non dicitur proprie scisma, sed scandalum potius, quod dicitur secundum Ysidorum A scandalon grece, quod latine offensionem sonat. -In hoc vigesimonono capitulo auctor, dicto de umbra istius Geri del Bello de domo ipsius auctoris, scilicet de Alegheriis, qui Gerius olim mortuus fuit per illos de Sacchettis de Florentia, de cuius morte hoc tempore quo loquitur auctor nundum vindicta facta fuerat, licet inde per non multos annos facta fuerit, et de castro Altefortis olim supradicti domini Beltrami de Bornio, ut dicit textus, procedit ad dicendum de decima et ultima bulgia infernali, quam dicit circuire per XXII miliaria et in qua fingit puniri animas illorum qui in hoc mundo falsarii fuerunt in diversis infirmitatibus ita ut dicit textus, tangendo comparative de epidimiosa et malesana contrata Vallis Clane, aquas per Tusciam pigrissime manantis, et de Maritima et Sardinea ut habetur in textu, item et de epidimia olim insule Enopie, que postea vocata est Egina a matre Eaci sui regis, que adeo magna fuit ut ibi omnia animalia, usque ad formicas, mortua sunt, ut scribit Ovidius in VII, qui Eacus, eius rex, qui solus evasit postea per intervalla temporis, prece facta Iovi iuxta quandam quercum plenam formicis, dicendo. Item nonne falso et contra veritatem transmutantes se in alterius formam et personam in hoc mundo, ut maxima delicta sic commictentes, possunt dici laborari in morbo furoris et insanie quodam? Nam, sicut furioso homo furens amictit quodammodo suam formam humanam furendo, ut patet in Attamante et Ecuba, de qua statim dicam in sequenti capitulo, et accipit demoniacum, ita huiusmodi falsarii in forma se mutando; quare vide cur auctor fingit in hac bulgia ire in tanta furiositate umbras Mirre et domini Iohannis Schicchi mordendo alios ut follettos, idest ut demones, ut dicit textus in sequenti dicto capitulo, ubi de eis dicam et de sua falsitate. +Ideo auctor hic de tribus speciebus animarum tangit diversimode sic cruciatarum: nam circa primam speciem scismatis, scilicet quando est circa ea que sunt fidei, ut dicat et tangat latenter, fingit auctor modo primo se hic invenire umbram perfidi Macomecti, scismatici magni contra nostram veram fidem, de quo ystorice Magister Ystoriarum ita scribit, videlicet quod iste Macomectus instructus fuit a quodam clerico nobili romano qui, cum tempore Bonifatii pape quarti quedam petita et impetrata optinere non valuisset, a fide apostatavit, et ita informavit hunc Macomectum cum quadam columba alba que recipiebat grana de aure ipsius Macomecti, et sic adeo fuit erudita quod quando volebat ipse Macomectus illam ponebat in pubblico os sive rostrum suum ad aurem eius, et sic dicebat quod Spiritus Sanctus alloquebatur et instruebat eum qui, sic pseudopropheta, postea legem dedit Saracenis. Martinus vero, in sua Chronica scribens de Eradio imperatore, qui cepit imperare anno domini VI° XIIII° anno, aliter de hoc ait, videlicet sic dicens: Anno autem Eradi imperii XII° Macomectus propheta Saracenorum surrexit, et subdit: Fuit autem iste Macomectus Magus, et quia epilencticus erat, ne perciperetur, dicebat se tunc loqui cum angelo quotienscumque caderet, et de principatu latronum pervenit ad regnum, a quodam monaco nomine Sergio apostata ad decipiendum populum informatus. Item fingit se ibi invenire umbram Aly, comitis dicti Macomecti, ita minus scissam quia minus fuit eius scisma quam scissura dicti Macomecti. -Veniamus ad secundam dictam partem Cociti in qua auctor fingit puniri animas proditorum sui patrie, ubi fingit primo se reperire umbram domini Bucche de Abbatibus de Florentia qui, incepto bello inter Florentinos et Seneses aput Montem Apertum de quo plene dixi supra in X capitulo, proditorie incidit astam vexilli principalis dicti sui comitis, unde dicti Florentini rupti fuerunt et positi in conflictu per dictos Senenses ibi; que umbra dicti domini Bucche dicit esse ibi umbram domini Bosii de Duara de Cremona qui, pecunia accepta, prodendo regem Manfredum et alios Ghibellinos de sua patria dedit passum gentibus regis Karoli venienti de Francia in Apuliam. Item umbram domini Thesauri de Beccharia de Papia, olim abbatis Vallis Umbrose districtus Florentie ibi decapitati propter quendam eius tractatum proditorie factum contra commune Florentie. Item umbram domini Iohannis de Soldaneriis de Florentia, proditoris olim sue partis Ghibelline de Florentia, ut fuit iste Ganellonus de domo Magantie de quo hic dicitur, proditor Karoli Magni et sue comitive. Item umbram Thebaldelli de Zambraciis de Faventia prodentis dictam eius civitatem una nocte dando eam Bononiensibus. Item umbram comitis Ugolini Gherardeschi de Pisis, olim proditoris dicte sue civitatis in tradendo Lucensibus castrum Asciani et castrum Ripe Fracte. Item umbram domini Rugerii de Ubaldinis, olim archiepiscopi pisani proditoris dicti comitis, ut dicitur in sequenti capitulo, ita rosam in capite a dicta umbra comitis Ugolini, ut dicit hic textus comparative, ut fuit rosum caput Menalippi a Tydeo rege vulnerato ab eo in bello Thebano letaliter quadam indignatione, quia sibi valde erat in omnibus impar, de quo casu sic ait Statius in VIII Thebais loquens in persona dicti Tydei regis morientis. +Tangendo de fratre Dulcino scismatico et patareno hic etiam auctor, quem olim multi viri et mulieres secuti sunt in suis erroribus contra fidem, cuius habitatio erat in certis montibus districtus Novarie qui nunquam capi potuit per inquisitores et alios propter asperitatem dicti loci, nisi quodam anno in quo ita nives ibi invaluerunt, quod oportuit eum se cum sotiis fame reddere et combustus est. Quorum predictorum scisma et aliorum talium circa fidem quantum sit magnum scelus, etiam in Veteri Testamento monstratur in illo Chore et Dathan et Abiron, de quibus legitur Numerii XVI° capitulo, quos terra vivos absorbuit, eo quod scismatice contra formam datam per Aron et Moysen circa sacrificia egerunt. Item, ut tangat de secunda alia specie supradicta scismatis qua scinduntur unitates gentium regnorum et personarum, fingit se ibi auctor reperire umbram domini Beltrami de Bornio de Guasconia qui suo scismate ita irritavit regem Iohannem Anglicum contra patrem eius quod ad invicem bellati sunt, et demum mortuus est ipse rex Iohannes, ut fuit Absalon cum David, patre suo bellando, inductus ad hoc, ut dicit auctor hic, per Achitophalem, consiliarem dicti Absalonis, ut scribitur in secundo Regum capitulo XV°. Que species scismatis quomodo Deo displiceat etiam apparet in persona Ieroboam qui, dum ivisset ad corrigendum Iudam et Beniamin, scindentes decem tribus Israel, faciendo sibi regem exterum, et comedendo cum eis contra preceptum sibi factum, morsu leonis mortuus est, ut scribitur in Regum capitulo XII°. -In hoc XXXIII capitulo auctor, continuando se ad finem precedentis capituli, inducit dictam umbram comitis Ugolini ad narrandum sibi non quomodo proditione dicti Archiepiscopi Rugerii captus fuit et mortuus ipse et Gaddus, Anselmutius, Uguccio et Brigata eius filii fame carcerati in quadam turri Pisis que ex hoc dicitur adhuc Turris famis tanquam factum sibi auctori notorium, sed modum miserabilem eius mortis et dictorum quattuor suorum filiorum puerorum tanquam rem sibi ignotam, incipiendo dicere quomodo per plures menses iam steterant in dicta turri in carcere alimentati: nam viderat ut dicit hic plures lunas in dicta carcere radiare, idest plures cursus lunares quorum quilibet per mensem durat quando una nocte sompniavit ipse comes se videre semper montem sancti Iuliani, positum inter Lucanam civitatem et Pisas, venari unum lupum cum suis pullis a dicto Archiepiscopo ut a domno, idest ut a domino, principaliter et secundario a Gualandis, Sismondis et Lanfranchis nobilibus dicte civitatis Pisarum et occidi cum dictis eius filiis, quod totum in personam sui et dictorum suorum filiorum dicit inde redundasse ut patet hic ad textum, et quomodo dicti sui filii iuvenculi tulerunt suam vitam solum usque ad quartam diem et ipse pater usque ad septimam ita ieiuni. In quo tangit auctor hic quantum ad plus homo completus vivere potest sine alimentatione: nam et tantum tulit David semel vitam ieiuni dolore illius pueri sui filii quem habuit ex Bersabe qui septem diebus egrotavit, et mortuus est VIIa die tandem sue egritudinis et totidem diebus stetit sine cibo et potu ipse David, inde comedit, de quo legitur in II Regum capitulo XII. +Item ut tangat de illa specie predicta scismatis que scandalum dicitur, fingit se ibi etiam auctor reperire umbram Petri de Medicina, villa comitatus Bononiensis, convitiatoris magni et maledici, quem etiam inducit ad dicendum sibi ipse auctor quod si reddeat ad videndum planum Lombardie, confinatum per longitudinem a civitate Vercellarum et a Mercabo loco in fauce Padi, quod moneat dominum Guidonem et Angelellum, cives de Fano, de eo quod contingit eis iam, licet videbatur dicere hoc fuisse postea: nam, cum Malatestinus de Malatestis olim dominus civitatis Arimini monoculus aspiraret ad dominium dicte terre Fani sub pretextu contrahendi parentelam cum predictis, convocavit eos secum ad parlamentum apud Catolicam terram quandam inter Fanum et Ariminum, quo colloquio facto, in reditu fecit eos macerari, idest submergi, dictus Malatestinus in mari, tangendo de Neptuno deo maris et de vento vallis Fogare, que est iuxta montem Catigliani inter dictam terram Fani et dictam terram Arimini, qui inde valde periculose spirat contra navigantes, ut hic dicit textus. Item umbram Curionis, olim tribuni romani depulsi per Pompeium de Roma tanquam amici Cesaris, qui in civitate predicta Arimini, dum ibi Cesar applicuisset eundo contra dictum Pompeium, arrengando dixit hec verba, recitata hic in textu per auctorem, scilicet: Dum trepidant nullo firmato robore partes, / tolle moras: semper nocuit differre paratis, que verba Lucanus in primo scribit. -In quo passu autor intelligendus est non ut prima facie lictera sonat, cum dissonum esset rationi dicere et credere animam dicti Catonis ad Limbum descendisse et de ipso exisse per mortem Christi et venisse ad hunc locum Purgatorii, cum Augustinus in primo De Civitate Dei improbet talem mortem Catonis occidendo se taliter ratione ibi assignata, ac etiam ex eo quod homicidium perpetravit, item et hominem sine culpa occidit, item et quia tam virum bonum interfecit et per consequens dampnatus rationabiliter esse debet; qua re auctor in hoc passu intelligi debet sub tali allegorica locutione hoc dicere, videlicet ut ipse Cato non ut ipse, sed ut ipsa virtus honestatis in eo hic figurata, ut supra dictum est, per ipsum autorem ante redemptionem Christi in ambage et tenebrositate fuerit, ut in Limbo quasi quodam infernali apud gentiles et paganos et alios infedeles, cum tales per honestatem solum intendebant ad finem amoris honesti, quem dicebant esse solum quod sine utilitate et fructu per se rationabiliter laudandum erat. +Item umbram domini Musce de Lambertis de Florentia, qui olim in quodam consilio segreto facto inter Ghibellinos de Florentia de vulnerando dominum Bondelmontem de Bondelmontibus de Florentia, ob illud quod scribam infra in Paradiso capitulo XVI°, consuluit quod penitus occideretur, et sic factum est allegando verba posita hic in textu, scilicet quod res facta caput habet, unde contingit ei id quod dicit hic auctor sibi, nam ipse et illi de domo sua cum aliis Ghibellinis expulsi sunt de Florentia ob talem mortem. Istis dictis interpositis, reddeamus ad principium huius capituli ad recitandum que prohemialiter premictit ibi auctor, alludendo primitus verbis illis Virgilii dicentis in VI° circa penam istam eandem scismaticorum, ut credo: Non, michi si lingue centum sint oraque centum, / ferrea vox, omnes scelerum comprehendere formas; et Deiphebum vidit lacerum crudeliter ora, / ora manusque ambas, populataque tempora raptis / auribus et truncas inhonesto vulnere naris, scilicet quomodo respective ad plagas quas vidit ibi nunc nichil essent videri, vulnera facta olim in provincia Apulie et in Campania in bellis primo Enee et aliorum suorum Troianorum cum Turno rege et Laurentis prenunciatis dicto Enee per Sybillam iam, in cuius persona Virgilius in VI° in hoc sic ait: O tandem magnis pelagi defuncte periclis, / sed terra graviora manent, in regna Lavini / Dardanide venient, micte hanc de pectore curam, / sed non et venisse volent; bella, orrida bella, / et Tibrim multo spumante sanguine cerno. Item in longa guerra Annibalis contra Romanos, longa dicit quia per XVII annos durabit, tandem ipsos Romanos posuit in conflictu apud terram Cannarum in Campanea dictus Annibal, et in tam magna strage quod XLIIIIor milia corpora Romanorum ibi mortua remanserunt, de quorum manibus tot annuli sunt erepti qui ascenderunt ad summam unius modii, ut scribit Titus Livius qui non errat, dicit hic auctor ut ostendat Orosium errasse, qui dixit fuisse quattuor modies. Item in guerra Roberti Guiscardi qui, potens valde, veniens de Gallia in Ytaliam, non valens Romam optinere, invasit Apuliam et eam per vim optinuit cum insula Sicilie. Item in bello et conflictu dato per Karolum regem Apulie olim regi Manfredo apud terram Ceperani, ubi Apulienses fuerunt mendaces, dicit hic auctor: nam, cum, parato bello, iurassent et promisissent dicto Manfredo fideliter esse secum ibi proditores sibi fuerunt. Item in alio bello et conflictu dato per dictum Karolum Corradino, nepoti imperatoris Federici secundi et dicti Manfredi apud terram Taglacozzi, sagacitate domini Alardi de Ustiariis, ut dicit hic auctor, senis et inhermis: nam primo, rupta gente dicti Karoli, vagante gente dicti Corradini per campum, fecit dictum Karolum iterum aggredi dictam gentem Corradini et eam vicit, quem dominum Alardum secum duxit dictus Karolus, secutus doctrinam Troghi dicentis Alexandrum ad periculosa bella euntem semper secum duxisse veteranos propter eorum consilia et experientiam, nam, ut dicit Salamon: Cum dispositione initur bellum et erit salus ubi multa consilia. -Non tamen credendum est quod anima sit ventus, ut Greci iam dixerunt, et ut simulat hic dictus poeta, ex eo quod ore trahentes aerem vivere videamur. Inde auctor, quasi admirative ex eo quod iam per aliquos annos dictus Casella iam mortuus fuerat, fingit se quesisse a dicta eius umbra quomodo sibi erat tanta terra ablata, idest tantum iter, quantum et ipse auctor et ipsa umbra tunc fecerant de uno et eodem loco ad illud quod iter dicta umbra facere debuisset dudum post eius mortem; qui respondit ut in textu habetur, ad notitiam cuius est advertendum sub quo intellectu auctor hunc angelum accipiat primo et secundario. Et dicit quod hic primo allegorice ipsum accipit pro motu angelico illo qui trahit homines de Egypto, idest de servitute peccatorum ad statum penitentie et purgationis per mare, idest per fluctus et amaritudines terrene purgationis et voluptatis, ut tractus fuit populus Israel de servitute pharaonis de Egypto in qua steterat per septuaginta annos, ut in libro Ester, et per mare rubrum, ut in Psalmo hic allegato dicitur. Et, ut tangat quomodo sine directione sancte matris Ecclesie Catholice Romane et eius mandatorum et preceptorum nemo potest ire ad salvationem, cum sit et dicatur mater fidei et religionis dicta Ecclesia, ideo auctor fingit dictam umbram dicere quod ad dictam faucem Tiberis congregantur omnes qui non tendunt versus flumen primum infernale dictum Acherontem. +{La molta gente e le diverse piaghe.} In hoc vigesimonono capitulo auctor, dicto de umbra istius Geri del Bello de domo ipsius auctoris, scilicet de Alegheriis, qui Gerius olim mortuus fuit per illos de Sacchettis de Florentia, de cuius morte hoc tempore quo loquitur auctor nundum vindicta facta fuerat, licet inde per non multos annos facta fuerit, et de castro Altefortis olim supradicti domini Beltrami de Bornio, ut dicit textus, procedit ad dicendum de decima et ultima bulgia infernali, quam dicit circuire per XXII miliaria et in qua fingit puniri animas illorum qui in hoc mundo falsarii fuerunt in diversis infirmitatibus ita ut dicit textus, tangendo comparative de epidimiosa et malesana contrata Vallis Clane, aquas per Tusciam pigrissime manantis, et de Maritima et Sardinea ut habetur in textu, item et de epidimia olim insule Enopie, que postea vocata est Egina a matre Eaci sui regis, que adeo magna fuit ut ibi omnia animalia, usque ad formicas, mortua sunt, ut scribit Ovidius in VII°, qui Eacus, eius rex, qui solus evasit postea per intervalla temporis, prece facta Iovi iuxta quandam quercum plenam formicis, dicendo: *Totidem pater optime*, dixi, / *Tu michi da cives et inania menia supple, ut ait ibi Ovidius, et ita obtinuit, et restituta est dicta insula de formicis factis hominibus. Dicunt quidam quod re vera de quibusdam hominibus restituta fuit qui Mirmidones vocabantur, et qui nigri et parvi erant, ideo ex hoc sub representatione formicarum ponuntur poetice, fingendo se ibi auctor inde reperire umbram magistri Griffolini de Aritio, magni magi et magni alchimiste combusti Senis, inductu Episcopi dicte terre, qui istum Alberum nominatum hic in textu tenebat pro suo filio eo quod, accepta non modica pecunia a dicto Albero promictendo sibi ostendere artem qua sciret volare ut volavit ille Dedalus, de quo scripsi supra in capitulo XVII°, nec hec fecit, ut dicit textus hic. Item umbram Capocchi de Senis, alterius magni alchimiste, dicentis de Stricca, homine de Curia, ordinatore olim expendendarum brigatis spendarecce. Item de domino Nicolao de Bonsignoribus, qui faciebat assari capones ad prunas garofanorum. Item de Caccia de Asciano, qui omnia sua bona consumpsit in dicta brigata spendareccia, et de Abbaglato, omnibus de Senis ut patet per se hic in textu. Post hec, circa ea que in hoc capitulo et in sequenti finguntur per auctorem, notandum est quod, tam spiritualiter quam moraliter, quilibet vitiosus in hoc mundo potest dici infirmus infirmitate mentis et animi, subaudi largo modo loquendo, sed precipue vitiosus in hoc crimine falsitatis, unde in quodam Decreto dicitur: Sicut infirmitas corporis contingit turbata concordia elementorum sive humorum, ita infirmitas anime est quod vitium appellatur, quo anima a Deo separatur, nam Passiones animi morbi sunt, ut ait Tullius, De Tusculanis Questionibus, et, ut ad speciem hanc talem transcendamus, nonne homo alchimista in hoc mundo fervore cupiditatis laborans die noctuque cum suis vasculis et manibus, potest dici laborare morbo scabie et lepre? Nam, sicut scabiosus tota die scalpit sibi cutim, et nichil reportat nisi furfur in unguibus, ita et alchimista nichil de suo labore ultimo reportat, nisi fumum, unde in quodam Decreto ad simile sic dicitur: In scabie fervor viscerum ad cutem trahitur et foris corpus sauciat; sic, si cordis temptatio usque ad operationem prosiliit, fervor intimus usque ad cutis scabiem prorumpit, quia dum in cogitatione voluntas non reprimitur etiam in actione dominatur, per que vide cur auctor has animas dictorum istorum duorum alchimistarum fingit sub allegoria ita hic passionari in scabie; item nonne falsator monete in hoc mundo potest dici laborare morbo ydropisie? Nam, sicut ydropicus aliter quam debet convertit suum humorem, ut fiat in eo aqua quod sanguis fieri debet, et sic tandem corpus suum necat sitiendo, ita et falsator monete corrumpendo eam, et aurum alia mistura improba vitiando et commiscendo quadam siti avaritie, animam suam in mortem submergit. Quare vide allegorice cur auctor in capitulo sequenti ita fingat umbram huius magistri Adami ut ydropici sic hic cruciari, ad quem misticum sensum facit quod scribitur Luce capitulo XIIII° ibi: Ecce homo quidam ydropicus, sic avarus, idest avidus eris: ydropico similatur in inflatione superbie et in fetido anelitu et in non satiabili siti. Item et quod ait Phylosophus in VII° Ethicorum dicens: Assimilatur autem malitia egritudini velut ydropisi, incontinentia vero epilenticis. Item nonne etiam accusator falsus et fictus locutor etiam falsus et in hoc mundo potest dici laborare in morbo febris aque? Dicitur sonticus morbus quia omnibus partibus corporis nocet; nam, sicut febricitans lingua adusta et denigrata in ossibus dolet, in carne et in sanguine buliens languescit ita huiusmodi falsam accusatores et falsa fingentes adusta lingua, et extuantes in toto suo animo ut extuabat Synon ille grecus, de quo in sequenti capitulo dicitur, ad falsificandum equum fictum Troianis, ut dicit plene Virgilius in secundo. Quare vide cur auctor eius Synonis umbram cum umbra illius accusatricis Iosep, de qua dicam in capitulo sequenti, sub allegoria fingat in hac bulgia ita febricitando acutissime puniri. Item nonne falso et contra veritatem transmutantes se in alterius formam et personam in hoc mundo, ut maxima delicta sic commictentes, possunt dici laborari in morbo furoris et insanie quodam? Nam, sicut furioso homo furens amictit quodammodo suam formam humanam furendo, ut patet in Attamante et Ecuba, de qua statim dicam in sequenti capitulo, et accipit demoniacum, ita huiusmodi falsarii in forma se mutando; quare vide cur auctor fingit in hac bulgia ire in tanta furiositate umbras Mirre et domini Iohannis Schicchi mordendo alios ut follettos, idest ut demones, ut dicit textus in sequenti dicto capitulo, ubi de eis dicam et de sua falsitate. -Post hec auctor venit ad secundam partem presentis capituli, ubi primo tangit de repentibus rupibus existentibus inter Lericem et Turbiam civitates riparie Ianuensis. Inde, factis suis comparationibus que per se patent, fingit ibi se reperire illam turbam animarum de qua dicit textus, iuxta dictum montem vagando ita extra Purgatorium sive ripas dicti montis Purgatorii. Quas animas dicit esse illorum qui in hoc mundo viventes contempserunt sententias excomunicatorias contra eos latas et interdicta, tamen in fine contriti salvati sunt, et in pena talis contemptus dicit quod ita extra Purgatorium vagantur, sive extra dictas ripas et vagabuntur triginta annis pro omni anno quo vixerunt in tali contemptu et contumacia Ecclesie, accipiendo hic auctor tempus pro anno ut accepit Daniel scribendo in capitulo VII de Antichristo, scilicet quod regnabat Per tempus et tempora et dimidium temporis, quod exponitur Per annum et annos et dimidium anni, et idem de mensibus et diebus talis contumacie intelligatur eadem ratione. +{Nel tempo che Iunone era crucciata.} Ad evidentiam horum que in principio huius XXX° capituli auctor continuando se ad proxime precedentia tangit notandum est quod Cadmus, filius regis Agenoris de Sidonia, instituta per eum de novo civitate Thebana, duxit in uxorem Ermionem filiam Veneris et Martis ex qua habuit quattuor filias, scilicet Agaven, Yno, Athonoe et Semelem: prima nupsit Ysioni, secunda Athamanti, tertia Euristeo, quarta, scilicet Semele, nemini sed in concubinatu Iovis remansit, qua demum de dicta Iove gravida facta de Bacco, Iuno uxor dicti Iovis ita contra eam et totam eius gentem irata est, ut ait hic auctor et Ovidius in tertio dicens: Gaudet et a Tyria collectum pellice trasfert, scilicet ipsa Iuno, in generis socios odium: subit ecce priori / causa recens, gravidaque dolet de semine magni / esse Iovis Semelem etc., nam primo, transformans se Iuno predicta in vetulam nutricem suam nomine Boroeim, suasit dicte Semele ut faceret quod Iupiter predictus, dum ad ipsam accederet, se sibi ostenderet in formam divinam, quo breviter petito et vix obtento a dicto Iove, combusta est et infans de corpore suo exemptus est per dictam Yno et nutritus, contra quam Iuno ex hoc etiam irritata fecit dictum Athamantem eius virum ita insanum effici quod semel videndo ad se venire dictam eius uxorem cum duobus gemellis eius filiis, scilicet Learco et Melicerta, cepit hunc predictum Learcum et eum proiciendo in quodam saxo occidit et illa se necavit cum alio dolore mota ut dicit hic auctor; item infuriavit inde ita dictam Agavem quod Pentheum eius filium ad mortem laniavit; item fecit quod dicta Athonoes vidit Atheonem eius filium transformatum in cervum et ita postea ab eius canibus interemptum. Secundo tangit de furiositate Ecube, uxoris Priami, habita dum in excidio Troye vidit dictum eius virum a Pyrro occidi et Polisenam etiam eius filiam et Polidorum eius filium in litore maris trucidatum per Polinestorem regem Tracie cui Priamus recommendaverat, ut plenius tangam infra in Purgatorio capitulo XX°, et de qua Ovidius in XIII° sic ait: Troya simul Priamusque cadunt, Priameia coniunx / perdidit infelix hominis post omnia formam / externasque novo latratu terruit auras. Modo dicit hic auctor quod nec dicti furores nec alii tam Troiani quam Thebani equandi fuerunt furoribus horum duorum spirituum, scilicet domini Iohannis Schicchi de Cavalcantibus de Florentia, qui, consultus a domino Symone de Donatis de dicta terra eius sotio quid facere deberet, conquirendo se de domino Bosio eius patruo tunc egroto et nichil sibi relinquente vel modicum in suo testamento, de presenti tunc facto dixit sibi: *Eamus ad dictum dominum Bosium sub actu visitandi eum et occidamus suffocando ipsum et ponamus eum in terra sub lecto et ego induam me eius vestes et intrabo locum eius in lecto et faciam novum testamentum in quo revocabo hoc quod fecit et relinquam vobis omnia sua bona, sed de hoc ego volo lucrari et michi ipsa relinquere quandam equam pulcerrimam* dicti sui Bosii quam tunc habebat in rure, prestantem alio eius equitio et turme equarum, ut dicit hic textus, et ita factum fuit, et, reposito secrete corpore dicti domini Bosii mortuo iam sic in suo loco, clamaverunt velut tunc expirasset predicti domini Iohannes et Symon, licentiatis et remotis tabellione et testibus et aliis de loco illo, prius tangendo quomodo eodem modo falsificavit se ista Mirra, cuius umbram auctor etiam fingit hic ita ire mordendo furiose, de qua Ovidius in X° scribit, scilicet quomodo filocapta de Cinara rege Paphon eius patre, industria cuiusdam vetule nutricis eius in forma cuiusdam alterius virginis eam in lecto posuit cum dicto eius patre et habita re ad invicem gravida facta est, que fugitiva facta cognito negotio peperit infantem nomine Adonem pulcerrimum, et ipsa mortua est conversa in arborem sui nominis. Et in suo libro De Arte Amandi ait: Mirra patrem, sed non quo filia debet, amavit, ut dicit hic etiam auctor. Inde tangit auctor de illa falsa accusatrice Iosep filii Iacob de qua legitur Genesis XXXVIIII° capitulo, scilicet quomodo dum dictus Iosep a quibusdam foret extractus de puteo illo in quem eius fratres illum posuerunt ut ibi fame periret et venditus Phytafar eunuco regis Pharaonis foret per illos; dumque cum eo ivisset in Egyptum dictus Phytifar ipsum Ioseppum preposuit domui sue, unde uxor dict Phytifar exarsit in ipsum Ioseppum, et quia noluit sibi consentire, falso accusavit eum dicto suo viro de actentatione violenta carnali; ex quo dictus Phytifar dictum Ioseppum in carcere posuit, de quo postea liberatus est propter interpretationem sompni Pharaonis. Item etiam de umbra dicti Synonis greci tangit auctor hic, et quomodo falso recitavit Troianis de equo ligneo de quo hic dicitur et de quo vide quod scripsi supra in capitulo XXVI°. Item tangit de dicto magistro Adamo qui, ut dicit, ad inductum comitum de Romena de Casentino, scilicet comitis Guidonis, comitis Alexandri et comitis Aghynolfi fratrum cudit falsos florenos, ex quo combustus fuit, quem auctor incidenter inducit ad iurgium et contentionem faciendam cum dicto Symone, unde, vide moraliter, inducat per reprensionem Virgilii quomodo debemus sequi Salamonem dicentem, Proverbiorum XX° capitulo: Honor est homini qui separat se a contentionibus, tangendo de speculo Narcisi, idest de fonte de quo dicam in capitulo III° infra in Paradiso. Modo reddeamus ad videndum quid auctor voluit sentire dum in precedenti proximo capitulo induxit Virgilium ad dicendum sibi quomodo dicta penultima bulgia in suo circuitu erat longa XXII miliaria, et in hoc capitulo inducit hanc umbram magistri Adami ad dicendum quomodo hoc sequens ultima bulgia sit XI miliaria, et sic in dimidio minor in circuitu, item etiam quod hec ultima bulgia est larga per medium miliarie, et dic quod hoc tetigit hic ut ostenderet ipse auctor quomodo commensurata hac parte Inferni dictarum decem bulgiarum in sua circumferentia gradatim minuendo ita per miliaria appareret resultatione in quantum ambitus totius Inferni sit grandis, habendo ymaginative respectum quod circumferentia totius globi terre circuat secundum Phylosophum XXIIIIm miliaria, licet secundum Alfagranum tantum per XXm et IIIIc miliaria solum dictum diameter vero terre, qui est tertia pars circuli et septima alterius in totum mensuratur per VIm et Vc miliaria secundum dictum eundem Alfagranum. Item etiam quod dictus globus in se sit interius hinc versus eius centrum in parte aliqua sua concavus et quod in concavitate tali sit Infernus ut in ventre terre, ut dicitur in Sacra Pagina, fore prout scripsi supra in Prohemio huius mei comenti presentis; sic igitur si dicta Xa et ultima bulgia sit ambiens in sua circulatione per XI miliaria tantum, ut habetur hic in textu, minorata in suo circulo per medietatem ambitus a penultima nona bulgia sibi precedenti, et sic gradatim de aliis suprorsum, restat quod prima bulgia circuat in suo ambitu per Vm VIcXXXII miliaria, secunda per MMVIIIcXVI, tertia per MIIIIcVIII, quarta per VIIcIIII, quinta per IIIcLII, sexta per CLXXVI, septima per LXXXVIII, octava per XLIIII, nona per XXII, decima per XI, et ita eadem commensuratione attenta conclusive restat quod inde a dicta Xa et ultima bulgia usque ad puteum qui sequitur circuat abissus per V miliaria cum dimidio et a dicto puteo usque ad centrum terre locus intermedius Cociti circuat per II miliaria, cum dimidio in suo ambitu; diametraliter autem dictus globus perforatus ymaginative consideratus descendit per VImVc miliaria in totum, ut supra dictum est, unde si bene consideratur hinc ad dictum centrum medietas dicte quantitatis VImVc miliariorum mensurabitur, et erit itaque quantum ad id quod tangit de medio miliari transversali, et ad id quod dimisit auctor dicere de mensuratione sex circulorum infernalium precedentium dictas decem bulgias; curioso mathematico relinquo computationem fiendam eorum. -Ad evidentiorem intelligentiam horum verborum et sequentium in presenti principio huius IIIIti capituli, que auctor continuando se adhuc ad proxime dicta prohemialiter quasi premisit, notandum est quod Thomas in prima parte eius Summe questio LXXVIa, recitat quod Quidam maximus phylosophus nomine Iacobus Syrius posuit in homine esse duas animas numero differentes: animalem scilicet, qua animatur corpus, sanguini immixtam, et aliam spiritualem que rationi ministrat; item etiam quod Plato tenuit in nobis esse tres animas per organa differentes, scilicet vegetativam sive nutritivam in hepate, sensitivam seu concupiscibilem in corde, et intellectivam seu cognoscitivam in cerebro. Item sciendum est etiam ad propositum quod quedam operationes sunt sive virtutes anime que exercentur sine organo et sensu, ut intelligere, velle et ymaginari, et hec sunt in anima ut in subiecto; alie sunt que exercentur per organa corporalia ut visus et auditus, et alie sensuales, et hec sunt in subiecto coniuncto et non in anima sola, unde Phylosophus in suo libro De Somno et Vigilia dicit quod Sentire non est proprium anime neque corporis, sed coniunctim. Modo auctor, ut ostendat quod nedum rationibus predictis, sed etiam experientia dicta oppinio de pluribus animabus falsa sit et reproba, fingit hic ita se ivisse, intentum et fixum ascultando verba dicti spiritus Manfredi quod non perpendit quod sol per quinquaginta gradus processerat ibi comprehendentes tres horas et tertiam partem alterius hore, donec loquutus fuit cum eo, quod non contigisset si sensitiva potentia esset in nobis anima diversa et separata ab intellectiva. +{Una medesma lingua pria mi morse.} Dicto comparative de natura lancee Achillis et Pelei regis eius patris, que erat ut prius, sive primo, ictu sauciaret, secundo sanaret, - Ovidio dicente in suo libro De Remedio Amoris: Vulnus Achilleio quod quondam fecerat hosti, / vulneris auxilium Pelias hasta tulit, - auctor in isto XXXI° capitulo procedit ad dicendum et fingendum de loco Infernali attributo animabus gigantum et de earum etiam supplitio, ad quod antequam veniamus, quero utrum gigantes olim fuerint vere an ficte et quales, et dico quod non est dubium antiquitus in primordiali tempore fuisse dictos gigantes homines, dico mire magnitudinis et potentie personalis, testante non solum poetica scriptura sed etiam divina, ut ecce Genesis capitulo VI° ubi dicitur ad licteram: Gigantes autem erant in diebus illis super terra, item et Baruch prophete III° capitulo dicitur: Fuerunt gigantes nominati illi qui ab initio statura magna fuerunt scientes bellum; non hos elegit Dominus neque via discipline invenerunt: propterea perierunt; item in Proverbiorum capitulo XXI° inquit Salamon: Vir qui erraverit a via doctrine in cetu gigantum morabitur; item et Psalmista dicens: Non salvatur rex per multam virtutem et gigas in multitudine virtutis sue; item et Virgilius in VI°, dum fingit Eneam invenisse animas horum gigantum in infimo loco Inferni ut fingit etiam nunc auctor, hic ita ait de eis et de eorum magnitudine potentia et audacia dicens: Hic genus antiquum terre Titania proles, / fulmine deiecti fundo volvuntur in ymo / hic et Aloides geminos immania vidi / corpora qui manibus magnum rescindere celum / adgressi superisque Iovem detrudere regnis. / Vidi et crudeles dantem Salomonea penas, / dum flammas Iovis et tonitrus imitatur Olimpi. Nam iste Salamon gigas in urbe Elidis ubi Iupiter colebatur fecit fieri quoddam manuale celum eneum unde faces admodum fulminis faciebat descendere et strepitus admodum tonitruum volendo se equari dicto Iovi, unde subdit ibi Virgilius: Ibat ovans divumque sibi poscebat honorem, qui tandem fulminatus est a Iove et mortuus. De quorum gigantorum magnitudinem volens tangere in persona Tition gigantis subdit etiam ibi Virgilius: Nec non et Tition, terre omniparentis alumpnum, / cernere erat, per tota novem cui iugera corpus, / porrigitur etc.; item de eorum dicta audacia legitur interdum cum turribus dictos gigantes voluisse aggredi Deum, ut patet in isto Nembroth gigante de quo hic dicitur et de quo dicam plenius in capitulo XII° infra in Purgatorio ubi ystoriam eius recitabo; item interdum cum montibus, unde Ovidius in primo ait: Neve foret terris securior arduus Ether, / affectasse ferunt regnum celeste gigantes / altaque coniectos struxisse ad sidera montes; item bellis et preliis ut patet de pugna Flegre de qua scripsi supra in capitulo XIIII° et scribam infra in Purgatorio in dicto capitulo XII°, quod totum scripserunt dicti poete sub fictione includente dictos gigantes fuisse repugnatores nature, unde ad hoc Tullius in suo libro De Senectute ait: Quid aliud est gigantum modo bellare cum diis nisi nature repugnare? Dicuntur enim gigantes a ge quid est terra, ideo finguntur per poetas fuisse filios terre, sed qua de causa hoc finxerunt dicit Varro hoc, ideo quia tempore diluvii quidam homines magni ad altos montes fugerunt, quidam ad non sic altos, et quia, sedato et remoto dicto diluvio, qui in minoribus montibus erant certabant ire ad altos montes predictos et faciliter vincebantur a superioribus ibi manentibus, ideo factum est ut dii superiores et inferiores terrigene dicerentur et quia ipsi inferiores gigantes de locis humilibus ad superiora raptabant dicti sunt habere pedes serpentinos, et hoc est quod fingitur de pugna habita inter gigantes et Deos. Albericus vero in suo Poetario vult dicere hoc dictum esse propter pugnam quam habuit Iupiter expulso Saturno suo patre de regno Cretensi cum titanibus quasi gigantibus, et quia eos vicit fingitur Iupiter eos fulminasse, et quia post dictum diluvium tales homines, ut scribit Lactantius, in cavernis et specubus, cum nondum domus extarent, et in cavis arboribus morarentur et ibi filios procrearent, ideo ex truncis nasci dicebantur, et sic quia gigantes eo modo editi sunt finguntur filios terre fuisse et ita pugnasse in fabulis poetarum, subaudi Boetius in III° libro Consolationis in ultima prosa in persona Philosophie sibi ipsi loquendo ait: *Accepisti*, inquit, *in fabulis lacessentes celum gigantes, sed illos quoque, sicut condignum fuit, benigna fortitudo disposuit*, nam fecit ipse Deus ut natura naturata desisteret a prodictione dictorum gigantum et procreatione, et non a procreatione elephantum et balenarum, ut dicit auctor hic, adducendo pro ratione illud dictum Phylosophi in primo Politicorum, dicentis: Sicut enim perfectum et optimum animalium homo est, sic separatus a lege pessimum omnium, sevissima iniustitia habens arma. Post hec, instando circa licteram, fingit auctor animas talium gigantum stare in hoc puteo infernali a medio infra ut dicitur in textu hic ut in hoc sequatur Salomonem dicentem, Proverbiorum capitulo VIIII°: Et ignoravit quod gigantes ibi sint in profundo Inferni convive eius; et Psalmistam etiam de eis dicentem: Tu vero, Deus, deducens eos in puteum interitus, et alibi: Non absorbeat me profundum / neque urgeat super me puteus os suum, et Iohannes, Apocalipsis capitulo VIIII°, sic etiam in hoc ait: Et aperuit puteum abissi, scilicet ille angelus de quo ibi loquitur; et quia quasi allogorice reges et tyrampni, illi qui sua terrena potentia contemptores sunt Dei et quasi cum eo in celo etiam si possent bellarent, dici possunt illi gigantes qui finguntur cum Iove certasse, quos auctor etiam fingit ita ligatos, ut dicit textus; merito ad eos viventes ligatos sic a diabolo in hoc mundo possunt reduci illa verba Psalmiste dicentis: Ad alligandos reges eorum in compedibus, et nobiles eorum in manicis ferreis, fingendo inde auctor hic primo inter animas horum gigantum animam sive umbram dicti Nembrot se invenisse, propter cuius malum cotum, idest cogitamen, ut dicit hic auctor, non solum unum ydioma habemus, sed plura, ut dicitur Genesis X° et XI° et scribam infra in Purgatorio in capitulo XII° et quia, ut dicitur in dicto X° capitulo, quod ipse Nembroth fuit Robustus venator coram Domino. Ideo auctor in hoc alludendo fingit eum hic ita sonasse cum cornu, ut moris est venatorum, tangendo comparative quid legitur de Karolo Magno imperatore Romanorum et de Rolando eius comite palatino imperante anno domini VIIIc, contra quem Soldanus misit in Yspaniam cum infinita gente Saracinorum Marsilium et Belliguardum fratres cum quibus multa bella victoriosa Karolus habuit, tandem dum dictus Karolus ad Portus Cisereus transisset et Rolandus predictus remansisset cum alia gesta, idest sotietate, ad custodiam cuiusdam contrate dicte Roncisvallis, a dictis Saracenis adgressus est et ibi, prodictione comitis Ganellonis, victus fuit; de quo conflictu dictus Rolandus evasit ad certos montes de quibus respiciens dictos Saracenos velle ire ad locum ubi erat dictus Karolus, sonuit ita fortiter cum suo cornu ad hoc ut faceret de hoc Karolum provisum, quod per octo miliaria fertur quod auditus fuit, ex quo Karolus evasit et ipse Rolandus mortuus est, fractis venis gutturis ita sonando fortiter, ut dictum est, dicendo inde auctor quomodo ripa dicti putei similabatur muro rotundo coronato multis turribus castri Monti Regionis districtus Senarum; et quomodo dicta ripa illis gigantibus erat perizoma, idest coopertura femorum, de qua Genesis III° dicitur, scilicet quod nostri primi parentes Fecerunt sibi perizomata de foliis ficorum, dicendo etiam poetice auctor hic quomodo Iupiter minatur adhuc dictis gigantis cum tronituat, alludendo Lucano dicenti in tertio: Aut si terrigene temptarent astra gigantes, / non tamen auderet pietas humana vel armis / vel votis prodesse Iovi, per fulmina tantum / sciret adhuc celo solum regnare tonantes, scilicet dictum Iovem. Item dicit quomodo reperiit ibi umbram Fialtis gigantis filii Aloidis ita ligatam ea de causa ut hic dicit textus; inde fingit ibi esse etiam umbram Briarei alterius gigantis, et Triphei siculi et Titii et Anthei Lybici, de quibus tribus primis et quomodo fuerunt in bello cum diis, et non iste Antheus, ait Lucanus, ibi etiam dicens: Nec tam iuxta fuit terrarum gloria Tiphon / aut Titius Briareusque ferox, celoque pepercit; de Antheo tangit ibidem Lucanus dum ait: Sed maiora dedit cognomina collibus istis, / Penum qui Latiis revocavit ab arcibus hostem, / Scipio etc., et hoc tangit hic auctor de valle ista et loco ubi moratus fuit dictus Antheus in Africa in valle existente inter Cartaginem et Dipeam ubi Scipio devicit Annibalem, unde, eodem libro, Lucanus inquit: Cognita per multos docuit rudis incola patres: / *Nondum post genitos Tellus effecta gigantes / terribilem Lybicis partum concepit in antris, et subdit: Quod non Flegreis Antheum substulit arvis, / hec illi spelunca domus, latuisse sub alta / rupe ferunt, epulas raptos habuisse leones, et hoc est quod tangit hic auctor de eo et eius magnitudine. Nam conclusive auctor hic fingit dictum Antheum fuisse longitudinis XXIII brachiorum vel circa, cum ponat eius umbram in dicto puteo a medio supra eminere per quinquem allas sine cervice, et alla dicitur mensura longa fere per duo brachia, qua mensura homines mercatores in venditione pannorum utuntur in Francia. Ultimo autor tangit comparative de turri illorum de Carisendis de Bononia que subdit ita in suo fundamento quod ut arcus curvata pendet, ut dicitur hic in textu. -Ad id quod incidenter auctor hic tangit de Castore et Polluce et de Ursis, est advertendum quod, secundum figmenta poetarum, Iupiter in forma cigni concubuit cum Leda, regina et uxor Tindari, regis de Grecia, de quo concubitu dicta Leda concepit unum ovum de quo nati sunt postea duo masculi gemelli, scilicet predicti Castor et Pollux fratres, quos Iupiter translatavit in illud signum celeste, quod inde ab eis dictum est signum Geminorum. Item est etiam advertendum quod dictus Iupiter concubuit cum quadam alia muliere nomine Calistone, ex qua genuit filium quendam nomine Arcadam, quos Iuno, uxor dicti Iovi, irata de tali adulterio mutavit in ursas; Iupiter vero postea eos translatavit in duas constellationes positas in celo iuxta polum Articum nostrum seu plaustrum septentrionale. Modo dicit Virgilius auctori quod si tunc sol ibi fuisset in dicto signo Geminorum, ubi finguntur esse dicti Castor et Polux, ipse autor in dicta sua ammiratione vidisset Zodiacum robechium, idest rotationem Zodiaci circuli adhuc magis vicinari Ursis, idest septentrionali nostre parti que meridiana est ibi (dicitur enim robechium Florentie rota molendini dentata); et quomodo hoc procedat dicit Virgilius quod auctor apud dictum montem Purgatorii tunc existens ymaginetur montem Syon existentem inter civitatem Yerusalem esse super terra iunctum cum dicto monte Purgatorii et collectum ita quod habeant ambo unum orizontem et diversa emisperia, et videbit stratam Phetontis, idest circulum dicti Zodiaci per eum male decursum, ut plene scripsi ad ystoriam supra in Inferno in capitulo XVII, esse ab uno latere Syon, quanto ab altero latere erit dicto alteri monti, et subdit hoc esse consequens tali ratione quia dictus circulus equator seu equinoctialis, qui semper remanet inter solem et vernum, idest inter septentrionem et meridiem, partitur, idest elongatur ab occulis illorum qui essent super dictum montem Purgatorii sub alio emisperio versus partem septentrionalem illius partis mundi que nobis est meridiana, quando olim Ebrei habitantes Ierusalem et hodie illi etiam qui ibi manent ac etiam omnes habitantes in ista nostra quarta habitabili vident eum versus calidam partem, idest versus nostrum meridiem: que omnia ad bene intelligendum requirerent secum inspectionem spere materialis. +{Sio havessi le rime aspre e chiocce.} In hoc XXXII° capitulo, posito prohemio quodam, auctor incipit tractare de ultimo circulo Inferni in quo fingit esse quartum fluvium infernalem in forma lacus quidam sive stagni glaciati, quem fluvium vocat, ut vocant alii poete, Cocitum, qui luctus interpretatur - unde Macrobius: Cociton quicquid homines in luctum lacrimasque compellit prisci dixerunt - in cuius Cociti glacie fingit puniri animas illorum qui in hoc mundo fuerunt proditores. Est enim prodimentum seu proditio illa species fraudis humane que non solum rumpit vinculum karitatis habende inter hominem et hominem, sed etiam vinculum illi adiunctum speciale, per quod homo speciali karitate magis confidit in uno quam in alio, puta ratione consanguinitatis vel communis patrie vel benefici impensi vel recepti, et hoc est quod auctor in quattuor partibus huius Cociti diversimode fingit has animas cruciari, de qua prima parte quam vocat Caynam a Cayno occidente proditorie Abel eius fratrem prima auctor incipit dicere hic in presenti capitulo post prohemium, et dicit usque ibi: {Poscia vidio mille visi cagnazzi}, ibi incipit dicere de secunda, quam vocat Antenoram ab Antenore Troiano, proditore olim sue patrie, et dicit usque ad illum textum sequentis capituli: {Noi passammo oltre dove la gelata}, ibi incipit de tertia quam vocat Tholomeam a Tholomeo filio Abobi primo proditore commensali; nam legitur in primo Machabeorum ultimo capitulo quod dictus Tholomeus, dum esset dux in campo Yerico populi Iudeorum et eius socerum et Iudam et Matiam filios dicti Symonis et eius cognatos, proditorie eos in mensa fecit occidi, et dicit usque in finem dicti sequentis capituli; in ultimo capitulo dicit de quarta quam vocat Iudeccam a Iuda Scarioth qui Christum prodidit, a quo Apostolus factus erat et expensator. Hiis premissis reddeamus ad principium prohemiale huius capituli ubi auctor dicturus de fundo universi, idest de centro terre, ut de ardua re dicit primo quod si haberet rimas asperas, idest verba convenientia tristi buco, idest talis putei infernalis ori - nam bucus dicitur a buca, buce, que est os, oris - plenius exprimeret etc. Tamen invocat musas ut faveant sibi in hoc canendo poetice, que fuerunt ille, dicit hic auctor, que iuverunt Amphyonem ad muros faciendos Thebane urbis; nam fabulose Greci vates finxerunt dicto Amphyone sonante lapides exiluisse per se ad dictos muros instituendos et sic musico beneficio hoc egit, quod tangens Statius in primo Thebais ait: Expediam penitusque sequar quo carmine muris / iusserat Amphyon Tyrios accedere montes, et in X° etiam ait: Increpat actonitas: *Humilesne Amphionis arces / et mentita diu Thebarum fabula, muri?* Rei veritas fuit quod, postquam Cadmus dictam civitatem Thebarum initiavit, iste Amphyon eius descendens moralibus legibus et civilibus moribus primo eam in famam levavit, ex quo gentes circumstantes venerunt ad habitandum in ea et muris gratis cinserunt illam, et quod ita fuerit Oratius in eius Poetria de hoc sic ait: Dictus et Amphyon, Thebane conditor urbis, / saxa movere sono testudinis et parte blanda, / ducere quo vellet. Fuit hec sapientia quondam, / publica privatis secernere, sacra prophanis, / concubitum prohibere vagum, dare iura maritos, / oppida moliri, leges incidere ligno. Inde auctor volendo dicere de pessimo statu talium animarum proditorum exclamando vocat eas plebem, idest gentem super omnem aliam malecreatam, et quod melius fuisset eis ibi se reperire pecudes et zebas, idest capras - ita dictas a zebello, zebellas quod idem est quod salto, as - et hoc dicit alludendo verbis Domini dicentis de Iuda etiam proditore melius fuisset ei si natus non fuisset homo ille et sic perseveraverit. Exponit Thomas unde cum ante peccatum pretiosum esset esse, per peccatum transit in quo minus eligendum est esse quam nichil omnino esse. Inde ut dicat quomodo dicta glacies dicti Cociti erat immensa et fortis tangit de glacie Danubii et illius brachii maris quod dicitur Tanais orientis sub tramontana et dirimentis Asiam ab Europa, et de monte Tambericchi existente in Sclavonia et de monte Petre Pane existente in Carfagnana, districtus Luciensis, ut dicit textus, dicendo inde auctor quomodo anime horum proditorie homicidarum suorum consanguineorum in illa dicta prima parte Cociti dicta Cayna stabant ficte in eius glacie et cooperte, excepto toto capite cum collo et vultu et cum facie ad terram plorantes et cum dentibus sonantibus ut ciconie, et quod sic inter eas testimonium habetur et percipitur, ibi dicit auctor quasi in hoc velit concludere respectu habito ad infrascripta verba Genesis de quibus statim dicamus, quod non expedit ibi in illa parte Cociti haberi ab alio testimonium de earum animarum proditorio crimine Caym primi proditoris sui fratris Abel, cuius sanguis solum illud de terra clamans revelavit Deo, nam dicte anime in dicto loco per se ipsas de suo malo, ut dicit hic textus, perhibent testimonium cum planctu ab occulis et cum cordi tristi interiore proviso et omisso per eas ab ore concussis dentibus; legitur enim Genesis IIII° capitulo: Sic respexit Dominus ad Abel et ad munera eius, ad Cayn vero et ad eius munera non, unde iratus est Cayn et concidit vultus eius, cui verbo forte alludit hic auctor in eo quod fingit has animas cum facie ad terram, et subdit ibi Deus loquendo adhuc Cayno post perpetratum delictum: *Ubi est Abel frater tuus?*, qui respondit: *Nescio, nunquid custos ego sum fratris mei*. Iterum dixit Dominus: *Quid fecisti? Vox sanguinis fratris tui clamavit ad me de terra: nunc ergo maledictus es etc., fingendo inter alias animas in dicta prima parte Cociti dampnatas auctor se ibi reperire umbram Alexandri et Neapolionis fratrum et filiorum comitis Alberti de comitibus Albertis, in quorum comitatu fuit quedam aqua que dicitur Bisentius, de quo dicitur hic in textu; qui comes Napoleo olim expulit proditorie dictum suum fratrem de communibus eorum castris, unde dictus comes Alexander proditorie eum occidit postea. Item fingit ibi se reperire umbram domini Alberti Camisonis de Pazzis de Valdarno occidentis olim quendam sibi coniuctum ex sanguine eius dicte domus, de qua domo etiam fuit Carlinus quidam alius magnus proditor de quo hic in textu fit mentio, quam umbram inducit hic auctor ad sibi notificandum dictos duos supradictos fratres, et ad tangendum de Mordret, filio naturali regis Artusi Brittanei qui olim prodidit dictum eius patrem, unde postea tractu temporis dictus eius pater ita animose vulneravit eum in pectore cum telo quod radius solis per vulnus transivit ad aliam partem, et hoc est quod dicit de ruptura eius umbre hic in textu. Item tangit de Foccacia de Raneriis de Pistorio proditore etiam in suo sanguine olim, et de Sassolo Mascherone de Tuschis de Florentia occisoris proditorie cuiusdam sui nepotis, et hec sint quantum ad dictam primam partem. -Item dicit quomodo in provisionibus suis excedit civitates illas duas grecas, scilicet Athenarum et Lacedemone, a quibus Romani antiquitus habuerunt duodecim tabulas legum et Ius scriptum et non scriptum, subdendo alia que per se satis patent. +Veniamus ad secundam dictam partem Cociti in qua auctor fingit puniri animas proditorum sui patrie, ubi fingit primo se reperire umbram domini Bucche de Abbatibus de Florentia qui, incepto bello inter Florentinos et Seneses aput Montem Apertum de quo plene dixi supra in X° capitulo, proditorie incidit astam vexilli principalis dicti sui comitis, unde dicti Florentini rupti fuerunt et positi in conflictu per dictos Senenses ibi; que umbra dicti domini Bucche dicit esse ibi umbram domini Bosii de Duara de Cremona qui, pecunia accepta, prodendo regem Manfredum et alios Ghibellinos de sua patria dedit passum gentibus regis Karoli venienti de Francia in Apuliam. Item umbram domini Thesauri de Beccharia de Papia, olim abbatis Vallis Umbrose districtus Florentie ibi decapitati propter quendam eius tractatum proditorie factum contra commune Florentie. Item umbram domini Iohannis de Soldaneriis de Florentia, proditoris olim sue partis Ghibelline de Florentia, ut fuit iste Ganellonus de domo Magantie de quo hic dicitur, proditor Karoli Magni et sue comitive. Item umbram Thebaldelli de Zambraciis de Faventia prodentis dictam eius civitatem una nocte dando eam Bononiensibus. Item umbram comitis Ugolini Gherardeschi de Pisis, olim proditoris dicte sue civitatis in tradendo Lucensibus castrum Asciani et castrum Ripe Fracte. Item umbram domini Rugerii de Ubaldinis, olim archiepiscopi pisani proditoris dicti comitis, ut dicitur in sequenti capitulo, ita rosam in capite a dicta umbra comitis Ugolini, ut dicit hic textus comparative, ut fuit rosum caput Menalippi a Tydeo rege vulnerato ab eo in bello Thebano letaliter quadam indignatione, quia sibi valde erat in omnibus impar, de quo casu sic ait Statius in VIII° Thebais loquens in persona dicti Tydei regis morientis: Desertorem animi. Caput, o caput, o michi si quis / apportet, Menalippe, tuum, subdens quid egit dictus Tideus, presentato sibi dicto capite: Imperat ascissum porrigi levaque receptum / spectat atrox hostile caput, gliscitque tepentis / atque illud fractum perfusum tabe cerebrum, / aspicit et vivo scelerantem sanguinem fauces; quam umbram dicti comitis Ugolini inducit auctor sibi loqui ut sequitur in sequenti capitulo. -In hoc octavo capitulo adhuc auctor, etiam se continuando ad proxime precedentia, volens dicere quomodo tunc ibi erat ultima hora diei, circumloquendo tangit quod naturaliter contingit navigantibus prima die eorum navigationis in tali hora. Nam tunc, ut plurimum recordantur de dimissis amicis ita de recenti, non sine tenero motu amoris et caritatis, adeo quod vellent tunc ita redire sicut abeunt, et hoc est quod dicit hic auctor, scilicet quod talis hora volvit eorum desiderium, idemque dicens etiam contingere peregrinantibus terram, dum, prima die sui itineris, in tali hora audivit procul aliquam squillam, idest aliquam campanulam ad complectorium pulsatam. +{La boccha su levò dal fiero pasto.} In hoc XXXIII° capitulo auctor, continuando se ad finem precedentis capituli, inducit dictam umbram comitis Ugolini ad narrandum sibi non quomodo proditione dicti Archiepiscopi Rugerii captus fuit et mortuus ipse et Gaddus, Anselmutius, Uguccio et Brigata eius filii fame carcerati in quadam turri Pisis que ex hoc dicitur adhuc Turris famis tanquam factum sibi auctori notorium, sed modum miserabilem eius mortis et dictorum quattuor suorum filiorum puerorum tanquam rem sibi ignotam, incipiendo dicere quomodo per plures menses iam steterant in dicta turri in carcere alimentati: nam viderat ut dicit hic plures lunas in dicta carcere radiare, idest plures cursus lunares quorum quilibet per mensem durat quando una nocte sompniavit ipse comes se videre semper montem sancti Iuliani, positum inter Lucanam civitatem et Pisas, venari unum lupum cum suis pullis a dicto Archiepiscopo ut a domno, idest ut a domino, principaliter et secundario a Gualandis, Sismondis et Lanfranchis nobilibus dicte civitatis Pisarum et occidi cum dictis eius filiis, quod totum in personam sui et dictorum suorum filiorum dicit inde redundasse ut patet hic ad textum, et quomodo dicti sui filii iuvenculi tulerunt suam vitam solum usque ad quartam diem et ipse pater usque ad septimam ita ieiuni. In quo tangit auctor hic quantum ad plus homo completus vivere potest sine alimentatione: nam et tantum tulit David semel vitam ieiuni dolore illius pueri sui filii quem habuit ex Bersabe qui septem diebus egrotavit, et mortuus est VIIa die tandem sue egritudinis et totidem diebus stetit sine cibo et potu ipse David, inde comedit, de quo legitur in II° Regum capitulo XII°. -Inde dicit auctor quomodo hii duo angeli descenderunt de gremio Marie ita virides et cum capitibus flavis, sed in facie ita lucentes quod visus auctoris deficiebat in eos respiciendo tanquam virtus, subaudi visiva, que ad nimium confunditur - tangens in hoc quod ait Phylosophus in secundo De Anima, dicens quod Excellentia sensibilium corrumpit sensum - dicendo quomodo venerunt et fugaverunt hunc serpentem, ut per se patet in textu; qui, ad licteram sic intelligendo, falsum diceremus, sentiendo has animas separatas et ad Purgatorium ductas orare ne temptatione diabolica vexarentur, cum dicat Thomas in suo Contra Gentiles quod anime in Purgatorio existentes sint in voluntate immutabiles, ac etiam iste auctor idem hoc dicit infra in hoc libro Purgatorii in capitulo XI et in capitulo XXVI, ideoque auctor hic suadet ut lector in hoc passu bene, idest perspicaciter, acuat oculum intellectus, subaudi ad verum, idest ad veram intentionem ipsius auctoris velatam sub allegorico sensu ut a velo, quodammodo allegando quod dicta eius allegorica intentio est ita transparens ut subtile velum quod penetrari intus faciliter potest, quasi velit dicere auctor quod hec que in presenti capitulo figuraliter et mistice narrat, potius sub anagogico sensu, idest spirituali, quam sub tropologico, idest sub morali recitat. Et in hoc venit auctor et eius materiam ampliandam, ut tangit et tractat de effectu orationis, que secundum Ysiderum interpretatur quasi oris ratio. Caput serpentis obervare est initia subgestionis eius aspicere et manu sollicite considerationis a cordis aditu funditus extirpare, quia tamen cum ab initio deprehenditur, percutere calcaneum molitur quia, si suggestione prima non percutit, intentionem decipere in finem tendit, et iam semel cor in intentione corrumpitur, sequentis actionis medietas et terminus ab hoste callido secure possidetur; dicens inter hec auctor quomodo in tali hora vidit in tali loco tres stellas in illo polo, idest in illo septentrionem, elevatas et subrogatas in locum illarum quattuor quas viderat ibi in mane, in quo vult ostendere allegorice quod, licet in principio ascensionis huius montis, quod pro felicitate humana figuraliter ponitur, quattuor virtutes cardinales hominibus ad talem directionem in principio expediant - unde Seneca, De Formula Honestatis, dicit quod hiis virtutibus animus comitatus potest ad honestatem vite accedere, in qua dicta felicitas consistit - tamen in processu necessarium est ut superveniant tres ille theologice virtutes - de quibus Apostolus, Ad Corinthios primo capitulo XIII° ait dicens. +Inde auctor exclamando contra dictam civitatem Pisanam propter predictam crudelitatem, vocat eam vituperium Ytalie, paese in quo sonat in ore eius gentium hec dictio Sì, et imprecatur sibi etiam quod ille due ynsule Cavrara et Gorgona, vicine dicte civitati Pisarum, opponant se fauci Arni fluminis currentis per dictam civitatem ita ut necent eam, vocando etiam dictam Pisarum civitatem novellam Thebem Grecam ad differentiam alterius Thebis civitatis que ante fuit quam ista Greca in Egypto destructa per Alexandrum, de qua Iuvenalis in ultima Satira sic ait: Atque vetus Thebe centum iacet obruta portis, et Phylosophus in primo Metaurorum de ea ait: Antiquitus Egyptus Thebe vocate etc.: nam in dicta novella Thebe Greca infinite crudelitates et scelera olim perpetrata fuerunt, testante Statio in primo Thebaidos dicente: Decertata odiis sontesque evolvere Thebas / sororesque ferox nemorum et reticenda deorum / crimina? vix lucis spatio, vix noctis abacte / enumerare queam mores gentesque prophanam, scilicet dicte Thebis grece cuius facta scelerata dicta civitas Pisarum imitata est, ideoque merito novellam Thebem auctor in hoc eam vocat. + +Post hec auctor procedit ad tractandum de tertia parte Cociti premissa, vocata Tholomea, in qua fingit puniri animas illorum proditorum qui in commensali beneficio et caritate suos consanguineos et attinentes et affines proditorie occiderunt, ut fecit dictus Tholomeus a quo dicta est Tholomea hec pars tertia Cociti in occidendo in mensa suos illos attinentes, de quibus scripsi supra in precedenti capitulo, et ut fecit iste frater Albericus de Manfredis de Faventia, de quo fit hic mentio, qui una die fecit convitari secum ad prandium in terra Sozarie, districtus Faventini, Manfredum et Alberghettum fratres et eius nepotes quos ibi in fine prandii occidi fecit a quibusdam suis famulis ibi reclusis in quadam camera, monitis primo a dicto fratre Alberico quod, dum ipse peteret fructus apportari deberent, exire et illud maleficium proditorium facere, et ita factum est; item et ut fecit iste dominus Branca de Oria de Ianua de domino Michaele Zanca eius socero simili modo, ut dicit textus hic, dicendo demum auctor quomodo non attendidit dicte umbre fratris Alberici que sibi promisit, allegando iustum fuisse et virtuosum non fuisse ibi se sibi gratum, ut dicit textus, nec curialem, ut tangat moraliter quomodo in hoc mundo proditoribus benivole esse non debemus, etiam si eorum proditio nobis profuerit, nec consortium eorum habere, unde Claudianus in persona Theodosii Imperatoris loquentis contra quendam Gildonem proditorem ait: Quamvis discrimine summo / proditor apportet suspensa morte salutem / nunquam gratus erit, dampnamus luce reperta / perfidiam nec nos patimur commictere tali; idem et Titus Livius scribit de Sabinis salentibus Tarpeiam, virginem romanam proditorie tradentem eis dictam urbem Romanam in promissione sibi facta de dando ei omnia ornamenta levarum suarum manuum; nam habita urbe cum clipeis quos in sinistris gestabant oppresserunt et occiderunt eam dicendo et interpetrando in odium eius dicta scuta fore pro dictis promissis ornamentis. Nunc autem, post hec restat videre quid auctor hic sentire voluit, inducendo dictam umbram dicti fratris Alberici ad dicendum sibi quomodo sepe anima talium proditorum, ut fuit ipse idem, cadit ibi in illa parte Cociti dicta Tholomea antequam Atropos, que mors interpretatur, faciat eius corpus mori; de qua Atropos vide quod scribam infra in Purgatorio in capitulo XXI°, substituto quodam diabolo in tali corpore regente illud vice dicte eius anime toto tempore sibi prefixo, et antequam ad illud aperiendum veniamus premictamus hic hec verba canonizata sancti Ilarii: Intelligentia dictorum ex causis est assumenda dicendi, quia non sermoni res, idest intellectus, sed rei est sermo subiectus, ubi Glosa super dicto verbo: Ex causis, ait: Non statim debemus intelligere ut verba prima facie sonare videntur, maxime ubi ambigua sunt, sed debemus recurrere ad intentionem loquentis. Sic igitur ad propositum si staremus huiusmodi verbis auctoris nec recurremus ut presuponeret ipse auctor - videlicet quod corpus humanum viveret sine vita si viveret sine Anima, cum anima sit spiraculum vite humani corporis, ut habetur Genesis capitulo II°, quod absurdum et inhumanum et contradictorium esset - dicere non obstat quod dicitur de diabolo, substituto hic ita loco anime; nam demon ex sua natura non habet ut vivificet corpus sine anima, licet magica fallacia hoc videatur posse facere, sed non veraciter, ut in puero Simonis Magi; nam Magister Sententiarum super illis verbis Petri dicentis, ut habetur in Actibus Apostolorum capitulo V°: Anania, cur temptavit cor tuum Sathanas? ait: Sathanas eius cor implevit non intrando substantialiter, sed malitie sue virus inserendo. Et hoc eodem modo debet intelligi: scribitur in Evangelio de Iuda ibi: Et cena facta, cum dyabolus iam misisset in cor eius ut traderet Dominum, post buccellam introvit in illum Sathanas. Preterea erroneum esset dicere etiam hoc: nam sic privaretur anima suo libero arbitrio convertendi se ad Deum usque ad mortem ut habet potestatem cum humana voluntas, ut dicit Lex IIII° Pandicte: De alimentis legatis sit ambulatoria usque ad finem. Quare, obmissa cortice dictorum verborum et superficie, veniamus ad medullam, idest ad intentionem veram auctoris, que fuit hec, videlicet ut per ea, que sic dicit, velit tangere quod ut plurimum contingit hominibus hoc mundo cadentibus in tam nepharium et horribile ac inhumanum facinus et peccatum Deo et hominibus in tantum abominabile et displicibile ut est hec talis proditio, preponderans et excedens omnes alias proditiones sic specificatas in quantitate sceleritatis; nam nulla alia dictarum et propositarum proditionum rumpit duo specialia vincula karitatis et confidentie humane sicut ista per quam homo prodit et occidit non solum confidentem in eum ratione consanguinitatis et affinitatis, sed etiam ratione karitatis et beneficii recipiendi in comunione mense, ab eo tali proditore ut conviva; nam plerumque homo hoc toto excessu perpetrato quasi destinat animam suam in profundum Inferni, ut se posuit in profundum peccatorum, tradendo vitam suam corporalem in totum dyabolo ut rem suam conducendam; nam si quis peteret a tanto peccatore *ubi est anima tua?* responderet, ut multos magnos peccatores ad hoc respondere iam audivi: *iam est in Inferno*, ut et etiam dicebant illi peccatores in quorum persona, Ysaia capitulo XXVIII°, sic ait: Percussimus fedus cum morte, et cum Inferno fecimus pactum contempnendo converti, ad quod ait Salamon Proverbiorum capitulo XVIII°: Impius cum in profundum peccatorum venerit contempnit, ut contempsit Iuda se laqueo suspendendo et Cayn proditione facta de fratre dicendo versus Deum: Maior est iniquitas mea quam ut veniam merear, ut legitur Genesis IIII° capitulo, item et Augustinus super hoc versu Psalmiste: Non absorbeat me profundum, neque urgeat super me puteus os suum, ait: Puteus est profunditas humane iniquitatis, in qua si cecideris non claudet super te os suum, si tu non claudis os tuum in confitendo ut penites, subaudi ut fecit David proditione facta de Uria dicendo: Miserere mei Deus secundum magnam misericordiam tuam, et ex hoc notanter dicit hic auctor in persona dicte umbre quod sepe que dicta sunt contingunt, ergo non semper anime talium proditorum ibi cadunt ut dicit textus, et hoc mistico tali et allegorico sensu intelligas auctorem scribere dum dicit et fingit animam talium proditorum ibi ita sepe eadem cadere nundum corpore mortuo, sub quo eodem sensu et figura de talibus scripsit Salamon in Proverbiis dicens: Ne aquiescas peccatoribus dicentibus *insidiemur sanguini, abscondamus tendiculas contra insontem, et deglutiamus eum sicut Infernus viventem, et integrum quasi descendentem in lacum, et Psalmista dicens: Veniat mors peccatorum super eos, et discendant in Infernum viventes, et Iohannes in Apocalipsi dicens etiam forte de tali proditore et diffidente peccatore: Scio enim opera tua quod nomen habens ut vivas et mortuus es. Item ad id quod fingit auctor hic dyabolum quendam regere et gubernare corpus talium in hoc mundo vacuum, ita anima, ut dicit textus, facit quod ait Yeronimus super illis verbis Apostuli translatis in quodam Decreto: Tradi hominem huiusmodi Sathane in interitu carnis; quomodo tradit eum Sathane querit ipse Yeronimus et respondet ita sibi ipsi: Discedit a mente sua et avertit se et reliquit domum eius vacuam, super quibus verbis ita Glosa inquit: Sathane dicitur tradi quia dyabolus in eo habet potestatem, quasi ut in pectore suo, et sic intelligi debet in hoc passu et in alio supra proxime dicto loqui auctorem. + +*Vexilla regis prodeunt Inferni.* In hoc XXXIIII° capitulo et ultimo Inferni auctor in prima eius parte que durat a principio capituli usque ibi: {Ma la nocte resurge et oramai}, tractat de quarta et ultima premissa parte Cociti; abinde infra usque in finem dicit de centro terre et de casu Luciferi, incipiendo hic a principio exordiens alludere verbis Ambrosii directis ad crucem erectam in altum cum corpore Domini in illo suo hymno incipiente: Vexilla regis prodeunt, / fulgens crucis mysterium, / quo carne carnis conditor / suspensus est patibulo, in eo quod iam sibi apparebat Lucifer ut rex Inferni ibi ita cum suis alis elevatis, qui usque ad mortem Christi vincebat in ligno, ut cantat Ecclesia, et ab ea citra in ligno victus est, scilicet in dicta cruce Domini et in sua, idest in suo cruciatu in fundo abyssi, ita erectus quasi cum dictis suis alis ut vexillis, ut dicit textus hic, et quod ita sit ibi ipse Lucifer testatur Iohannes, Apocalipsis XII° capitulo dicens: Proiectus est de celo ille magnus serpens antiquus qui vocatur dyabolus et Sathanas in terram, et in XX° capitulo idem inquit: Et vidi angelum descendentem de celo habentem clavem abyssi et catenam magnam in manu, et ligavit Sathanas et misit eum in abissum in stagnum ignis et sulfuris, et Ysaia XIIII° capitulo ad idem ait: Quomodo cecidisti de celo Lucifer, et in Infernum deduceris in profundum, et quod fuerit pulcerrima creatura super omnes alias in celo ut tangitur hic in textu, testatur Ezechiel XXVIII° capitulo dicens: Tu signaculum similitudinis plenus sapientia et perfectus decore in delitiis Paradisi fuisti Lucifer, et quod in Inferno etiam sit turpissimus, ut dicit hic auctor, testatur in Ezechiel subdens Lucifer cunctis angelorum agminibus prefuit et in eorum comparatione clarior, sed contra creatorem suum superbiens lucem et claritatem perdidit et formam deformem et obscuram acquisivit. Item et Gregorius in Moralibus ad hoc idem etiam ait: Principium viarum Dei Beemoth dicitur, quia nimirum, cum cuncta creans ageret, hunc primum condidit, quem reliquis angelis eminentiorem fecit; interpretatur Beemoth animal quod dyabolus propter superbiam a celesti beatitudine tanquam immundum animal, factus est alienus, dicit ibi Glosa. Item quod fuerit Lucifer ita immense magnitudinis, ut dicit hic auctor comparando et similando eum turribus in quibus molendina ad ventos cum velis volvuntur, quem etiam describendo hic fingit auctor eum habere unicum caput cum tribus faciebus in quibus figurare vult quod, sicut in divina unica substantia ut in summo bono est Potentia Sapientia et Amor in sua personali Trinitate, ita in isto Sathane ut in summo malo est impotentia, insipientia et odium. Item fingit eum cum sex alis ut ostendat ipsum fuisse in principio de ordine Saraphinorum qui muniti sunt tot alis, ut dicam infra in Paradiso in capitulo VIIII°, et quomodo erant dicte eius ale dicit hic etiam auctor ad modum vespertilionis seu niticore, et quomodo cum eis cum tribus ventis congelabat dictum Cocitum, fingendo animas proditorum suorum dominorum et benefactorum ibi ita esse coopertas in glacie et in speciali tormento, ut dicit textus, animam Iude Scariot proditoris nostri Domini et Bruti et Cassii, Iulii Cesaris proditorum. Hiis dictis quantum ad primam partem veniamus ad secundam in qua primo auctor tangit de centro terra et de eius natura; dicitur enim Corpus terre tanquam centrum et punctum firmamenti, cum minor eius stella maior sit tota terra secundum Albumasarem, que terra Habet ultimum centrum, ut ait Papia, in cuius medio cuncta verguntur in punctum in medio circuli vel alterius rei seu corporis sperici a quo equaliter distat quelibet pars circumferentie, ut exemplificet iste auctor infra in Paradiso in capitulo XIIII° incipiente: Dal centro al cierchio e sì dal cierchio al centro, et sic videre et comprehendere ymaginative possumus et debemus in proposito nostro hic, videlicet in sperico corpore et globo terre in se ipso in medio mundi pendulo et suspenso, ut sunt alia elementa circumferentialiter ac ymaginando quod in medio eius sit et debeat esse quoddam punctum ad quod omnia gravia tendant ut dicit auctor hic, et ab ipso tali puncto ut ab eius centro descendendo et recedendo undique ascendant et saliant, unde si esset dare quod dictum corpus terre diametraliter seu per medium totum esset terebratum seu foratum et per eius talem foramen de superficie terre caderet aliquis lapis, iret usque ad dictum centrum et ibi restaret et subsisteret tanquam res gravis que de sui natura non potest ascendere per se ut oportet facere volendo a dicto centro recadere et ire ad quancumque eius superiorem partem, et hoc voluit auctor tangere dum fingit se cum Virgilio per illud foramen continens personam dicti Luciferi descendisse de vellere in vellus ipsius, et sicut fuerunt in medio sui dorsi, ubi fingit punctum centricum orbis seu corporis terre, revolvit Virgilius caput ubi habebat pedes et incepit ascendere et salire et agere alia que dicit textus hic, modo posset opponere aliquis quomodo ergo auctor ponit hic quod Lucifer iste, cadens de celo ab alia parte mundi in abissum terre cum capite deorsum, excesserit dictum centricum punctum cum medietate sue persone versus nostram partem celi et terre cum debuisset in dicto centro cum summitate capitis substitisse per rationem hic superius tactam, sed dic hoc divinitus processisse. Nam voluit divina iustitia ipsum Luciferum in tantum infimare in quantum plus fieri poterat cum ausit se sublimare quantum plus possibile fuerat, cum voluit scilicet ad solium Dei ut sibi similis et equalis ascendere, et hoc fieri non poterat vere nisi ipse Lucifer cum medio sue persone foret in dicto puncto centrico infixus; item et ut rex Inferni etiam superesset ibi ad supplitium dampnatorum, de quo etiam natura centri et pendulo corporis terre et globi Honorius Solitarius in suo quodam libro De Ymagine Mundi sic etiam inquit: Forma terre rotunda est, unde et orbis dicitur, in cuius medio est centrum, ut in medio circuli punctus equaliter collocatur, et nullis fulcris et apodiis, sed divina potentia substentatur; nam legitur: *Non timetis me, ait Dominus, qui suspendi terram in nichilo; fundata enim est super stabilitate sua, sicut alia elementa, occupans sue qualitatis metas*, que in circuitu Occeano ut Limbo cingitur ipsa terra; nam scribit Psalmista:: *Abissus, sicut vestimentum, amictus eius*. Post hec procedendo auctor, transducto dicto puncto centrico et relicta illa parte abissi in qua sub nobis, idest sub nostro emisperio, est Infernus, fingit se cum Virgilio reperisse in alia parte abissi opposita dicto Inferno obscura, ut dicit textus, sicut burella: dicitur burella, secundum florentinum vulgare, quilibet carcer obscurus, ubi inducit Virgilium ad dicendum sibi ad festinationem itineris quomodo in illa alia parte mundi sol tunc ad eius orientem reddibat, scilicet ad mediam tertiam, hec est quod iam per unam horam et plus ab ortu suo processerat, unde bene concludit quod dixerat Virgilius sibi ad transitum dicti centri, sed quod nox in hoc nostro emisperio iam resurgebat per oppositum, de quo admirante auctore et stupente et de cruribus et plantis taliter stantibus elevatis dicti Luciferi et erectis ibi, et quod ibi etiam non videbat glaciem Cociti, Virgilius summit causam dicendi sibi quomodo ipse auctor ibi est super parvula spera, idest super parvula illa parte ultima fundi illius abissi opposita alteri minori parti alterius abissi in Cocito que dicitur Iudecca, a Iuda ibi in ea dampnato, et quomodo erat ibi sub alio universali emisperio mundi, idest sub concavitate alterius mediati celi quod est oppositum huic nostro alio emisperio et medio celo cooperienti magnam siccam, idest magnam partem aride terre et detecte a mari que est decima pars totius corporis et globi terre, cuius decime partis quarta pars solummodo habitabilis dicitur, quam vocat hic magnam siccam respectu alterius terre detecte alterius dicti emisperii que est solum unicus mons quem auctor ponit ibi esse pro loco Purgatorii et sub quo vestro emisperio fuit consumptus homo natus et vivens sine peccato, scilicet Christus, et sub culmo eius, idest sub meridiano eius, idest in Ierusalem que est in medio dicte nostre terre habitabilis, ut dicit hic textus, addendo quomodo ibi est nox quando dies est hic, item quomodo ab illa parte Lucifer ipse cecidit de celo in dictum abissum perforando mare et terram, unde Iohannes in sua Apocalipsi in capitulo XII° de hoc ait: Ve terre et mari, quia descendit dyabolus ad vos, et aperuit terra os suum et absorbuit flumen quod misit draco de ore suo, et Ysaia in capitulo XIIII° etiam in hoc ait: Nunquid non iste est vir qui conturbavit terram, qui concussit regna, qui posuit orbem desertum et vinctis eius non aperuit carcerem?, ex quo auctor in persona Virgilii transumptive et ficte dicit quomodo terra exporsit se, idest cessit sibi et traxit se ad hoc emisperium de concavitate Inferni per modum cuiusdam gibbi superando mare, ut fugeret eum, et fecit sibi velamen de ipso mari ac etiam forsan ut fugeret ipsum Luciferum illa tantulla terra dicti montis et eius insule Purgatorii cucurrit illuc et dimissit etiam illum locum vacuum ubi tunc auctor se fingit fuisse remotum, ut dicit textus, a Belzebut, idest a dicto Lucifero, et quod sint ibi in dicto abisso terre huiusmodi concavitates satis testatur Seneca, De Naturalibus Questionibus, dicens: Sunt sub terra nobis minus nota iura nature sed non minus certa; sunt illic specus vasti, sunt ingentes recessus ac spatia suspensis hinc inde montibus laxa et arupti infiniti iatus, et spiritu hec plena sunt et stagna obsessa tenebris, et Statius in VIII° Thebaidos in hoc proprie idem videtur tangere ita scribendo: Elisii, etsi quos procul inferiore baratro / umbrifereque fremit fulcator pallidus undis / dixiluisse novo penitus telluris iatus. Quantum vero ad veritatem et naturalem rationem de huiusmodi parte terre nostre sic elevata a mari non ficte et transumptive loquendo, ut est locutus hic auctor de hoc, quidam naturales voluerunt dicere hoc evenire a virtute poli artici nostri attrahentis ad se terram, sicut magnes trahit ad se ferrum, eo quod est nature frigide et sicce effective, et terra sit similiter eiusdem nature, scilicet frigida et sicca, et e contra alter polus antarticus, ut frigidus et humidus, trahit ad se aquam, tanquam frigidam et humidam. Alii, ut Aly summus astrologus et naturalis, efficaciori ratione motus, dicit quod mare extenditur penes terram ex parte meridionali sub equinotiali in modum corde arcus; ex parte vero septentrionis in modum circuli, ita quod terra emergit in modum semilunii, et sic tenet quod terra non sit sperica, et quod emineat aquis in modum coni, et quod sit gibbosa. Cuius opinionem secutus, Dantes auctor iste, disputando semel scilicet an terra esset altior aqua vel econtra, sic arguebat tenendo quod terra certo respectu foret altior, ita dicendo: Certum est quod omne corpus spericum emergens de corpore sperico facit orizontem orbicularem rotundum, sicut patet in pomo rotundo educto cum aliquo filo de aqua, sed terra emergens de aquis non facit orizontem circularem rotundum, cum emergat in modum semilunii, ut dictum est. Ergo terra non est sperica. Tamen dicebat ipse Dantes quod, quantum erat de natura elementorum, terra est in medio, et deberet esse tota circumdata aquis, sed natura universalis intendens, non tantum ad naturam elementorum, sed ad conservationem animantium et viventium super terram, ordinavit quod terra in nostra habitabili emineat aquis, et est altior aquis, id est propinquior celo in aliqua eius parte, et hec sufficiant ad hanc materiam propositam maris et terre et abissi. + +Completo itaque primo premisso suo libro Comedie, in quo de Inferno tractavit, auctor, nunc accedens ad secundum, ita ipsum intitulat: Incipit secundus liber Comedie Dantis Alagherii de Florentia, in quo de Purgatorio tractat principaliter, et secundario de Paradiso terrestri, mistice subaudi. Nam interdum de ipso Purgatorio tractabit sub sensu tropologico, idest morali, accipiendo ipsum Purgatorium pro statu illorum qui in hoc mundo purgando se a vitiosa vita ad virtuosam ire disponuntur et laborant, de quibus forte Apostolus sensit dum dicit, Ad Romanos capitulo VI°, dicens: Sicut exhibuistis membra vestra servire immunditie, ita nunc exhibete servire iustitie et sanctificationi, ac etiam Plato, in suo Timeo, dicens: Pausam malorum non fore prius quam secuta rota semper volucris mundi deterserit eorum vitia et ad temperiem rationis eos redegerit: quibus vitiis purgatis, demum ad antiqui vultus honestatem ire mereantur. Item interdum tractabit de ipso Purgatorio sub anagogico, idest spirituali sensu, accipiendo eum pro statu illorum qui, in hoc mundo viventes, hactenus peccatores, de carne ad spiritum conversi sunt per gratiam et inspirationem divinam, purgando se de commissis retro suis culpis et peccatis, lugendo et passionantes se flagellis, ciliciis, ieiuniis, vigiliis et peregrinationibus, adeo quod possibile est eos hic in hoc mundo tales in tantum sic satisfacere ut, moriendo, de hac vita ut de Purgatorio quodam eorum anime ut mundate omni caligine evolent ad celum. De quo tali Purgatorio anagogico forte sensit Gregorius in quodam Decreto ita dicens: Hec vita, que inter Celum sita est et Infernum, sic in medio subsistit, ita utrarumque partium cives recipit comuniter, ubi ita dicit Glosa: Non dicit medium ratione loci, sed ideo quia partim conformat Celo partim Inferno, ex eo quod habet bonos simul et malos, et Apostolus prefatus, Ad Romanos XII° capitulo, ad idem ait: Nolite conformari huic seculo, sed reformamini in novitate sensus vestri, iuxta Phylosophum dicentem in IIII° Ethicorum: Malum se ipsum destruit, unde in quodam Decreto dicitur: Duplex est ignis purgatorius: unus in futuro, alter in hoc seculo est, scilicet penitentia; et Macrobius, Super Somnio Scipionis, etiam in hoc, dum distinguit virtutes, inquit: Secunde virtutes, quas purgatorias vocant, hominis sunt qui divini capax est, solumque animum eius expediunt qui se a corporis contagione purgat. Interdum etiam de Purgatorio essentiali et locali illo tractabit, de quo Phylosophia Boetio, sic ab ea querenti: *Nullane animarum supplitia post defunctum corpus relinquis?*, sic respondit ei in IIII° Consolationis: Magna quidem inquis, quorum alia penali acerbitate, alia vero purgatoria clementia exerceri puto. Item et Macrobius idem ait etiam in hoc, Super Somnio Scipionis, dicens: Anima sua morte non extinguitur, sed ad tempus obruitur, nec temporali demersione beneficio perpetuitatis eximitur, cum rursus e corpore ubi meruerit contagione vitiorum penitus elimata purgari ad perempnis vite lucem restituta in integrum revertatur. Item in Seneca, De Consolatione Filii Ad Martiam, sic ait ad idem ad hoc: Proinde non est quod ad filii sepulcrum curras: pessima eius et molesta ibi iacent ossa cineresque. Integer ille nichilque in terra relinquens animus fugit et totus excessit; paululumque supra nos commoratur, dum expurgatur et inherentia vitia situmque comunem mortalis evi excutit; deinde, ad excelsa sublatus, inter felices animas currit. Et Ovidius in XV° ad idem etiam ait: Morte carent anime semperque priore relicta / sede novis domibus vivunt habitantque recepte, ut sequatur quod ait Augustinus dicens: Ita impetratur a Deo largitas misericordie ut non relinquatur iustitie disciplina. In quo tali Purgatorio anima separata que in hoc seculo distulerit fructum conversionis, ut ait Gregorius, eius ignis prius purgatur qui, etsi non sit eternus, gravius quam alius urit; et si queratur ubi sit tale universale Purgatorium locale - licet Augustinus in Enchiridion videatur dubitasse dicens: Tempus quod inter hominis mortem et ultimam resurrectionem interpositum est animas in abditis receptaculis continet, sicut queque digna est vel requie, vel erumpna, pro eo quod sortita est in carne dum viveret; Super Genesi vero postea, in capitulo VIII°, scribendo de loco et situ dicti Paradisi terrestris, ait: Credendum est quod locus Paradisi terrestris a cognitione hominum est remotissimus et seclusus a nostra habitatione aliquibus impedimentis montium vel marium, et ideo scriptores locorum de eo non scripserunt, pro que verba hec ultima satis potest substineri opinio auctoris huius qui tenet in hoc libro secundo quod dictum Purgatorium universale sit in quodam unico altissimo monte posito in medio alterius emisperii et in medio maris, habente in sua summitate dictum Paradisum terrestrem. Universale Purgatorium dixi, quia singulare Purgatorium et particulare nonnullis animabus in hoc mundo separatis a corpore videtur dari in dictis abditis receptaculis, ut dicit dictus Augustinus superius, unde Gregorius scribit in suo Dialogo animam Pasquasii in hoc mundo fore repertam purgantem se in quodam balneo, et quandam aliam in quodam frusto glaciei; facit etiam quod dicitur Mathei, capitulo XII°: Vel si quis in Spiritum Sanctum blasphemiam dixerit, neque in hoc seculo neque in futuro remictetur ei, super quo inquit Gregorius predictus: *Ex hoc datur intelligi quasdam culpas in hoc seculo, quasdam in futuro posse relaxari*; et si queratur que anime ad dictum Purgatorium particulare et universale vadant, dico quod anime illorum qui in hoc mundo fuerunt mediocriter boni. Distinguit enim Augustinus et Glosator Decreti super ipso quattuor genera hominum, scilicet valde bonos et valde malos et mediocriter bonos et mediocriter malos: pro valde bonis non est orandum, cum eorum anime moriendo statim evolent ad celum cum sint sine omni macula, nec pro valde malis, quorum anime statim in profundum Inferni moriendo merguntur, nec eis orationes et propitiationes pro ipsis ullo modo valent hoc facte; mediocriter bonorum anime ad dictum Purgatorium vadunt, et eis orationes et propitiationes hic pro ipsis facte prosunt ut citius liberentur a penis Purgatorii, et dicuntur isti mediocriter boni illi qui decedunt sine ullo peccato mortali, licet cum venialibus decedant et cum onere satisfactionis; mediocriter malorum anime puta illorum qui cum uno solo peccato mortali decedunt, ad infernum etiam vadunt. De quibus sic ait Augustinus in libro De Penitentia: *Defleat peccator, quia offendens in uno factus est omnium reus*; dicit Glosa: *In uno*, scilicet peccato mortali, factus est reus omnium quoad vitam ecternam, quia propter illud solum dampnatur; nam et Omnis virtus detrimentum patitur ab uno vitio, ut dicitur in Decretis De Penitentiis, et talium animabus non prosunt orationes et propitiationes ad liberationem Inferni et ad minorationem pene sic. Ad hoc etiam facit quod ait Augustinus in Omelia De Igne Purgatorio exponens illa verba Apostoli dicentis, Ad Corinthios III° capitulo: *Si quis super hoc fundamentum*, scilicet fidei, *hedificaverit lignum, fenum, stipulam*, ait, non intelligas quod capitalia peccata transitorio igne, de quo inquit Apostolus, ibi tollantur, sed minuta purgantur; unde Glosa super hoc ait: Ibi tria genera venialium peccatorum: vocat ligna graviora venialia, fenum minora, stipulam minima, cum lignum diutius in igne quam fenum et fenum quam stipula; unde quidam dicunt quod nullus pro mortali peccato punitur igne predicto purgatorio, sed tantum pro veniali; alij dicunt quod si aliquis cepit penitere pro mortali et non perfecit, perficiet in Purgatorio, dummodo de illo peccato contrictus decedat, quod probabilius est. De Paradiso autem terrestri premisso dicam infra in tractatu talis Paradisi, ut supra dixi. Restat igitur nunc solum hic dividere hunc secundum librum qui dividendus est in tres partes principales; in prima quarum auctor tractat de quodam extraordinario loco, in quo anime illorum qui distulerunt venire ad penitentiam et confessionem usque ad finem vite, et tunc contricti mortui sunt, extra verum Purgatorium per eum finguntur expectare et suspense ire antequam vadant ad purgationem tanto tempore quanto vixerunt in hoc mundo in tali mora et negligentia, ut infra videbis, et dicam singulariter de talibus in suis locis per quinque partes distinctis; et hec prima pars durat usque a principio secundi sequentis capituli huius secundi libri usque ad decimum eius capitulum; ibi incipit secunda dicta principalis pars in qua auctor de vero tali Purgatorio tractat et de septem eius circulis distinctis secundum septem mortalia peccata purganda circa operis satisfactionem, et hec secunda pars durat usque ad XXVII° capitulum; ibi incipit tertia pars in qua dicit et tractat de Paradiso terrestri, et hec durat usque in finem. + +{Per correr miglor aque alza le vele.} Auctor in hoc primo capitulo Purgatorii principaliter quattuor partes facit: nam primo usque ibi: {Ma qui la morte poesì} resurga more poetico premictit prohemialiter quid canere intendit in hoc secundo libro; inde usque ibi: {Dolce color doriental zafiro} invocationem suam facit; inde usque ibi: {Io mi volsi da lato e puosi mente}, describit horam qua se reperiit apud montem hunc Purgatorii, exclusum ab Inferno; inde usque ad finem proximi capituli fingit quedam ut preambula ad hunc secundum librum sub tropologico et allegorico sensu, ut ibi patebit. Ad quod primum veniendo premittamus quod, ut plurimum expositores Sacre Scripture allegorizando eam accipiunt aquas pro fluxu temporali huius mundi; nam, scribente Psalmista: Exaudi nos Deus salutaris noster / spes omnium finium terre et in mari longe, dicit Glosa ibi: *In mari*, idest in seculo huius mundi amaro et fluctuoso ut est mare. Item super hoc alio versiculo eiusdem Psalmiste: Vox Domini super aquas multas, Glosa eadem exponit: Aquas, idest fluxus huius mundi: quos auctor hic imitare nunc volendo, dicit quomodo decurso, idest speculato et contemplato per eum cum Virgilio, idest cum ratione, statu et esse huius mundi voluptuoso ac illecebri et vitioso tanquam Inferno quodam allegorice loquendo, volensque nunc venire ad contemplandum et speculandum ulterius statum illorum qui in hoc mundo ad virtuosam vitam de vitiosa veniunt et ad statum penitentie ut ad Purgatorium quoddam sub premissa etiam allegoria, volendo et penitendo se spiritualiter et moraliter quodammodo purgari a passatis suis vitiis et culpis, elevat vela ad currendum meliores aquas; et sic infert quod dicte prime aque sint bone si iste secunde sunt meliores sub premisso sensu allegorico, sed dicit illud esse verum quod bone sunt, attenta iustitia agente circa debita supplitia et passiones contra malos in hoc mundo et dampnatos in alio ut in mistico Inferno. Unde Yeronimus, Super Ioel propheta ait: Non solum homines ministri sunt et ultores ire Dei hiis qui malum operantur, sed etiam contrarie fortitudines, idest demones esse, dicit ibi Glosator Decreti. Preterea per passiones malorum boni magis confirmantur in bono, de quo mistico Purgatorio, ut de secundo regno, subdit auctor hic se poetice cantaturus, et hoc pro prima parte premissa. Quantum ad dictam partem secundam auctor ad hoc canendum invocat Musas ut hic, idest in hoc poemate suo, mortuam poesiam, idest abiectam hodie ab hominibus, faciant resurgere, et Caliopem ipsam iuvare cum illo suo sono et cantu quo vincit et confudit picas etc. Hic cadit recitare quod scribit Ovidius in quinto, ubi recitat quomodo antiqui vates greci et poete finxerunt novem Musas ut virgines quasdam seu nimphas olim fuisse, et apud montem Parnasi morantes, et Eliconam et Castaliam et Aganipes, eius Parnasi fontes, colentes ut Dee quedam. Item finxerunt quod tempore earum fuerunt novem alie virgines sorores in Grecia nate ex Pyerio patre et Enippa matre optime canentes in tantum quod certare voluerunt cum dictis Musis in musica, et demum victe sunt a dicta Caliope Musa sola canente dicte Pyerides, secundum sententiam certarum nimpharum debentium de hoc inter dictas partes iudicare, quarum sententie nolentes acquiescere, sed procaciter renitentes, dicte Pierides mutate sunt in picas aves. Circa cuius fictionis integumentum, dicit Fulgentius, poetas voluisse sentire et accipere allegorice pro dictis novem Musis novem consonantias vocum, et pro dictis novem Pyeridibus novem dissonantias, cum quelibet consonantia habeat sibi suam connexam dissonantiam in musicali arte seu scentia, et ideo in dictas garrulas aves dicunt esse mutatas dictas Pyerides. Et moti sunt ex eo quod humane vocis novem sunt consonantie seu modulamina: fit enim vox quattuor dentibus e contra positis ad quos lingua percutit, et si unus deficit facit sibilum; duo labia velut cimbala verborum comoda modulantia, lingua ut plectrum, palatum proferens sonum, pulmo ut follis. Aliqui addunt Apollinem dictis musis, dicentes decem esse modulamina nostre vocis; ideo pingitur ipse Apollo cum decacorde cithera; item et Psalterium inde dicitur decacordum, unde Psalmista ait: In decacordo Psalterio cum Cantico in cithera. Alii allegorizant novem Musas esse novem modos scientie et doctrine; nam cum nullus scientiam querat nisi in qua fame sue propaget dignitatem, ideo dicta est prima musa Clio; Cleos enim grece famam sonat, secunda Euterpe interpretata bene delectans, tertia Melpomene quasi meditationem faciens permanere, quarta Thalia interpretata capacitas, quinta Polymnia quasi memoriam multam faciens, sexta Eratho quasi inveniens simile, septima Tersicore quasi instructio, octava Urania quasi celestis, nona Caliope quasi optima vox; et sic erit ordo: primo velle doctrinam, secundo delectari in eo quod velis, tertio instare circa illud, quarto id capere ad quod instas, quinto memorari quod cupis, sexto invenire de tuo simile, septimo iudicare quod invenis, octavo eligere de quo iudicas, nono bene proferre quod eligeris. + +Post hec veniamus ad tertium dictum in quo auctor, describere volendo matutinalem horam, dicit quomodo, egressus de Inferno et positus penes dictum locum et montem Purgatorii - quem dicit esse in alia parte mundi et in eius medio, et sic sub alio universali emisperio circulo meridiano, ut est in hac parte mundi nostra Yerusalem, ut dicit in capitulo sequenti - et respiciens ad eius orientem, vidit medium celum illius emisperii versus eius partem orientalem a medio sui versus circulum orizontis eius orientalis, quem vocat auctor hic primum girum, in colore saffiri puro, idest sine apparentia aliquarum stellarum propter auroram solis iam ibi rubentem, et per consequens vult dicere quod a dicto medio dicti medii celi citra versus illum locum ubi erat adhuc stelle micabant, et ita comparative iste idem auctor infra in XXX° capitulo Paradisi hoc confirmat, sic incipiendo: Forse seimilia migla di lontano, subdendo ibi Quando il mezzo del celo, a noi profondo, / comincia a farsi tal, chalcuna stella / perde l parere infino a questo fondo; / e come vien la chiarissima ancilla / del sol più oltre, così el ciel si chiude / de luce in luce infino alla più bella. Hoc etiam idem sensit Lucanus in fine secundi describendo hanc eandem horam et diluculum dicens: Iam Phebum urgere monebat / non idem color eoi etheris, albaque nundum / lux rubet et flammas propioribus eripit astris, / et iam Plias hebet, flexi iam plaustra Boete / in faciem puri redeunt languentia celi, / maioresque latent stelle, calidumque refugit / Lucifer ipse diem, et hoc etiam tangit hic auctor dum dicit quomodo dictus Lucifer, idest stella et planeta Veneris, adhuc ibi lucendo velabat stellas signi Piscium, idest faciebat eas non apparere, in luce eas superando, in quo signo tunc erat et sic preibat solem tunc in signo Arietis existentem per duas horas vel circa, et hec pro dicta hac tertia parte. Veniamus ad quartam et ultimam, ad cuius notitiam prenotandum est quod, licet Macrobius, Super Somnio Scipionis, virtutes distinxerit in quattuor gradus, ponendo quasdam fore politicas, quasdam purgatorias, quasdam iam animi purgati et quasdam exemplarias, teologi vero nostri solum duo genera virtutum ponunt: nam dicunt quod quedam sunt modificative passionum insurgentium in sensualitate hominis, et tunc dicuntur purgatorie quia sunt hominum nondum purgatorum ab insultibus passionum et sic non summe perfectorum sed toto suo conatu ad id tendentium, quedam non ita regulantes nostras passiones sed solum tenentes animas in Deo hominum et in summa perfectione, que quidem prime sunt nobis in via et in actu, et hec secunde in portu et habitu. Ex qua hac duplici theologica distinctione auctor hunc montem Purgatorii, quem allegorice fingit pro statu virtuoso humano et perfecto, dividit in duas principales partes ponendo unam ut Purgatorium, aliam ut Paradisum terrestrem; quod Purgatorium anagogice et tropologice, idest spiritualiter et moraliter, mistim accipit pro statu illorum qui in hoc mundo se purgant, idest se corrigunt, separando pretiosum a vili, ut dicitur Ieremie XXV° capitulo ibi: Si separaveris pretiosum a vili, quasi os meum eris, ubi Glosa, exponens hoc, ait: Pretiosum: pretiosum a vili separat qui pretiositatem virtutum sequitur et temporalium vilitatem despicit et animam ab amore temporalium bonorum seiungit et ad amorem virtutum inducit. Et dictum Paradisum terrestrem pro statu perfectorum hominum sumit, qui sunt illi qui, ut scribitur in Decretis, Pompis huius mundi renuntiaverunt, et qui sine ullo peccato sunt, vel qui sequuntur illum textum Evangelicum: Si vis perfectus esse, vade et vende omnia que habes, et da pauperibus, quod ex magna virtute et gratia contingit, unde Ecclesiastici XL° capitulo dicitur: Gratia Dei sicut Paradisus in benedictionibus. Nam cor in quo gratia est Paradiso similatur, sicut cor peccatoris Inferno, cum sit habitatio demonum et habeat tenebras ignorantie et ignem prave concupiscentie; sic igitur ad propositum volens nunc auctor in sua persona ostendere quid habeat homo agere exiens de vita et statu voluptuoso et vitioso huius mundi ut de Inferno quodam, et cupiens de malo fieri bonus iuxta illud Senece: Magna pars bonitatis est velle fieri bonum - fingit hic se primo egressum de tali figurato Inferno revolvisse cum visu ad alium polum anctarticum, ubi dicitur esse alia stella tramontana, oppositum directo huic nostro polo artico, in quo vult ostendere et denotare quod homo, ita volens de malo ad bonum transire, debet primitus suum amorem volvere ad oppositum mali, quod est ipsum bonum et virtuosum esse, dicente Augustino in libro De Civitate Dei: Virtutem nichil aliud esse quam ordinem amoris, et ibi se vidisse has quattuor stellas nunquam visa nisi prime genti in quo secundario notat quomodo in tali statu bono et virtuoso tali homini bene disposito quattuor virtutes cardinales ut purgatorie premisse apparent disponentes animum ad ea que sunt ad finem supremum - ad quod respiciens Iob XXX° capitulo inquit: Loquendo tali ira bene disposito nosti per quam viam spargitur lux; Idest virtus, dicit Glosa ibi, et Iacobus, in sua prima Epistula dicens: Omne datum optimum et omne donum perfectum desursum est, ubi dicit Glosa: Optimum virtus et gratia est perfectum vero gloria - et sic merito in forma stellarum ducentium navigantes ad portum eas ita describit hic et figurat auctor, scilicet prudentiam, iustitiam, temperantiam et fortitudinem. Et quia hec quattuor virtutes morales secundum poetica figmenta in prima etate aurea Saturni in hoc mundo fuerunt et morabantur ut nimphe et virgines quedam, et, adveniente secunda etate argentea Iovis prior in vitiis maculata, recesserunt hinc et ut stelle ad celum iverunt - unde Ovidius in primo hoc tangens in persona iustitie ait: Victa iacet pietas et Virgo cede madentes / ultima celestum, terras Astrea reliquit, vocando iustitiam Astream, et per consequens alias eius dictas tres consocias ut astra et stellas ponit, et hoc tangit etiam iste autor infra in capitulo XXXI° dum inducit has ibi quattuor virtutes sibi in Paradiso terrestri dicere: Noi siam qui nimphe e nel ciel siamo stelle - ideo dicit autor hic quod dicte virtutes nunquam vise, idest cognite, effectualiter fuerunt nisi a prima gente, idest a dicta prima etate. + +Post hec auctor, ut ostendat quid adhuc etiam agere habeat talis bene dispositus homo cupiens ascendere hunc montem, hoc est devenire ad dictum statum virtutum, fingit se tertio reperire umbram Catonis Uticensis, ipsam umbram accipiendo hic sub tipo honestatis, et ab ipsa dirigi cum Virgilio - idest cum ratione, que sit eius sequela, unde Anticlaudianus: Et ratio mensura boni quam semper adherens / felici gressu felix comitatur honestas - ac etiam instrui, ut dicit textus: nam sine previa et precedente honestate non possumus dirigi ad dictas virtutes, cum sit rarum quasi quidam introitus, nec tamen valemus ad visionem et cognitionem ipsius honestatis venire nisi mediante lumine radiorum descendentem a dictis quattuor virtutibus ut a stellis - et ad quod idem quedam Glosa in Decretis: Adhuc hos versus ex ope celesti fit si quid habetur honesti et venit a superis, vel agas bene vel mediteris - ut fingit modo hic auctor se habuisse notitiam mediante luce, idest amore dictarum virtutum, habituato iam in eo - ad quod respiciens Seneca in eius librum De Formula Honestatis sic incohat dicendo: Quattuor virtutum species multorum sententiis diffinite sunt, quibus humanus animus comptus ad honestatem vite possit accedere - et sic habent se dicte virtutes et honestas vicissim et correlative, ut quia sorores, unde Tullius, in libro De Officiis ait: Virtus et honestas nomina diversa sunt, res autem subiecta prorsus eadem, unde Matheus Vendicinensis ad idem inquit: Nubere virtuti virtus letatur, honestas / gaudet honestatis comparis esse comes, et idem Seneca, De Beata Vita, ait ad idem: Nego quenquam iocunde, idest virtuose, vivere nisi simul et honeste vivat, et Ysiderus in suo libro Ethymologiarum, diffiniendo ipsam honestatem ait: Honestus dicitur quis eo quod nichil habeat turpitudinis, subdendo: Nam quid est honestas nisi honor perpetuus et quasi honoris status? Unde et hominibus virtuosis et honestis honor maximus exhibendus est, et Tullius, in prima rubrica De Officiis ad hoc etiam ait: Honestum est quod sua vi ad se nos allicit et sua dignitate nos trahit. Sunt autem dicti radii, moraliter loquendo, vibrati a dictis quattuor virtutibus ut a stellis ita illuminantes nobis dictam honestatem, alie particulares virtutes earum virtutum cardinalium et dependentes ab eis, ut ecce a prudentia descendit ratio, intellectus, circumspectio, providentia, docilitas et cautio; a iustitia innocentia, amicitia, concordia, pietas, religio, affectus et humanitas; a temperantia modestia, verecundia, abstinentia, castitas, honestas, moderatio, parcitas, sobrietas et pudicitia; a fortitudine magnanimitas, fiducia, constantia, securitas, magnificentia, tollerantia et firmitas secundum Macrobium. Item notandum est quod, ut scribit Augustinus in XIIII° De Civitate Dei, stoici phylosophi non credebant aliquid esse bonum nisi honestum, quod homines bonos facit, nec aliquid esse malum nisi inhonestum, per quod homines mali fiunt, inter quos iste Cato precipuus fuit in tali virtute, unde Lucanus in secundo de eo loquendo ait: Iustitie cultor, rigidi servator honesti, / in comune bonus; nullosque Catonis in actus / surrexit partemque tulit sibi nata voluptas. Quo respecto puto Virgilium finxisse eum iudicem in Elisio campo ubi ponit animas piorum, idest virtuosorum, purgari, dicendo in VIII°: Tartareas etiam sedes, alta ostia Ditis, / secretosque pios, hijs dantem iura Catonem, quod non modicum aperit id quod de eo auctor hic tangit ficte, unde et Lucanus idem ait in VIIII°, in persona Labieni, rogatus ipsum Catonem in Lybiam ut peteret responsa a Iove Ammone dicens: Nam cui crediderim superos arcana daturos / dicturosque magis quam sancto vera Catoni? / Certa tibi vita semper directa supernas / ad leges, et subdit: Tua pectora sacra / voce reple; dure semper virtutis amator / quere quid est virtus et posce exemplar honesti, merito in persona sua et aliorum volentium incohare iter ad hunc modum, idest ad dictum statum virtutum, hunc Catonem et eius mores hic sibi assumit, primo ad ipsum honestandum, ut facere debet quilibet in hoc mundo intendens ad talia, ut docet Seneca Lucilium facere dicens: Aliquis vir bonus nobis eligendus est et ante oculos semper habendus, ut sic tanquam illo vidente faciamus. Elige itaque Catonem sive eum cuius vita tibi placuit et oratio: illum semper tibi ostende vel custodem vel exemplum. Opus est, inquam, aliquo, ad quem mores nostri se dirigant. Unde idem Seneca, in VIa epistula, ad hoc etiam inquit: Longum iter est per precepta, breve et efficax per exempla: Plato et Aristoteles et omnes in diversum itura sapientium turba plus ex moribus quam verbis Socratis traxit; Metrodorum, Hermacum et Polyenum magnos viros non scola Epicuri, sed contubernium fecit. Inde auctor - ut alludat verbis Lucani in secundo describentis ipsum Catonem, nutante Re Publica sua Romana dicendo: Ille nec horrificam sancto dimovit ab ore / cesariem duroque amisit gaudia vultu, / ut primum tolli feralia viderat arma, / intonsos rigidam in fronte descendere crinos / passus erat mestamque genis increscere barbam - dicit hic de honesta pluma, idest barba et de capillis eius Catonis, ut dicit textus, et hoc dicit ut allegorice inferat quod honestum sit hominem se taliter gerere re publica sua male ducta. Post hec auctor inducit Virgilium dicere respondendo dicto Catoni quomodo auctor nundum viderat ultimum sero, idest nondum fuit in profundum vitiorum in hoc mundo, vel dicit ultimum sero, hic accipi pro morte corporali, licet ei sua culpa valde fuerit propinquus: hoc dicit illo respectu quod, dum ipse Virgilius ut ratio humana traxit dictum autorem ruentem iterum ad vitia, ut dicitur supra in Inferno, capitulo primo, de tali statu et ruina modicum vixisset in talibus vitiis quam mortuus non fuisset corporaliter, iuxta illud quod scribitur in Decretis, scilicet quod propter vitia et peccata minus peccator in vita durat corporali. Et Thomas in Summa De Vitiis et Virtutibus ait: Et ipsam enim vitam homini convertit peccatum in mortem, et hoc est quod dicitur in quadam Decretali de Penitentiis ita incohantem: Cum infirmitas corporalis nonnunquam ex peccato proveniat, dicente Domino languido quem sanaverat: *Vade et amplius noli peccare*, ut habetur ideo capitulo V°. + +Item inducit eum ad dicendum quomodo ipse auctor ibat querendo libertatem spiritualem, subaudi illam de qua ut ita Yeronimus dicens: Sola apud Deum libertas est non servire peccatis, et Boetius in V°: Humanas animas liberiores quidem esse necesse est cum se in mentis divine speculatione conservant. Extrema vero est servitus, cum vitiis dedite rationes propriam possessionem ceciderunt, propter quam talem libertatem equipollentem ille ipse Cato, sequendo illud verbum Sallustii: Nemo bonus libertatem nisi cum anima simul amictat, se gladio in civitate Uticensi, idest barbara, interemit antequam vellet subesse Cesari. Et sic ibi reliquit vestem suam, idest corpus suum, quod in magna die iudicii resurgens erit ita clara, ut dicit textus hic; de qua duplici equipollente libertate ait Apostolus, Ad Romanos VII° dicens: Filii ergo Dei per gratiam, licet sit libera a spirituali servitute peccati, non tamen a corporali qua dominis temporalibus sunt astricti. Item inducit eum ad dicendum dicte umbre Catonis quomodo ipse Virgilius est in limbo dampnatus cum Martia, uxor olim ipsius Catonis, et dictam umbram ad respondendum, rogatam amore dicti Marcie, dicit quomodo, dum cum ipsa fuit in dicto loco Limbi, fecit quicquid voluit dicta Martia, at nunc cum ipsa moretur ultra malum flumen Acherontis, et ipse Cato citra liberatus a dicto Limbo, plus non potest movere eam propter legem tunc factam dum exivit dictum locum, ut dicitur hic in textu. In quo passu autor intelligendus est non ut prima facie lictera sonat, cum dissonum esset rationi dicere et credere animam dicti Catonis ad Limbum descendisse et de ipso exisse per mortem Christi et venisse ad hunc locum Purgatorii, cum Augustinus in primo De Civitate Dei improbet talem mortem Catonis occidendo se taliter ratione ibi assignata, ac etiam ex eo quod homicidium perpetravit, item et hominem sine culpa occidit, item et quia tam virum bonum interfecit et per consequens dampnatus rationabiliter esse debet; qua re auctor in hoc passu intelligi debet sub tali allegorica locutione hoc dicere, videlicet ut ipse Cato non ut ipse, sed ut ipsa virtus honestatis in eo hic figurata, ut supra dictum est, per ipsum autorem ante redemptionem Christi in ambage et tenebrositate fuerit, ut in Limbo quasi quodam infernali apud gentiles et paganos et alios infedeles, cum tales per honestatem solum intendebant ad finem amoris honesti, quem dicebant esse solum quod sine utilitate et fructu per se rationabiliter laudandum erat. + +Sub typo eius amoris honesti autor summit hic dictam Martiam, at post dictam redemptionem Christi dicta virtus honestatis de dicta tenebrositate et cecitate hominum ut de quasi Limbo quodam exivit et venit ad hunc locum Purgatorii, idest devenit ad tempus gratie, in quo homo se dirigit per dictam virtutem honestatis ad karitatem ut eius effectivum obiectum; per quam karitatem idem homo diligit Deum per se et proximum propter Deum ut ad Purgatorium quoddam. Ad propositum igitur dicta Martia, idest dictus amor honesti, non habet movere Catonem, idest ipsam virtutem honestatis, a dicta redemptione citra, sed karitas prelibata, quemadmodum anima dampnata non habet movere animam salvatam, alludendo in hoc verbis Luce XVI° capitulo, ibi dum dicitur quod inter dampnatos et salvos magnum chaos constitutum est, ut hii qui voluerunt hinc transire ad illos non possit, neque inde transmeare. Nam dicit ibi Augustinus: Chaos, idest lex facta de non veniendo animas dampnatorum ad salvatas et e contra, et hoc tangit autor dum dicit de lege tunc facta que resultat ex premissis verbis; inde autor - motus forte per Beatum Bernardum ita scribente: Primum opus virtutis est docere cum humilitate, item et per Gregorium dicentem: Qui sine humilitate virtutes congregat, quasi pulverem in ventos portat; nam initium virtutis humilitas est, item et per Ambrosium dicentem: Humilitas custos est virtutis, et per Augustinum etiam dicentem: Humilitas est ex intuitu proprie conditionis et sui conditoris voluntaria mentis inclinatio, que ita est nobis initium reparationis, sicut superbia, que sibi contrariatur, est initium dampnationis - fingit dictum Catonem sub dicto et figurato et mistico sensu monere Virgilium, idest rationem, ut ipsum autorem cingat de aliquo iunco, hoc est ut habituet eum in virtute humilitatis, sine qua etiam homo incohare non valet iter ad virtutes, ut dictum est hic superius modo, alludendo in hoc etiam illis verbis Evangelicis Mathei VI°: Humiliatio tua in medio tui; idest in ventre, ut dicit Glosa ibi: Nam voluit Deus ventrem esse ante nos ut homo semper videre posset materiam sue humilitatis. Inde auctor, volendo tangere quomodo homo volens dirigi ad virtuosa debet a virtuosis hominibus, ut supra dictum est, eorum mores et dicta accipere, quibus acceptis nichilhominus idem mores in hijsdem virtuosis resurgunt, dicit quomodo ille iuncus evulsus sic ibi per Virgilium illico renatus fuit, ut dicit hic textus - sub allegoria credo illa qua Virgilius, in VI°, dicendo de ramo aureo accepto per Eneam in simili figurato casu inquit: Hoc sibi pulcra suum ferri Proserpina munus / instituit. Primo avulso non deficit alter / aureus, et simili frondescit virga metallo. Nam per exemplum Tullius incohando: Si virtuosus, ut ipse ait in principio sui libri De Amicitia, non minuebat exempla virtuosa in illo Scevola, a quo multa notanda dicta et facta reportabat, ut ibi dicit, nec Cleantes in Zenone phylosopho nec predicti Plato et Aristotiles in Socrate, qui solum ex moribus eorum effecti sunt tales et tanti viri, ut dicit Seneca in preallegata eius Epistola supra: Cum remaneret in eis sicut et ante erant et resurgerent, Inde etiam secutus autor Senecam in libro De Beneficiis dicentem: Non recipit sordidum virtus amatorem, et Tullius dicentem in suo libro De Officiis: Honestus dicitur aliquis eo quod nichil habet turpitudinis, et Salamonem in Canticum dicentem: Unge caput tuum et faciem tuam lava, exponente ibi sic Glosa: *Facie*, idest mentem - inducit Virgilium secundum mandatum Catonis ad lavandum eius faciem rore, idest mente eius ab omnibus reliquiis vitiorum, dum fuit, dicit hic textus, in loco ubi ros pugnat cum sole, subaudi et non cum ventis: vult enim dicere quod erat in loco infimo prativo in illa planitie et concavo, ut tangat de natura ventorum et roris, que est ut in locis altis magis venti afflent quam in infimis, et ex hoc raro ros et pruina in montibus apparent, cum ibi solum cum ventis pugnent et ab eis destruantur ante diem, et sic ante ortum solis, et ita non pugnant earum humiditas et frigiditas cum siccitate et caliditate solis ibi, sed cum ventis, et sic amittunt ibi sua pugnam, idest suas vires cum eis et non cum sole; at cum ros est in infima terra herbifera ubi venti modicum possunt, non ab eorum pugna ibi sed a pugna solis vincitur. Et hoc vult tangere auctor hic dicendo illud fuisse ubi ros pugnat cum sole tantummodo, cum in depresso loco plano ipse ros modicum ab oreza, idest a ventositate rarificetur, quasi includat quod tunc ibi ante ortum solis ut erat, Virgilius ad ita lavandum eum potuit habuisse magnam copiam roris. + +{Già era il sole a lorizonte giunto.} Ad evidentiam eorum que in principio huius secundi capituli exordiendo auctor tangit continuando se ad proxime precedentia, notandum est quod orizon dicitur astrologice ille circulus qui ymaginative et abstracte cingit circumferentialiter globum terre, dividendo nostrum emisperium ab alio sibi oppositum, idest nostram partem visibilem celi seu aeris unde dicitur emisperium ab emi, quod est supremum et sperium, quod est celum seu aer - ut zona. Nam orizon dicitur quasi aeris zona, ut tangit iste auctor infra in Paradiso capitulo XXVIIII°, sic incipiendo: Quando ambedui gli figli di Latona, / coperti del Montone e de la Libra, / fanno de lorizonte insieme zona. Unde et Macrobius, diffiniens eum, ait etiam: Orizon est velut quodam circulo designatus terminus celi, qui super terram videtur. Item notandum est quod dictum nostrum emisperium de septentrione ad meridiem per quendam semicirculum resecatur, qui dicitur meridianus, ex eo quod vadat sol alte vel basse, dum tangit hunc semicirculum: meridies est, seu media dies artificialis, unde idem Macrobius, diffiniendo eum ait: Meridianus est circulus quem sol, cum super hominum verticem venerit, ipsum diem medium efficiendo designat. Item notandum est quod XXIIII° hore diei naturalis hic per quattuor proportiones dictum diem naturalem volvunt; nam, dum sol est super flumine Gangis corrente in Occeanum in fine huius nostri Orientis ibi in suo meridiano puncto, principium diei, idest ortus solis, in civitate Ierusalem erit - que ponitur esse in medio huius nostre partis mundi quarte habitabilis, unde Augustinus, Super Psalterio, et Ysiderus in XIIII° Etymologiarum dicunt fore umbilicum habitabilis nostre regionis mundi et media nox in nostro occidente et principium noctis in medio alterius partis mundi - ubi auctor nunc fingit se fore iuxta dictum montem Purgatorii, et e contra dum media nox est in dicto nostro Oriente principium noctis erit in dicta civitate Ierusalem et dies medius in nostro occidenti et principium diei in dicto medio alterius partis mundi: quod totum hoc vult tangere iste auctor infra in capitulo XXVII° incipiendo: {Sì come quando i primi raggi vibra / là dove l suo factor lo sangue sparse, / cadendo in Ibero sotto laltra Libra}, et in Paradiso in capitulo XXX°, dum incipit ipsum dicendo: {Forse seimilia miglia di lontano / ne ferve lora sexta} etc. Nunc igitur ad propositum auctor, volendo describere matutinalem horam in qua fingit sibi hic apparuisse hunc angelum de quo statim dicam, dicit quomodo iam sol devenerat ad orizontem nostrum occidentalem, subaudi cuius meridianus circulus cooperit Ierusalem cum altiori puncto sue semicirculationis ut locum existentem in medio huius nostre partis mundi habitabilis, et per consequens sol tunc appropinquabat Orienti alterius partis mundi, et sic in eius medio, ubi auctor fingit se tunc fuisse, debebat esse iuxta diem in aurora, ut dicit textus hic: dicit quomodo tunc nox circuens in oppositum diei exibat de Gange flumine predicto, hoc est de dicto nostro oriente, cum Bilancibus, idest cum signo Libre opposito directe signo Arietis, in quo tunc sol erat secundum fictionem auctoris. Que lances, methaphorice loquendo, dicit auctor quod cadunt de manu noctis, cum ipsa nox incipit superare diem, quasi dicat quod dum dies in equinotio est duodecim horarum, et nox totidem, lances dicti signi Libre pares et eque sunt, et neutra cadit, idest neutra preponderat alteri - unde Lucanus, describens tale punctum temporis ait: Tempus erat, quo Libra pares examinat horas - sed cum nox incipit superare diem dicte lances cadunt sibi de manu, idest preponderant experte noctis. + +Post hoc auctor fingit sibi a longe apparuisse hunc angelum de quo hic dicitur in textu, quem describendo ponit ipsum in facie rubicundum, ut apparet stella Martis quam auctor hic comparative similat ei ut habetur in textu; inde dicit quod habebat alas albas et totum aliud dorsum, et in hoc alludit verbis Mathei, scribentis ad finem eius Evangelii angelum stantem ad sepulcrum domini habuisse Aspectum ut fulgur et vestimenta ut nix, dicendo inde auctor quomodo dictus angelus venit cum hac sua navicula et quomodo stabat in puppim, ita quod nedum in essentia vera, ut ibi erat, sed etiam tantum descriptus, idest designatus lingua vel stilo, visus, fuisset beatus, item et quomodo illi spiritus, vecti per eum, cantabant Psalmum illum: In exitu Israel de Egipto, inde quomodo, illis depositis, velox recessit ipse angelus ut venerat. Inde dicit quomodo in illo emisperio, iam sol ortus, undique sagitabat diem cum suis radiis, quos vocat hic auctor sagiptas comptas ipsius solis, idest sibi notas vel comptas, idest ornatas, alludens fictionibus poetarum describentium Apollinem, idest solem, cum arcu et pharetra, cum quibus dicit quod ibi signum Capricorni expulerat de illo meridiano: nam, cum sol tunc erat in signo Arietis et in equinotio ut tunc erat, et in quolibet emisperio, sex signa Zodiaci tunc etiam appareant, sequitur quod tunc ibi signum Aquarii erat in medio celi, idest in dicto circulo meridiano illius emisperii ut tertium signum ad Arietem, et dictum signum Capricorni extra dictum meridianum. Inde, ut tangat de natura anime separate, dicit quomodo amplexando ibi umbram Caselle, summi cantoris de Florentia quem fingit se ibi invenisse, nichil solidum tangebat, sed tanquam ut aerem amplexatus tunc fuisset. Inde fingit Virgilium in VI° contigisse Enee reperienti umbram Anchise sui patris dicens: *Da iungere dextras, / da, genitor, teque amplexu ne subtrahe nostro*. / Sic memorans largo fletu simul ora rigabant. / Ter conatus ibi collo dare brachia circum; / ter frustra comprehensa manus effugit ymago, / par levibus ventis volucrique simillima somno. Non tamen credendum est quod anima sit ventus, ut Greci iam dixerunt, et ut simulat hic dictus poeta, ex eo quod ore trahentes aerem vivere videamur. Nam, ut dicit Ysiderus circa hoc: Multo prius gignitur anima quam concipi aer possit, cum in utero vivant ante generationem corporis. Inde auctor, quasi admirative ex eo quod iam per aliquos annos dictus Casella iam mortuus fuerat, fingit se quesisse a dicta eius umbra quomodo sibi erat tanta terra ablata, idest tantum iter, quantum et ipse auctor et ipsa umbra tunc fecerant de uno et eodem loco ad illud quod iter dicta umbra facere debuisset dudum post eius mortem; qui respondit ut in textu habetur, ad notitiam cuius est advertendum sub quo intellectu auctor hunc angelum accipiat primo et secundario. Et dicit quod hic primo allegorice ipsum accipit pro motu angelico illo qui trahit homines de Egypto, idest de servitute peccatorum ad statum penitentie et purgationis per mare, idest per fluctus et amaritudines terrene purgationis et voluptatis, ut tractus fuit populus Israel de servitute pharaonis de Egypto in qua steterat per septuaginta annos, ut in libro Ester, et per mare rubrum, ut in Psalmo hic allegato dicitur. Circa quod ait Thomas: Quantum ad vim concupiscibilem, vivendo quasi in mari rubro sumus, ubi varii fluctus concupiscentie sibi invicem succedunt, in quo fetor et salsedo est, cum voluptas, ut aqua salsa maris sitim provocet, non extinguit. Quantum vero ad vim rationalem sumus quasi in Egypto tenebrarum, ubi multis plagis percutimur sicut Egyptus percussus est. Ad hoc etiam Dionisius in suo libro De Gerarchiis ait: Angeli describuntur cum alis quia a contagione terrena penitus alieni sunt. Quare vide cur auctor dicat hunc angelum cum alis albescentibus huic inde sibi a longe cum tertia albedine, scilicet dictarum animarum, ut dicit textus, per mare ita trahere dictos spiritus canentes In exitu Israel de Egipto domus, et ducere eos ad hunc montem Purgatorii; et ex hoc dicitur humanum est peccare, angelicum abstinere, diabolicum perseverare. Secundario accipit auctor hic hunc angelum in suo proprio esse, quasi velit sentire quod angeli ut ministri Dei animas purgantes se in hoc mundo in abditis Idest in remotis receptaculis, ut ait Augustinus, ut scripsi supra super rubrica, sicut anima Pasquasii, ut etiam ait Gregorius in eius Dialogo, et ut scripsi supra, item super dicta rubrica huius secundi libri ducant ad verum et universale Purgatorium cito et tarde secundum exigentiam iustitie divina, quod totum videtur confirmare Psalmista dicens: Qui facit angelos suos spiritus et ministros suos. Tamen dicit dicta umbra quomodo tunc a tribus mensibus citra dictus angelus in suo proprio esse predicto accepit quascumque tales animas purgantes se in hoc mundo ut supra dixi et hoc requirentes ratione anni Iubilei, de quo dicitur in Levitico capitulo ultimo qui annus remissionis et liberationis erat; nam in anno MCCC°, in quo auctor fingit se hec vidisse in medio mensis Martii, talis indulgentia facta fuit Rome et generale perdonum per Ecclesiam incipiens die Natalis Domini, et sic quasi iam tres menses lapsi tunc erant de dicto perdono, ut hic tangitur, unde ait dicta umbra quomodo eo quod erat tunc revoluta ad faucem Tiberis, levata a dicto angelo et delata illuc, quasi velit nichilare auctor in hoc quod tulit generalis indulgentia romane Ecclesie etiam talibus animabus separatis purgantibus se in hoc mundo spiritualiter se volventibus ad eam, condolendo de earum tarda conversione olim habita in earum vita, unde merentur tardare in hoc mundo ire ad verum Purgatorium, et penitendo tunc vehementius de hoc, ut tunc contingit hic nobis aliis. Nam Yeronimus, scribens super dicto ultimo capitulo Levitici ibi: Qui domum suam vel agrum Domino vovendo consecraverit non potest eam redimere nisi siclo, quod continet viginti obolos, usque ad iubileum, ait: In hoc docemur quod quicunque domum conscientie conversationis per penitentiam Domino offerre atque pretio bonorum operum de vana conversatione sue vite se ipsum redimere voluerit, non potest hoc facere nisi siclo sanctuarii, idest nisi operibus penitentie Sacra Scriptura prefixis. Et, ut tangat quomodo sine directione sancte matris Ecclesie Catholice Romane et eius mandatorum et preceptorum nemo potest ire ad salvationem, cum sit et dicatur mater fidei et religionis dicta Ecclesia, ideo auctor fingit dictam umbram dicere quod ad dictam faucem Tiberis congregantur omnes qui non tendunt versus flumen primum infernale dictum Acherontem. Ultimo auctor, ut tangat de prima causa que facit homines in hoc mundo tardos ad confessionem et penitudinem, ut est delectatio in cantu amatoriarum cantilenarum - ad quod Gregorius respiciens, corrigendo nos, inquit: Cum blanda vox queritur sobria vita deseritur, - fingit umbram Caselle ibi cecinisse: Amor che ne la mente me ragiona; que verba fuerunt cuiusdam cantilene auctoris, et per cantilenam talem ipsam umbram et alios ibi audientes eam a dicto Catone fore depulsos et correptos sub typo virtutis honestatis abominantis talia audire, ut dicit hic textus, ac etiam sonos insanos et mundanos, unde Thomas: Musica instrumenta timenda sunt: fingunt enim corda hominum et molliunt, et ideo secundum verbum sapientium esse ut frangenda. + +{Avenga che la subitana fuga.} In hoc tertio capitulo usque ibi: {Intanto devenimo a piè del monte}, auctor adhuc se continuat ad proxime precedentia hoc modo quod, dispersis illis spiritibus per dictum Catonem acceptum hic sub typo virtutis honestatis, ut dicitur in precedenti capitulo, Virgilius de tali casu ita a se ipso remorsus fuit, ut dicit textus; in quo auctor vult ostendere per Virgilium in hoc passu hominem rationabilem et honestum, dignissime et pure conscientie, in hoc mundo viventem, pati ex modico defectu magnam remorsionem conscientialem. Unde scribitur in Decretis quod Bonarum mentium est etiam ibi culpam suam agnoscere ubi culpa non est, ita est quod id quod est veniale peccatum in alijs hominibus, in perfectis, idest virtuosis, est mortale, ut magis morsicatur a dentibus rationis et conscientie, subdendo auctor ad nostram moralitatem hic quomodo festivitas sive festinantia ab omni nostro actu, puta incedendo, loquendo, comedendo et in alijs similibus, honestatem dismagat, idest disiungit et removet. Unde Gratianus, volens in hoc Episcopos et alios clericos doctrinare, inducendo Sallustium increpantem Catilinam de incessu suo modo cito modo tardo ita scribit in suo Decreto: Incessu autem debet sacerdos esse ornatus, ut gravitate itineris maturitatem mentis ostendat; inde compositio eius corporis, ut ait Augustinus, *Qualitatem indicat mentis*; unde Ystoriographus ille, scilicet dictus Sallustius in suo Catilinario, ait: *Cum eius*, scilicet dicti Catiline, *mutabilitatem describeret*, subdit, *Cuius conscientia excitata curis vastabat mentem incessus, modo citus modo tardus*, nec facit instantiam in hoc quod ait iste auctor infra in XVIII° capitulo, ubi videtur festinationem commendare dicendo: Maria corse cum fretta a la montagna: nam non loquitur ibi de festinatione personali, sed potius de festinatione mentali et temporali. Nam, ut scribit Lucas, Evangelio capitulo primo, facta angelica annunciatione, et dicto per ipsam dominam nostram: *Ecce ancilla domini, fiat michi secundum verbum tuum*, statim ipsa virgo abijt in montanea cum festinatione, idest sine dilatione et intervallo temporis. Inde auctor fingit se cum umbra Virgilii processisse versus dictum montem Purgatorii, et quod ipse solus auctor cum persona sua ibi tantummodo faciebat umbram in terra de lumine solis et non anima Virgilii; de quo subito timuit, ut dicit textus. Ex quo Virgilius sumpsit causam dicendi ipsi auctori quomodo corpus nostrum animatum est opacum, idest non transparens sed umbriferum, et ex hoc dicit de corpore suo sepulto Neapoli, secundario ubi tunc erat vesperum, idest nox, seu principium eius, nam primo sepultum fertur Brundisii, civitatis Calabrie, unde pro epitaphio scriptum ibi est super eius sepulcro: Mantua me genuit, Calabri rapuere, tenet nunc Parthenope: Cecini pascua rura duces. Item dicit etiam quomodo anima eius, nunc a dicto corpore suo separata, est transparens ut sunt celi, aer, aqua et vitrum et alia corpora diafana. Dicitur enim diafanum a dia, quod est duo et fanos aparitio. Nam septem celi planetarum sive spere posite inter nos et firmamentum octave spere non tollunt nobis aspectum nec impediunt dicte octave spere seu stellati celi, ut patet ad sensum, unde Phylosophus in primo De Anima dicit Leucippum, alium phylosophum, tenuisse animam esse spera rotunda propter id quod maxime possunt penetrare per omne huius figure et respondendo Virgilius cuidam tacite questioni qua posset dici quomodo ergo tales anime patiuntur ut res aeree et impalpabiles, dicit quomodo ad patiendum supplicia calida et gelida similia corpora idest talia corpora ut sunt anime et similia eis, ut sunt demones - illa virtus disponit que non vult hominibus apparere quomodo hec agat, scilicet virtus divina. Ad hoc primum Augustinus in libro De Ortodoxa Fide sic ait: Angeli et omnes virtutes celestes corporee sunt, et anime separate et demones, quod patet quia localiter circumscribuntur tamen hoc patet in anima, ut idem Augustinus ait in XXI° De Civitate Dei: Non est materialiter, ut est in corporibus materialibus, sed spiritualiter patitur ab igne Inferni et Purgatorii, ut ab instrumento divine iustitie. Ad secundum, in eo quod dicit quod insipiens est qui extimat quod nostra ratio humana possit transcurrere viam infinitam divine sapientie, que substantialiter, ut dicit textus hic, est una in tribus personis. Quantum ad Trinitatem divinam facit quod ait Augustinus in libro De Civitate Dei predicto dicens: In operibus Dei deficit ratio in corde et in sermone, et quod dicit Ecclesiasticus VIII°, ibi: Omnium operum Dei homo rationem reperire non potest, et quod ait Apostolus, Ad Romanos XI° capitulo, dicens: O altitudo divitiarum sapientie et scientie Dei, quam incomprehensibilia sunt iudicia eius et investigabiles vie eius, et quod ait Baruch propheta dicens in capitulo III°: Quis ascendit in celum et accipit sapientiam non est qui sciat viam eius, ex quibus auctor in persona Virgilii conclusive circa hec subdit quod nos gens humana sumus, idest esse debeamus contenti huic coniunctioni causali quia circa predicta talia; que dictio quia importat, secundum Phylosophum in principio Methaphysice, scire effectum ignota causa, sed scire propter quid est scire effectum et causam, quasi dicat simus contenti videre effectum in talibus sine impossibili visione cause, arguendo per modum ab impossibile. Nam si, ut scribitur, Ypocras et Pictagoras induxerunt hanc legem discipulis suis, ut non essent ausi pro sententijs suis interrogare propter quid, sed esset eis pro ratione dicentis auctoritas, quanto magis auctoritas divina pro ratione habenda est; et subdit Virgilius hic: ergo si humana ratio scrutari potuisset et investigare primi nostri parentes non prevaricati fuissent precepta Dei, et per consequens non fuisset opus incarnationis verbi divini in Maria, ut dicit hic textus; ac etiam Aristotiles et Plato et alii magni phylosophi et poete dampnati in limbo Inferni previdissent adventum filij Dei et credidissent in Christum venturum et sic salvati forent. De qua premissa passibilitate anime separate, et quomodo afficiatur tormentis Inferni et Purgatorii plene scribit Thomas in suo Contra Gentiles in X° capitulo, et ego plenius scribam infra in capitulo XXV° ubi de hoc videtur. + +Post hec auctor venit ad secundam partem presentis capituli, ubi primo tangit de repentibus rupibus existentibus inter Lericem et Turbiam civitates riparie Ianuensis. Inde, factis suis comparationibus que per se patent, fingit ibi se reperire illam turbam animarum de qua dicit textus, iuxta dictum montem vagando ita extra Purgatorium sive ripas dicti montis Purgatorii. Quas animas dicit esse illorum qui in hoc mundo viventes contempserunt sententias excomunicatorias contra eos latas et interdicta, tamen in fine contriti salvati sunt, et in pena talis contemptus dicit quod ita extra Purgatorium vagantur, sive extra dictas ripas et vagabuntur triginta annis pro omni anno quo vixerunt in tali contemptu et contumacia Ecclesie, accipiendo hic auctor tempus pro anno ut accepit Daniel scribendo in capitulo VII° de Antichristo, scilicet quod regnabat Per tempus et tempora et dimidium temporis, quod exponitur Per annum et annos et dimidium anni, et idem de mensibus et diebus talis contumacie intelligatur eadem ratione. Et sic tangit hic de illa secunda qualitate animarum de qua dixi supra super rubrica huius secundi libri, in qua maioritate pene contumacie vult auctor ad terrorem viventium in hoc mundo ne contempnant sententias excomunicationis ut plurimi faciunt, maxime potentes, sed respiciant Gregorium dicentem: Sententia Pastoris, sive iusta sive iniusta, timenda est; idest non ex superbia contempnenda, exponit Urbanus Papa in Decretis, Hoc ita aggravare peccatum et contemptum et non sine causa; nam dicit Gratianus in Decretis quod Excommunicatio prius manavit ab ore Dei. Idem dicit Genesis secundo capitulo, excommunicando Adam ab esu ligni vite: Videte ne forte summat de ligno vite etc., quod etiam terror potest elici in forma pene illate talibus contumacibus sacerdotum in Veteri Testamento: Quicunque sacerdotibus non optemperaverit extra castra positus lapidabitur a populo aut gladio cervice subiecta contemptum expiavit cruore. Ad quod ait Crysostomus etiam, Super Epistula ad Hebreos: *Nemo contempnat vincula ecclesiastica; non enim homo est qui ligat, sed Christus, qui hanc potestatem dedit sacerdotibus*, ut Mathei capitulo XVI° dicitur; item et Augustinus dicens: Omnis Christianus, qui a sacerdotibus excommunicatur Sathane traditur; item et Magister in IIII° Sententiarum dicens: Quoscunque ligant pastores, adhibentes clavem discretionis reorum meritis, ligantur et solvuntur apud Deum, qui iudicio divino sententia sacerdotis approbatur. Nam qui meruerunt foris sunt apud Deum, qui non meruit non leditur, nisi contempnat. Et ad propositum adhuc dicte more quam trahunt anime talium hic vult alludere auctor cuidam Decreto dicente: Qui, iubente sacerdote, pro quacunque culpa ab Ecclesia exire contempserit, pro noxa contumelia tardius recipiatur ad veniam. Inter quas umbras hic auctor fingit se reperisse umbram Manfredi, filii naturalis imperatoris Federici secundi, olim regis Sicilie et Apulie, qui cum Karulo bellando in prelio simul amisso dicto regno mortuus est, ut scripsi supra in Inferno in capitulo XXVIII°, qui ab Urbano papa privatus fuit dicto regno et a Clemente papa IIIJ°, successore dicti Urbani, postea anathemizatus est, idest dampnatus est maiori et solempni excommunicatione, ex quo corpus enim mortuum et tumulatum iuxta terram Beneventanam Apulie sub magna mora lapidum, ut dicit hic textus, fecit per episcopum Cosentie, civitatis dicte Apulie, deferri extra regnum Apulum extincto lumine, idest sine aliquibus cereis et candelis accensis, ut moris est exequiarum, et proici prope flumen Viridem, dirimentem Apuliam a Campanea et a terris Patrimonii, quod totum dicit dictus spiritus Manfredi hic: si dictus Episcopus bene legisset in Deum hanc faciem, idest hanc partem iudicii et miserationis divine quam sequuntur tales anime predictorum per contrictionem in fine vite convertendo se ad ampla brachia Dei non recusantia recipere omnes reddeuntes ad ea non obstante tali maledictione excommunicatoria, illud quod fecit non fecisset; ad quod confirmandum facit quod ait Augustinus predictus recitatus in quodam Decreto dicens: Corripiantur a prepositis suis subditi correptionibus de karitate venientibus pro culparum diversitate diversis, vel minoribus,vel amplioribus, quia et ipsa, que dampnatio nominatur, quam facit episcopalem iudicium, qua pena in Ecclesia nulla maior est, potest, si Deus voluerit in correptionem saluberrimam cedere ac proficere. Neque enim scimus quid contingat sequenti die, aut ante finem vite huius de aliquo desperandum est? Aut contradici Deo potest ne respiciat, et det penitentiam, et, accepto sacrificio spiritus contribulati cordisque contriti, a reato quamvis iuste dampnationis absolvat, dampnatumque ipse non dampnet; qui dicit: convertimini ad me et ego convertar ad vos? Facit etiam ad propositum quod ait Ezechiel propheta XXXIII° capitulo, dicens: In quacumque hora peccator conversus fuerit et ingemit ut vita vivet et non morietur, et in quodam Decreto dicitur ad hoc etiam: Misericordie Dei mensura imponere non possumus, nec tempora diffinire, apud quem nullas patitur conversio venie moras. Ultimo rogat dictus spiritus auctorem ut revelet Constantie, eius filie et uxori olim domini Petri regis Aragone, patris Iacobi regis Aragone et Federici regis Sicilie, filiorum dicti domini Petri, quomodo invenit eum in illo loco et quod pro eo bene faciat, cum propitiationes hic facte per viventes multum valeant animabus ibi existentibus, ut dicit textus hic. Ad quod facit quod ait Augustinus in Enchiridion dicens: *Neque negandum est defunctorum animas pietate suorum viventium relevari, cum pro illis sacrificium mediatoris offertur vel elemosine fiunt*, et in quodam Decreto ad idem dicitur: Quattuor modis anime defunctorum solvuntur: aut oblationibus sacerdotum, aut precibus sanctorum, aut carorum elemosinis, aut ieiunio cognatorum. + +{Quando per dilettanza o ver per doglia.} Ad evidentiorem intelligentiam horum verborum et sequentium in presenti principio huius IIIIti capituli, que auctor continuando se adhuc ad proxime dicta prohemialiter quasi premisit, notandum est quod Thomas in prima parte eius Summe questio LXXVIa, recitat quod Quidam maximus phylosophus nomine Iacobus Syrius posuit in homine esse duas animas numero differentes: animalem scilicet, qua animatur corpus, sanguini immixtam, et aliam spiritualem que rationi ministrat; item etiam quod Plato tenuit in nobis esse tres animas per organa differentes, scilicet vegetativam sive nutritivam in hepate, sensitivam seu concupiscibilem in corde, et intellectivam seu cognoscitivam in cerebro. Quas erroneas opiniones ibidem Thomas improbat, et iste auctor infra in capitulo XXI°, ubi de hoc plene videbis, unde in libro De Ecclesiasticis Dogmatibus dicitur: Neque duas animas esse dicimus in uno homine, sed dicimus unam et eandem esse animam in homine, que corpus sua societate vivificat et semetipsam sua ratione disponit. Ita, quod non sit Socrates per aliam animam homo et per aliam animal, et ut vegetativum et sensitivum non sint anime in nobis, ut dictum est, singulares, sed sint potius partes, idest potentie, nostre anime intellective, audi Phylosophum in primo De Anima dicentem: Amplius autem etsi non multe sint anime sed partes, etc., et in secundo inquit: Etiam potentias autem anime dicimus vegetativum, sensitivum, appetitivum, intellectivum et motivum secundum locum. Relinquitur ergo quod essentia anime non est eius potentia secundum actum in quantum est actus, et sic dicte potentie anime possunt dici medie inter substantiam et accidens, quasi ut proprietates naturales sint. Item sciendum est etiam ad propositum quod quedam operationes sunt sive virtutes anime que exercentur sine organo et sensu, ut intelligere, velle et ymaginari, et hec sunt in anima ut in subiecto; alie sunt que exercentur per organa corporalia ut visus et auditus, et alie sensuales, et hec sunt in subiecto coniuncto et non in anima sola, unde Phylosophus in suo libro De Somno et Vigilia dicit quod Sentire non est proprium anime neque corporis, sed coniunctim. Modo auctor, ut ostendat quod nedum rationibus predictis, sed etiam experientia dicta oppinio de pluribus animabus falsa sit et reproba, fingit hic ita se ivisse, intentum et fixum ascultando verba dicti spiritus Manfredi quod non perpendit quod sol per quinquaginta gradus processerat ibi comprehendentes tres horas et tertiam partem alterius hore, donec loquutus fuit cum eo, quod non contigisset si sensitiva potentia esset in nobis anima diversa et separata ab intellectiva. Circa que singula premissa, auctor textualiter disserendo sic ait: quando ob delectationem aliquam vel dolorem comprehendentem aliquam nostram virtutem, subaudi sensualem, puta visum vel auditum, si anima nostra bene, idest intense, ad ipsam se copulet et liget, videtur quod ad nullam aliam potentiam intentam amplius nisi ad illam, unde, se ipsum declarando, auctor subdit: ergo dum aliquid auditur vel videtur quod in totum ad se teneat ipsam nostram animam, labitur tempus; nec perpendimus quod totum est contra dictum errorem platonicum de dictis pluribus animabus in nobis particulariter se habitantibus, ut iam supra dixi, et quia posset aliquis predictis sic obicere: *Nonne tota die ego et alii videmus et audimus multa et diversa et nichilominus perpendimus de aliis que fiunt et dicuntur circa nos?*, dicit auctor quod alia potentia est hec talis generalis et simplex qua anima ascultat et intelligit audiendo simpliciter et explicite non occupando ipsam totam animam, ab illa implicita et intensa que habet totam animam integram, ideoque subdit istam fore quasi ligatam et illam solutam. Et sicut hic tangit de tali intensa potentia auditiva, auctor hic ita de visiva sic etiam intensa tangit infra in capitulo penultimo huius libri Purgatorii sic incipiendo illud: Tanto eran gli occhi mei fissi et attenti / a disbramarsi la decenne sete, / che gli altri sensi meran tutti spenti. Ad que etiam idem Thomas in Questionibus suis De Anima sic ait: Est enim in homine una anima tantum secundum substantiam, que est vegetativa, sensitiva et rationalis, que dat corpori quidquid dat vegetativa et sensitiva; hinc est quod cum operatio unius dictarum potentiarum fuerit intensa, impeditur alia operatio, et etiam quia est redundatio ab una potentia in aliam, quod non esset nisi omnes potentie in unam essentiam reducerentur. + +Post hoc auctor, dicto quomodo cum pedibus corporalibus descenditur laboriose in civitatem Noli existentem in Riparia Ianuensi, rupibus scopulosis circundata summis, et ascenditur in civitatem Sancti Lei positam in culmine cuiusdam singularis altissimi montis, idest in comitatu et territorio comitum de Montefeltro, et in summitate montis Bismantue positi in territorio regionis, item in summitate illius excelsi montis Apulie qui dicitur et vocatur Cacumen - de quo Lucanus in principio IIIti, scribendo recessum Pompei sic ait: Omnis in Yonios spectabat navita fluctus; / solus ab Esperia non flexit lumina terra / Magnus, dum patrios portus, dum litora nunquam / ad visum redditura suos tectumque cacumen / nubibus et dubios cernit vanescere montes - dicit qualiter non sic pedibus ascenditur ille mons Purgatorii, sed volando cum alis snellis, idest agilibus et levibus, grandis desiderii post conductum Virgilii sibi dabat spem et lumen faciebat: quod totum in hoc passu allegorice seu tropologice, idest moraliter, dicit; nam, sicut in capitulo primo Inferno iam dixit, et ego ibi scripsi, auctor hunc montem accipit pro altitudine boni et felicitatis humane ad quam solum ascendimus cum alis, idest cum virtutibus animi desiderantis illam, non cum pedibus corporalibus cum conductu recte rationis que in persona Virgilii hic figuratur. Et hoc dicit inherendo verbis Phylosophi dicentis in I° Ethicorum: Felicitas est operatio secundum virtutem perfectam; et subdit ipse Phylosophus: Virtutem dicimus humanam non eam que corpori, sed eam que anime; nam felicitatem operationem anime dicimus, et virtutem predictam nichil aliud quam rectam rationem, per que hic amodo satis possunt esse aperta in suo integumento hec verba auctoris. Inde etiam ut tropologice tangat auctor hic quod ait Glosa super illo verbo evangelico Mathei: Iugum meum suave est, dicens: Angusta via est que ducit ad vitam, que non nisi angusto initio incipitur - dicit quomodo primus ascensus dicti montis erat strictus et artus, ut dicit textus. Et ex hoc etiam inferius in hoc capitulo inducit Virgilium dicere sibi quomodo principium ascensus illius montis gravis erat et in processu levis - in quo allegorice includit quod ait Seneca, Ad Lucilium dicens: Initium eundi ad virtutes arduum est, quia hoc primum imbecillis et egre mentis est, formidare inexperta. Itaque cogenda est ut incipiat: deinde non est acerba - tangendo comparative auctor etiam hic de costa illius montis Purgatorii superba taliter, idest repente, magis quam lista, idest linea medii quadrantis ad eius centrum cuius figura est hec: Inde auctor, de orbitate terre volens tangere et de circulis celi, astrologice fingit se respicientem versus orientem illius alterius emisperii et partis mundi, versus quem respiciendo homines solent iuvari, dicit hic auctor - unde Phylosophus in VIII° Physicorum inquit: Virtus motoris celorum attribuitur parti orientali - percuti a sole super humero sinistro, de quo ammirando Virgilius eum clarificat per hec subtilia verba que sequuntur in textu precedenti; ad quorum intelligentiam prenotandum est quod in firmamento celi, quod dicimus et vocamus octavam speram stelliferam, est quidam circulus, matematica quadam ymaginativa inspectione, qui totum motum universi procedente a nono celo, ut a primo mobili, per medium equaliter dividit, protractus de nostro oriente in occidentem. Et ex hoc auctor vocat eum hic medium circulum motus superni, et auctor Tractatus Spere vocat eum etiam ex hoc Cingulum primi motus ex eo quod cingit primum mobile, idest nonam speram, in duo equalia, eque distans a polis mundi, quorum unus, dictus Polus Articus Septentrionalis noster et Borealis semper hic nobis apparet; alius dictus Antarticus, quasi contra dictum Articum positus, nunquam nobis hic ostenditur: unde Virgilius in sua Georgica, de hiis polis loquens, ait: Hic vertex nobis semper sublimis; at illum / sub pedibus Stix atra videt Manesque profundi, qui duo poli duo puncta dicuntur stabilia in dicto firmamento et axem spere terminant, et ad illos volvitur mundus, qui circulus premissus ita medians universum motum appellatur equinoctialis comuniter, ex eo quod, dum sol transit per illum, quod est bis in anno, scilicet in principio Arietis et in principium Libre, est equinoctium in universam terram, unde ab astrologis vocatur equator dictus circulus equinoctialis, ut dicit et tangit hic auctor, quia equat diem artificialem nocti; est etiam quidam circulus alius, Zodiacus connominatus, in ipso firmamento qui intersecat dictum equinoctialem, et intersecatur ab eodem in duas partes equales, una quarum declinat versus septentrionem usque ad quendam alium circulum, dictum Tropico Cancri, alia versus meridiem usque ad alium Tropicum Capricorni. Dicitur enim dictus circulus obliquus ita Zodiacus, a zoe, quod est vita beata secundum motum planetarum: sub illo est omnis vita in rebus inferioribus; unde Aristotiles, in libro De Generatione et Corruptione, vocat eum circulum obliquum, quia per accessum et recessum solis in eo fiunt generationes et corruptiones in rebus inferioribus. Et Virgilius in sua Georgica ad hoc etiam sic ait: Et via secta per ambas / obliquus qua se signorum verteret ordo, et Lucanus in VIIII°: Deprehensum est hunc esse locum qua circulus alti / solstitium medium signorum percutit orbem. Item notandum est Virgilium dicere in eius preallegato libro: Quinque tenent celum zone: quarum una corrusco / semper sole rubens et torrida semper ab igni; / quam circum extreme dextra levaque trahuntur / cerulee, glacie concrete atque imbribus atris / has inter mediamque due mortalibus egris / munere concesse divum etc. Sub quibus quinque zonis directo sunt quinque plage in terra, unde Ovidius: Totidemqe plage tellure premuntur, modo illa zona que est inter dictos duos tropicos, in cuius medio est linea equinoctialis, inhabitabilis est propter estum, unde dicitur torrida zona similiter et plaga sibi subiecta directo inhabitabilis est cum comprehendatur a dictis duobus tropicis, inter quos semper sol discurrit, et ab eis dictus circulus Zodiaci terminatur. Item alie due zone que circumscribuntur a circulo artico et a circulo antartico contra polos mundi inhabitabiles sunt propter frigora, et per consequens plage terre sibi supposite; alie vero due zone, quarum una est inter tropicum Cancri et circulum Articum, in qua sumus, et in cuius medio dicitur esse civitas Ierusalem, et alia que est inter tropicum Capricorni et circulum Antarticum habitabiles sunt, ut temperate a calido et frigido; cuius nostre dicte plage extremi habitatores versus equinoctialem videntur esse ultimi citra dictum tropicum Cancri Ethiopes - unde Lucanus: Ethiopumque solum, quod non premeretur ab ulla / signiferi regione poli nisi poplite lapso / ultima curvati procederet ungula thauri / ac etiam Libici et horestis et carinam, unde idem Lucanus: Tunc furor extremos movet romanus Horestes / carmanosque duces etc. - versus septentrionem sunt illi de Scythia et morantes aput Ripheos montes, unde Virgilius in Georgicis: Mundus, ut ad Scithiam Ripheasque arduus arces / consurgit, premitur Libie demersus in Austros. Modo dicit auctor Spere predictus quod illis quorum Zenit est in dicto tropico Cancri per unam horam est eis umbra perpendicularis, in qua parte, secundum Lucanum, videtur esse Ciana civitas, toto alio tempore iaciunt umbram versus septentrionem. Illis vero quorum Zenit est inter dictum tropicum Cancri, ultra quem sol nunquam procedit, et articum circulum, contingit quod sol in sempiternum non transit per Zenit capitis eorum, et illis umbra semper iacitur versus sempemptrionem qualis est situs noster, et e converso in alia plaga ultra tropicum capricorni, ad quod respiciens etiam idem Lucanus, inquit: Et tibi quecumque es Libico gens igne directa, / in Noton umbra caditque, nobis exit in Arcton. Circa premissa scribit Ysiderus esse in Yndiam regionem bis fruentem in anno ubi radii solis perpendiculariter flectuntur in aliqua parte sui, et quod Articus in orizonte terre movetur ita quod polus Antarticus visibilis est illis, ex quo patet quod eorum habitatio in eorum parte transcendit primum climam, et sic subtiliter advertendo umbra nostra a radiis solis semper est hic ad sinistram versus septentrionem cum percutiamur a sole super humero dextro respicientes versus Orientem nostrum; quod tangens Lucanus, in persona Arabum venientium versus Ytaliam, ait: Ignotum vobis, Arabes, venistis in orbem / umbras mirati nemorum non ire sinistras. Hiis ita premissis, adhuc iterum ymaginari debemus quod omnia in hac nostra media parte mundi et celi directe diversificantur, et contraria et opposita sunt hiis que in alia parte mundi et celi consistunt nobis deorsum; nam illa pars mundi que est hic nobis Oriens est ibi Occidens et e converso, et que est meridionalis hic nobis est ibi septentrionalis et e converso, item polus hic nobis septentrionalis et apparens, est ibi meridianus. Item, dum hic est dies ibi nox et e converso, item dum hic est estas ibi hiems et e converso, item dum hic nobis oritur sol inter nos et partem meridianam, ibi oritur inter dictum montem Purgatorii et aquilonem, ut refert auctor hic, idest inter hanc partem que nobis est septentrionalis, unde spirat ventus dictus aquilo, que ibi est meridionalis pars; et sic bene concluditur quod scribit hic auctor, scilicet quod sol oriens ibi percutiebat eum aspicientem versus eius Orientem in humero sinistro, ita quod eius umbra fiebat ad dextram ut per contrarium fit hic, unde super eo quod ait Phylosophus in secundo Methaurorum, dicendo quod Nostra terra habitabilis similatur cuidam tympano, sic ait comentator hoc eodem respectu et ratione: Si sol aliquando esset inter nos et Septentrionem, fieret umbra nobis versus Meridiem, idest oppositum solis et e converso. Ad id quod incidenter auctor hic tangit de Castore et Polluce et de Ursis, est advertendum quod, secundum figmenta poetarum, Iupiter in forma cigni concubuit cum Leda, regina et uxor Tindari, regis de Grecia, de quo concubitu dicta Leda concepit unum ovum de quo nati sunt postea duo masculi gemelli, scilicet predicti Castor et Pollux fratres, quos Iupiter translatavit in illud signum celeste, quod inde ab eis dictum est signum Geminorum. Item est etiam advertendum quod dictus Iupiter concubuit cum quadam alia muliere nomine Calistone, ex qua genuit filium quendam nomine Arcadam, quos Iuno, uxor dicti Iovi, irata de tali adulterio mutavit in ursas; Iupiter vero postea eos translatavit in duas constellationes positas in celo iuxta polum Articum nostrum seu plaustrum septentrionale. Modo dicit Virgilius auctori quod si tunc sol ibi fuisset in dicto signo Geminorum, ubi finguntur esse dicti Castor et Polux, ipse autor in dicta sua ammiratione vidisset Zodiacum robechium, idest rotationem Zodiaci circuli adhuc magis vicinari Ursis, idest septentrionali nostre parti que meridiana est ibi (dicitur enim robechium Florentie rota molendini dentata); et quomodo hoc procedat dicit Virgilius quod auctor apud dictum montem Purgatorii tunc existens ymaginetur montem Syon existentem inter civitatem Yerusalem esse super terra iunctum cum dicto monte Purgatorii et collectum ita quod habeant ambo unum orizontem et diversa emisperia, et videbit stratam Phetontis, idest circulum dicti Zodiaci per eum male decursum, ut plene scripsi ad ystoriam supra in Inferno in capitulo XVII°, esse ab uno latere Syon, quanto ab altero latere erit dicto alteri monti, et subdit hoc esse consequens tali ratione quia dictus circulus equator seu equinoctialis, qui semper remanet inter solem et vernum, idest inter septentrionem et meridiem, partitur, idest elongatur ab occulis illorum qui essent super dictum montem Purgatorii sub alio emisperio versus partem septentrionalem illius partis mundi que nobis est meridiana, quando olim Ebrei habitantes Ierusalem et hodie illi etiam qui ibi manent ac etiam omnes habitantes in ista nostra quarta habitabili vident eum versus calidam partem, idest versus nostrum meridiem: que omnia ad bene intelligendum requirerent secum inspectionem spere materialis. + +Inde auctor, procedendo, volens tangere de tertia qualitate animarum expectantium extra Purgatorium, illorum scilicet qui in hoc mundo propter negligentiam usque ad extremum distulerunt penitere et confiteri, fingit se has tales animas invenire sedendo ad umbram, ut dicit textus - alludens in hoc illis verbis Iuvenalis dicentis: Nos genus ignavum tecto gaudemus et umbra, in quo vitio Magna pars vite labitur, ut ait Seneca in prima Epistula, ideoque vocat negligentiam ibi turpissimam iacturam - inter quos fingit se ibi cognoscere umbram Bivilaque, hominis de curia de Florentia ita in actu pigro, ut dicit textus - alludens etiam illis verbis Salamonis dicentis Proverbiorum capitulo XXVI°: Abscondit piger manus sub ascellas nec ad os suum applicat eas inducendo etiam auctor dictam umbram dicere inter alia quomodo oratio non bone persone facta pro eis non auditur, adeo per illa verba Iohannis capitulo VIIII° ubi dicitur: Scimus autem quod peccatores Deus non audit, sed qui voluntate eius facit exaudit; ad idem Salamon, Proverbiorum XV° capitulo, ait: Victime impiorum abominabiles sunt Deo, vota iustorum placabilia, et Iacobus in sua Epistula capitulo V° etiam inquit: Multum enim valet deprecatio iusti, exemplificans de Elia qui orando pluere fecit et cessare. Nam si is qui displicet, ut ait Gratianus in Decretis, ad intercedendum mittitur, irati animus ad deteriora provocatur, sed opponitur contra hec, scilicet ut etiam orationes peccatorum audiantur a Deo, de quodam Decreto sumpto ex illis verbis Osee prophete capitulo III° dicentis: Ipsi sacerdotes pro populo interpellant et peccata populi comedunt, quia suis precibus ea delent, qui, quanto digniores sunt, tanto facilius in necessitatibus, pro quibus clamant, exaudiunt, ubi Glosa dicit: Dicuntur comedere peccata populi qui de suis bonis substentari possunt, et tamen accipiunt de ecclesiasticis. Ad cuius solutionem Thomas De Aquino ita distinguit: Si peccator petit aliquid in quantum peccator, idest secundum desiderium peccati, non exauditur a Deo ex misericordia, sed quandoque exauditur ad vindictam, dum permictitur amplius ruere in peccatum, sed si oratio peccatoris procedit a bono desiderio, Deus exaudit eum non ex iustitia, quia talis non mereretur, sed ex pura misericordia, et secundum hanc distinctionem intelligi debet hic auctor loqui. Ultimo in fine huius capituli notandum est quod in fine Africe in Occidente est quedam regio que dicitur Mauritana, et alia extremior in parte occidentali predicta que dicitur Marochitana, ex qua vulgariter eius regnum et locus est dictus Morrocus, cui correspondent Setta et Sibilla civitates in extremo nostro occidentali in fine Yspanie; modo nunquam potest nox incipere cooperire nostram occidentalem partem, et per consequens dictum Morrocum, nisi sol sit in meridiano circulo alterius partis mundi et emisperii, ubi auctor tunc fingit se fuisse, sicut contrarium principium diei debet incipere esse in dicta occidentali nostra parte, cum meridies est in Yerusalem. Ad propositum igitur auctor, inducens Virgilium ad sollicitandum ipsum ad iter, fingit eum sibi dicere: veni amodo et propera, nam vides me tangere cum pede posito, hic in textu, inferius transposito meridianum circulum solis in cuius orizonte ibi orientali, et hic nobis occidentali iam nox cooperit Morrocum. + +{Io era già da quelle ombre partito.} In quinto capitulo isto auctor, continuando se prohemialiter, tangit quomodo moraliter homo directus ad eundum ad summitatem virtutum per rationem non debet propter murmura personarum et alia accidentia sibi tale eius iter lentum facere. Nam, ut dicit, multiplicando cogitamen supra cogitamen in se homo, elongatur signum, idest propositum eius bonum, ab ipso, cum foga, que dicitur cursus sagipte metaphorice hic sumpta, se insollat, idest mollificat ita faciendo. Item secundo tangit quod ait Phylosophus in III° Rethoricorum dicens quod Natura intrinseca supplet defectus partium extrinsecarum, et ideo ex sanguine erubescentia nobis in vultu in iuvamen verecundie causatur; Que verecundia, ut ait idem Phylosophus in IIII° Ethicorum, In iuvenibus et mulieribus excusabilis est, sed non in senibus et studiosis; et ex hoc dicit hic auctor quod interdum reddit hominem dignum excusatione alicuius sui defectus, etsi non semper et non omnes. Post hoc auctor fingit se reperire umbras illorum qui in hoc mundo fuerunt tardi ad penitentiam et contrictionem in violenta finali morte, tamen, contriti, mortui sunt lumine gratie divine penitendo se et parcendo suis occisoribus, tangendo comparative de vaporibus ignitis qui transcurrunt per aerem serenum in nocte, ut dicit hic textus, qui qualiter causentur et fiant dicam infra in XV° capitulo Paradisi; eodem modo tangit de nubibus quas maxime in mense Augusti, sole descendente ad occasum, ex eo quod impulse sunt tunc magis ab intenso calore, ut dicit Albumasar in suo Introductorio, igniti etiam vapores findunt inter quas umbras fingit auctor ibi se reperisse spiritum domini Iacobi de Cassero de Fano occisi violenter olim hoc modo: Nam, dum magna guerra olim esset inter comunem Bononie et marchionem Azzonem de Este, civitatis Ferrare et Mutine tunc dominum, occasione Castri Lazari et Savignani Mutinensis districtus occupatorum per ipsum comunem Bononie, iste dominus Iacobus reperiit se fore potestatem dicte civitatis Bononie, in quo officio oportuit eum multa dicere et facere que dictus marchio iniuriosa sibi reputavit; quo officio dicte potestarie completo, dictus dominus Iacobus repatriavit: inde, tractu temporis electus potestas Mediolani, et acceptato illo officio dicte potestarie, et ad illud ire volendo, venit Venetias, inde applicuit terre Oriaci, districtus Paduanorum - quos hic auctor vocat Antenores, ab Antenore Troiano fundatore Paduane civitatis - que terra Oriaci est super ripa Brente fluminis inter plantas Venetorum et quandam villulam paduanam que Mira dicitur, de qua hic in textu fit mentio. Qui, breviter agressus in dicta villa Oriaci a quampluribus assessinis dicti marchionis, fugiens ad paludes, intricatus a cannis et a brago, idest a ceno paludino, mortuus ibi est. Et hoc est quod dicit hic dictus spiritus quomodo vidit fieri ibi lacum de suo sanguine super quo corporaliter vivebat, loquens ita auctor hic habito forte respectu ad quod ait Augustinus in suo libro Questionum dicens: Anima quia spiritus est in sicco habitare non potest, ideo in sanguine dicitur habitare. Item fingit auctor ibi etiam se reperire umbram Boncontis comitis de Monte Feltro occisi olim in conflictu dato per Florentinos Aretinis, cum quibus Aretinis dictus comes erat in contrata Casentini in loco dicto Campaldino iuxta flumen Arni et Archiani nascentis in Alpe montis Pruni supra heremum fratrum Camaldulensis ordinis in costa dicte Alpis et montis situatum, ut tangit hic textus, et quomodo, ut refert dictus spiritus, finivit contritus ita quod anima eius sublevata est, et quomodo amisit visum prius, inde loquelam moriendo, hoc dicens ut tangat contingentia nobis in morte, unde ad hoc, moriens, Camilla ait Anne, sorori sue, Virgilio testante: Hactenus, Anna soror, potui: nunc vulnus acerbum / conficit, in tenebris nigrescunt omnia circum. Inde, ut tangat de natura et potentia demonis, fingit auctor dicere dictum spiritum quomodo ille demon, qui sciens interpretatur, bene novit quomodo ad mediam regionem aeris vapor humidus ascendens reddit in aquam et pregnans aer, etiam ut subdit hic auctor, unde Phylosophus in libro De Generatione dicit quod Aqua fit ex aere cum ex condensationibus nubium generetur et sic aer per consequens convertitur in pluviam. Igitur, a Prato Magno monte usque ad iugum Alpis Falterone, qui montes sunt confines dicte vallis contrate Casentini, infecit aerem dictus demon, ut dicit textus, nebula - quam, secundum Ysiderum, valles exalant humide; que nebula, cum serenitas est, yma petit, at cum nubila est, summa; ad quod ait Augustinus, in XVIII° De Civitate Dei: Spargere aquas altius difficile demonibus non est, quia acumine sensus ex celeritate motus accipiunt sepe potestantem ipsum aerem turbare, cum demones possint tantum quantum secreto omnipotentis arbitrio permictitur, et in libro De Natura Demonum: Ut aerei corporis sensum terrenorum corporum facile precedant; celeritate etiam propter aerei corporis superiorem mobilitatem, sic et in aere sibi notas nobis ignotas futuras prevident tempestates: ad hoc etiam Plato in Timeo ait: Invisibilium divinarum potestatum que demones nuncupantur, prestare rationem maius est opus quam ferre valeat hominis ingenium - concludendo ultimo dictus spiritus quare de eius cadavere nunquam aliquid scitum fuit. Ultimo auctor dicit quomodo etiam ibi vidit umbram domine Pie de Tholomeis de Senis, uxoris olim domini Nelli De La Petra de Marictima, et dicentis quomodo occisa fuit a dicto suo viro. + +{Quando si parte il gioco de la zara.} Auctor in hoc VI° capitulo, adhuc se continuando ad proxime supradicta, premissa prohemialiter hac sua comparatione de lusoribus, fingit postea in iam dicta turba animarum se vidisse umbram domini Benicase de Laterina, districtus Aretii civitatis, occisi per Ghinum de Tacco de Asinalonga, castro districto Senarum, depredatorem magnum, ex eo quod ut assessor in dicta civitate Senarum dictus dominus Benicasa quendam fratrem dicti Ghini propter eius malefitia condempnavit ad mortem; item umbram Guccii de Petramala de Aretio predicto qui, semel aggresso ab illis de Boscolis suis inimicis fugiens, necatus est in flumine Arni; item umbram Federici Novelli, comitis de comitibus Guidonibus de Casentino, occisi in bello Campaldini, de quo dixi in precedenti capitulo; item umbram Contigini de Scornigianis de Pisis, occisi olim a magnatibus quibusdam Pisanis, cuius corpus ita occisum, dominus Marzuccus eius pater, tunc existens frater minor, cum aliis fratribus sui ordinis detulit sine ploratu ullo et conquestu ad sepeliendum tanquam magnanimus et virtute fortitudinis fretus - secutus in hoc quod ait Chrysostomus Super Epistula ad Hebreos dicens: Lugere et lamentari eos, qui de hac vita decedunt, ex pusillanimitate contingit, item quod ait idem Apostolus, Ad Thessalonicenses capitulo IIII° dicens: De dormientibus nolo vos contristari sicut ceteri qui spem non habent de resurrectione, ut Sadducei, subdentem: qui ab hac vita recedunt, cum Psalmis tantummodo et psallentium vocibus debent ad sepulcrum deferri; nam cum continue in oratione dominica voluntatem fieri postulamus Dei, cur perversi de eo quod facit vel disponit conquerimur? Non obstat ad premissa si dicatur quod Dominus ploravit Lazarum in morte, ut legitur Iohanne XI° capitulo, quare, ut dicitur in quodam Decreto: Ploravit eum reversurus iterum ad erumpnas huius seculi et miserias tantum, non propter eius mortem - item umbram comitis Ursi de comitibus Albertis, occisi olim ab illis de Ubaldinis, item et umbram domini Petri de la Broccia, olim baronis Lodoyci regis Francie, qui, ad instantiam regine, uxor dicti regis de domo Brabantie, occisus est. Modo ad sequentia sciendum est quod Virgilius, in VI° Eneidos, finxit Eneam ductum a Sibylla per Infernum reperisse ibi umbram Palinurii, olim gubernatoris eius navigii, rogantisque ipsum Eneam dicendo: *Da dexteram misero et tecum me tolle per undas, / sedibus ut saltem placidis in morte quiescam*. / Talia fatus erat, cepit tamen talia vates: / *Unde hec, Palinure, tibi tam dira cupido est? / desine fata Deum flecti sperare precando*, per que hec verba ultima ipsius Virgilii auctor hic, videndo illas animas ita rogare ut rogetur per eis, quesivit ab ipso Virgilio, ut dicitur hic in textu, qui respondit ei iuxta illud distingue tempora et concordabis scripturas: nam tunc tempore per preces Deus non movebatur, prout hodie post redemptionem filii sui movetur; nunc tamen summitas iudicii eius flectitur si propter fervorem amoris et karitatis alicuius precantis Deus relevat uno momento aliquam animam de penis Purgatorii debentem in eis esse per mille annos, ut dicit textus hic, ad quod ait Petrus in sua Epistula capitulo IIII° dicens: Karitas operit multitudinem peccatorum. + +Inde auctor fingit se reperisse umbram domini Sordelli de Mantua, olim probissimi viri et scripturati, qui ratione comunis patrie congratulatus est ita Virgilio, ut dicit hic textus, ex quo auctor summit materiam digressive exclamandi contra Ytalicos homines modernos rodentes se ad invicem in qualibet civitate et loco ipsius Ytalie, que serva potest dici hodie, et non domina provinciarum, ut erat olim, ut dicitur hic in textu, ratione sue libertatis usurpata per eius tirampnos. Item dicit et obicit quomodo nulla hodie pars ipsius Ytalie gaudet pace, que quantum sit desideranda audi Cassiodorum dicentem: Omni quippe regno desiderabilis est pax, in qua populi proficiunt, utilitas gentium custoditur. Hec est bonarum artium decora mater, facultates protendit et mores excolit; sed guerra per quam divitias corpus et animam perdimus quelibet eius pars Ytalie vexatur. + +Item obicit etiam auctor in dicens: quid prodest si Iustinianus imperator tibi Ytalie frenum legum reaptavit, ut dicitur infra in Paradiso in capitulo VI°, postquam sella tua, idest sedes imperialis romana, caret sessore suo, idest imperatore? Quem dicit hic etiam auctor exclamando quod gens deberet affectare ibi sedere, attento eo quod habet in documento a Deo circa hoc: nam non satis indicavit homines in temporalibus imperatori subesse debere dum respondit: Que sunt Cesaris, reddantur Cesari, que sunt Dei reddantur Dei, ut Mathei XXII° capitulo habetur? item, et dum censum solvere voluit in hoc mundo imperatori ut ceteri alii, ut legitur Mathei XVII° capitulo super quo ita ait Ambrosius: Magnum quidem est et spirituale documentum, quod Christiani viri sublimioribus potestatibus docentur esse subiecti, ne quis constitutionem terreni regis putet esse solvendam. Si enim censum Filius Dei solvit, quis tu tantus es, qui putas non solvendum? item et cum locutus est ipse Deus ore Petri dicentis in sua Epistula: Estote subditi dominis vestris, sive regi quasi precellenti, sive ducibus tanquam ab eo missis, item ex ore Pauli dicentis, Ad Romanos XIII° capitulo: Omnis anima potestatibus sublimioribus subdita sunt, item et naturali exemplo, unde Gregorius, Ad Rusticum Monacum scribens, ait: In apibus princeps unus, et grues unam sequuntur ordine licterato: imperator unus. Inde auctor exclamando invehit contra Albertum filium Rodulfi comitis de Ausburg de Alamania qui, electus imperator, ut fuit etiam dictus eius pater anno domini MCCLXXIIII°, et approbatus per Alexandrum papam decimum, sine benedictione tamen imperiali, nunquam descendere voluit in Ytaliam ut etiam voluit dictus eius pater, recepta pecunia immensa a dicto papa, restituensque Ecclesie provinciam Romandiole et Marchie, quam ei donaverat Octo imperator. Et ex hoc dicit auctor hic quod, postquam accepit dictus Albertus dictam Ytaliam per predellam freni, idest per electionem acceptatam per ipsum imperium, noluit cavalcare eam, idest noluit eam corrigere et regere veniendo Romam, ex quo abinde citra omnes civitates Ytalie divise sunt et partite in suis civibus, ut est Verona ubi olim erat pars Montechia et pars comitum sancti Bonifatii, item Cremona, ubi Cappellecti erant una pars olim et Truncaciuffi alia, item Urbs Vetus ubi Phylipeschi sunt una pars et Monaldeschi alia, ut tangitur hic per auctorem, et de comitibus Sancte Flore de Marictima et de presura, idest oppressura nobilium, idest potentum Ytalicorum. Inde, more Gualfredi in sua Poetria dicentis: Si fas est accuso Deum etc., auctor exclamat ad Deum cur non respicit ad hec, salvo si hoc non est preparatio que in abisso, idest in profunditate temporis Dei consilii hoc faciat pro aliquo nostro bono, quod bonum sive consilium abissi Dei dicit hic auctor esse abscissum in totum ab omni nostro comprehendere, iuxta illud: Propter demerita subditorum disponitur a Deo vita rectorum, ut scribitur in quodam Decreto, et e contra itaque auctor subdit quomodo omnes civitates Ytalice plene sunt tyrampnis vel quasi: hoc dico quia licet alique ibi sint quoniam tyrampnizentur a singularibus tyrampnis, tyrampnizantur tamen alio diverso modo; unde notandum est quod, secundum quod scribit Phylosophus in IIII° Rethoricorum: Quattuor sunt politice comitates seu civilitates, scilicet monarchia, democratia, oligarchia et aristocratia, quorum salubrior est monarchia, que est quando unus optimus principatur, ut est, sive esse debet, imperator. Nam dicitur Monarchia a monos, quod est unum et archos princeps; et hoc est quod ait idem Phylosophus, in XII° Metaphysice, dicens: Nec bonum pluralitas principatuum, unus ergo princeps, dicit, enim quod debet esse princeps optimus, habens scilicet curam de subditis eius ut de filiis, unde idem Phylosophus in VIII° Ethicorum dicit quod Omerus vocabat Iovem patrem eo quod ut pater debet regere, et Agamenonem pastorem, eo quod ut pastor oves ita ille subditos iuste custodiebat et regebat. Ac etiam debet esse princeps talis qualis erat Iustinianus, dum ita incohavit quendam eius Legem dicens: Nostre serenitatis sollicitudo remediis invigilat subiectorum, nec cessamus inquirere si quid sit in nostra re publica corrigendum; ideo voluntarios labores appetimus ut quietemus aliis preparemus, unde ad universorum utilitatem pertinere perspeximus etc., cui tali monarchie contraria est tyrampnides singularis. Dicitur enim tyrampnus proprie qui in re publica non iure principatur; nam sicut regnum est rectus principatus, ita tyrampnides est perversum dominium, ut habetur in IIII° et V° Politicorum per Aristotelem; et in VIII° Ethicorum dicit quod Tyrampnus se habet ad subditos ut dominus ad servos, intendens ad proprium comodum, non autem ad pubblicum. Secundario est dicta alia civilitas vocata democratia, cuius tamen bona est quoniam forte distribuitur principatus et in qua plures mediocres dominantur, ut Florentie et in multis aliis civitatibus. Thomas vero de Aquino, super hoc scribendo in Ethicis, ait: In politiis corruptis non est amicitia nisi in democratia: in qua politia illi qui multis principantur intendunt ad comune bonum, in quantum volut equari populares insignibus ad bonum popularium; oligarchia est quando honorabiles in aliqua civitate principantur, ut Venetiis; ad hoc idem Thomas ait: Oligarchia non intendit ad bonum multitudinis neque ad bonum unius tantum, sed ad bonum paucorum; aristocratia est quando principatus etiam est paucorum non distribuentium bona civitatis secundum dignitatem, sed ea usurpant ditando se et amicos eorum, et sic de huiusmodi regiminibus secundario loqui intelligendus est auctor, tangendo ipse auctor hic etiam quomodo quilibet vilis homo, dummodo faciat se bene de aliqua dictarum partium, videtur sibi ipsi esse ut ille probissimus Romanus Marcellus fuit qui, ut scribit Virgilius in VI°, in singulari bello devicit Viridomarum Gallorum ducem, hostem Romanorum existentem. Ultimo auctor apostrophat ad civitatem Florentie, eam yronice commendando, idest per contrarium, ut habetur hic in textu dicens quomodo consilia indeliberate et properanter profert, contra Phylosophum dicentem in III° Ethicorum: Quod consilio preiudicatum est, eligibile est, et Callistum papam dicentem in quodam Decreto: Ponderet unusquisque sermones suos. Nos enim tempore indigemus, ut aliquid maturius agamus, ne precipitemus consilia et opera nostra, dicendo auctor quomodo etiam eius populus, scilicet Florentinus, subarcat se ad honera ab aliis recusata, hoc est preparat se; nam illa famula Florentie dicitur se subarcare que circinat sibi tunicam elevatam iuxta cinturam causa expeditius purgandi domum vel aliud faciendi. Item dicit quomodo in provisionibus suis excedit civitates illas duas grecas, scilicet Athenarum et Lacedemone, a quibus Romani antiquitus habuerunt duodecim tabulas legum et Ius scriptum et non scriptum, subdendo alia que per se satis patent. + +{Poscia che lacoglienze honeste e liete.} Adhuc auctor continuative in hoc VII° capitulo dicit inter alia quomodo dictus Sordellus, cognito Virgilio et dicto quomodo erat gloria ipse Virgilius Latinorum, et quomodo ostendit quicquid potest nostra lingua exprimere et vere - nam dicit Macrobius, Super Somnio Scipionis, quod ipse Virgilius cuiuslibet discipline fuit expertus, et in libro De Saturnalibus dicit: Virgilium divino ingenio non humano fore loquutum, et subdit: Gloria Maronis talis est ut ex nullius laudibus crescat et ex nullius vituperationibus minuatur; item de ipso Virgilio Ovidius loquens ait: Omnia cantavit divino carmine Vates - et audito quomodo umbra dicti Virgilii illuc venerat de Inferno, et quomodo dampnata erat in Limbo, incepit dicere quomodo, adveniente nocte et occidente sole, ille mons Purgatorii inascensibilis erat, licet descensibilis foret errando circumcirca. In quo elici potest talis allegoria sub sensu anagogico, idest spirituali, tali: homo in hoc mundo ascendens ad altitudinem humane felicitatis, pro qua figuraliter hic mons summitur, non debet hoc velle facere, si non vult deviare, nisi sole idest nisi lumine sibi gratie et karitatis radiante; nam in non summe perfectis nonnunquam eclipsatur talis sol interpositione motuum et cogitaminum humanorum multorum, ita quod tunc melius est subsistendo emendare et componere animum quam contemplative velle transcendere ad talem summitatem - et hoc per illa verba Apostoli, XII° Ad Corinthios, quibus ipse vocat karitatem Excellentiorem viam nostram, dicitur in quodam Decreto, De Penitentiis: Sicut sine via nullus potest pervenire quo tendit, ita sine karitate, que via dicta est, non ambulare possunt homines, sed errare vel vult auctorem dicere hoc sub tropologico sensu, idest morali, illo quo dicit Seneca in IIIa Epistula Ad Lucilium quod virtuosum est, et morale per consequens, non semper quiescere, et non semper agere, unde hec inquit: Permiscenda sunt, et quiescenti agendum est et agenti quiescendum; cum natura rerum delibera: ipsa tibi dicet se et diem fecisse et noctem. + +Inde auctor fingit se cum Virgilio duci ab ista umbra domini Sordelli per quendam callem schembum, idest globosum, moventem ultra quam ad medium dicti montis suum lembum, idest suum revolutum sinum et concavitatem, ad videndum umbras illorum qui in hoc mundo propter sua magna regna et offitia tardi fuere ad veniendum ad penitentiam et contrictionem, et quia in viriditate fame eorum memoranda probitas in hoc mundo adhuc viget, fingit auctor ipsorum umbras hic esse sic in herbis et floribus, ut dicit textus, tangendo de cocco, rubeo colore, illo de quo in Apocalipsi dicitur: Ve civitati colorata purpura bisso et cocco, et dicit ibi auctor se vidisse umbram Rodulfi imperatoris, negligentis olim, post electionem imperialem de se factam, ad Ytaliam venire et Rome coronari, de quo etiam dixi in precedenti proximo capitulo. Item umbram Octacheri, olim regis Bohemie, per quam Bohemiam currit Albis, fluvius magnus colligens omnes aquas eius et ducens illas in mare, ut dicitur hic in textu, de quo flumine ut famoso faciens Lucanus mentionem ait in secundo: Fundit ab extremo flavos aquilone Svevos / Albis etc. Cui Octachero successit in regno, non in probitate, Vincislaus eius filius, ut tangit hic auctor; item umbra regis Phylippi nasecti, filii Lodoyci regis Francie canonizati olim in sanctum, qui Phylippus, secundum quod fertur, parvulum nasum habuit, unde auctor vocat eum hic nasectum, et ita etiam vocatus fuit ab aliis. Item sciendum est quod iste dictus Phylippus cum exercitu potentissimo invasit regnum Aragone, tandem ibi ab Aragonesi rege positus est in conflictu et fuga, et mortuus est apud terram Perpignani, territorii Catalonie, et hoc vult tangere hic auctor dicendo dictum Phylippum mortuum fore fugiendo et deflorando lilium, signum armature regni Francie, subaudi ignominia. Item umbram Tebaldi, olim regis Navarre; et quia tempore quo auctor fingit se hic vidisse, Phylippus pulcerrimus corpore (ideo cognominabatur Bellus), filius supradicti Phylippi et generus dicti Tebaldi, ut rex Francie multa opera mala et turpia faciebat que recitabo infra in capitulo XX°, ideo fingit hos duos spiritus ita hic tristari auctor, ut dicit textus. Item umbram domini Petri, olim regis Aragone, item virtute et probitate clarissimi, quem auctor vocat hic membrutum, et quem fingit canere simul cum umbra Karuli, olim regis Apulie, quem denominat a masculo naso, idest a magno; qui dominus Petrus tres habuit filios, scilicet Anfusium, in virtute similem sibi si vixisset, nam in iuvenili etate mortuus est, et iste est ille iuvenculus quem auctor fingit hic sedere post dictum eius patrem, dicendo quomodo si successisset in regno dicto eius patri, valor ibat de vase in vas, iuxta Phylosophum dicentem in quinto Ethicorum quod Principatus virum ostendit. Item dicit quomodo alii duo filii dicti domini Petri, scilicet Iacobus et Federicus, successerunt sibi in regnis Aragone et Sicilie, non tamen in probitate; ex quo subdit auctor quomodo humana probitas paterna raro propagatur in ramis, idest in filiis, ratione hic in textu assignata, dicendo hic etiam auctor idem contigisse dicto Karulo in eius filiis per illa verba quod sicut Constantia, uxor dicti domini Petri, magis potuit iactare se de dicto suo viro quam Beatrix et Margarita eius nurus et uxores dictorum Iacobi et Federici, ita uxor dicti Karuli de suis nuribus. Item vidit ibi umbram Henrici regis Anglie qui in suis ramis, idest in suis filiis, ut dicit hic auctor, magis fortunatus est; item umbram Guillelmi marchionis de Monferrato qui, habita longa guerra cum illis de Alexandria, demum captus est ab eis et in eorum carceribus mortuus est; ex quo homines de Monferrato predicto et illi de Canavese, territorio etiam dicti marchionis, adhuc plorant, idest adhuc dolent hoc reminiscendo, ut dicit auctor in fine. + +{Era già hora che volgie il desio.} In hoc octavo capitulo adhuc auctor, etiam se continuando ad proxime precedentia, volens dicere quomodo tunc ibi erat ultima hora diei, circumloquendo tangit quod naturaliter contingit navigantibus prima die eorum navigationis in tali hora. Nam tunc, ut plurimum recordantur de dimissis amicis ita de recenti, non sine tenero motu amoris et caritatis, adeo quod vellent tunc ita redire sicut abeunt, et hoc est quod dicit hic auctor, scilicet quod talis hora volvit eorum desiderium, idemque dicens etiam contingere peregrinantibus terram, dum, prima die sui itineris, in tali hora audivit procul aliquam squillam, idest aliquam campanulam ad complectorium pulsatam. + +Post hoc auctor, cum superficialiter ad licteram finxerit in precedenti capitulo has animas canere Salve Regina, nunc, ita ut dicit hic textus, fingit eas, completa dicta oratione, siluisse, et unam earum surrexisse et cum plausu manus silentium petisse, alludendo in hoc auctor illis verbis Ovidii loquentis de Iove volente orare in concilio Celicolarum dicentis: Qui postquam voce manuque / murmura compressit tenuere silentia cuncti, et incepisse inde canere et alias cum ea similiter subsequenter illum ymnum Ambrosii quem ecclesia canit in complectorio, hunc videlicet: Te lucis ante terminum / rerum creator, poscimus, ut solita clementia / sis presul ad custodiam. / Procul recedent somnia / et noctium phantasmata, / hostem nostrumque comprime / ne polluantur corpora. Et hec dicit causas animas orasse versus orientem, ut sequatur auctor Salamonem in hoc dicentem: Mane ad solem orabis, et Psalmista dicentem: Psallite Deo quod ascendit celum celi ad Orientem; item etiam quod legitur de Danielis in captivitate Babylonica orante versus Orientem: tamen, quia Deus ubique est, ad omnem partem orare possumus, ad quod Apostolus respiciens scripsit Ad Timoteum capitulo II° dicens: Volo viros orare in omni loco levantes puras manus etc. + +Inde dicit auctor quomodo hii duo angeli descenderunt de gremio Marie ita virides et cum capitibus flavis, sed in facie ita lucentes quod visus auctoris deficiebat in eos respiciendo tanquam virtus, subaudi visiva, que ad nimium confunditur - tangens in hoc quod ait Phylosophus in secundo De Anima, dicens quod Excellentia sensibilium corrumpit sensum - dicendo quomodo venerunt et fugaverunt hunc serpentem, ut per se patet in textu; qui, ad licteram sic intelligendo, falsum diceremus, sentiendo has animas separatas et ad Purgatorium ductas orare ne temptatione diabolica vexarentur, cum dicat Thomas in suo Contra Gentiles quod anime in Purgatorio existentes sint in voluntate immutabiles, ac etiam iste auctor idem hoc dicit infra in hoc libro Purgatorii in capitulo XI° et in capitulo XXVI°, ideoque auctor hic suadet ut lector in hoc passu bene, idest perspicaciter, acuat oculum intellectus, subaudi ad verum, idest ad veram intentionem ipsius auctoris velatam sub allegorico sensu ut a velo, quodammodo allegando quod dicta eius allegorica intentio est ita transparens ut subtile velum quod penetrari intus faciliter potest, quasi velit dicere auctor quod hec que in presenti capitulo figuraliter et mistice narrat, potius sub anagogico sensu, idest spirituali, quam sub tropologico, idest sub morali recitat. Nam, homo scribens aliqua moraliter non debet hoc facere subtilibus transumptionibus et figurationibus, sed grossis, ut egit Esopus in suis Fabulis ostendens hoc dum dixit: Et nucleum celat arida testa bonum, accipiendo nucleum pro vero integumento incluso in sua grossa allegoria, ut in testa nucis; quod quidem fieri docet nos Phylosophus in I° Ethicorum, dum ibi sic ait circa morale negotium: Amabile est de talibus et ex talibus dicentes grosse et figuraliter veritatem ostendere, et de hiis que ut frequentius et ex talibus dicentes talia et concludere, ubi comentator, scilicet Thomas de Acquino, super hiis verbis sic inquit: Et ideo rationes subtiles magis illuminant intellectum, superficiales vero et grosse magis movent et inflammant affectum. Namque in scientiis speculativis, ubi principaliter queritur illuminatio intellectus, ut est in nostro proposito hic, procedendum est demonstrative et subtiliter, at in negotio morali non queritur nisi certitudo voluntatis et ut boni fiamus, et secundum hoc ita hec lictera exponatur: o lector, acuas hic bene visum tui intellectus; nam si bene acues speculative, integumentum presentis allegorie tibi patebit tanquam subtiliter et apparenter indicatum; vel forte auctor hec dixit hoc alio respectu, scilicet quod si allegoria hec et quelibet alia est ut velum subtile et transparens, citius potest animus legentis ad varios et multiplices intellectus trahi preter verum; quam si fuerit grossa, ad quod facit quod ait Gregorius in primo suo libro Moralium, dicens: Aliquando autem qui verba accipere ystorie iuxta licteram negligit oblatum sibi lumen veritatis abscondit, cum que laboriose inveniri in eis aliquid intrinsecus appetit, hoc, quod foris absque difficultate assequi poterat; amictit igitur ad propositum dictum inclusum verum de quo sermo est hic erit hoc, scilicet quod quicquid ipse autor dicit de hiis animabus in tali hora ita orantibus et canentibus reducatur ad homines in hoc mundo viventes spiritualiter Deo serviendo, et quodammodo se purgando a malis comissis, quorum moris est in tali hora orando canere et iubilare in deprecationem et laudem Dei et Virginis eius matris in consortio plurium hominum, ut faciunt Florentie canentes in sero in laudes Domine nostre Virginis Marie ut pro nobis interveniat, ut in multis etiam locis aliis videmus fieri. Et in hoc venit auctor et eius materiam ampliandam, ut tangit et tractat de effectu orationis, que secundum Ysiderum interpretatur quasi oris ratio. Item dicitur oratio, secundum Damascenum, ascensus intellectus in Deum, et ex hoc auctor fingit hic has animas ita manus et occulos ad celum, idest ad Deum, elevare - unde Ciprianus ad hoc sic ait: Quando stamus ad orationem vigilare et incumbere ad preces toto corde debemus, ut cogitatio hominis carnalis et secularis abscedat. Claudatur contra adversarium pectus et soli Deo pateat, nec ad se hostem Dei tempore orationis venire patiatur - et, licet particularis et singularis oratio in occulto fieri debeat, iuxta illud Mathei VI° dicentis: Cum oraveris intra in cubiculum tuum et, clauso hostio, ora patrem tuum in abscondito etc., tamen iste premissus modus orandi pluribus simul congregatis canendo patenter fit et commendatur, de quo Psalmista inquit: Voce mea ad dominum deprecatus sum; de quo modo orandi forte etiam ait Dominus discipulis eius dicendo, Mathei XVIII°: Dico vobis quod si duo ex vobis convenerint in terram in nomine meo de omni re quam petieritis, continget vobis, etsi non fiat quod petitur, iuxta Bernardum dicentem Deum dare quod sic petitur aut quod novit esse utilius, et inde in capitulo XVIII° ait ad idem sic etiam Dominus: Ubicunque duo vel tres in nomine meo fuerint collecti, ego sum cum eis. Inde auctor, volens tangere de effectu talis premisse orationis, qui est ut, mediantibus angelis, tales prefati viri spirituales defendant se contra insultus et temptationes demonicas maxime nocturno tempore nos aggredientes, et quo Dominus suadebat discipulis suis dicendo: Vigilate et orate ne intretis in temptationem: spiritus quidem promptus est - scilicet dyabolus, nam, ut ait Gregorius: Assidua temptatione temptat homines ut saltem tedio vincat - caro vero infirma, in quibus verbis ostendit duo hec remedia fore contra temptationem, scilicet vigilatio cum corde, et oratio cum ore. Ad hoc inquit ita Augustinus in libro De Perseverantia: Homo in hac vita, quantumcunque perfectus, habet orare ut divina virtute perseveret in perfectione, cum ad hoc virtus propria non sufficiat; nam, ut ait Yeronimus: In temptationem intrat qui orare negligit, sed, ut idem Gregorius ait in Moralibus: Qui dat temptatori potestatem, ipse temptato dat misericordiam. Subsequenter tangit hic auctor de istis duobus angelis cum duobus spatis igneis fugasse ita hunc serpentem, idest dyabolum temptaturum truncis cuspidibus, ut dicit textus, ut denotet in hoc quod non sunt angelica subsidia nobis ad occisionem demonum, sed ad tuitionem; ad quod ait Thomas in prima parte questio CXIIIIa sic: Angeli contra impugnationem demonum nobiscum sunt et, ut non sit inequalis conditio pugne fit ex parte hominis recompensatio, primo per adiutorium divine Gratie, secundo per custodiam angelorum, quos angeli singuli singulos habent in custodiam, ut per eos ducantur ad vitam ecternam, et incitentur ad bene operandum, et muniantur contra insidias ipsorum demonum. Ad hoc etiam Bernardus, super illis verbis Ysaie: Super muros tuos, Yerusalem, constitui custodes, ait: Benignus es, Domine, qui non es contentus nostrorum murorum, sed custodiam angelicam nobis ponis; item et Yeronimus, Super Matheo: Magna, inquit, est dignitas animarum, ut unaqueque habeat ab ortu in custodiam sui angelum delegatum, scilicet bonum subaudi, et etiam malum; unde in libro De Proprietate Rerum dicitur: Sicut bonus angelus hominibus datur ad subsidium et conservationem, sic malus angelus datus est ad probationem. Quibus auctoritatibus satis potest comprendi allegorica intentio auctoris circa hos angelos, circa vero eorum dictas virides alas, in quarum tali colore spes figuratur, potest elici etiam intentio allegorica eius, inspectis verbis Ysideri, Etymologiarum, dicentis: Angeli pinguntur cum alis ut celeris eorum cursus significetur, quorum unicuique attributa sua diversa officia sunt et presunt locis et hominibus, unde Propheta ait: Angelus princeps regis Persarum restitit michi. Circa allegoriam dictarum eorum spatarum facit quod ait Dionisios in suo libro Hyerarchiarum, dicens: Angeli tela et gladios dicuntur portare ex eo quod virtute sibi tradita demonum conamina destruunt et debellant; pro affocato colore ipsarum dictarum spatarum accipi debet incendium illatum demonibus a dicta virtute orationis, unde ait Augustinus: Oratio est menti presidium, adversario incendium, angelis solatium, et Deo gratissimum sacrifitium, cum etiam dicat Yeronimus, Super Matheo XVII° capitulo: Hoc genus demonorum non eicitur nisi oratione. Inde, ad id quod dicit quomodo dictus serpens, qui ut iam dixi per motu diabolice temptationis hic ponitur, ita volvebat ad dorsum lingendo caput et faciem humanam - secundum Bedam dicentem: Ita factum fuisse serpentem decipientem cauda, de quo dicitur Genesis capitulo III°; et in Ecclesiastico XXI° capitulo ibi: Quasi a facie colubri fuge peccatum. Ad quod etiam ait Petrus in sua Epistula dicens: Sobrii estote et vigilate, quia adversarius vester dyabolus tanquam leo et serpens circuit querens quem devoret tangit, seu tangere vult, allegorice auctor de suggestione dyaboli intendentis se reddere et facere placibilem ubi est deformis, in quo Gregorius in I° Moralium ita ait: Cum antiquus hostis nec in exordio intentionis ferit neque in itinere actionis intercepit duriores in fine laqueos tendit; ad quod respiciens Propheta inquit: Ipsi calcaneum meum observabant, nam, cum calcaneum sic finis corporis, per illud terminus signatur actionis, et sit finem vitiare desiderat, unde eidem serpenti dicitur: Ipsa tuum observabit caput, et tu eius calcaneum. Caput serpentis obervare est initia subgestionis eius aspicere et manu sollicite considerationis a cordis aditu funditus extirpare, quia tamen cum ab initio deprehenditur, percutere calcaneum molitur quia, si suggestione prima non percutit, intentionem decipere in finem tendit, et iam semel cor in intentione corrumpitur, sequentis actionis medietas et terminus ab hoste callido secure possidetur; dicens inter hec auctor quomodo in tali hora vidit in tali loco tres stellas in illo polo, idest in illo septentrionem, elevatas et subrogatas in locum illarum quattuor quas viderat ibi in mane, in quo vult ostendere allegorice quod, licet in principio ascensionis huius montis, quod pro felicitate humana figuraliter ponitur, quattuor virtutes cardinales hominibus ad talem directionem in principio expediant - unde Seneca, De Formula Honestatis, dicit quod hiis virtutibus animus comitatus potest ad honestatem vite accedere, in qua dicta felicitas consistit - tamen in processu necessarium est ut superveniant tres ille theologice virtutes - de quibus Apostolus, Ad Corinthios primo capitulo XIII° ait dicens: Nunc manet fides, spes et karitas; Hiis scientia et phylosophia militat, dicit ibi Glosa Augustini - pro quibus hec tres stelle ponuntur hic, et sic in hoc quasi alludere vult auctor illis verbis Psalmiste, dum dicit: Ambulabant de virtute in virtutem. + +Hiis expeditis, veniamus ad duo que hic textualiter tanguntur: fingit enim hic auctor primo se reperire umbram domini Nini de Vicecomitibus de Pisis, olim iudicis iudicatus Gallure insule Sardinee et mariti domine Beatricis de Este, ex qua genuit filiam quendam nomine Iohannam, de qua hic fit mentio. Quo mortuo, dicta eius uxor vidua nupsit domino Galeassio de Vicecomitibus de Mediolano, ex quo increpat illam per hec verba dicti sui viri primi, ut dicit textus hic, sequendo verba Apostoli dicentis Ad Timotheum sic: Adolescentiores autem viduas devita; cum enim luxuriate fuerint, in Christo nubere volunt; habentes dampnationem, quia primam fidem irritam fecerunt, et sic arguit hic dicta umbra dicti olim sui viri; plus amore non diligi ab ea, iuxta illud Ovidii, De Remedio Amoris: Successore novo tollitur omnis amor, arguendo etiam dicta umbra contra dictam eius uxorem quomodo honorabilius erat ei sepelliri ut eius uxor in sepulcro picto cum gallo, signo armature dicte dignitatis iudicatis Gallure, quam in sepulcro picto vipera, signo armature dictorum Vicecomitum, quorum vexillum ex principio antiquo prius affigitur in campo per exercitum Mediolanensem quam aliud. Que talia dicit auctor dictam umbram dixisse signatam directo zelo, idest karitate, qua diligimus proximum ut nos ipsos, et sic differt ab alio non recto zelo quem Egidius in suo libro De Regimine Principum ita diffinit: Zelus est amor intensus non patiens consortium in amato. Item dicta umbra rogat auctorem ut roget dictam eius filiam de eo quod dicit hic textus per illum singulare gradum, idest gratificationem quam debet Deo, ad cuius primum quia seu quare non est nobis vadum ad intimandum, quare fecit hoc primum, et hoc secundo cum Investigabiles sint vie eius, ut ait Apostolus. Ultimo tangit de domino Corrado, marchione Malespina, et quomodo communicavit cum omnibus de domo sua civitatem Buose et castrum Duosoli et cetera alia bona que acquisivit in insula Sardinee ex dote cuiusdam eius uxor; et hoc est quod dicit hic auctor de amore quem gessit circa suos, inducendo dictam umbram ultimo predicere sibi eius exilium ante septennium sibi evenire per illa verba quod sol non recumbet in lecto montonis, idest in signo Montonis, septies etc. Nam, sic exul inde existens, refugium per non modicum tempus habuit ad dictos marchiones, maxime ad dictum Moroellum, marchionem de dicta domo, et sic expertus est quod pronunciavit hic sibi dictus spiritus. -Post hec auctor, volens ostendere quomodo vitium superbie, ut genus, in tres species partitur, scilicet in arrogantiam, in appetitum excellentie, et in presumptionem, fingit inter alios spiritus hic se reperisse hos tres spiritus de quibus hic specialiter facit mentionem; primo scilicet umbram domini Umberti comitis de Sancta Flore de Marictima, quam inducit sibi dicere quomodo fuit in dicta prima specie superbie, scilicet in arrogantia, maculatus propter antiquum eius sanguinem et nobilem prosapiam, et propter egregia facta suorum maiorum, ut dicit textus. +{La concubina di Titone antiquo.} In hoc nono capitulo auctor duo principaliter facit: primo se continuat ad proxime precedentia usque ibi: {Noi ci apressammo, et eravamo in parte}; ibi incipit tractare de loco Purgatorii et de eius introitu, et hec usque ad finem. Ad primum igitur veniendo prius videamus quid auctor pro ista concubina Tytoni intelligat, et dicit quod eam accipit hic pro Aurora lune poetice loquendo, unde prenotandum est quod ystorice dicitur Laomedontem Troyanum tres habuisse filios, scilicet Assaracum, Tytonum et Priamum, quem Tytonum poete fingunt auroram solis habuisse in uxorem, et ideo ab eo vocata est Tytona. Unde Ovidius, De Fastis, inquit in hoc: Tu Frigis Assaraci Tytonia fratre relicto, et subdit: Iam tua, Laomedon, oritur nurus, ortaque noctem / pellit etc., ac etiam fingunt dictum Tyton ex ea habuisse filium nomine Menonem; quem Tytonum etiam fingunt dicti poete fortiter senuisse - unde Theodorus in hoc ait: Tytonum thalamis dignans aurora superbis / augendo vitam mutavit etiam usque ac Adam, item et idem Ovidius in Epistulis inquit ita: Super Occeanum venit a seniore marito - quare vide cur auctor vocet hic eum antiquum. Item dicit inde auctor quod dicta lunaris aurora iam ibi ubi erat candebat sicut Aurora solis rubescit propter vivacius lumen - unde Virgilius: Iamque rubescebat stellis Aurora fugatis - extra brachia dicta Aurora lune sui dulcis amici. Hoc aliquantulum extraneum est, nisi intelligamus auctorem accipere hic pro isto amico ipsum predictum Tytonum, qui mistice et integumentaliter per dictos poetas ponitur pro illo vapore qui colorat utramque Auroram, licet non ita continue coloret dictam Auroram lune sicut Aurora solis, et ex hoc fingitur dictus Tytonus, istius maritus et illius amicus, concubinarius; vel secundo dicamus auctorem pro tali dicto amico accipere Cephalum, qui amasius olim fuit aurore predicte solis, et per consequens lune, ratione idemptitatis earum illuminationis - de quo ipse Ovidius, in persona Phedre scribens ad Yppolitum in eius Epistula sic ait: Clarus erat silvis Cephalus, multeque per herbas / conciderant illo percutiente fere, / nec tamen Aurore male se prebebat amandum, / ibat ad hunc sapiens a sene diva viro - vel dicit tertio quod erat extra brachia dulcis sui amici, idest Experi sideris procedentis interdum ex Oriente cum Aurora lune, et tunc dicitur Experius, interdum cum Aurora solis, et tunc dicitur Lucifer, unde idem Ovidius: Iamque fugatura Tytoni coniuge noctem / previus Aurore Lucifer ortus erat; vel quarto forte auctor hic accipit pro hoc amico signum Cancri, quod signum est domus lune, a quo signo remota tunc erat dicta Aurora lunaris per tria signa, cum tunc erat in signo Scorpionis, ut ait hic auctor de eius Aurore stellata fronte in forma Scorpionis. Itaque, licet obscure, breviter concludendo auctor per dicta verba fingit iam duas partes noctis transisse ibi, videlicet crepusculum et conticinium, et tertia iam iminebat, que dicitur gallicinium; alie dicuntur intempestum, gallitium, matutinum et diluculum, et sic septem secundum Macrobium, et hee partes sunt passus noctis de quibus hic ait auctor. In qua quidem parte tertia noctis fingit inde auctor se ibi solum incepisse dormire, causam allegando quia habebat de eo quod traxerat ab Adam, scilicet de corporali et carnali et sensuali essentia unde Phylosophus in suo libro De Sompno et Vigilia dicit quod Sompnus est quies virtutum animalium et sensuum nostrorum dependens a cerebro - dicendo se in hora matutina, iuxta diem quando yrundo incipit canere - ut ait Virgilius, etiam talem horam describendo, dicens in VIII°: Evandrum ex humili tecto lux suscitat alma / et matutini volucrum sub culmine cantus, in quo incidenter tangit etiam quod ystorice et fabulose Ovidius scribit in VI°, scilicet quomodo Tereus, olim rex Tracie, accepta in uxorem Progne, filia Pandionis ducis Athenarum, carnaliter iacuit, et per vim, cum Phylomena sua cognata, puella et virgine, et sorore dicte Progne et filia dicti Pandionis in quodam nemore, dum semel duceret eam de Athenis ad dictam eius coniugem, et ne tale scelus sciretur, linguam dicte Phylomene amputavit et ipsam ligatam dimisit in dicto luco ad quendam arborem ut a feris bestiis devoraretur breviter. Tamen, hoc scito, recepta dicta Phylomena secum occulte, dicta Prognes, tali dolore mota, occidit Ythym suum filium et dicti Terei infantem et eum coquit et secrete illum dedit ad comedendum dicto eius patri uno mane ituro venatum; quo recepto et insequente dicto Tereo eas sorores, dicta Prognes conversa est in yrundinem et Phylomena in avem sui nominis quam vocamus rosignolum, et dictus Tereus in avem vocatam upupam cristatam - et hoc est quod dicit hic auctor de primis guais dicte yrundinis, subdendo auctor etiam hic quomodo in dicta hora matutinale mens nostra peregrina magis a carne, idest magis a motibus carnalibus remota in suis visionibus quasi divina est circa futura prenoscendi, quod divinitatis est non humanitatis, et itaque presupponit auctor hic quod in tali hora vera sint nostra somnia, et idem dicit supra in Inferno in capitulo XXVI°, quod quidem etiam verificari videtur per Ovidium in Epistulis dicentem: Namque sub Aurora, iam dormitante lucerna, / somnia quo cerni tempore vera solent, item et per Claudianum dicentem: Per somnos michi sancte patet, iam sepe futura / panduntur multeque canunt presagia noctes, item et per Valerium Maximum in III° De Somniis, in contrarium videtur dicere Cato dum ait: Somnia ne cures, nam mens humana quod optat etc., et Salamon in Ecclesiastico, dum dicit: Somnia extollunt imprudentes, et multos errare fecerunt, ex quo Augustinus, in libro De Spiritu et Anima, in hoc sic distinguit dicens: Quinque fore species somniorum: nam quedam somnia fiunt que dicuntur oracula, quando scilicet homo somniat aliqua sibi revelata a Deo, ut Genesis XXXVII° capitulo dicitur de Ioseph, filii Iacob, et de Ioseph viro Marie et de magis recipientibus responsum in somniis et de aliis multis et ista vera sunt; quedam somnia dicuntur visiones, quando scilicet id quod quis videt eo modo quo apparet evenit, unde Macrobius, Super Somnio Scipionis in hoc ait: Fit enim sepe ut cogitationes sermonesque nostri pariant aliquid in somno tale quale sepissime vigilantes solebant cogitare et loqui; quedam alia dicuntur simpliciter somnia, quando scilicet figuris sunt tecta et sine interpretatione intelligi non possunt, ut in somnio Nabucodonosoris interpretato per Danielem, ut in Daniele capitulo IIII° habetur, et in somnio Pharaonis de spicis; quedam alia sunt que dicuntur insomnia, scilicet quando id quod fatigaverat vigilantem ingerit se dormienti sicut est cibi et potus cura, ad quod ait Gregorius in suo Dialogo dicens quod Somnia interdum eveniunt in suis apparitionibus a plenitudine ventris vel capitis ex inanitione vel ab aliqua delectacione vel affectione que dormientis movent phantasiam, vel ex compressione humorum; nam flegmaticus aquosa ut plurimum somniat, collericus incendiosa, melancholicus se cadere et ire non posse, sanguineus se volere que in somnia vana sunt, unde Virgilius: Sed falsa ad celum mictunt insomnia Manes; quedam somnia phantasmata dicuntur, ut cum quis vix dormire cepit, et adhuc se vigilare putat et aliqua videt, et hec etiam vana sunt. Possunt enim ex causa exteriori somnia procedere vel per illuminatione dyaboli, de quibus Iob VII° capitulo ait: Terrebis me per somnia, ubi Gregorius inquit: Dyabolus cupidis prosperat, timidis adversat per somnia, et hec vana sunt, aut procedunt ex infusione corporum celestium moventium hic potentias corporales, ex quo motu nostra phantasia movetur, unde apparent multa futura maxime circa fata Rei Publice secundum dictum Macrobium. Post hec auctor, fingendo se in predicta tali hora in somnio ita rapi et elevari usque ad regionem ignis per hanc aquilam, ut in textu dicitur, tangit comparative de raptu Ganimedis, filii Troii, Troyani regis, circa cuius ystoriam et poeticam fictionem, Servius super illis verbis Virgilii in primo dicentis: Et rapti Ganimedis honores, scribit quod Hebes, filia Iunonis, diu fuit in officio propinandi vinum sive potum Iovi in celo, tandem visum extitit ipsi Iovi non fore decens quod talia per feminam fierent, unde disposuit se ad illud officium habere hunc Ganimedem, tanquam nobiliorem et pulcriorem iuvenem de mundo, unde, cum una die dictus Ganimedes venatum ivisset cum suis multis comitibus super montem Yde iuxta Troyam, Iupiter, in forma aquile, illum rapuit in celum et eum ad dictum officium constituit; unde Virgilius in VI° de hoc sic ait: Intextusque puer frondosa regius Ida / veloces iaculo cervos cursusque fatigat, / acer, anelanti similis, quem prepes ab Ida, / sublimem pedibus rapuit Iovis armiger uncis, item et Ovidius in persona Paridis scribentis Helene, in sua Epistola iactando se, inquit: Frix erat et nostro genitus de sanguine, qui nunc / cum diis potando nectare miscet aquas. Item tangit etiam comparative auctor hic quomodo obstupuit non minus sic excitatus ut stupuit Achilles delatus per Chironem centaurum de nocte ad insulam Schiri a Theti matre eius missum illuc, et quare et quomodo Greci illum inde habuerunt, ut scripsi plene supra in Inferno in capitulo XXVI° ubi vide; de quo admirativo causa dicti Achillis, Statius in primo sui Achilleidos ait: Cum pueri tremefacta quies oculisque patentes / infusum sensere diem. Stupet aere primo, que loca, qui fluctus, ubi Pelion? omnia versat / atque ignota videt dubitatque agnoscere matrem etc. Modo resumamus quid auctor allegorice hic pro ista aquila et Lucia sentiat, et certe pro ea hic et in capitulo II° supra in Inferno eam accipit pro Gratia Cooperante que subsequitur Gratie Operanti, ut plene scripsi in dicto capitulo secundo, et que ibi scripsi de hoc hic videantur; de qua sic ait Augustinus: Cooperando Deus in nobis perficit quod operando incepit, quia ipse ut velimus operatur incipiens et volentibus cooperatur perfici, unde, visis conditionibus illorum qui per contrictionem extremam salvati sunt, de quibus hucusque dixit in hoc secundo libro, volens auctor nunc contemplative ascendere ad tractatum illorum qui ad veram confessionem in hoc mundo viventes veniunt ad se purgandum ut ad verum Purgatorium quoddam, fingit dormiendo, idest contemplando, ita se nunc elevari hic per hanc talem figuratam aquilam, ut dicit textus, ut per Gratiam predictam Cooperantem; et hec pro ista prima parte sint. -Fingit etiam hic auctor per talem scientiam speculativam se primo cognovisse virtutem karitatis et amoris proximi fore oppositum et contrarium huius vitii invidie, quod etiam tangit hic in eo quod fingit sibi obviam has tres voces spirituales volitando occurrisse et protulisse verba ita facienda ad karitatem proximi. +Veniamus igitur ad secundam, in principio cuius auctor fingit se devenisse ad hanc portam Purgatorii et ad eius tres gradus, ut dicit textus, quam quidem portam auctor hic allegorice ponit pro introitu status confessionis et penitentie, ad quem in hoc mundo viventes actu et proposito primo dirigimur a gratia Dei supradicta figurata in predicta aquila et Lucia, de qua tali figurata porta ait forte Psalmista dicens: Introite portas eius in confessione, et alibi dicit: Aperite michi portas iustitie: / ingressus in eas confitebor Domino. Hec porta Domini, iusti intrabunt in eam. Et quia ad portam hanc talem itur per gradus, cum Nemo repente fit summus, ut ait Iuvenalis, fingit auctor hos tres gradus pro scala eius porte, sentiens allegorice de hiis gradibus quod ait Augustinus de sermone habito in monte, dicens: Sicut tribus gradibus ad peccatum prevenitur, scilicet suggestione, delectatione et consensione, ita peccati ipsius tres sunt differentie, scilicet in corde, in facto et consuetudine, et per consequens tribus gradibus oportet nos venire ad ipsius peccati confessionem: debet enim peccator primo reminisci omnium que peccando commisit et introspicere ante confessionem, unde in quodam Decreto sic dicitur: Magnum est, ut quis peccata sua agnoscat, et memoriam eorum retineat, ut possit dicere ut ait idem Psalmista dicens: Confitebor tibi, Domine, in toto corde meo, et alibi: Delictum meum cognitum tibi feci etc. Et ex hoc auctor allegorice hunc primum gradum sic lucidum fingit adeo ut se in eo ut in speculo quodam videbat ut erat, ut dicit hic textus; secundus vero gradus ita lividus et niger et crepitus accipitur: hic pro compunctione scindente cor nostrum in tali casu, ad quod Ioel propheta: Scindite corda vestra et non vestimenta vestra; tertius rubeus, iste alius gradus accipitur per erubescentiam quam habere debet peccator in confessione, unde Luce XVII° capitulo, dicitur per Dominum peccatoribus: *Ora mostrate sacerdotibus omnes*, non unus pro omnibus, nec alium statuatis nuntium, sed qui per vos peccastis per vos erubescatis; vel forte hii tres gradus sunt illi de quibus in Decretis, De Penitentiis, ita scribitur: Sicut tribus modis Deum offendimus, corde, ore et opere, ita per cordis contritionem et oris confessionem et operis satisfactionem, ut per tres gradus venire debemus ad veram penitentiam. Iste autem angelus pro sacerdote ponitur hic per auctorem alludentem in hoc Divine Scripture: nam dicitur Malachie II° capitulo: Labia sacerdotis custodiunt scientiam et legem requirunt de ore eius, quia angelus Domini est, et per Apostolum, Ad Corinthios VI° dicitur: Nescitis quoniam angelos iudicatis, (Idest sacerdotes, dicit ibi Glosa), quibus solis data est potestas confitendi et absolvendi, unde et in quodam Decreto dicitur: Mediator Dei et hominum Christus hanc prepositis Ecclesie tradidit potestatem, ut penitentibus et confessis satisfactionem penitentie darent, qua purgatos ad comunionem sacramentorum per ianuam reconciliationis admicterent. Spata vero huius angeli pro iudicio sacerdotali hic ponitur, in quo debet ferire sacerdos peccatorem reprehendendo eum cum iustitia et misericordia; nam dicit Dominus Mathei XVI° capitulo: Confirmo quos ligatis et solvitis super terram cum misericordia et iustitia, alia vero vestra opera in peccatores non agnosco, et ecce quod ait Salamon dicens: De ore sedentis in throno procedit gladius bis acutus; cum qua spata, idest cum qua iustitia reprehensibili, signavit sibi in frontem dictus angelus, dicit auctor, septem P, hoc est quod examinando ipsum memorem fecit septem peccatorum mortalium, quod totidem tangit ad doctrinam confessantium alios, dicendo quomodo indutus erat humili veste dictus angelus, ut ex hoc etiam instruat hic auctor sacerdotes quomodo mediocri veste utantur, non colorata viridi vel rubea, unde in quodam Decreto ita dicitur: Priscis omnium temporibus omnis sacratus vir cum mediocri aut vili veste conversabatur; audierat enim Matheum XI° capitulo dicentem: Qui mollibus vestibus vestuntur, in domibus regum sunt, et Psalmista etiam dicentem: Sacerdotes tui induantur iustitiam, / et sancti tui exultent; indutus est enim iustitia qui medio utitur. Due enim claves sunt ille quas dedit Dominus Petro, dicens: Et dabo tibi claves regni celorum etc., quas Magister in IIII° Sententiarum dicit non fore corporales sed spirituales, unde sub anagogico sensu, idest spirituali, auctor hic et alibi de eis loquitur, et sic accipit pro aurea hac clave auctoritatem sacerdotalem sine qua non potest in hoc mundo quis penitentialiter iudicari, nec absolvi; nam remictentibus sacerdotibus peccata Deus remictit, ut Mathei XXVI° capitulo habetur et in Iohanne capitulo IX° dicitur quod Christus Lazarum suscitatum obtulit discipulis solvendum, ut denotaret potestatem et auctoritatem talem solum esse sacerdotum; quam clavem auream dicit his auctor esse validiorem alia argentea, licet hanc argenteam dicat esse magis artificiosam, nam et spiritualiter hic argentea clavis pro prudentia et discretione et scientia sacerdotali ponitur, de qua dicitur Malachie sacerdoti, ut habetur Osee IIII° capitulo: Tu scientiam repulisti et ego repellam te ne sacerdotio fungaris, dicit Dominus, et etiam de hoc in quodam Decreto, in titulo De Penitentiis, ita dicitur: Caveat spiritualis iudex, sicut non commisit crimen, ita non careat munere scientie; nam oportet ut sciat cognoscere quicquid debet iudicare, sit diligens inquisitor, sapienter interroget a peccatore quod forsan ignorat vel verecundia tacet et locum et tempus; quibus cognitis adsit benivolus, habeat dulcedinem in affectione, in varietate adiuvet confitentem increpando etiam et doceat perseverantiam, ut docet hic auctor dicendo in personam dicti angeli quod extra redit qui retro respicit, et Luce IX° capitulo dicens: Nemo mictens manum ad aratrum et respiciens retro actus est ad regnum Dei, hoc est ut ait ibi Gregorius quod Post exordium boni operis debemus ad malum non reverti, de quibus talibus ait Propheta dicens: Non revertebantur cum incederent, ut fecit uxor Loth, ut dicitur Genesis capitulo XVIIII°. Ultimo dicit hic auctor quomodo dictus angelus aperuit dictam portam, eo modo quo etiam Virgilius in simili ait, dicens in VI°: Tum demum horrisono stridentes cardine sacre / panduntur porte etc., tangendo etiam comparative quod scribit Lucanus in III° de porta Tarpeia, erario populi romani, aperta per Cesarem contra voluntatem Metelli tribuni dicens: Protinus abducto patuerunt templa Metello, et sequitur: Tum rupes Tarpeia sonat magnoque reclusas / testatur stridore fores etc. + +{Poi fummo dentro al soglio de la porta.} In hoc X° capitulo adhuc auctor, se continuando ad proxime precedentia, dicit quomodo non fuisset excusandus, sic monitus a dicto angelo, si ita ingressus se volvisset ad sonum dicte porte, in quo vult allegorice tangere quod homo confessus et ingressus statum penitentie, non debet propter aliquam attractionem se volvere retro, idest iterum ad peccata eadem, vel alia venire, ut et per consequens ad dictam figuratam portam, idest quod ad dictam confessionem iterum redire non oporteat ipsum. Nam, dicit Ambrosius, penitentia est preterita peccata plangere, et iterum plangenda non commictere; facit ad hoc etiam quod in quodam Decreto, De Penitentiis, ita dicitur: Is qui post penitentiam delinquit, ita privabitur gratia propter sequens delictum, ac si nulla peccata ei dimissa fuissent; at sic facit quod dicit aliud Decretum, scilicet quod Melius est viam Domini non agnoscere quam, post agnitam, retro ire. Et sicut hec spiritualiter procedunt ut dictum est, ita et moraliter, ad quod quidem facit quod fingunt poete de Orfeo et de Euridice eius uxor, qua, venenata a quodam serpente et mortua et ducta ad Inferos, ipse Orfeus dulciter sonando apud demones eam habuit ab illis cum ista conditione, ne reducendo ipsam extra Infernum, respiceret ipsam retro, quod minime servans illam iterum amissit, quod totum moraliter, ut modo supra dixi circa vitia, importat quod spiritualiter circa peccata dictum est. Inde auctor dicit quomodo illa petra scissa per quam suum cepit ascensum, hinc inde movebatur ibi, et quomodo cedentem partem dicti loci sequabetur, in quo allegorice sentit quomodo diversis motibus temptationum in principio status penitentie homo in hoc mundo diversimode fluctuatus debet eis cedere, unde ait Cassianus: Nunquam orat quis, etiam flexis genibus, quin evagatione distrahatur, quasi ut in hoc auctor sequatur Gregorium dicentem in quadam eius Omelia, exponendo Ezechielem, dicentem: Potest discursus atque mobilitas Spiritus etc. In sanctorum cordibus iuxta quasdam virtutes spiritus bonus semper manet, iuxta quasdam vero recessurus venit, et venturus recedit. Ac in hiis per quos sanctitatis virtutis ostenditur, aliquando presto est misericorditer, aliquando misericorditer recedit. + +Prohemialiter hiis ita premissis, auctor incipit hic tractare de primo circulo Purgatorii, in quo fingit et ponit purgari animas superborum, et ab ipso peccato superbie in pena ita ponderosa et honerosa horum saxorum, ut patet in hoc capitulo et in sequenti, describendo latitudinem dicti huius primi circuli et parietem eius sculptum memorandis ystoriis importantibus bonum virtutis et humilitatis effectum - ut spirituales et morales viri in hoc mundo retracti a peccato et vitio superbie, anagogice et tropologice loquendo, hec videntes hic, idest hec sibi ad memoriam reducendo, ut ibi dicte anime magis afficiantur et doleant se non fuisse secutos in hoc mundo talem virtutem - sed potius ea que sculpta sunt in pavimento huius primi dicti circuli, importantia malum effectum dicti vitii superbie, ut inferius dicitur in XII° capitulo, ubi huiusdem scuplta hic et ibi allegorizabo. Dicit enim et fingit se hic vidisse inter alia sculpta, primo humilitatem Domine Nostre quam ostendit in annunciatione angelica sibi facta dum dixit: Ecce ancilla Domini etc., ut Luce I° habetur; item humilitatem David regis illam, scilicet de qua scribitur in secundo Regum VI° capitulo videt quod dum semel arca sancta reduceretur de civitate Gabaa ad Yerusalem cum thure et septem choris sacerdotum (ac sinistrasset in via currus ducens eam, et substentata fuisset a quodam nomine Oza dicta arca, mortuo statim dicto Oza, ex eo quod non erat sibi tale officium commissum, ut tangit auctor hic etiam incidenter), ipse David succinctus tripudians precedebat dictam arcam, quo viso de palatio suo Micol, uxor ipsius David et filia Saul regis, despexit ut superba ipsum valde, tunc dicens dicto suo uno: O quam gloriosus fuit hodie rex Ysrael discoperiens se ante ancillas eius, cui tunc David ita respondit: Ludam ante eum qui elegit me, et vilior fiam plusquam factus sum et ero humilis in occulis meis; item humilitatem Traiani imperatoris, illam de qua sic ait Elinandus ystoricus: Cum Traianus cum suo exercitu ad bellum pergeret, viduam quendam illi occurrit plorando dicens: *Obsecro ut sanguinem filii mei innocenter occisi vindices*, cumque ipse imperator si incolumis reverteretur se ei vindictam facturus sponderet, vidua respondit: *Et quis mihi hoc prestabit, si tu in prelio moriaris?* Traianus dixit: *Ille qui post me imperabit*. Cui inquit vidua: *Et tibi quid proderit, si alter michi iustitiam fecerit?*. Traianus: *Utique nichil*; et vidua: *Non tibi melius est ut michi iustitiam facias et in hoc mercedem accipias quam alii transmittas?*. Tunc Traiano, pietate motus et iustitia, de equo descendit et ibi innocentem sanguinem vindicavit, que verba auctor hic vulgarizat ad licteram, ut patet in textu. Quomodo autem anima huius Traiani de Inferno reversa est ad corpus precibus sancti Gregorii ut hic tangitur, dicam infra in Paradiso in capitulo XX°. Inde in reprehensionem superborum auctor exclamando dicit quomodo sumus vermes etiam informes, remota anima, sicut vermes sirici, remoto papilione qui dicitur Florentie farfalla, qui et nascitur ex eis, de quo Ovidius in XV° sic ait: Agrestes tinee, res observata colonis, / ferali mutant cum papilione figuram, item quomodo sic etiam remanemus quasi attoma illa, scilicet corpuscula informia que agitantur per radium solis transeuntem per aliquam umbram, in defectu, idest deficiente in nobis spiritu, sive ut illi vermes quos Phylosophus, in libro De Somnio et Vigilia, vocat emthoma, ad quod respiciens inquit Psalmista: Ego sum vermis et non homo; et secundo Macchabeorum dicitur: Gloria peccatoris stercus et vermis. Ultimo auctor hic reducit has animas ita ponderatas, et cum natas comparative se ostendere ut se habebat, et ostendebat Cinyra, dum mutatus fuit in gradus templi cum eis filiabus, Ovidio dicente in VI°: Qui super est solus, Cinyra habet angulus orbum, / isque gradus templi, natarum membra suarum, / amplectes saxo quod iacens lacrimare videtur. + +{O Padre nostro che nei cieli stai.} In hoc XI° capitulo auctor, adhuc prohemialiter se continuando ad proxime dicta, fingit ibi in hoc primo predicto circulo dictas animas orando ivisse sub dicto eorum penali pondere, simili illi quod interdum per homines somniatur, de quo Virgilius in XII° de eo comparative loquens, sic ait: Ac velut in somnis, occulos ubi languida pressit / nocte quies, nec quicunque avidos extendere cursus / velle videtur, et in mediis conatibus egri / succidimus; non lingua valet, non corpore note / sufficiunt vires nec vox aut verba sequuntur, dicentes orationem illam quam Dominus docuit nos facere, dicens Mathei VI° capitulo: Cum oraveritis, nolite multum loqui, sed dicite: *Pater noster, qui es in celis*: in qua prima particula dicte orationis ostenditur non debere nos orare deos fictos terrenos et simulacra gentium, sed Deum verum qui in celis potissime est amore priorum effectuum, scilicet celorum et angelorum, ut dicit hic auctor, non tamen ut circumscriptus sit ibi ipse Deus, ut dicit etiam hic auctor, sed ut omnia circumscribens, ut dicit infra in Paradiso in capitulo XIIII° et supra in Inferno in capitulo primo, ibi dum dicit quod Deus in toto mundo imperat sed in celo regit, ac ibi habet suam civitatem et sedem, iuxta Ysaia dicentem in LXVI° capitulo in persona Dei: Sedes mea celum, et terra scabellum pedum meorum, et ex hoc, quamvis erronice, dicit Macrobius quod quidam phylosophi senserunt Deum nichil aliud esse quam celum ipsum; dicitur aliquid circumscriptum tunc quando potest definitione assignari in loco, ut sic fit in illo quod non alibi, circa quod frater Albertus sic ait: Locus duplex est intelligibilis ut angelorum et animarum que, licet sint in corporali loco, non tamen corporaliter sunt ibi, sed intelligibiliter, et sic dicuntur esse in loco circumscriptive, cum potest assignari principium medium et finis diffinitive, autem dicitur esse in loco quod sic est hoc quod non alibi. Et sic angeli sunt in loco; nam locum replent, et sic Deus dicitur esse in omni loco cum repleat omnem locum, ut Magister Sententiarum inquit: Angelus circumscriptus est localiter, Deus incurcumscriptus; ad quod ait Augustinus in libro De Diffinitione Ortodoxe Fidei: Nichil incorporeum et invisibile nisi Deus. Nam incorporeus est quia ubique est, non loco, sed actionibus, aut etiam longinqui aut propinqui sumus, cum dicat ore prophetico ipse Deus: Celum et terram ego implebo, cum omnia sint sibi presentia, et Thomas in prima parte questio VIIIa inquit: Deus est ubique. Nam sic est in omnibus rebus, ut dans ei esse et virtutem et operationem, sic enim est in omni loco, ut dans ei virtutem locativam. Nam omnem locum replet. Non sicut corpus: nam corpus dicitur replere locum in quem non compatitur secum aliquod aliud corpus, at per hoc quod Deus sit in aliquo loco, non excluditur quin alia sint ibi, ymo per hoc implet omnia loca, quod dat esse omnibus locatis replentibus ipsa loca; ex quo Anselmus ait, exponens Psalmistam dicentem Si ascendero in celum tu illic es, si descendero in Infernum ades: Quo fugis Euclides? Quascunque ascenderis horas sub Iovem semper eris; inde sequitur in dicta oratione: Sanctificetur nomen tuum, super qua secunda particula inquit Augustinus: Hoc non dicitur ut non sit sanctum nomen Dei, sed ut sanctum habeatur; tertio sequitur: Adveniat regnum tuum, dicit Cyprianus hoc nichil aliud importare, nisi quod nos ut eius filii petimus regnum et hereditatem paternam nobis promissam per ipsum ut per patrem et acquisitam per filium, ubi addit Yeronimus: Hec est magna audacia, regnum Dei postulare et futurum iudicium non timere, quod non nisi ad puram conscientiam pertinet, auctor vero hic hec verba videtur aliter exponere, Et sic adveniat regnum tuum, idest veniat versus nos pax, idest gratia regni tui Domine: nam, ait Apostolus Ad Romanos VI° capitulo: Gratia Dei vita ecterna, ubi sic ait Glosa: Confitendum est gratiam Dei vitam eternam vocari, quia hiis meritis redditur que gratia contulit homini, eo quod nos, inquit auctor ad ipsam, non possumus, subaudi venire ex nobis cum toto nostro ingenio, ut subdit transpositis verbis hic etiam ipse auctor, nisi ipsa predicta gratia ex se veniat, iuxta illud Ad Corinthios secundo, capitulo III°, Pauli dicentis in hoc: Non quod sufficientes simus cogitare aliquid a nobis quasi ex nobis, sed sufficientia nostra a Deo est, et sequitur: Fiat voluntas tua sicut in celo et in terra, quam particulam quartam Augustinus in libro De Sermone Dei volens exponere, ait: Per celum hic angeli intelliguntur et per terram sancti homines, et est dicere: sicut in angelis voluntas Dei fit ut eo perfruantur, ita fiat hic in terra a sanctis hominibus, ex quo auctor hic ait: sicut angeli de suo velle tibi Deo faciunt sacrificium, idest tibi conferunt et immolant illud ut sacrificium, ita faciant homines etc.; inde sequitur: Panem nostrum quotidianum da nobis hodie, super qua quinta particula varie opiniones sunt: nam Ciprianus hunc quotidianum panem accipit pro Christo qui, ut dicitur Iohannis VI° capitulo ait: Ego sum panis vivus qui de celo descendi, quod prefiguratum fuit Exodi XVI° capitulo ubi dicitur: Ego pluam vobis panes de celo; et in quodam Decreto ex verbis Ambrosii dicitur: Non iste panis est qui vadit in corpus, sed panis vite ecterne qui animam fulcit, scilicet corpus Christi; Augustinus videtur hunc panem accipere pro corporali pane substantiante cotidiane nos, in quo omnia necessaria comprehenduntur. Nam licet nobis orare quod licet nobis desiderare, unde orando petere possumus et temporalia, non ut finem constituamus in illis, sed ut sint aminicula beatitudinis requirende substentantia nos ad actus virtuosos exercendos; quidam alii theologi videntur hunc panem accipere pro Sacra Scriptura, cum cotidie eam meditari debemus, cui opinioni iste auctor adherere videtur, dum dicit in secundo capitulo infra in Paradiso: Voialtri pochi che drizaste il collo / per tempo al pan degli angioli, del quale / vivesi qui ma non sen vien satollo. Tamen videtur ipse auctor hic ipsum panem accipere pro Gratia Divina, sine qua in hoc mundo, ut in deserto, non possumus antecedere sed retrocedere, ut Hebrei faciebant in deserto, que Gratia Dei in manna pluente eis, ut dicitur Exodi XV° capitulo et Deuteronomii VIII° capitulo figuratur; et ex hoc dictum est ibi: Panem angelorum homo manducavit, et ecce cur sic auctor dicit hic de manna et deserto, ut dicit hic textus. Inde sequitur: Et dimicte nobis debita nostra etc., in qua sexta particula inquit Cyprianus: Filius Dei, qui docuit nos orare, paternam misericordiam promisit, sed addidit legem nos certa conditione astringentem, unde et Chrysostomus ad hoc etiam ait: Quemadmodum veraciter dicitur: *Dimicte nobis debita nostra* quoniam non desunt peccata que dimictuntur, ita veraciter dicatur: *Sicut et nos dimictimus debitoribus nostris*, idest quod dicitur fiat. Ultimo sequitur: Et ne nos inducas in temptationem etc.: in hac septima et ultima particula notandum est quod Deus non inducit in hoc mundo in temptationem nos homines, sed patitur nos temptari, ut ait Iacobus in eius Epistula, tamen hoc hic petitur: ne deserti divino auxilio alicui temptationi vel consentiamus decepti vel sibi cedamus afflicti; quam ultimam precem dicit auctor has animas non facere pro se, cum non possint amodo temptari, ut scripsi supra in capitulo VIII°, ubi plene de temptatione dixi, sed pro nobis viventibus in hoc mundo adhuc, et sic merito et nos pro eis orare debemus hic, iuxta id quod habetur in secundo Macchabeorum in XII° capitulo ibi: Sancta et salubris est cogitatio pro defunctis orare, ut a peccatis solvantur, etiam eadem oratione dominica: nam ait de ea sic Chrysostomus in Decreto quodam: De quotidianis levibusque peccatis, sine quibus hec vita non ducitur, hec quotidiana oratio dominica satisfacit. Delet omnino hec oratio minima quotidiana peccata, delet et illa a quibus vita fidelium, etiam scelerate gesta, sed penitendo in melius mutata, discedit. + +Post hec auctor, volens ostendere quomodo vitium superbie, ut genus, in tres species partitur, scilicet in arrogantiam, in appetitum excellentie, et in presumptionem, fingit inter alios spiritus hic se reperisse hos tres spiritus de quibus hic specialiter facit mentionem; primo scilicet umbram domini Umberti comitis de Sancta Flore de Marictima, quam inducit sibi dicere quomodo fuit in dicta prima specie superbie, scilicet in arrogantia, maculatus propter antiquum eius sanguinem et nobilem prosapiam, et propter egregia facta suorum maiorum, ut dicit textus. Dicitur enim superbum proprie ille qui appetit esse super alios, sed dum hoc facit attribuendo sibi aliquid falso, ut iste comes fecit in hoc mundo de sua putativa nobilitate non considerando comunem nostram matrem, ut idem spiritus hic testatur, scilicet Evam, a qua omnes pares descendimus - iuxta Malachiam prophetam dicentem II° capitulo: Nunquid non Pater unus omnium nostrum, nunquid non Deus unus creavit nos; quare despicit fratrem suum unuisquisque nostrum? - sive terram, ut nostram quasi comunem matrem, unde Gregorius in hoc ait: Omnes secundum rationem humilitatis equales sumus, idest secundum primos parentes qui de humo facti sunt. Dici debet arrogans item et dum attribuit sibi gloriam de factis egregiis suorum maiorum dictus comes in hoc mundo, ut dicit hic textus, et falso iuxta Ovidium dicentem in XIII° in persona Ulixis arguentis contra Aiacem iactantem se de factis egregiis etiam suorum maiorum: Nam genus et proavos et, que non fecimus ipsi, / vix ea nostra voco - dicendo dictus spiritus quomodo ex tali vitio mortuus fuit in terra Campagnatici districtus Senarum, ut dicit textus, dicendo quomodo etiam omnes de domo sua superbire facit eorum predicta opinata nobilitas, iuxta Sallustium dicentem: Comune malum nobilitatis est superbia, inde ut tangat de dicta secunda specie superbie, scilicet de appetitu proprie excellentie. + +Auctor hic secundario inducit hunc spiritum magistri Oderisii de Eugubio, olim summi miniatoris librorum, ad dicendum sibi quomodo voluit excedere alios in dicto suo magisterio superbe et despective, in cuius persona auctor exclamat hic contra vanagloriam talem humanam, allegando quomodo in brevi dictus magister Oderisius in sua fama miniature cessit magistro Franco Bononiensi, et in fama picture Cimabovis Iocto, et in fama loquendi in materna lingua rimando dominus Guido Guinizelli de Bononia Guidoni de Cavalcantibus de Florentia, et iste ipsi auctori, subdendo quomodo fama nostra talis modicum durat si non iungatur etatibus grossis, que etates temporum habent gentem facere ex dispositione superiori subtilem et non subtilem, cum dicat Albumasar in suo libro: Continuum hunc mundum regi per etates naturaliter, in quibus singulares planete singulariter regit. Item in reprimitionem dicti appetitus fame etiam infert ipse auctor sic arguendo et dicendo: quam famam habebis tu homo, licet moriaris senex in aliqua fama et non infans ante transitum mille annorum, quod tempus minus spatium est respectu ecterni quam unus motus ciliorum respectu motus octave spere tardioris omnibus aliis motibus celestibus? (nam movetur in XXXVI milibus annis). Ad quod ait Psalmista: Mille anni ante occulos tuos tanquam dies externa que preteriit, et Boetius in II°: Quid, o superbi, mortalis aura nominis est? Vos vero immortalitatem vobis propagare videmini, cum futuri temporis famam cogitatis. Quod, si ad ecternitatis infinita spatia pertractes, quid habes, quod nomine tui diuturnitate leteris? et sic, ut ait Gregorius concludendo: Vilescunt temporalia cum considerantur ecterna, inducendo tamen auctor sibi ostendi umbram domini Provenzani de Salvanis de Senis, olim dominatoris dicte civitatis eius tempore quo Florentini debellati sunt in campo per Senenses iuxta Montem Apertum, anno domini MCCLX, de quo scripsi supra in Inferno in capitulo X°, de quo dicit quomodo nunc de eo vix in Senis pispiliatur, idest sussuratur, et sic adhuc redit ad dicendum de labili nostra fama extincta in persona eiusdem domini Provenzani in XL annis, in cuius persona etiam tangit hic auctor de dicta tertia specie superbie, scilicet de presumptione in qua fuit, ut dicit hic textus, interferendo de hoc suo memorando facto, videlicet quomodo dictus dominus Provenzanus, dum eius quidam nobilis amicus captus esset in carcerem Karuli de Apulia propter conflictum Corradini, redemit eum denudatus querens in campo Senarum, ac sedens, ut dicit hic textus, et quia taliter queritare grave est, prenuntiat dictus spiritus auctori quomodo in brevi eius vicini, idest Florentini, expellent eum, et quomodo ita exul experietur quomodo grave est sic alienum postulare, dicente Innocentio in suo opere De Contemptu Mundi: O quam perfida est conditio mendicantis, quia si petit necessitate compellitur, et dum petit rubore compescitur, et si non petit egestate consumitur: unde dictus dominus Provenzanus - secutus Apostolum dicentem Ad Hebreos XIII° capitulo: Mementote vinctorum, et Psalmistam dicentem: Egenum de manu peccatoris liberate - meruit, ut hic dicitur. + +{Di pari, come buoi che vanno a giogo.} In hoc XII° capitulo auctor, continuato sermone et vocato Virgilio suo pedagogo - qui dicitur a pedes, quod est puer, et gogos ducere, et sic quasi ductor puerorum (nam ipse Virgilius, sub representatione rationis, ipsum ducebat ut puerum), alludendo auctor in hoc forte verbis illis Phylosophi dicentis ita in III° Ethicorum: Quemadmodum puerum oportet secundum preceptum pedagogi vivere, sic et concupiscibile consonare rationi - tangit, ad complementum huius tractatus superbie, quomodo vidit in solo et pavimento huius primi circuli sculptum, ad quem exitum venit superbia nostra ut plurimum in hoc mundo infimum et depressum, ut sub allegorico sensu moveat homines ad removendum se ab ipso vitio et adherere virtuti humilitatis sibi in bono contrarie ut supra premisit, et primo per exemplum Luciferi qui, dum esset angelus, factus est dyabolus, et de celo precipitatus in abissum, et de primo ordine creaturarum positus est in novissimo, de quo Ysaie XIIII° dicitur: Quomodo cecidisti Lucifer qui mane oriebaris? et Luce X°: Videbam Satan sicut fulgur de celo cadentem; secundo per exemplum Briarei gigantis fulminati a Iove dum in Grecia in contrata Flegre bellare voluit contra Deos cum aliis gigantibus ibi occisis a dicto Iove et a Timbreo, idest Apolline, ita dicto a Timbrea herba nascente iuxta eius templum, item cum Pallade et Marte omnibus tribus filiis dicti Iovis, ut dicit hic auctor et supra in Inferno in capitulo XIIII° et ibi scripsi, et Statius in II° dicens: Non aliter, Getice si fas est credere Flegre / armatum immensus Briareus stetit Ethera contra, / hic Phebi pharetras, hic torve Palladis angues, / inde Pelethroniam premissa cuspide pinum / Martis etc. Item per exemplum Nembroth gigantis, cuius ystoria hic tacta talis est, ut legitur Genesis capitulo X° et XI° quod Noe habuit tres filios, scilicet Cham et Sem et Iaphet, de quo Cham descendit iste Nembroth qui, ut recitat Magister Ystoriarum, Sua superbia cepit esse potens in terra et robustus venator hominum coram Domino, idest oppressor hominum affectu dominandi, ita quod dominator fuit super omnibus descendentibus dicti sui patris, et idem fecit Iethan, filius dicti Sem super eius descendentibus, et etiam Suphen, filius dicti Iaphet: qui descendentes Noe, etiam adhuc eo vivente, erant numero XXIIIIor milium; qui dicti tres fratres ut duces eorum convenerunt hanc gentem in quadam contrata dicta Sanar, et ibi dictus Nembroth cepit facere turrim quandam ascensuram usque ad celum ne iterum diluvium eos offenderet; ex quo Deus descendit ibi confundens linguam eorum ita quod nullus alium intelligebat; item per exemplum Nyobe filie Tantali et uxoris olim Amphyonis regis Thebarum, que, dum semel fieret festum quoddam Latone, sua superbia egit, ut scribit Ovidius in VI°, de ea dicens sic: Constitit; utque occulos circumtulit alta superbos, et: Querite nunc, habeat quam nostra superbia causam, / quoque modo audetis genitam Titanida Ceo / Latonam preferre michi etc., ex quo Apollo et Diana missi a dicta Latona, eorum matre, suis sagiptis occiderunt omnes septem filios masculos dicte Nyobe ludentes equester una die in quodam campo et septem eius filias etiam: dolore tali dictus Amphyon se occidit et dicta Nyobe effecta est saxum, unde subdit ibi idem Ovidius quod dicta Nyobe Orba resedit / exanimes inter natos natasque virumque, et in libro De Ponto etiam idem poeta inquit: Felicem Nyobem, quamvis tot funera vidit, / que posuit sensum saxea facta malis. Item per exemplum Saul qui, ut habetur in primo Regum in capitulo XV°, dictum est ei: Nonne, cum parvulus esses in occulis tuis, caput in tribu Ysrael factus es? superbus autem factus, a regno deiectus est; nam, ut legitur in primo Regum capitulo ultimo dictus Saul victus a Philisthin, et occisis in bello ab eis Ionathan et Aminadab et Melchisue suis filiis, dolore dictus Saul irruit in proprium ensem super montem Gelboe, et ibi mortuus est, quem montem ex hoc idem David postea, ut dicitur hic, maledixit ne unquam ibi caderet pluvia vel ros: et ita evenit, et fuit ut legitur in secundo Regum in capitulo primo. Item per exemplum Aracnis mulieris que conversa fuit in araneam per dictam Palladem cum qua certare voluit texendo, cuius ystoriam ponit idem Ovidius in dicto VI° libro et de eius tela laniata. Item per exemplum Roboan filii Salamonis, de cuius superbia legitur in III° Regum in XII° capitulo; nam, cum creatus esset rex Ysrael, mortuo dicto suo patre, populo roganti eum ut exoneraret eum, respondit: *Minimus digitus meus grossior est dorso patris mei. Pater meus aggravavit iugum vestrum, ego vero addam*: post quam talem responsionem suam misit Uriam, tributorum exactorem suum, ad exigendum a dicto populo collectas, et lapidatus est ab ipso populo; quo viso, dictus Roboan rex ascendit festinus quendam currum et fugit in Yerusalem et recessit Ysrael a domo David. Item per exemplum Heriphilis, uxor Amphyarai, que quadam superbia pro quodam ornamento infausto recepto ab Argia uxore Polinicis, indicavit dictum eius virum latitantem ne iret ad exercitum illum Thebanum cum aliis regibus Grecis, de quo scripsi supra in Inferno in capitulo XIIII°: nam presciverat se ibi moriturum, ut ibi mortuus est, ut dicitur in capitulo XX° etiam, et ibi dixi supra in Inferno, ex quo Almeon, eorum coniugalium filius, dictam eius matrem occidit de precepto dicti sui patris, de qua ystoria scribit Ovidius in VIIII° et Statius in IIII° Thebais; et in II° de infortunato tali iocali sive ornamento dicit, scilicet quomodo Venus, existens uxor Vulcani iacuit cum Marte, et ex eo genuit quendam puellam nomine Hermionem que maritata est Cadmo primo regi Thebarum, et dum pararetur ire ad nuptias, dicta Venus eius mater rogavit dictum Vulcanum ut ei fabricaret aliquod ornamentum, qui Vulcanus memor dicti adulterii fabricavit hoc monile ita infaustum quod dicta Hermione et quecunque alia que illud habuit de domo dicti Cadmen infortunata fuit, ut dicitur hic. Item per exemplum Senacherib regis Assyriorum, de cuius superbia dicitur Ysaie XXXVI° et XXXVII° capitulo, cui dictum est ipso obsidenti Yerusalem, capta alia Yudea terra: Superbia tua ascendit in aures meas; ponam circulum in naribus tuis et reducam te per viam qua venisti, et: Percussit inde angelus domini eius castra et LXXXV milia Assyriorum mortui sunt ibi, et ipse rex Senacherib reversus est, et dum in civitate Ninive adoraret in templo ydola sua, filii eius ipsum ibi occiderunt. Item per exemplum Cyri regis, a quo victo in bello a Thamiri, regina Scitharum - ut scribit Solinus in I° et Valerius in VIIII° in titulo De Ultione et ego scripsi supra in Inferno in capitulo XVII° - dicta Thamiris fecit truncari sibi caput et poni in utre sanguinis humani, dicendo verba hic posita per auctorem, scilicet: sanguinem sitisti et sanguinem bibe. Item per exemplum Olofernis, ducis Nabuchodonosoris regis Assyriorum, qui, ut legitur in libro Iudith VI° capitulo, dum civitatem Bettulie obsideret et ad extremum deduxisset eam, decapitatus est astute a dicta Iudith, probissima muliere, sub proprio temptorio sub simulatione concubitus, et cum eius capite super hasta posito, ipsa cum aliis civibus dicte terre Bettulie egressa, in conflictu posuit exercitum dictorum Assyriorum; quod autem fuerit superbum dictus Olofernes ibi etiam scribitur, nam contra Achirorem prophetam hec verba protulit dicens: *Quoniam prophetasti nobis quod gens Ysrael defensabitur a Deo summo, ut ostendam tibi quia non est Deus nisi Nabuchodonosor cum percusserimus eos quasi hominem unum*. Item per exemplum Troye deducte cum arce sua Ylion dicta de tanta superba altitudine ad infimam desolationem, ut ait Virgilius in illis suis versibus quos scripsi supra in Inferno in capitulo primo. Hiis ad licteram premissis, tangamus quid allegorice auctor sentit pro supradicta forma pene purgatorie huius vitii superbie que in isto primo circulo purgatur sub dicto pondere saxorum nostra submissa et curvata cervice, et decet hoc tali reum dicere quod, sicut homo in hoc mundo levata cervice in superbia hucusque fuit, ita nunc, volens a tali vitio expiari, debet illam etiam sui penitudinem infimare cum honere et dolore conscientie, considerando quod illos quibus preesse cupit sibi supponit, unde Gregorius, Super Iob capitulo XXVI° respiciens ad hoc etiam, ait: Tantorum pondera unusquisque ferre compellitur, quantis in hoc mundo principatur, et etiam quod ait Psalmista dicens: Occulos superborum humiliabis, et alibi dicens: Dominus iustus concidet cervices peccatorum, et Ysaia: Incurvabitur homo et humiliabitur et occuli sublimes deprimentur, dicens potius cervices quam manus vel pedes, quia in cervice perpenditur specialiter superbia, unde Augustinus: Nichil ita displicet Deo quam cervix erecta, et Apostolus, VI° Ad Romanos, dicens: Sicut exhibuistis membra vestra servire immunditie et iniquitati, ita nunc exhibete membra vestra servire iustitie et sanctificationem, quasi dicat: scilicet manibus peccavimus, extendamus eas ad bona opera, si lingua loquamur bonum, et ita de aliis membris, ut in quibus plus Deum offendimus plus in illis peniteamus. Item quia homo volens emendari a dicto vitio superbie in hoc mundo et a quolibet alio non tantum debet se emendare sed debet etiam se componere, ut docet Seneca in VIa Epistula ad Lucilium, idest debet se conformare illi virtuti que opponitur illi vitio a quo purgari vult et emendari, et sic per considerationem melioris; unde Gregorius: Sicut incentivum electionis est respectus deterioris, ita cautela humilitatis est consideratio melioris, unde etiam vide quia finxit auctor se in hoc primo circulo primitus vidisse in pariete predicta sculpta circa virtutem humilitatis, et in solo earum contraria, circa quod etiam ita dicitur in quodam Decreto, De Penitentiis: Oportet superbum per contraria et adversa curari, scilicet per humilitatis exercitium, quod est si se melioribus offitiis subdat et ministeriis dignoribus tradat, et ita arrogantie et vanaglorie vitium curari poterit etc. + +Post hec auctor, incipiens tractare in hoc capitulo in versiculo Già era più per noi del monte volto de secundo circulo Purgatorii, in quo dicit purgari animas invidorum, fingit se audisse in egressu huius primi circuli canere quasdam angelicas voces: Beati pauperes spiritu, quoniam ipsi celum possidebunt, que verba scripta sunt Mathei capitulo V° ubi Glosa exponit: Pauperes spiritu fore homines humiles, quasi velit auctor in hoc allegorice includere congratulationem quam homo sibi ipsi facit et sentit et sentire debet, mundato animo ab existentia alicuius vitii per virtutem contrariam illi vitio in hoc mundo quia beatus. Ad quod respiciens Seneca in IIIIa Epistula ait Lucilio: Tenes memoria quantum senseris gaudium cum pretexta posita virilem sumpsisti togam, sed maius expecta cum in viros virtuosos, subaudi phylosophia, te transcripserit procedendo, ut ait Psalmista dicens: Et enim benedictionem dabit legis lator, et ibunt de virtute in virtutem, et videbitur Deus deorum in Syon. Et sic in proposito nostro premisso allegorico, legis lator erit iste angelus et quilibet alius in quolibet circulo infrascripto existens, idest motus angelicus dirigens nos de uno circulo ad alium, idest de una virtute ad aliam, purgato uno vitio post aliud quadam vicissitudine correlativa, iuxta Ambrosium dicentem in quodam Decreto: Cum renuntiatur improbitati, statim virtus asciscitur; egressus enim malitie virtutis operatur ingressum, eodemque studio, quo crimen excluditur, innocentia copulatur. Et ecce quod dicit hic auctor de uno P extincto sibi in vultu in exitu huius primi circuli. Ultimo reducit auctor, ad comparationem repentis ascensus huius secundi circuli Purgatorii et eius graduum, gradus lapideos per intervalla positos in costa cuiusdam collis positi iuxta civitatem Florentie ac ibi imminentis cuidam ponti fluminis Arni qui dicitur Rubaconte, super quo colle posita est ecclesia Sancti Miniati, quos dictos tales gradus Florentini vocant scaleas, quos dicit etiam auctor hic fore securos tempore bono antiquo, quo libri comunis dicte civitatis et mensure dogate canipe salis eius secure erant, ubi abinde citra vitiate sunt, ut tangit iste auctor et infra in Paradiso in capitulo XVI°. + +{Noi eravamo al sommo de la scala.} In principio huius XIII° capituli auctor prohemialiter tangit sub allegoria quadam in sua persona quomodo homo ignarus nature et qualitatis alicuius vitii eo quod illud actualiter nunquam sive vix commiserit, ut de se auctor nunc hic dicit circa hoc vitium invidie in fine huius presentis capituli, non potest solum per Virgilium, idest per rationem, hoc intimare, sed expedit quod volvat sinistram partem sui, idest cor suum, ad solem, idest ad scientiam speculativam que talia naturaliter nobis habet indicare, quod totum auctor tangit hic in eo quod fingit ita Virgilium solem respexisse et eum ita allocutum fuisse, ut dicit textus, modo quod unaqueque res melius apprehenditur per respectum eius oppositi contrarii, iuxta illud Phylosophi: Contraria iuxta se posita clarius elucescunt. Fingit etiam hic auctor per talem scientiam speculativam se primo cognovisse virtutem karitatis et amoris proximi fore oppositum et contrarium huius vitii invidie, quod etiam tangit hic in eo quod fingit sibi obviam has tres voces spirituales volitando occurrisse et protulisse verba ita facienda ad karitatem proximi. + +Primo per exemplum Domine Nostre, que, ut legitur Iohannis capitulo II°, in nuptiis deficiente vino non dixit *Filio, vinum non habeo*, sed dixit *Vinum non habent*, quod ad dilectionem proximi fuit. Secundo per exemplum Horestis, filii Agamenonis regis et Clitemestre, qua eius matre occisa per eum propter adulterium commissum per eam cum quodam nomine Egisto, dictus Horestis multum per mundum erravit eundo, nunquam tamen derelictus a quodam suo comite nomine Pillade, tandem hiis ambobus applicantibus contrate cuiusdam regis habentis ex presagio quodam se mori debere manibus dicti Horestis, et habentis etiam quod unus ipsorum erat Horestes, licet nesciret quis, interrogantis etiam sepe ipsos duos quis eorum esset Horestes dictus Pillades dicebat: *Ego sum*, ne moriretur Horestes, et Horestes idem dicebat: *Ego sum*, ne moriretur ipse Pillades, ita se amicabiliter ardenter amabant, de quo scribens Tullius in libro suo De Amicitia inquit ex dictis Pacuvii poete: Cum ignorante rege, alter eorum Horestem se diceret, ut pro illo moriretur, Horestes vero ut erat perseverasse etc., de quo etiam tangendo Ovidius, De Ponto, ait: Occidit et Theseus et qui comitavit Horestem / et tamen in laudes vivit uterque suas. Tertio per exemplum Domini nostri qui, ut scribitur Mathei VI° capitulo, dixit: Diligite inimicos vestros et benefacite hiis qui oderunt vos, cuius hanc doctrinam secutus Apostolus, Ad Romanos XII° capitulo, inquit: Si esurierit inimicus tuus, ciba illum etc., et sic corrigitur quod dicitur Levitici XVIIII° capitulo, dum scribitur ibi: Diliges amicum et odio habebis inimicum tuum. Que quidem premissa debent nos impellere ad talem virtutem karitativam amplexandam ut ferula, sicut illa que dixerunt eodem modo ille alie voces de quibus dicitur in sequenti capitulo in fine debent esse frenum ne incurramus dictum vitium invidie ut contrarium dicte virtutis karitatis proximi, ut habetur hic in textu. Nam, diffiniendo invidiam, inquit Augustinus: Invidia est dolor aliene felicitatis, licet alii dicant quod est exultatio in adversis proximi et tristitia in prosperis; ita virtus karitatis e contra in nobis operatur. Nam, ut ait Thomas, Sicut karitas est virtus optima, ita invidia vitium pessimum, unde vocatur fera pessima, ut Genesis capitulo XXXVII° dicitur ibi: Fera pessima devoravit filium meum Iosep; nam per ipsam virtutem karitativam, ut ait Apostolus, Ad Romanos capitulo XII°: Gaudemus cum gaudentibus et flemus cum flentibus, quod totum per invidiam agimus in oppositum. + +Post hec auctor, volens allegorice ostendere quomodo homines in hoc mundo viventes ac volentes se in statu penitentie ab hoc vitio invidie purgare et in dicta virtute karitativa persistere debent plorare in corde suo se iam ita fuisse in tali vitio propter eius circumstantias pessimas quas modo cognoscunt alludendo etiam infrascriptis auctoritatibus ut Ovidio describenti domum invidie ac ita dicenti in II°: Protinus Invidie nigro squalentia tabo / tecta petit: domus est ymis in vallibus huius / abdita, sole carens etc., subdens: Concusse patuere fores: videt intus edentem, / vipereas carnes, vitiorum alimenta suorum, / invidiam etc., et subdit, adhuc describendo ipsam invidiam: Pallor in ore sedet, macies in corpore toto / nusquam recta acies, livent rubigine dentes, necnon subdens de Aglauro invida sic ibi conversa in saxum: Nec lapis albus erat, sua mens infecerat illud - fingit has animas in hoc circulo ita plorare in loco saxoso livore colorato, in quo denotat statum invidorum in hoc mundo livore plenum, unde Cyprianus, describens invidum etiam ait: Hinc vultus minax, torvus aspectus, pallor in facie, in labiis tremor et stridor in dentibus ac verba rabida et non videntes ibi solem sutis occulis dictas animas, in quo denotat auctor cecitatem invidorum, unde dicti sunt invidi, quasi non videntes; nam non sunt et dici possunt esse vere ceci mente qui dolorem preponunt gaudio ecterno ac dolore et cruciatu cottidiano merentur ecternum dolorem. Ad hoc respiciens Iob capitulo V° ait de invidis predictis: Per diem incurrent tenebras et quasi in nocte sic palpabunt in meridie, ubi Gregorius: Mens invidi cum de alieno bono affligitur, de radio lucis obscuratur, nam, cum invidi livore cerni aliqua que reprehendant invenire satagunt, quasi in nocte palpant, ad quod etiam Gregorius idem inquit: Invidi deberent perpendere quante cecitatis sunt, qui alieno provectu deficiunt et aliena letitia contabescunt, et potius volunt carere bono quam habere in eo socium secum in malo et miseria, unde legitur quod quidam rex concessit cuidam avaro et cuidam invido munus quod ipsi eligerent ita tamen quod munus ei qui posterior peteret duplicaretur, et cum uterque differret petere, precepit rex invido ut peteret prius, qui petiit ut erueretur ei unus occulus, volens quod socio sive proximo suo erueretur ambo, et sic bene ait Ugo de Sancto Victore dicens: Superbia aufert michi Deum, invidia proximum. In eo vero quod fingit eas dictas animas hic cilicio coopertas, denotare vult auctor quod, sicut cilicium carnem habet macerare ferentis eum intus, ita invidia afficit intus invidum et macrefacit, ut Oratius: Invidia Siculi non invenere tirampni / maius supplitium, et alibi: Invidus alterius rebus macrescit opimis, et sic venenant quasi se ipsos, quod tangit dictus Ovidius in eo quod fingit invidiam comedere carnes vipereas, ut supra dixi, et Matheus in III° capitulo dicens: Genimina viperarum quis ostendit vobis etc., et Basilius: Sicut rubigo ferrum, sic invidia animam in qua nascitur corrumpit, item Yeronimus: Invidia est sui ipsius mordax, unde rogabat Socrates deos ut invidi in omnibus civitatibus occulos vel aures haberent ut de omnibus perfectionbus et defectibus torquerentur, nam, ut idem, dicit, quanta sunt felicium hominum gaudia, tanti sunt invidorum gemitus, vel forte habuit auctor de hoc cilicio hic respectum ad id quod etiam ait Salamon in XIIII° capitulo Proverbiorum, dicens: Putredo ossium invidia: sicut vestis putrefacta non recipit ablutionem, sic invidia non de facili abluitur. Ultimo fingit se videre ibi auctor umbram domine Sapie, uxor olim domini Cini militis de Pigozo de Senis, que in hac vita existens egit, ut dicit textus, dum Senenses victi fuerunt in campo a Florentinis prope terram Collis de Valdelsa, tangendo ultimo de abusiva credulitate illa dictorum Senensum, qui sperant adhuc scaturiri Senis quendam lacticem, cuius aquam vocant Dianam, et quod per eam ibunt cum navibus ad portum Thalamonis, terre districtus Senarum in marictima, et sic habebunt habilitatem navigandi mare, et per consequens habendi amiraglios et galeas in mari ut alie terre portuales marine. -Item petiit adhuc unde veniebat, cui auctori respondet adhuc etiam reticendo nomen civitatis Florentie et eius fluminis Arni, ut dicit textus, de quo admirante dicto domino Ranerio, spiritus predictus alter arguit merito hoc fecisse, considerata bestiali gente quantum ad mores habitante super dictus flumen Arni a principio sui usque ad finem. +{Chi è costui che l nostro monte cerchia.} Continuato hoc capitulo XIIII° cum proxime superiori, in hoc principio prenotandum est quod, prout ait Ysiderus in II° Etymologiarum: Omnis oratio componitur verbis, scilicet comma, colo et periodo. Comma particula est sententie, colus membrum, periodus ambitus seu circuitus. Fit autem ex coniunctione verborum comma, ex commate colus, ex colo periodus. Comma est iuncture finitio, colus membrum quod intellectum et sensum prestat, sed adhuc pendet oratio; periodus est extrema sententie clausula, quod quidam ita exemplificant et putant ut sequitur: Disponens Deus humamum genus de manibus eripere inimici (et ecce comma), per angelum magni consilii filium de Virgine statuit incarnari (et ecce colus), qui sui sanguinis effusione nos ad gloriam revocavit (et ecce periodus), ita quod nichil aliud voluit dicere iste spiritus, dicendo alteri ut ita dulciter interrogaret auctorem ut responderet ei ad colum, nisi quod eis loqueretur in tantum ut animus eorum posset esse contentus et non remaneret in suspenso (licet ulterius proposito plura alia verba dici possent), dicendo et fingendo auctor hos duos spiritus esse umbras, scilicet domini Guidonis del Duca de Bretinorio et domini Ranerii de Calbulo de Romandiola, amborum probissimorum virorum iam in dicta provincia, qui dominus Guido inde petiit ab auctore quis ipse esset, quod reticuit ratione hic assignata in textu. Item petiit adhuc unde veniebat, cui auctori respondet adhuc etiam reticendo nomen civitatis Florentie et eius fluminis Arni, ut dicit textus, de quo admirante dicto domino Ranerio, spiritus predictus alter arguit merito hoc fecisse, considerata bestiali gente quantum ad mores habitante super dictus flumen Arni a principio sui usque ad finem. + +Nam primo reperit comites Guidones de Casentino qui, ratione libidinose et immonde eorum vite, porci quasi possunt dici; inde, procedendo ulterius, dictum flumen Arni reperiit etiam Aretinos, qui, ratione procacitatis et rabide eorum audacie sine magno posse, dici possunt botoli, qui sunt illi canes perutili latrantes vicinales, quos gramatica vocat grippos; inde Florentinos, qui, ratione eorum insatiabilis cupiditatis, lupi quasi dici possunt; inde Pisanos ultimo, qui, ratione eorum astutie et sagacitatis, dici possunt quasi vulpes, ut dicit auctor hic in persona huius spiritus, in hoc alludendo Boetio, dicenti in IIII° etiam ita contra immorigeratos huiusmodi homines: Immundisque libidinibus si quis immergitur sordide suis voluptate detinetur. Ferox atque inquietus linguam litigiis exercet: cani comparabis. Avaritia fervet alienarum opum violentus ereptor: lupo similem dixeris. Insidiator occultus surripuisse fraudibus gaudet: vulpibus exequetur. Et sic subdit ibi ut quos tenentur formatos vitiis videas, homines extimare non possis, et hoc est quod etiam hic auctor tangit de Cyrce maga muliere in suis incantatis poculis convertente homines in bestias, et qualiter et quomodo plene dixi supra in Inferno in capitulo XXVI°; et reassumendo adhuc premissa dicit auctor quomodo dictum flumen Arni nascitur in alpe quadam dicta Falterona supra Casentinum, territorium dictorum comitum Guidonum in monte Appennino qui protrahitur inter Lombardiam et Tusciam, ut de eo scripsi supra in Inferno in capitulo XVI°, et inherendo verbis poetarum, dicit auctor hic quomodo a dicto Appennino detruncatus est mons Pelorus Siculus per illud brachium maris quod dicitur Fare Missine largum per decem miliaria dirimens Calabriam et Apuliam ab insula Sicilie: nam ait Virgilius in III°: Disiluisse ferunt, cum protinus utraque tellus / una foret: venit medio vi pontus et undis / Hesperium Siculo latus abscidit, arvaque et urbes / litore deductas angusto interluit extu, et Lucanus in II°: Umbrosis mediam qua collibus Appenninus / erigit Ytaliam, donec confinia pontus / solveret incumbens terrasque repelleret equor. / At postquam gemino tellus elisa profundo est / extremi colles Siculo cessere Peloro; et quia in dicta Falterona dictus Appenninus multis aliis montibus compaginatur, dicit etiam auctor hic quomodo est ultra quam alibi quasi pregnans. Inde inducit dictam umbram domini Guidonis incidenter auctor ad prenuntiandum quomodo Fulcerius de Calbulo, nepos dicti domini Ranerii, electus erit potestas Florentie, et quomodo ibi trucidabit multos sub pretextu partis Blancorum expulsorum tunc de dicta civitate, ut fecit quasi belva, idest bestia. Item incidenter tangit generaliter de fatuitate invidorum ponentium cor ad res mundanas, in quibus expedit quod sit divietum, idest minoratio, propter consortem, idest propter consotium et participem habendum, de quo apertius dicam in sequenti capitulo. Inde lamentatur dictus spiritus de Romandiola provincia sua, confinata a Marina Adriatica et a monte predicto Appennini et a flumine Reni Bononiensis et a flumine Folie et a flumine Padi, propter eius presentem vitiosam gentem ubi olim erant isti virtuosi viri hic nominati, scilicet dominus Lycius de Valbona de Cesena, dominus Arrigus de Manardis de Bretinorio, dominus Petrus de Traversariis de Ravenna, comes Guido de Carpigna, dominus Faber de Lambertatiis de Bononia, dominus Bernardinus de Fusco de Saventia, nobilissimo animo licet non sanguine, Guido de Prata, Ugolinus de Azone et Federicus Tignosus de Acharisiis de dicta terra Saventie, dicendo etiam quomodo dicti Traversarii et Anastasii de Ravenna hodie extincti sunt, dicendo de Castro Brentinorii et de Castro Bagnacavalli, cuius comites iam defecerunt, et de Castro Caro et Conio et de eorum comitibus, ut dicit textus, tangendo, ut dicit textus hic, etiam de comite Maghinardo de Susinana de Paganis, ultimo de domo sua, quem vocat demonem ratione eius astutie, et de domino Ugolino de Fantolino de Saventia pro Bissino viro, ut hic per se patet. -Et sic ad propositum dicit auctor quod in illo monte erat hora vespertina et hic, in Ytalia subaudi, media nox, et in Yerusalem hora matutinorum si bene inspiciatur, unde bene sequitur quod dicit hic auctor quod tunc in illo monte Purgatorii respiciens versus occidentem in dicta hora vespertina percutiebatur a radiis solis in naso, idest in facie, et per consequens reflexio solis radiantis ibi in vultum lucidum vel speculum quoddam illius alterius angeli quem fingit ibi auctor se reperisse, debebat ipsum auctorem repercutere in faciem, et hoc affirmat tali ratione naturali: sol cum directo iacit deorsum lumen suum et sic cadit directo, ut cadit lapis si proiciatur de suprorso equali iactu, ut comparative dicit hic textus. +Post hec auctor, volens tangere que debent homines in hoc mundo refrenare ne in hoc vitium invidie incidant et, qui in eo sunt, mundentur ab eo viso pernicioso eius effectu, - primo per exemplum Cayni qui, postquam invidia occidit Abel fratrem eius, ibat dicendo, ut legitur Genesis, capitulo IIII°: Quicunque invenerit me occidat me, ut tangit etiam hic auctor, ad significandum quod bona et mala proximi occidunt invidum, bona affligendo, mala vero dando ei causam letandi et occasionem peccandi, secundum per exemplum Aglauros conversa in saxum, ut scribit Ovidius in II° - videlicet quod Ceclop rex Athenarum tres habuit filias, scilicet hanc Aglaurum, Hersen et Pandrasen, que tres sorores tres cameras habebant contiguas, et media erat dicte Herse, unde ait ipse poeta: Tres habuit thalamos, quorum tu, Pandrase, dextrum, / Aglauros levum, medium possederat Herse, ad quam Hersen volens semel Mercurius ire ut eius procus ad iacendum secum, dicta Aglauros, invida dicte eius sororis, opposuit se in limine dicte eius camere per quam ibatur ad cameram dicte Herses dicto Mercurio, unde ibi conversa est in saxum ab eo, ubi Mercurius allegorice pro facundia accipitur que facit invidum quasi insensibilem ut saxum tali virtute eloquentie invidendo - fingit has duas voces protulisse verba hic in textu tacta, que dicit auctor debere nobis esse circa tale vitium camum, idest frenum, ad quod respiciens Psalmista ait: In camo et freno maxillas eorum constringe qui non approximant ad te, idest ad celestia, propter hec infima bona terrena ad que potius occulos flectimus, nec advertimus ad superna, contra doctrinam traditam a Petro in sua Epistola dicente: Sperate in eam que vobis offertur gratiam; extenta habet Deus dexteram manum ad largiendum spiritualia, sed non est qui aspiciat: omnes enim ad sinistram aspiciunt, unde in temporalia recipiant, et hoc est quod tangit hic auctor in fine. -Ob hoc cum a sacerdotibus Ytalie redargueretur, agnovit delictum, culpamque cum lacrimis professus, penitentiam egit, et in hoc sibi tempus ascriptum absque regali fastigio patienter implevit; sic igitur merito auctor statum irancundorum in hoc mundo ut fumum describit ab incensione cordis cum suo furore in nobis rationem offuscantem, cum dicat Phylosophus in II° De Anima quod Ira est accensio sanguinis circa cor. +{Quanto tra lultimar de lora terza.} In principio XV° huius capituli auctor, volens ostendere quomodo in illo alio emisperio in quo se fingit fuisse, sol distabat ab eius occasu per tres horas, in quo spatio temporis dicta spera solis semper aparet in terra sive in pariete moveri et tremula, quasi ut est puer ludens, ut dicit hic textus, quod etiam tangit iste auctor infra in capitulo XXVII°, dum ibi describit primam partem hanc diei incipiendo: Si come quando i primi raggi vibra, idest tremulat ipse sol. Et etiam Fulgentius, dum dicit de quadriga solis, allegorice scribit ita dicens: Attribuitur soli quadriga eo quod quadruplici limite diei metiatur spatium in septem eius equus: primus dicitur Eous, idest rubeus, cum sol rubicundus oriatur; secundo dicitur Acteon, quod interpretatur splendens, eo quod tertie hore momentis insistens lucidior fulgeat; tertius Lampas eo quod in meridie magis flagrat; quartus Phylogeus, quod grece terram amans dicitur, quod hore none proclivior urgens occasibus pronus incumbit. Et sic ad propositum dicit auctor quod in illo monte erat hora vespertina et hic, in Ytalia subaudi, media nox, et in Yerusalem hora matutinorum si bene inspiciatur, unde bene sequitur quod dicit hic auctor quod tunc in illo monte Purgatorii respiciens versus occidentem in dicta hora vespertina percutiebatur a radiis solis in naso, idest in facie, et per consequens reflexio solis radiantis ibi in vultum lucidum vel speculum quoddam illius alterius angeli quem fingit ibi auctor se reperisse, debebat ipsum auctorem repercutere in faciem, et hoc affirmat tali ratione naturali: sol cum directo iacit deorsum lumen suum et sic cadit directo, ut cadit lapis si proiciatur de suprorso equali iactu, ut comparative dicit hic textus. Quod punctum dicitur zenit, quod nullam umbram recipit, - de qua Lucanus in VIIII° tangens, sic ait hic: Quomodo nichil obstat Phebo, cum cardine summo / stat librata dies; truncum vix protegit arbor / tam brevis in medium radiis compellitur umbra - et per consequens nulla reflexio tunc ab eo procedit, sed cum a dicto puncto zenitico meridiano universali recedit ex parte occidentali, vel distat a parte orientali percutiens in aliquod corpus lucidum, puta in speculum vel aquam, ut hic dicitur, facit suam reflexionem, qui radius secundus ita reflexus tantum ascendit potentialiter quantum primus descendit, ut patet etiam in aqua aliqua descendente per aliquod conductum vel meatum que tantum ascendit quantum descendit, ex quibus satis intelligi possunt que tangit hic auctor de tali materia. + +Inde fingit auctor quomodo ille angelus in exitu huius dicti circuli secundi cecinit quod scribitur Mathei V° capitulo ibi: Beati misericordes, quoniam ipsi misericordiam consequentur, et quod retro ad dicta verba subiunxit quod scribit Apostolus, Ad Romanos XII° capitulo ibi: Noli vinci a malo, sed vince in bono malum; Vincitur a malo, dicit ibi Glosa, qui malus efficitur et malitie se subiectus, et quod etiam ait Iohannes in capitulo II° Apocalipsis ibi: Vincenti dabo edere de ligno vite quod est in Paradiso et de manna abscodito, per que verba ita prolata auctor nichil aliud vult tangere nisi quod homo mundatus a premisso vitio invidie et deductus ad virtutem karitatis proximi, et factus misericors eius, potest vere dicere hec verba in mente sua. Inde auctor, revertens ad declarandum quod obscure et succinte finxit dixisse umbram prenominati domini Guidonis del Duca, dum in precedenti capitulo de divieto et consorte, fingit Virgilium nunc hic dicere et illud exponere sic invidos homines reprehendendo et quos ponunt affectum suum ad res mundanas que minuuntur consorte secus, contingit in celestibus que augentur consorte, idest participante alio. Ad primam solutionem quam facit hic Virgilius facit quod ait Gregorius in Moralibus dicens: Qui facibus invidie carere vult, illam hereditatem appetat quam numerus possidentium non angustat, et Augustinus in XV° De Civitate Dei ad idem dicens: Nullo modo fit minor, accedente consorte, possessio bonitatis quam habet tanto latius quanto concordius individua sociorum possidet karitas, nec habebit eam possessionem qui eam noluerit habere comunem, et tanto eam reperiet ampliorem, quanto amplius potuerit amare consortem; nam vir iustus per hoc quod in terris nichil appetit alienis profectibus invidere nescit. Ad secundam hanc sequentem aliam responsionem Virgilii, referentis se hic ad virtuosam naturam karitatis, et bonum, quod est ut ipsa karitas, ut ait Augustinus, faciat sine labore nostro aliena bona nostra, facit quod ait Thomas in prima, questione XIIa, dicens: In Paradiso per essentiam unus perfectius alio Deum videbit. Nam unus intellectus magis alio illum comprehendet. Facultas enim videndi Deum non competit intellectui creato secundum suam naturam, sed per lumen Gratie de quo magis participat qui plus habet de karitate; quia ubi est maior karitas est maius desiderium, et desiderium facit quasi desiderantem apertum ad susceptionem desiderati. Inde auctor transumptive tangit quomodo sicut plage mortales interimunt corpus, ita peccata mortalia animam, nisi consolidentur cum medicina penitentie et dolore conscientie, iuxta diffinitionem illam Augustini dicentis: Penitentia est quedam dolentis vindicta puniens in se quod comisisse dolet, et iterum dolendum non commictere, aliter potest unusquisque dicere quod dixit Psalmista dicens taliter dum inquit: Putruerunt et corrupte sunt cicatrices mee a facie insipientie mee, et hoc vult hic tangere auctor dicendo de suis residuis peccatis mortalibus ut de plagis in facie sua, idest in mente eius, adhuc non dolore solidatis. + +Hiis taliter expeditis auctor incipit tractare de tertio circulo Purgatorii in quo fingit purgari iracundorum animas; et volendo se referre sub sensu anagogico, idest spirituali, et tropologico, idest mortali, ad iracundos in hoc mundo viventes dispositos ad se purgandum a tali vitio, quomodo primo debent se dare ad contemplationem boni illius virtutis que contrariatur vitio ire premisse, que est mansuetudo, secundum Phylosophum dicentem in IIII° Ethicorum: Mansuetudo autem est medietas contra iras, fingit se in extatica visione - in qua est ille qui contemplando a statu quo abstrahitur, (nam dicitur extasis ab ex quod est extra et status, status), ut erat Democritus in ortulo suo semel, qui capras depascentes ante se eius caulos non videbat - sibi apparuisse in introitu huius tertii circuli ymago Domine Nostre in actu illo mansueto dum reperiit filium puerum exeuntem de templo et ei dicentis: Filii, quid fecisti nobis? Ecce, pater tuus et ego dolentes querebamus te, ut legitur Luce capitulo II°. + +Item ymago Ephysistrati, olim ducis civitatis Athenarum qui, ut scribit Valerius in titulo De Patientia, dum dicit eius uxor coram eo fecisset duci quendam iuvenem qui amplexatus fuerat quandam eorum filiam puellam amore provocativo, ut confessus et professus fuerat dictus iuvenis credens mori, absolutus est ab ipso Ephysistrato dicente contra dictam eius uxorem: Si eos qui nos amant occidamus, quid illis faciemus quibus odio sumus? tangendo incidenter hic auctor de contentione et lite habita inter Neptunum et Palladem de nomine imponendo dicte civitati fundate a Cycrope, rege quodam greco: nam volebat Neptunus eam nominari a se et Pallas a se, unde Ovidius in V°, de hoc volens tangere fingendo dictam Palladem etiam hoc texuisse in quadam sua tela, ait: Cecropia Pallas scopulum Mavortis in arce / pingit et antiquam de terre nomine litem; tandem sancitum fuit quod dicta terra nominari deberet ab illo istorum duorum deorum qui felicius prodigium ibi monstraret: ex quo Neptunus ibi cum suo tridente terram percussit et emicuit equus, ut ait Virgilius in primo Georgicorum dicens: Munera vestra cano. Tuque o, cui prima trementem / fudit equum magno tellus percussa tridenti, / Neptune etc.; Pallas inde percussit ibi terram etiam et emicuit oliva, quo prodigio magis fausto censito, vocata fuit dicta terra Athena ab ipsa Pallade, que etiam Athena nominabatur, quod sonat scientia, et ex hoc dicit hic auctor quod inde emanavit omnis scientia et doctrina, ut etiam ait Priscianus. + +Item ymago Stephani protomartiris Christi sancti tertio aparuit ibi, qui, dum lapidaretur a Paulo et aliis Iudeis moriens, positis genibus, suspiciens clamavit voce magna dicens: *Domine, ne statuas illis hoc peccatum*, et cum hoc dixisset obdormivit in Domino, ut habetur in Actibus Apostolorum in capitulo VII°, dicendo auctor inde se resipuisse et animam eius cognovisse suos errores non falsos sed veros, quasi dicat quod usque tunc non cognoverat, ita per effectum bonitatem dicte virtutis mansuetudinis, sicut nunc, subdendo in textu hic de larvis (que sunt ille cohoperture seu transfigurationes quas Tusci vocant mascheras et lumbardi barbancenas), dicendo auctori Virgilius, qui talia vidit, ne cesset amplius aperire mentem ad aquas fontis pacis, idest Christi, qui tantum pacem dilexit ut omnis eius salutatio de ipsa foret in hoc mundo, et ipsam pacem docuit discipulos suos continue servare, ut ecce Mathei V° capitulo ubi ait: Beati pacifici etc., et in capitulo X° ait discipulis suis: Intrantes autem domum salutate eam dicentes: *Pax huic domui*, et Iohannis XIV° capitulo: Pacem relinquo vobis, pacem meam do vobis; et post resurrectionem dicebat apparendo eis semper: *Pax vobis*, ut habetur Iohannis XX° capitulo, in duobus locis. Item et ipse Christus pacem misit inter Deum et homines, unde Apostolus, Ad Epheseos II°, ait: Ipse est pax nostra qui fecit utraque unum, que omnia habet valde respicere unusquisque volens se purgare a dicto vitio ire inimicante paci. + +{Buio dinferno e di nocte privata.} Continuato hoc XVI° capitulo cum fine proximi superioris, ac premisso de virtute mansuetudinis, ut nunc superius dixi, subicit hic auctor de vitiosa ira, fingendo eam ut fumum nos obscuraret occulis mentis, ut patet in textu. Et dixi de vitiosa, quia illa ira nequaquam vitiosa est qua irascimur circa facta nostra ubi, quando et quibus irasci debemus, ut ait Phylosophus in IIII° Ethicorum, de qua dicitur Ecclesiastes VII° capitulo sic: Melior est ira risu, et Psalmista de ea ait: Irascimini, et nolite peccare. Est et alia ira etiam non vitiosa, que odium proprie dicitur, scilicet illa qua irascimur sine facto nostro alicui, puta homini male agenti, videlicet alicui homicido seu furi, licet nos et nostra hoc non tangat, ut ait idem Phylosophus in sua Rethorica; illa vero ira vitiosa est et mortale peccatum, scilicet cum irascimur proximo nostro ad vindictam; quam iram diffiniendo idem Phylosophus in dicta eius Rethorica ait: Ira est tristitia et dolor cum vehementi appetitu vindicte, de qua ait Dominus, Mathei V°, dicens, Omnis qui irascitur fratre suo reus erit iuditio, et Apostolus, Ad Romanos, XII° capitulo, etiam dicens: Non vos vindicantes carissimi, sed date locum ire, hoc est declinate eam ne nos illa corripiat. Vult enim auctor per hunc fumum passionantem hic taliter has animas iracundorum purgantes se in eo et per ipsas animas allegorice seu anagogice, idest spiritualiter, ostendere quomodo homines iracundi in hoc mundo viventes redacti ad mansuetudinem per penitentiam recognoscunt se, et recognoscere debent, quasi fuisse in fumica caligine et obscuritate, dum hactenus in furore iracundie fuere, ut recognovit se fuisse Theodosius imperator: iam nam ita de eo scribitur in Ystoria Ecclesiastica, cuius verba posita sunt in quodam Decreto, ita incipiente: Cum apud Thessalonicam, seditione exorta, quidam ex militantibus suis vir impetu fuisset furentis populi extinctus, Theodosius, repente nuntii voce atrocitate succensus, ad ludos Circencenses invitari populum fecit, eique ex improviso circumfundi milites, atque obtruncari passim, prout quisque occurrisset, gladio iubet et vindictam dare non crimini sed furori. Ob hoc cum a sacerdotibus Ytalie redargueretur, agnovit delictum, culpamque cum lacrimis professus, penitentiam egit, et in hoc sibi tempus ascriptum absque regali fastigio patienter implevit; sic igitur merito auctor statum irancundorum in hoc mundo ut fumum describit ab incensione cordis cum suo furore in nobis rationem offuscantem, cum dicat Phylosophus in II° De Anima quod Ira est accensio sanguinis circa cor. Ad tale fumum respexit credo Psalmista dicens: Ascendit fumus in ira sua et ignis a facie sua exarsit, et alibi ait: Super cecidit ignis et non viderunt solem, et Apostolus, Ad Epheseos IIII°: Sol non occidit super iracundiam vestram; et Ugo de Sancto Victore ad hoc inquit: Auferenda est ira a corde quemadmodum trabis occulos mentis etiam petit, et Iob XVII°: Caligavit ad indignationem occulus meus. Post hec auctor, ut digressive eius ampliet materiam, inducit umbram Marchi Lumbardi, olim probissimi hominis de curia quam fingit hic se reperisse ad dicendum sibi per modum solutionis causam quare gens in hoc presenti nostro seculo magis solito a virtuosa et recta vita destituta fit et magis vitiis implicata, precipue in cupiditate et avaritia. Et ante tamen tanquam ad hoc veniat, redarguit illos qui talia ascribunt celo, idest celestibus corporibus, et ab eis talia quasi de necessitate evenire putant, et sic liberum arbitrium vestrum removent et iustitiam illam quam meremur bene operando bonum et male operando malum, ut dicit hic textus. +Et firmat hoc dicta umbra taliter, arguendo: concedatur quod omnes vestri primi motus a celo, idest ab eius corporibus causentur et dependent - quod falsum est in parte cum anima nostra immediate subsit a Deo, ut subicit hic inferius textus, dum dicitur quod meliori rei quam sit celum, idest Deo, liberi subiacemus qui creat in nobis, idest ipsam animam, quam celum non habet in eius cura sed ipse Deus, et per consequens eius anime voluntas et motus, dicente Phylosopho in libro De Bona Fortuna: Impetus naturales quos habemus in anima esse in nobis a Deo tanquam a movente naturam totam dicimus, et in VII° Physicorum ait: Intellectus, idest anima, immobilis est a dicto motu sidereo, et in III° De Anima dicit quod Voluntas in parte intellectiva anime est, unde soli primi dicti nostri motus corporei a celo moventur, et ideo dicit idem Phylosophus in dicto libro Physicorum: Que non sunt in nostra potestate, ideoque in eis nec meremur nec demeremur, ut dicit iste auctor infra in capitulo XVIII° ubi de istis primis motibus plenius scribit - tamen habent, dicit hic dicta umbra, homines lumen rationis quo valent elective adherere bono et non malo, addendo quomodo liberum nostrum tale velle, licet fatigetur in dictis primis motibus, durat tamen, idest prevalet celo si bene nutriatur, idest si rationabiliter evitet malos motus et bonos complectatur. Ad quod primum ait Tholomeus sic in suo Almagesto: Sapiens donabitur astris, et ad secundum in Centiloquio dicit: Anima sapientis adiuvat opus stellarum. Restat igitur concludendo quod ab ipsa gente moderna ut a materia corrupta non a celo dicta vitiositas procedat, ad quod facit quod ait iste auctor in secundo sue Monarchie ita dicens: Sic ars in triplici gradu invenitur, scilicet in mente artificis et in organo et in materia formata per artem ita; natura primo in mente Dei est, inde in celo ut in eius organo, quo mediante similitudo bonitatis Dei in fluitantem materiam explicatur. Et quemadmodum, profecto existente artifice atque se optime organo habente, si contingat peccatum in forma, materie tantum imputandum est, sic cum Deus perfectum quid sit et per consequens celum ut eius instrumentum, nullum defectum patiatur. Restat quod in hiis inferioribus si defectus est ex parte materie est et preter intentionem Dei et celi. Nam operatio celi et motus est ipsa voluntas Dei ab eterno provisa ad bonum effectum, unde Augustinus in V° De Civitate Dei inquit: Illi qui sine Dei voluntate decernere opinantur sidera quid agamus vel quid boni vel mali patiamur, repellendi sunt ab auribus omnium. + +Inde, volens probare per rationem que premisit sic a remotis, arguit dicta umbra, scilicet quomodo anima nostra ut creatura Dei leti sui factoris et ab eo mota naturaliter reddit libenter et volvitur ad omne letificans eam, ex quo, cum noviter ut puella quasi in nobis simplex et pura (ut tabula rasa, ut ait Phylosophus) incipit concupiscere: incohat primo attrahi, ut dicit hic textus, a parvo bono, scilicet a temporali, cum nondum cognoscat spirituale bonum ut maius et summum defectu electionis, et ut decepta post talia temporalia currit, nisi frenetur et volvatur a legali ratione et spirituali doctrina, ut a pedagogo quodam, ad quod respiciens, idem Phylosophus ait in VIII° Physicorum: Homo in prima vita variabilis et mobilis est, et in III° Ethicorum ait: Intendere autem oportet ad que ipsi faciles mobiles sumus, et subdit inferius: Pueri secundum concupiscentiam vivunt: si igitur non erit unde bene ratione suadeantur ad quoddam dominium venient et multum augumentum, ideo oportet eos secundum preceptum pedagogi vivere; et in X° ad idem ait: Quedam delectant nova initia, posterius vero non similiter propter hoc: quidem primum per desideria inclinata est mens, et sic expediunt leges ad esse, ut subdit hic textus, que, ut ait Ysiderus, Facte sunt ut earum metu, humana refrenetur audacia, tutaque sit inter improbos innocentia, ad quod etiam Phylosophus in I° Ethicorum ait: Amplius lege proponente quid oportet operari, et a quibus abstinere, et per consequens expedivit habere Monarchiam, idest imperatorem, qui leges exequi faceret; nam dicitur in quadam lege: Parum est iura esse in civitate nisi sint qui iura regere possint. Item etiam oportuit mundum ad bene sui esse regem spiritualem habere, idest pastorem et presulem in hoc mundo ostendentem nobis turrim, idest summitatem Sancte Civitatis, idest spiritualis triumphantis vite, ut dicit hic textus, unde Iustinianus, scribens Epifano archiepiscopo Constantinopolitano in quadam eius constitutione, sic ait: Magna sunt dona Dei a superna collata clementia sacerdotium, et imperium illud quidem divinis ministrans. Hoc autem humanus presidens ad hoc idem dicit etiam iste auctor in fine sue Monarchie probando quod in pium immediate, sic est a Deo, Opus fuit homini duplici directivo secundum duplicem finem: scilicet summo Pontifice, qui secundum revelata humanum genus procederet ad vitam ecternam, et Imperatore, qui secundum phylosophica documenta genus humanum ad temporalem felicitatem dirigeret, unde dicitur in quodam Decreto: Due sunt persone quibus mundus iste regitur: regalis videlicet et sacerdotalis: sicut reges presunt in causis seculi, ita sacerdotes in causis Dei; regum est irrogare penam corporalem, sacerdotum spiritualem. + +Ex quibus iterum infert dicta umbra sic: concedatur quod leges adsint, quis tamen Imperator in presenti eas regit et servari facit? nullus certe, cum Papa imperiale regimen usurpaverat, non contentus in discreto et diviso termino suo et iurisdictione cupiditate temporalium bonorum. Et hoc est quod subdit hic, scilicet quod dictus pastor potest ruminare, idest potest esse scientia fretus, sed non habet ungulas fixas, idest non habet discretionem, nec facit inter spiritualia et temporalia delectum seu differentiam, ut fecit Deus inter filios Iude, filii Iacob, quibus ut regibus temporalibus regna et bona temporalia assignavit et filios Levi, alterius filii Iacob, quibus, ut sacerdotalibus talia denegavit, ut habetur Deuteronomii capitulo XVIII° ubi dicitur predictis Leviticis: In terra nichil possidebitis, nec habebitis partes inter alios: ego pars et hereditas vestra, inducendo totum hoc fore prefiguratum quod legitur Levitici, XI° capitulo, ubi dicit: Omne animal habens divisam ungulam et ruminans comedetis, que verba moralizando et allegorizando Ysiderus ait: Presules hii ruminant qui in ore semper portant precepta divina ut cibum. Item fissam ungulam habent quando duo Testamenta sequuntur: Vetus ut non mittatur falcem in messem alienam, ut Deuteronomii, capitulo XXIII°: Mandatur novuum ut que sunt Cesaris reddantur Cesari que sunt Dei Deo, ut mandavit Dominus Mathei capitulo XXII°, unde illi imitati sunt pastores qui divini verbi mediatione quid agere et quid non edocti sunt. Item et Yeronimus super premissis verbis ait: Si quis vult pontifex, non tam vocabulo quam merito esse, imitetur Moysen et Aaron non discendentes de tabernaculo Dei, ut scirent quid populum haberet docere. Hec duo sunt pontificis: ut divinas discat scripturas et populum instruat et ad bella ut Moyses non vadat, et ita findit ungulas dividendo se a temporalibus rebus, ad quod etiam facit quod dicitur in quodam alio Decreto sic videlicet: Cum ad verum ventum est ultra, non sibi Imperator iura pontificatus arripiat, nec Pontifex nomen Imperatoris, quoniam Christus mediator Dei et hominum actibus propriis et dignitatibus distinctis offitia potestatis utriusque discrevit ut Christiani imperatores pro ecterna vita Pontificibus indigerent et pontifices pro cursu temporalium imperialibus uterentur legibus et sic, ut ait quedam Lex: Tunc promiscuis actibus non turbarentur offitia rerum, unde concludit dicta umbra quomodo contrarium facientibus dictis pastoribus hodie maxime intendentibus tantum ad cupiditatem bonorum terrenorum gens deviat eandem cupiditatem sequendo eorum exemplo, ad quod respiciendo Leo papa quartus in Decreto quodam scribens Lodoyco imperatori ait: Nos, si incompetenter aliquid egimus, et in subditis iuste legis tramitem non servando, vestro volumus commendare iuditio, quoniam si nos, qui aliena corrigere debemus peccata, peiora commictimus, certe non veritatis discipuli sed (quod dolentes dicimus) erimus pre ceteris erroris magistri. Et alibi in Decretis dicitur: Quod agitur a prelatis facile trahitur a subditis in exemplum, unde in Levitico IIII° capitulo habetur et ita scribitur: Si sacerdos qui est unctus peccaverit, faciet delinquere populum; dicit ibi Glosa, scilicet per exemplum, et ex hoc conclusioni abdendo dicit quomodo merito dicti filii Levi ab hereditatibus et a bonis mundanis fuerunt exclusi ne eorum exemplo in cupiditate alii peccarent ut hodie contingit. + Ultimo dicit dicta umbra quomodo Lumbardia, rigata a flumine Padi, et marchia Trivisana, rigata a flumine Adice, bonis viris deserte sunt postquam prelati, confuso per Ecclesiam Federico imperatore secundo, imperium occuparunt, faciendo exceptionem, ut dicit textus hic, de his tribus virtuosis viris, scilicet de domino Corrado de Palazzo de Brixia et de Domino Gherardo de Camino de Triviso qui valde gaius miles fuit, idest ilaris et iocundus, et ex hoc dicta umbra prenotat eum a domina Gaia eius filia, ut dicit hic textus inferius; item de domino Guidone de Castello de Rubertis de Regio qui valde fuit purus miles, et sic vulgari gallico in Francia vocatus fuisset simplex, quasi sine plica. -Ad quod ita rendere facit auctor adhuc ipsum Virgilium sub representatione rationis nostre naturalis phylosophice dicendo: omnis forma substantialis separata a materia et cum ea unita specificam virtutem habet in se etc. Forma substantialis, dicit Frater Albertus, est illa que adiunctione sui ad materiam facit quoddam esse essentiale, ut ignitas. Forma vero accidentalis est illa que adiunctione sui ad materiam non facit quid, sed quale, ut albedo. Alii dicunt formam substantialem esse que dat esse simpliciter et per eius adventum dicitur aliquid generari et per eius recessum corrumpi; accidentalis autem forma non dat esse simpliciter sed esse tale ut in calore qui non dat esse simpliciter, sed esse tale ut sic. Si autem procedit ad actum mortaliter, et e contra si in bona quis procedit et ad oblectamentum venit, incipit merere, et ecce principium merendi huius secunde nostre voluntatis de quo subditur hic in textu, et de qua Phylosophus in libro Perihermeneias tangit dum ibi dicit quod dicte prime nostre notitie primi nostri simplices intellectus qui fiunt in anima et dicuntur primi ad dirictam compositorum, qui secundi dicuntur eo quod ex primis simplicibus componuntur, ut ecce dum primo aprehendo hominem simpliciter, secundo componendo ipsum esse animal. Et concludendo dicit inde Virgilius quod, licet ad dictam istam secundam naturam oblectatoriam voluntatem quelibet alia, subaudi voluntas bona, vel non aggregetur, non tamen necessitamur appetitive ad sequendum eas, cum innata sit nobis consiliativa virtus, idest ratio humana, que habet nostram voluntatem si bona est suadere et si mala fugare. +{Recorditi lector, se mai ne lalpe.} In hoc XVII° capitulo auctor duo facit: primo continuando se perficit tractatum tertii circuli Purgatorii premissi usque ibi: {Noi eravamo ove più non saliva}. Ibi incipit tractatum quarti circuli, ut illic patebit, et exordiendo dicit primo quomodo exivit de premisso fumo, idest de contemplatione status et vite iracundorum in hoc mundo, allegorice subaudi, et quomodo inde venit ad ymaginandum pravum exitum iracundie et effectum, ut frenum debens nos a tali vitio compescere et raffrenare, apostrophando ad virtutem ymaginativam nostram, dicendo quomodo eripit interdum nos, subdendo quod si non venit a viso nostro vel auditu vel ab alio nostro corporali sensu, ut non venit, unde ergo manat, et subdit quod a lumine, idest a corpore aliquo celesti informante se ipsum ad hoc per se vel per inspirationem divinam porrigentem eam, ut dicit hic textus, de qua ymaginativa virtute Yeronimus, in Prologo Apocalipsis tangendo, sic ait: Visionum alia corporalis, que per se patet ad sensum, alia ymaginativa et spiritualis, ut cum dormientes vel vigilantes ymagines rerum cernimus, quibus aliquid aliud significamus, sicut vidit pharao spicas et Moyses Rubeum ardere, vigilans iste, et pharao dormiens. Et quod abominabile sit vitium hoc iracundie ab eius exitum et effectum, exemplum dat hic auctor de Progne conversa in yrundinem sua iracundia, cuius ystoria iam scripsi supra in hoc libro Purgatorii in capitulo VIIII°, et ibi de hoc videndum est. Secundo dat exemplum de Aman qui, ut scribitur in libro Hester, existens summus mariscalcus Assueri regis Syrie iratus quod dictus rex, spreta Guaschi regina eius prima uxore in uxorem accepisset Hester, hebream quandam mulierem, ac neptem Mardocei probissimi viri hebraici, fecit capi omnes Iudeos existentes in regno dicti regis una cum dicto Mardoceo, et cum dictum Mardoceum parasset poni in cruce super quadam iam erecta antenna, in eadem antenna crucifigi fecit eum postea dictus rex prece dicte Hester, et dictum Mardoceum cum dictis aliis Iudeis liberari fecit. Tertio dat exemplum de Amata regina, uxor regis Latini, que in tantam iracundiam incurrit propter Laviniam eius filiam et dicti regis traditam in uxorem contra eius voluntatem Enee et non Turno suo nepoti quod egit, ut ait Virgilius in XII° Eneidos de ea dicens: Et nondum informis leti trabe nectit ab alta, idest suspendio et laqueo se necavit, fingendo auctor hic ultimo se reperisse alium angelum dirigentem ipsum de circulo tertio ad quartum ut purgatum a vitio ire, et ex hoc finxit eum dicere illa verba evangelica Mathei V° repugnantia tali vitio, scilicet Beati pacifici etc. sub illa allegoria quam scripsi supra in exitu primi circuli veri Purgatorii, ubi de superbia dicitur. -Post hec auctor primo querit ab hoc spiritu referente quis fuit, secundo quare ipse solus ibi illa recitat: ad primum respondendo dicit quomodo fuit Ugo Ciapetta, Parisiensis civis, filius cuiusdam becarii et radix, idest principium, male plante, idest presentis tertie genologie regum Francorum, que adugiat, idest adumbrat, partem Christianorum, ut dicit textus hic. Circa quod prenotandum est quod regnum Francie primo cepit in persona Faramundi comitis, a quo descenderunt XXVII reges, et dicta est prima genologia Francorum regum predictorum, qua deficiente, venit secunda, que cepit in persona Pipini, patris Karuli Magni, in qua fuerunt XV reges, quorum ultimus fuit Ludovicus, filius Loctarii; quo Ludovico mortuo, Franchi volentes eligere in regem quendam fratrem dicti Lotarii deditum in vita religiosa et solitaria, ut tangit hic textus dum dicit de pannis bigis eius quia differebant. Et distulit astutia inde et potentia eius Ugonis Ciapette, iam existentis mariscalchi Parisiensis in anno domini VIIIIcLXXXX, eligerunt in eorum regem Robertum filum maiorem dicti Ugonis Ciapette, et sic in eo orta est tertia genologia dictorum regum, quorum prava opera in processu facta recitando maxime post magnam dotem provincialem, de qua dicam infra in Paradiso in capitulo VI in fine, ut dicit hic textus, dicit dicta umbra quomodo dicti eius descendentes usurpaverunt territorium Punti et Normandie et Guasconie; inde quomodo Karolus, rex Sicilie creatus ab Urbano papa, venit in Ytaliam et decapitari fecit Corradinum, ut de hoc plene scripsi in capitulo XXVIII Inferni; inde venenari fecit sanctum Thomam de Aquino in abbatia Fosse Nove in Campanea, ubi hodie eius corpus iacet, et hoc fecit timendo ne ad papatum veniret. +Post hec veniamus ad tractatum quarti circuli purgantis animas accidiosorum premictentes quod, licet vitium accidie ut genus dividatur in plures species, scilicet in tepiditatem, in mollitiem, in somnolentiam, in otiositatem, in dilationem, in tarditatem, in negligentiam, in ignaviam, in tristitiam et tedium vite, tamen dicta tepiditas prima species radix dicitur accidie, et ex ea nascuntur omnia premissa vitia, et ex hoc auctor in hoc principio, in persona Virgilii diffiniendo, vocat accidiam amorem scemum, idest diminutum in suo debere amare, subaudi Deum, ut summum bonum, unde diffinitur: Tepiditas est amor parvus boni magni, de qua dicitur Apocalipsis, capitulo III°: Utinam frigidus esses aut calidus, sed quia tepidus es et non frigidus nec calidus incipiam te evomere ex ore meo; est enim calidus qui fervens est ad bonum, frigidus est qui simpliciter desistit a bono, tepidus vero qui medio modo se habet, et dicit ibi inter linearia quod maior spes est de frigidis quam de tepidis, eo quia tepidi quendam fiduciam accipiunt de hoc quod aliquid boni agunt, et ideo se non corrigunt. Hiis ita premissis auctor, ut latius ostendat quomodo a dicto vestro amor defectivo causatur vitium accidie predictum, inducit Virgilium ad dicendum a remotis quod nunquam creator, scilicet Deus, fuit sine amore, cum semper fuerit sibi cumsubstantialis Spiritus Sanctus qui in Trinitate divina Amor est, et naturaliter naturans omnes alios amores bonos. Item dicit quod nulla creatura etiam fuit unquam sine amore naturali vel animi: de naturali patet in angelica creatura que naturali illo amore diligit Deum quo naturaliter quisque dilectus diligit se diligentem; item eodem naturali amore creatura etiam humana diligit Deum eadem ratione, et diligere debet tanquam bonum nostri intellectus - unde Dionisius in libro De Divinis Nominibus ait: Omnibus amabile et diligibile est primum bonum, quod est ipse Deus - et sic per consequens illum odire non possumus, ut hic inferius dicitur in textu; item et se ipsum, item eius parentes et filios et benefactores eius, et talis amor semper est sine errore, ut dicitur hic: nam non potest quis errare sequendo quod naturale est; item et cetere alie creature brute et insensate tali naturali amativo moto diligunt; de brutis patet in filiis suis et in specie eadem sibi coniunctis, unde in Ecclesiastico capitulo XIII° dicitur: Omnis caro ad similem sui coniungetur, et in Iure dicitur: Ius naturale est quod natura docuit animalia omnia que in celo que in terra que in mari nascuntur, et ea videmus huius Iuris peritia censeri in procreando et educando filios; de insensatis patet in particularitatibus elementorum quodam quasi affectu nitentibus ad earum totalitatem instinctu nature. De amore vero animi patet in nobis dum preter naturam solum animi motu de aliqua amanda movemur de quo sensit quedam Lex, dicendo: Maiores nostri intus virum et uxor donationes prohibuerunt amorem honestum solis animis extimantes etc.; et hic amor extraneus interdum est propter malum obiectum et iuditium rei amate, vel propter nimium vel parvum vigorem, ut dicit hic auctor, subdens igitur: cum in primo, scilicet naturali amore Deo, bene dirigimur, et in hoc secundo bene mensuramur non sequendo quod malum est, sed bonum cum intensa cura, non potest esse nostra delectatio mala, concludendo ex hiis quod dictus amor animi potest dici semen in nobis omnis bone actionis et male: male cum amamus malum proximi nostri, quod triplici modo fit, ut dicitur hic. Ad quod et ad ea que sequuntur hic usque ad finem huius capituli ita ait Augustinus, quem auctor ad licteram hic sequitur: Sicut virtus est amor ordinatus, ita vitium est amor inordinatus. Amor vero dupliciter potest esse inordinatus: si sit minum vel nimis parvus, et hoc secundum duas species bonorum: quedam enim bona sunt parva, ut sunt temporalia et corporalia, quedam magna ut sunt bona gratie et glorie intelligendo: bona gratie ipsam gratiam et opera meritoria. Amor ergo boni magni inordinatus est si sit parvus, et talis amor videtur esse radix in vitio accidie et tepiditatis. Amor vero parvi boni inordinatus est si sit nimius, et et iste amor videtur esse radix gule, luxurie et avaritie, et diversificatur iste amor quia parva bona amari possunt, quoad divinum et possessionem, et quoad usum delectabilem. Primo modo amat ea avarus; secundo modo gulosus et luxuriosus. Amor mali distinguitur in amorem proprii mali et alieni: sed quia nullus proprium malum amat in quantum talem, sed tantum in eo quod extimat eo bonum esse corpori, cum homo naturaliter habeat appetitum ad bonum, et sic velle malum esset contra voluntatem eius. Ad quod etiam Apostolus, Ad Epheseos, ait: Nemo unquam carnem suam odio habuit. Ideo tantum amor alieni mali radix erit superbie, invidie et ire, diversimode tamen, quia in superbia est amor proprii boni cum alieno malo: amat enim superbum sui exaltationem et proximi deiectionem; in invidia et in ira est amor alieni mali proprie, differenter tamen: nam in invidia amor alieni mali ortum habet a propria malitia, invidus ideo vult malum alterius, ne ille sibi parificetur; in ira vero amor alieni mali ortum habet a malo alterius: nam qui irascitur alicui, ideo vult ei malum quia malum ab eo recipit, cum ira dicatur appetitus vindicte, et sic hec tria vitia amorem nostrum inordinatum reddunt ad proximum, alia quattuor supradicta ad nos ipsos. Et sic, concludendo, vitium accidie facit peccare ut lentos et tepidos ad sequendum et acquirendum verum bonum, scilicet Deum, quod bonum omnis appetunt, sed confuse, ut dicit hic auctor. Et Boetius in III° ibi: Omnis mortalium cura quam multiplicium studiorum labor exercet diverso calle procedit, sed ad unum beatitudinis finem nititur pervenire, dicendo inde auctor quod aliud bonum, scilicet temporale et corporale, non est felix, etiam verum licet habeat umbram boni ad quod respicit noster inordinatus amor avaritie gule et luxurie; ad quod tres istos ultimos amores respiciens Augustinus ait in libro Confessionum: Ab uno adversus te, Domine, in multa evanui; exarsi enim in bone satiari inferius in adoloscentia, et silvester visus sum variis et umbrosis amoribus. -Sic itaque fingit hic auctor umbram Statii poete Tolosani apparuisse eis ibi et dixisse ut habetur in textu. Post hec notandum est quod, secundum quod scribit Fulgentius, greci vates antiqui, sicut finxerunt tres sorores ut tres furias infernales deservire Plutoni regi infernali, scilicet Megeram, Tesifonem et Alecto, de quibus plene dixi supra in Inferno in capitulo VIIII, ita attribuerunt ei tres alias sorores ut tria fata, quarum prima dicitur Cloto, de qua hic auctor facit mentionem, secunda dicitur Lachesis, de qua mentionem facit auctor etiam infra in XXV capitulo, tertia dicitur Antropos, de qua mentionem fecit etiam supra in Inferno in capitulo penultimo; Cloto enim dicitur evocatio, Lachesis sors, Antropos sine ordine, hoc sentire volentes quod prima sit nativitatis nostre, secunda vite sors quemadmodum quis iuvere possit, tertia mortis conditio que sine lege venit, et ex hoc attribuitur in officium dicte Cloto collum deferre et in eo ponere debitam quantitatem lini, que Florentie dicitur conocchia, ut hic in textu dicitur Lachesis filare, idest producere vitam nostram, Antropos rumpere quod filatum est, idest finem imponere vite, unde dicitur Cloto collum baiulat, net Lachesis, Antropos occat, quasi includantur forte tres dispositiones nostri animati corporis ut prima ducat nos de non esse ad esse, secunda ut per illud esse temporaliter nos trahat, tertia ut nos ducat de tali esse ad non esse. Et secundum hoc loquitur hic textus dicendo quomodo illa que die et nocte filat, scilicet dicta Lachesis, nundum traxerat in auctore totum sibi impositum linum a dicta Cloto, idest nondum dispositio fatalis temporis et vite corporalis eius finierat illud, et sic adhuc ibi corporaliter vivus erat. +{Posto avea fine al suo ragionamento.} Continuando se auctor ad proxime precedentia adhuc in hoc XVIII° capitulo, premisso suo exordio, querit a Virgilio primo quid sit iste noster amor animi a quo omnis nostra operatio bona et mala procedit, ut supra dictum est. Et respondendo dicit sic a remotis ipse Virgilius: primo videlicet quod animus noster creatus est promptus ad amandum et sic inclinabilis et mobilis est ad omne placibile, nam, ut ait Phylosophus in libro De Natura Animalium: Omnia naturaliter appetunt delectationem, et in IV° Ethicorum ait: Intendere oportet ad que facile mobiles sumus, et in X° dicit quod Primum per desideria inclinata est mens nostra statim veniens de potentia ad actum, ut subditur hic in textu dictus talis noster amor; item etiam quomodo nostra virtus apprehensiva intentionaliter ad id quod extimat bonum, subito animum volvere facit, et si inclinatur ad illud talis inclinatio prima est, et dicitur talis noster amor animi, ut dicit hic Virgilius, qui amor ut motus spiritualis semper ascendit in altum, idest augumentum deitatis cum desiderio donec res amata contentet eum, unde ex hoc diffiniendo Cassiodorus talem amorem, ait: Amor noster est quedam vis appetitiva rerum, quos desiderio eligimus, et amplectimur et, ut ait Thomas etiam in suo Contra Gentiles, in hoc passu dicens quod dictus noster amor Ut concupiscentia procedit ex quadam apprehensione unitatis amantis ad amatum. Nam, cum quis amat aliquid quasi illud concupiscens, apprehendit ut quid boni, licet interdum non sit. Dicit hic auctor in persona Virgilii ac per consequens fallere illos qui verificant omnem nostrum amorem laudabilem: ex quibus auctor adhuc sic infert: ergo si talis noster amor de foris evenit in nobis et anima nostra non ambulat cum alio pede quam cum pede dicti amoris, alludendo in hoc Augustino dicente: Amor pes anime est, qui, si rectus est, dicitur karitas, si curvus dicitur cupiditas, non debet merere vel demerere bene vel male agendo. -Inde auctor inducit dictam umbram ad respondendum Virgilio unde processit premissus tremor illius montis Purgatorii, et antequam dicat unde processerit, arguere volendo quod illud non ex naturali terremotu fuerit, tangit de natura illius loci, ut dicit textus, circa quod apertius scire volendo evidentialiter prenotandum est quod aspera lune infra in mundo hoc sive in intermedio tali prima materia rudis et confusa a divina virtute partita est in quattuor elementa gradatim per quattuor stationes, prima quarum superior que ether vocatur et igitur attributa est purus aer. +Ad quod ita rendere facit auctor adhuc ipsum Virgilium sub representatione rationis nostre naturalis phylosophice dicendo: omnis forma substantialis separata a materia et cum ea unita specificam virtutem habet in se etc. Forma substantialis, dicit Frater Albertus, est illa que adiunctione sui ad materiam facit quoddam esse essentiale, ut ignitas. Forma vero accidentalis est illa que adiunctione sui ad materiam non facit quid, sed quale, ut albedo. Alii dicunt formam substantialem esse que dat esse simpliciter et per eius adventum dicitur aliquid generari et per eius recessum corrumpi; accidentalis autem forma non dat esse simpliciter sed esse tale ut in calore qui non dat esse simpliciter, sed esse tale ut sic. Sub ipsa forma substantiali septa, idest circumclusa a materia, ut a sepe, Virgilius hic comprehendit non solum nos homines corporaliter viventes, sed etiam cetera alia animata et inanimata corporalia et elementata elementa tam habentia virtutem specificam, idest propriam et singularem in se collectam, idest innatam, ad quod Boetius in libro De Duabus Naturis ait: Natura est unamquamque rem informans specifica differentia, et sic comprehendit tam singula generum quam genera singulorum ac individua sperarum; que specifica virtus, dicit adhuc Virgilius hic, non sentitur in nobis nisi in actu operationis, nec etiam demonstratur nisi per effectum, ut per frondem viridem in arbore veietabilis vita. Nam, sicut primeva magnes sive calamitas nunquam specificam eius virtutem attrahendi ferrum ostendisset nisi appropinquatum fuisset sibi ferrum, ita tales specifica virtus in nobis non panditur, nisi adveniat obiectum aliquod movens habitus nostros et affectus ad diversa, ut diversi sumus in facie, iuxta illud Oratii: Format enim natura prius nos intus ad omnem / humanorum actum, et etiam alibi: Pectoribus mores tot sunt quot in urbe figure, et illud Persii: Mille hominum species et rerum discolor usus; / velle suum cuique est, nec voto vivitur uno. Unde nequimus merito, subdit hic Virgilius, propendere unde intellectus, idest intellectualis primus motus noster et primarum notitiarum, veniat, ymo provenit, appetibilitas, cum semper in nobis antequam advertamus que prime notitie et primi motus nostri, et amores, dicit hic Virgilius, sunt ita in nobis et resultant, deficiente nostro iuditio, ut studium mellificandi in apibus: nam nescimus dicere quare amor potius eas ad illud inducat quam muscas vel vespas, nisi quod ita innatum est eis - ipso Virgilio dicente in Georgicis sic de hiis apibus tractando: Cecropeas innatus apes amor urget habendi, / tantus amor florum et generandi gloria mellis - reassumendo auctor in persona Virgilii hic in textu, scilicet quomodo hec prima talis nostra voluntas non meretur bona nec mala, unde in Digestis ita de ea quedam Lex sic ait: Cogitationis penam nemo patiatur, sed si in dicta mala voluntate oblectatur quis venialiter peccat. Si autem procedit ad actum mortaliter, et e contra si in bona quis procedit et ad oblectamentum venit, incipit merere, et ecce principium merendi huius secunde nostre voluntatis de quo subditur hic in textu, et de qua Phylosophus in libro Perihermeneias tangit dum ibi dicit quod dicte prime nostre notitie primi nostri simplices intellectus qui fiunt in anima et dicuntur primi ad dirictam compositorum, qui secundi dicuntur eo quod ex primis simplicibus componuntur, ut ecce dum primo aprehendo hominem simpliciter, secundo componendo ipsum esse animal. Et concludendo dicit inde Virgilius quod, licet ad dictam istam secundam naturam oblectatoriam voluntatem quelibet alia, subaudi voluntas bona, vel non aggregetur, non tamen necessitamur appetitive ad sequendum eas, cum innata sit nobis consiliativa virtus, idest ratio humana, que habet nostram voluntatem si bona est suadere et si mala fugare. Ideoque liberum nostrum arbitrium dicitur arbitrium quantum ad rationem et liberum quantum ad voluntatem, ad que Phylosophus in III° De Anima sic ait reprehendens male utentem hoc libero arbitrio in qualibet dicta eius parte amplius extendente se in intellectu, et dicente: Intelligentia, idest dicta nostra ratione, fugere aliquid vel mutari non movetur, sed secundum desiderium agit, ut inabstinens voluntas enim appetitus est: nam, cum secundum voluntatem movemur, secundum etiam appetitum movemur; omnis enim intellectus rectus est; appetitus et fantasia et recta et non recta sunt, nam semper movet appetitum aut bonum aut quid bonum videtur fuerit et contrarii appetitus ad invicem, quod accidit cum ratio et desideria contraria sunt vel fiunt. Nam et ipse idem Phylosophus alibi eodem libro ait: Bonum intellectus est ultima beatitudo, idest Deus, quod bonum proprie est obiectum nostre voluntatis, unde quelibet recta voluntas ab ipso Deo movetur, et sicut color obiectum est visui et illum movet absque necessitate ulla, ita ipse Deus voluntatem nostram ut eius obiectum movet sine ulla necessitate, et sic liberum arbitrium remanet in esse suo, et sicut si visiva virtus nostra corrupta esset ratione organi vel alterius accidentis non moveretur a colore sic, et quando intellectus noster et voluntas corrupta sit aliquo accidente non movetur a Deo, cum ipse non possit esse causa perverse voluntatis. Iterum ad propositum dicit hic textus, scilicet quod prisci phylosophi, poete et alii profundi scriptores morales nisi perpendissent de tali innata nostra libertate de moralitate non scripsissent ut fecerunt; unde, posito quod omnis amor in nobis surgat de necessitate, potestatem habemus retinendi eum vel non. Quam potestatem et virtutem, subicit hic textus, Beatrix, idest theologia, accipit pro dicto nostro libero arbitrio, ore Apostoli ita scribentis Ad Galatas, VI° capitulo: Liberi arbitrii nos condidit Deus, nec ad virtutes nec ad vitia necessitate trahimur alioquin, ubi necessitas, nec corona est. -Modo igitur concludendo dicit auctor in persona Statii quod a porta Purgatorii supra premissa talia non fiunt, cum fingat illam superiorem partem dicti eius motis esse in dicta prima etherea regione aeris. +Inde dicit auctor quomodo luna in illo emisperio tardabat actingere punctum medie noctis currens versus illum Orientem per illas stratas, idest per illud signum zodiaci, scilicet Sapgitarii, quando illi de Roma vident solem occidere inter insulam Corsice et Sardinee, fingendo tunc fuisse lunam vigesimam, et sic in tertia parte minoratam tunc ibi erat et sic habebat quasi formam eree situle magne, tangendo de Pietola, villa Mantuana, unde Virgilius fuit oriundus, ut dicitur hic in textu, et ut tangat solito modo quomodo volentes se in hoc mundo viventes a vitio et peccato accidie moraliter vel spiritualiter removere, hoc primo facere debent cum actu solertie virtutis contrarie tepiditati, fingit hos duos precedentes spiritus currentes ut olim currebant Thebani de nocte, ut dicit hic textus, per aggeres suorum duorum fluminum, Ysmeni scilicet et Asopi dum egebant aliquo auxilio Bacchi, eorum Dei, in fortiam illorum sacrifitiorum que poete vocant triaterica, unde Lucanus: Delphica Thebane referunt triaterica Bacchi, et Ovidius in VI°: Tempus erat quo sacra solent triaterica Bachi / Sytonie celebrare nurus: nox conscia sacris. / Nocte sonat Rodope tinnitibus eris acuti, clamantes primo quod scribitur Luce I° capitulo de Domina Nostra quomodo cum festinatione cucurrit et abiit in montana ad visitandum Elisabectam cognatam, de quo vide quod scripsi supra in capitulo III° de eo quod posset opponi de hac festinatione hic; secundo quod scribit Lucanus in III° de Cesare qui, obtenta Roma cedentibus ei Pompeio et senatoribus, noluit ibi manere in otio sed statim in Yspaniam ivit ad civitatem Ylerde, dimisso Bruto in obsidione Marsilie civitatis provincie etiam se rebellantis sibi, quatenus ambas urbes tandem obtinuit. -Est enim advertendum quod dicta Iocasta in vita sua infortunia multa tulit: nam prima eius tristitia fuit quia vidit Layum eius virum regem Thebarum primo occidi in bello ab Edipo filio ipsius Lay et ipsius Iocaste ignorando se fore filium predictorum et quod Forbas, rex quidam, fuisse eius pater non verus, sed putativus sive adoptivus; nam dictus Forbas, carens filiis, adoptavit hunc Edipum transmissum a dicta eius matre, de preceptu dicti eius viri habito per presagia quod debebat eum occidere ad quoddam nemus ubi eum occidi facere debebat; tamen pietate materna ibi vivus remansit, qui, ut pulcerrimus infans sic repertus ibi presentatus per eius gentem fuit dicto Forbe. Secunda eius tristitia fuit dum ignoranter accepto dicto Edipo in virum, et ex eo habitis pluribus filiis, recognovit una die ipsum esse eius filium per stigmata que impressit dicta Iocasta dicto Edipo dum transmisit eum, ita ut dictum est in plantis pedum. Tertia eius tristitia fuit quando dictus Edipus eius vir et filius, cognito patricidio quod fecerat et tali nephario suo coniugio, dolore se cecavit. +Item fingit alios dictos spiritus posteros cridasse de tempore non perdendo, ut dicitur hic in textu, propter parvum et modicum amorem, idest propter tepiditatem que, ut supra dixi, dicitur parvus amor boni, ad quod Seneca, Ad Lucilium, ait: Quem michi dabis qui aliquod pretium tempori ponat? Omnia aliena sunt: tempus tamen nostrum est; et Trenorum I° capitulo dicitur: Vocavit adversum me tempus ut convertat electos meos; et in Ecclesiastico, capitulo IIII°, etiam dicitur: Fili, conserva tempus et declina a malo. Et, ut ostendat auctor quomodo religiosi viri et claustrales hoc vitio accidie multum occupantur, qui deberent non solum currere, sed volare, cum quasi aves sint spirituales, dicit Bernardus quod Ad modum testudinum incedunt lentissime, de quibus Ysaia ait: Qui sunt isti qui ut nubes volant sed velut mortui immobiles stant, ex quo habent frequenter orare exemplo David, ut in via Domini vivificentur, fingit se reperire quendam spiritum hic dicentem sibi quomodo fuit abbas in monasterio sancti Zenonis de Verona, imperante Federico I° Barbarossa de Svevia qui cepit regnare anno domini MCXL°, et qui inde, elapsis XXII annis, civitatem Mediolani funditus destruxit sibi rebellem, et quomodo dominus Albertus de la Scala, dominus olim dicti civitatis Verone, adhuc plorabit posuisse ibi pro abbate fratrem Iosephum, eius naturalem filium, et sic male, idest non legitime, natum et claudum et non multum compotem mentis. Ultimo in detestationem huius vitii etiam accidie duos alios posteriores de dictis spiritibus clamare fingit auctor in reprehensionem duodecim tribuum Ysrael, sive Hebreorum, quibus dicitur mare aperuit ut liberaret eos a pharaone de Egypto, ut habetur Exodi capitulo XIV° et XV°, ubi dicitur: Levavit Moyses virgam et separavit se aqua et inimicorum spem congelavit, et inter undas via pedestris apparuit, ob quorum murmurationem et desidiam in deserto XLa annis erraverunt, et cum deberent appropinquare terre promissionis ab ea elongabantur - unde Psalmista de eis ait: Quadraginta annis offensus fui generationi illi. Et dixi: hii semper errant corde - et ibi omnes mortui sunt preter Caleph et Iosue antequam Iordanus, fluvius currens per Yerosolimam, eorum filios videret ad se venire, ut postea venerunt, unde dixit Deus dictis eorum patribus, ut scribitur Numeri XIIII°: In solitudine iacebunt cadavera vestra, nec intrabitis terram vobis promissam. Item in reprehensionem Creuse, uxoris Enee, que in excidio Troie ut lenta incepit sequi de nocte dictum eius virum, et postea in via remansit, de qua Virgilius in persona dicti Enee conquerentis, de hoc ait in secundo: Heu misero coniunx fato ne erepta Creusa. / Substitit erravitne via seu lassa resedit / incertum, nec post occulis est reddita nostris. Quibus sic visis et auditis in hoc IIII° circulo, completo etiam tractatum vitii accidie, fingit auctor se per cogitamina ad dormitionem devenisse, sed sub quo sensu statim dicam in principio sequentis capituli. -In hoc XXIII capitulo Purgatorii, premisso prohemio suo quod per se satis patet, auctor, continuando se ad proxime supradicta, describendo penam quam dicit animas pati in Purgatorio propter peccatum gule in fame et siti, fingit se hic nunc vidisse has umbras ita macilentas et in occulis obscuras et cavas etiam, ut dicit textus, quod forte posset reduci allegorice etiam ad illos homines qui in hoc mundo viventes in satisfationem huius vitii gule cum abstinentiis et ieiuniis, quasi se purgando simili modo extenuati apparent. +{Ne lora che non può el calor diurno.} Ad evidentiam dicendorum in hac prima parte prohemiali huius XIX° capituli, premictendum est quod secundum figmenta poetarum, Achelous fluvius dicitur tres filias ex Calliope musa habuisse, que ab ea inde Acheloides vocate sunt, que, rapta Proserpina a Plutone, ut eius sotie converse sunt in monstrua marina, et dicte sunt syrenes. Dicit Fulgentius circa integumentum earum syrenes iste vere loquendo puelle fuerunt optime canentes, et ideo finguntur filie Acheloi fluminis propter eius sonoritatem, sed quia sonoritas sine artificio non valet, fingunt etiam eas dicti poete filias fuisse dicte Calliope muse, que sonat consonantiam, et quia dicte puelle sua dulcedine cantus attrahebant sibi homines, dicte sunt syrenes a syren quod est attractio, modo quia in hoc mundo quasi ut in mari quodam tales terrene et carnales delectationes nos attrahunt ut plurimum et submergunt in peccatis et vitiis, finguntur ita ut syrenes in mari canendo homines et navigia ad se trahere, ad quam allegoriam Yeronimus respiciens, ita iam scripsit ad Eustachium, ut dicitur in quodam Decreto: Non fiat, obsecro, civitas meretrix filia Syon, nec post Trinitatis hospitium ibi demones saltent, et syrenes nidificent; ubi Glosa, ita exponendo, ait: Syrenes, idest delectationes mundane que homines mergunt. Igitur ad propositum auctor, hucusque habito tractatu de quadruplici nostro amore vitioso et corrupto faciente nos nostro proprio motu et malitia cadere ut incontinentes in superbiam, iram, invidiam et accidiam ut superius scripsit, volens nunc incipere tractatum alterius triplicis nostri amoris corrupti et concupiscibilis, non ita nostro motu et malitia principaliter, sed attractione potius quadam ab extriseco veniente in nobis, que tripliciter accidit primo a bonis terrenis attrahentibus nos ad avaritiam et cupiditatem, secundo a mulieribus attrahentibus nos ad luxuriam, tertio a cibis et poculis attrahentibus nos ad vitium gule (quo respectu puto antiquum usum pingendi dictas sirenas habuisse hoc, scilicet eas pingere cum vultu virgineo, in quo attractio luxurie denotatur, item cum manibus strictis, in quo attractio avaritie figuratur, item cum caudis piscium, in quibus attractio gule figuratur) et hoc etiam sensit forte Virgilius in III° Eneidos describendo Scilla ut monstrum dicens: Prima hominis facies et pulcro pectore virgo / pubetenus, postrema immani corpore pistrix / delphinum caudis utero commissa luporum), fingit se cogitando ad id quod superius dixit sibi Virgilius dicendo quomodo dictus triplex amor superius plorabatur sed quomodo tripartitus summatus relinquebat ei id discernere obdormisse, ut dixit in fine precedentis capituli, et sompniasse, ut dicit hic textus, in alba diei in qua calor diurnus non potest tepefacere amplius frigiditatem lune, victus tunc a frigore terre et interdum a Saturno, scilicet per aspectum dicti Saturni ad solem unde Lucanus in hoc ait: Luna suis vicibus Tethyn terrenaque miscet; / frigida Saturno glacies etc., et in qua alba hora geomantes parant se ad videndum surgere in Orientem solem per viam, idest per spatium breve inter lucem et obscurum, quem solem vocant maiorem fortunam ex eo quod inter sedecim figuras geomantie duas ex eis attribuunt ipsi soli que per eos vocantur fortuna minor et fortuna maior - sic vidisse, idest contemplative percepisse, dictam triplicem attractionem in suo primo et proprio esse ut mulierem quandam ita turpem et informem, ut dicit textus; et, prout est recto iuditio rationis inspiciendo inde quomodo cum visu secundario suo effecta est pulcerrima, ut subdit auctor hic, in quo nichil aliud vult tangere nisi quod nos ipsi moti sic ab attractione predicta vitiosa et in se turpi reddimus eam pulcram, videndo eam ceco visu concupiscentie, et acceptabilem. Inde fingit eam cecinisse ita dulciter, ut dicit textus, in quo auctor denotare vult quod etiam preter dictam triplicem principalem attractionem sit attractio cantus et soni mundani, unde Boetius in primo, ex hoc improbando camenas, idest modulationes poetarum, illas maxime que infructuose sunt et vane, inducit Phylosophiam de eis dicere: Ite, o syrenes, usque in exitium etc. Inde dicit auctor quomodo ita cantando dicebat dicta talis mulier quomodo fecit in mari deviare Ulixem: hoc dicit solum ut attractio muliebris que in persona meretricis Circis eum attraxit, ut scripsi plene supra in Inferno in capitulo XXVI°; de qua hac muliebri attractione tali etiam loquens Augustinus, scribendo Super Secunda Epistula Petri ait: Pellices dicuntur meretrices a pollutione, vel a pellis formositate que incautos homines pellicit, idest allicit et attrahit, de qua etiam credo sub eodem sensu dici de ea Ecclesiastes VII° capitulo: Inveni mulierem amariorem morte, que laqueus venatorum est, et vincula sunt manus eius. Modo, quia per dictum iuditium rationis figuratum in persona Virgilii, ut sepe dictum est, respiciens ad virtutem temperantie presentim confundimus has vitiosas attractiones et refrenamus et abicimus ut putridam et fetidam rem respicientes eas Cum occulis illis, scilicet linceis, idest rationabilibus, et recto dicto iuditio considerativo et intellectu, quibus Alcidiades, pulcerrimus homo, introspectis visceribus turpissimus videretur, ut ait Boetius in III°, fingit auctor hic ita supervenisse hanc secundam aliam dominam honestam et Virgilium ita in eam respicientem et per eam ut virtutem temperantie ita aperientem hanc mulierem aliam premissam et ostendentem sibi eius ventrem putridum et abominabilem, ut dicit textus; quam secundam dominam hic summit pro dicta virtute temperantie, et merito, cum dicat Macrobius: Temperantia modificat delectactiones in cibis et venereis et cupiditatibus, et Glosa super Matheo, ubi dicit: Temperantia est refrenatio cupiditatis ab hiis que temporaliter delectant. + +Inde dicit auctor quomodo excitatus venit ad hunc alium angelum dicentem illa verba Mathei V° capitulo, scilicet: Beati qui lugent, quoniam ipsi consolabuntur: que faciunt ad consolationem premissi vitii accidie. Post hec auctor fingit ingredi quintum circulum Purgatorii, in quo ponit animas avarorum et prodigorum purgari ita iacentes resupinas et plorantes, ut dicit textus, inter quas umbras fingit se ibi reperire umbram Adriani pape V° de domo illorum de Fiesco, qui hodie dicuntur comites de Lavania, flumine currente in territorio Ianuensi inter has duas terras Chiaveri et Sestri. Qui papa Adrianus sedit solum in papatu uno mense et VIIII diebus, inde mortuus est, tangendo de pondere manti papalis quomodo respectu eius alia pondera sunt plume, in quo vult auctor ostendere quomodo regimen papale difficulter geritur sine peccato et reprehensione, ad quod facit quod ait Yeronimus scribens Eliodoro dicens: Non est facile stare in loco Petri et tenere locum regnantium cum Christo: nam non sanctorum filii sunt qui tenent loca sanctorum, sed qui exercent opera sanctorum; Debent enim, dicit Gratianus in Decretis, Pontifices habere sacrarum licterarum peritiam, unde in veteri Testamento, Exodi XXVIII° capitulo, dicitur: Inter cetera ornamenta Pontifex rationale ferebat in pectore, in quo scribebatur ratio et veritas et manifestatio, quia in pectore pontificis manifesta debet esse cognitio veritatis. Item etiam facit quod ait idem Yeronimus, Super Levitico, dicens: Si quis vult Pontifex non tam vocabulo quam merito esse imitetur Moysem et Aaron non discendentis de tabernaculo domini ut adeo aliquid discerent et eam populum docerent. Hec duo sunt Pontificis opera: ut a Deo discat legendo Scripturas divinas et eas doceat. Est et aliud quod facit Moyses: ad bella non vadit, non pugnat contra inimicos, sed orat, et donec orat vincit populus eius, ut Exodi capitulo XXII° habetur, et ex hoc Innocentius III° in quadam Decretali, De translatione, dicit quod Romanus Pontifex non puri hominis, sed veri Dei vices gerit in terris. Inde procedit dicta umbra ulterius respondendo auctori ad dicendum quia ipsa et alie dicte umbre ibi sint ita converse ad terram et cum dorsis ad celum, idest resupine plorantes et ligate, et quod nulla alia pena in Purgatorio amarior est illa, ut dicitur in textu: hic vult enim auctor per hec et alia que hic sequuntur ostendere naturam et pravitatem huius vitii avaritie ut homines in hoc mundo viventes avaros retrahant ab ipso vitio avaritie, visa pena que in alio mundo secundum iustitiam debetur eis, spiritualiter loquendo, ut ipsa pena congruat delicto, et ut particulariter ista textualia declarem, sic premictam: Avaritia, dicit Lex, Radix est omnium malorum, et idem ait Apostolus, Ad Timoteum primo, capitulo VI°, et Augustinus in Omelia IX°: Quod tamen intelligit ut in hoc comprehendat genera singulorum et non singula generorum naturam, licet septem mortalia peccata et vitia ut genera singulorum possint oriri ex avaritia, non tamen singula generorum, puta homicidium quod fit ad vindictam et de huiusmodi talibus. Item in Ecclesiastico X° capitulo dicitur: Avaro nichil est scelestius, sicut igitur nulla pena, ut dicit hic textus, alicuius dictorum septem vitiorum potest censeri et debet maior ista. Item premicto quod natura voluit terram infimam esse inter omnes creaturas et pedibus hominum conculcari, et sic pedibus mentis terrena bona calcanda et despicienda sunt et celestia suspicienda; sed quia avarus contrarium facit, solum ad terrena occulos habendo - ut habebat illa mulier infirma de qua scribitur Luce XIII° capitulo quod non poterat sursum aspicere, ubi Glosa dicit: Talis infirmitas est amor divitiarum, quod hominem bestiam reddit interius ut ad terram respiciat dum ad celum respicere debet, unde Psalmista de talibus avaris ait: Occulos suos statuerunt declinare in terram, et Apocalipsis VIII° capitulo etiam ad hoc dicitur: Ve ve ve habitantibus in terra, ac etiam Bernardus: Quid indecentius quam curvam recto corpore gerere animam? ideo auctor fingit hic sic allegorice loquendo ad terram cum facie et occulis has animas iacentes stratas ac dicentes: Adhesit pavimento anima mea; vivifica me secundum verbum tuum, que verba Psalmiste potest dicere in isto etiam mundo quisque corrigit se ab hoc vitio et debet, considerata eius Psalmi CXVIII° sententiam ad quam non dubito auctorem respexisse: nam intitulatur hic Psalmus Deleth Heberuce, quod interpretatur pauper, vel tabule, vel ianua, super quo Glosa ita inquit: Plebs fidelis, paupertate mundana constricta, ianuam Severis divitiis aperit et frequenti meditatione quasi tabulas sua precordia Dei mandantis exhibet. Item fingit eas plorantes, ut tangat quod scribit Iacobus in Va eius Epistula dicens: Agite nunc divites, plorate et ululate in miseriis que eveniunt vobis. Item dicit dicta umbra quomodo avaritia extinsit amorem earum ad omne bonum, unde earum operari perditum fuit, in quo vult tangere quod ait Psalmista dicens: Dormierunt somnum suum et nichil invenerunt / viri divitiarum in manibus suis, et Iob capitulo XXVII°: Dives cum dormierit nichil secum auferet. Item dicit quomodo sunt ligate in manibus et pedibus dicte anime, in quo tenacitatem avarorum denotat, tangens in hoc quod ait Gregorius in quodam Decreto dicens de quodam archidiacono Anconitano non promovendo ad episcopatum propter senectutem, ita subdendo in suis licteris addicentes etiam illum tenacem ita esse ut in domo eius nunquam amicus ad karitatem introivit. + +Ultimo tangit incidenter quod scribitur Mathei XXII° de Sadducei, qui negabant in futurum resurrectionem nostram ita querentibus a Christo: Moyses scripsit: Si uxor fratris alicuius vidua sine filiis remanserit, alter frater in uxorem eam accipiat, modo quedam fuit uxor septem fratrum sucessive, in resurrectione cuius erat uxor? Quibus Christus respondit: *Cum resurrexerint neque nubent neque nubentur, sed erunt sicut angeli in celo,* idest vivent angelica vita. Item facit ad hoc quod dixit hec umbra dicti Pape quod ait Iohannes, Apocalipsis XXII° capitulo, dicens: Cecidi ut adorarem ante pedes angeli, qui dixit: *Ne feceris, quia conservus tuus sum et fratrum tuorum et prophetarum*, et Seneca, De Naturalibus Questionibus, ad idem etiam sic ait: Hoc habet inter cetera iustitie precipuum Deus, quod, cum ad exitum ventum fuerit, omnes in equo sumus, dicendo de domina Alasia eius nepote et uxor olim domini Moroelli marchionis Malespine de Lunisana dicta umbra, ut per se patet in fine. + +{Contra miglor voler voler mal pugna.} In hoc XX° capitulo, premissa prohemialiter hac moralitate, scilicet ut omne velle nostrum quantumcumque bonum sit, debet cedere meliori, ac etiam premisso quod de vitio avaritie ut de lupa hic tangit et de illo veltro tacite, de quo in capitulo I° Inferni iam dixi, auctor, cotinuando se adhuc ad proxime precedentia, fingit procedendo se in hoc V° circulo inter has predictas animas quandam se audisse ex eis invocantem Dominam Nostram more parturientium congratulando sibi de suo paupere hospitio illo in quo peperit filium Dei - testante Luca in capitulo II°, dicendo: Cum impleti essent dies ut pareret, Maria peperit filium et pannis eum involvit et reclinavit eum in presepio - item et Fabritio, civi romano, qui virtutem frugalitatis semper pretulit divitiis - Est enim virtus frugalitatis qua homo vivit secundum naturam spernendo delicata et sordida medium tenendo, ut ait Seneca in Va Epistula ad Lucilium, in qua virtute etiam fuit Seranus, alius civis ille Romanus, qui ad agrum colendum rediit, functo offitio senatorie et dictature, de quibus duobus summet in eorum laudem. Ait Virgilius in VI°: Parvoque potentem / Fabritium vel te sulco, Serane, serentem? super quibus verbis Servius ait: Fabritius gloriosius paupertate fuit, quod, consul romanorum existens, respondit legatis Samnituum offerentibus ei immensum aurum: *Sic Romani malunt imperare habentibus aurum, quam aurum habere et recipere*, idemque fecit de auro sibi oblato a Pirro rege Epirotharum, unde Seneca: Fabritius aurum Pirri expulit ac monuit eum se precare a quodam medico eius promictente ipsi Fabritio dictum Pirrum ut hostem Romanum venerare, quod fuit auro non vinci et veneno non vincere, ad quod idem inquit Claudianus: Pauper erat Curius, reges cum viceret armis, / pauper Fabritius, Pirri cum sperneret aurum - item congratulando beato Nicolao de largitate quam fecit illis tribus virginibus quibus largitus est tres massas auri proiciendo secrete eas diversis vicibus de nocte in domo patris earum, qui prius ante hoc propter paupertatem intendebat ad faciendum eas prostitui questu meretricio; et sic omnes tres nubserunt, ut habetur in eius legenda. Que singula premissa, inducit auctor sic recitari hic ut pateat gloriosus effectus virtutis predicte paupertatis spiritu quam habuit dicta Domina Nostra et virtutis frugalitatis quam habuit dictus Fabritius et virtutis largitatis quam habuit dictus beatus Nicolaus contrarius dicto vitio avaritie et oppositus illis, dico in hoc mundo qui a tali vitio mundari conantur. + +Post hec auctor primo querit ab hoc spiritu referente quis fuit, secundo quare ipse solus ibi illa recitat: ad primum respondendo dicit quomodo fuit Ugo Ciapetta, Parisiensis civis, filius cuiusdam becarii et radix, idest principium, male plante, idest presentis tertie genologie regum Francorum, que adugiat, idest adumbrat, partem Christianorum, ut dicit textus hic. Circa quod prenotandum est quod regnum Francie primo cepit in persona Faramundi comitis, a quo descenderunt XXVII reges, et dicta est prima genologia Francorum regum predictorum, qua deficiente, venit secunda, que cepit in persona Pipini, patris Karuli Magni, in qua fuerunt XV reges, quorum ultimus fuit Ludovicus, filius Loctarii; quo Ludovico mortuo, Franchi volentes eligere in regem quendam fratrem dicti Lotarii deditum in vita religiosa et solitaria, ut tangit hic textus dum dicit de pannis bigis eius quia differebant. Et distulit astutia inde et potentia eius Ugonis Ciapette, iam existentis mariscalchi Parisiensis in anno domini VIIIIcLXXXX, eligerunt in eorum regem Robertum filum maiorem dicti Ugonis Ciapette, et sic in eo orta est tertia genologia dictorum regum, quorum prava opera in processu facta recitando maxime post magnam dotem provincialem, de qua dicam infra in Paradiso in capitulo VI° in fine, ut dicit hic textus, dicit dicta umbra quomodo dicti eius descendentes usurpaverunt territorium Punti et Normandie et Guasconie; inde quomodo Karolus, rex Sicilie creatus ab Urbano papa, venit in Ytaliam et decapitari fecit Corradinum, ut de hoc plene scripsi in capitulo XXVIII° Inferni; inde venenari fecit sanctum Thomam de Aquino in abbatia Fosse Nove in Campanea, ubi hodie eius corpus iacet, et hoc fecit timendo ne ad papatum veniret. + +Inde dicit de alio Karulo Sine Terra de dicta domo qui in MCCC° venit in Ytaliam et de Florentia expulit partem blancorum, inductu domini Musciati de Francesis et domini Cursii de Donatis de Florentia. Inde dicit de Karulo Zotto, olim rege Apulie, qui, iam in marictimo bello victus a domino Rogerio de Loria amiraglio regis Sicilie captus, positus fuit in civitate Missine, ut hic dicitur in textu, et qui tradidit Beatricem eius filiam in uxorem marchioni Azzoni de Este pro XXXm florenis, quos habuit paciscendo a dicto marchione. Inde tangit quomodo rex Phylippus Bellus de dicta domo Francie capi fecit in civitate Alanie papam Bonifatium VIII° per dominum Guillelmum de Nugareto et Colonnenses, putando dictum papam favisse comiti Flandrie ad ipsum vincendum in campo ut dicit: ex qua captura mortuus est dictus papa dolore; inde dicit quomodo dictus rex Phylippus dedit operam ut Ordo Templariorum deponeretur per Clementem papam V° ut eius bona occuparet ut postea occupavit et factum fuit. +vv. 97-123 + +Inde ad secundum respondendum dicit dicta umbra quomodo non sola ibi tunc recitabat talia circa laudem Domine Nostre, Fabritii et beati Nicolai predictorum, ut dicit textus, et quia dicta predictorum talia virtuosa opera vigent in lucida fama et gloria divina, dicit quomodo in die ibi talia memorant et contraria opera olim facta circa vitium avaritie in nocte quasi ut per infamiam in hoc mundo sint obscura et denigrata, et etiam in frenum nobis ut cessemus a tali vitio, inducit hic auctor has animas secundario dicere in abominationem dicti vitii avaritie: primo quomodo memorant ibi avaritiam Pigmaleonis, olim filii Beli, regis Syrie, qui, mortuo dicto eius patre, Sicheum, qui et acerbas dicebatur sacerdotem Herculis, opibus ditissimum eius cognatum (nam maritus erat Didonis sororis ipsius Pigmaleonis), in ara sacrificium facientem proditorie occidit, et eius opes rapinavit, et ex hoc vocatur hic in textu dictus Pigmaleon proditor, latro et parricida, ex eo quod sacerdotem, qui censeri pater cuiusque debet, occidit, et etiam affinem sibi, de qua Virgilius in primo, in persona Veneris loquentis Enee de Didone predicta ait: Imperium Dido Tiria regit urbe profecta, / germanum fugiens; longa est iniuria, longe / ambages, sed summa sequar fastigia rerum. / Huic coniunx Sicheus erat, ditissimus agri / cui pater intactam dederat primisque iugarat / omnibus. Sed regna Tiri Germanus habebat / Pigmalion, scelere ante alios immanior omnis. / Quos inter medius venit furor. Ille Sicheum / impius ante aras atque auri cecus amore / clam ferro incautum superat etc.; secundo dicit etiam quomodo memorant avaritiam Myde, olim regis Frigie, qui, ut scribit Ovidius in XI°, restituto per ipsum Sileno sacerdote capto per eius pastores Bacco, cuius sacerdos erat, petiit a dicto Bacco deo Thebanorum in remunerationem talis servitii ut quicquid tangeret aurum efficeretur, et ita ei concesso dictus Myda fame moriebatur, cum cibaria eius ab ipso tacta aurum statim fiebant, nisi restitutus fuisset a dicto Bacco in priorem statum. Tertio memorant avaritiam Acham qui, ut scribitur Iosue in capitulo VII°, furatus fuit, capta civitate Yerico, per Iosuem quedam spolia contra precepta Dei, unde hoc scito et reperto sorte facta lapidatus fuit a populo. Quarto memorant avaritiam Ananie et Saphire eius uxoris qui, ut legitur Actuum Apostolorum in capitulo V°, volentis ostendere se velle sequi apostolos Christi et eorum mandata et vitam, vendito quodam suo agro medietatem pretii obtulerunt ad pedes apostolorum et aliam medietatem occultaverunt, ex quo Petrus dixit eis: *Cur temptavit Satanas cor vestrum?*, et statim ibi ad pedes Petri mortui ceciderunt. Quinto memorant quod causaliter contingit avaritia mediante in templo Yerosolime, ut legitur in secundo Machabeorum in capitulo III°, videlicet quod dum inter summum sacerdotem et Simonem, quendam thesaurarium dicti templi, discordia orta esset, dictus Simon ivit ad Apollonium, ducem Syrie et Phenitie pro Seleuco tunc rege Asye, et retulit quomodo in dicto templo reposita erat infinita pecunia; quo audito, dictus Apollonius retulit dicto regi Seleuco hec, qui rex, motus avaritia et cupididate statim misit quendam suum marescalcum nomine Eliodorum spoliaturum dictum templum de dicta pecunia cum magna comitiva; qui Eliodorus miraculose in dicto templo calcibus cuiusdam equi habentis sessorem quendam terribilem lacessitus fuit adeo quod mortuus fuisset ibi nisi Oma, sacerdos dicti templi, tunc iuvisset eum suis orationibus. Sexto memorant avaritiam Polimestore, olim regis Tracie, qui, dum haberet Polidorum, puerum filium Priami, recommendationem a dicto eius patre tempore obsesse Troie cum magno thesauro, occidit eum, et eius corpus proici fecit in mari, capta Troia, ut dicto thesauro potiretur, unde Ovidius XIII° ad hoc ait: Est, ubi Troia fuit, Frigie contraria tellus / Bistoniis habitata viris: Polimestoris illic / regia dives erat, cui tu commisit alendum / clam, Polidore, pater Frigiisque removit ab armis, / consilium sapiens, sceleris nisi premia magnis / adiecisset opes, animi irritamen avari. / Ut cecidit fortuna Frigum, caput ipsius ensem / rex Tracum iugoloque sui defigit alumni, / et, tanquam tolli cum corpore crimina possent, / exanimem scopulo subiectas misit in undas. Item memorant avaritiam Crassi, consulis Romani, qui, existens in obsdione Carre, civitatis Syrie, corruptus pecunia confidens de civibus dicte civitatis ingressus est eam, et ibi, dimisso exercitu extra, fusum est aurum per os eius buliens, et dictum est ei: *Aurum sitisti, et aurum bibe*. + +Inde auctor comparative tangit de tremore olim ynsule Delos antequam ibi Latona peperisset solem et lunam, secundum fictionem Ovidii dicentis in VI° in persona Niobe luctantis se contra dictam Latonam: Quoque modo audetis genita titanida Ceo. / Latonam preferre michi, cui maxima quondam / exiguam sedem pariture terra negavit, / nec celo nec humo nec aquis Dea nostra recepta est: / exul erat mundi, donec miserata vagantem / *hospita tum terris errans, ego*, dixit, *in undis*, / instabilemque locum Delos dedit; illa duorum / facta parens etc.: nam Iuno negari fecerat ei omnem alium locum preter hanc ynsulam Delos positam in mari Egeo in medio ynsularum Cicladum secundum Ysidorum. Inde tangit etiam comparative quod legitur Luce in capitulo II° de pastoribus vigilantibus in nocte nativitatis Domini circa Bethelem et audientibus in aere canere angelos *Gloria in excelsis Deo* etc. + +{La sete natural che mai non satia.} In hoc XXI° capitulo Purgatorii, continuando se auctor adhuc ad proxime supradicta, premictit hoc eius prohemium de dicta nostra naturali siti, ut dicit textus hic, circa quod instanter debemus advertere quod quilibet homo sensatus in hoc mundo naturaliter scire desiderat, testante Phylosopho in principio eius Methaphysice, ubi sic dicere incipit: Omnes homines naturaliter scire desiderant etc., nec mirum, cum omnes descendimus ab illo qui statim plasmatus per esum ligni scientie boni et mali prevaricando divina precepta desideravit omnia scire ut Deus secundum dyabuli persuasionem; tamen talis natura sitis in hoc mundo non reperit aquam satiantem ipsam, ut dicit hic auctor, alias: quomodo precepisset se in Ethenam Empedocles tantus phylosophus, ut fecit non valendo scire causam talis eius incendii, et Aristoteles, ut quidam referunt, in illam partem maris Smirnei, que continue currit, quasi per miliare unum et retrocurrit, non valendo scire etiam causam aliter talis concursationis, sed per gratiam Dei solum talis sitis sedatur, et per eius scientiam infusam, ad quod potest adduci quod scribitur Danielis capitulo II°, scilicet quomodo Nabucodonosor non potuit eius sitim sciendi quid somniaverat satiare per se nec per eius infinitos phylosophos et sapientes, sed solum per gratiosam scientiam a Deo infusam ipsi Danieli, de qua Ystoria latius dicam infra in Paradiso in capitulo IIII°, modo quod Christus mistice, pro hac tali sua gratia eius scientie, accepit aquam illam vivam quam samaritana mulier illa ab eo petiit, de qua scribitur Iohannis IIII° capitulo, scilicet quomodo de civitate Sicar, que est in Samaria provincia, veniens auritura aquam ad puteum quendam positum extra dicta civitatem ubi Christus solus requiescens penes dictum puteum dixit ei: *Da michi bibere*, cui illa ait: *Quomodo tu, Iudeus, hoc a me petis cum Samaritana sum?*; cui Christus ait: *Si scires donum Dei, et quis est qui petit a te potum, tu petisses ab eo aquam vivam, de qua bibens non sitiet in eternum, sed bibens de aqua huius putei sitiet adhuc*; et illa: *Domine, da michi aquam illam ut non sitiam amplius*; super quibus verbis ita inquit Augustinus: Mistice hec aqua huius putei quasi mortua pro voluptate seculi ponitur et desiderabilitate nostra et scientia, que ut aqua in profunditate putei, tenebrosa est; ydria vero auriens eam pro cupiditate nostra mundana ponitur et desiderio quod nunquam tali aqua satiatur; aqua vero viva, de qua hic dicitur per gratiam Spiritus Sancti ponitur, que karitate habet nos coniungere Christo fonti salienti de quo gustans nichil ulterius desiderat. Ad quod Ambrosius, Super Epistula Pauli ad Colossenses, etiam sic inquit: Omnis ratio superne scientie et terrene creature in eo, idest ab eo est qui est caput earum et auctor, ut qui hunc novit nichil ultra queat, quia hic est perfecta virtus et sapientia, et quicquid alibi queritur hic perficere invenitur, et qui eum novit thesaurum scientie et sapientie invenit. De quibus duabus misticis aquis etiam dicitur Ieremie, capitulo II°, dum ibi ait Deus dicens: Duo mala facit populus meus: derelinquit me fontem aque vive, et fodit cisternas dissipatas que aquam non retinent. Item ad idem Baruch propheta in III° capitulo ait: Relinquisti fontem sapientie? Nam si in via Dei ambulasses, habitasses in pace super terram, idest sine alio desiderio et siti. Inde tangit auctor comparative quod scribitur Luce, capitulo ultimo, scilicet quod dum post passionem et resurrectionem Domini Cleophas et Almeon - secundum Ambrosium, licet non nominetur in Evangelio dictus Almeon, nam Gregorius dicit quod iste non nominatus fuit ipse Lucas, sed quadam humilitate noluit se nominare - irent tanquam discipuli Christi per Yerosolimam loquentes ad invicem et dolentes de ipso Iesu Apparuit enim Christus dicens eis: *Qui sunt sermones vestri?*, qui non cognoscentes eum dixerunt sibi: *Et tu peregrinus solus es in Yerusalem* etc. + +Sic itaque fingit hic auctor umbram Statii poete Tolosani apparuisse eis ibi et dixisse ut habetur in textu. Post hec notandum est quod, secundum quod scribit Fulgentius, greci vates antiqui, sicut finxerunt tres sorores ut tres furias infernales deservire Plutoni regi infernali, scilicet Megeram, Tesifonem et Alecto, de quibus plene dixi supra in Inferno in capitulo VIIII°, ita attribuerunt ei tres alias sorores ut tria fata, quarum prima dicitur Cloto, de qua hic auctor facit mentionem, secunda dicitur Lachesis, de qua mentionem facit auctor etiam infra in XXV° capitulo, tertia dicitur Antropos, de qua mentionem fecit etiam supra in Inferno in capitulo penultimo; Cloto enim dicitur evocatio, Lachesis sors, Antropos sine ordine, hoc sentire volentes quod prima sit nativitatis nostre, secunda vite sors quemadmodum quis iuvere possit, tertia mortis conditio que sine lege venit, et ex hoc attribuitur in officium dicte Cloto collum deferre et in eo ponere debitam quantitatem lini, que Florentie dicitur conocchia, ut hic in textu dicitur Lachesis filare, idest producere vitam nostram, Antropos rumpere quod filatum est, idest finem imponere vite, unde dicitur Cloto collum baiulat, net Lachesis, Antropos occat, quasi includantur forte tres dispositiones nostri animati corporis ut prima ducat nos de non esse ad esse, secunda ut per illud esse temporaliter nos trahat, tertia ut nos ducat de tali esse ad non esse. Et secundum hoc loquitur hic textus dicendo quomodo illa que die et nocte filat, scilicet dicta Lachesis, nundum traxerat in auctore totum sibi impositum linum a dicta Cloto, idest nondum dispositio fatalis temporis et vite corporalis eius finierat illud, et sic adhuc ibi corporaliter vivus erat. + +Inde auctor inducit dictam umbram ad respondendum Virgilio unde processit premissus tremor illius montis Purgatorii, et antequam dicat unde processerit, arguere volendo quod illud non ex naturali terremotu fuerit, tangit de natura illius loci, ut dicit textus, circa quod apertius scire volendo evidentialiter prenotandum est quod aspera lune infra in mundo hoc sive in intermedio tali prima materia rudis et confusa a divina virtute partita est in quattuor elementa gradatim per quattuor stationes, prima quarum superior que ether vocatur et igitur attributa est purus aer. Unde Macrobius de eo dicit: Quicquid ex omni materia, de qua facta sunt omnia, purissimum ac liquidissimum fuit, et tenuit summitatem, et ether vocatus est; pars vero cui minor puritas inerat aer dicta est; tamen, ut dicit Phylosophus in primo Methaurorum: Licet in intermediam terre et ulteriorum astrorum superius corpus sit ether, etiam adhuc aliud superius est spatium sine corpus, unde subdit quod est sursum usque ad licteram dicimus esse corpus alterum ab igne et aere purius etiam et sincerius, et in suo De Celo et Mundo libro I° ait etiam quod Alius corpus simplex sit ab illis, nec est ibi corruscabilitas vel amistio extranee nature, et dicitur magis nobile et virtuosum et formale. Item notandum est quod ista pars etherea, ut ait comentator in dicto libro Methaure: Non est ignis in quantum ignis sit excessus calidi, sed est quidam fervor et accensio; nam sicut glacies non est elementum, sed est quodam excessus frigoris ad congelandum aquam ita, et ille ignis ideo non est nominatum elementum, sed nominamus ipsum nomine ignis; si aqua non haberet nomen nominaremus elementum aque glaciem. Item dicit quod aer comune nomen est propter predicta duorum elementorum, et sic superior pars aeris predicta ignea que ether dicitur, et elementum ignis est calida et sicca et quasi divina. Nam, de ea loquens, idem Macrobius, Super Somnio Scipionis ait: Hec regio divina nichil habet sed recipit, et quia recipit remictit. Nam quia terra, aqua et aer infra lunam sunt et hiis solis corpus fieri non potuit quod idoneum esset ad vitam, sed opus fuit presidio ignis predicti etherei, qui terrenis membris vitam et animam sustinendi commodaret vigorem et qui vitalem calorem faceret. Et sic in ea prima etherea regione non congregantur nubes cum non sit solum aer, sed ignis, et etiam propter motum aeris qui est in circuitu terre, et sic etiam aliqualibus alteratione alia, ut dicitur hic in textu, et a ventis libera est, ut etiam dicit iste auctor infra in capitulo XXVIII°, et ibi scribam de hoc. Ad que premissa ait etiam Ovidius dicens in I° de partitione supradicta elementorum: Dissociata locis concordi pace ligavit: / ignea convexi vix et sine pondere celi / emicuit summaque locum sibi fecit in arce, / proximus est aer illi levitate locoque, / densior hiis tellus elementaque grandia traxit / et pressa est gravitate sua; circumfluus humor etc. In regionem quidem aeris secundam cui proprie attribuitur elementum aeris et cuius superior pars est frigida et humida et inferior calida et humida propter vaporem elevatum per solem a terra, cuius vaporis natura est calida et humida, et propter exalationem, cuius natura est calida et sicca, ex quibus aer qui naturaliter est calidus et humidus eius calorem et humiditatem conservat, unde fiunt alterationes de quibus dicitur hic in textu virtute duplicis vaporationis humide et sicce elevate a sole ab aqua et terra, et sic vapor propter humiditatem est in quasi potentiam ad aquam, et exalatio in quasi potentia, ut igitur est pluvia que, ut dicit Ysiderus, Provenit ex terre et maris anelitum, et elevata a calore solis resolvitur, vel a vi ventorum et stillatur in terram, vel a vapore infrigidato et elevato in die. Nam, si in nocte in iemali tempore congelato priusquam in aquam resolvatur fit pruina in serenitate, et hoc si non multus est dictus vapor in estate, vero si dictus vapor modicus est concretus, non tamen in tantum ut excitetur sursum ductus, nec ut infrigidetur sit ros; nix sit cum nubes congelantur; grando cum nubes in estivo trahitur a potentiori calore solis ad dictam frigidam regionem aeris ubi congelatur, cum ibi non iungeant refractiones radiorum, quam grandinem dicit dictus Ysiderus: Rigor ventorum indurat in nubem et solidat in nivem, et rupto aere cadit; nubes ille que dicuntur spisse, et sunt nimbi, ex terrestri vapore causantur, rare ab aqueo, de quibus hic dicitur, et de quibus Lucanus in IIII° sic ait: Iam rarior aer / et par Phebus aquis densas in vellera nubes / sparserat. Item et semicirculus ille aeris quem vocamus Yridem, quam poete dicunt filiam fuisse Taumantis - unde Virgilius: Ad quem sic roseo Taumantias ore locuta est - refractio est visus ad solem, que quia interdum apparet in parte meridiana, et tunc pluviam magnam significat, interdum in orientali, et tunc serenitatem, interdum in occidentali, et tunc pluviam parvam; ideo dicit textus hic quod dicta yris mutat sepe contratas; non sic etiam ibi. Item nec sunt in corruscationes que tonitrua comitantur, que exalationibus siccis, ut ait idem Phylosophus in secundo dicte eius Methaure, causantur, que tracte et elevate ad summitatem nubium fracta ipsa nube ignee videntur. Unde ut et ibi ait Aristoteles antiqui dicebant Vulcanum ridere tunc; nam si venti reperiunt in aere vapores humidos trahendo eos sua siccitate in alto frangendo eos inducunt corruscationes et tonitrua iam dicta. Item dicti venti ibi non spirant, qui ex terrestri sicco vapore subtili elevato in altum per solem a terra fuit, nam qui a grosso sicco terrestri vapore fuerit non elevantur, sed faciunt terremotus remanendo in terra, unde idem Phylosophus in dicto II° libro in hoc ait: Nos autem dicimus esse eadem naturam super terram quidem ventum, in terra terremotum, in nubibus tonitruum que omnia sunt exalatione sicca. + +Modo igitur concludendo dicit auctor in persona Statii quod a porta Purgatorii supra premissa talia non fiunt, cum fingat illam superiorem partem dicti eius motis esse in dicta prima etherea regione aeris. Sic igitur volendo ostendere quare dictus tremor contingit, dicit Statius hoc ibi fieri cum celum recipit in se animam nostram purgatam et puram ut eam dedit, tangendo quasi quod scripsi supra super rubrica huius secundi libri hoc, scilicet quod ait Plato in suo Timeo de hoc dicens: Pausam animarum malarum non fore prius quam secuta eas rota, et eadem semper volvens illa circuitio mundi cuncta earum, verbi gratia ex aqua igne et terra contracta omneque detexerit inconsultis et immoderatis erroribus expiate purificateque demum ad antiqui vultus honestatem pertinere meantur; et hoc est quod subdit dicta umbra hic dicendo quomodo etiam ille tremor fit cum anima sentit se debito modo ascensura, dicendo quomodo etiam de sua munditia eius velle facit probationem etiam in eius tali ascensu dum est totaliter liberum, subaudi tam in voluntate quam in appetitu, unde advertendum est quod, secundum Phylosophum in III° De Anima: Voluntas est appetitus cum ratione, unde etiam in VI° Ethicorum ait: Electio autem appetitus consiliarius propter hoc rationem veram esse et appetitum rectum, appetitus vero quem auctor vocat hic talentum, dicitur affectus sine ratione, ut monstrat etiam supra in Inferno in capitulo V° ibi dum dum dicit quomodo illi dampnati summiserunt rationem talento, itaque cum peccamus non voluntate sed appetitu delinquimus Ad propositum igitur dicit dicta umbra hic quod anima existens in Purgatorio ante tempus implete ibi rei satisfactionis unde vellet celum ascendere voluntate predicta absoluta, sed iustitia divina facit quod dictus appetitus sicut fuit in hoc mundo contrarius dicte voluntati in peccando, ita in Purgatorio contrarius est dicte voluntati in relevatione pene donec impletum sit tempus debite eius passionis, quod tangit hic in eo quod dicit de libero velle, quod est cum simul concurrunt voluntas et appetitus predictus. Inde inducit auctor dictam umbram Statii adhuc dicere quomodo vixit in hoc mundo, imperante Tito Vespasiano, qui imperare cepit anno Domini LXXXII°, et qui tota Iudea victa per eum cepit, ultimo Yerusalem cum cede et strage Iudeorum immensa. Nam, ut refert Iosephus, ultra centum milia Iudeorum mortui sunt ibi, et eam suppressit populo romano iudicio Dei in vindictam eius filii ab illis crucifixi ut dicit hic textus. Inde inducit dictam umbram ad dicendum quomodo fuit Statius poeta de Tolosa, et hoc est quod dicit quod habuit in hoc mundo nomen poete, subaudi magni, et sic magis durabile et honorabile quam nomen minorum et mediocrum poetarum, ut dixi supra in Inferno in capitulo IIII°, scilicet in fama, vel hoc dicit illo respectu quo Oratius in sua Poetria de talibus poetis sic ait: Nichil intemptatum nostri linquere poete / nec minimum meruere decus, subdens: Sic honor et nomen divinis vatibus atque / carminibus venit etc. Et Ovidius, ut magnus poeta, in fine etiam sui libri Metamorphoseos ait de se loquendo: Astra ferat nomenque erit indelebile nostrum. Et Lucanus in IX°, dicens: O sacer et magnus vatum labor, omnia fato / eripis et populis donas mortalibus evum. / Invidia sacre, Cesar, ne tangere fame; / nam si quid Latiis fas est promictere Musis, / quantum Smirnei durabunt vatis honores, / venturi me teque legent; Farsalia nostra / vivet et in nullo tenebris damnabitur evo. Item dicit dicta umbra Statii quomodo scripsit Thebaidos primum eius poema et Achilleides secundum, sed non perfecit morte perventus. Item dicit quomodo fuit dulciloquii, teste Iuvenale dicente: Curritur ad vocem iocundam et carmen amice / Thebaidos, letam cum fecit Statius urbem / promisit diem, tanta dulcedine captos / afficit ille animos etc. Item dicit quomodo Eneidos, poema Virgilii, fuit sibi nutrix in poesia, ex quo addit de ipso Virgilio per eum in hoc mundo utinam visato, ut ait hic in textu, et quomodo voluit auctorem ipse Virgilius silere, sed nequit, ratione hic assignata in textu, scilicet de risu et plantu quos sapientiores eo continere nequierunt, ut patet in Democrito et Demostene, phylosophis tam magnis. Nam idem Democritus exiens domum Athenis semper ridebat vilipendendo vulgus, de quo Iuvenalis loquens ait: Ridebat quotiens a limine moverat unum / protuleratque pedem, flebat contrarius alter, scilicet dictus Demostenes; illa eadem ratione ad idem Phylosophus in VII° Ethycorum ita inquit: Non enim si quis a fortibus et super excellentibus delectationibus vincitur vel tristitiis admirabile, si risum et plantum non continet, allegando Theodoctum poetam dixisse Filoctetem percussum a vipera non potuisse continere plantum, et Senophantem risum, ambos phylosophos. + +Ultimo, sequendo quod scribit dictus Statius in fine dicti sui poematis Thebaidos dicendo et loquendo dicto suo operi: Vive, precor, nec tu divinum Eneida tenta, / sed longe sequere et vestigia semper adora, auctor fingit dictam umbram Statii quasi umbram Virgilii adorasse summa reverentia, ut dicit textus. + +{Già era langiel dietro a noi rimaso.} In hoc XXII° capitulo duo principaliter agit: primo, se continuando ad proxime dicta, complet tractatum de V° circulo Purgatorii usque ibi: {Tacevansi amendui già gli poeti}; ibi incipit tractare de VI° circulo, et hec secunda pars durat usque ad XXV° capitulum, ibi dum dicitur: {E già venuto a lultima tortura}. Exordiendo igitur primo auctor fingit angelum hunc, relevantem eum ut purgatum a vitio avaritie, in persona cuiusque alterius dixisse de verbis illis Mathei, capitulo V°: Beati qui esuriunt et sitiunt iustitiam, quoniam ipsi saturabuntur, tantum medietatem, scilicet qui sitiunt iustitiam, idest qui cupiunt esse in virtute frugalitatis contraria vitio cupiditatis - de qua Apostolus ad Timoteum inquit: Habentes alimenta et quibus tegamur contenti sumus; nam qui volunt divites fieri incidunt in laqueum dyaboli, cum cupiditas sit radix omnium malorum, et Seneca ad Lucilium: Magne divitie sunt lege nature composita paupertas, que statuit nobis non esurire, non sitire et non algere - nam aliam medietatem dictorum verborum dicti Evangeliste reservavit ad dicendum sequenti angelo, ut videbis infra in capitulo XXIIII° in tractatu gule. Inde tangit auctor in persona Virgilii loquentis cum Statio quod ait Tullius in suo libro De Amicitia, dicens: Propter virtutem et probitatem etiam eos, quos nunquam vidimus, quodammodo diligimus, tangendo etiam de benivolentia que, ut ait Phylosophus in VIIII° Ethycorum, Est virtus differens ab amicitia; nam est quantum ad ignotos et presentiam concupiscit, amicitia vero est inter cognitos et conversantes simul. Item dicit dicta umbra Statii quomodo peccavit in prodigalitate adeo expendendi extra mensuram, quod, ut scribit Iuvenalis de eo; semel Rome quoddam eius opus poeticum nondum alicui propalatum, nomine et titulo Agaven, ipse Statius cuidam Paridi ut inops vendidit, unde ait in VIIa Satira sua: Esurit, intactam Paridi nisi vendat Agavem, subdendo inde quomodo multi prodigi resurgent in die iuditii cum crinibus incisis, ut plenius scribit iste auctor supra in Inferno in capitulo VII°, propter ignorantiam tollentem eis sensum et conscientiam penitendi et confitendi tale peccatum ut mortale peccatum vivendo in extremis, idest in prodigalitate, que est ita extremitas a medio virtutis liberalitatis ut est avaritia, ut dicitur in II° Ethycorum. Et hoc dicit hic pro tale vitium, cum avaritia in simili pena cruciatur, iuxta illud legale dictum, ut Quos facinus par coinquinat et equat, utrosque simul pena comitetur, dicendo etiam quomodo correxit ab ipso vitio se dictus Statius propter illa verba Virgilii dicentis in III° exclamative contra Polimestorem, de cuius avaritia et cupiditatis excessu scripsi supra in XX° capitulo: Fas omne obrumpit: Polidorum obtruncat, et auro / vi potitur. Quid non mortalia pectora cogis, / auri sacra fames! Post hoc auctor fingit Virgilium, auditu quomodo iste Statius fuerat Christianus, arguere qualiter pro ea que Clio musa tastat, idest pretentat sonatura, cum eo poetice Thebaidos eius poema in quo canit de crudis armis duplicis tristitie Iocaste, olim regine Thebane, non apparebat ipsum fuisse Christianum, cui tunc Statius respondit ut habetur hic in textu. Est enim advertendum quod dicta Iocasta in vita sua infortunia multa tulit: nam prima eius tristitia fuit quia vidit Layum eius virum regem Thebarum primo occidi in bello ab Edipo filio ipsius Lay et ipsius Iocaste ignorando se fore filium predictorum et quod Forbas, rex quidam, fuisse eius pater non verus, sed putativus sive adoptivus; nam dictus Forbas, carens filiis, adoptavit hunc Edipum transmissum a dicta eius matre, de preceptu dicti eius viri habito per presagia quod debebat eum occidere ad quoddam nemus ubi eum occidi facere debebat; tamen pietate materna ibi vivus remansit, qui, ut pulcerrimus infans sic repertus ibi presentatus per eius gentem fuit dicto Forbe. Secunda eius tristitia fuit dum ignoranter accepto dicto Edipo in virum, et ex eo habitis pluribus filiis, recognovit una die ipsum esse eius filium per stigmata que impressit dicta Iocasta dicto Edipo dum transmisit eum, ita ut dictum est in plantis pedum. Tertia eius tristitia fuit quando dictus Edipus eius vir et filius, cognito patricidio quod fecerat et tali nephario suo coniugio, dolore se cecavit. Quarta et ultima eius tristitia fuit dum vidit una die Etheoclem et Polinicem suos filios et dicti Edipi se ad invicem occidi in bello singulari, propter quam se gladio interemit dicta Iocasta eorum mater, que omnia Seneca recitat in tragedia eius Thebai, at quia Statius in eius poemate Thebaidos prosecutus est tantum hoc ultimum membrum, ideo auctor in persona Virgilii cantoris, ut dicit hic textus, Buccolicorum pastoralium carminum, de crudis armis duplicis tristitie dicte Iocaste ita loquitur, ut hic habetur in lictera. Post hec auctor inducit Statium ad dicendum Virgilio quomodo per eum fuit poeta et Christianus maxime per illa verba Virgilii: Magnus ab integro seculorum nascitur ordo, / iam reddit et virgo, reddeunt saturna regna / iam nova progenies celo demictitur alto. Nam Augustinus in quodam suo sermone De Adventu Christi dicta verba inquit: Nonne quando ille poeta facundissimus inter sua carmina dixit *Iam nova progenies* etc. de Christo testimonium perhibuit, quasi dicat certe sic tangendo dicta umbra de discipulis etiam Christi et de eorum secunda persecutione facta per Domitianum imperatorem, hic ut dicit textus. Item de Terrentio poeta Cartaginiensi, item de Cecilio et Plauto poetis comicis et de Varo illustrissimo viro phylosophico et ystorico, de quibus Oratius in sua Poetria sic ait: Cicilio Plautoque dabit romanus ademptum / Virgilio Varroque, de cuius Marci Varonis laudibus curiosus indagator legat Augustinum in VI° De Civitate Dei, capitulo II°. Item tangit de Persio, poeta satiro, et de Homero summo greco vate, item de Euripide tragico alio vate et de Antifonte interpretatore magno somniorum, et de Simonide et Agatone poetis, etiam dicendo quomodo sepe predicti in Limbo Inferni ratiocinantur de monte Parnasii, qui semper habent secum eorum nutrices, idest Musas illas, de quibus scripsi supra in I° capitulo Purgatorii, subaudi in fama. Item dicit Virgilius quomodo ibi etiam sunt aliqui de poetis de quibus ipse Statius cecinit poetando, scilicet Antigona et Ismene filie dicti Edipi et Iocaste, de qua Ismene Statius in XI°, scribens de dicta Iocaste eius matris, ait: Illius exilii stridentem pectora plagam, / Ismene collapsa super lacrimis comisque / siccabat plangens etc., quod tangit hic textus dicendo quomodo iam fuit tristis etc. Item Deiphilis et Argia, filie Adrasti regis et uxores olim Thydei et dicti Polinicis. Item Ysiphilis filia Toantis, olim regis insule Lemni, que ostendit fontem Langie dicto Adrasto et eius exercitui sitienti, ut dicitur hic in textu, de qua ystoria plene dicam infra in capitulo XXVI°, et ibi vide. Item Mantos, filia Tiresie, de qua scripsi in Inferno in capitulo XX°. Item Tetis mater Achillis, item Dardania, uxor dicti Achillis cum sororibus suis, de qua et de quibus scripsi in Inferno in capitulo XXVI°. + +Expedita sic ista prima parte, auctor, procedens ad secundam, in qua dicturus est VI° circulo Purgatorii, in quo dicit purgari animas gulosorum ut homines in hoc mundo viventes se retrahant a vitio gule propter virtuositatem oppositam et contrariam dicto vitio gule capescendam, ut superius in aliis circulis fecit, fingit se in principio eius hanc primam arborem invenire cum pomis et aspersione aque ita conversam radicitus ad celum, ut dicit textus; ad cuius allegoricum integumentum veniendum, prenotandum est quod, secundum quod colligi potest ex Scriptura Sacra, nobis hominibus duplex cibum in hoc mundo paratur: spiritualis scilicet et corporalis; ex alimento quidem primi consequitur homo in hoc mundo vivendo vitam ecternam, ex alimento vero secundi temporalem, unde Christus, qui est ipse cibum spiritualis, de se dicit, Iohannis VI°, quod Est panis de quo comedentes vivent in ecternum, sed in illis qui comedunt de corporali, ut comederunt Ysraelici de manna figurato in tali cibo corporali, et tandem in deserto omnes mortui sunt, ut Exodi capitulo XV° habetur; item dicit: Panis quem ego dabo caro mea est pro mundi vita; item Est aqua illa de qua bibens non sitiet in ecternum, ut dicitur Iohannis IIII° capitulo, quo quidem Christo ut cibo spirituali frui non possumus nisi contempnendo cibum corporalem predictum, unde Deuteronomii VIII° capitulo dicitur: Frequens sumptio cibi spiritualis inducit contemptum cibi corporalis, et Gregorius: Quanto corpus impletur tanto anima minoratur. Hic igitur auctor hanc arborem ponit pro alimento et saporatione Dei ut cibi spiritualis, verum quia ad dictam saporationem talem venire non possumus a nobis nec illam ut arborem inascensibilem ascendere, nisi gratia desuper nos elevet ad eam. Ideo fingit auctor eam arborem ita hic conversam ad celum, ad quod forte Gregorius respectum habuit in Moralibus, dum dixit Per arborem palme significatur vita iustorum que in terris debilis est et in celo fortis. Item facit ad idem quod ait Thomas super illis verbis Ad Lucilium Senece: Si vis in perpetua voluptate esse non voluptatibus adiciendum est, sed cupiditatibus detrahendum, dicens: Cupiditatibus vero non detrahitur nisi res gratie infundatur. Et per hoc docuit nos Dominus orando implorare panem cotidianum qui pro tali gratia ponitur secundum unum intellectum, ut plene scripsi supra in capitulo XI°, quam Deus promictit dicendo, Exodi XVI° capitulo: Ego pluam vobis panem de celo, item mediante talem gratia Dei per scientiam Sacre Scripture gustamus ut plurimum talem spirituale cibum, ut ait Innocentius papa exponendo illa verba Ezechielis: Venter tuus comedet et viscera tua complebuntur, dicens: Pro ventre mens intelligatur, que divinarum scripturarum notitiam ut escam recipit, coquit et digerit meditatione frequenti, viscera vero implentur cum desiderium intimo sapore in hiis satiatur. Item dum hoc ostendit etiam dicendo dyabolo volenti eum temptare in vitio gule: Non in solo pane vivit homo, sed in omni verbo quod procedit ex ore Dei, ut habetur Mathei IIII° capitulo, ut processit dicta Sacra Pagina, cum Spiritus Sanctus locutus sit per prophetas, ut dicitur in Symbolo. Ideo auctor fingit hanc vocem quam hic accipit pro auctoritate famosa Sacre Pagine, allegorice loquendo, inter frondes dicte arboris dicere quomodo Daniel sprevit cibum corporalem, ut legitur Danielis capitulo I° et capitulo X°, et acquisivit talem scientiam ut cibum spiritualem. Item, quia mediante etiam tali gratia homo venit ad hunc spiritualem cibum per virtutem temperantie et sobrietatis et ad saporationem Dei cum ieiunio et abstinentia cibi corporalis ut faciunt sancti heremite contenti pane pomis et aqua, et ut faciebant discipuli domini comedendo spicas, ut habetur Mathei capitulo XII°: ex quo motus fuit Ambrosius, scribens Super Salterio, dicendum: Contraria studiosis divine cognitioni precepta medicine sunt, a ieiunio revocate, et lucubrare non sinunt, unde Apostolus ait Ad Thesalonicenses: Vigilemus et sobrii simus, et Ad Timoteum V° capitulo etiam inquit: Noli adhuc aquam bibere, sed modico utere vino propter infirmitatem, quasi dicat *non aliter*, et Glosa super Matheo XII° capitulo exponendo illa verba: Cum immundus spiritus exierit ab homine ambulat per loca inaquosa et arida: Sunt homines temperate viventes in quibus dyabolus non invenitur requiere. Ideo fingit auctor dictam talem vocem, suasive scilicet, dicere hic quomodo Domina Nostra non petiit vinum in nuptiis, ut scripsi supra in capitulo XIII° pro eius gustu, sed pro aliis, et quomodo antiquis mulieribus romanis incognitus fuit usus vini, ut recitat Maximus Valerius in II°; item et quomodo illi de prima etate aurea egerunt, ut ait Ovidius in I° dicens: Aurea prima sata est etas etc., et subdit de eius gentibus et hominibus: Contentique cibis nullo cogente creatis / arbuteos fetus montanaque fraga legebant, / et que deciderant patula Iovis arbore, glandes. / Flumina iam lactis, iam flumina nectaris ibant, / flavaque de viridi stillabant ilice mella, - ad quam transumptivam locutionem ait Psalmista dicens: De petra melle saturavit eos, quando scilicet dicte gentes, dicit ibi Glosa, Post multam itineris fatigationem et sitim aquis frigidis ex saxo fluentibus fruebantur, easque magno desiderio auriebant et, quia dulciter talis cupiditas explebatur, aquas illas mel appellavere et nectar - item dicendo quomodo ideo Baptista in deserto pro cibo habuit mel silvestre et locustas, nec vinum novit, quo Non surrexit maior inter natos mulierum, ut dicitur Mathei III° capitulo et capitulo XI°, et Luce et Marci capitulo I°. Et hec sint pro dicta prima hac arbore ut de dicto cibo spirituali breviter dicta inferius; autem de premisso cibo corporali dicam cum erimus ad aliam arborem. + +{Mentre che gli occhi per la fronda verde.} In hoc XXIII° capitulo Purgatorii, premisso prohemio suo quod per se satis patet, auctor, continuando se ad proxime supradicta, describendo penam quam dicit animas pati in Purgatorio propter peccatum gule in fame et siti, fingit se hic nunc vidisse has umbras ita macilentas et in occulis obscuras et cavas etiam, ut dicit textus, quod forte posset reduci allegorice etiam ad illos homines qui in hoc mundo viventes in satisfationem huius vitii gule cum abstinentiis et ieiuniis, quasi se purgando simili modo extenuati apparent. Quo utroque tali duplici respectu, Trenorum capitulo IIII°, sic ait Ieremias: Denigrata est facies eorum super carbones; item Glosa super illo verbo Psalmiste: In camo et freno maxillas eorum constringe qui non approximant ad te, ait: Non approximantes sunt homines ad Deum cibo et potu se replentes, quibus Psalmista optat magis et magis constringi maxillas, idest proprius victualia dari ut sic saltem cogantur approximare, sicut accipiter famelicus ad dominum suum vel potum etiam referri. Hoc est quod dicitur in principio sequentis capituli de foveis occulorum dictarum animarum ad hoc, scilicet ut quemadmodum gulosi in hoc mundo propter tale vitium ita deturpaverunt faciem suam, ita etiam alio mundo eorum anime se purgando in reprehensionem dicti vitii et in earum consonam penam purgatoriam se afflictas ostendant, ad quod faciunt illa verba Salamonis, Proverbiorum XXIII° capitulo: Cui ve? cui patri ve? cui sine causa vulnera? cui fovee? cui suffossio occulorum nonne hiis qui morantur in vino et student in calicibus epotandis? Inde tangit hic auctor quod scribit Ovidius in VIII° de Eresitone per viam operationis et de eius macilentia harum animarum qui, dum in contemptu Cereris, dee bladi, quandam quercum illi consecratam incidisset, extenuatus est ita per famem ad instantiam dicte Cereris quod consumptus est fame, unde describendo quomodo fames eum anichilavit, inquit ipse Ovidius primo describendo ipsam famem repertam a dicta Dea, Quesitamque famem lapidoso vidit in agro / unguibus et raris vellentem dentibus erbam, / irtus erat crinis, cava lumina, pallor in ore, / dura cutis, per quam spectari viscera possent, subdens quomodo aggressa est dicta fames dictum Eresitonem dormientem ita dicendo: Seque viro inspirat faucesque et pectus et ora / afflat et in vacuis peragit ieiunia venis, qui Eresiton, consumptis omnibus opibus propter famem, ultimo vendidit filiam propriam; gens Iudaica propter famem perdidit Yerusalem per obsidionem Tyti Vespasiani, de qua dixi supra in precedenti capitulo: nam ad tantam penuriam venit ultimo quod quedam mulier nomine Maria proprium filium quem lactabat reperta fuit in dicta civitate sic obsessa assare causa ipsum comedendi, ut scribit Iosephus, tangendo etiam quomodo in vultu humano ex superciliis et naso representatur littera M, et fingendo se auctor inde ibi reperire umbram Foresii de Donatis de Florentia, consotii magni dicti auctoris, quem inducit primo ad dicendum sibi quomodo ibi divinitus accidit ipsum et alios spiritus ita famelicos effici, item quomodo canunt et plorant ibi eundo ad dictam arborem, moti illa duplici voluntate qua dominus noster letus ivit ad crucem et tristis in qua clamavit *Ely, Ely, lama zabatani?*. Nam ait Atanasius scribens contra Pollinarum: Quando Christus dixit *Pater, si possibile est transeat a me calix iste, sed tamen non mea sed tua voluntas fiat*, et dum dixit: *Spiritus promptus est, caro vero infirma*, duas voluntates ostendidit, humanam scilicet que propter infirmitatem carnis fugiebat pati, et divinam qua pati volebat et rationalem. Item et Magister Sententiarum in III° ad hoc etiam ait: Christus affectu humano, quem de Virgine traxit, volebat non mori, sed affectu rationali et divino pati voluit, Nec ex hoc propterea fuit in eo contrarietas voluntatis, ut scribit Thomas etiam in IIIa parte, questio XVIIIa, quod etiam tetigit Apostolus, Ad Romanos VII°, dicens quomodo Videbat aliam legem in membris suis repugnantem legi mentis sue, rationali subaudi. Item dicit dicta umbra quomodo domina Nella eius uxor liberavit eum Foresium, ut patet in textu, ab aliis locis Purgatorii, commendando eam de pudicitia et honestate et abominando dissolutas mulieres alias florentinas et inverecundas magis quam sint femine Barbagie, ut dicit textus hic, contrate cuiusdam insule Sardinee, que seminude vadunt, et ex hoc prenunciat evenire iuditium de proximo dictis dominabus florentinis, ut vere postea evenit, si bene consideretur. Alia que sequuntur in hoc capitulo per se satis possunt intelligi. -In hoc XXIIII capitulo auctor, se continuando ad proxime supradicta, inducit adhuc dictam umbram Foresii ad dicendum sibi de Piccarda eius sorore quomodo non habuit suo tempore in pulcritudine et bonitate parem, et quomodo ut virgo proba nunc in alto Olimpo triumphat leta cum corona, que dicitur aureola debita virginibus in celo. +{Né l dir landar, né landar lui più lento.} In hoc XXIIII° capitulo auctor, se continuando ad proxime supradicta, inducit adhuc dictam umbram Foresii ad dicendum sibi de Piccarda eius sorore quomodo non habuit suo tempore in pulcritudine et bonitate parem, et quomodo ut virgo proba nunc in alto Olimpo triumphat leta cum corona, que dicitur aureola debita virginibus in celo. Nam quanquam nupserit in hoc mundo et ducta fuerit ad virum, tamen mortua est intacta, nam dum per vim extracta fuisset de monasterio, ut scribit iste auctor infra in Paradiso in capitulo III°, a domino Curso De Donatis de Florentia eius fratre, et nupta fuisset et tradita domino Roselino de la Tosa, implorata et obtenta gratia ab eo ne illo primo sero concuberet secum, illa nocte, superveniente febre, infirmata miraculose est ad mortem, et in brevi mortua est virgo, unde merito talem coronam meruit, de qua Yeronimus ita in Epistola ad Eustachium inquit: Audenter dicam: Cum omnia possit Deus, suscitare virginem non potest post ruinam. Valet quidem liberare de penis, sed non valet coronare corruptam, idest non congruit eius potentie ut aureola coronet corruptas, cum esset contra iustitiam, ut exponit glosator Decreti, et hoc vult tangere hic auctor de tali dicta corona, fingendo auctor inde sibi ostendi ibi a dicto spiritu umbram Bonaiuncte Orbisani de Lucca, suo tempore magni inventoris in materna rima; item umbram pape Martini IV° de Turso civitati Gallie qui de anguillis lacus Bolsene coctis in vernacio vino multum gulosizavit, unde super eius sepulcro fertur quod fuerunt hii duo versus reperti: Gaudent anguille / quia mortuus hic iacet ille, / qui quasi morte reas excoriabat eas; item umbram domini Ubaldini de la Pila de Ubaldinis et domini Bonifacii eius filii olim archiepiscopi ravenatis, cuius pastorale frustum habet in summitate quoddam signum ad modum unius rocchi, et hoc est quod tangitur hic de rocco; item umbram domini marchesii de Orgoliosis de Forlivio. + +Inde auctor inducit dictam umbram Bonaiuncte murmurare in gula ubi sentiebat plagam, idest penam purgatorias sui delicti, et merito, cum in illo membro fit gulosorum excessus - unde Ecclesiastes VI°: Omnis labor hominis in ore eius, ex quo Euticius, gulosus ille phylosophus, de quo dicitur in III° Ethycorum: Non rogabat deos, nisi ut eius guttur fieret longum ut guttur gruis ut magis saporaret potum et cibum - et ita murmurando prenuntiavit ipsi auctori exilium suum et quomodo sic exul veniret luce et ibi in quandam iuvenem dominam procaretur. Subsequenter auctor, ut ostendat quomodo quilibet scribens poetice latine vel vulgariter debet primo moveri non simpliciter a se ipso sed ab illa punctali instigatione interius nos ad talia incitante, quam Yeronimus in prohemio Biblie vocat energiam, Statius vero in principio sui Thebaidos vocat eam oestrum, Gualfredum in eius Poetria eam vocat intrinsecam lineam cordis. -Exorditur enim hic auctor quomodo tunc eius iter nolebat storpium, idest imbrigamentum, cum tunc iam de XII horis in illo loco ubi erat, VIII processerant per illa verba, scilicet quod sol existens in signo Arietis transiverat in circulum meridianum dividentem dictas XII horas diurnas per medium in equinotiali tempore, ut tunc erat secundum fictionem auctoris eius, et quod etiam iam ibi processerat per unum signum comprendens duas horas, et sic bene sequitur quod signum Thauri, quod sequitur dictum signum Arietis, erat in medio celi, idest in dicto circulo meridiano in illo emisperio et in isto nostro signum Scorpionis directe oppositum dicto signo Thauri per consequens esse debebat in medio noctis, ut dicit hic etiam textus. Inde querit auctor a Virgilio quomodo anime predictarum gulosorum ibi in Purgatorio macrefieri ita possunt, ut viderat cum sint spiritus incorporei, et sic non est opus eis alimentatione, cui Virgilius respondendo implicite primo sic dicit si ipse consideret quomodo Meleager extenuatus devenit, quod durum erat sibi fieri guizzum, idest liquidum. Est enim circa hoc notandum quod, prout scribit Ovidius in VIII, Dyana dea, indignata contra Oeneum, regem Callidonie eius contemptorem, misit in dictam eius contratam aprum quendam vastantem omnia, quem demum dictus Meleager occidit, et caput eius tradidit Atalanti virgini quam diligebat ut procus eius; tamen Flexipus et Toxipus, fratres et avunculi dicti Meleagri, dictum caput apri abstulerunt per vim, inscio dicto Meleagro, dicte Atalanti invidia quadam, ex quo ipse Meleager illos ambos occidit. +Auctor vero hic pro amore quodam eius interiori eam accipit, secundum cuius suggestionem dicit hic quomodo eius ingenium extra scribendo significat et promit, modo quia dictus Bonaiuncta et frater Guitonus de Aritio et Iacobus Notarius de Tolentino, antiqui dictatores in rima vulgari, non ita scripserunt sed magis a casu et suo motu et improvise, contra doctrinam poeticam traditam per Oratium dicentem: Scribendi recte sapere est et principium et fons. / Verbaque provisam rem non invita sequentur, et per dictum Gualfredum dicentem: Si quis habet fundare domum non currat ad actum / impetuosa manus etc., ac etiam per Ennodium in quadam eius Epistula sic dicentem: Amor suggerit quod negat ingenium, et per Sidonium dicentem: Aut seria aut nulla, scilicet scribenda et loquenda sunt. Inde detrahit eis hic auctor, ut dicit textus, dicendo novum stile dicti auctoris et aliorum modernorum taliter scribentium dictus a Bonaiuncta hic dulcem et novum clavum, in hoc alludens vendentibus cartas Bononie et quaternos cum lineis habentibus certos clavos in se secundum maiorem et minorem commensurationem et formam librorum seu voluminum veterum et novorum. Ultimo dicit dicta umbra Foresii quomodo dominus Cursius eius frater de proximo tractus erit a quadam bestia ad mortem violentam corporalem et cum anima ad vallem infernalem, ut dicit hic textus, et ita fuit, nam inde non per magnum tempus aspirando una die ad dominium civitatis Florentie sua ferina arrogantia seu presumptione, que hic pro dicta bestia ponitur, occisus est in fuga prope dictam civitatem, unde potuit dici de eo quod ait Daniel in capitulo IIII° de Nabucodonosore dicens: Nabucodonosor propter superbiam a rationali mente in bestialem animum commutatus, atque regno suo profugus est, et Seneca: Ferina natura est vulneribus et sanguine letari, ut letabatur dictus dominus Cursius. -Hiis dictis, veniamus ad tertiam partem, quam ut lenius valeam et explicite exponere, et ut perspicaciter intelligatur per hunc modum, procedam primo querendo quid sit anima intellectiva et rationalis, de qua hic nunc tractatur, secundo unde in nos veniat, tertio quando in nobis infunditur, quarto quomodo se habet cum vegetativa anima et sensitiva, quinto ubi in nobis localiter residet, sexto quomodo se habet separata a corpore. Ad tertium, quando scilicet hoc faciat Deus ipse, dicit hic auctor in persona Statii cur articulatum est cerebrum in ipso feto humano, unde nostri theologi dicunt quod in instanti in conceptione Christi ipse Deus perfectus homo fuit et statim anima rationalis infusa fuit in eum tum propter infinitam virtutem agentis, scilicet Spiritus Sancti, tum quia incongruum fuisset filium Dei corpus suppressisse non formatum. In aliis autem hominibus non infunditur dicta anima nisi organato embrione et plene habilitato ad ipsam animam recipiendam, ut Augustinus, in libro Questionum recitatus in quodam Decreto inquit. +Post hec auctor fingit se devenisse ad hanc secundam arborem quam allegorice pro cibo corporali et eius attractione hic allegorice summit, a quo dependet vitium gule quod in matre Eva occasio nobis fuit omnium malorum, de qua, Genesis III°, dicitur: Videns mulier lignum quod esset pulcrum occulis et ad vescendum suave tulit de fructu illius et comedit, ubi Glosa ait: Non licet intueri quod non licet concupisci, et hic notat hic auctor dum finxit vocem illam in hac arbore monuisse ita eos ne se proximarent sibi, que arbor scientie boni et mali in esu vetita Eve et Ade, ut Genesis capitulo II° habetur, materialis fuit, ut scribit Thomas in sua prima parte, licet spiritualiter liberum nostrum arbitrium figuret; nam et materialis fuit petra percussa a Moyse in deserto fundens aquam, ut Numeri XX° capitulo habetur, et tamen prefigurata est in Christo, unde Glosa super illis verbis Ecclesiastes X° capitulo: Ve tibi, terra, cuius rex puer est et cuius principes mane comedunt: Per terram, inquit, homo accipitur, qui terra; rex vero pro libero arbitrio; principes sunt quinque sensus corporales, sic enim illi qui verum Deum colunt ab honorem divino incoare volunt diem, sic illi quorum Deus ventus est, incoare volunt, cum a cibo et potu; quod oppositive correspondet ad allegoriam supradicte prime arboris: sedem non enim habuit a natura dicta arbor Paradisi ut esset lignum scientie boni et mali, sed ex occasione quam presentit mala fuit propter inobedientiam, ut de hoc plenum scribam infra in capitulo finali. Ad propositum igitur quia paucissimi in hoc mundo ad supradictam arborem primam intendunt spiritualiter per virtutem sobrietatis, sed ad hanc secundam omnes quasi tendunt corporali vitio gule, inobedientes illis verbis Domini, Luce XXI°: Actendite ne graventur corda vestra in crapula et ebrietate, ex quo dicit secundario hec vox quomodo hec talis secunda arbor elevata fuit a dicta arbore Eve. Ideo auctor fingit sub dicta prima arbore nullas animas levare manus, sed tantum sub ista secunda quasi sint, ut ille anime gulosorum purgantes se ibi taliter, cupientes, ut dicit textus, ut iustitia divina illa puniat eas ita ut puniit animam Tantali in Inferno pro hoc peccato, Ovidio in IV° dicente: Tibi Tantale nulle / deprenduntur aque, queque imminet effugit arbor, item animas illas aliorum gulosorum de quibus sic ait etiam Psalmista: Famem patientur ut canes, et Luce XV° dicit: Filius prodigus qui tenet figuram gulosorum, ego autem hic fame pereo. -Ultimo dicit auctor quomodo ultima plaga sculpta et facta a spata angeli in introitu Purgatorii sibi et aliis animis in fronte, idest ultimum mortale peccatum, scilicet luxurie, cum tali medicinali igne purgatorio summitur et solidatur. +Inde auctor inducit etiam dictam vocem ad dicendum de pravo effectu huius vitii gule et quantum in commensationibus contingat mali per exemplum illorum centaurorum creatorum in nubibus poetice loquendo, ut scripsi plene supra in Inferno capitulo XII°, ut dicit etiam textus hic, qui semel convitati per Periteum sponsum Ypodamen ad suas nuptias egerunt, ut dicitur Yeremie V°: Saturavi eos et necati sunt, et Osee VIII° capitulo: Ceperunt principes furere a vino; nam post prandium dicti Centauri saturi et ebriosi causa luxuriandi rapere voluerunt dictam sponsam cum aliis dominabus nuptialibus, et rapuissent suis duplicibus pectoribus, humanis scilicet et equinis, insultantes, nisi Theseus et alii comites et sodales dicti Peritei sponsi eos fugassent bellando et occidissent, ut scribit Ovidius in XII°, ad quod exemplum facit etiam quod legitur Genesis VIIII° capitulo de Noe qui, bibens vinum et inebriatus, nudatus in terra iacebat; item quod legitur eodem libro, capitulo XII°, de Loth qui inebriatus etiam duplicem incestum commisit; item quod legitur secundo Regum capitulo XII°, de Absalone qui in convivio fratrem suum Amon occidit, et ex hoc rogat Apostolus Ephesinos dicens: Nolite inebriari vino in quo est luxuria. + +Tertio fingit etiam auctor hic dictam vocem clamasse et dixisse contra illos Ebreos molles de quibus legitur in libro Iudicum in capitulo VII°: nam, dum Gedeon parasset se ad pugnam contra Medianos cum decem milibus Hebreis, habuit a Deo quod ante pugnam talem duceret dictam gentem ad flumen quoddam, et omnes bibentes resupine cum ore in aqua reiceret, et bibentes cum manu duceret secum ad bellandum, et ita facto solum trecenti fuerunt bibentes cum manu, ut dicit Glossa, quod genuflexus bibit ille qui avide potat, et cum illis trecentis optinuit, subdendo inde auctor quomodo adhuc dicta vox memoravit multas alias culpas secutas iam a miseris lucris, idest a divitiis, ut de divite epulone illo qui slendide convivabatur, ut dicitur Luce capitulo XVI°, ad quod ait Yeronimus sic dicens: Tolle epularum et libidinis luxuriam, et nemo queret divitias, quarum usus vel in ventre vel sub ventre sunt, et quod dicitur Trenorum I° capitulo de gulosis: Ibi dederunt pretiosa queque pro cibo ad refocilandas animas suas; et Seneca etiam inquit ad idem: Non magno constat nobis fames sed ambitio eorum maiorem partem que expendunt superbi expendunt ad pascendum occulos hominum, contra quos exclamat Lucanus in IIII° dicens: O prodiga rerum / luxuries, nunquam parvo contenta parati / et quesitorum terra pelagoque ciborum / ambitiosa fames et laute gloria mense. + +Inde dicit auctor quomodo venit ad sextum angelum inferentem sibi cum aliis odorem quasi ambrosie herbe qua equi Solis pascuntur, de qua Virgilius: Ambrosieque come divini vertice odorem, et Ovidius in II°: Ambrosie succo saturos presepibus altis / quadrupedes ducunt etc., tangendo comparative de aura verna spirante in mense Mai, ut dicit textus, et quomodo dicta vox angelica, ultimo dixit: *Beatos illos quos gratia dei removet ab hoc vitio gule, exuriendo semper prout iustum est* in hoc mundo, ut impleantur in alio, iuxta illud Psalmisticum canticum Virginis: Exurientes implevit bonis et divites dimisit inanes, et sic complet iste angelus illam partem quam non dixit alius precedens qui tantum dixit: *Beati qui sitiunt iustitiam* etc., et non dixit *et qui exuriunt*, ut est in textu Mathei V°; est enim iustitia in cibo et potum cum sobrie et parsimoniate cibamur, unde Innocentius papa, diffinendo ieiunium ait: Ieiunium est parsimonia victus et abstinentia ciborum, quem virtus parsimonie illud medium tenet, et de quo sic ait Augustinus: Sumenda sunt alimenta ut medicamenta, sed dum ad quietem satietatis ab indigentia transitur, in ipso transitu laqueus concupiscentie insidiatur, et super illud etiam Ad Corinthios primo capitulo X°: Sive comedetis sive bibitis, omnia ad laudem Dei facite, ait: Si quid manducas et bibis ad refectionem corporis, gratias agas Deo qui tibi mortali tribuit ista. + +{Ora era unde el salir non volea storpio.} Hoc XXV° capitulum quattuor habet principales partes, in prima quarum auctor, premisso exordio, summit querendo materiam scribendi de generatione humana nostra et de natura, et qualitate nostre anime coniuncte et separate et hec durat usque ibi: Sangue perfecto etc. Ibi secunda in qua dicit de corporali nostra formatione, et hec pars durat usque ibi: {Ma come danimal devegna fante}. Ibi tertia in qua de esse nostre anime tractat, et hec usque ibi: {E già venuto a lultima tortura}. Ibi quarta et ultima pars in qua incipit tractatum septimi circuli, et illa durat usque fingit se venire ad ultimum angelum infra. + +Exorditur enim hic auctor quomodo tunc eius iter nolebat storpium, idest imbrigamentum, cum tunc iam de XII horis in illo loco ubi erat, VIII processerant per illa verba, scilicet quod sol existens in signo Arietis transiverat in circulum meridianum dividentem dictas XII horas diurnas per medium in equinotiali tempore, ut tunc erat secundum fictionem auctoris eius, et quod etiam iam ibi processerat per unum signum comprendens duas horas, et sic bene sequitur quod signum Thauri, quod sequitur dictum signum Arietis, erat in medio celi, idest in dicto circulo meridiano in illo emisperio et in isto nostro signum Scorpionis directe oppositum dicto signo Thauri per consequens esse debebat in medio noctis, ut dicit hic etiam textus. Inde querit auctor a Virgilio quomodo anime predictarum gulosorum ibi in Purgatorio macrefieri ita possunt, ut viderat cum sint spiritus incorporei, et sic non est opus eis alimentatione, cui Virgilius respondendo implicite primo sic dicit si ipse consideret quomodo Meleager extenuatus devenit, quod durum erat sibi fieri guizzum, idest liquidum. Est enim circa hoc notandum quod, prout scribit Ovidius in VIII°, Dyana dea, indignata contra Oeneum, regem Callidonie eius contemptorem, misit in dictam eius contratam aprum quendam vastantem omnia, quem demum dictus Meleager occidit, et caput eius tradidit Atalanti virgini quam diligebat ut procus eius; tamen Flexipus et Toxipus, fratres et avunculi dicti Meleagri, dictum caput apri abstulerunt per vim, inscio dicto Meleagro, dicte Atalanti invidia quadam, ex quo ipse Meleager illos ambos occidit. Quo scito Althea, mater dicti Meleagri et soror dictorum Flexipi et Toxipi, quendam stipitem fatatum ut quantum duraret duraret vita dicti Meleagri misit in ignem, et secundum quod comburebatur ita dictus Meleager consumebatur, et sic demum combusto dicto stipite mortuus est Meleager, de quo tali stipite ait sic ibi dictus Ovidius: Stipes erat, quem, cum partus enixa iaceret / Testias, in flammam triplices posuere sorores / staminaque impressio fatalia pollice nectens / *Tempora*, dixerunt, *eadem lignoque terque, / a modo nate damus*, que postquam carmine dicto excessere diem etc. Ad propositum igitur arguit Virgilius: si dicte Cloto Lachesis et Atropos sorores, de quibus dictum est supra in XXI° capitulo, demonica potentia hoc facere potuerunt, et Circes homines in bestias convertere arte magica qua etiam Apuleius asinus diu fuit, quanto magis divina potentia facere potest animas predictas in Purgatorio ita macrefieri cum tale potentiam contulit demonibus. Unde Thomas in prima parte, articulo III°, tractando de vetulis fascinantibus pueros ait: Possibile est quod Dei permissione vel aliquo occulto facto cooperetur ad hoc malignitas demonum cum quibus demonibus dicte vetule aliquod fedus habent. Item secundo arguit Virgilius, et dicit de motu nostro in speculo apparente, quod tamen in se speculum non movet vere, sed representative, in quo premictit quod inferius magnus aperit de virtute informativa et aere vicino dictarum animarum. Et hec sunt pro dicta prima parte. + +Ad secundam veniamus in qua Statius, explicite solvendo dubium auctoris de anima nostra separata, incipit primo a remotis dicere de creatione nostra corporali, et, ut coniuncta copulatione ipsius anime et eius origine melius premictere possit que expediunt ad propositam materiam - sequendo Augustinum dicentem in suo libro Questionum: Animam Ade potuit Deus admiscere limo terre qui, formato corpore primo animam accepit, ut dicitur Genesis capitulo II°, sed ratione carebat, quia prius debebat domus compaginari, inde induci habitatorem - inquit sic: Sangue perfecto etc., ad cuius principii evidentiam notandum est quod in nostro virili stomaco de cibo et potu digesto natura duplicem sanguinem elicit: rubeum, qui cruor appellatur, quem epar de stomaco surgit, et post transmictit ad venas ad augumentationem et substentationem membrorum corporalium, item alium dealbatum eo quod magis decoctum et magis per consequens perfectum, ut dicit textus hic, qui - licet vocetur talis sanguis secundum Ysiderum virus, unde ab eo viri dicuntur secundum eum, et per Phylosophum dicatur aqua viri, - comuniter tamen sperma vocatur et ad procreandum institutum est, qui quidem non bibitur, idest non attrahitur a venis ut alter primus sanguis, sed remanet post dictam digestionem quasi alimentum leve quod elevatur ultimo de mensa, ut sunt mice panis et alia fragmenta, et sic ultimo sperma levatur, idest attrahitur ab omnibus nostris principalibus membris, capiens a corde spiritualiter, ut a principaliori membro, habitum et virtutem informativam ad compositionem corporis humani producendam, licet Bernardus dixerit dictum sperma primitus a cerebro emanare, allegando Ypocratem dicentem quod si certi nervi iuxta aures incidantur alicui fit non generans taliter mutilatus, a quibus principalibus membris, dicit inde Statius, dictum spermam discendentem ad testiculos viriles inde per coitum descendit in vulvam et matricem mulieris. Unde Ysiderus dicens de ethimologia dictorum testiculorum ait: Testiculi semen calamo ministrant descendens a spine medulla et arenibus et lumbis ad procreationem, et super eius mulieris sanguinem habentem spiritualiter etiam a corde virtutem informativam ad humanum fetum producendum, passive subaudi, et ex hoc subdit Statius hic statim quomodo sperma predictum dispositum est virtualiter ad agendum propter suam maiorem perfectionem, et dictus sanguis muliebris ad patiendum. Et ex hoc Phylosophus in libro De Generatione Animalium dicit quod Vir confert fetui formam et femina parat materiam; nam semen maris non est sicut materia in conceptione, sed solum sicut agens. Circa quod latius scribendo Thomas in prima parte eius Summe CVIIIa questio sic ait: Vis illa activa que est in semine ex anima generantis derivata est quasi quedam motio ipsius anime generantis; nec est anima, nec pars eius, nisi in virtute sicut in serra et securi non est forma scampni, sed quedam motio ad talem formam. Et ideo non oportet quod ista vis activa habeat aliquod organum in actu, sed fundatur in ipso spiritu incluso in dicto semine hominis, in quo quidem eius spiritus est quidam calor etiam ex virtute celestium corporum, quorum virtute agentia inferiora agunt ad speciem. Et quia in eo concurrit virtus anime cum virtute celesti, dicitur per Phylosophum in secundo Physicorum quod homo generat hominem ex materia et sol; nam calidum elementale se habet instrumentaliter ad virtutem anime sicut etiam ad virtutem nutritivam, unde ait etiam idem Phylosophus in secundo De Anima. Inde procedendo dicit Statius quod dictum sperma ita infusum in matricem incipit primo operari se ibi coagulando infra VII horas, subaudi secundum Macrobium, usque ad quod spatium aut adheret matrici aut refunditur, et quod ita adherens vivificat se primo vita vegetali, subaudi cuius vite iste sunt potentie, scilicet potentia nutritiva augumentativa et generativa, que etiam anima nostra prima vegetabilis dicitur, que magis in nobis ut potentia quam ut anima per se, ut etiam in plantis dici potest, que quidem non incipit sic in nobis secundum actum secundum, sed secundum primum, sicut anima sensitiva est in dormientibus; sed cum incipit trahere alimentum, tunc actu operatur que materia transmutatur a virtute, que est in semine maris, quousque perducatur in actum anime sensitive, non ita quod ipsamet vis, que erat in semine, fiat sensitiva, quia sic esset generantis et geneneratum. Et ecce quod subditur in textu, scilicet quod anima vegetalis plantorum est ad rivam, et habet in se in ipsis plantis suum complementum, et nostra est in via, idest in fieri ad alium terminum, unde in primo Ethycorum inquit Phylosophus: Irrationalis hec quidem, scilicet vegetativa anima, cuius est nutriri et augeri, quam ponimus in embrionibus etc. Inde dicit Statius quod dictus embrio post ea tantum inde operatur quod incipit se movere et sentire, sicut illa informis viscositas que in certis litoribus maris rapitur, ut scribit Phylosophus in suo libro De Animalibus, et quam ibi vocat fungum marinum. Nam si incutitur ab aliquo movetur quasi ut testudo quedam, et sic secundario factus est dictus embrio anima sensitiva, et hoc, elapsis VII diebus, secundum dictum Macrobium dicentem super Somnio Scipionis: Semine informatione hominis infuso artifex natura hoc primum molitur, ut die VII° folliculum geminum circundet humori, quasi ex membrana tenui qualis in ovo ab exteriore testa intra se claudit liquorem, et ab inde in antea incipit organare potentias anime sensitive, que sunt quinque nostri sensus, et membra extendere, et hoc in quinta ebdomada secundum eundem Macrobium dicentem: Tunc fingi in ipsa substantia humoris humani figuram magnitudine apis, ut in illa brevitate membra omnia et designata totius corporis liniamenta consistant. Et hec omnia procedunt, dicit Statius hic, a virtute cordis in quo naturam intendit ad omnes partes, unde Thomas in suis Questionibus Anime in hoc ait: Cor primum instrumentum per quod anima movet ceteras partes corporis, et eo mediante anima unitur reliquis partibus corporis ut motor, licet ut forma uniatur corpori per se immediate et cuilibet parti eius. Et sic concludendo in hac secunda parte, postquam per virtutem principii activi, quod erat in semine, producta est anima insensitivam in generato quantum ad aliquem partem eius principalem, tunc incipit operari dicta anima sensitiva ad complementum proprii corporis per modum nutritionis et augumenti. + +Hiis dictis, veniamus ad tertiam partem, quam ut lenius valeam et explicite exponere, et ut perspicaciter intelligatur per hunc modum, procedam primo querendo quid sit anima intellectiva et rationalis, de qua hic nunc tractatur, secundo unde in nos veniat, tertio quando in nobis infunditur, quarto quomodo se habet cum vegetativa anima et sensitiva, quinto ubi in nobis localiter residet, sexto quomodo se habet separata a corpore. Ad primum dico quod dicta anima secundum Platonem est essentiam quedam se moventem; Zeno dixit eam esse numerum se moventem; Aristoteles dixit eam entelechiam, quod idem est quod forma; iterum in II° De Anima dicit quod est Primus actus corporis physici organici, potentia vitam habentis; Pythagoras dixit eam harmoniam, Possidous dixit eam ydeam, Asclepiades dixit eam quinque sensuum exercitium sibi consonum, Ypocrates dixit eam spiritum tenuem per corpus omne dispersum, cui Virgilius concordans de ipsa anima: Par levibus ventis volucrique simillima somno, Eraclitus dixit eam lucem quendam et scintilla stellarum essentie, Democritus dixit eam spiritum insertum athomis, Aenasimenes dixit eam aerem, Empedocles sanguinem, Parmenides dixit eam ex terra et igne substantiam, Zenofantes ex terra et aqua, Beotes ex aere et igne, Epicurus speciem ex igne et aere et spiritu mixtam, Frater Albertus dicit animam prout est spiritus esse Substantiam incorpoream et intellectuale eorum illuminationum que sunt a primo ultima revelatione perceptiva, Remigius dicit animam esse prout est rector corporis substantiam incorpoream regentem corpus, Augustinus in suo libro De Spiritu et Anima dicit quod Anima est substantia quedam rationis particeps corporis regendi causa accomodata non ex materia corporali nec spirituali, ut ipse idem Augustinus ait Super Genesi capitulo VII°, et Thomas in prima parte questio LXXVa dicit quod Anima est principium vite in hiis que apud nos vivunt non corpus sed corporis actus, sicut calor, qui est principium calefactionis, non est corpus sed quidam corporis actus ac subsistens et incorruptibile et absque materia, que omnia secundum Ysiderum: Dum vivificat, corpus dicitur anima; dum vult, animus; dum scit, mens; dum recolit, memoria; dum recte iudicat, ratio; dum spirat, spiritus; dum sentit, sensus. Ad secundum, scilicet unde veniat dicta nostra anima, dixit Plato in suo Timeo quod a stellis venit: nam posuit omnes animas in principio mundi simul creatas in comparibus stellis et ab eis corporibus infundi, quam opinionem iste auctor improbat infra in Paradiso in capitulo IIII°; quidam alii ut heretici dixerunt quod venit a semine virili dicta anima, ponentes ipsam animam creari ex preiacenti materia, idest ex anima generantis, et nasci cum corpore sicut creatur corpus ex corpore. Fides vero nostra tenet et vere quod ab ipso Deo solum veniat, et quod cottidie Deus ipse novas animas creat et infundit corporibus et infundendo creat et creando infundit. Ad quod confirmandum ait etiam Phylosophus in libro De Generatione Animalium: Relinquitur solus intellectus de foris evenire, et in libro De Proprietatibus Elementorum ait: Commiscitur aqua viri cum sanguine matris donec fit frustum, deinde formatur et fit in eo spiritus vite infundi. Item et Tullius in Tusculanis Questionibus inquit: Humanus animus decretus ex mente divina cum alio nullo nisi cum ipso Deo, si fas est, comparari potest, unde et Genesis II° capitulo, dicitur de prima anima: Formavit Deus hominem de limo terre et inspiravit in faciem eius spiraculum vite, et factus est homo in animam viventem, et hoc est quod dicit hic auctor quod Deus ut motor primus inspirat ipsam animam in nobis. Ad tertium, quando scilicet hoc faciat Deus ipse, dicit hic auctor in persona Statii cur articulatum est cerebrum in ipso feto humano, unde nostri theologi dicunt quod in instanti in conceptione Christi ipse Deus perfectus homo fuit et statim anima rationalis infusa fuit in eum tum propter infinitam virtutem agentis, scilicet Spiritus Sancti, tum quia incongruum fuisset filium Dei corpus suppressisse non formatum. In aliis autem hominibus non infunditur dicta anima nisi organato embrione et plene habilitato ad ipsam animam recipiendam, ut Augustinus, in libro Questionum recitatus in quodam Decreto inquit. Moyses tradidit, scilicet Deuteronomii XVIIII° capitulo: Si quis percusserit mulierem in utero habentem, et abortum fecerit, si formatum fuerit det animam pro anima, aliter multetur pecunia, ut probaret non esse animam ante formam. Item Yeronimus, Ad Galasium, ad idem sic ait: Sic semina paulatim formantur in utero, et tam diu non reputatur homicidium, donec elementa confecta suas ymagines et membra suscipiant, quam infusionem anime dicit Glosator Iuris Civilis, fieri in XL diebus; quidam vero alii dicunt in masculo fieri sic in XL diebus, in femina in LXXX, per ea que dicuntur Deuteronomii XII°, et Levitici XI° capitulo, et Exodi XXI°. Ad querendum scilicet quomodo nostra anima intellectiva se habeat ad vegetativam et sensitivam animam veniamus: inquit enim Phylosophus in II° De Anima: Sicut trigonum est in tetragono et tetragonum in pentagono ita nutritivum in sensitivo et sensitivum in intellectivo, sed trigonum non est in tetragono actu, sed potentia tantum, neque etiam tetragonum in pentagono, ergo nec nutritivum nec sensitivum sunt in actu in intellectiva parte anime, et ex hoc, in libro De Animalibus, idem Phylosophus ait quod Non est simul animal et homo, sed plus est animal, subaudi vegetativum et sensitivum. Inde homo animal fans et ratiocinans, quod tangit hic Statius dum dicit quomodo de animali dictus embrio efficiatur fans a fando: Non vides tu ancor etc., et, ut dixi supra in IV° capitulo, dicte tres potentie in nobis non sunt ut tres anime ut sunt in prelatis animalibus particulariter, unde comentator in libro De Anima improbat Platonem ponentem tres substantias, et commendat Aristotelem ponentem unam solam in nobis, unde concludendo circha hoc Thomas in prima parte CVIIIIa questione ait: Una eadem anima, que primo prestitit in embrione, scilicet vegetativa, per actionem virtutis, que est in semine, perducitur ad hoc ut fiat sensitiva, inde ut fiat intellectiva non per virtutem activam seminis, sed per virtutem superioris agentis, scilicet Dei, de foris illustrantis, cum generatio unius semper sit corruptio alterius, et sic tam in nobis quam in aliis animalibus; cum perfectior forma advenit, fit corruptio prioris: ita quod sequens forma habet quicquid habebat prima, exemplificando Statius hic de calore solis qui fit vinum coniunctus cum humore vitis mutante suam formam substantialem quam prius habebat. Veniamus ad quintum, scilicet ubi in nobis dicta anima intellectiva situatur, et videtur in capite locari secundum hunc auctorem dicentem hic in persona Statii quod articulato cerebro infunditur, ad quod facit quod ait Macrobius dicens Super Somnio Scipionis: Soli homini Deus rationem, idest vim mentis, infundit, cuius sedes in capite est; idem videtur sentire Claudianus dum sic etiam dicit de separatione anime a corpore: Intereunt hec sola manet bustoque superstes / evolat hanc alta capitis fundavit in arce, scilicet Deus in nobis dictam animam, et forte ex hoc mota est Lex Civilis ad dicendum quod partito cadavere nostro seu scisso per frusta solum caput facit locum religiosum et non alia pars eius, Glosator Decretalium dicit quod est in corde, super illa Decretali que dicit quod extrema unctio respicit cor, ad quod facit quod ait Phylosophus in libro De Senectute et Iuventute dicens quod plante habent principium nutritivum in medio, et sic nos in corde animam ut in medio habemus; Augustinus vero in libro Questionum videtur sentire quod fit in sanguine, dicens ibi: Anima certe, quia spiritus est, in sicco habitare non potest, ergo in sanguine fertur habitare; tamen postea in quadam Epistola quam scripsit Ad Yeronimum De Origine Anime, dixit quod anima nostra predicta intellectualis Per omnes particulas corporis tota est simul, nec minor in minoribus, nec maior in maioribus, sed in aliis intensius, in aliis remissius operatur, cum in singulis particulis corporis essentialiter sit, et ex hoc Thomas in prima parte questione LXXVI° dicit et probat dictam nostram intellectivam animam uniri humano corpori ut formam substantialem et essentialem per se, cuius opinio hodie canonizata est per Ecclesiam, et dampnata est opinio illa Phylosophi dicentis in libro De Animalibus: Intellectus tantum intrat ab extrinseco, et ipse solus est divinum, quam operatio eius non habet communicationem cum operatione corporis modo aliquo, et in III° De Anima, dicentis etiam quod Intellectus noster est separatus, et quod nullius corporis est actus, quod tangit hic auctor in persona Statii dum dicit quomodo dictus Phylosophus errando posuit intellectum possibilem ab anima separatum, non videndo sibi organum in corpore nostro attributum. Est enim et dicitur intellectus possibilis virtus quedam anime quasi ut tabula nuda ab omni pictura, sed susceptibilis omnium picturarum, nulla earum habens actu; est et alius intellectus ipsius anime qui dicitur agens, et quasi lumen quoddam, cum sit intelligibile lumen veritatis prime nobis per naturam impressum semper agens sicut lux semper irradians, de quo Psalmista: Signatum enim est super nos lumen vultus tui, Domine, et se habet ad species intelligibiles manifestas sicut lux ad colores. Est et tertius intellectus dictus speculativus cuius bonum est veritas ad quem pervenitur per doctrinam. Est etiam quartus, dictus practicus, qui arte perficitur, cuius finis est opus exterius operatum. Operatio autem dicti intellectus potentialis est convertere se per considerationem ad formas que sunt in ymaginatione, que, cum illuminantur luce intelligentie intellectus agentis et abstrahuntur denudate ab omnibus circumstantiis materie et imprimuntur in intellectu principali, deducitur in actu et formatur ipse intellectus possibilis, unde idem Thomas subdit, LXXVIIIIa questione, quod Intellectus est quedam potentia anime et non ipsa anime essentia; nam inquit Augustinus in VIIII° De Trinitate: Mens et spiritus non relative dicuntur, sed essentiam anime determinant. Veniamus ad sextum, scilicet que sint potentie anime et virtutes, et dicit Phylosophus in II° De Anima: Potentias anime dicimus vegetativam, appetitivam, sensitivam et motivam secundum locum et intellectivam; item et alie potentie eius sunt, de quibus infra statim dicam. Veniamus ad septimum et ultimum, scilicet quomodo anima separata se habeat in alio mundo, et dicit hic Statius quod cum Lachesis, idest fatalis illa nostra dispositio temporalis, de qua supra dixi in XXI° capitulo, non habet plus de lino, idest de substantia corporis elementali, dicta nostra anima intellectiva solvitur carne, idest a corpore, et virtualiter defert secum humanum et divinum, idest eius esse corporale et spirituale, ac aliis sensualibus potentiis quasi omnibus mutis, idest sopitis per mortem corporis, ducit secum virtutes animales, ut est memoria, intelligentia et voluntas acutiores solito, et quomodo circumscripta, idest collocata in Inferno, vel Purgatorio, virtus informativa irradiat circa eam sicut quando erat in corpore, et facit effigiare eam in aere ei vicine circumstante comparative, sicut quando dictus aer est bene piornus, idest plenus vaporibus a radiis solis, et sic organat omnes eius potentias, ut dicit textus hic, et quia auctor dixit hoc non tantum a se sed per auctoritatem sanctorum recitamus ergo eas ad licteram, per quas intelligi poterit auctor in hiis que hic dicit et scribit veraciter in isto passu gravi de anima predicta. Primo igitur scribit Augustinus in suo libro De Spiritu et Anima sic: Anima recedens a corpore secum trahit sensum, ymaginationem, rationem, intellectum, concupiscibilitatem et irascibilitatem, et secundum merita afficitur, et limpidius, idest acutius, hiis potentiis utitur; et subdit quod Anima se ita separata requiescit ab hiis tantum motibus, quibus corpus per tempus et locum movebat; nam si organum periit non tamen melos, nec quod organum movebat, et sic anima exuta corpore vivit, videt et audit, et sensus et ingenia vivaciter tenet ut subtilis et pura, cita et perpetua, cum principalis eius actus, scilicet intelligere, nullatenus dependeat a corpore, sed quamvis purissima sit ipsa anima contrahit tamen a carne, dum est in corpore, infectionem, et ideo separata secum ex colligatione corporis sordes differt, et sic necesse est ut purgetur, et sic anima incorporea nostra potest habere similitudinem corporis, non tamen corpoream, sed corpori similem. Et Super Genesi inquit idem etiam Augustinus: Anima similitudinem gerit corporalem et afficitur a similitudinibus corporis, ut accidit in dormientibus somniando; ad quod etiam Macrobius, Super Somnio Scipionis, ait: Sed nec post mortem facile anima corpus relinquit quia non funditus corporee excedunt, sed aut suum aberrat cadaver aut novi corporis ambit habitaculum, ad id etiam quod tangit hic auctor de sensualibus potentiis anime separate quasi mutis et de animalibus seu spiritualibus virtutibus efficaciter operantibus ait idem Augustinus in X° De Trinitate, scilicet quod Memoria, intelligentia et voluntas sunt una vita, una mens et una essentia, et sunt in anima substantialiter, et ideo recipit in eis separata anima influxum sperarum intelligibilium a natura superiori, idest divina, secundum naturalem ordinem quo experimur: nam quanto anima magis a corporeis sensibus abstrahitur, tanto magis participat superiores influxus, ut patet in dormientibus qui etiam quedam futura prevident, et ex hiis Thomas in prima parte questione LXXVIIa ait: Omnes potentie anime comparantur ad animam sicut ad principium, sed quedam potentie comparantur ad animam solam sicut ad subiectum, ut intellectus, voluntas et memoria, et hee remanent in animam distincto corpore; quedam alie potentie sunt in coniuncto, sicut in subiecto, sicut omnes potentie sensitive que, ut accidens, corrupto subiecto non remanent, et sic corrupto coniuncto, idest corpore, non remanent in anima actu sed virtute tantum, sicut in principio vel radice; quare vide cur auctor tales potentias dicat quasi unitas et alias non, unde concludendo dicunt theologi quod potentie sensitive non remanent in anima separata, cum non sint de essentia eius sedem proprietatis naturales que fluunt ab essentia eius sic., et ex hoc Phylosophus in II° De Anima dicit quod Solum intellectus in nostra morte separatum tanquam incorruptibile a corruptibili, de alligatione anime predicte separate, de que hic dicitur aerea; potest dici etiam quod statim dicam in sequenti parte de alligatione eius cum igne, subdendo quomodo anima predicta ex tali eius aparitione dicta est umbra, et quomodo organat inde omnes illas potentias eius, de quibus ait Phylosophus in secundo De Anima dicens: Dicimus autem naturam tristari, gaudere et confidere et timere, et Virgilius in VI° loquendo ibi de animabus separatis etiam sic ait de nobis hominibus: Igneus est illis vigor et celestis origo / seminibus, quantum non noxia corpora tardant / terrenique hebetant artus moribundaque membra. / Hinc metuunt cupiuntque, dolent gaudentque, neque auras / despiciunt clause tenbris et carcere ceco. / Quin et supremo cum lumine vita relinquit, / non tamen omne malum mieris nec funditus omnes / corporee excedunt pestesque modis inolescere miris. / Ergo exercentur penis vetrumque malorum / infectum eluitur scelus aut exuritur igne. + +Hiis ita dictis veniamus ad quartam et ultimam partem huius presentis capituli in qua auctor ponit purgari animas luxioriosorum in igne quodam, ut patet in textu, sed quale sit iste ignis primo queramus, et dicit Magister Sententiarum quod est corporalis; Augustinus in XI° De Civitate Dei idem sentit dicendo: Sic ardebat dives ille epulo, de quo Luce, XVI° capitulo, dicitur dum dixit *Crucior in hac flamma*, et talem fuisse dictam flammam, quales occulos quos levavit et quale lingua qua aquam poscebat, et in XXI° ait: Oportet intelligi hunc ignem esse corporeum, et quo demones et animas dampnatorum dicimus cruciari; Gregorius, in IIII° sui Dialogi ait: Ignem eo ipso patitur anima quo videt; nam cum conspicit se cremari crematur, et sic ille ignis, in quantum detinet animam alligatam virtute divina, ait, in eam ut instrumentum divine iustitie, et in quantum anima comprehendit illum igne ut sibi nocivum interiori tristitia affligitur, quod maxime est dum considerat se inferioribus rebus subdi, que nata fuit Deo per fruitionem uniri. Thomas vero in suo libro Contra Gentiles ad finem inquit: Non est extimandum quod substantie incorporee ab igne corporeo pati possint ita ut earum natura corrumpatur vel alteretur sicut corpora viva, cum non habeant substantiam corpoream nec potentiis sensitivis utuntur, sed pati debent dici ab igne corporeo per modum alligationis cuiusdam; possunt enim spiritus alligari corporibus absque hoc quod dent eis formam, sicut nigromantici, virtute demonum spiritus alligant ymaginibus, quanto magis virtute et iustitia divina dicte anime igni corporeo alligari valent, fingendo inde auctor tales animas canere ymnum illum quem Ambrosius fecit ad implorandum gratiam contram vitium carnis dicendo: Summe Deus clementie, / mundique factor machine, / quo corde puro sordibus, / lumbosque iecur morbidum / adure igne congruo / et luxu moto pessimo etc. Item fingit eas animas inde dixisse et memorasse in laudem virtutis virginitatis contrarie tali vitio luxurie verba Domine nostre ad angelum dicendo: *Quomodo fiet istud, quoniam virum non cognosco?*, ut Luce I° habetur, item etiam recitasse quomodo Dyana dea cum aliis suis nimphis perseveravit virgo in solitudine nemorosa et Elicem inde expulit ut corruptam eius nimpham a Iove; nam dum semel a venatione rediens requiesceret in quodam prato sola, dictus Iupiter transformavit se in personam dicte Dyane, et breviter cum ea concubuit et gravidam fecit; que inde cognita in lavacro corrupta, depulsa est per dictam Dyanam a consortio suarum virginum cuius ystoriam fabulose scribit Ovidius in II°. Item fingit eas etiam dixisse in laudem castitatis et virtutis et pudicitie coniugalis, ut dicit textus hic, volens tangere in hoc quod scribit Augustinus in libro De Bono Coniugali dicendo: Coniugati debent non solum ipsius sexus sui commiscendi fidem procreandorum liberorum causa, verum infirmitatis invicem excipiende ad illicitos concubitus evitandos mutua quodammodo servitute. Ultimo dicit auctor quomodo ultima plaga sculpta et facta a spata angeli in introitu Purgatorii sibi et aliis animis in fronte, idest ultimum mortale peccatum, scilicet luxurie, cum tali medicinali igne purgatorio summitur et solidatur. + +{Mentre che sì per lorlo, un inanzi altro.} Auctor in hoc XXVI° capitulo, continuando se ad ultimam partem precedentis capituli, volendo tangere de illis duabus spetiebus luxurie, de quibus plene scripsi supra in Inferno in capitulo XV° et XVI°, scilicet de sodomiticis et de luxuriantibus aliis bestialiter et contra naturalem legem, fingit has duas qualitates animarum ita diverso calle sibi obviam venisse per hunc ignem, quod totum tangit hic in eo quid dicit de Cesare audiente iam contra se in eius infamiam, dum semel triumpharet, obici sibi quomodo fuit *Regina*, idest quasi uxor Nicomedis, regis Bictinie, a quo sodomizatus fuerat in sua iuventute, unde ob hoc hii rictimi facti sunt: Galliam Cesar subegit / Nicomedes Cesarem / Ecce Cesar nunc triumphat / qui subegit Galliam, / Nicomedes non triumphat / qui subegit Cesarem, item et dum dicitur hic de regina Pasiphe que bestialiter corruit cum thauro in quadam vacca lignea, prout plene scripsi supra in Inferno in capitulo XII°, et ibi inde de hoc tangendo hic comparative de Rifeis montibus in septentrionali parte existentibus et de arenis Ethyopicis et Libicis in meridiana parte iacentibus, ut dicit hic textus. Inde fingit se ibi reperire umbram domini Guidonis Guinizelli de Bononia, olim summi inventoris in rima vulgari - reducendo ad comparationem sui quod scribit Statius in V° Thebaidos de Toante et Euneo, filiis Iasonis, et Ysiphilis, filie regis Toantis, existentibus cum Adrasto rege et aliis Grecis euntibus contra eis Thebas in obsidionem, de quibus scripsi in XIIII° capitulo Inferni; nam, dum dicta regina Ysiphilis expulsa foret de ynsula Lemni a feminis dicte insule eo quod evadere fecerat dictum eius patrem contra eius promissionem, de qua ystoria plene scripsi supra in Inferno in capitulo XVIII°, et navigasset versus insulam Schirii ubi erat dictus eius pater, capta est a piratis et vendita in Emea civitate certis ministris Ligurgi, regis Tracie, et sic inde facta est nutrix Archemoris unici filii dicti Ligurgi, ignota eius regali natione, que, manens in rure cum dicto suo alumpno et requisita a dicto Adrasto et ab eius exercitu sitiente ut doceret eos aliquem fontem, ivit eis ostensum Langiam fontem, ut scripsi supra in capitulo XXII°, et reversa reperit dictum Archemorum puerum occisum; unde breviter condempnata dicta Ysiphilis ad mortem, cognita a dictis duobus suis filiis evasit a morte eorum amore et causa, de quibus ipse poeta ait: Inierant, matremque avidis complexibus ambo / diripiunt flentes alternaque pectora mutant - quam umbram inducit auctor dicere quomodo ipsa et alii eius comites peccaverunt in parte cum masculis et in parte cum feminis coeundo contra naturam, ideo dicit quod eorum peccatum fuit hermafroditum, cum hermafroditus homo dicatur qui utrumque sexum habet, masculinum scilicet et femininum, congratulando etiam auctori presciendo suum nomen in hoc eius poemate poni et scribi per ipsum, ut patet in textu. Item fingit auctor se ibi etiam reperire umbram Raynaldi Danielis de Provincia, olim summi inventoris in rima provinciali adeo quod superavit Gherardum de Limosi et fratrem Guictonem de Aretio, ut dicit in textu, cum quo loquitur et ille secum, ut per se patet. -Hic autem ignis, etsi eternus non sit, tamen miro modo gravis est; excedit enim omnem penam quam unquam aliquis passus est in hac vita. Nunquam in carne inventa est tanta pena, licet mirabilia tormenta martires passi sint. Studeat ergo quisque ita corrigere delicta, ut post mortem non oporteat hanc penam pati. +{Sì come quando i primi raggi vibra.} Continuando adhuc se auctor in hoc XXVII° capitulo volendo dicere quomodo quasi in occasu solis in illo alio emisperio apparuit ei iste ultimus angelus Purgatorii, per quasdam circumlocutiones hic talem horam ita describit, ut dicit textus. Ad quod magis aperiendum, notandum est quod per mediam Yndiam currit contra Orientem quoddam flumen famosum et magnum, adeo quod dicit Orosius quod eius latitudo trahitur per XX miliaria, vocatum Ganges, super cuius fauce, intrando Occeanum mare, sol in equinoctiali tempore videtur oriri. Unde Lucanus in III°, de ipso loquendo, ait: Qua colitur Ganges, toto qui solus in orbe / hostia nascenti contraria solvere Phebo / audetque adversum fluctusque impellit in Eurum etc. Item et notandum est quod per mediam Yspaniam in nostro Occidente currit aliud famosum flumen versus Occeanum predictum, vocatum Yberus, super quo flumine etiam equinoctiali tempore sol nobis occidit. Unde Ovidius, in VII°, loquens de eo, ait: Ter iuga Phebus equis in Ybero flumine mersis / presserat, et quarta radiantia nocte micabant / sidera etc. Modo ad propositum, si sol, tunc in signo Arietis existens, in hoc nostro Oriente erat in suo circulo meridiano, sequitur per consequens quod signum alterius Libre sibi oppositum erat in nostro Occidente in media nocte, et sic dictus Yberus fluvius cadebat, idest fluebat, versus dictum Occeanum mare sub dicto signo alterius Libre. Hoc dicit ad differentiam Arietis, cuius signum dicitur etiam Libra, ratione eiusdem adequationis diei et noctis; item, et per consequens, principium diei esse debebat in Yerusalem, existentem in medio huius nostre terre, ut plene supra dictum est in capitulo II° et IIII° huius Purgatorii, unde etiam principium noctis, sive sero, debebat incipere in illo alio emisperio, ita illo monte opposito dicte civitati Yerusalem secundum fictionem huius auctoris tactam in dicto IIII° capitulo supra, fingendo auctor dictum angelum canere illa verba Mathei V°: Beati mundo corde, quoniam ipsi Deum videbunt, tangendo hic comparative quod scribit Ovidius in IV° de Piramo et Tisbe procis qui tandem ordinarunt exire una nocte de civitate Babilonie, unde erant, et ire ad certum locum iuxta quendam fontem, et ibi habere rem simul, et cum tempestivius dicta Tisbe illuc ivisset quam fuisset hora, timore ferarum abscondit se non longe a dicto fonte, dimisso ibi quodam suo velo, laniato inde a feris ore cruentato; unde, veniens inde dictus Piramus, et inveniens dictum velum ita laniatum et cruentatum, putans dictam Tisbem mortuam, super proprium ensem mortaliter ibi inruit, unde, excitata Tisbes, rediensque ad dictum locum, dixit hec verba dicto Piramo morienti: *Pirame*, clamavit, *Quis te michi casus ademit? / Pirame, responde! tua te carissima Tisbe / nominat: exaudi vultusque attolle iacentes. / Ad nomen Tisbe occulos iam morte gravatos / Piramus erexit, visaque recondidit illa, ex quo ipsa Tisbe etiam ibidem inde se super eundem ensem ruens occidit, et morus ibi arbor facta est ex hoc in suo fructu de alba rubea et sanguinea, ut patet in se, et hoc est quod tangit hic auctor de nomine Tisbe et de more gelso. -Post hec auctor dicitur, curso toto loco Purgatorii, idest completo eius tractatu, fingit se dirigi ad Paradisum terrestrem per illum cherubinum quem Deus collocavit post peccatum Ade olim ante introitum dicti Paradisi, de quo dicitur Genesis III capitulo, et in tali eius ascensu, facta nocte, respexisse ad stellas et in eas ruminasse et obdormisse et sompniasse in hora matutinali, qua primo tunc in illo monte stella Veneris vocata Citharea a Cithareo insula unde dicta Venus orta, dicitur se vidisse Liam hic, ut dicit textus, et exercere manus ad flores. Item notandum est quod in Decretis scriptum reperitur quod quarta pars noctis, que vicina est diei, dicitur antelucanum, quare vide cur auctor hic dicat sic de splendoribus antelucanis. -Fuit enim in iuvenctute sua virago quasi, adeo quod cum Henrico imperatore IIII bellum habuit et victoriam pro Ecclesia defensanda romana et cum Longobardis et Normannis et cum Gottofredo duce Spolentino et regnum Apulie recuperavit dicte Ecclesie; inde ut activa domina et magnificentia clara multa monasteria fecit et doctavit, et ultimo totum suum patrimonium reliquit Ecclesie Sancti Petri, unde etiam hodie dicitur patrimonium Sancti Petri. Nec non fingit se auctor hic etiam duci per ipsam Mateldam per hunc Paradisum et ipsum sibi ostendi per eam: ex qua fictione nichil aliud auctor nunc in persona sua vult ostendere tropologice, idest moraliter, nisi quod homo in hoc mundo post mundatam vitam, et purgatam a vitiis, volens virtuosa operando procedere ad activam vitam hoc facere debet, scilicet referre se ad vitam et mores alicuius persone nunc vel olim nobilis et famose in dicta activa vita, ut fuit hec Matelda, et mores et vitam talis persone sic electe sequendo, ut nunc auctor se fingit fecisse hic de hac predicta Matelda, videbit et cognoscet amenitatem huius Paradisi terrestris, hoc est videbit et cognoscet felicitatem et beatitudinem terrenam, idest humanam nostram in hoc mundo, que in hoc Paradiso figuratur, qui pro statu perfecto virtuoso nostro in hac vita ponitur secundum unum significatum, ut inferius dicam; quam operationem virtuosam dicte active vite figurat hic auctor in collectione florum facta hic per hanc umbram dicte Matelde. +Inde auctor dicit quomodo incendium illius ignis intollerabiliter passus fuit in persona eius, in quo nichil aliud sub allegoria vult sentire, nisi quod ipse et quilibet alius in luxurie vitio maculatus, veniendo in hoc mundo virtualiter vivendo ad penitudinem et purgationem huius vitii, recognoscendo quomodo iam turpiter exarserunt ipse et alii in tali vitio - unde Osee VII° capitulo dicitur: Omnes adulterantes quasi clibanus succensus a coquente, et Danielis in XIII° capitulo dicitur de illis senibus luxuriosis qui exarserunt in Susannam - non possunt hoc facere sine adustione quadam conscientie et verecundie, quod satis patet experientia; nam nemo turpiter fornicatus iam cum aliqua persona raro videbit illam quin non succendatur quodam quasi igne in verecundia et erubescentia, si correptus fuerit a tali vitio de eo dolendo et se purgando, unde taliter emendatus David a dicto vitio, rogabat Deum ut ureretur ita spiritualiter, dum dixit: Ure renes meos et cor meum, et forte alludit auctor Apostolo dicenti primo Ad Corinthios VI° capitulo: Omne peccatum quicunque fecerit, homo extra corpus est, qui vero fornicatur, in corpus suum peccat, ubi dicit Glosa: Cetera peccata tamen animam maculant, fornicatio non tamen animam sed etiam corpus, ibi enim non solum est verecundia spiritualis, sed etiam corporalis. Ideo ipse auctor fingit in hoc circulo ultimo Purgatorii tantum et non in aliis corporaliter passionatum se fuisse, vel potest auctor in hoc passu intelligi loqui tropologice, scilicet ut ad moralitatem viventium in hoc mundo in dicto vitio ut ab eo divertant incutiat hunc tamen timorem eius pene, ut incutitur per Gratianum etiam moraliter loquendo in Decretis De Penitentiis ita ad hec scribendo: Si peccator conversus vitam vivat non tamen evadet omnem penam: nam prius purgandus est igne purgationis qui in aliud seculum distulit fructum conversionis. Hic autem ignis, etsi eternus non sit, tamen miro modo gravis est; excedit enim omnem penam quam unquam aliquis passus est in hac vita. Nunquam in carne inventa est tanta pena, licet mirabilia tormenta martires passi sint. Studeat ergo quisque ita corrigere delicta, ut post mortem non oporteat hanc penam pati. -Inde adhuc auctor prosequitur ad ostendendum qui fuerunt alii preter dictos Evangelistas scribe Novi Testamenti, in eo quod fingit se vidisse hos duos senes hic subsequenter; unum cum una spata, alium in habitu medici: senex cum spata figuratur pro Paulo, Qui scripsit, ut dicit idem Yeronimus in preallegato libro Prologo Bibie, ad septem Ecclesias per suas Epistulas septem et octavam ad Hebreos. Nam talem visionem habuit dictus Iohannes dormiendo in cena super pectore Domini, unde, ut ait Ysiderus, Apocalipsim scripsit, quam dedit illi Deus eo tempore quo Evangelii predicatione in insula Pathomos traditur alligatus, et revelatio interpretatur eorum que abscondita erant modo quia prefati Veteres et Novi scriptores Veteris et Novi Testamenti triumpharunt et victoriosi fuerunt et optinuerunt contra hereticorum scripta prophana in fide que sub coloratione alba hic accipitur et spe que sub viridi et in karitate que sub rubea. Ideo auctor primum ordinem, idest dictos seniores, finxit sub mistico sensu coronatos floribus, idest liliis albis, secundum scilicet dictos Evangelistas frondibus viridentibus, et hos alios septem ultimos rosis et aliis floribus rubeis. Alia per se patent. +Post hec auctor dicitur, curso toto loco Purgatorii, idest completo eius tractatu, fingit se dirigi ad Paradisum terrestrem per illum cherubinum quem Deus collocavit post peccatum Ade olim ante introitum dicti Paradisi, de quo dicitur Genesis III° capitulo, et in tali eius ascensu, facta nocte, respexisse ad stellas et in eas ruminasse et obdormisse et sompniasse in hora matutinali, qua primo tunc in illo monte stella Veneris vocata Citharea a Cithareo insula unde dicta Venus orta, dicitur se vidisse Liam hic, ut dicit textus, et exercere manus ad flores. Vult enim auctor sub quodam allegorico sensu ostendere in sua persona quid homo purgatus in hac vita a vitiis ulterius procedendo facere habeat, cum dicat Augustinus: Ad perfectionem duo pertinent, scilicet nos purgari prius a noxiis, inde impleri bonis: nam non sufficit abstinere a malis nisi faciamus quod bonum sit, unde et Iacobus in Epistula sua, secundo capitulo, inquit: Videte quoniam ex operibus iustificatur homo, et non ex fide tantum, et dicit quod habet elevare occulos ad stellas, ut fecit ipse auctor hic, et ruminare in eis, idest debet mentis occulos dirigere ad virtutes que ut stelle in nobis de celo lucent, idest a divina gratia veniunt, et dirigere earum fructum in nutrimentum, idest in effectum, ut per eas ad vitam activam venire possit et idem ad contemplativam, in quibus duabus vitiis tota nostra humana felicitas et beatitudo consistit, que activa vita in veteri Testamento prefigurata est in persona Lie predicte, filie Labani, et uxor primi Iacobi; est enim vite active, reiectis vitiosis operibus, virtuosa per nos exerceri, unde Augustinus in hoc ait: In vita activa homo existere debet virtutibus serviendo, ut per iustitiam subveniat miseris, per prudentiam precaveat sibi ab insidiis, per fortitudinem sciat ferre molestia, et per temperantiam sciat fugare delectationes. Item eius active etiam vite est ut operando homo velit suo proximo prodesse, unde dum Deus destinaret ad predicandum Yeremiam, ut ipse propheta scribit in capitulo I°, inquit: Ha, Domine, nescio loqui, quia puer ego sum, Tunc Ysaia dixit: Ecce ego micte me, unde Gregorius ita scribit: Per activam vitam cupiens prodere proximis Ysaias officium predicandi voluit; per contemplativam vero Yeremias amori conditoris sedule inherere desiderans, id recusavit, et ad idem similem scribitur Luce capitulo X° de Marta et Maria eius sorores; nam, licet contemplativa vita nobilior, videatur quod notatur in eo quod Dominus dixit: Maria autem optimam partem elegit que non auferetur ab ea, tamen necesse est sibi activa coniungi; legitur enim in Vitis Patrum quod Quidam peregrinus venit ad abbatem silvanum in monte Synai, et cum videret fratres operantes dixit: *Quare operamini cibum qui perit? Maria optimam partem elegit*. Cui abbas dedit librum ut legeret, includens illum in cellam, et cum transisset hora nona respiciebat si quis vocaret eum ad cibum, tandem, cum nemo veniret venit ad abbatem et petiit an fratres comedissent. Cui abbas ait: *Tu homo spirituali es et non habes necesse hanc escam; nos autem, ut carnales, comedimus, et ideo operamur*, quod cum audisset peregrinus cepit penitere, cui abbas: *Ergo necesse est Marta Marie*. Et si vis clarius circa hanc allegoriam Lie predicte intimare quid auctor sensit hic, vide quod scripsit circa finem eius libri Monarchie, inter alia dicens iste idem auctor: Duos fines Deus homini proposuit intendendos: beatitudinem scilicet huius vite, que in operatione proprie virtutis consistit, que pro terrestri Paradiso figuratur, et beatitudinem vite ecterne. Ad primam venitur per phylosophorum documenta, dummodo illa sequamur secundum virtutes morales et intellectuales operando; - unde Phylosphus in I° Ethycorum inquit: Hanc autem anime operationem et actum cum ratione studiosi secundum propria virtutem perficiunt et humanum bonum operatio anime secundum virtutem. Et in VII° Politicorum ait: Dubitatur autem ab ipsis qui confitentur vitam cum virtute esse eligibilissimam utrum politica et activa vita eligibilis, vel magis absoluta ab omnibus exterioribus velut contemplativa; fere enim has duas vitas hominum honoratissimi ad virtutem videntur pereligentes - ad secundam venitur per documenta spiritualia, que humanam rationem transcendunt, dummodo illa sequamur secundum virtutes theologicas, fidem, spem et karitatem operando. Item notandum est quod in Decretis scriptum reperitur quod quarta pars noctis, que vicina est diei, dicitur antelucanum, quare vide cur auctor hic dicat sic de splendoribus antelucanis. -Igitur ad propositum volens auctor, continuando se ad proxime precedentia, ulterius procedendo hic ostendere quomodo theologica Sancta Scriptura mediantibus institutis dictorum conciliorum et scriptis prefatorum sanctorum instituta, et firmata dicta nova Ecclesia Christi in eam venit et descendit et cum ea instituta est, fingit hanc Beatricem, figurantem in toto hac poemate dictam theologiam, in dictum misticum currum ita descendisse de celo reportantem dictam Ecclesiam in nube quadam floribus, ut dicit textus, stipata, accipiendo hos flores pro scriptis et voluminibus dictorum sanctorum, et dictos angelos proicientes eos flores pro cherubinorum angelorum virtutibus qui precellunt alios in sapientiam et scientiam. Hiis ita premissis, videamus quid auctor sub velame allegorico voluerit hic dicere et in sequenti capitulo de se et de ista Beatrice ita ipsum reprehendente; et puto ipsum in hoc presuponere voluisse, videlicet quod iam in sua pueritia, idest in sua prima etate et impubescentia, de facto se dedisse studio illius partis theologie que respicit vetus Testamentum, quo studio dicte prime partis peracto simul cum dicta eius prima etate, et adveniente secunda, scilicet adolescentia seu pubertate incipiente, incohato XV anno, dum debuisset procedere ulterius ad secundam partem dicte theologie, verum ad ea que sunt novi Testamenti, ut ad nobiliora et salubriora, destitit, et dedit se studio poesie et camenis et oblectamentis vanis poetarum et aliis mundanis et infructuosis scientiis, Transferendo se in aliena castra non tanquam explorator, ut dicit Seneca in IIa Epistula ad Lucilium se fecisse, sed ut transfuga: quod tangit hic auctor dum dicit primo quomodo in ista apparitione Beatricis occulte cognovit eam sine amminiculo sui visus, licet eius spiritus iam tanto stetisset, quod ad presentiam eius Beatricis non foret stupore affrantus, idest attritus, et dum subdit de alta virtute ipsius Beatricis, a qua dicit quod transfixus fuit antequam foret extra pueritiam, item dum subdit inferius ipsam Beatricem dicere quomodo cum suis occulis iuvenibus sustinuit eum longo tempore, tamen dum fuit in solio, idest in introitu sue secunde etatis, dicta Beatrix accipiendo eius secundam etatem pro sua secunda dicta parte novi Testamenti, in qua virtuosior et carior in pulcritudine facta erat, minus fuit sibi grata, elevata de carne ad spiritum. Ad propositum igitur, premisso quod superius iam scripsi per Macrobium, scilicet quod quattuor sunt generea virtutum nam sunt politice, sunt purgatorie, de quibus potest dici sermo fuisse hucusque in hoc libro Purgatorii - sunt tertie que dicuntur animi iam purgati et ab omne aspergine vitii iam detersi, quarum est cupiditates non reprimere, sed penitus oblivisci, ex quo patet per se cur auctor hoc flumen Letheum hic fingat; sunt et quarte exemplarie, de quibus statim dicam in capitulo sequenti - auctor in sua persona ut in prima etiam cuiuslibet alterius iam purgati a vitiis et peccatis in hoc mundo mediantibus dictis virtutibus purgatoriis, volens ad dictas tertias virtutes ulterius modo devenire, non sufficiendo sibi hucusque deplorasse eius male acta commissa per eum in faciendo, sed etiam ea que commisit in omictendo. +Inde fingit auctor Virgilium sibi dicere debenti procedere ad dictum locum terrestris Paradisi et nuntiare sibi sua verba ut strennas (dicitur enim strenna, ut habetur in Decretis, primum donum quod datur in principio Kalendarum), quomodo non potest ulterius ipsum, ut ratio humana, sub cuius typo et figura ut sepe supra dictum est in hoc opere per ipsum auctorem hucusque ipse Virgilius positus est, instruere et ducere cum hiis que ad fidem tendunt, ut sunt hec que amodo videbit, hic ratio nostra deficiat, cum dicatur fides non habet meritum cuius ratio prebet experimentum, subdendo Virgilius quod ipse auctor potest ire et sedere in illo ingressu dicti Paradisi donec adveniat sancta Beatrix, idest Teologia, sicut placet sibi, cum in ipso auctore liberum arbitrium sit liberum, sanum et rectum, factum mediante ipso Virgilio, idest dicta ratione; nam dicitur liberum quantum ad nostram voluntatem, et arbitrium quantum ad rationem, ita quod dicit etiam Virgilius hic sibi quod fallum foret in ipso auctore si amodo non sequeretur illud, et sic ut perfectum amodo hominem coronavit et mitriavit verbis ipse Virgilius ipsum auctorem supra ipsum eundem, ut dicit textus hic, quasi amodo ut felicem in hac vita humana, iuxta illud Senece dicentis: Ratio recta et consummata felicitatem hominis implevit. -In manus tuas commendo spiritum meum, redimisti me, Domine Deus veritatis, odisti servantes vanitates supervacue; ego autem in Domino speravi, exultabor et letabor in misericordia tua quoniam respexisti humilitatem meam, salvasti de necessitatibus animam meam, nec conclusisti me in manibus inimici; statuisti in loco spatioso pedes meos, que verba hucusque si David finisset in hoc ficto cantu auctoris non proprie protulissent ad mitigationem impetrandam si bene inspiciantur. +{Vago già di cerchar dentro e dintorno.} In hoc XXVIII° capitulo auctor fingit se ingredi locum terrestris Paradisi, Qui hebraice Ortus dicitur et Eden, quod delitie interpretatur secundum Ysiderum, et primo describendo eum dicit ipsum esse supra locum Purgatorii in summitate dicti eius montis in medio alterius partis mundi et emisperii, ut superius pluries dictum est, licet Magister in secundo Sententiarum ponat ipsum esse in Oriente nostro, et idem videntur sentire Ysiderus, Ugo de Sancto Victore et Damascenus, tanquam in nobiliori parte mundi, cum dicat Phylosophus in libro De Celo et Mundo quod Oriens ex dextra celi; Beda vero et Strabus dicunt quod est sub equinotiali plaga; Thomas in prima questione CIIa quasi dubitando dicit quod Quicquid sit de situ huius Paradisi, credendum est ipsum esse in loco temperatissimo constitutum; Augustinus Super Genesi dicit: Credendum esse locum huius Paradisi a cognitione hominum fore remotissimum, et seclusum a nostra habitatione aliquibus impendimentis montium vel marium, ideoque scriptores locorum de eo minime scripserunt, unde etiam scripsi supra in rubrica huius secundi libri, que opynio non modicum consonat opynioni auctoris premisse alterius describendo dictum locum Paradisi: enim dicit auctor quod est floridus, erbiferus, arbusteus ac undique odoriferus, et cum aura quadam mitissima et dulci movente ibi folia, simili modo ut Virgilius fingit in VI° Eneam invenisse dum ivit ad arborem auream dicendo: Illice sic leni crepitabant bratea vento (bratea, idest folia), dicendo dictam auram ibi etiam tenere bordonum, idest cantum firmum, avibus ibi canentibus in sonoritatem quandam similes illi que audiuntur in pineta civitatis Ravenne iuxta litus maris, vicinum monasterio de Classi, quando Eolus, Deus ventorum, facit spirare illum ventum meridianum, quem dicimus Scilocum. Inde fingit se auctor ibi invenire Letheum fluvium rigantem dictum locum de quo statim inferius dicam. Item fingit ibi etiam se reperire umbram comitisse Matelde que in Ytalia viguit in M C anno Domini, de cuius natione multi multa narrant, sed veritas hec fuit quod quidam baro de domo marchionum de Lunisana, qui Malespine dicuntur, et olim dominator civitatis Lune, dicta civitate destructa et deserta, dicto baro nomine Syghisfredus venit ad territorium Regium et ibi multa castra fecit et aquisivit; ex hoc Syghisfredo descendit Octo, et ex hoc Octone quidam Thedaldus, qui olim dominatus est civitati Ferrarie, in qua civitate fecit castrum quod adhuc hodie ab eo vocatur castrum Thedaldum; ex quo Thedaldo marchione descendit Bonifatius cui nupsit quedam Beatrix de stirpe regali Francie, a qua in dotem habuit quendam comitatum vocatum Mateldum, ex quibus coniugalibus postea nata est ista Matelda, et quia successit in dicto comitatu dicta est comitissa Matelda. Fuit enim in iuvenctute sua virago quasi, adeo quod cum Henrico imperatore IIII° bellum habuit et victoriam pro Ecclesia defensanda romana et cum Longobardis et Normannis et cum Gottofredo duce Spolentino et regnum Apulie recuperavit dicte Ecclesie; inde ut activa domina et magnificentia clara multa monasteria fecit et doctavit, et ultimo totum suum patrimonium reliquit Ecclesie Sancti Petri, unde etiam hodie dicitur patrimonium Sancti Petri. Nec non fingit se auctor hic etiam duci per ipsam Mateldam per hunc Paradisum et ipsum sibi ostendi per eam: ex qua fictione nichil aliud auctor nunc in persona sua vult ostendere tropologice, idest moraliter, nisi quod homo in hoc mundo post mundatam vitam, et purgatam a vitiis, volens virtuosa operando procedere ad activam vitam hoc facere debet, scilicet referre se ad vitam et mores alicuius persone nunc vel olim nobilis et famose in dicta activa vita, ut fuit hec Matelda, et mores et vitam talis persone sic electe sequendo, ut nunc auctor se fingit fecisse hic de hac predicta Matelda, videbit et cognoscet amenitatem huius Paradisi terrestris, hoc est videbit et cognoscet felicitatem et beatitudinem terrenam, idest humanam nostram in hoc mundo, que in hoc Paradiso figuratur, qui pro statu perfecto virtuoso nostro in hac vita ponitur secundum unum significatum, ut inferius dicam; quam operationem virtuosam dicte active vite figurat hic auctor in collectione florum facta hic per hanc umbram dicte Matelde. -Hee sunt que infructuosis spinis uberem fructicibus rationis segentem necant hominum que mentes assuefaciunt morbo, non liberant. Igitur ite, o syrene, usque in exitium; per que verba satis potest fieri concludendo in fine isto huius capituli. +Inde ad comparationem quam facit hic auctor de Proserpina et de loco sui raptus sciendum est quod, secundum quod scribunt poete, in insula Sycilie est quidam lacus non longe ab Ethena vocatus Pergusa in cuius locis circumstantibus semper est ver, et sic ibi perpetuo sunt flores, et sic bene conformatur loco huius Paradisi ubi semper est etiam ver, ut habetur in fine huius capituli, de quo Pergusa lacu sic ait Claudianus: Haud procul inde lacus Pergum dixere Sicani, et Ovidius in VI°: Haud procul Etheneis lacus est a menibus altus / nomine Pergusa, et subdit: Silva coronat aquas cingens latus omne suisque / frondibus ut velo Phebeos summovet ignes. / Frigora dant rami, varios humus habenda flores: / perpetuum ver est. Quo dum Proserpina luco / ludit et aut violas aut candida lilia carpit, in quo actu rapta fuit ibi dicta Proserpina a Platone deo infernali et sic Ceres eius mater tunc eam amisit et ipsa Proserpina primaveram, idest flores collectos, ut dicit hic textus, de cuius fabule poetice integumento plene scripsi supra in Inferno in capitulo X°; item comparat hic auctor etiam pulcritudinem ipsius Matelde pulcritudini Veneris dum philocapta est Adonis iuvenis cuiusdam pulcerrimi, traficta a sagitta Cupidinis eius filii recumbentis sibi in gremio cum arcu et pharetra sua, ut scribit Ovidius in X°, vel forte et verius sensit auctor hic de Venere traficta idest compuncta dolore illo de quo Virgilius in I°, in persona Enee loquentis dicte Veneri eius matri sibi occurrenti post eius naufragium, ait: O quam te memorem virgo? nam non tibi vultus / mortalis, nec vox homines sonat; o, dea certe / an Phebi soror? an Nimpharum sanguinis una? et subdit Virgilius ibi: Nec plura querentem, idest conquerentem Eneam, passa Venus medio sic interfata dolore est; iterum subdit ibi ipse poeta: Dixit, et advertens rosea cervice refulsit / ambrosieque come divinum vertice odorem / spiravere; pedes defluxit vestis ad ymos, / et vera incessu patuit Dea etc. -Et sic ad propositum, ubi dicit hic dicta Beatrix, ut dicta theologia, de eius carne sepulta, intelligere debemus de dicta prima eius parte dicti veteris Testamenti quasi defecta hodie, in quantum carnalia tractabat et promictebat et temporalia, at nunc in novo testamento spiritualia promictuntur. Item tangit de vento Affrico spirante de terra et contrata Getulie in occidentali parte Africe ubi iam Iarba rex regnavit, ut dicit hic textus. +Item sciendum est quod in confinio Asie et Europe est quoddam brachium maris quod dicitur Elespontum largum V miliaribus in certo loco, et ibi Serses, filius Darii regis Persarum, transivit, ut scribit Iustinus, contra Grecos navali ponte; tandem victus fuit a dictis Grecis et a Leonide, eorum duce, et vix aufugere potuit in navicula una dictus Serses, et sic, ut dicit hic auctor, deberet esse frenum semper, idest correptio, aliis arrogantibus et superbis, de quo etiam Lucanus in II° ait: Tales fama canit tumidum super equora Sersen / construxisse vias, multum cum pontibus ausus / Europamque Asie Sexto amovit Abido / incessitque fretum rapidi super Elesponti etc.; quod brachium maris quidam iuvenis nomine Leander de dicta terra Abido asiana pluries olim natavit de nocte iam causa veniendi ad dictam terram Sexton posita in alio latere dicti maris in Europa et causa iacendi carnaliter cum quadam eius amasia ibi nomine Hero, ut scribit Ovidius in eorum Epistulis, et hoc est quod tangit hic auctor textualiter de dicto Elesponto et dicto Serse et dicto Leandro, comparative tangendo inde auctor quomodo active persone est cum alacritate exercere se virtuose circa terrena dona Dei, quod notatur in eo quod dicit hic quomodo dicta Matelda ridebat et flores manibus concernebat et allegabat per se, ad hoc Psalmistam dicentem: Bonum est confiteri Domino, et psallere nomini tuo, Altissime, quia delectasti me in factura tua, et in operibus manuum tuarum exultabo. -Igitur ad propositum: in quantum hee virtutes considerentur in suo abstracto, et a mente et gratia divina mediantibus corporibus celestibus infundi in nobis possunt, quia ut stelle dici fore in celo, et ex hoc Ovidius, in I, virtutem dicte iustitie vocat Astream, ac iste auctor, etiam dum finxit eas ut stellas supra in capitulo I huius Purgatorii et in capitulo VIII; in quantum vero considerentur pro effectibus suis hic inferius possunt quasi dici nimphe, idest virgines, in virtute ita superantes humanitatem, ut quasi dee quedam in hoc mundo reputate sint. Ex quo duplici respectu Dyana virgo talis in celo stella luna dicta est, et hic in terra nimpha, licet poete olim ut plurimum nimphas acceperint pro limphis, idest pro aquis fluvialibus et fontanis. +Post hec auctor inducit dictam umbram Matelde ad ipsum clarificandum de aura iam dicta ibi spirante et de aqua illa quam ibi videbat contra illa que superius audivit a Statio in capitulo XXI°, incipiendo sic: Deus ut summum bonum, qui solum sibi placet, hoc est dicere quod non eget ut aliis placeat ut gloriosior fit, cum ipsum, ut ait Boetius, Non externe pepulerunt fingere cause, idest creavit hominem, idest protoplasma nostrum, Adam in orto damasceno bonum, idest purum, idem ipsum transtulit et posuit in hoc Paradiso ut dicit Magister in secundo Sententiarum, unde et Genesis II° capitulo dicitur: Plantavit Dominus paradisum voluptatis a principio, in quo posuit hominem quem formaverat, et bonum ipsius Paradisi dedit ei pro arra eterne pacis dicentis: Ecce dedi vobis omnem herbam ferentem semen super terram et universa ligna que habent in semetipsis sementem sui generis, ut legitur Genesis capitulo I°; ad hoc idem ait Ugo De Sancto Victore: Dedit Deus homini bonam voluntatem in qua eum fecerat rectum, incorruptibilem et immortalem, non ut corpus eius incorruptibilitatis dispositionem haberet, sed quia inerat anime vis quedam ad preservandum corpus a corruptione. -Ultimo dicit quomodo, gratia dictarum trium virtutum theologicarum, vidit risum in ore Beatricis ut secundum eius pulcritudinem adeo splendidum et venustum ut nullus poeta in parnaso bibens de eius citerna, idest de eius fonte Elicona, vix posset enarrare. +Item dicit dicta umbra quomodo etiam Deus elevavit dictum locum Paradisi ne ibi ipse homo turbaretur ab exalatione aque inducente sua humiditate pluvias, et ab exalatione terre que sua siccitate inducit ventos, ut de hoc plene dixi supra in dicto XXI° capitulo, unde Damascenus ait: Paradisus terrester est temperato, tenuissimo et purissimo aere circumfulgens, plantis floridis comatus, et ideo dicit quod Est divina regio, digna eius qui secundum Dei ymaginem in eo conservari debebant; et elevatus, dicit Beda, Ut quasi lunarem regionem attingat ita quod aqua diluvii ad eam non ascenderunt, aliter Enoc et Elia necati forent, qui adhuc ibi vigent; et quod dictus locus Paradisi sit liber a ventis probat, sicut hic dicit textus, et rationibus assignatis per commentatorem in I° Methaurorum dicentem quod Necesse est ut totus aer quod in circuitu terre fluat circulariter, salvo quod ille aer qui continetur infra partes terre non sic sed oblique, et sic illum aerem qui excedit omnem altitudinem montium, ut aer huius loci Paradisi, oportet quando circuitu fluat, aer vero qui continetur intra montium altitudinem impeditur ab hoc fluxu ex partibus immobilibus terre: nam si aer in quo generantur venti circulariter moverentur etiam quod venti circulariter moverentur, quod non est, cum videamus eos flare ex diversis partibus et sic non generantur in aere fluenti sed in quieto, et propter hoc non excedunt montes altos, unde dictum est quod in Olimpo monte in fine anni in summitate eius repertus est cinis sacrificii, et sic concludendo dicit quod aer excedens montes ideo fluit in circuitu quia simul trahitur circulariter cum celi motus, et sic vide cur auctor in persona Matelde dicat hic de aere volvente se cum prima volta, idest cum motu celi universali, et sic ille motus Paradisi dicit quod non procedit a ventis sed a motu aeris circumducto a dicto motu celi, dicendo quomodo inde gignunt ille arbores, ut patet in textu, et quomodo fluvius ille Letheus, inducens oblivionem peccatorum, et Eunoe, alius flumen inducens memoriam sanctorum bonorum operum, manant non a venis terre que restaurant vapores humidos in frigore, idest a frigida regione aeris conversos in pluvias mari, sed a fonte illo divino, de quo dicitur Genesis II° capitulo sic ad litteram: Produxit Deus de humo omne lignum et lignum vite et lignum scientie boni et mali, et fluvius egrediebatur de loco voluptatis ad irrigandum Paradisum, et Ysiderus in suo libro Ethymologiarum ad hoc etiam inquit: Est enim Paradisus terrestris omni genere ligni et pomiferarum arborum consitus; non ibi frigus, nec estus, sed temperies perpetua in cuius medio fons prorumpens totum illum irrigat per quattuor flumina, quorum primum dicitur Phison (quod alio nomine Rulus dicitur), nascens apud montem Atalatain, inde currens absorbetur a terra et scaturit in litore maris Rubri, circuitque Ethiopiam inde labitur per Egiptum, et apud Alexandriam intrat mare; secundum dicitur Gion (quod alio nomine dicitur Ganges), et oritur in monte Ortabares per Yndiam fluens versus orientem; tertium et quartum dicuntur Eufrates et Tigris, de quibus dicam infra in capitulo finali, qui per Erminiam et mediam Patamiam perfluunt, et licet dicta quattuor flumina in dictis locis oriri videantur, principalem suum ortum habent vere in hoc Paradiso, unde Augustinus super Genesi VIII° capitulo inquit: Credendum est, quoniam locus Paradisi a cognitione hominum remotissimus, sub terras alicubi pertractus prolixarum regionum locis aliis erupisse cum dictis eius fluminibus. Nam hoc solere facere nonnullas aquas quis ignorat? ut de Aretusa flumine greco dicunt poete, ut scripsi supra in Inferno in capitulo XXV°. -Inde facit aliam comparationem de renovatione nostrarum plantarum que fit in medio Martii dum sol est in signo Arietis, quod signum sequitur secundum cursum novi celi signum Piscium, quod auctor sub nomine illius piscis qui dicitur lasca hic designat, et hoc antequam sol iungat suos cursores equos sub alia stella, idest sub alio signo Zodiaci. Attribuunt enim poete ipsi soli et eius quadrige quattuor equos, quorum primus dicitur Eous, idest rubicundus, cum tali colore sol primo surgat, secundus Acreon, idest splendens, ut enim tertia hora lucidior suis momentis, tertius Lampas, eo quod ardentior in meridie ferveat, quartus Phylogeus, idest amans terram, quod in ultima parte diei contingit. Item et comparative tangit quod scribit Ovidius in I hic auctor, quomodo scilicet Iupiter iacuit cum quadam nimpha nomine Io, ex quo Iuno eam transmutavit in vaccam, et eam dedit in custodiam Argo habenti centum occulos, quam volens ab eo liberare de mandato ipsius Iovis, Mercurius adivit dictum Argum et coram eo cepit sonare dulcissime cum sua quadam fistula, et querente dicto Argo unde illam habuerat, dictus Mercurius cepit dicere quomodo quedam nimpha alia de Ortigia, nomine Siringa, iam adamata fuit a quodam Deo vocato Pan, quem fugiens dicta Siringa, veniens ad flumen Ladonis, non valens illud transire, conversa est in arundinem, de cuius calamis dixit Mercurius se habuisse dictam fistulam, in qua tali recitatione dictus Argus incepit soporare et claudere occulos in sompnum, tuncque Mercurius occidit eum et dictam Io liberavit. +Ultimo dicit dicta umbra per modum corollarii (quod est cum quis ultra procedit ad dicendum quam promisit), quomodo antiqui poete intellexerunt forte de hoc Paradiso et pro Parnaso monte signaverunt (alibi sompniaverunt) eum dum de etate prima aurea scripserunt et de eius statu felici; modo, si auctor iste in hoc capitulo et in quinque sequentibus tractaret solummodo de hoc Paradiso prout est corporalis locus, satis habundanter sufficerent que in hoc capitulo superius scripsi, verum quia mistice de eo sensit ut interdum anagogice, idest spiritualiter, interdum tropologice et moraliter etiam de eo pertractat ut inferius videbis, ideo adhuc premicto et addo hiis que in hoc capitulo ad licteram exposui: sic scribit enim Augustinus super Genesi VIII° preallegato capitulo, adhuc circa hoc sic dicens: De Paradiso terrestri tres sunt opiniones: una est illorum qui tantum eum corporalem esse dicunt, alia illorum qui tantum eum spiritualem putant, alia illorum qui utroque dictorum modorum eum accipiunt, et hanc ultimam ipse Augustinus sequitur, dicens ita in XIII° De Civitate Dei: Que commode dici possunt, de intelligendo spiritualiter de hoc Paradiso, nemine prohibente dicantur, dum tamen illius ystorie veritas fidelissima rerum gestarum, narratione commendata credatur, et idem etiam sequitur Magister in II° Sententiarum dicendo dictum Paradisum fore typum future nostre presentis ecclesie militantis; ad licteram tamen intelligi debet ut sit locus amenus, arboribus et aquis fecundus, quem omnis translatio antiqua ponit esse ad orientem et in orientali parte, longo interiacente spatio vel maris vel terre a regionibus quas incolunt homines, secretum et in alto positum usque ad lunarem circulum pertingentem; potest etiam tropologice intelligi ut summatur per statu et vita illorum qui in hoc mundo a vitiis remoti virtutibus active instant per gratiam, unde Ecclesiastici XL° capitulo dicitur: Gratia Dei sicut Paradisus in benedictionibus, ubi dicit Glosa: Cor ubi gratia et virtus est, Paradiso terrestri simulatur in quo quattuor virtutes ut quattuor flumina irrigant, et super illud Genesis II° capitulo: Fluvius egrediebatur de loco voluptatis ad irrigandum Paradisum, ait etiam Glosa: Quattuor flumina Paradisum irrigant quia dum cor quattuor vertutibus infunditur ab omni carnalium extu temperatur, et sicut in alto situs est dictus Paradisus, ut superius iam dixi, ita cor ubi gratia et virtus est; item etiam Glosa Strabi super Genesi II° capitulo: Ibi plantavit deus Paradisum voluptatis, ait: Sic cor ubi gratia est situm est in altum, et Seneca: Talis est sapientis animus qualis mundus supra lunam: semper ibi serenum est. Secundum hos sensus facile auctor in hiis que sequuntur hic et infra intelligi poterit. -Ex quibus verbis propheticis satis potest colligi dicta intentio auctoris in hac ultima parte huius capituli. +{Cantando come donna innamorata} Quamvis homo peccator in hoc mundo penitens efficiatur et contritus Gratia mediante, ante tamen perfectam satisfactionem et expiationem commissorum malorum et habituationem virtutum consecutam semper sibi detecta sunt eius iam, tamen commissa peccata et contra eum sunt semper conscientialiter presentia - unde potest dicere in se talis peccator quod cecinit Psalmista de se ut de tali premisso peccatore dicendo: Quoniam iniquitatem meam ego cognosco et peccatum meum contra me est semper - at cum perfecte satisfecit et purgatus in hac vita est ab omni macula et rubigine peccati et in totum habituatus est ad opera virtuosa, ut est homo in totum ad vitam activam deventus, vere potest dicere hec alia verba contraria Psalmo predicto, que nunc auctor in principio huius XXVIIII° capituli exordiendo inducit hanc umbram Matelde predicte canere cum aliis suis verbis, dicendo: Beati quorum remisse sunt iniquitates, et quorum tecta sunt peccata, hoc est dicere quod sua peccata extincta sunt in conscientia sua, scilicet activa vita mediante, sub cuius tipo hec Matelda ponitur hic. Post quod eius presens exordium, ita ad intelligentiam exponendo redactum, auctor tangit incidenter de nimphis, de quibus dicam in sequenti capitulo, et de Eva, merito reprehendenda, perdendo, sua culpa, tam ineffabiles delitias quas videbat modo in hoc Paradiso terrestri ut habetur hic in textu, dicendo ammirative inde auctor quod ubi celum, idest angeli, et terra, idest tota elementalis creatura, obediebant Deo, hec Eva sola, femina, ita mox formata, inobediens fuit, non tollerando esse sub aliquo velo in illo Paradiso, idest sub precepto sibi facto aliquo a Deo velante occulos eius a visione miserie peccati ut velum quoddam. Nam, ut legitur Genesis capitulo II° et III°, formata hac Eva de costa Ade, et facto sibi et a Deo precepto ut de quolibet ligno Paradisi comederent, excepto quod de ligno scientie boni et mali aliter moriretur - de quo etiam Leviticus, in capitulo XV°, ait: Deus ab initio constituit hominem et reliquit illum in manu consilii sui et adiecit precepta sua; et apposuit ante eum bonum et malum et vitam et mortem et quod placuerit et dabitur illi - at Satan, qui adversator interpretatur, videns quod per obedientiam homo illuc ascenderet unde ipse ceciderat per superbiam, invidit ei, et in forma serpentis tentavit hanc Evam, in qua minus quam in viro ratione vigere sciebat, dicendo ad mulierem: *Cur non comeditis de ligno boni et mali?*. Cui mulier: *Ne forte moriamur*, in quo verbo dedit locum temptandi cum dixit: *Ne forte*, et dixit serpens ad mulierem: *Nequaquam morte moriemini. Scit enim Deus quod in quacunque die comederitis, ex eo aperientur occuli vestri et eritis sicut Dii, scientes bonum et malum*. Que tunc tulit de fructu eius et comedit, deditque viro suo, qui comedit, et aperti sunt occuli amborum, et cum cognovissent se esse nudos consuerunt folia ficus et cooperierunt femora sua. Et ecce unde auctor dictum preceptum Dei transumptive hic pro velo ponat, subdens hic auctor quod si dicta Eva perseveravisset in dicto precepto, ut sub velo quodam, quod ipse prius et maiori tempore ibi in illo Paradiso habuisset delitias illas. Et sic tangit tacite de statu hominis et eius filiorum, qui fuisset si non peccasset; de quo sic ait Augustinus super Genesi: *Potuerunt primi parentes in Paradiso gignere filios non ut morientibus patribus succederent filii, sed in aliquo forme statu manentibus, et de ligno vite vigorem sumentibus, et filii ad eundem producerentur statum, donec, impleto numero, sine morte animalia corpora qualitatem transirent, in qua omnis regenti spiritu deserviret, et solo spiritu vivificante sine corporis alimentis viverent, et hoc donec filii ad eundem statum provenirent, et sic impleto numero, simul ad meliora transferrentur et essent sicut angeli in celis, non potuissent ibi sine omni peccato et macula commisceri ante peccatum, et fuisset ibi coitus immaculatus et commistio sine concupiscentia atque genitalibus membris sicut ceteris imperassent, nec in hoc ullum illicitum motum sensissent, immo illud fuisset sine libidine et pruritu carnis et sine ardore seminassent et sine dolore peperissent, secundum quod etiam scribit Magister in II° Sententiarum. Post hec prenotandum est ad notitiam veram eas que hic sequuntur, quod Ecclesia militans Christi, que collectio fidelium et catholicorum dicitur, tam olim credentium in Christum venturum quam hodie credentium in iam ventum, typum et figuram spiritualiter tenet huius Paradisi terrestris ut supra in precedenti capitulo dixi. Et facit ad hoc quod ait Yeronimus in Decreto quodam ita dicens: Omnibus consideratis, puto me non temere dicere alios ita esse in domo Dei, ut ipsi etiam sint eadem domus Dei, idest dicta Ecclesia militans, ut dicta collectio fidelium, que Ecclesia dicitur hedificari supra petram, ut Mathei XVIII° capitulo dicitur, et que unica columba appellatur; et subdit Yeronimus: Que sponsa pulcra sine macula et ruga et ortus conclusus et Paradisus cum fructu pomorum est, cuius talem Ecclesie misticam intelligentiam et cognitionem per vitam activam purgatus homo in hoc mundo capere potest et debet ad sui perfectionem et felicitatem humanam exercitando se circa studium Sacre Pagine Veteris et Novi Testamenti, in qua fundata est dicta Ecclesia militans nostra. -Tamen, concludit Beatrix, quod quisque de hoc culpabilis sciat quod vindicta Dei non timet suppas, in hoc tangens auctor de quadam superstitiosa re que fit in non modicis locis, et precipue Florentie, videlicet ut actinentes et propinqui alicuius occisi custodiant novem diebus eius sepulcrum ne aliquis suppa comedatur super eo per partem adversam infra illud tempus, aliter creditur nunquam vindictam de tali homicidio fieri debere, et quod dicta aquila de qua dictum est in precedenti capitulo, idest monarchia mundi, non erit ita semper sine herede, idest sine principe, ymo pronosticando dicit quod quidam dux, quod vocabulum tres lictere important hee, scilicet monosillaba, D, que pro numero quingenteno ponitur, et V, que pro quinque, et X, que pro decem. +Volens igitur nunc auctor in persona sui ut in persona cuiuslibet alterius purgati hominis poetice scribere hoc et ostendere, premissa invocatione per eum facta ad fontem Elicone, qui pro scientia poesie ponitur et ad Uraniam musam et ad eius corum, idest ad alias etiam Musas, de quibus plene dixi supra in capitulo I°, fingit modo hic per hanc Mateldam figurantem dictam nostram vitam activam sibi ostendi que sequuntur, hoc est quantum scilicet ad integumentum, quod activo suo studio circa talia operante cepit ipse auctor comprendere prius de origine dicte Ecclesie, et secundario de eius processu, que statim hic inferius gradatim scribendo monstrabit, ipse auctor legendo prophetas et alios sanctos scribentes de origine et processu primitive veteris et secunde nove Ecclesie, et maxime Iohannem in sua Apocalipsi capitulo XXI° prophetice dicentem circa hoc: Et vidi celum novum et terram novam: primum enim celum et prima terra abiit, et vidi civitatem sanctam Yerusalem novam descendentem de celo, adeo paratam sicut sponsam ornatam viro suo, et ecce tabernaculum Dei cum hominibus etc., iterum subdentem in dicto capitulo: Et ecce angelus et dixit: *Veni et ostendam tibi sponsam et uxorem agni*, et substulit me in spiritu in monte magnum et altum, et ostendit michi civitatem sanctam Yerusalem descendentem de celo, habentem claritatem et lumen eius simile lapidi pretioso tanquam lapidis iaspidis et sicut cristallum, modo quia primitus Deus per Spiritum Sanctum, cuius dona sunt septem, scilicet donum timoris, amoris, scientie, fortitudinis, consilii, sapientie et intellectus, spiraculum dedit prophetis et aliis sanctis in scribendo de incarnatione filii sui, et sic de institutione dicte eius Ecclesie primitive et secundarie, auctor primo fingit se vidisse hic ante omnia alia que hic vidit proire hec septem candelabra figurantia dicta septem dona spiritus sancti, trahendo hoc a Iohanne dicente Apocalipsis IIII° capitulo: Et septem lampades ardebant ante tronis, que sunt septem dona spiritus Domini, et adeo dicente Moisi: Sacras lucernas septem et pones eas super candelabrum in Archa sancta, que dicta Ecclesiam prefiguravit; unde idem Iohannes, in fine primi capituli Apocalipsis ait: Septem candelabra aurea septem Ecclesie sunt. Nam sicut sponsus mictit primo dicte sponse sue antequam coniungatur ei, ita Christus antequam coniungeretur Ecclesie ut eius sponse premisit hec dona sua, et, - ut tangat incidenter hic auctor etiam quod ait Phylosophus in II° De Anima, dicens quod Species visibiles prius multiplicantur in sensu corporeo nostre pupille, inde transit ad sensum comunem ita dictum quia per plures sensus discernit, inde transit in fantasiam, inde in memoriam, et ibi intellectus considerat et inde remictit cognoscibilitatem extra, dicit quomodo prius propter distantiam medii dicta septem candelabra videbantur sibi septem arbores auree, sed cum eis propinquasset se virtus, idest dicta fantasia que discursum dat rationi per exterius interius, cognovit etc. Et, ut tangat quod supra dictum est per Iohannem de lumine et coloribus precedentibus eius dictam prefigurationem Ecclesie predicte, dicit inde auctor quomodo dicta mistica septem candelabra lucidabant cum septem listis, idest radiis, ibi aerem in colore viridi rubeo et albo, quos colores resultare videmus ex arco iridis quem facit sol sua reflexione, et ex halo qui est illa vaporositas albescens que interdum cingit Deliam, idest lunam, ita dictam a Delos insula, unde, poetice loquendo, orta est - de quo halo scribit Phylosophus in II° Methaurorum - in quibus tribus coloribus vult auctor allegorice tangere quomodo tres virtutes theologicas resultarunt ex dictis septem donis Spiritus Sancti: Fides scilicet ut alba, Caritas ut rubea, Spes ut viridis, ut infra auctor in hoc capitulo colorat eas, ut statim videbis. -In quo appetitu comodi mensuram posuit Deus ut que appetenda essent et quando et quomodo homo appeteret, sed quia primus homo comodum appetiit ultra mensura, scilicet esse sicut Deus, iusti appetitum deseruit, et in hoc peccavit, quia iustitiam deseruit, non quia comodum appetit, sed quia appetivit comodum ultra mensura, cum iustitia sit mensura in appetitu comodi, et sic fuit peccatum primi hominis desertio iustitie quam Apostolus vocat inobedientiam. +Inde fingit auctor se vidisse secundario venire hos XXIIIIor seniores de albo indutos et coronatis liliis albis in oppositum sibi, quod notatur in eo quod dicit quod aqua illius rivi Lethei prendebat eos sive eorum ydola a flanco et latere sinistro, et etiam reddebat ipsi auctori suam sinistram costam, cum inter ipsius auctoris esset contra Orientem iuxta dictum flumen et iter illorum contra Occidentem; de quibus XXIIIIor senioribus, ut veniamus ad eorum allegoriam, ita scribit Iohannes, Apocalipsis capitulo IIII°, dicens: Et vidi XXIIII seniores circumamictos stolis albis, et in capitibus eorum coronas albas aureas, ubi Glosa sub allegoria hec exponendo ait: Per hoc signatur quod Ecclesiam ornat perfectio prophetarum duodecim, scilicet Osee, Iohel, Amos, Abdias, Ionas, Micheas, Naum, Abacuc, Sophonias, Ageus, Zacharie et Malachie - de quibus ita ait Yeronimus in Prologo Bibie: Duodecim prophete in angustias coartati unius voluminis multo aliud quam sonant in licteram prefigurant: Ysayam non prophetiam sed Evangelium michi videtur texuisse, Ieremia, Ezechiel, Danielque inexponibiles sunt - et Apostolorum duodecim, scilicet Petri, Andree, Iohannis, Iacobi maioris et Iacobi minoris, Phylippi, Bartholomei, Mathei, Thome, Mathie, Simonis et Thadei, que tangitur per auctoritatem eis commissam singulis singularem, et sic per hos seniores prophetas et apostolos ostendit per quos Deus iuditia sua ordinat et disponit, in quorum stolis albis signatur puritas et munditia, in coronis victoria quam optinuerunt per karitatem et fidem contra scripturas hereticorum. Ad hanc oppositionem facit quod ait idem Iohannes in preallegato capitulo XXI° Apocalipsis, dicens: Et murus civitatis habens fundamenta duodecim idest dictos XII prophetas qui fuerunt fundamenta Ecclesie. Unde Ugo de Sancto Victore inquit ad hoc: Semper et ante longe et in tempore legis faciunt aliqui quibus fides incarnationis revelata fuit, qui velut columpne Ecclesie essent, et in ipsis XIIcim XIIcim nomina Apostolorum et agni. Unde Apostolus Ad Ephesios, II° capitulo, ad hoc idem inquit: Ergo iam non hospites estis et advene, sed domestici Dei superhedificati super fundamentum apostolorum et prophetarum in ipso summo angulari lapide Christo Iesu. Alii signant has XXIIIIor seniores pro XXIIIIor libris Bibie, inter quos est Ysiderus in suo libro Ethymologiarum ita dicens: Esdra secundum numerum licterarum sui alphabeti vetus Testamentum posuit in XXII libris, quorum primi sunt quinque Moysis, qui dicuntur Pentateucum, scilicet Genesis, Exodus, Leviticum, Numeri et Deuteronomium, item octo prophete, scilicet Iosue, Iudicum, Samuel, Malachia, Ysaias, Ieremias, Ezechiel et Thereazar, item qui dicitur duodecim prophetarum, qui libri pro brevitate sunt sibi adiuncti et pro uno accipiuntur. Tertius alius ordo est agiograforum, idest sancta scribentium, scilicet Iob, David, Proverbia Salamonis, Ecclesiastes, Canticum Canticorum, Daniel, Paralipomenon, Esdras et Ester, quidam adiderunt Ruth et Cinoth, quod dicitur Lamentatio Ieremie agiographis predictis. et sic sunt XXIIII volumina dicti Testamenti veteris, et ecce XXIIII seniores, qui ante conspectum Dei adsistunt: liber ille Sapientie, Ecclesiasticus, Tobia, Iudit et Machabeorum, licet non sint in canone hebraico et inter Apocriphos ponantur, tamen inter divinos libros Ecclesia eos et honorat et predicat, et hec Ysiderus in dicto libro Ethymologiarum dicit. -Inde textualiter auctor fingit Beatricem dicere quomodo doctrina et scole sacre theologie superant omnes alias. +Inde auctor fingit se post has seniores vidisse venire illa quattuor animalia que previsa et prenunciata fuerunt per Ezechielem prophetam dicentem in I° capitulo: Et vidi et ecce ventus turbinis veniebat ab aquilone et nubes magna et ignis involvens et in medio similitudo IIII animalium habentium singulas duas alas, item etiam que prenuntiata fuerunt per Iohannem, Apocalipsis IIII° capitulo, dicentem: Et vidi in medio sedis quattuor animalia plena occulis, et animal primum simile leoni, aliud vitulo, aliud homini et aliud aquile. Hii sunt quattuor Evangeliste, fundamenta nove Ecclesie et novi Testamenti post Testamentum vetus innovati, unde Ysiderus in VII° Ethymologiarum ad hoc ait: Vetus Testamentum dictum Vetus ideo est quia adveniente Novo cessavit, unde Apostolus: *Vetera transierunt et ecce facta sunt nova*; et dictum est Novum Testamentum quia innovat, nec illud nisi renovati homines ex vetustate per gratiam. Et Apostolus in prima Epistula ad Romanos incepit: Paulus servus Iesu Christi, vocatus apostolus, segregato in Evangelio Dei, quod autem promiserat per prophetas suos in Scripturis sanctis de Filio suo, qui factus est ei ex semine David secundum carnem, audisti quia Evangelium non exhibetur nisi per prophetas ante pronunciaretur; et in III° ad Epheseos etiam inquit: Ipse Deus dedit apostolos quosdam, et prophetas alios, evangelistas alios, pastores et doctores in conservationem sanctorum in hedificationem corporis Christi, idest dicte Ecclesie sue, circa quod idem scribens beatus Yeronimus in suo Prologo Bibie ita ait, premisso sermone de libris veteris Testamenti ut de premissis senioribus, ut auctor fecit hic. Modo tangam et Novum breviter Testamentum: Matheus, Marcus, Lucas et Iohannes quadriga Dei et Cherubin, quod interpretatur scientie plenitudo, per totum corpus occulati sunt et terga habent pennata ubique volantia, tenentque se mutuo et quasi rota in rota volvuntur, quorum flatus Sanctus Spiritus produxit. Fingitur sub misterio Matheus in forma humana, solus qui suum Evangelium, prius hebraicis licteris scriptum in Iudea, incepit ab humana maturitate Christi, dicens: Liber generationis Iesu Christi etc.; Marcus ut leo, quia in suo Evangelio scripto per ipsum primo grece in Ytalia sequendo Petrum ut eius discipulus, initium fecit a Spiritu Sanctu prophetale dicendo Vox clamantis in deserto, ut ostenderet Christum per assumptionem carnis Evangelium predicasse mundo, nam et propheta dictus est, nam scriptum est Prophetam in gentibus posui te; Lucas ut vitulus, quia suum Evangelium, grece scriptum, incepit a sacrificio in quo vituli immolabantur; incipiendo: Fuit in diebus Herodis sacerdos nomine Zacharias, ut manifestaret Christum post nativitatem carnis in predicationem hostiam fuisse effectum pro salute mundi; Iohannes ut aquila, quia incepit a verbo ut ostenderet eundem Salvatorem qui pro nobis dignatus est nasci et pati ipsum ante secula Dei cibum esse et ipsum a celo venisse et ad celum remeasse secundum Ysiderum, secundum vero Gregorium in IVa Omelia super Ezechiel ubi de hoc dicit: Iohannes ut aquila ponitur quia cepit a divinitate Christi: nam, sicut aquila cunctis avibus altius volat et reverberatis occulis solis radios intuetur, sic iste altius ascendit dicendo: In principio erat verbum, et sic dum in ipsam Deitatis substantiam occulos posuit quasi in solem more aquile eos finxit; et dicuntur animalia hii quattuor Evangeliste quia propter animam hominis predicatur Evangelium. Item pleni occulis dicuntur quia previsa et iam dicta a prophetis et que promiserunt imprimunt, faciendo auctor comparationem de hiis occulis ad occulos Argi, ut dicit textus (de quo Argo statim dicam infra in capitulo penultimo), sex eorum alarum tegentes ita eos: quem numerum alarum auctor hic sequitur secundum Iohannem, non numerum duarum singularum alarum Ezechielis, que, ut dicit textus hic, sunt illa revelata in adventum Christi que prius tegebantur; alii ponunt eas pro sex legibus, scilicet pro naturali, mosaica prophetica, evangelica, apostolica et canonica. -Super hac rubrica huius sequentis tertii libri Comedie huius auctoris, in qua premictit se dicturum de Paradiso, queramus, antequam veniamus ad textum, de quo Paradiso sentiat, et dico quod de duplici seu mistico Paradiso. Nam, interdum scribendo sentiet de vero et essentiali Paradiso celesti dum scribet de numero et ordine celorum et planetarum et fixarum stellarum et de beatitudine angelorum et sanctarum animarum, interdum de anagogico seu spirituali Paradiso sentiet dum scribet et finget se mortalem ita elevari in celum corporaliter, ut statim in sequenti I° capitulo dicet. +In medio quorum animalium fingit hic auctor esse hunc currum tractum a grifone isto representante Christum, cui inducendo Salamon in Canticis capitulo primo, Ecclesiam loqui in forma currus, inquit: Trahe me post te, unde subdit ibi: Curribus pharaonis assimilavi te amica mea, dicit ibi Christus ad Ecclesiam, et ecce cur auctor hic currus, nedum romanos triumphales, sed etiam currum solis huic currui in decore postponunt, fingendo eum cum duabus rotis et cum septem istis dominabus festantibus circa eas, ut dicit textus hic. Qui currus, quantum ad misticum intellectum pro dicta Ecclesia militante hic, ut modo supra dixi, signatur, et grifon iste pro Christo. Nam, sicut grifon quasi una eadem substantia duas naturas tenet, scilicet avis et leonis, ita Christus divinam et humanam naturam in una substantia humana, et hoc est quod dicit hic auctor quod in quantum avis erat habebat membra aurea et divinam naturam, alia alba dispersa rubore, idest humanam, que membra eius humana in cruce dispersa fuerunt suo cruore. Quod tangens Iohannis, Apocalipsis capitulo XVIIII°, loquendo de ipso Christo ait: Vestitus erat veste aspersa sanguine et vocabatur nomen eius verbum Dei. Et in hoc satis ostendit hic auctor quod notant Glosatores Iuris Canonici, dicentes quod Christus non fuit compositus ex deitate et humanitate: nam simplicitas deitatis nullam recipit compositionem, sed compositus fuit reatu sue humanitatis que fuit composita ex anima rationali et humana carne; et quod tangit hic auctor de curru solis supradicto combusto, tangit fabulam Phetontis de qua vide quod scripsi in Inferno in capitulo XVII° dicendo etiam quod Iupiter ad perimendum dictum Phetontem fuit archane iustus, quasi velit dicere quod fecit illud servato illo suo ordine, de quo scribit Seneca dicens in libro De Naturalibus Questionibus quod Nunquam dictus Iupiter mictit fulmen nisi de consilio suorum celicolarum secus solum si illud mictit ad terrendum. Dicte vero due rote duas signant sacras paginas, scilicet Veteris et Novi Testamenti, super quibus substantiata est dicta Ecclesia. Tres domine tripudiantes ad dexteram rotam tres virtutes theologicas signant, que novo Testamento adveniente infuse sunt in Ecclesiam mediante baptismo, ut dicitur in IIII° Sententiarum et in IIIa parte Summe questione LXVIIIa per Thomam. Et ideo Apostolus, I° Ad Corinthios XIII° capitulo, ait: Nunc manet fides, spes et karitas: Hiis scientia et prophetia militavit, dicit ibi Glosa Augustini, et quia hec virtutes theologice ordinant animas ad finem supremum, cardinales vero contra ea que sunt ad finem illum, ideo ut nobiliores premictit eas auctor, hic fingendo pro domina rubea karitatem, pro viridi spem, pro alba fidem: quarum maior est karitas. Nam, ait Ysiderus in VII° Ethymologiarum: Karitas grece, latine dilectio dicitur, que maior est aliis: nam qui diligit credit et sperat, unde Apostolus idem in capitulo XIIII° in preallegata Epistula ad Corinthios ait: Sectamini karitatem et emulamini spiritualia. Ideoque dicit hic auctor quod alie moventur ab ipsa: quattuor ad sinistram sunt prudentia, iustitia, temperantia et fortitudo, que cardinales virtutes appellantur, quam prudentiam alie sequuntur, ut dicit hic auctor, de qua Seneca in suo opuscolo De Formula Honestatis ait: Si prudens es, animus tuus tribus temporibus dispensetur: presentia ordina, futura previde, preterita recordare; et ecce tres eius occuli de quibus hic auctor dicit. -Hac sic prima parte presentis capitula expedita, veniamus ad secundam, in cuius principio auctor facit quoddam suum preambulum ad ea que statim hic infra sequuntur de sole oriente in puncto equinotiali, ita in illo alio Emisperio ubi se tunc fingit fuisse, dicendo scilicet quomodo lucerna mundis, idest Sol, nobis mortalibus surgit, idest oritur per diversas fauces, idest per diversa vada et plagas, seu zonas orientales. Nam in alia oritur in solstitio Capricorni yemali, et in alia in solstitio Cancri estivo, et in alia in medio eorum, scilicet in equinotiali, et idem dici posset de duodecim signis Zodiaci ut de duodecim talibus faucibus. Tamen dicit quod ab illa fauce de predicitis faucibus que quattuor circulos iungit, idest conglutinat (scilicet equinoctialem Zodiacum, Orizontem et Colurum) cum tribus crucibus, cum meliore cursu et stella, idest constellatione vel signo coniunctus, sol oritur et perfectius ceram, idest preiacentem materiam inferiorem imprimit, idest infundit suam virtutem in eius ascendente tali. Preter hos duo sunt circuli Coluri, quibus nomen dedit imperfecta concursio: ambientes septemtrionalem verticem, atque inde in diversa diffusi, et se in summo intersecant, et dictos quinque parallelos in quaternas partes equaliter dividunt, quorum unus dicitur esse Galassia, que circulus lacteus dicitur; item etiam alius circulus, dictus Zodiacus et Signifer, eo quod duodecim signa differt; item est Orizon qui dicitur designatus terminus celi, qui super terram videtur quasi quodam circulo; item est meridianus circulus quem sol, cum super hominum verticem venit, ipsum diem medium efficiendo designat. Nunc igitur ad propositum: sole oriente et occidente in principio Arietis et Libre, dicti quattuor circuli, scilicet equinoctiales, Orizon, Zodiacus et Colurus tres cruces faciunt; nam in eo puncto dictus circulus Colurus intersecat dictum circulum equinoctialem et Zodiacum, ex quibus tribus circulis restant tres cruces; sed cum idem Colurus distinguens equinoctia cedit et idem cum Orizonte, ut est tamen temporis, tunc ex dictis quattuor circulis non proveniunt nisi tres cruces tantum, eo quod dictus circulus Colurus et dictus circulus Orizontis funguntur tunc vice unius circuli tamen. +Inde adhuc auctor prosequitur ad ostendendum qui fuerunt alii preter dictos Evangelistas scribe Novi Testamenti, in eo quod fingit se vidisse hos duos senes hic subsequenter; unum cum una spata, alium in habitu medici: senex cum spata figuratur pro Paulo, Qui scripsit, ut dicit idem Yeronimus in preallegato libro Prologo Bibie, ad septem Ecclesias per suas Epistulas septem et octavam ad Hebreos. Thimoteum instruit ac Titum Philomenem pro fugitivo servo deprecatur, super quo tacere melius puto quam pauca scribere; et subdit: Actuum Apostolorum dicimus fuisse Lucam medicum, cuius laus est in Evangelio, advertimusque pariter omnia verba illius anime languentis esse medicinam; iterum subdit ibidem idem Yeronimus, dicens Iacobum, Petrum, Iohannem et Iudam, idest Taddeus, septem Epistolas ediderunt tam misticas quam succintas et breves pariter ac longas: breves in verbis, longas in sententiis, ut rarus sit quod earum letione non cecutiat, et ecce hii quattuor quos auctor dicit se vidisse hic in humili aspectu; ultimo ait idem Yeronimus ibi: Apocalipsis Iohannis tot habet sacramenta quot verba; pauca dixi pro merito voluminis; laus omnis inferior est: in verbis singulis multiplices latent intelligentie, et ecce senes solus quem auctor hic dicit se vidisse ultimo venire dormiendo cum facie arguta. Nam talem visionem habuit dictus Iohannes dormiendo in cena super pectore Domini, unde, ut ait Ysiderus, Apocalipsim scripsit, quam dedit illi Deus eo tempore quo Evangelii predicatione in insula Pathomos traditur alligatus, et revelatio interpretatur eorum que abscondita erant modo quia prefati Veteres et Novi scriptores Veteris et Novi Testamenti triumpharunt et victoriosi fuerunt et optinuerunt contra hereticorum scripta prophana in fide que sub coloratione alba hic accipitur et spe que sub viridi et in karitate que sub rubea. Ideo auctor primum ordinem, idest dictos seniores, finxit sub mistico sensu coronatos floribus, idest liliis albis, secundum scilicet dictos Evangelistas frondibus viridentibus, et hos alios septem ultimos rosis et aliis floribus rubeis. Alia per se patent. -Modo post hec auctor, continuando se ad finem precedentis ultimi capituli Purgatorii, ubi finxit se remansisse cum Beatrice ita in vita activa perfectum quod ad stellas et ad celum, idest ad vitam contemplativam, amodo ascendere poterat, fingit nunc, hic procedendo, quod ita stando in dicta summitate et cacumen dicti montis Purgatorii et Paradisi terrestri, orto ibi in alio illo emisperio iam sole in dicto orientali puncto equinoctiali, de quo modo hic supra dictum est, ipsa Beatris se volvit ad solem, illum intuendo fixe ut aquila in eius radios, ut dicitur hic in textu. +{Quando il septentrion del primo cielo.} Hoc trigesimum capitulum apertum est in cortice sic quod in ea modica indiget expositione, at in medulla et integumento occultum valde est et clausum, quapropter advertendum est primo quod inter prophetas priscos et sanctos scriptores Salamon fuit ille qui magis prenuntiavit Christum suam Ecclesiam militantem per eius passionem et mortem in hoc mundo instituturus in Canticis, maxime in capitulo IIII°, dum ibi dicit loquendo in persona Christi ad Ecclesiam: Tota pulcra es amica mea et macula non est in te, veni de Libano sponsa mea, veni de Libano, veni, unde Yeronimus in Prologo Bibie ad hoc inquit: Salamon pacificus dicitur et amabilis Domini, mores corrigit, naturam docet, Ecclesiam iungit et Christum; et hoc tangit hic auctor ut de adventu dicte Ecclesie et stabilitate eius, dum fingit quomodo, firmatis dictis septem donis Spiritus Sancti, hic volvit septem candelabris, et velut illis septem stellis septentrionalibus, ut dicit autor in principio huius capituli, quibus naute sua navigia dirigunt ad cupitos portus, dicti seniores volverunt se ad dictum currum, hoc est quod prophetias suas retulerunt ad Christum et ad dictam eius Ecclesiam militantem illam iam prefigurantes, et unus de eis clamavit: *Veni, sponsa, de Libano*, monte scilicet Iudee seu Fenicie, qui candor seu candidatio interpretatur ut ostendat Ecclesiam Christi per eius mortem habitam in Iudea venisse in mundum ut candidam columbam sine ruga et macula, unde Psalmista ad hanc prophetiam respiciens ait: Facta est Iudea sanctificatio eius, Israel potestas eius, ad cuius Salamonis tanti senis vocem etc. auctor hoc dicit ut tangat quod legitur in III° Regum in capitulo XI°, ibi: Cum iam essent senex Salomon etc. -Inde sequitur Beatrix quomodo in hoc alte creature, idest phylosophantes, vident orma, idest vestigia Dei finis nostri, ad quem finem facta est talis norma pertacta, idest dictus instinctus, subdendo inde Beatrix quomodo in dicto instinctu, ut in quodam ordine rerum, sunt acclines, idest inclinabiles, cuncte nature, naturate subaudi. Est enim natura naturans ipse Deus, et de hac nichil hic; est et natura naturata que dicitur quedam vis insita rebus similia de similibus procreans. Item dicitur etiam natura dictus instinctus ex sensualitate proveniens ad appetendum vel procreandum et educandum, qui etiam dum provenit ex ratione dicitur naturalis equitas seu fas. +Post que dicit hic auctor quod vidit super basternam illam, idest super currum illum decoratum (nam basterna dicitur quilibet currus pannis ornatus secundum Uguccionem), angelos tot et spiritus beatos dicentes *Benedictus qui venis* et flores spargendo, ut dicit textus, alludendo in hoc auctor illis verbis Psalmiste prenunciantis hanc eandem Ecclesiam Christi venturam in forma currus in gaudium sanctorum, qui scripsit dicendo: Currus Dei decem milibus multiplex, milia letantium, Dominus in eis in Sinai, item alludendo verbis illis Virgilii dicentis in VI°: Tu Marcellus eris. Manibus date lilia plenis. Modo ad ea que hic sequuntur prenotandum est quod, secundum quod scribit iste auctor in III° libro eius Monarchie: Quedam Sacra Scriptura fuit orta ante Ecclesiam sepe dictam militantem, quedam cum ipsa Ecclesia, quedam post. Ante quidem Ecclesiam sunt vetus et novum Testamentum, quod *In ecternum mandatum est*, ut ait Propheta; cum Ecclesia sunt veneranda illa concilia principalia et generalia celebrata quattuor, scilicet primum Nicenum, secundum Constantinopolitanum, tertium Ephesinum, quartum Calcedonense, quibus Christum interfuisse nemo fidelis dubitat, cum habeamus ipsum dixisse adscensurum in celis discipulis suis, ut testatur Matheus in fine sui Evangelii: *Ecce ego vobiscum sum omnibus diebus usque ad consumationem seculi*. Sunt et scripta quattuor doctorum Ecclesie, scilicet Gregorii, Augustini, Ieronimi et Ambroxii ac aliorum sanctorum multorum, quibus est studendum homini usque ad ultimum iotam. Post Ecclesiam vero sunt traditiones Ecclesie, scilicet Decretales Epistule, unde Gelasius papa in quodam Decreto ita inquit circa hec: Sancta romana Ecclesia post novi et veteri Testamenti scripturas, quas regulariter suscipimus, etiam has suscipi non prohibet, scilicet dicta quattuor concilia et sinodus; item opuscola sanctorum primorum que in sancta Ecclesia reperiuntur, scilicet beatorum Cypriani, Gregorii, Iohanni Os Auri, Ilari, Ambrosii, Augustini, Yeronimi, Prosperi et Leonis, ac omnium patrum ortodoxorum qui in nullo ab Ecclesia deviarunt; item Decretales Epistule, quas beatissimi pape ediderunt. -Et ut tales vulgares ita moniti desistant ab ulterius procedendo, hic arguit auctor quod nunquam talis aqua, idest talis materia decursa fuit poetando de Paradiso celesti nisi per ipsum nunc hic, ad quod ut ventus spirat sibi Minerva, dea artis et rationis, et ita ethimologizat eam Ysiderus dicendo quod Dicitur Minerva quasi munus artium et inventrix multorum ingeniorum, et ideo dicitur de capite Iovis manasse, eo quod sensus sapientis et ingeniosi, qui omnia invenit, in capite est. Item dicit quod Appollo eum ut nauta ducit, idest virtus intellectiva et speculativa eum elevat. Item quod etiam novem Muse, idest novem virtutes et scientie modulandi poetice, dirigunt eum ad polum et sibi eum demostrant, ut magnes, seu calamita cum acu, monstrat eum nautis; in quo polo est quedam stella fixa dicta Tramontana pro capite steli; et circa eum sunt, ut dicit Ptolomeus in suo Almagesto, due constellationes, quarum una vocatur Ursa Maior, altera Ursa Minor, eo quod poete finxerunt Callistonem mutatam per Iunonem in ursam propter adulterium comissum per eam cum Iove eius viro, et Archadem eius filium in aliam Ursam natum ex dicto adulterio, quam matrem et filium Iuppiter traslatavit in dictas duas constellationes. +Igitur ad propositum volens auctor, continuando se ad proxime precedentia, ulterius procedendo hic ostendere quomodo theologica Sancta Scriptura mediantibus institutis dictorum conciliorum et scriptis prefatorum sanctorum instituta, et firmata dicta nova Ecclesia Christi in eam venit et descendit et cum ea instituta est, fingit hanc Beatricem, figurantem in toto hac poemate dictam theologiam, in dictum misticum currum ita descendisse de celo reportantem dictam Ecclesiam in nube quadam floribus, ut dicit textus, stipata, accipiendo hos flores pro scriptis et voluminibus dictorum sanctorum, et dictos angelos proicientes eos flores pro cherubinorum angelorum virtutibus qui precellunt alios in sapientiam et scientiam. Nam cherubim plenitudo scientie interpretatur, iuxta prefigurationem Salamonis loquentis in persona dicte Ecclesie dicentis in Canticis II° capitulo: Fulcite me floribus, stipate me malis, et subdit: Iam hiems transiit, imber abiit et flores apparuerunt in terra nostra, et Ecclesiastici XXIV° capitulo, incipientis: Sapientia laudabit animam suam et in Deo honorabitur, scilicet ipsa theologia, et in Ecclesia Altissimi aperiet os suum et in conspectu illius gloriabitur, et in multitudine electorum habebit laudem, dicendo *Ego de ore Altissimi prodivi, primogenita ante omnem creaturam, ego feci in celis ut oriretur lumen indeficiens, et sicut nebula texi omnem carnem, ego in altissimis habitavi, et tronus meus in columpna nubis; ego quasi vitis fructificavi suavitatem odoris, et flores mei fructus honoris et honestatis; ego sapientia effudi flumina, ego quasi fluvius Dorix, et sicut aqueductus exivi de Paradiso. Dixi: *Rigabo ortum meum*, quoniam doctrinam quasi antelucanum illumino omnibus, et non solum michi laboravi, sed omnibus querentibus veritatem. Vel potest iste descensus Beatricis in tali allegorica nube referri ad id quod determinat Thomas in principio prime, scilicet quod theologia, que ad Sacram Scripturam pertinet, sit scientia inspirata et revelata a Deo, et que sic differat ab illa theologia que pars phylosophie dicitur, de qua Phylosopho in VI° Methaphysice dicit, et sic etiam a physica scientia, que sequitur naturalem rationem, solummodo differt; describendo inde auctor ipsam talem Beatricem supra velum candidum cintam fronde olive, que arbor consecrata fuit olim Minerve, dee sapientie, item sub viridi clamide indutam de rubeo ut in hoc ostendat theologiam in fide alba in spe viridi in caritate rubea, ut descripte sunt in precedenti capitulo, decorari: nam et Alanus, describens eam theologiam, etiam inquit: Clauditur eam vestis aura perfusa refulgens / quam divina manus et solers dextra Minerve / texuit etc.; fingendo inde auctor in dicta tali apparitione Beatricis umbram Virgilii ibi evanuisse, de quo auctorem lacrimantem, non valentem sibi amenitate dicti Paradisi quam perdidit antiqua mater nostra Eva, ut dicit textus hic, et ipsam Beatricem incutere verbis ita ipsum auctorem eum proprio nomine vocando, ut dicit textus, addendo quod expressio dicti sui nominis hic facta fuerat de necessitate. Hiis ita premissis, videamus quid auctor sub velame allegorico voluerit hic dicere et in sequenti capitulo de se et de ista Beatrice ita ipsum reprehendente; et puto ipsum in hoc presuponere voluisse, videlicet quod iam in sua pueritia, idest in sua prima etate et impubescentia, de facto se dedisse studio illius partis theologie que respicit vetus Testamentum, quo studio dicte prime partis peracto simul cum dicta eius prima etate, et adveniente secunda, scilicet adolescentia seu pubertate incipiente, incohato XV° anno, dum debuisset procedere ulterius ad secundam partem dicte theologie, verum ad ea que sunt novi Testamenti, ut ad nobiliora et salubriora, destitit, et dedit se studio poesie et camenis et oblectamentis vanis poetarum et aliis mundanis et infructuosis scientiis, Transferendo se in aliena castra non tanquam explorator, ut dicit Seneca in IIa Epistula ad Lucilium se fecisse, sed ut transfuga: quod tangit hic auctor dum dicit primo quomodo in ista apparitione Beatricis occulte cognovit eam sine amminiculo sui visus, licet eius spiritus iam tanto stetisset, quod ad presentiam eius Beatricis non foret stupore affrantus, idest attritus, et dum subdit de alta virtute ipsius Beatricis, a qua dicit quod transfixus fuit antequam foret extra pueritiam, item dum subdit inferius ipsam Beatricem dicere quomodo cum suis occulis iuvenibus sustinuit eum longo tempore, tamen dum fuit in solio, idest in introitu sue secunde etatis, dicta Beatrix accipiendo eius secundam etatem pro sua secunda dicta parte novi Testamenti, in qua virtuosior et carior in pulcritudine facta erat, minus fuit sibi grata, elevata de carne ad spiritum. Hoc dicit ut tangat quod ait Apostolus, Ad Romanos VIII° capitulo, dicens: Nichil ergo nunc damnationis est hiis in Christo Iesu, qui non secundum carnem ambulat; lex enim spiritus vite in Christo liberari nos a lege peccati et mortis, qui non secundum carnem ambulamus, sed secundum spiritum; qui secundum carnem sunt, que carnis sunt sapiunt, qui secundum spiritum que sunt spiritus; nam prudentia carnis mors est, prudentia vero spiritus vita et pax; preterea lex veteris Testamenti promictebat suis observatoribus benedictionem temporalis prosperitatis et transgressoribus temporalis adversitatis maledictionem, ut in Deuteronomio XXVIII° capitulo legitur, sed lex nova novi Testamenti observatoribus suis vitam ecternam promictit et transgressoribus Gehennam. Ad propositum igitur, premisso quod superius iam scripsi per Macrobium, scilicet quod quattuor sunt generea virtutum nam sunt politice, sunt purgatorie, de quibus potest dici sermo fuisse hucusque in hoc libro Purgatorii - sunt tertie que dicuntur animi iam purgati et ab omne aspergine vitii iam detersi, quarum est cupiditates non reprimere, sed penitus oblivisci, ex quo patet per se cur auctor hoc flumen Letheum hic fingat; sunt et quarte exemplarie, de quibus statim dicam in capitulo sequenti - auctor in sua persona ut in prima etiam cuiuslibet alterius iam purgati a vitiis et peccatis in hoc mundo mediantibus dictis virtutibus purgatoriis, volens ad dictas tertias virtutes ulterius modo devenire, non sufficiendo sibi hucusque deplorasse eius male acta commissa per eum in faciendo, sed etiam ea que commisit in omictendo. -Nam, sicut vomer aperit terram, et prora navis aquam, ita intelligentia nostra aperit licteram ad id quod includit; et sic de una allegoria habita clauditur ad aliam, nisi iterum aperiatur ut aqua in puppa navis, addendo quod illi gloriosi Greci qui associaverunt Iasonem ad terram Colchi ad vellum aureum acquirendum, scilicet Hercules, Thelamon, Castor, Pollux, Nestor et alii, non magis fuerunt mirati videndo dictum Iasonem arare et seminare dentes draconis custodientis dictum vellum: de qua ystoria vide quod scripsi supra in Inferno in capitulo XVIII°, ut stupidi erunt dicti theologi; et hec pro dicta prima parte premissa huius capituli. +Fingit se hic nunc ita reprehendi auctor de eius omissione studii dicte theologie sub proprio nomine ipsius auctoris a Beatrice: quod quidem duplici modo potest attendi, primo quod auctor in hoc tangat quod naturaliter contingit nobis; nam raro est quin homo, reprehendens se de aliquo defectu ardenter, se ipsum in se ipso non nominet nomine proprio, recognoscendo et videndo se turpiter fefelisse, quod quidem etiam hic tangit dum fingit se in hac aqua ita deformem vidisse, alludendo in hoc auctor verbis Gregorii dicentis in Moralibus: Sacra Scriptura tanquam speculum mentibus nostris apponitur, ut si quid fedum in eis fuerit, videatur ut contingit hic sibi per Beatricem; vel secundo modo hic auctor finxit Beatricem hoc dixisse ut consonaret et conformaret hoc nomen Dantes et referret eius ethicam ad vitium ipsius auctoris, quod fuit modo dando se huic scientie, modo illi relinquendo ipsam theologiam ut instabilis et inconstans ceteram doctrinam moralem, secutus verba Senece dicentis in dicta IIa Epistula ad Lucilium: Distrahit librorum multitudo animum; *Sed modo*, inquis, *hunc librum evolvere volo, modo illum*. Fastidientis stomaci est multa degustare, que, ubi varia sunt, coinquinant et non alunt. Probatos itaque semper lege, et si quando diverti libuerit, ad priores redi, eodem sensu fingit etiam Boetius in I° Phylosophiam ipsum reprehendere de simili dicentem: Tu ne ille es qui nostro quondam lacte nutritus, in virilis robur animi evaseras? At quod talia contuleramus arma que nisi prior abiecisses invicta firmitate tuerentur; agnoscis ne me? quid taces? pudore an stupore? - fingendo se primo reprehendi auctor sub dicto colore a Beatrice tanquam nondum vere perfectus deplorando Virgilium recedentem ita ab ipso, quasi non adhuc explicitus ab amore mundane scientie rationalis, pro qua in hoc passu ipsum Virgilium accipit et ipsam Beatricem pro sapientia divina, unde Augustinus in suo libro De Doctrina Christiana inquit: Hec est recta distinctio sapientie et scientie, et ad sapientiam pertineat intellectualis cognitio ecternarum rerum, ad scientiam vero temporalium rerum cognitio rationalis. In eo vero quod dicit in hec Beatricem in actibus protervam notat quod protervitas non est in verbis sed in actibus - unde in Grecismo dicitur: Inprobus est aliquis verbis factisque protervus - interponendo comparationem ad colorationem eorum que dixerat auctor hic supra de hiis premissis angelis quos fingit hic canere nunc illum Psalmum David: In te Domine speravi, non confundar in eternum, in iustitia tua libera me, inclina ad me aurem tuam, accelera ut eruas me; esto michi in Deum protectorem et in domum refugii ut salvum me facias, quoniam fortitudo mea et refugium meum es tu, et propter nomen tuum deduces me ut nutries me; educes me de laqueo hoc quem absconderunt michi, quoniam tu es protector meus. In manus tuas commendo spiritum meum, redimisti me, Domine Deus veritatis, odisti servantes vanitates supervacue; ego autem in Domino speravi, exultabor et letabor in misericordia tua quoniam respexisti humilitatem meam, salvasti de necessitatibus animam meam, nec conclusisti me in manibus inimici; statuisti in loco spatioso pedes meos, que verba hucusque si David finisset in hoc ficto cantu auctoris non proprie protulissent ad mitigationem impetrandam si bene inspiciantur. -Post hec auctor fingit se elevari cum Beatrice, ut dicit hic textus, ad celum et speram lunarem et ingredi corpus ipsius planete lune, unde ammirative arguit quod si corporaliter ita ingressus est illud corpus, contra naturam fuit, secundum Phylosophum in IIII Physicorum dicentem quod duo corpora non possunt esse in eodem loco simul. Nam granum frumenti non potest repere, idest subintrare, aliud granum illo solido remanente, et hoc tangit hic auctor dicendo quod una dimensio in tali suo ingressu passa fuit alteram. +Inde ex dicta comparatione elicit aliam hic subsequenter auctor de trabibus vivis et de arboribus Appennini, montis Ytalie, et de nive in eis congelata et inde liquefacta dum spirat meridiana terra suos tepidos ventos, in qua regione est quedam terra vocata Cyena ita sub tropico cancri et sub sole ibi eminente, quod nullam umbram facit ibi ad solem aliquod corpus vel arbor, de qua Lucanus in secundo ait: Egypto atque umbras nusquam flectente Cyene. + +Inde fingit Beatricem ad hoc respondere dictis angelis, non quod sit opus eis dicendo sua tali responsione cum semper notent, idest cum semper aprehendant in divino aspectu cuncta preterita presentia et futura girando se et rotando circa essentiam divinam, ut dicit iste auctor in capitulo XXVIII° infra in Paradiso; et hoc tangit etiam hic fingendo Beatricem dicere ex hoc eis quod ideo eius talis responsio est cum maiori cura, subaudi quam deberet, sed hoc narrat non propter eos sed propter personam auctoris, ut doleat de reprensione tali per eam sic per indirectum contra ipsum obiecta: dicendo quomodo ipse auctor, non tantem propter opus magnarum rotarum, idest septem sperarum seu colorum septem planetarum stellarum vagarum, que dant nobis nostra ascendentia cum signis duodecim stellarum fixarum octave spere secundum quod associantur, ut dicitur hic, simul ut patet in ascendente eius auctoris ut ipse testatur infra in Paradiso in capitulo XXII°, quod fuit cum planeta Mercurii associata cum signo Geminorum, quarum stellarum ita associatarum effectus est reddere hominem ingeniosum et licteratum, et hoc est quod tangit hic auctor de sotietate stellarum - sed etiam propter infusam gratiam divinam excedentem omnem effectum constellationum predictarum tanquam melior res - ut tangit etiam iste auctor supra in Inferno in capitulo XXVI°, ibi dum dicit: Sì che, se stella bona o miglior cosa etc., quod exemplificari potest in Esau et Iacob simul nascentibus sub eodem ascendente et constellatione, et tamen gratia favente Dei Iacob gratus fuit Deo, Esau non, ut scribet iste auctor infra in Paradiso in capitulo penultimo, ubi de hoc vide, concludendo hic Beatrix quomodo hoc contingit auctori dimictendo divinam scripturam propter mundanam, contra doctrinam Phylosophi dicentis in X° Ethycorum contra Simonidem poetam forte in eodem defectu cum isto auctore culpandum quod Homo se debet trahere ad divina in quantum potest aliter ad interitum nostra potentia tendit, et contra illa que obicit phylosophia Boetio in I° in simili etiam reprehensione dicendo de oblectamentibus vanis poetarum: Quis has scenicas meretriculas, idest camenas poeticas, ad hunc egrum permictit accedere? Hee sunt que infructuosis spinis uberem fructicibus rationis segentem necant hominum que mentes assuefaciunt morbo, non liberant. Igitur ite, o syrene, usque in exitium; per que verba satis potest fieri concludendo in fine isto huius capituli. + +{O tu che sei de là dal fiume sacro.} In hoc XXXI° capitulo auctor fingit Beatricem de obliqua eius reprensione redire ad directam, continuando se adhuc ad proxime dicta contra ipsum auctorem, monendo eum ut confiteatur vera esse que iam dixit sine cuncta, idest sine dubia mora; que auctor plorando fingit se confirmasse, et Beatricem arguendo sibi dicere cur destitit a desideriis eius theologie beatificantis nos in hoc mundo per alias affectiones; quo respondente sibi, ut patet hic in textu, scilicet quomodo presentes res, subaudi mundane, volverunt cum sua falsa placibilitate eum post extinctam ipsam Beatricem, adhuc instat Beatrix dicens contra auctorem, quod bene est notum ei id quod querit, sed cum proprio ore quis confitetur, rota voluntatis volvit se ad contrarium, ut contingit beato Gregorio confitenti se ab Alexandro episcopo, de quo alias, ei in quadam Epistula scribendo, inquit: Omne in tuis auribus quod michi de me displicebat exposui, quoniam diu longeque conversionis gratiam distuli etc., tangendo de sirenis hic, idest de attractionibus mundanis, ut plene de eis scripsi supra capitulo XVIIII°. Modo si hec alia que hic sequuntur, scilicet de morte ipsius Beatricis et de eius carne sepulta et membris, ut dicit textus, allegorizare volumus, premictenda sunt hec que scribit Apostolus dicendo Ad Galatas IIII° capitulo, et que etiam tetigi supra in rubrica libri Inferni: Dicite michi, qui sub lege vultis esse, legem non legistis? Scriptum est enim quoniam Abraam duos filios habuit: unum de ancilla, unum de libera; sed qui de ancilla secundum carnem natus est, qui autem de libera, per repromissionem; que sunt per allegoriam dicta; hec enim sunt duo Testamenta, unum quidem in montem Synai, in servitute generans, que est Agar. Synay mons est in Arabia, qui coniuctus est ei qui nunc est in Yerusalem et servit cum filiis suis. Illa autem que sursum est Yerusalem, libera est, que est mater nostra. Nos ergo, fratres, secundum Isaac promissionis filii sumus, sed quomodo tunc is qui secundum carnem natus fuerat, persequebatur eum qui secundum spiritum, ita et nunc. Sed quid dicit Scriptura? *Ecce ancilla et filium eius, non enim heres erit filius ancille cum filio libere*; itaque, fratres, iam non sumus ancille filii, sed libere:. qua libertate Christus nos liberavit benedictus. State et nolite iterum iugo servitutis contineri; et sequitur in capitulo sequenti: Si circumcidamini, Christus nobis nichil proderit; evacuati estis a Christo. Nos autem spiritum ex fide, spem iustitie expectamus. Nam in Christo circumcisio nec aliquid valet, sed fides que per karitatem operatur. Item prenotanda sunt que etiam tangit circa hoc textum Ecclesiastici, capitulo XLIIII° dicens: Abraam magnus pater conservavit legem Excelsi et fuit in testamento cum illo, et in carne eius stare fecit testamentum, et in XXIIII° capitulo etiam dicens in persona ipsius theologie: Et sicut nebula texi omnem carnem: ex quibus verbis et auctoritatibus satis possumus invenire in hoc passu ad velatam intentionem auctoris loquentis hic in persona Beatricis ita de se, ut de muliere olim corporali et carnali, prout fuit in hac vita, et inde mortua et sepulta, ut res mortalis; que eius auctoris intentio fuit hic, mistice loquendo, ut quemadmodum mortua dicta Beatrice ut femina quadam corporali et carnali, eius anima viguit spiritualiter, trahens ad se virtualiter potentias et virtutes corporeas, ut dictum est supra in XXV° capitulo, ita ipsa sacra theologia, figurata in persona eiusdem Beatricis, mortua, idest finita in dicta sua parte prima et vita quodammodo carnali et corporali temporis legis et veteris testamenti, cepit vigere et viget in presenti tempore gratie et novi Testamenti, quasi ut anima spirituali, immortalis et pulcrior et nobilior, ut est anima suo corpore, ac trahens ad se omnes virtutes et potentias dicti veteris Testamenti ad unionem nostre fidei. Et sic ad propositum, ubi dicit hic dicta Beatrix, ut dicta theologia, de eius carne sepulta, intelligere debemus de dicta prima eius parte dicti veteris Testamenti quasi defecta hodie, in quantum carnalia tractabat et promictebat et temporalia, at nunc in novo testamento spiritualia promictuntur. Hoc etiam intelligi debet simili modo dum dicit ipsa Beatrix auctori hic subsequenter quomodo nunquam natura vel ars, idest pictura, sibi presentavit quicquam placibilius suis membris dispersis in terra, referendo hec membra ad volumina dictorum veteris et novi Testamenti, et ad scripta sanctorum super eis edita. Ex quo arguit statim ipsa Beatrix, si tantum bonum defuit ipsi auctori propter eius mortem, idest propter eius talem transmutationem usque ad eius terminum, studendo venit ipse auctor ac destitit in ingressu novi Testamenti, secundum fictionem superius sepe tactam; quomodo quidem dicta sacra theologia superet ceteras alias scientias, mundanas scilicet et humanas, audi Phylosophum dicentem in I° Metaphysice quod ipsa Theologia est sola libera scientiarum et sola suimet causa et possessio divina, non humana, cuius solus Deus habet honorem, virum autem non dignum, secundum Simonidem poetam; et audi Ambrosium, Super Epistulam Colossensium etiam dicentem: Omnis ratio superne scientie vel terrene creature in eo est qui est caput earum et auctor, ut, qui hunc novit, nichil ultra querat, quia hic est perfecta virtus et sapientia, et quicquid alibi queritur hic perfecte invenitur; unde Cassiodorus, Super Salterio, inquit: Omnis splendor rethorice eloquentie, omnes modi poetice locutionis, quelibet varietas decore pronunciationis a divinis scriptoribus sumpsit exordium, quos auctor hic pro dictis membris Beatricis accipit, ut supra dictum est. Et sic detrahendo poesie improperat hic Beatrix auctorem de pargoletta, ut dicit textus; nam, mortua ipsa Beatrice, vult dicere auctor quomodo procus effectus fuit alterius domine sub nomine pargolette, pro qua moraliter sensit de poesia, dicendo in quadam cantilena sua: Io mi son pargoletta bella e nova etc. Que reprehensio Beatricis, ut figurate theologie, potest dici obiecta auctori allegorice merito per ipsam theologiam in persona multorum theologorum dissuadentium ipsam poesiam et alias mundanas scientias, obmissa dicta Sacra Scriptura; inter quos est beatus Augustinus in II° De Civitate Dei dicens Platonem dixisse poetas fore expellendas de civitatibus, subaudi qui scenica figmenta componunt, ac etiam Yeronimus, Ad Damasium scribens de prodigo filio dicens: Sacerdotes, omissis Evangeliis et Prophetis, videmus comedias legere, amatoria buccolicorum versuum verba cantare, tenere Virgilium; nonne vobis videtur in vanitate sensus et obscuritate mentis ingredi qui iambum fervet, qui tantam metrorum silvam in suo studio vel corde distinguit et congerit? et In Epistula ad Ephesios ait: Legant episcopi, qui filios suos secularibus licteris erudiunt, et faciunt illos comedias legere et mimorum turpia scripta cantare. Et ex hoc Ysiderus in libro Sententiarum ait: Ideo prohibetur Christianus legere figmenta poetarum, quia per oblectamenta fabularum nimium mentem excitant ad inventiva libidinum. Hanc tamen improbationem poesie reducas ad illos qui Ad voluptatem, non ad eruditionem, ut errores gentilium detestentur legunt poetas, ut scribit Gratianus in Decretis. Unde Augustinus in libro Contra Manicheos ait: Si quid veri de Deo Sybilla vel Orpheus aliive gentium vates aut phylosophi predixisse perhibentur, valet quidem ad paganorum vanitatem revincendam, non tamen ad istorum auctoritatem complectendam; item et Beda, Super libro Regum, inquit etiam: Si que utilia in poeticis libris et aliis secularibus inveniuntur, sumere licet. Alioquin Moyses et Daniel sapientia et licteris Egiptiorum et Caldeorum non paterentur erudiri, et cum hac distinctione intelligatur etiam Phylosophus sic dicens in primo Metaphysice secundum proverbium: Multa mentuiuntur poete, et Rabanus etiam dicens Yeronimum ab angelo verberatum sive correptum cum legeret libros Ciceronis, interferendo hic auctor in persona Beatricis illi Salamonis: Frustra iacitur rete ante occulos pennatorum, et sic homines barbati possunt dici in hoc pennati, et hoc est quod tangit Beatrix, contra auctorem ut completum hominem, hic de barba; ad quam sententiam facit quod ait Iuvenalis dicens: Quedam cum primo resecantur crimina barba. Item tangit de vento Affrico spirante de terra et contrata Getulie in occidentali parte Africe ubi iam Iarba rex regnavit, ut dicit hic textus. + +Inde auctor, volens ostendere in sua persona quomodo in hoc mundo homo perfecte purgatus et correctus ita mediante vita activa, ut possit dicere cum Psalmista hec verba eius tacta hic: Asperges me Domine isopo et mundabor; lavabis me, et super nive dealbabor, ac etiam, ut oblitus omnium dolendorum, dicat ultra quod Apostolus, III° capitulo Ad Phylippenses dicens: Non ut iam perfectus sim me arbitror comprehendisse, aut que retro sunt obliviscens moraliter, coniungitur virtutibus cardinalibus supradictis et subsequenter teologicis virtutibus et per eas amori sacre theologie datur, fingit hic nunc se post dictam correctionem trahi ad hoc flumen oblivionis Letheum et offerri dictis virtutibus moralibus prius dicentibus ei quomodo in illo Paradiso terrestri sunt nimphe et in celo stelle, et quomodo preordinate famule fuerunt dicte Beatrice, idest theologie, antequam vigeret in mundo. In quo passu ad intelligentiam veram auctoris prius hec premictamus que scribit Macrobius Super Sompno Scipionis dicens: Quattuor esse genera virtutum quaternarum harum cardinalium: nam prime sunt politice, que ad regimen rei publice respiciunt in hoc mundo, de quibus dixit Yeronimus dum ait: Virtutibus Romani promeruerunt imperium; secundae sunt purgatorie, que in hominibus resident qui decreverunt se a corporis contagione purgari, de quorum statu, ut de Purgatorio quodam, auctor allegorice a principio huius libri presentis Purgatorii usque ad hunc transitum Lethei fluminis tractavit; tertie sunt purgati iam animi et ab omni huius mundi aspergine detersi, de cuius talis animi hominis statu de Paradiso terrestri quodam nunc sermo hic est; quarte sunt et dicuntur exemplares, que in ipsa divina mente consistunt, a quarum exemplo relique omnes per ordinem defluunt; nam si rerum aliarum, multo magis virtutum ideas esse in mente divina credendum est, quod tangit hic auctor dum inducit dictas virtutes dicere quomodo antequam ipsa Beatrix, idest ipsa theologia, descenderet in mundum, ordinate, idest predestinate fuerunt ancille sibi, ad quod ait Apostolus, Ad Corinthios, capitulo II°, ita dicens: Loquimur Dei sapientiam in ministerio absconditam quam predestinavit dominus ante secula in gloriam nostram. Ad quam premissam evidentiam facit etiam quod ait Thomas in sua Summa de Vitiis et Virtutibus dicens: Virtus duplicem habet comparationem: unam ad id a quo est, scilicet ad Dei liberalitatem, cuius donus est, et sic dicitur gratia, quasi bonum a Deo gratis datum. Et ex hoc alibi idem Thomas tenet quod nedum virtutes theologice, fides, spes et karitas infundantur parvulis et adultis in baptismo, sed etiam iste morales, prudentia scilicet, iustitia, temperantia et fortitudo. Aliam comparationem habet virtus ad id quod ad ea, scilicet opus suum, et sic vocatur virtus ad quod etiam ait Augustinus: Actus virtutum sunt in via, sed in patria idem erit virtus et premium, et sic hic virtus in actu, ibi in effectu, hic in officio, ibi in fine. Igitur ad propositum: in quantum hee virtutes considerentur in suo abstracto, et a mente et gratia divina mediantibus corporibus celestibus infundi in nobis possunt, quia ut stelle dici fore in celo, et ex hoc Ovidius, in I°, virtutem dicte iustitie vocat Astream, ac iste auctor, etiam dum finxit eas ut stellas supra in capitulo I° huius Purgatorii et in capitulo VIII°; in quantum vero considerentur pro effectibus suis hic inferius possunt quasi dici nimphe, idest virgines, in virtute ita superantes humanitatem, ut quasi dee quedam in hoc mundo reputate sint. Ex quo duplici respectu Dyana virgo talis in celo stella luna dicta est, et hic in terra nimpha, licet poete olim ut plurimum nimphas acceperint pro limphis, idest pro aquis fluvialibus et fontanis. Nam dicit Papia quod hoc nomen nimphe a nube derivatur, que aquam habet producere, unde Virgilius in persona Iunonis, que pro elemento aeris poetice ponitur, creante nubes ait: Sunt michi bis septem prestanti corpore nimphe. Item et Ysiderus in X° Ethymologiarum dicit quod Nimphe, dee aquarum, dicte sunt a nubibus quasi numina limpharum, prout Naiades fontium, Nereides maris, et Driades silvarum; cum quibus videtur concordare Gregorius, allegorice scribens super illo verbo Genesis: Primo fluvius egrediebatur de loco voluptatis ad irrigandum Paradisum, dicendo: Quattuor flumina Paradisum irrigant, quia dum hiis quattuor virtutibus cor infunditur, ab omni carnalium estu temperatur. Sub qua etiam allegoria auctor potest vocare eas hic Nimphas etiam Limphas, lavantes nos ab omni sorde mundana in hoc mundo in statu perfecto virtuoso; unde Phylosophus, ad hoc respiciens in II° Ethycorum inquit: Virtutes perficiunt habentes eas et opus eorum bonum reddunt. Quas virtutes morales post hec fingit hic auctor ipsum ducere ad occulos Beatricis ut ad eius pulcritudinem, idest ad licteralem intellectum Sacre Scripture allegorice loquendo, ut ad eius theoricam, sed ad eius anagogicum intellectum, idest ad spiritualem inclusum in ipsa lictera, dicunt sibi quod alie tres virtutes theologice acuent eius occulos cum suis Evangeliis et Epistolis Apostolicis tanquam profundius discernentes; in quo intellectu, ut in occulis ipsius Beatricis, dicit se auctor vidisse dictum grifonem, idest Christum, Deum verum et hominem, ut viderunt Apostoli eum in transfiguratione in monte, de qua statim dicam in capitulo sequenti, ut sol videtur in speculo; in quo vult tangere auctor quod ait Apostolus, Ad Corinthios XIII° capitulo, dicens: Videmus enim nunc per speculum in enigmate ipsum Christum ut ipsum Deum nobis loquentem per ipsam sanctam evangelicam theologiam, unde idem Apostolus, Ad Ebreos in Epistula Ia ait: Multifariam multisque modis olim Deus loquens patribus in prophetis novissime diebus istis locutus est nobis in filio, qui cum sit splendor glorie et figura substantie eius etc. + +Ultimo dicit quomodo, gratia dictarum trium virtutum theologicarum, vidit risum in ore Beatricis ut secundum eius pulcritudinem adeo splendidum et venustum ut nullus poeta in parnaso bibens de eius citerna, idest de eius fonte Elicona, vix posset enarrare. Quantum ad allegoriam, hec secunda pulcritudo Beatricis existens in ore eius ut risus, debet allegorice accipi pro illa secunda lictera P quam Boetius vidit in extremo vestis Phylosophie, que lictera *Pratica* sonat, sicut superior lictera T *Theorica*, ut ipse scribit in I° Consolationis, que pratica theologie per lectiones, sermones, disputationes et predicationes viva voce a doctoribus theologie tota die precipitur oretenus ut risus ab ore, ut fingit hic auctor, ex qua dicta theorica magis elucescit, unde Yeronimus in Prologo Bibie in hoc ait: Habet nescio quid latentis energie vive vocis actus, et in aure discipuli de auctoris ore transfusa fortius sonat. + +{Tant eran gli occhi mei fissi et attenti.} In hoc XXXII° capitulo, premisso de decenni siti, de qua sub allegoria vult ostendere se tantum tempus perdidisse vacando a pratico studio theologie, ac etiam premisso quod ait Phylosophus in II° De Anima dicens: Excellentia sensibilium corrumpit sensum, auctor, continuando se adhuc ad proxime precedentia, ad propositum volens se referre adhuc in sua persona ad ea que perfectus homo purgatus a vitiis in hoc mundo in statu virtuoso mediante vita activa debet agere et meditari ut prudens, temperatus et iustus, vere tangit quomodo debet suam mentem adhuc dirigere, visa origine nostre Ecclesie militantis prenumptiata, ut superius dictum est, per prophetas, ad videndum et contemplandum qualiter iam existens per Christum auctorem eius disposita fuit ante et post eius passionem, in eo quod hic nunc fingit auctor ipse dictam beatam gentem ita se revolvisse, quasi de veteri ad novam Ecclesiam provisam a Iohanne, Apocalipsis III° capitulo, dicente: Et scribam civitatis nove Ierusalem que descendit a Deo meo de celo, et dictam Beatricem, idest sacram theologiam, ita etiam descendisse de dicto curru, idest de dicta Ecclesia nova in mundum, et dictum grifonem dictum currum ligasse dicte arbori sicce, et mox facte frondifere, ut dicit hic textus, in quo allegorice auctor tangit quomodo Christus, renovata sua dicta Ecclesia militante per eius redemptionem ad statum restitute virtutis obedientie, eam reparavit sua nova lege evangelica. Ad quod ait Apostolus, Ad Ebreos, VIII° capitulo, inter alia dicens: Omnia facito secundum exemplar tibi ostensum in monte; nunc autem melius sortitus est ministerium quanto melioris Testamenti meditator est, quod in melioribus promissionibus sancitum est. Nam si illud prius culpa vacasset, non utique secundi locus fuisse hoc testamentum quod disponam post dies; dicit Dominus: Dabo leges meas in mentes eorum, nam novum veteravit prius etc.; et Ad Ephesios, capitulo V°, ait: Viri, diligite uxores vestras sicut Christus dilexit Ecclesiam et semetipsum tradidit pro ea, ut illam sanctificaret, mundans eam lavacro aque in verbo vite ut exhiberet sibi eam gloriosam non habentem maculam neque rugam. Quam arborem auctor accipit hic etiam pro ligno moraliter scientie boni et mali, in qua arbore sicut prevaricatio primorum parentum fuit inobedientia et superbia ex qua deificata potuit dici fuisse ita obedientia Christi et humilitas reparavit in nostram vitam et salutem - unde idem Apostolus, Ad Phylippenses, II° capitulo, inquit: Christus, cum Deus esset, se exinanivit in formam servi et factus est obediens usque ad mortem, mortem autem crucis, et Ad Ebreos, V° capitulo, etiam ait: Christus, cum filius Dei esset, didicit ex hiis que passus est obedientiam - quod tangit auctor dum fingit dictam gentem circa dictam arborem sic cridare beatum illum grifonem in eo quod non scindit de illo ligno excedendo in appetitu iusti et comodi, ut dicti primi parentes fecere; de quo duplici appetitu, et cur talis arbor ita fit excelsa, statim dicam in sequenti capitulo comparando ipsam arborem in altitudine illis de Yndia, de quibus Virgilius in Georgicis ait: Aut quos Occeano propior gerit Yndia lucos, / extremi sinus orbis, ubi aera vincere summum / arboris aut ulle iactu potuere sagipte? et Lucanus in IV°: Ethera tangentes silvas liquere Coatre, populi scilicet extremi Yndie, ad cuius arboris allegoriam facit quod ait Tullius dicens: Omnia alia caduca sunt; virtus una est altissimis defixa radicibus; nam hoc demum sapientie est, ut omnia tua in te posita esse ducas, humanos casus virtute inferiores putes. + +Inde facit aliam comparationem de renovatione nostrarum plantarum que fit in medio Martii dum sol est in signo Arietis, quod signum sequitur secundum cursum novi celi signum Piscium, quod auctor sub nomine illius piscis qui dicitur lasca hic designat, et hoc antequam sol iungat suos cursores equos sub alia stella, idest sub alio signo Zodiaci. Attribuunt enim poete ipsi soli et eius quadrige quattuor equos, quorum primus dicitur Eous, idest rubicundus, cum tali colore sol primo surgat, secundus Acreon, idest splendens, ut enim tertia hora lucidior suis momentis, tertius Lampas, eo quod ardentior in meridie ferveat, quartus Phylogeus, idest amans terram, quod in ultima parte diei contingit. Item et comparative tangit quod scribit Ovidius in I° hic auctor, quomodo scilicet Iupiter iacuit cum quadam nimpha nomine Io, ex quo Iuno eam transmutavit in vaccam, et eam dedit in custodiam Argo habenti centum occulos, quam volens ab eo liberare de mandato ipsius Iovis, Mercurius adivit dictum Argum et coram eo cepit sonare dulcissime cum sua quadam fistula, et querente dicto Argo unde illam habuerat, dictus Mercurius cepit dicere quomodo quedam nimpha alia de Ortigia, nomine Siringa, iam adamata fuit a quodam Deo vocato Pan, quem fugiens dicta Siringa, veniens ad flumen Ladonis, non valens illud transire, conversa est in arundinem, de cuius calamis dixit Mercurius se habuisse dictam fistulam, in qua tali recitatione dictus Argus incepit soporare et claudere occulos in sompnum, tuncque Mercurius occidit eum et dictam Io liberavit. + +Iterum subsequenter auctor facit aliam comparationem de se excitato a dicta Matelda ut a vita activa, ut fuerunt a voce Christi excitati Petrus, Iacopus et Iohannes, quos, ut scribitur Mathei XVIII° capitulo: Ipse Dominus duxit eos in montem excelsum et transfiguratus est ante eos, et resplenduit facies eius sicut sol, et vestimenta eius sicut nix facta sunt, et apparuerunt ibi Moyses et Elia, et nubes obumbravit dictos discipulos, de qua vox quedam exivit dicens: *Hic est filius meus dilectus in quo michi bene complacui*, quam discipuli ita audientes ceciderunt in faciem eius, quibus inde Christus dixit: *Surgite*, ut dixit Lazero, *in morte dormienti*, quod tangit hic auctor dicendo quod dicta vox Christi maiores sompnos excitavit, et levantes occulos non viderunt nisi Iesum, quod totum fuit ostendere flores meli, idest arboris mali pomiferi celi, idest signa deitatis que erant in ipso Christo, ut dicit hic textus, tangendo inde auctor, in eo quod dicit quomodo ille grifon ascendit in celum cum sua comitiva, quomodo post ascensum Christi in celum cum sanctis patribus, (de quo Psalmista ait: Psallite Domino qui ascendit in celum ad Orientem) Beatrix, idest sacra theologia, remansit in mundo in custodia dicti currus representantis dictam Ecclesiam militantem, sedens super radicem dicte arboris, idest super fundamento virtutibus obedientie, circumdata a dictis septem nimphis, idest a dictis septem virtutibus cum dictis septem candelabris accensis, idest cum septem supradictis donis Spiritus Sancti, quod tetigit prophetia, ideo dicentis Apocalipsis II° capitulo: Et angelus Ecclesie Ephesi, qui tenet septem stellas in dextera sua et qui ambulat in medio septem candelebrorum etc., inducit auctor Beatricem dicere sibi quomodo ibi in illo loco Paradisi Terrestri, tropologice sumpto pro statu virtuoso huius vite, ut supra sepe dictum est, erit modico tempore silvanus cum ea, quasi includat in sua persona hominem virtuosum perfecte in hoc mundo esse, ut erat ille Deus Silvanus, quem invocat cum aliis diis Virgilius, dicens in principio Georgice: Et teneram ab radice ferens, Silvane, cupressum, sed erit cum ea civis illius comunis patrie celestis, ut est Roma hic, et ideo vocat eam Romam, et Christum romanum, et ideo dicit ei quod antequam inde discedat advertat quid ibi videbit, faciens eum in virtute fortitudinis perfectum videndo, et intimando quod Ecclesia predicta militans, idest collectio fidelium, passa est in persecutionibus et tribulationibus suis olim et passura est, firma tamen et constans continue manens, unde dicitur quod navicula Petri potest vexari, non periclitari, idest ipsa Ecclesia. Ideo incipit primo sibi ostendere ut ipse et quisque alius perfectus taliter inhereat fortitudo magis quomodo persecuta fuit dicta Ecclesia, idest collectio predicta catholicorum Christianorum a quondam decem imperatoribus, ut scribit Augustinus in XVIII° De Civitate Dei plene de hoc, primo scilicet a Nerone, secundo a Domitiano, tertio a Traiano, quarto a Marco Antonio, quinto a Severo, sexto a Maximiano, septimo a Detio, octavo a Valeriano, nono ab Aureliano, decimo a Deuclitiano. Unde Yeronimus ad hoc respiciens sic in Prologo Apocalipsis ait: Videns Deus Pater tribulationes quas passura erat Ecclesia ab Apostolis fundata super petram Christum, ut minus timeantur disposuit una cum Filio et Spiritum eius revelare: revelavit ei tota Trinitas Christi secundum humanitatem Christi, vero Iohanni per angelum, Iohannes vero Ecclesie quinta scilicet passa sit tempore primitivo et patietur tempore novissimo Antichristi. + +Quod totum auctor sequens, fingit hic hanc aquilam quam accipit pro imperiali potentia ita hanc arborem et currum representantem Ecclesiam predictam militantem sub significatu collectionis Christianorum incutere, alludendo verbis Exechielis prophete prenunciantis etiam hec in XVII° capitulo dicendo: Aquila grandis magnarum alarum, longo membrorum ductu, plena plumis et varietate, venit ad Libanum et tulit medullam cedri, summitatem frondium eius avulsit et transportavit eam. Secundo tangit de alia incussione hic auctor dicte talis nostre Ecclesie facta ab illo pseudo propheta Macometto, qui sua astutia et malitia ut vulpis infinitas nationes traxit sub eius lege, de quo plenius scripsi supra in Inferno in capitulo XXVIII°. Et hoc tangit hic auctor dum fingit hanc vulpem ita se tulisse in dictum vehiculum, et inde fugatam a Beatrice, idest abiectam a nostra Sacra Scriptura, ut quid inefficax, de quo forte etiam predixit Iohannes, Apocalipsis XVIIII° capitulo scribendo: Et apprehensa est bestia et cum illa pseudopropheta qui fecit signa his quos seduxit. Tertio tangit de alia successiva peste dicte Ecclesie que fuit donatio Constantini facta Ecclesie, in quantum pro prelatura dicta Ecclesia hic accipiatur ut in specie, secundum quod Glosatores Iuris Canonici interdum accipiunt quarta die sui baptismi de mundanis et temporalibus terrenis bonis, qua die intonuit vox de celo et audita est in urbe dicens: *infusum est hodie venenum in Ecclesia Dei*, et tangitur etiam hic in textu quod tangit hic auctor dicendo dictam aquilam iterum descendisse et dimisisse in dicto curru suas plumas, alludendo etiam in hoc verbis dicti Ezechielis hoc prophetantis et dicentis in preallegato libro eius capitulo sic: Et facta est alia aquila grandis magnis alis multisque plumis etc. Quarto tangit auctor hic quomodo, habita dicta donatione temporalium bonorum a Constantino, diabolicus motus invaluit magis et invalet quam olim in Sinagoga in dicta Ecclesia sumpta in hac parte pro dicta prelatura ad bona terrena acquirenda, in eo quod dicit quod vidit terram scindi hic et inde exire istum draconem qui pro dicto motu cupiditatis hic ponitur, et mictere acculeum suum in dictum currum et eum retrahere, ut facit vespis et ex dicta partiri pluma. Unde, impletum totum dictum currum, subaudi facultatibus temporalibus venenantibus pastores et prelatos in illa maledictione que contra talem Sacra Scriptura fulminat, dicens Ecclesiastici II° capitulo: Ve peccatori ingredienti terram duabus viis ingreditur, qui in Ecclesia vult servire Deo et Mamone, qui demon dicitur cupiditatis et avaritie, de quo Dominus, Mathei VI° capitulo, ait: Non potestis etc., ad quam etiam maledictionem sic dicitur Ezechielis XVIII° capitulo: Ve pastoribus Israel qui pascebant semetipsos; item quod legitur de Uadab et Abin, sacerdotibus Aron, in Levitico, capitulo X°, addentibus ignem alienum divino, et mortui sunt, ubi exponit Glosa: Ignem alienum, idest ambitionis et cupiditatis ardore, et Malachie capitulo primo: Quis est in vobis qui claudat hostia et incedat altare meum gratuito? Ex quibus prophetis satis ad propositum provisa patet esse temporalia ista putrefactura ymo submersura multos in Ecclesia Dei, propter quod aqua vocantur. Unde Apocalipsis XII° capitulo legitur: Et misit serpens ex ore suo post mulierem aquam tanquam flumen, ut eam faceret ab eo trahi, ubi dicit Glosa: Mulier ista Ecclesia est quam serpens antiquus temporalium habundantia querit submergere, et iam submersit ut plurimum, ut subditur eodem capitulo dum dicitur ibi quod dictus draco Cum cauda sua trahebat tertiam partem stellarum celi; O vesani prelati legentes tota die Christum eiecisse vendentes et ementes de templo et mensas nummulariorum evertisse, et Glosa ibi etiam dicente: Altaria Dei ita vocat propter avaritiam sacerdotum ac etiam non timentes dispensatores esse terrenorum bonorum in Ecclesia, cum legant etiam Iudam, primum dispensatorem temporalium in Ecclesia, fuisse furem proditorem et homicidam sui, ac etiam legentes Christum amatorem paupertatis, in tantum ut pauperes spiritu vocet beatos, ut Mathei V° legitur. + +Quinto auctor, sequendo visionem Iohannis sic scribentis in sua Apocalipsi de confusione dicte nostre Ecclesie militantis in quantum pro prelatura sumitur, ut supra tetigi: Veni et ostendam tibi dampnationem meretricis magne que sedet super aquas multas cum qua fornicati sunt reges terre, ut in capitulo XVII° dicte Apocalipsis legitur, sedentem super bestiam plenam nominibus blasfemie, habentem capita septem et cornua decem, fingit hic hunc misticum currum ita se vidisse transformari, habentem dictam meretricem supra se ac tot capita et cornua, super quibus verbis dicit quedam Glosa quod dicta Meretrix significat Antichristum sive congregationem malorum que erit tempore suo, et quod dicta septem capita septem vitia significant principalia que tali tempore potissime vigebunt; decem vero cornua predicta significant decem regna que dicto tempore surgent. Cum qua expositione videtur concurrere textus in preallegato capitulo ubi ipse Iohannes, exponendo se ipsum, sic ait: Septem capita septem montes sunt super quos mulier sedet, et decem cornua decem reges sunt qui regnum mundi acceperunt etc., vel aliter, ne iste auctor videatur sibi ipsi contrarius hic, ubi in prima parte sumit et vitiosam hanc meretricem et hec septem capita et decem cornua, et in capitulo XVIIII° Inferni, ubi dicit de hac mistica muliere que modo nata est cum hiis septem capitibus, et a decem cornibus habuit argumentum, donec virtus placuit viro eius, post pastores Ecclesie dicte, premictendo dicamus quod auctor ipse in hoc habuit duplicem respectum, ut habuit etiam dictus Iohannes in dicta eius visione: nam primo respectu auctor consideravit originem dicte Ecclesie nascentis et descendenti de celo cum Christo cum septem capitibus, idest cum septem virtutibus moralibus et theologicis et cum decem cornibus, idest cum decem preceptis decalogi numeratis Exodi XX° capitulo, scilicet: Non occides, non mecaberis, non furtum facies, non loqueris contra proximum tuum falsum testimonium, non concupisces rem proximi tui, non desiderabis uxor eius, non servum, non ancillam, non bovem, non asinum, nec omnia que illius sunt; non habebis deos alienos et non facies tibi sculptile, non assumes nomen Domini invanum, Sabbatum serva, honora patrem tuum et matrem tuam, de qua sancta natione Ecclesie et origine ait dictus Iohannes in XII° capitulo dicte eius Apocalipsis, dicens: Et apertum est templum Dei in celo, et visa est Arca Testamenti eius in templo eius, et apparuit mulier de celo, amicta sole, et luna sub pedibus eius, et draco habens capita septem et cornua decem. Et in XXI° capitulo ad idem ait: Et vidi celum novum et terram novam, et vidi civitatem sanctam Yerusalem novam descendentem de celo a Deo, paratam sicut sponsam ornatam viro suo, et ecce tabernaculum Dei etc., et sic, secundum hunc primum respectum predictum, intelligatur loqui auctor in dicto XVIIII° capitulo Inferni. Hic vero intelligatur loqui secundum alium respectum, scilicet ut loquatur de ipsa dicta Ecclesia ut de iam sepe dicta prelatura de virtuosa et bona facta nunc in processo ita vitiosa et mala, ita quod ubi olim erant sua septem capita predicta septem virtutes principales iam supradicte hodie sint septem vitia principalia subrogata illis et decem precepta Dei ut decem cornua eius olim, sint hodie decem precepta diaboli et prevaricationes dictorum preceptoris Dei, et sicut tres virtutes theologice ut prestantiores super temo dicti talis currus olim preerant et quattuor cardinales in singulis angulis, ita in loco dictarum trium sunt superbia, invidia et ira ut vitia altiora aliis vitiis subrogata, et singula bona eorum cornua singule bine prevaricationes sex dictorum preceptorum Dei respicientium spiritualiter olim dictas tres virtutes theologicas. Nam fidem respiciunt illa duo: Non habebis deos alienos et Non facies tibi sculptile; spem respiciunt illa alia duo: Non assumes nomen Domini invanum et sabbatum santifices, et ad karitatem: Non loquaris contra proximum tuum falsum testimonium et Non concupiscas rem proximi tui. Alia autem quattuor respiciunt singula quattuor cornua aliarum quattuor virtutum cardinalium olim et hodie per contrarium: prudentiam scilicet Honora patrem tuum et matrem tuam, iustitiam Non occides, temperantiam Non mecaberis, fortitudinem Non furtum facies. Hec vero meretrix eminens huic currui figurat dissolutam vitam modernorum pastorum predictorum Ecclesie, et quia propter habundantiam bonorum terrenorum elata est in non modicam superbiam, ideo auctor comparat eam arci existenti in alto monte hic, de qua prenunciavit Ysaias, XL° capitulo, ita dicens de tali prelatura futura: Ponam te in superbiam seculorum gaudium in generatione et generatione, et sugges lac gentium et mammilla regum lactaberis, quod tangit in hoc regem Francie quem auctor summit hic pro isto gigante, amasio vere dicte talis mistice meretricis, qui si dicta prelatura alibi respicit quam ad eum flagellat ipsam, ut fingit hic auctor in sua persona, quod patuit in Bonifatio papa VIII° qui, recusando sibi subesse, ita flagellatus est et turbatus ut inde mortuus sit, de quo scripsi supra in XX° capitulo, ex quo dictus rex inde citra nunquam quievit donec curiam dicte ecclesie non traxit de Roma, propria sede dicte Ecclesie, ultra montes ut melius haberet pastores sub manibus suis, a quo tempore citra multa nefaria commicti fecit a pastoribus, inter que fuit destructio ordinis templariorum et occupatio eius bonorum facta per ipsum regem Francie quod quidem ut valde detestabile fuerit, fingit hic nunc auctor solem suum lumen denegasse et sibi de se ipso fecisse scutum, ut dicitur hic textus. Aliter in fine, in quo alludit auctor verbis Virgilii in I° et Ovidii in Epistula Paridis et Senece in VIII° tragedia fingentium in scelere Tiestis et Atrei fratrum solem lucem denegasse et similiter etiam lunam in scelere nefario Mirre dum carnaliter cum Cinara eius patre iacuit, unde Ovidius idem in X° ait: Ad facinus venit illa suum; fugit aurea celo, / luna, tegunt nigre latitantia sidera nubes. Quod totum superius dictum, secundario tangit auctor hic dum dicit se vidisse ita transformari hedificium sanctum, idest dictam Ecclesiam, de suo virtuoso esse ad eius oppositum, alludendo adhuc verbis Iohannis de tali transformatione in eius visione predictam, dicentis Apocalipsis capitulo XVII°: Veni et ostendam tibi dampnationem meretricis magne que sedet super aquas multas, cum qua fornicati sunt reges terre, et abstulit me angelus in desertum spiritum, et vidi mulierem sedentem super bestiam coccineam plenam nominibus blasphemie, habentem capita septem et cornua decem, et fronte eius nomen scriptum, misterium Babilonis magne. Et vidi mulierem ebriam de sanguine sanctorum et martirum Iesu, et dixit sacramenta mulieris et bestie que portat eam que habet capita septem et cornua decem. Bestia quam vidisti fuit et non est et ascensura est de abisso et in interitum ibit, et mirabuntur habitantes terram quorum nomina non sunt scripta in libro vite. De qua etiam mutata Ecclesia ut prelatura, in XIII° capitulo etiam dicit idem Iohannes: Et vidi de mari bestiam ascendentem habentem capita septem et cornua decem, et super cornua eius decem diademata et super capita eius nomina blasfemie, et Ezechielis V° capitulo, dicitur etiam de dicta prelatura: Et dabo te in desertum et in obprobrium gentibus, et eris blasphemia exemplum et stupor gentibus in circuitu tuo. Ex quibus verbis propheticis satis potest colligi dicta intentio auctoris in hac ultima parte huius capituli. + +{Deus, venerunt gentes, alternando.} In hoc XXXIII° capitulo auctor, continuando se ad precedentia, volens ostendere quod nedum Iohannes prefatus Evangelista in dicta sua Apocalipsi previdit de futuro presenti malo statu Ecclesie Dei culpa eius prelatorum, sed etiam Psalmista David, dicendo contra prelatos premissos sacerdotes et pastores futuros quasi dolendo sic in hoc eius Psalmo: Deus, venerunt gentes in hereditatem tuam, / polluerunt templum sanctum tuum, / posuerunt Yerusalem in pomorum custodiam; / posuerunt morticinia servorum tuorum escam volatilibus celi, / carnes sanctorum bestiis terre, / effunderunt sanguinem ipsarum tanquam aquam in circuitu Yerusalem, et non erat qui sepeliret. / Facti sumus obprobrium vicinis nostris, / subsannatio et illusio hiis qui in circuitu nostro sunt. / Usquequo, Domine, irasceris in finem? / accendetur velut ignis zelus tuus? / Effunde iram tuam in gentes que te non noverunt, / et in regna que nomen tuum non invocaverunt, / quia comederunt Iacob et locum eius desolaverunt etc., fingit nunc hic has virtutes tres theologicas ita lacrimantes partem canere de hoc Psalmo et partem alias quattuor morales, ut faciunt alternative religiosi in coro, silentium imponendo inter se vicissim, qui modus canendi dicitur secundum Ysiderum psalmodia, ut hic in textu dicitur. + +Inde volens auctor pronosticari quomodo in brevi dicta Ecclesia redibit ad eius veros terminos, ac quomodo dicti prelati dictis bonis temporalibus privabuntur, fingit ita hic Beatricem consolari dictas virtutes cum illis verbis quibus Christus, iuxta passionem eius, discipulos eius confortavit dicens, Iohannis XVI° capitulo, scilicet: Modicum, et iam non videbitis me; et iterum modicum, et videbitis me, quod exponens ipse idem Dominus subdit ibidem: Amen dico vobis, quia plorabitis et flebitis vos, mundus autem gaudebit, vos autem contristabimini, sed tristitia vestra vertetur in gaudium. + +Inde adhuc sequendo dictam suam pronosticationem, inducit auctor dictam Beatricem cum tranquillo aspectu sibi dicere quomodo Vas, idest dicta Ecclesia, sumpta hic pro prelatura ecclesiastica, fuit et non est, in eo quod ponit eam ita ruptam ab hunc serpentem et scissam, idest a cupiditate diabolica prelatorum circa bona temporalia, ut supra in precedenti proximo capitulo dictum est, et ut ait etiam Yeronimus, in quodam Decreto recitatus, dicens: Veteres scrutans ystorias invenire non possum scindisse Ecclesiam, et de domo Domini seduxisse populos, preter omnes eos, qui sacerdotes a Deo positi fuerant, nam et ipso Yeronimus, relicto cardinalatu, ex hoc fugit a prelatura Ecclesie iam tali effecta, ac forte etiam tali timore beatus Marcus sibi pollicem abscidit ne fieret sacerdos: facit ad hoc quod ait Iohannes dicens in XVII° capitulo Apocalipsis: Bestiam quam vidisti fuit et non est. Et ex hoc in quodam Decreto ita scribitur: Ex quo in Ecclesia, sicut in imperio Romano, crevit avaritia, periit lex: de sacerdotibus unus electus est episcopus in remedium scismatis, ne ususquisque, trahens ad se, Ecclesiam Christi rumperet. + +Tamen, concludit Beatrix, quod quisque de hoc culpabilis sciat quod vindicta Dei non timet suppas, in hoc tangens auctor de quadam superstitiosa re que fit in non modicis locis, et precipue Florentie, videlicet ut actinentes et propinqui alicuius occisi custodiant novem diebus eius sepulcrum ne aliquis suppa comedatur super eo per partem adversam infra illud tempus, aliter creditur nunquam vindictam de tali homicidio fieri debere, et quod dicta aquila de qua dictum est in precedenti capitulo, idest monarchia mundi, non erit ita semper sine herede, idest sine principe, ymo pronosticando dicit quod quidam dux, quod vocabulum tres lictere important hee, scilicet monosillaba, D, que pro numero quingenteno ponitur, et V, que pro quinque, et X, que pro decem. Et hoc est quod tangit hic auctor sub enigmate (quia enigma dicitur quelibet obscura locutio), qui talis dux interminetur, dicit hic textus, dictam fuiam, idest dicta meretricem, scilicet dictam prelaturam confundat, et dictum gigantem, idest dictum regem Francie, de quo hoc eodem duce sic venturo dicit etiam iste auctor supra in Inferno in capitulo primo, appellando ipsum ibi veltrum, unde ea que ibi plenius scripsi videantur hic; de cuius eventu de proximo adhuc etiam volens dicere, ait hic auctor quod facte cito erunt ille Naiades, que dicta seu vaticinia Themis exponebat olim Thebanis. Unde in hoc sciendum est quod olim quedam fatidica mulier in Parnaso monte responsa ambigua et carmina obscurissima dabat, nomine Themis, de qua Ovidius in IIII° ait: Memor ille vetuste / sortis erat, Themis hanc dederat Parnasia sortem; cuius dicta et obscura carmina, ut fuerunt ea que dedit Deucalioni et Pirre, eius uxori, ipsa Themis ipsis solis duobus hominibus post diluvium superstitibus, dicendo Ossaque post tergum magne iactare parentis, ut ait idem Ovidius in I°, intelligendo dicta ossa pro lapidibus et dictam parentem pro terra, cuius interpres longo tempore fuit quedam alia vaticinatrix mulier, nomine Sphinges, quam demum ita reprobaverunt in sua tali interpretatione quedam virgines morantes in silvis quibusdam iuxta Thebas, dicte Naiades nimphe, quod thebani dictam Sphingem precipitio occiderunt, de quo irata dicta Themis quandam belvam misit contra ipsos Thebanos diu vastantem eis omnia eorum blada et pecora comedentem, de qua Ovidius idem scribendo sic ait in VII°: Carmina Naiades non intellecta priorum / solvunt ingeniis, et precipitata iacebat / immemor ambiguum vates obscura suorum, / scilicet alma Themis, nec talia linquit inulta / protinus Aoniis, immissa est bellua Thebis / cessit, et exitio multis pecorique suoque / rurigene pavere feram etc. + +Post hec auctor, volens adhuc instare circa tractatum huius supradicte arboris scientie boni et mali, ut ostendat quod nedum ad licteram intelligenda est, sed etiam ad moralitatem et allegoriam, inducit Beatricem hic ad dicendum, scilicet quomodo est altissima, ut dicit etiam in precedenti capitulo, de qua eius proceritate et excelsitudine ita scribitur Ezechielis XXXI° capitulo: Elevata est altitudo eius super omnia ligna regionis; cedri non fuerunt altiores illo in Paradiso Dei, nec abietes adequaverunt summitati eius. Omne lignum paradisi Dei non est assimilatum illi et pulcritudini eius, et emulata sunt eum omnia ligna voluptatis que erant in Paradiso eius. Item dicit eam ita in summitate transvolutam et obliquatam, ut dicit textus hic: circa quod premictendum est quod hec arbor corporalis fuit ut lictera prima facie sonat, ut scribit Thomas in eius prima parte quam dicit Magister in II° Sententiarum, Non habuisse hoc nomen scientie boni et mali a natura, sed ab occasione rei postea secute. Arbor illa, subdendo inquit, non erat mala, sed scientie boni et mali ideo dicta est, quia post prohibitionem erat in illa transgressio futura, qua homo experiendo disceret quid esset inter obedientie bonum et inobedientie malum. Non ergo a fructu eius positum est tale nomen, sed a re transgressionem secutam. A ligno enim homo prohibitus est quod malum non erat, sed ut ipsa precepti conservatio bonum illi esset et transgressio malum. et subdit ibidem: Sicut primus homo, a re bona prohibitus, penam incurrit, ut non ex re mala, sed ex inobedientia pena esset monstraretur, sic ex obedientia palma, ad quod Augustinus super Genesi ait: Oportebat enim ut homo sub Deo positus ab aliquo prohiberetur, ut virtus merendi ei esset obedientia. Nam, ut aliquis intendit facere voluntatem propriam non videtur mereri, nisi apud semet ipsum - quod voluit etiam auctor iste tangere infra in Paradiso in capitulo VII°, ibi dum dicit: Per non sofrir a la virtù che vole / fren a suo prode, quel huom che non nacque, / dampnando sé, dampnò tutta sua prole, intelligendo talem virtutem predictam obedientiam - modo auctor volens ostendere hic, scilicet quod, licet non theologus, possit apprehendere hanc talem arborem in dicto sensu licterali, non tamen in sensu morali et spirituali, de facili inducit Beatricem adhuc ad dicendum quod, si ipse auctor studuisset ita in theologicis sicut in figmentis poetarum (puta de Pirramo et Tisbe et de moro gelse, de quo alibi scripsi supra in capitulo XXVII°), eius cogitamina non fuissent aqua Else, fluminis in comitatu florentino currentis, que talis est nature quod si in ea ponatur lignum lapis per cursum temporis efficitur, ut contingit de quadam alia aqua et fluvio currente iuxta Poloniam, ut scribit Frater Albertus, et in lacu illo insule Yberne ubi si figitur lignum fit ferrum quatenus latet sub terra, quatenus est sub aqua fit lapis, secundum Ysiderum; et cognovisset per excelsitudinem et obliquitatem dicte arboris ut per duas circumstantias solum iustitiam Dei in interdicto facto primis parentibus nostris, illo videlicet de ligno scientie boni et mali ne comederitis etc., ac etiam dictam arborem moraliter cognovisset primum quidem per theologica scripta et documenta precipue Ugonis de Sancto Victore, ita ad hoc scribentis: Deus in primo homine duos appetitus posuit, scilicet appetitum iusti et appetitum comodi: apetitum iusti secundum voluntatem, ut in eo homo promereri posset sive bene retinendo cum posset deserere, sive male deserendo cum posset retinere, appetitum vero comodi secundum necessitatem: non enim non potest homo non appetere comodum suum, et ideo istum cum necessitate posuit Deus in homine ut in eo remuneraretur, unde hec erit maxima impiorum pena in Inferno quia semper appetent comodum et nunquam adsequi poterunt. In quo appetitu comodi mensuram posuit Deus ut que appetenda essent et quando et quomodo homo appeteret, sed quia primus homo comodum appetiit ultra mensura, scilicet esse sicut Deus, iusti appetitum deseruit, et in hoc peccavit, quia iustitiam deseruit, non quia comodum appetit, sed quia appetivit comodum ultra mensura, cum iustitia sit mensura in appetitu comodi, et sic fuit peccatum primi hominis desertio iustitie quam Apostolus vocat inobedientiam. Ad hoc Augustinus in suo libro De Civitate Dei ait: Maiore iniustitia violatum est, quanto faciliore potuit observantia custodiri. Nam nondum voluntati cupiditas resistebat, quod de pena trasgressionis postea secutum est. Item etiam et secundario cognovisset ipse auctor moraliter hanc arborem per dicta theologica documenta alia; nam legendo quod scribit Thomas in prima parte sub morali sensu, accepisset eam pro nostra arbitrii libera voluntate ut ipse accipit et Augustinus etiam accipere videtur dicendo in suo Speculo: Liberum arbitrium vitiatum est per offensionem prevaricationis Ade, et ideo infirmatum ut nequiret reparari nisi per Gratiam Christi, et in alio suo libro, dicto Hencheridon, inquit: Etiam homo male utens libero arbitrio et se perdidit et ipsum; et veniendo ad dictas circumstantias, quia dictum liberum arbitrium maius donum, et per consequens altius fuit quod dedit Deus rationabili creature, ut dicit iste auctor infra in Paradiso in capitulo V°, congruit merito altitudini dicte arboris ad dictam moralitatem respiciendo. Ulterius circa propositum procedendo scribit etiam dictus Ugo de Sancto Victore sic: Liberum arbitrium est habilitas rationalis voluntatis, quia bonum eligitur gratia cooperante, vel malum ea deserente: consistit enim in voluntate et ratione; nam quantum ad voluntatem dicitur liberum, arbitrium quantum ad rationem, sic ergo in maleficiendo non proprie dicitur arbitrium, quia ratio discordat a voluntate, in bono concordat. Unde Augustinus in dicto libro suo Henchiridion ait: Vera libertas est recte propter faciendi letitiam, et in libro De Gratia et Libero Arbitrio ait: Semper in nobis voluntas est libera, sed non semper bona: aut enim a iustitia libera est quando servit peccato, et tunc est mala; aut a peccato libera est, quando servit iustitie, et tunc bona. Et hec ultra obliquitati dicte arboris in summitate etiam merito moraliter congruunt, licet quidam alii moraliter hanc dictam arborem pro virtute obedientie tollant prefiguratam, que tante excelsitudinis est ut etiam sacrifitia excedat, unde scribitur in Sacra Pagina: Melius est obedire quam sacrificare, et sic congruit dicte altitudini dicte arboris, qua virtute violata a primo homine per transgressionem divini precepti, unde Apostolus: Per unius inobedientiam multi peccatores constituti sunt; Christus, qui pro nobis factus est obediens usque ad mortem, ut ait idem Apostolus, sua morte illam reparavit et Ecclesiam suam, idest prelaturam colligavit ad illam, ut dicit iste auctor in precedenti proximo capitulo, cum actibus et preceptis per eum factis ipsi prelatis et clericis de non habendo et cupiendo temporalia sed spiritualia in persona sui et suorum discipulorum actibus: dico in persona sui hoc mandavit cum intravit templum et eiecit omnes vendentes et ementes de ipso templo et mensas nummulariorum dicens: Scriptum est: domus mea, domus orationis vocabitur, vos autem fecistis eam speluncam latronum, ut habetur Mathei XXI° capitulo, cum dicitur in Decretis: Omnis Christi actio nobis est instructio preceptis in persona discipulorum, dum dixit eis Matei, X° capitulo: Gratis accepistis, gratis date: nolite possidere aurum neque argentum nec pecuniam in zonis vestris, non peram in via nec duas tunicas et nec duo calciamenta etc., sed quomodo hoc servet clerus homine per se patet. Et patet etiam in prophetia Ezechielis, capitulo VII°, contra presentem statum prelatorum, ubi ad licteram prenuntiatur quasi quicquid auctor predicit hic cito evenire, inter alia predicendo ibi sic Deus: Argentum eorum foras eiciam et aurum eorum in sterquilinum erit; animam suam non saturabunt, et venter eorum non implebitur, quia scandalum iniquitatis eorum factum est et ornamenta monilium suorum in superbiam posuerunt, et lex peribit a sacerdote, et rex lugebit etc. Et in prophetia etiam Psalmiste dicentis ad hoc: A fructu frumenti vini et olei sui multiplicati. Et ecce secundum hunc sensum obliquitas dicte arboris, ad quod facit quod subdit Yeronimus in preallegato Decreto superius, dicens contra sacerdotes: Isti ergo vertuntur in laqueum tortuosum, in omnibus locis ponentes scandalum. Et ecce etiam bina derobatio dicte mistice prelature de qua hic in textu dicitur: prima scilicet per esum sui pomi facta per primos parentes, - propter quem in pena et desiderio fuit, ut dicit hic in textu, per quinque milia annos et plus, nam dicit Orosius: Quinque milia centum et nonaginta annos cucurrisse a dicto esu usque ad mortem Christi pati volentis pro dicto morsu, ut dicit hic auctor, - secunda per dissolutionem prelatorum modernorum facta de Ecclesia Christi per ipsum ligata ad dictam plantam, idest ad dictam virtutem obedientie; vel tertio modo potest hec arbor moralizari ut per institutionem legis divine sive iuris naturalis et Evangeli ponatur. Nam, ut exorditur Gratianus in principio Decreti ex verbis Ysideri: Ius nature in lege et in Evangelio continetur, et se habent ut adimplens et impletum, cum dicat Dominus: Non veni tollere legem sed adimplere, et subdit Gratianus inferius: Non tamen quecunque in lege et in Evangelio inveniuntur, naturali Iuri coherere probantur: sunt enim in Lege quedam moralia ut *Non occides*, *Non mecaberis*, quedam mistica, puta sacramentorum precepta, ut de agno etc. Moralia mandata ad naturale Ius pertinent, et ideo mutabilitatem non recipiunt. Mistica vero recipiunt quantum ad superficiem, non quantum ad moralem sensus, ubi Glosa ita ait: Que continentur in lege alia sunt moralia, alia mistica: moralia intelligenda sunt ut littera sonat ut *Diliges Deum*, *Non occides* etc. Mistica sunt figuralia que alia significant quam lictera sonet: horum alia sunt sacramentaria, de quibus ratio reddi potest ut in preceptis de circumcisione et observatione sabbati, alia cerimonalia, de quibus ratio reddi non potest quamvis ad licteram sint mandata ut non arabis in bove et asino. Lex ergo quantum ad moralia non recipit mutationem, et ecce in proposito modo altitudo dicte arboris; sed quantum ad sacramentaria mutatur quantum ad superficiem lictere, mistico intellectu in suo inmutabili statu manente, et ecce obliquitaas dicte plante moraliter. Ad hoc etiam facit quod ait Yeronimus super Epistulam ad Galatas dicens: Non putemus in verbis scripturarum esse Evangelium, sed in sensu; non in superficie, sed in medulla, non in sermonum foliis, sed in radice rationis. Iterum inducit auctor Beatricem sibi dicere ut rudi quomodo postquam non potest capere medulliter iustitiam Dei in interdicto prelibato et dictam arborem ita moraliter, iuxta illud Apostoli: O quam incomprehensibilia sunt iuditia Dei et investigabiles vie eius, et sic per consequens referre nequeat talia in scriptis ut picta illa intra se retineat per id quod reducitur bordonum per peregrinos reddeuntes de partibus ultramarinis cinctum palma, in quo nichil aliud tangere vult nisi quod, sicut talis peregrinus non potest tantam arborem palme in signum sue terminate peregrinationis localis secum deferre de Oriente, sed tantum eius folia annexa eius bordono, ita ipse auctor, non valens dictam arborem scientie boni et mali totam secum ducere cum radice, trunco et summitate sua ita revoluta, hoc est non valens cum integumentis eius illam totam referre, ferat saltem eius ymaginem picta intra se, et sic per eius folia, idest per eius superficiales sensus ad corticem, non ad medullam illam referat. + +Inde textualiter auctor fingit Beatricem dicere quomodo doctrina et scole sacre theologie superant omnes alias. Item quomodo meridianus circulus secundum aspectus nostros inferiores diversificatur, unde Macrobius in hoc sic ait: Orizon et meridianus circulus non ascribitur in spera, quia certum locum habere non potest uterque ipsorum, sed pro diversitate circumspicientium habitantiumve variatur: nam globositas terre habitationes hominum equales sibi esse non patitur, et ideo unus meridianus omnibus esse non potest, sed singulis singulus. Item dicit se inde vidisse Eufratem et Tigrim flumina oriri ex unico fonte, que ad licteram dicit Sallustius ita oriri in Armenia et ambire Mesopotamiam; Honorius vero Solitarius dicit quod oriuntur in monte Partoatra, et contra meridiem in Mediterraneum mare vadunt, de quibus Boethius in V° etiam ait: Tigris et Eufrates uno se fonte resolvunt, / et mox adiunctis dissociantur aquis. Et Lucanus in III°: Quaque caput rapido tollit cum Tigride magnus / Eufrates, quos non diversis fontibus edit / Persis, et incertum est tellus si misceat amnes, / quo potius sit nomen aquis etc. Inde ultimo auctor, ut ostendat quomodo homo qui vult in virtute esse perfectus in hoc mundo non solum per vitam activam debet ad Letheum flumen duci, ut per oblivionem careat quaque in sua mente reprehensione hactenus aliquorum suorum defectuum, ut superius iam in sua finxit persona, sed etiam debet trahi ad flumen Eunoe fontis Parnasi, inducens memoriam homini bonarum omnium eius actionum preteritarum, fingit nunc hic sic se duci per dictam Mateldam ad illud, ut dicit textus, tanquam in totum perfectum ut ille homo est qui, ut scribitur in Decretis, In totum pumpis mundanis renuntiavit, adeo quod non restat nisi ad celum evolare; de quo Luce XVIII° dicitur: Si vis perfectus esse vade et vende omnia que habes et da pauperibus, et hoc spiritualiter loquendo moraliter vero potest intelligi de illo loqui qui quasi sine ullo vitio virtutibus servit, ut Beatrix in hoc mundo, de qua tali horatione Oratius in Sermonibus ait: Nam vitiis nemo sine nascitur, optimus ille est, / qui minimis urgetur etc. Et alibi: Sed quod magis ad nos / pertinet et nescire malum est agitamus: utrumne / divitiis homines an sint virtute beati. Et Macrobius: Est enim politici virtuosi hominis prudentia ad rationis normam universa dirigere, ac nichil preter rectum velle vel facere, et de quo etiam Phylosophus in primo Ethycorum inquit: Unumquodque autem bene secundum propriam virtutem perficitur si hoc humanum bonum sit anime operatio secundum virtutem. Si autem plures virtutes secundum perfectissimum et optimum, amplius autem in vita perfecta una eam irundo ver non facit, nec una dies ita nec beatum una dies nec paucum tempus. Pro quorum talium in hoc mundo sic virtutibus beatorum vita et statu nunc auctor ponit hic hunc fontem Eunoe allegorice et pro recta ratione et consumata, que felicitatem hominis implet secundum Seneca,. ad quam allegoriam etiam facit quod ait Augustinus super Epistulam ad Corinthios IIa, XII° capitulo, dicens: In regione illa intelligibilium beata vita in fonte suo bibitur, quod aliquid aspergitur huic humane vite, ut intentionibus huius seculi temperanter, fortiter, iuste prudenterque vivatur. Ad id vero quod tangit secundario quod reddit memoriam bonorum iam peractorum dictus, talis fons allegorice respicit perfectionem gaudii talium perfectorum et iocunditatem eorum boni operis, ad quod ait Psalmista: In custodiendis illis retribuitio multa, ubi Glosa sic ait: Non tantum pro eis in futuro reddetur primum, sed etiam hic in eorum custodia est magnum gaudium, cuius gaudii ratio est et quia opus virtutis est in medietate et natura in mediis delectatur et in extremis tristatur ut visus quod delectatur in viridi colore quod medius est inter album et nigrum, et sic anima gaudet quando bonum opus facit tanquam de fructu sibi competenti, et tristatur de malo opere tanquam de fructu inconvenienti, sicut mulier gaudet naturaliter cum filium peperit non buffonem. Hinc est quod auctor hic in fine subdit quomodo sic perfectus in activa vita dispositus est amodo ire ad astra, idest ad contemplative vite beatitudinem capescendam, de qua admodo ut de Paradiso celesti tractabit. + +Super hac rubrica huius sequentis tertii libri Comedie huius auctoris, in qua premictit se dicturum de Paradiso, queramus, antequam veniamus ad textum, de quo Paradiso sentiat, et dico quod de duplici seu mistico Paradiso. Nam, interdum scribendo sentiet de vero et essentiali Paradiso celesti dum scribet de numero et ordine celorum et planetarum et fixarum stellarum et de beatitudine angelorum et sanctarum animarum, interdum de anagogico seu spirituali Paradiso sentiet dum scribet et finget se mortalem ita elevari in celum corporaliter, ut statim in sequenti I° capitulo dicet. Nam tunc in sua persona referret se ad statum illorum qui in hoc mundo ad visionem quasi et degustationem celestium rerum et divinarum ascendunt virtute vite contemplative, ut olim gentiles summi speculative phylosophi faciebant phylosophando, Ovidio testante in XV° de Pictagora, dicendo de ipso taliter contemplante sic: Sponte erat, isque licet celi regione remotus / visibus humanis, occulis ea pectorem hausit, et in primo De Fastis inquit, etiam ad hoc dicens: Felices anime, quibus hec cognoscere primum / inque domos superas scandere cura fuit, et inde contemplative sancti viri nostri theologizando. Nam ait Ysiderus in libro Differentiarum: Inter activam vitam, de cuius statu ut de paradiso terrestri auctor iste superius proxime dixit, et contemplativam, de cuius statu ammodo ut de Paradiso celesti dicturus est, fit hec differentia: quia activa in operibus iustitie et proximi utilitate versatur, contemplativa, vacans ab omni negotio in sola Dei dilectione defigitur; et in libro De Summo Bono sic etiam inquit: Activa vita mundanis rebus bene utitur, contemplativa vero, mundo renuntians, soli Deo vivere delectatur. Qui viri activi tales rari sunt, sed rariores taliter contemplativi; nam dicit Glosa Genesis capitulo V°, super eo quod ibi dicitur In cubito consumabis summitatem arce, que prefiguratur Ecclesiam nostram, et trecentorum cubitorum erit longitudo eius, et quinquaginta latitudo; Videmus multos in Ecclesia superbire et lascivire et terrenis rebus inhiare, irasci et proximum ledere. Sed quia Ecclesia tollerat eos ut convertantur quasi in latitudine arce ut bestie fuisse dicuntur. Videmus alios aliena non rapere, iniuriam equo animo portare, rebus propriis contentos esse humiliter et graciosos proximo vivere ut activos. Sed quia iam pauci sunt, angustatur arca. Alios etiam videmus possessa relinquere, nullum terrenis bonis studium dare, inimicos diligere et omnes motus ratione premere et per celeste desiderium contemplationis penna sublevari, sed quia valde rari sunt iam archa iuxta cubitum summitur. De quibus etiam iste auctor loquitur infra in capitulo II° dum dicit: Voi altri pochi che drizaste il collo / per tempo al pan degli angeli etc. Et ex hoc Richardus de Sancto Victore in suo libro De Contemplatione, eam diffiniendo, dicit: Contemplatio est libera mentis perspicacia in sapientie spectacula cum ammiratione suspensa, vel contemplatio est perspicax et liberi animi contuitus in res perspiciendas usquequaque diffusus. Cuius species sunt sex: ymaginatio simplex, ymaginatio secundum rationem, ratio secundum ymaginationem, ratio secundum rationem, ymaginatio supra rationem sed non preter rationem, et ymaginatio supra rationem et preter rationem, et subdit hiis sex: Alis contemplationis a terrenis suspendimur et ad celestia levamur citra; perfectum te esse non dubites, si aliquibus illarum cares adhuc fit etiam contemplatio ante et retro ut ibant illa animalia, et revertebantur ut fulgur corruscans, de quibus Ezechielis capitulo I° dicitur, et de quibus, ut de viris premissis contemplativis, ait Psalmista dicens: Ascedunt usque ad celos et descendunt usque ad abissum; ad que premissa facit quod ait Glosa super Exodo, XXXIII° capitulo, dicens: In hac carne viventibus, inextimabili virtute crescentibus, contemplationis acumine potest ecterna Dei claritas videri. Hiis ita premissis, veniamus ad divisionem huius tertii libri qui dividi potest in quinque principales partes: in prima quarum facit suum prohemium et exordium auctor ad totum tractatum dicti Paradisi, et hec durat a principio huius libri usque ad illa verba posita infra in capitulo II°: La concreata e perpetua sete; ibi secunda in qua incipit tractare, et tractat de septem speris septem planetarum, scilicet Lune, Mercurii, Veneris, Solis, Martis, Iovis, Saturni, et de beatis spiritibus sub eorum impressionibus et ascendente, et hec durat usque ad XX° capitulum; ibi incipit tertia in qua tractat de octava spera et de beatificatis spiritibus sub eius celo et constellationibus eodem modo, et hec durat usque ad XXVII° capitulum; ibi quarta in qua de nono celo et Cristallino tractat, et hec usque ad XXX° capitulum; ibi quinta et ultima in qua de celo Impirio dicit, et hec usque in finem libri huius tertii prelibat. + +{La gloria di colui che tutto move.} Auctor in hoc I° capitulo duo principaliter agit: primo namque, invocatione more poetico interposita, facit suum prohemium usque ibi: {Surge a mortali per diverse foci}; ibi incohat exordium suum ad tractatum Paradisi universale usque dum in sequenti proximo capitulo dicit: La concreata e perpetua sete. + +Prohemizat sic enim auctor hic dicens: gloria illius qui cuncta movet etc., scilicet Dei, idest glorificanda virtus et bonitas divina ab effectibus omnium rerum, per universum mundum magis in una parte quam in alia penetrat et resplendet: nam plus in celis quam in terra. Ideo magis glorificatur Deus in eis, Psalmista dicente: Celi enarrant gloriam Dei etc., et alibi: Excelsus super omnes gentes Dominus et super celos gloria eius, ex quibus celis celum Impirreum, ubi Paradisus est, quasi parans visum beatorum ad videndum deitatem, adhuc magis de luce dicte talis glorie Dei capit, ut dicit hic auctor; usque ad quod lucidius celum dicit inde se elevatum fuisse mente, subaudi per gratiam et virtutem contemplativam, ut modo superius premisi et scripsi super rubrica huius libri. Et ibi se dicit vidisse que nemo inde descendens, per gradus contemplationis subaudi, referre potest in hoc mundo; in quo auctor alludere vult verbis Apostoli inde revertentis iam et dicentis, II° Ad Corinthios, capitulo XII°, quod vidit, scilicet ea Que non licet homini loqui; ac verbis Crisostomi ita scribentis super Epistula eiusdem Apostoli Ad Hebreos: Ita multa de Deo intelligimus que loqui non valemus et multa loquimur que intelligere non valemus; ad quod facit etiam quod ait Boetius in IIII° dicens: Neque fas est homini cunctas divini operis machinas vel ingenio comprehendere vel explicare sermone. Ratione, dicit hic auctor, quod intellectus, vicinando se Deo contemplative, ita profundatur quod eum memoria sequi non potest, ut spiritualem cognitionem, cum ipsa memoria, tamquam organum, fundata sit in cerebro ut organo corporali, ut plene de hoc ait Thomas in suo Contra Gentiles, LXXIIII° capitulo. Inde invocat auctor ad hoc ultimum eius presens opus exequendum Appollinem ut faciat eum vas tale, idest tante capacitatis, ut requirit ad dandum eius dilectam laurum in coronam poesie. Scribit enim Ovidius in I°, sub fabulositate mistica quadam, quod Appollo, idest sol, vehementer iam exarsit in amorem cuiusdam nimphe nomine Daphnis, filie Penei fluminis, in tantum servantis virginitatem et colentis quod numquam assentire voluit ei vel alicui alteri se; ymo ultimo fugiendo supradictum Appollinem, conversa est in arborem lauream, ex quo ipse Appollo, non oblitus eius amore, contulit ei perpetuam viriditatem et ut inde duces triumphantes et poete in eorum approbato examine coronarentur. Unde idem Ovidius, loquens in persona dicti Appollinis congratulantis dicte Daphni ut arbori inquit: Tu ducibus letis adheris, cum leta triumphos / vox canet etc., subdens: Tu quoque perpetuos semper geris frondis honores, et Statius in I°: Graiaque, cui gemine florent vatumque ducumque / certatim laurus etc., allegando auctor pro causa dicte eius talis invocationis, scilicet quod hucusque sibi suffecit unum iugum de duobus montis Parnasi, sed modo in presenti tractatu Paradisi celestis eget altero cum illo simul. Est enim iste mons Parnasi in Asia altissimus et fertilis aquis, de quo Phylosophus testualiter sic ait in I° eius Methaure: In Asia quidem plurimi a Parnaso monte videntur fluentes maximi fluvii. Hic mons maximus dicitur esse omnium qui ad orientem yemalem sunt, qui bicollis est, ideo Persius vocat ipsum bicipitem, idest cum duobus capitibus, unde et Lucanus: Experio tantum quantum summotus Eoo, / cardine Parnasis gemino petit ethera colle; de quo etiam Ysiderus, scribens in suis Ethymologiis, dicit quod iste mons Parnasi est in Thessaliam, iuxta Beotiam, partitus in duo iuga quorum unum vocatur Citeron, alterum Elicon a duobus fratribus olim sic nominatis, super uno quorum scribitur fuisse civitas dicta Cirra olim, scilicet super dicto Elicon in cuius templo Appollo predictus sua oracula et responsa dabat, super Citero civitas vocata Nisa dicitur tunc etiam fuisse ubi Baccus sua talia oracula etiam proferebat, de quibus antiqui poete multa sub mistico et allegorico sensu olim cecinerunt. Modo ut clarius in hoc passu intelligatur premicto hoc quod Phylosophus in VI° Ethycorum sic scribendo ait: Sunt utique, quibus verum dicit anima affirmando vel negando, quinque secundum verum, scilicet ars, sapientia, scientia prudentia et intellectus: que ars dicitur habitus cum ratione vera factivus circa generationem et artificiari et speculari qualiter fiat aliquid contingentium et esse et non esse: sapientia est non solum scire que ex principiis sunt, sed etiam circa principia verum dicere. Quare utique erit, dicit ibi Phylosophus, sapientia, scientia et intellectus, et tunc dicitur sofia ipsa sapientia, sive sapida scientia, de qua in Ecclesiastico, VI° capitulo, dicitur: Sapientia doctrine secundum nomen eius, cuius cognitio quasi ut gustus dicitur, sicut visus dicitur cognitio intellectus; ad hoc ait Psalmista: Gustate et videte, quoniam suavis est Dominus; quam sapientiam, dicit Magister in III° Sententiarum: ad solius ecterne veritatis contemplationem et delectationem spectare. Scientia est de universalibus extimatio et ex necessitate entibus cum non sit de particularibus, ut idem Phylosophus ideo ait in sua Posteriora; item est Ad rectam administrationem rerum temporalium et ad bonam inter malos conversationem secundum Magistrum in III° Sententiarum libro predicto. Prudentia non ut una de mortalibus virtutibus, sed ut scientia per se quedam particularis est, ut dicit Tullius, De Officiis, scilicet bonarum rerum et malarum ac etiam appetendarum et fugiendarum rerum particularium et universalium. Unde Augustinus dicit in libro De Spiritu et Anima quod Prudentia est scire quid anima habeat facere. Intellectus dicitur interna lectio et dicitur lumen quo invisibilia cognoscuntur, unde idem Bernardus in libro De Consideratione dicit quod Intellectus est rei cuiuscumque visibilis certa est et manifesta notitia; et dicitur secundum Ysiderum Intellectus illa pars anime que superiora respicit, ratio autem que inferiora. Ad propositum igitur dicti prisci vates dictum montem in suo esse toto allegorice pro dicta prundentia ut scientia finxerunt, et dictum eius collem dexterum Eliconis pro dicta sapientia et alterum Citeron pro dicta scientia et dictum Appollinem pro dicto intellectu et dictum Baccum pro dicta arte. Quos vates volens modo auctor hic imitari circa dictum misticum sensum, dicit quod satis fuit sibi hucusque dictus collis Citeron, idest dicta scientia et ars, poetice tractando de mistico Inferno et Purgatorio ut de rebus mundanis inferioribus ut fecit, at nunc, cum tractare debeat de rebus superioribus celestialibus non sufficiunt hec sibi tantum, sed opus est ut habeat etiam amminiculum dicti collis Eliconis, idest dicte sapientie et intellectus, cum dicat Ysiderus in libro Differentiarum: Sapientia tantummodo ecterna contemplatur, et per ea non solum capimus superiora sed etiam incognitis delectamur et intellectu ecterna spiritualia universaliter, addendo inde auctor huic sue invocationi quod ipse Appollo ita acute intret eius pectus ut acute sonavit dum vicit, et victum scoriavit olim Martiam, satirum poetam de Frigia, de quo Ovidius in VI° scribit, cuius integumentum est quod Appollo, idest intellectualis et speculativa scientia, habet nos a ruditate et grossitia exuere et vestire subtilitatem, interponendo inde auctor quod divina gratia tantum sibi prestet dictum Appollinem, quod umbram, idest formam ymaginatam Paradisi in eius capite, idest in eius fantasia, possit, poetice cantando, manifestare. Quo quidem obtento, dicit loquendo auctor adhuc dicto Appollini quomodo coronabit se de dicta lauro eius dilecta arbore, et, ut hiis annuat ipse Appollo adhuc auctor sic infert continuato sermone, si raro hodie in hac etate de foliis dicti lauri colligitur causa coronandi aliquem triumphantem in militari arte et probitate vel aliquem poetam in signum perpetue laudis glorie fame et scientie, - ad quam impressio et infusio solis habet hominem inclinare - totum redundat in culpam et dedecus voluntatum hominum modernorum; nam parturire debetur, subdit auctor, super te Appolline delfica deitate, - hoc dicens quia olim ipse Appollo in Grecia in terra dicta Delphos precipue colebatur - letitiam super letam tuam essentiam, considerato tuo effectu letificante in tali coronatione populos et urbes, ut dixi supra per Ovidium. Unde et Iuvenalis de tali coronatione olim Rome Statio poete facta ait: Thebaidos letam cum fecit Statius urbem. Ipsa frons Penea, idest dicte lauri, vocata Penea a Peneo flumine Grecie eius patre secundum figmenta poetica, et forte obtento hoc etiam ultimo dicit ei auctor quod ab eius voce ut a modica favilla inflamabitur gens in maiorem flammam ad rogandam Cirram predictam civitatem ad respondendum, idest ad dandum precantibus noviter vertutem tallem tui Appollinis. + +Hac sic prima parte presentis capitula expedita, veniamus ad secundam, in cuius principio auctor facit quoddam suum preambulum ad ea que statim hic infra sequuntur de sole oriente in puncto equinotiali, ita in illo alio Emisperio ubi se tunc fingit fuisse, dicendo scilicet quomodo lucerna mundis, idest Sol, nobis mortalibus surgit, idest oritur per diversas fauces, idest per diversa vada et plagas, seu zonas orientales. Nam in alia oritur in solstitio Capricorni yemali, et in alia in solstitio Cancri estivo, et in alia in medio eorum, scilicet in equinotiali, et idem dici posset de duodecim signis Zodiaci ut de duodecim talibus faucibus. Tamen dicit quod ab illa fauce de predicitis faucibus que quattuor circulos iungit, idest conglutinat (scilicet equinoctialem Zodiacum, Orizontem et Colurum) cum tribus crucibus, cum meliore cursu et stella, idest constellatione vel signo coniunctus, sol oritur et perfectius ceram, idest preiacentem materiam inferiorem imprimit, idest infundit suam virtutem in eius ascendente tali. Sed, reassumendo quod dixit de dictis quattuor circulis et tribus crucibus, notandum est quod, prout apparere potest in spera materiali et in eius Tractatu, in orbe et spera celi non pauci et diversi circuli moventur et intersecantur ad invicem, ut sunt quinque circuli paralleli, de quibus Macrobius, scribens super Somnio Scipionis, sic ait: Quinque parareli circuli (alii ut breves vocantur), quorum unus septemtrionalis, alter australis: inter hos et medium duo sunt Tropici, duo sunt circuli maiores ultimis, medio minores, quorum medius et maximus est equinoctialis, qui Tropici eum ex utraque parte zone peruste terminum faciunt. Preter hos duo sunt circuli Coluri, quibus nomen dedit imperfecta concursio: ambientes septemtrionalem verticem, atque inde in diversa diffusi, et se in summo intersecant, et dictos quinque parallelos in quaternas partes equaliter dividunt, quorum unus dicitur esse Galassia, que circulus lacteus dicitur; item etiam alius circulus, dictus Zodiacus et Signifer, eo quod duodecim signa differt; item est Orizon qui dicitur designatus terminus celi, qui super terram videtur quasi quodam circulo; item est meridianus circulus quem sol, cum super hominum verticem venit, ipsum diem medium efficiendo designat. Nunc igitur ad propositum: sole oriente et occidente in principio Arietis et Libre, dicti quattuor circuli, scilicet equinoctiales, Orizon, Zodiacus et Colurus tres cruces faciunt; nam in eo puncto dictus circulus Colurus intersecat dictum circulum equinoctialem et Zodiacum, ex quibus tribus circulis restant tres cruces; sed cum idem Colurus distinguens equinoctia cedit et idem cum Orizonte, ut est tamen temporis, tunc ex dictis quattuor circulis non proveniunt nisi tres cruces tantum, eo quod dictus circulus Colurus et dictus circulus Orizontis funguntur tunc vice unius circuli tamen. + +Modo post hec auctor, continuando se ad finem precedentis ultimi capituli Purgatorii, ubi finxit se remansisse cum Beatrice ita in vita activa perfectum quod ad stellas et ad celum, idest ad vitam contemplativam, amodo ascendere poterat, fingit nunc, hic procedendo, quod ita stando in dicta summitate et cacumen dicti montis Purgatorii et Paradisi terrestri, orto ibi in alio illo emisperio iam sole in dicto orientali puncto equinoctiali, de quo modo hic supra dictum est, ipsa Beatris se volvit ad solem, illum intuendo fixe ut aquila in eius radios, ut dicitur hic in textu. Et sequitur comparative quod, sicut secundus radius solis, idest illa eius reflexio de qua auctor tangit supra in Purgatorio capitulo XV° dum ibi dicit: {Come quando da lacqua o da lo specchio / salta lo raggio in loposita parte, / salendo su per lo modo parecchio}, quasi velit redire naturaliter ad suum originem ut peregrinus ad patriam ut hic dicitur, ita a tali actu Beatricis actus secundarius effectus est ipsius auctoris in tali aspectu solis, unde subdit quod ultra solitum modum inspexit ibi tunc in solem ratione assignata hic in textu et quod virtute talis luminis elevatus est cum Beatrice de dicto loco Paradisi terrestris ad regiones aeris et ad etherem, ubi se fingit auctor tunc quasi vidisse diurnam lucem sibi duplicari ad occulos, ac si unus alius sol adiunctus fuisset soli illi. + +Et ita transhumanasse se dicit, idest terminos humanitatis excessisse, cum ita evolare sit avium non hominum, ut transhumanavit ille Glaucus piscator quem fingit Ovidius in XIII° deum marinum effectum, et sic consortem aliorum deorum maris, scilicet Neptuni, Thetis, Doridis, Nerei, Prothei, Occeani, Tritoni et Palemonis ut dicitur hic, gustando de quadam erba de qua gustando quidam eius pisces capti reversi sunt in mare; dirigendo inde sermonem ad Deum, ut ad amorem gubernantem celum, auctor dicendo si solum anima tenus, idest si solummodo cum anima quam tu ipse Deus creasti michi absque corpore ita ascendi Tu ipse scis; in quo alludere vult verbis Pauli dicentis Ad Corinthios, XII° capitulo, de suo ascensu in celos, Si spiritu vel corpore fuit non ipse sed Deus ipse scit, ut scripsi de hoc plene in capitulo II° Inferni supra; tangendo inde auctor subsequenter de sono dulci illo aeris per ipsum audito ibi qui dicitur armonia. Que armonia dicit Servius quod in novem circulis aeris fit, preterquam in inferiori, et quod reperta primo est ab Orpheo. Phylosophus vero dicit in libro De Proprietatibus Elementorum quod dicta armonia fit in supremo aere ex ordinato motu spere et contrario motu planetarum, et idem sentit Macrobius dicendo, scribens super Somnio Scipionis, musicos sonos collectos esse de sperarum celestium concursione et procedere cum sono ex motu fieri necesse est. Modo veniamus ad allegoriam inclusam hic in presenti premisso textu, quam quidem puto esse hanc, videlicet ut auctor, in sua persona tractus ita per Virgilium, idest per iuditium rationis, per Infernum et Purgatorium, idest per cognitionem rerum mundanarum, et ductus ad Paradisum terrestrem, idest ad perfectum statum et virtuosum huius mundi, et ibi a Matelda, idest a vita activa, felicitatus sic ut ad superiora ascendere possit, idest ut ad vitam contemplativam ut ad celum ascendere valeat, ut hucusque superius finxit, velit nunc ostendere quomodo homo in hoc mundo taliter habituatus, de activa ad contemplativam beatitudinem et felicitatem altiorem humanam transcendat et transcendere debeat ut ad celum, ponitur quod hoc fiat concurrente gratia Dei cum speculativa intelligentia theologice scientie et sapientie in nobis, ponendo hic allegorice pro dicta gratia dictum solem elevantem eum ad celum mediante visu Beatricis, pro quo ponit dictam speculativam excelsam et celestem partem ipsius theologie, quod notat hic auctor dum dicit Beatricem inspexisse in dictum talem solem fixam ut aquilam. Nam super illo verbo Iob XXXVIIII°: Nunquid ad preceptum tuum levabitur aquila; ait Glosa hoc loco: Nomen aquile subtilis sanctorum intelligentia et sublimis eorum contemplatio figuratur; ad quod etiam facit quod dicitur Ysaie LVIII° capitulo, idest: Sustollam te super altitudinem nubium et cibabo te hereditate Iacob. Item ad dictum misticum solem, hic pro gratia illuminante nos, figuratum facit quod ait Thomas in summa De Vitiis et Virtutibus tangendo de virtute predicte contemplationis dicens: Aves cum volare volunt alas suas expandunt. Sic debemus et nos cordis nostri alas per desiderium extendere et divine revelationis horam semper expectare, ut quacumque hora divine spirationis aura mentis nostre nubila deterserit, verique solis radios asperserit, excussis tandem contemplationis sue alis, mens nostra se ad alta elevet et advolet et fixis obtutibus in illud ecternitatis lumen quod desuper radiat omnia mundane volubilitatis nubila transcendat, et in prima parte eius Summe ad idem inquit: Duplex est scientiarum genus; nam quoddam procedit ex lumine scientie inferioris et ex principiis notis, quoddam ex lumine scientie superioris que procedit ex lumine veritatis Dei. Et in libro De Proprietatibus Rerum dicitur: Non est nobis aliter lucere divinum radium nisi varietate sacrorum voluminum analogice circumvolantum. Ideo theologia provvide sacris et poeticis informationibus usa est ut ex rerum visibilium similitudinibus allegorice locutiones et mistici intellectus transumptiones formantur, ut sic carnalibus et visibilibus spiritualia et invisibilia coaptantur. Item etiam iste idem auctor in fine libri eius Monarchie, dicto de beatitudine huius vite active consistente in virtute: Et sic per terrestrem Paradisum figuratur, ad quam venitur per phylosophorum documenta secundum virtutes morales operando, dicendo de beatitudine contemplative vite, dicit quomodo ad eam ascendere non possumus, nisi lumine divino adiuti, non nostra propria virtute, que per Paradisum celestem figuratur, ad quam ascenditur per documenta spiritualia, que humanam rationem transcendunt, dummodo illa homo sequatur secundum virtutes teologicas operando, unde Augustinus: Bonum Dei cognoscitur per theologiam que perficit intellectum; per que duo breviter in nobis concurrentia possumus vere dici trashumanari, idest de hominibus quasi dii fieri, cum amici Dei et adherentes ei possint dici quasi dii, unde Augustinus super Epistula ad Corinthios, VI°, dicente ibi Apostolo: Qui adheret Deo unus spiritus est, ait: Talis est quisque qualis est eius dilectio si terram dilligis terra eris, si Deum diligis, quid dicam? Deus eris. Nec Deum audeo hoc dicere ex me, scilicet Psalmistam audiamus dicentem: Ego dixi: dii estis et filii excelsi omnes. Facit etiam ad contractum talis amicitie illud Sapientie VII° capitulo: Sapientia infinitus thesaurus est hominibus, quo qui usi sunt participes facti sunt amicitie Dei, et eodem libro: Neminem diligit Deus, nisi eum qui cum sapientia inhabitat; de quibus talibus sensit Virgilius, deificatus fictione poetica, dicens: Pauci, quos equus amavit / Iupiter aut ardens erexit ad etera virtus. Et hoc accidere fingit Ovidius ita supradictum Glaucum deificatum per escam supradicte erbe, accipiendo mistice talem erbam pro gratia suorum deorum per illum acquisita sua virtute et sapientia; ad quorum conclusionem veniat quod ait ipse Thomas in dicta summa De Virtutibus dicens: Humanus animus ascendit quando supra semetipsum mortis alienationem transit, quando se in ymo deserens et usque ad celum pertransiens solis divinis se totum per contemplationem emergit: huius rei formam in animalibus possimus percipere solent; namque in suis ludibus saltus quosdam dare ut pisces dum in aquis ludunt super aquas exiliunt, quod facit ad dictos pisces Glauci integumentaliter. Et subdit Thomas ibi: Solet dulcis armonia cor talium exilarare et ei gaudia sua ad memoriam revocare; quid aliud de Eliseo, prophetico viro psalienti pro prophetico spiritu habendo, ut legitur IIII° Regum III° capitulo et obtento, nisi quod exterior armonia spirituale armoniam ei ad memoriam reduxit, et audita melodia audientis animum ad assueta gaudia revocavit, atque levavit? que anagogice etiam faciunt ad id quod auctor de armonia tangit, per que satis patet. Quos occulos fixit auctor hic in occulos Beatricis respicientis ita in solem talem; nam fuerunt illi de quibus sic ait Gregorius in primo Moralium dicens: Scriptura Sacra mentis occulis quasi quoddam speculum opponitur, ut in interna nostra facies in ipsa videatur, fingendo inde auctor Beatricem sibi dicere admiranti de dicto lumine tali et sono dicte armonie, quomodo non erat in terra, ymo ad celum ut ad eius proprium situm originalem velocius currebat quam fulmen fugiendo regionem ignis ut eius situm ruendo in terram, subaudi naturali in nobis infinito motu quem dicimus instinctum naturale; de cuius virtute volens auctor hic incidenter tangere, inducit Beatricem ad dicendum sibi secundario admiranti quomodo transcendat illa corpora levia, idest duo elementa illa, scilicet aerem et etherem, que levia sunt ad differentiam aliorum duorum que gravia sunt, scilicet aqua et terra, quomodo omnia intra se quendam habent naturaliter instinctum, qui forma argumentativa subaudi est, faciens universum mundo similem Deo, idest similandum superiori eius ordini immediate a mente ipsius Dei dependenti. Ad quod facit illud Boetii: Tu cuncta superno / ducis ab exemplo, pulcrum pulcerrimus ipse / mundum mente gerens similique ymagine formans / perfectasque iubens perfectum absolvere partes, et sic vocat dictum instinctum hic auctor ordinem rerum. Lex autem vocat eum Ius naturale quod natura docuit omnia animalia, ex quo descendit maris et femine coniugatio et liberorum procreatio et educatio, que verba Ysiderus, canonizando in principio Decreti ait: Ius naturale est comune omnium nationum, eo quod usque instinctu nature, non constitutione aliqua habetur. Virgilium vocat eum spiritum seu animam mundi dicens in VI°: Principio celum ac terras camposque liquentes / lucentemque globum lune Titanaque astra / spiritus intus alit, totamque infusa per artus / mens agitat molem et magno se corpore miscet. / Inde hominum pecudumque genus viteque volantum / et que marmoreo fert monstra per equora pontus. / Igneus est illis vigor et celestis origo, scilicet nobis hominibus, quem in hoc sequens idem Boetius ait: Tu triplicis mediam nature cuncta moventem / connectens animam per consona membra resolvis. Homerus autem vocavit dictum instinctum nature catena aurea Dei, unde Macrobius, super Somnio Scipionis, ait: A summo Deo usque ad ultimam rerum fecem una mutuis se vinculis religans et nusquam interrupta connexio. Et hec est Homeri catena auri quam pendere de celo in terras Dominum iusisse commemorat, de qua Boetius sensit dicendo: Tu numeris elementa ligas ut frigora flammis, / arida conveniant etc. + +Inde sequitur Beatrix quomodo in hoc alte creature, idest phylosophantes, vident orma, idest vestigia Dei finis nostri, ad quem finem facta est talis norma pertacta, idest dictus instinctus, subdendo inde Beatrix quomodo in dicto instinctu, ut in quodam ordine rerum, sunt acclines, idest inclinabiles, cuncte nature, naturate subaudi. Est enim natura naturans ipse Deus, et de hac nichil hic; est et natura naturata que dicitur quedam vis insita rebus similia de similibus procreans. Item dicitur etiam natura dictus instinctus ex sensualitate proveniens ad appetendum vel procreandum et educandum, qui etiam dum provenit ex ratione dicitur naturalis equitas seu fas. Dico inclinabilles per diversas sortes, idest per diversas species plus et minus vicinas Deo, ut principio ipsarum, et per consequens moventur ad diversos portus, idest ad diversos exitus et effectus per mare magnum mundane essentie cum instinctu predicto ferente eas et qui fert ut dicit hic textus ignem versus lunam, idest ad eius regionem calidam super aerem et terram conglutinat in globum et pendulum substinet, de quo Phylosophus in IIII° De Celo et Mundo ait: Omnia gravia tendunt ad centrum, levia ad circumferentias, item est promotore in cordibus nostris dictus instinctus, et hoc est quod tangit hic Beatrix dicendo quod nedum talis instinctus movet insensata et bruta, sed etiam nos homines habentes intellectum et amorem illum, de quo Boetius in IIII° sic ait: Hic est cunctis communis amor / repetuntque boni finem teneri, / quia non aliter durare queant / nisi converso rursus amore / refluant cause que dedit esse, unde subdit hic Beatrix quomodo corda, idest talis naturalis dispositio et inspiratio insita nobis naturaliter mictit mentes nostras et animos ad summum celum quietum impireum, continuans: nonum celum velocius in motu omnibus aliis celis ut ad situm decretum nostrum orginalem. Unde Macrobius, super Somnio Scipionis, hoc volens tangere inquit: Hinc profecti, scilicet de celo, huc revertuntur; nam animarum originem manare de celo inter recte phylosophantes indubitate constat esse sententie, et hec est perfecta sapientia ut unde orta sit anima recognoscat. Nam et delfici vox hec fertur oraculi: consulenti ad beatitudinem quo itinere perveniret: *Si te*, inquit, *agnoveris*. Nam et ibi in fronte templi Appollinis ita scriptum erat. *Homini una est*, secundum hec scripta, *agnitio sui, si originis natalisque principii exordia prima respexerit*. Et subdit, eodem libro alibi: Hiis ergo dictis, solum hominem constat ex terrenis omnibus, mentis, idest animi, societatem cum celo et sideribus habere communem. + +Inde Beatrix ex predictis infert quod, sicut forma rei archetipa non conformatur interdum intentioni fabricantis, ita anima nostra creata ab intentione divina ad hunc redditum celi, unde descendit suo libero arbitrio, obliquat se a dicto suo naturali recursu tali ut fulmen cadendo de sua regione et terram, ut dicit hic textus: quod totum Boetius in fine tertii libri exemplificat in persona Orphei et Euridicis eius uxor quam accipit ibi pro anima ita descensa a celo et ad inferos rediente, dicendo quod talis fabula respicit illos qui in superum diem mentem ducere querunt: Nam qui Tartareum in specus / victus lumina flexerit, / quidquid precipuum trahit / perdet dum videt inferos. Ad quod ait Thomas in principio Ethycorum in eius comento super illis verbis Philosophi dicentis ibi quod Omnis actus et electio bonum quoddam appetunt: Et ideo bene nuntiatum esse bonum quod omnia appetunt, nec est instantia de quibusdam qui appetunt malum, quia non appetunt malum nisi sub specie boni in quantum id extimant esse bonum, et sic intentio eorum fertur per se ad bonum, sed per accidens cadit in malum. Et quod dicitur quod omnia appetunt bonum non est intelligendum solum de habentibus cognitionem qua apprehendunt bonum, sed etiam de rebus carentibus cognitione, que naturali appetitu tendunt in bonum, non quia cognoscant bonum sed quia ab aliquo cognoscente moventur ad bonum ex ordinatione divini intellectus ad modum quo sagipta tendit ad signum ex discretione sagiptantis. Ex quibus ultimo concludit Beatrix quod ipse auctor mirari non debuit de tali suo ascensu ad celum mente et animo tali naturali motu: sic non miraretur de rivo descendente de monte ad ima et de igne saliente de terra ad ethera, unde Phylosophia in hoc puncto ait Boetio: Parvam michi restare operam puto ut felicitatis compos patriam sospes revisas, et in principio IIII° sic etiam ad hoc idem inquit: Decursis omnibus que premictere necessarium puto in mostrando veram beatitudinem, viam que te domum revehat ostendam; dicit etiam Phylosophia: Pennas etiam tue menti quibus se in altum tollere possit affigam ut in patriam meo ductu revertaris, subdendo hec carmina: Sunt etenim penne volucres michi / que celsa conscendant poli; / quas sibi cum velox mens induit / terras perosa despicit, / aeris immensi superat globum / nubes post tergum videt / transcendit ignis verticem, / donec in astriferas surgat domos etc. + +{O voi che siete in piccioletta barcha.} In hoc II° capitulo usque ibi: {La concreata e perpetua sete}, auctor prohemialiter monet vulgares homines et alios non magni et acuti intellectus secutos ipsum hucusque in hoc suo poemate, quatenus revertentur ad sua litora, idest ad principia duorum eius librorum suprascriptorum, Inferni scilicet et Purgatorii, et illa duo volumina legendo et studendo decurrant iterato ut convenientia sibi, iuxta illud Ecclesiastes, III° capitulo, Altiora te ne quesieris; non autem ingrediantur hunc tertium librum ut profundius pelagus: nam possent in eo deviare ut cecuciati circa ardua puncta theologica et philosophica eius intelligenda. Nam in II° Metaphysice inquit Phylosophus: Non subtilissimus intellectus ita se habet ad divina sicut visus noctue ad solem et ad ea que comprehendit speculativus intellectus. Et ut tales vulgares ita moniti desistant ab ulterius procedendo, hic arguit auctor quod nunquam talis aqua, idest talis materia decursa fuit poetando de Paradiso celesti nisi per ipsum nunc hic, ad quod ut ventus spirat sibi Minerva, dea artis et rationis, et ita ethimologizat eam Ysiderus dicendo quod Dicitur Minerva quasi munus artium et inventrix multorum ingeniorum, et ideo dicitur de capite Iovis manasse, eo quod sensus sapientis et ingeniosi, qui omnia invenit, in capite est. Item dicit quod Appollo eum ut nauta ducit, idest virtus intellectiva et speculativa eum elevat. Item quod etiam novem Muse, idest novem virtutes et scientie modulandi poetice, dirigunt eum ad polum et sibi eum demostrant, ut magnes, seu calamita cum acu, monstrat eum nautis; in quo polo est quedam stella fixa dicta Tramontana pro capite steli; et circa eum sunt, ut dicit Ptolomeus in suo Almagesto, due constellationes, quarum una vocatur Ursa Maior, altera Ursa Minor, eo quod poete finxerunt Callistonem mutatam per Iunonem in ursam propter adulterium comissum per eam cum Iove eius viro, et Archadem eius filium in aliam Ursam natum ex dicto adulterio, quam matrem et filium Iuppiter traslatavit in dictas duas constellationes. + +Postea alloquendo auctor inde theologos qui tempestive gustaverunt panem angelorum, idest noverunt Sacram Scripturam in eo maxime quod ipsa tractat de filio Dei qui in trinitate divina ut sapientia numeratur, et qui, de se loquendo Iohannis, capitulo VI°, dicit: Ego sum panis vivus qui de celo descendi - de quo vide quod plenius scripsi supra in Purgatorio in capitulo XI° ubi descripta est et esposita Oratio Dominica in qua dicitur Panem nostrum quotidianum etc. - de quo pane, subdit hic auctor quod in hoc mundo vivitur sed non saturatur - ut tangit etiam iste auctor supra in Purgatorio in capitulo XXI°: La sete natural che mai non satia, et ideo inde quod scripsi, dicendo quod intrare bene dicti theologi possunt intrare talle salum, idest tale mare altum, servando eius navis sulcum post aquam revertentem sub puppa equalem, accipiendo hic allegorice tale sulcum pro anagogico intellectu quem lictera textualis includit in hoc ultimo suo poemate. Nam, sicut vomer aperit terram, et prora navis aquam, ita intelligentia nostra aperit licteram ad id quod includit; et sic de una allegoria habita clauditur ad aliam, nisi iterum aperiatur ut aqua in puppa navis, addendo quod illi gloriosi Greci qui associaverunt Iasonem ad terram Colchi ad vellum aureum acquirendum, scilicet Hercules, Thelamon, Castor, Pollux, Nestor et alii, non magis fuerunt mirati videndo dictum Iasonem arare et seminare dentes draconis custodientis dictum vellum: de qua ystoria vide quod scripsi supra in Inferno in capitulo XVIII°, ut stupidi erunt dicti theologi; et hec pro dicta prima parte premissa huius capituli. + +Inde, ad secundam veniendo, auctor premictit in eius principio hec verba: {La concreata e perpetua sete / del deiforme regno cen portava} etc., super quibus primo notandum est quod, dum nostra anima a Deo creatur, creatur et cum ea simul quedam aviditas remeandi ad eum, ut tangit auctor iste etiam supra in Purgatorio, capitulo XVI°, ibi dum dicit: {Lanima simplicetta che sa nulla / salvo che, mossa da lieto fattore, / voluntier torna a ciò che la trastulla}. Et ecce concreata, idest simul cum anima creata, dicta nostra talis sitis deiformis regni desiderati a nobis naturaliter, scilicet Impirei celi, in quo lux, stabilitas et visio Dei est, et ideo deiforme dicitur quasi uniforme Deo, considerata stabilitate dicti celi et luce, et quia primum opus fuit ab ipso Deo formatum etiam creatione mundi secundum unam opinionem tenentem quod celum Impireum fuerit illa lux de qua dicitur Genesis: In principio ibi prima dies facta est lux etc. De qua tali voluntate nostra ita naturaliter siciente et cupiente talem locum ait Ambrosius in libro De Spiritu Sancto dicens: Civitas illa Yerusalem celestis non meatu alicuius fluvii terrestris abluitur, sed ex fonte vite procedens, et Psalmo prius dicto: Sitivit anima mea ad Deum fontem vivum; subdit alibi: Satiabor cum apparuerit gloria tua, que in dicto celo est. Post hec auctor fingit se elevari cum Beatrice, ut dicit hic textus, ad celum et speram lunarem et ingredi corpus ipsius planete lune, unde ammirative arguit quod si corporaliter ita ingressus est illud corpus, contra naturam fuit, secundum Phylosophum in IIII° Physicorum dicentem quod duo corpora non possunt esse in eodem loco simul. Nam granum frumenti non potest repere, idest subintrare, aliud granum illo solido remanente, et hoc tangit hic auctor dicendo quod una dimensio in tali suo ingressu passa fuit alteram. Dicitur dimensio quelibet commensuratio corporis alicuius et determinatio per longitudinem, latitudinem et profunditatem; nam, ut ait ibidem idem Phylosophus: Omne consistens ex linea et superficie et corpore dicitur dimensio; linea est longitudo sine latitudine et profunditate, superficies est longitudo et latitudo sine profunditate, corpus vero est tota trina dimensio, ex quo concludit auctor quod si hic non concipitur humanitatis hoc, quod deberemus magis desiderare esse in dicto celo Impireo ubi videbimus quicquid credimus in fide, scilicet unitatem deitatis et humanitatis Christi et quomodo Verbum caro factum est, non circumscriptive, idest non per rationes et propositiones demonstrativas, sed per illas que sunt per se veras et patentes sine alia demostratione, ut est illa maxima Omne totum maius est suis partibus, ut distinguit Phylosophus in sua Posteriora. Et hoc tangit hic auctor dum dicit quod talis visio ibi verificabitur per se ut verificatur illud verum inter homines quod prius credimus quam demonstretur lingua. Post hec, ad id quod sequitur prenotandum est quod certa corpora dicuntur diafana, idest transparentia et sic rara, ut celi et aer; quedam opaca et sic densa ut terra; et alia solida corpora. Modo fingit auctor se petisse a Beatrice de apprehensione nigredinis illius que apparet in luna, quam fabulose simplices dicunt esse animam Cayn in hoc mundo, fingens ante responsionem deridere eum dictam Beatricem dicendo, si opinio vulgarium in hoc mundo errat, ubi clavis sensus visui, que est ratio rei vise, non certificat eos propter distantiam et remotionem, ut est in casu nostru de ipsa luna, quomodo amodo non deberet de hoc mirari ipse auctor cum nunc sit in ipso corpore lune cum sensu visivo suo et ratione valente ipsum in eum certificare. Et dubitando ita querit, unde dicit ei Beatrix quod dicat quid ipse auctor de hoc sentit; cui auctor respondet quod credit quod raritas et densitas sit causa illius nigredinis et aliarum diversitatum apparentium in aliis corporibus celestis; quam oppinionem ut eroneam improbando Beatrix, sic arguit contra ipsum auctorem, dicendo primo quomodo octava spera seu celum stelliferum, quod Scriptura Sacra vocat firmamentum demonstrat, ut scribitur in Alchibicio et per Ptolomeum in suo Quadripartito, nobis hic inferius in se habere stellas diversas et varias, tam in maioritate et minoritate quam in colore et luciditate, ut patet ad sensum. Et idem est in septem planetis erraticis: nam videmus stellam Mercuri parvam, lunam et solem magnas stellas, Venerem lucidissimam, Martem rubeum, Iovem albentem; modo, si hanc talem varietatem et discrepantiam raritatis et densitas inducerent, sequeretur quod unica tamen, idest tantummodo operativa et effectiva virtus foret in dictis omnibus superioribus corporibus distributa plus et minus singulariter in eis, et sic per consequens virtutes et influentie dictarum stellarum, que esse debent fructus specifici principiorum formalium, non essent diverse, ut expediunt esse ad formam et ordinem universi, sed essent solum unice operationis et effectus, et sic omnia dicta principia formalia, preter unum, destructa remanerent, ut dicitur hic in textu. -Adhuc etiam sic arguit ipsa Beatrix si non in totum sed in partem dicta raritas perforaret dictum corpus lunare, a termino et meta densitatis resplenderet et refundaretur lumen solis ut a plumbo celanti vitrum color in speculo; et si vis tu, auctor subdit Beatricem replicare, quod ibi radius tetrus, idest umbratus, se reddat propter distantiam loci, inducit in hoc solucionem ab experientia fonte artis trium speculorum, que per se patet hic in textu. +Dicuntur enim principia formalia iste substantiales forme, ut sunt anime intellective seu rationales in nobis hominibus, sensitive in brutis, vegetative in plantis, lapidibus, metallis et aliis huiusmodi productis et formatis, ut patet in Genesi in opera Dei sex dierum, et in VIII° Methaphysice per Phylosophum dicentem ibi quod Differentia rei a forma summitur, et in II° Physicorum etiam ait: Forma est principium operandi; quod etiam tangit iste auctor supra in Purgatorio in capitulo XVIII°, ibi dum ait: {Ogni forma substantial, che septa / è da materia et è cum lei unita, / specifica virtute a in sé collecta} etc. Que dicuntur formalia principia eo quod cum materia integrant composita, ut sunt genera singulorum et singula generum ac individua specierum, arguendo idem Beatrix tali secunda ratione dicendo: si dicta raritas foret causa dicte nigredinis, aut dicta nigredo pertransisset totum globum lune aut in partem, interserendo quod dictus planeta quasi ut quodlibet corpus carnale diversificatur per maciem et pinguedinem seu adipem diversificaretur in suo toto volumine, idest in tota sua revolutione circumcirca, quod falsum est, ut iste idem auctor dicit infra in XXII° capitulo, dum dicit ibi: {Vidi la figla di Latona incensa / senza quelumbra che mi fu cagione / per che già la credetti rara e densa}. Et rediens ad propositum dicit si dicta raritas penetraret dictum globum lune totaliter, ut dictum et propositum est, in eclipsis solis radius eius a lumine per illam partem penetraret ingestum, idest intrusum, sicut in alio quolibet raro; sed, cum hoc minime pateat, concludit falsa talis inductio et propositio. -Unde, concludendo contra predictam talem opinionem auctoris et contra opinionem Marciani, tenentis quod talis nigredo lune causaretur ab umbra terre, et Michaelis Scotti, tenentis quod causaretur a supradicta constellatione que dicitur Ursa Maior, Beatrix dicit quomodo celum divine pacis, idest quietis, cum in eo non sit aliquis motus, continet in se nonum celum, primum mobile in quo esse totius eius contenti dependet virtute motiva. +Adhuc etiam sic arguit ipsa Beatrix si non in totum sed in partem dicta raritas perforaret dictum corpus lunare, a termino et meta densitatis resplenderet et refundaretur lumen solis ut a plumbo celanti vitrum color in speculo; et si vis tu, auctor subdit Beatricem replicare, quod ibi radius tetrus, idest umbratus, se reddat propter distantiam loci, inducit in hoc solucionem ab experientia fonte artis trium speculorum, que per se patet hic in textu. Ad quem recursum experientie commendandum, ait Phylosophus in I° Methaphysicorum dicens: Artem magis experimento sciendam esse extimamus, et in I° Physicorum ad idem ait: Cognitio nostra a sensibilibus habet exordium. -In hoc III capitulo, continuando se auctor ad premissa proxime dicta ac premisso suo exordio satis per se patente, fingit sibi apparuisse in corpore huius planete lune has umbras, ut dicit textus hic, mediante virtute influentie presentis planete, beatas in celo. Nam virtuosa dicta eius influentia habet maximas mulieres sub eius ascendente natas reddere amatrices castitatis et virginitatis et, per consequens, vite religiose. +Unde, concludendo contra predictam talem opinionem auctoris et contra opinionem Marciani, tenentis quod talis nigredo lune causaretur ab umbra terre, et Michaelis Scotti, tenentis quod causaretur a supradicta constellatione que dicitur Ursa Maior, Beatrix dicit quomodo celum divine pacis, idest quietis, cum in eo non sit aliquis motus, continet in se nonum celum, primum mobile in quo esse totius eius contenti dependet virtute motiva. Qui tali esse sequens celum stelliferum, scilicet octava spera, ut instrumentum divine mentis et sigillum partitur per diversas essentias, idest per diversa predicta principia formalia seu formas substantiales ab eo distinctas et contentas. Ad quod ait sic Phylosophus in VIII° Physicorum: Diversitas specierum seu formarum est in rebus per diversitatem agentis, idest Dei, mediante dicto celo. Et hoc est quod tangere vult Boetius dicendo: Mundum mente gerens simul quam ymagine formans etc. -Unde subdit quomodo prius coto puerili, idest pensamento vano, ut dicit hic Beatrix, cogitavit dictas umbras fore ydola sive ymagines speculatas aliquarum umbrarum seu reflexas, ut putavit Narcissus de suo ydolo speculando se in quendam fontem, ut ait Ovidius in III, et sic errando philocaptus est de se ipso putando umbram suam pulcerrimam fore alterius persone; et sic mortuus est procus sui ipsius et translatus in florem sui nominis, quod tangit hic auctor, ut patet in textu, dicendo etiam comparative quod eius debiles palpebre occulorum et aperturas, quas vocat hic postillas ut diminutivum postium - dicuntur enim hii postes, postium hostia et introitus portarum, et sic aperture occulorum postille possunt dici idest parvule porte - ita redibant a conspectu aque illarum umbrarum ut reddeunt in respicientibus fundos seu alveos alicuius aque seu rivi non ita profundos ut persi sint, idest umbrati, vel dicit persi, idest perditi, et ut margerita seu perla in candida carne alicuius domine, fingendo ibi se reperire umbram Piccarde, filie domini Simoni de Donatis de Florentia, quam inducit ad dicendum inter alia qualiter, suo spirituali motu, dedicavit se in monasterio Sancte Clare Florentie quod dicitur Monticellus, et quomodo inde extracta fuit per vim per donimum Cursum, eius fratrem, et nupta, ut scripsi de hoc, et ibi vide supra in Purgatorio in XXIIII capitulo in principio. +Inde alii giri, idest septem spere planetarum, per varias differentias disponunt ad finem et semen dictarum essentiarum seu dictorum formalium principiorum cum suis motoribus angelicis ut mallei artis divine; ad quod respiciens Psalmista inquit: Verbo Domini celi firmati sunt et spiritu oris eius omnis virtus eorum. Et sic dicta organa celestia, dicit hic textus, adeo et ab eius dispositione et voluntate capiunt quod inferius hic operantur, unde ait Alpharabius: Celum movetur ut deserviat voluntati altissimi. Et repilogando adhuc Beatris, subdit hic in effectu quomodo elementa continentur dispositive a dictis planetis, et ipsi planete a dicta octava spera et dicta octava spera a nono celo predicto, et ipsum nonum celum ab ipsa divina mente; que mens et intelligentia divina, concludendo iterum subdit hic Beatrix, sicut anima in nobis per differentia membra ad diversas potentias resolvitur et operatur quod vult, - ut etiam ait Apostolus, Ad Romanos, XII° capitulo, dicens: Sicut in uno corpore multa membra habemus, non tamen omnia eundem actum habent etc., et Boetius in III°: Connectens animam per consona membra resolvit, ita suam bonitatem multiplicatam per stellas aperit et exequitur ac explicat, et ita agendo, subaudi, dicit Beatrix, quomodo virtus diversa constitutiva ipsius intelligentie divine, que est illa providentia de qua Sapientie XIIII° capitulo, ait Salamon sic loquens Deo: Tu pater omnia gubernas: providentia facit diversa ligam cum pretioso corpore stelle, que virtus, ut vita, idest ut anima corpori copulatur ipsi stelle; que verba congruentius posite fuissent hic in plurali numero quam in singulari, hoc modo: virtutes productive diverse dicte intelligentie et providentie Dei faciunt diversas ligas, idest commistiones cum corporibus stellarum, proportionando se eis in maiori et minori valore ad formalia principia effective supradicta, sicut metalla proportionata diversa in moneta cariori et viliori, que proportionando metallica liga dicitur et vocatur. Que talis predicta virtus ita mixta, ut subditur hic, cum dicto stelle pretioso corpore, per illud lucet, idest operatur, hic deorsum resplendendo letanter in suis effectibus ut letitia in occulo veniens a corde; et hoc quia dicta virtus venit a leta natura, naturante subaude, idest ab ipso Deo qui est ipsa summa leticia, et qui ut principium formale, productum subaudi, producit dictas varietates stellarum conformes sue bonitati, idest sue dicte prudentie. Nam raritas et densitas, ut opinabatur auctor hic de premissa nigredine lune ac de diversitate ceterarum stellarum, ultimo notandum est hic quod prout scribit Thomas in principio suo Contra Gentiles, capitulo XXIII° et XXIIII°: Deus non potest dici forma a qua resultat principium aliquid formale et ut sit pars alicuius compositi cum hoc imperfectionis esset, scilicet dependere ab aliquo composito, ut cadere in aliquam compositionem. Unde Magister Bernardus in prima Decretali, De Summa Trinitate, super verbo Pater, Filius et Spiritus Sanctus tres sunt persone, sed una essentia simplex omnino, sic glosavit: Compositio multiplex est: nam est compositio partis ad partes ut in rebus corporalibus. Item est compositio proprietatis ad subiectum ut rationabilitas in anima; item est compositio forme ad substantiam et substantie ad formam; et nulla istarum compositionum cadit in Deum, et ideo dicitur simplex omni, idest in quolibet sensu compositionum, et super illo alio textu dicte Decretalis ibi subiecto dicente: Christus verum homo factus ex anima rationali et humana carne compositus, dicit Iohannes Andree: Considera verba: non enim Christus compositus ex deitate et humanitate, nam simplicitas deitas nullam recipit compositionem, sed compositus dicitur realiter sue humanitatis, que fuit composita ex rationali anima et humana carne, unde auctor hic vocat Deum principium formale. Et Augustinus in suo libro De Libero Arbitrio dicendo quod Deus est forma omnium; et Boetius, dicendo: Forma boni livore carens etc., intelligendi sunt sensisse Deum fore formam conservativam et ydealem omnium rerum. Et sic non est nec potest dici principium formale informativum et refectum materie, sed principium formale ydeale et conservatum sicut forma sigilli conservat similitudinem sigilli; et hoc tangit etiam superius hic auctor dicendo quomodo octava spera a mente Dei volventis illud capit suam formam et fit eius sigillum. -Item fingit ibi se vidisse umbram Constantie imperatricis, que deducta etiam est de monasterio et tradita fuit nuctu. Unde in hoc sciendum est quod olim Robertus Guiscardus, de quo scripsi supra in Inferno in capitulo XXVIII, sua probitate acquisivit regnum Sicilie et Apulie; quo mortuo, Rogerius eius filius subcessit in dicto regno, inde dicto Rogerio subcessit in dicto regno Guillielmus, eius filius, rex probus et virtuosus, ut ostendit iste auctor infra in capitulo XX. Qui rex Guillielmus mortuus est unica filia relicta puella, scilicet supradicta Constantia, que temporis in processu, vellet seu nollet, a quodam magnate siculo nomine Tancredo intrusa fuit in quoddam monasterium in civitate Palermi, et dominator Sicilie effectus est dictus Tancredus, et tirannice se gerente, Archiepiscopus palermitanus sua industria ita fecit cum Papa Celestino tertio quod dicta Constantia tracta fuit de dicto monasterio et tradita est in uxorem Henrico imperatori V, et filio Federici primi imperatoris de Svevia, cuius cognomen erat Barbarossa. Qui Henricus, imperare incipiens anno domini MCLXXVII, intravit potenti exercitu insulam Sicilie et eam habuit et Apuliam, et dictum Tancredum occidit et Tancertum eius filium cum matre sua Margherita in Alamanniam secum duxit. +{Quel sol che pria damor mi scaldò el pecto.} In hoc III° capitulo, continuando se auctor ad premissa proxime dicta ac premisso suo exordio satis per se patente, fingit sibi apparuisse in corpore huius planete lune has umbras, ut dicit textus hic, mediante virtute influentie presentis planete, beatas in celo. Nam virtuosa dicta eius influentia habet maximas mulieres sub eius ascendente natas reddere amatrices castitatis et virginitatis et, per consequens, vite religiose. Quod totum poete senserunt fingendo Latonam peperisse Dianam et Appollinem, idest lunam et solem, accipiendo dictam Latonam pro religione, et dictam Dianam, idest lunam, pro castitate et dictum Appollinem pro sapientia, ut scribit Fulgentius, de qua tali virtute lune sub nomine Proserpine et Echate, quarum quelibet pro luna poetice ponitur, tangit Virgilius dicens in VI°: Casta licet patrui servet Proserpina limen etc., et alibi in Buccolicis: Casta fave Lucina: tuus iam regnat Appollo etc. Item habet reddere dicta impressio et influentia lune personam tepidam et mollem aliqualiter in animo, quod notat hic auctor inducendo hanc umbram Picarde inferius dicere quomodo eorum vota fuerunt neglecta et in parte vacua. Et hoc est quare auctor in hoc celo solummodo fingit beatas umbras sibi sic apparere in aspectu et colore aqueo et nubeo. -Continuando se auctor adhuc ad proxime precedentia in presenti IIII capitulo ita procedit; nam ex hiis que dixit se vidisse et audisse in proximo precedenti capitulo fingit nunc inde duo dubia sibi occurrisse. Secundum dubium erat audito quod dicta Constancia, perseverans in bono et religioso animo et proposito, propter violentiam alienam minus meruit, et dicta Piccarda. Nam electio nunquam esse potest de inpossibilibus, voluntas vero potest esse de impossibili, puta de immortalitate; unde subdit ibidem idem Phylosophus quod Voluntas non est electio sed propinqua electioni. Circa quem presentem passum scribendo Thomas in prima secunde, questio XIIIa, dicit quod homo liber dicitur ille qui secundum iuditium rationis potest eligere agere et non agere omnia que sunt ad finem, nam summum bonum et ultimum finem, scilicet Deum, non potest non eligere. Unde respectu illius non dicitur liber quis eum iuditium rationis non potest iudicare id esse non bonum vel non eligibile; et sic dicitur homo liber respectu electionis eorum que sunt ad finem, non respectu finis. Nam homo non potest non velle esse beatus vel esse miser, ymo de necessitate vult beatitudinem et non miseriam; restat igitur quod si talis liber homo moveatur pariter a dictis duobus cibis, quod in eo iuditium rationis non poterit pereligere aliquem de dictis cibis. Circa quod etiam idem Thomas in dicto suo libro et questione inter alia dicit quod talis homo eligit libere et non necessarie, cum electio sit de agendis vel non agendis ad finem, sed ratio potest iudicare quod sit ita bonum agere sicut non agere et istud sicut illud; unde electio non est de necessitate absoluta sed condictionali, scilicet secundum quod iudicabit ratio; et supposito quod tali famelico obiciantur dicti duo cibi eque boni, potest tamen unum eligere et alium refutare quia sua ratio poterit apprehendere unum sub aliqua meliori condictione quam alium. +Unde subdit quomodo prius coto puerili, idest pensamento vano, ut dicit hic Beatrix, cogitavit dictas umbras fore ydola sive ymagines speculatas aliquarum umbrarum seu reflexas, ut putavit Narcissus de suo ydolo speculando se in quendam fontem, ut ait Ovidius in III°, et sic errando philocaptus est de se ipso putando umbram suam pulcerrimam fore alterius persone; et sic mortuus est procus sui ipsius et translatus in florem sui nominis, quod tangit hic auctor, ut patet in textu, dicendo etiam comparative quod eius debiles palpebre occulorum et aperturas, quas vocat hic postillas ut diminutivum postium - dicuntur enim hii postes, postium hostia et introitus portarum, et sic aperture occulorum postille possunt dici idest parvule porte - ita redibant a conspectu aque illarum umbrarum ut reddeunt in respicientibus fundos seu alveos alicuius aque seu rivi non ita profundos ut persi sint, idest umbrati, vel dicit persi, idest perditi, et ut margerita seu perla in candida carne alicuius domine, fingendo ibi se reperire umbram Piccarde, filie domini Simoni de Donatis de Florentia, quam inducit ad dicendum inter alia qualiter, suo spirituali motu, dedicavit se in monasterio Sancte Clare Florentie quod dicitur Monticellus, et quomodo inde extracta fuit per vim per donimum Cursum, eius fratrem, et nupta, ut scripsi de hoc, et ibi vide supra in Purgatorio in XXIIII° capitulo in principio. -Inde, facta comparatione de Beatrice ad Danielem certificantem Nabucodonosorem regem in oblivionem eius somnii quod fecerat de statua humana, ut scribitur in Daniele, capitulo II, et de quo plene dixi supra in Inferno, capitulo XIIII, quo somnio revelato relevavit dictum regem ab ira qua morti volebat tradi omnes eius sapientes eo quod nesciebant divinari dictum somnium quale fuerat, auctor inducit Beatricem ad ipsum clarificandum de dictis duobus dubiis eius. Et primo de illo quod viderat ibi ita illas animas quasi ut verificaretur opinio predicta Platonis, dicendo quod dicte anime ibi vise, et quas in aliis celis videbit, ita locate sunt in Impireo celo et loco Paradisi sicut angeli et sancti quicunque maiores, licet differenter. Unde subdit auctor hic in persona Beatricis quod si posuit se vidisse in hoc celo lune has animas, ac etiam ponet se videre in aliis celis alias spirituales umbras, hoc dicit sub sensu anagogico, idest sub spirituali et intellectu, tali videlicet quod sicut ierarchie angelorum per novem ordines partite sunt, ita quod beatitudo eorum sit per gradus maior et minor ita et in motoribus novem celorum ratione eiusdem angelice nature, et sic eodem ordine beatitudo animarum beatarum mediante influentia dictorum celorum gradatim in Paradiso maior et minor est. +Item fingit ibi se vidisse umbram Constantie imperatricis, que deducta etiam est de monasterio et tradita fuit nuctu. Unde in hoc sciendum est quod olim Robertus Guiscardus, de quo scripsi supra in Inferno in capitulo XXVIII°, sua probitate acquisivit regnum Sicilie et Apulie; quo mortuo, Rogerius eius filius subcessit in dicto regno, inde dicto Rogerio subcessit in dicto regno Guillielmus, eius filius, rex probus et virtuosus, ut ostendit iste auctor infra in capitulo XX°. Qui rex Guillielmus mortuus est unica filia relicta puella, scilicet supradicta Constantia, que temporis in processu, vellet seu nollet, a quodam magnate siculo nomine Tancredo intrusa fuit in quoddam monasterium in civitate Palermi, et dominator Sicilie effectus est dictus Tancredus, et tirannice se gerente, Archiepiscopus palermitanus sua industria ita fecit cum Papa Celestino tertio quod dicta Constantia tracta fuit de dicto monasterio et tradita est in uxorem Henrico imperatori V°, et filio Federici primi imperatoris de Svevia, cuius cognomen erat Barbarossa. Qui Henricus, imperare incipiens anno domini M°CLXXVII, intravit potenti exercitu insulam Sicilie et eam habuit et Apuliam, et dictum Tancredum occidit et Tancertum eius filium cum matre sua Margherita in Alamanniam secum duxit. Ex qua Constantia dictus Henricus postea genuit Federicum secundum, qui tertius et ultimus imperator fuit de domo Svevie. Et hoc est quod tangit hic auctor de secundo vento Svevie, idest de dicto Henrico quem vocat ventum hic auctor, ratione transitorie glorie et dignitatis imperialis et aliarum istius mundi, etiam ut alludat verbis Yeronimi dicentis: Brevis est huius vite felicitas, modica huius seculi gloria, ventus tenuis est potentia temporalis; dic ubi sunt imperatores et reges qui quasi ut umbra transierunt? Ad quod idem dicitur Osee XII° capitulo, ibi: Efram pascit ventum, idest dicta vanagloria potentatuum huius mundi; alia per se patent. -Quod tangit hic auctor dicendo in persona Beatricis quomodo dicte umbre se ostenderunt ibi, non ut sortite sint et posite in tali celo circumscriptive, sed ut facerent signum de spirituali spera, idest de situatione animarum beatarum infimiore a conspectu divino et remotiore, addens quod ita loquendo ingenium legentis in hec ut sensibilia melius apprehendit intellectualiter, quod anagogice includunt. Item Ecclesia nostra Catholica pingit in forma humana Gabrielem, Michaelem et Raphaelem angelos, intelligendo tamen ipsos angelos spirituales substantias, qui Raphael, ut legitur Tobie capitulo XI, sanavit de mandato Dei ipsum Tobiam cecatum a stercore yrundinis, ut dicitur hic in textu. +{Intra due cibi distanti e moventi.} Continuando se auctor adhuc ad proxime precedentia in presenti IIII° capitulo ita procedit; nam ex hiis que dixit se vidisse et audisse in proximo precedenti capitulo fingit nunc inde duo dubia sibi occurrisse. Primum erat quia videndo in hac spera lune animas illorum qui in hac vita virtuose egerunt sub influentia eius, dubitabat ne opinio Platonis vera foret, tenentis animas nostras a stellis nobis infundi, et ad easdem stellas in morte redire, unde in suo Timeo libro quodam, quem scripsit Timeo eius discipulo, ita inquit: Coagumentataque mox universe rei machina delegit de animas stellarum numero pares singulasque singulis comparavit eademque vehiculis competentibus suppositas universe rei naturam spectare iussit, et subdit: Vincentibus quidem animabus in hac vita, contra vitia subaudi, in morte ad corporis stelle contubernium sedemque reditum pater acturis deinceps vitam veram et beatam. Secundum dubium erat audito quod dicta Constancia, perseverans in bono et religioso animo et proposito, propter violentiam alienam minus meruit, et dicta Piccarda. Que duo dubia ita pari affectu, dicit hic auctor, movebant eum ad volendum querere a Beatrice rationem de utroque, quod necesse erat, ipsum ut perplexum silere, non valendo eligere de quo primo quereret, quod quidem probat tali inductione philosophica, ponendo hic in terminis ipse auctor sic dicendo: Si quis liber homo famelicus sit intra duos cibos pariter sibi distantes et moventes, idest attrahentes equaliter eius voluntatem, prius fame peribit quam de aliquo dictorum ciborum summat elective; et intellige in proposito casu illum hominem liberum qui a iuditio rationis penitus regulatur in sua voluntate in eligendo aliquid vel non, non autem a concupiscentia vel ab aliqua alia passione appetitiva motus, cum dicat Phylosophus in III° Ethycorum quod Electio est quedam voluntas per rationem et intellectum determinata, contraria concupiscentie et ire, ideoque non est convertibilis cum voluntate absoluta. Nam electio nunquam esse potest de inpossibilibus, voluntas vero potest esse de impossibili, puta de immortalitate; unde subdit ibidem idem Phylosophus quod Voluntas non est electio sed propinqua electioni. Circa quem presentem passum scribendo Thomas in prima secunde, questio XIIIa, dicit quod homo liber dicitur ille qui secundum iuditium rationis potest eligere agere et non agere omnia que sunt ad finem, nam summum bonum et ultimum finem, scilicet Deum, non potest non eligere. Unde respectu illius non dicitur liber quis eum iuditium rationis non potest iudicare id esse non bonum vel non eligibile; et sic dicitur homo liber respectu electionis eorum que sunt ad finem, non respectu finis. Nam homo non potest non velle esse beatus vel esse miser, ymo de necessitate vult beatitudinem et non miseriam; restat igitur quod si talis liber homo moveatur pariter a dictis duobus cibis, quod in eo iuditium rationis non poterit pereligere aliquem de dictis cibis. Circa quod etiam idem Thomas in dicto suo libro et questione inter alia dicit quod talis homo eligit libere et non necessarie, cum electio sit de agendis vel non agendis ad finem, sed ratio potest iudicare quod sit ita bonum agere sicut non agere et istud sicut illud; unde electio non est de necessitate absoluta sed condictionali, scilicet secundum quod iudicabit ratio; et supposito quod tali famelico obiciantur dicti duo cibi eque boni, potest tamen unum eligere et alium refutare quia sua ratio poterit apprehendere unum sub aliqua meliori condictione quam alium. Et sic concluditur quod si apprehenderit eos pariter in bonitate et affectione, quod nunquam eliget ut in proposito nostro, addendo hic auctor quod nedum hoc contingit in nobis rationalibus, sed etiam in brutis in suo apprehensivo instinctu appetibili et electivo, exemplificando de agno quodam existente in medio duorum luporum equaliter timente quomodo immobilis efficietur, item et de cane quodam existente inter duos damas equaliter cupiente aggredi utrumque quomodo de necessitate desistet ire ad aliquem eorum; dicuntur enim dame quedam animalia de genere cervorum, de quibus Virgilius in sua Buccolica inquit: Cum canibus timidi veniunt ad pocula dame. Ymo quod plus est in rebus insensatis hoc accidere, videtur secundum Fratrem Albertum dicentem in suo Lapidario quod: Si duo magnetes subtus et supra equatis virtutibus ordinentur et ferrum in medio disponatur, quod dictum ferrum necessario pendebit in aere. + +Inde, facta comparatione de Beatrice ad Danielem certificantem Nabucodonosorem regem in oblivionem eius somnii quod fecerat de statua humana, ut scribitur in Daniele, capitulo II°, et de quo plene dixi supra in Inferno, capitulo XIIII, quo somnio revelato relevavit dictum regem ab ira qua morti volebat tradi omnes eius sapientes eo quod nesciebant divinari dictum somnium quale fuerat, auctor inducit Beatricem ad ipsum clarificandum de dictis duobus dubiis eius. Et primo de illo quod viderat ibi ita illas animas quasi ut verificaretur opinio predicta Platonis, dicendo quod dicte anime ibi vise, et quas in aliis celis videbit, ita locate sunt in Impireo celo et loco Paradisi sicut angeli et sancti quicunque maiores, licet differenter. Nam in beatitudine visionis Dei prestanciores sunt summi sancti quam alie anime, sicut in ordinibus angelorum; nam seraphini presunt cherubinis, cherubini tronis, et sic de singulis descensive. Ad hoc Augustinus in suo Speculo ita ait: Dico premia pro labore diversa, quia alii plus, alii minus Deum videbunt. Unusquisque enim Deum videbit quanto purius hic vixerit vel amplius certaverit, sed per karitatem, que ibi erit perfecta, omnes beati cuncta possidebunt simul. Unde subdit auctor hic in persona Beatricis quod si posuit se vidisse in hoc celo lune has animas, ac etiam ponet se videre in aliis celis alias spirituales umbras, hoc dicit sub sensu anagogico, idest sub spirituali et intellectu, tali videlicet quod sicut ierarchie angelorum per novem ordines partite sunt, ita quod beatitudo eorum sit per gradus maior et minor ita et in motoribus novem celorum ratione eiusdem angelice nature, et sic eodem ordine beatitudo animarum beatarum mediante influentia dictorum celorum gradatim in Paradiso maior et minor est. + +Quod tangit hic auctor dicendo in persona Beatricis quomodo dicte umbre se ostenderunt ibi, non ut sortite sint et posite in tali celo circumscriptive, sed ut facerent signum de spirituali spera, idest de situatione animarum beatarum infimiore a conspectu divino et remotiore, addens quod ita loquendo ingenium legentis in hec ut sensibilia melius apprehendit intellectualiter, quod anagogice includunt. Unde Phylosophus in I° Physicorum ait: Cognitio nostra a sensibilibus habet exordium, et in I° Methaphysice inquit: Principia scientiarum speculativarum sunt per sensum accepta. Et Thomas in prima questione II° ait: Naturale est homini ut per sensibilia ad intelligibilia veniat, et omnis nostra cognitio a sensu initium habet, et dicit hic auctor quomodo tali dicta Sacra Scriptura attribuit Deo pedes et manus, aures et occulos et alia nostra sensibilia organa quantum ad litteram, sed anagogice, idest spiritualiter, aliud intelligit. Nam in eius brachio datur intelligi ipsa potentia divina spiritualiter, unde illud in Psalmo: Virtutis fecit potentiam in brachio suo, et in eius pedibus designatur illa pars iustitie Dei que conculcat superbos, unde sequitur in dicto versiculo, Dispersit superbos mente cordis sui; et in alio Psalmo dicitur: Donec ponam inimicos tuos scabellum pedum tuorum, et sic de aliis dictis membris. Item Ecclesia nostra Catholica pingit in forma humana Gabrielem, Michaelem et Raphaelem angelos, intelligendo tamen ipsos angelos spirituales substantias, qui Raphael, ut legitur Tobie capitulo XI°, sanavit de mandato Dei ipsum Tobiam cecatum a stercore yrundinis, ut dicitur hic in textu. Et per hec dicitur in quodam Decreto: Quod legentibus prestat scriptura, hoc idiotis prestat pictura. Inde auctor in persona Beatricis reassumendo quod dixit, dicit quod simile est dictum Timei, idest Platonis, huic fictioni ipsius auctoris, dividendo ita has animas, ut supra tactum est, cum ipse Plato, scribendo animas ita ad stellas reddire sentiat ad licteram ut dicit, non sub aliquo extrinseco sensu, ut sentit hic auctor. Nam si dictus Plato intellexisset in tali eius opinione quod laus vel reprehensio influentiarum dictorum planetarum rediret ad eos, forte non errasset, unde fuit, dicit hic textus, hoc dictum Platonis causa quare antiqui Gentiles nominaverunt planetas a nomine Iovis, Mercurii et Martis et aliorum ceterorum virorum ab ipsis impressis, quasi crederent animas talium ad dictas stellas reddisse. -Et ecce quod dicit hic auctor de non commutando votum arbitrio vestro sed cum auctoritate superioris, scilicet diocesani: hoc tamen fallit si vovens votum suum, quod in temporali obsequio consistit, in perpetuam religionis observantiam propria auctoritate commutat, item propter defectum conditionis alicuius voti, item propter defectum cause voti, item si non processit ad actum licet propositum habuit quis vovendi, quod tangit hic auctor dum dicit quod votum fit statim ipso actu promissivo, item si vovens non habet liberam facultatem vovendi, item si votum illicitum est, a quo non tamen potest, sed etiam debet sua auctoritate discedere. +Post hec auctor, continuando se, inducit Beatricem solvere volendo secundum eius dubium, scilicet cur demeruerunt dicte anime si violentia aliena non perseveraverunt in suis monasteriis, dicere et arguere quomodo violentia est et dicitur quando patiens nichil confert vi patiendi sibi; at iste anime contulerunt vi eis facte voluntarie saltem in non revertendo ad sua monasteria ergo etc. Unde circa hec Philosophus in III° Ethycorum ait: Violentum est cuius principium extra tale existens, in quo nichil confert operans secundum proprium appetitum vel patiens quod violentum fit per violentiam et ignorantiam. Et Thomas in prima secunde ad idem sic etiam ait: Cum aliquis vult pati ab alio, manente in eo qui patitur voluntate patiendi, non est simpliciter violentum; quia, licet ille qui patitur non conferat agendo, confert tamen volendo pati, unde non potest dici involuntarium. Ad hoc Gregorius recitatus in quodam Decreto: Adversitas que bonis votis obiicitur, probatio virtutis est, non iuditium reprobationis; quis enim nesciat quam prosperum fuit quod Paulus Apostolus predicaturus ad Ytaliam veniebat, et naufragium veniens pertulit? Tamen navis cordis in maris fluctibus integra stetit, ut etiam in beato Laurentio in ignea grada martirii et in Scevola Mutio, ut dicit hic textus. Scribit enim Titus Livius et Seneca in XXIIIIa Epistula ad Lucilium quod, dum olim Porsenna Clausinus rex Etruscorum venisset in obsidionem circa Romam, et multum stringeret eam, iste Mutius civis romanus et iuvenis animosus solus et occulte exivit urbem et ad castra Porsenne predicti perrexit, et breviter factus propinquus dicto regi, evaginato gladio, quendam scribam dicti regis subito occidit, putando se occidisse regem. Qui captus, in adductum ignem, quod loqui nolebat dicto regi petenti ab eo cur hoc egisset, propter tale eius errorem, dexteram misit, qua ardente cepit loqui dicto Porsenne ita dicens: *Romanus sum civis, hostis hostem occidere volui, nec ad mortem minus animi est quam fuit ad cedem; nam facere, inquit, et pati fortia Romanorum est*, addendo fore Rome tunc quingentos alios iuvenes coniuratos ad idem faciendum contra ipsum Porsenam. Quo audito, dictus rex statim composuit cum ipsis Romanis et de dicta eorum obsidione recessit, et ipsum Mutium liberavit. Et ut tangat auctor de voluntate absoluta et mixta, inducit Beatricem adhuc ad repetendum verba Piccarde que dixit superius, scilicet quomodo dicta Constantia retinuit velum cordis in voluntate absoluta sed velum professionis amissit in mixta voluntate. Nam, licet voluisset remansisse in monasterio absolute, noluit tamen interpretative, cedendo vi vel metu sibi facto, cum talia magis sint voluntaria quam involuntaria. Unde Philosophus in preallegato libro III° Ethycorum ait: Quecumque propter timorem maiorum malorum operata sunt, vel propter bonum aliquod magis voluntariis similantur et mixte sunt tales operationes, idest habentes aliquid de utroque. Ideo in eis quis laudatur quando turpe aliquid vel triste substinet pro magnis bonis, exemplificando de iactu rerum facto de nave in mare in tempestate; quando vero pro parvo bono, vituperatur, exemplificando de Almeona occidente propriam infrascriptam eius matrem rogamine patris eius, scilicet Amphiarai, de quo vide quod scripsi supra in Inferno, capitulo XX°, et in Purgatorio, capitulo XII°. De quo etiam casu Ovidius in VIIII° ait: Natus erit pius et sceleratus eodem: quod tangit auctor hic dicendo quomodo ipse Almeona ut non proderet pietatem dicti sui patris coegit se ad occidendum Eurifilem predictam eius matrem, unde subdit idem Phylosophus in dicto eius libro: Quedam autem fortassis non est cogi, sed magis moriendum patientem durissima, et enim Euripedis Almeona derisoria videtur cogentia matrem occidere, concludendo auctor in persona Beatricis circa hec, quomodo voluntas absoluta non consentit directe alicui dans sed obliqua, puta ut evitet aliqua periculosa. Nam dicit dictus Phylosophus quod Voluntabile est quod recte volumus, et Thomas in prima secunda dicit etiam quod Voluntas absoluta non consentit alicui non bono cum procedat ab intellectu rationali ut quedam inclinatio procedens ab interiori principio cognitivo, unde et Augustinus, scribens contra Petulianum ait: Benefacere nemo potest nisi elegerit, et nisi amaverit, quod est in libera voluntate, et sic per coactam voluntatem seu mixtam possumus male agere. Sed non bene Canoniste vero circa premissa distinguunt: quando scilicet per coactionem aliquid fiat, aut coactio est absoluta aut conditionalis; absoluta, scilicet cum quis violentis trahitur ad aliquid faciendum, quo casu quis excusatur allegantes Agustinum dicentem in primo De Civitate Dei: Lucretiam ita coactam a Sexto non comisisse adulterium per coytum illius violentum, quam ystoriam scribam infra in VI° capitulo; conditialis autem que metum vel cruciatum seu aliquid aliud grave minatur, et si excuset a tanto non tamen excuset a toto, ut in casu nostro potest dici; et ex hoc dicitur in Iure Civili quod Coacta voluntas, voluntas est. Ultimo congratulatur auctor Beatrici ut sacre theologie, ut per se satis patet. + +{Sio ti fiammeggio nel caldo damore.} In hoc presente V° capitulo, continuato cum fine proxime precedentis, adhuc premisso quomodo maius donum quod fecerit Deus creando angelos et hominem, fuit collatio liberi arbitrii, facta solum in eos ut in creaturas intellectuales et rationales - nam dicitur liberum quantum ad voluntatem, et arbitrium quantum ad rationem, unde dicitur liberum arbitrium abilitas rationalis voluntatis, qua bonum eligitur gratia cooperante vel malum ea deserente; nam, licet voluntatis sit appetere, rationis est videre quid agendum vel eligendum sit vel non, unde ab eo nostra merita et demerita dependent, unde Augustinus in Enchiridion ait: Homo male utens libero arbitrio et se perdidit ipsum, ad quod etiam scribitur in Ecclesiastico, XV° capitulo: Sic Deus ab initio constituit hominem et reliquit eum in manu consilii sui, idest in libertate arbitrii, exponit ibi Glosa: Et ideo soli rationali creature datum est, que sola inter creaturas habet voluntatem et rationem; bruta enim habent solum sensum et appetitum sensualitatis, non autem voluntatem et rationem, et sic carent libero arbitrio premisso - auctor inducit Beatricem sibi respondere querenti an votum non impletum quis possit aliter redimere vel supplere, hoc modo dicendo: Si tu auctor argumentaberis si votum taliter et tale a dicta libera nostra voluntate manaverit, quod Deus sicut tu consentiat, idest consentire debeat dicto voto voluntario tam ratione honeste etc. et persone vote et voventis, quomodo potes a tali contractu et pacto votivo postea resilire a te ipso solo, cum Iure regula dicat quod Unumquodque debet dissolvi eo genere cognoscere quo ligatur. Item et cum alia Lex dicat: Sicut in initio unicuique libera potestas est contrahendi, ita renuntiare semel constitute obligationi non potest. Nam, sicut quis rem traditam Deo in victimam et sacrificium, dicit adhuc hic Beatrix, non potest illa amplius retrahere a victima nisi aliter efficeretur male ablatum, unde in Levitico, capitulo finali, dicitur quod semel Deo sanctificatum est, non potest in alios usus commutari nisi aliter appareret de voluntate Dei, ut in victima incoacta per Habraam volente victimare Ysaac Deo, quam victimam angelus Domini impedivit, ita pari ratione in rem erit semel ore nota. Unde in Deuteronomio, capitulo XXIII°, dicitur: Quod semel egressum est de labiis tuis observabis et facies quod promisisti Domino tuo etc. Et ut magis explicite intelligantur que dicit hic auctor de voto et eius redemptione, premictendum est quod duplex est votum, scilicet votum necessitatis quod quis promictit in baptismo, ut est abrenuntiare Sathane et pompis eius, tenere Fidem et servare Decalogum, idest decem precepta Legis, et de hoc nichil dicit hic auctor; aliud votum dicitur voluntatis, quando scilicet quis votum voluntarie emictit et ad quod quis ante non tenebatur, sed postea astringitur sicut est votum continentie, abstinentie et peregrinationis, unde Psalmista: Vovete et reddite Deo; Idest si vovetis reddite, dicit ibi Glosa. Item hoc votum voluntarium quandoque dicitur simplex, quando scilicet emictitur sine ulla solempnitate, de quo in hoc capitulo dicitur, quandoque vocatur solempne, ut votum monachorum et monacharum; tamen quantum ad Deum simplex votum non minus obligat quam solempne predictum et utriusque violatio peccatum mortale inducit. Item voluntarium votum aliud purum aliud conditionale: purum, ut dictum est, quando simpliciter emictitur, conditionale quando aliqua conditio expressa in eo infertur, puta cum voveo ieiunare vel limina Sancti Petri visitare, si Deus michi prestiterit sanitatem vel dederit mihi filium, vel tacita, puta si potero, si vixero vel Deus aliter revelaverit, et tale votum si conditio deficit non tenemur servare. Unde Augustinus in libro De Adulterinis Coniugiis ait: Nulla ratione vel conditione rumpenda sunt que sine ulla conditione aliqui voverunt. Ex quibus premissis, licet Magister in IIII° Sententiarum dicat quod votum sit quedam testificatio promissionis spontanee de hiis que Deo et sub Deo fieri debent et Thomas in secunda secunde LXXXVIIIa questione ubi de hac materia diffusius tractat, etiam ibi diffiniat, sunt Canoniste ad diffiniendum taliter illud votum eius dicunt: Est alicuius rei licite faciende vel non faciende cum deliberatione animi Deo facta pollicitatio; dicit autem fieri debere pretextu rei licite, quia si mala vel illicita esset promissio, non esset servanda sed rescindenda. Unde Ysiderus in Sinonimis, libro II°, ait: In malis promissis rescinde fidem, in turpi voto muta decretum. Que incaute vovisti ne facias; impia enim promissio que scelere adimpletur, et Ecclesiastes, V°, dicitur: Displicet Deo infidelis et stulta promissio, et Ambrosius: Nichil promictat homo inhonestum, aut si promictat non servet. Ex quibus reprehendit hic auctor Ieptre filium Galadres naturalem de sacrificio quod fecit de unica filia sua; nam, ut legitur Iudicum, capitulo XI°, cum bellum ut dux Israel semel parasset contra filios Amonis, ita vovit si victor esset, Quicumque fuerit egressus de foribus domus mee occurrens michi revertenti, illum domino sacrificabo, unde occurrentem primo sibi victorioso dictam eius filiam, mactavit et victimavit Deo, quod stultum fuit et non acceptabile Deo. Unde idem Ambrosius ita in suo libro De Officiis ait de hoc Iepte: Miserabilis necessitas que solvitur parricidio; melius est non vovere id quod sibi is cui promictitur nolet exolvi. Nam non omnia promissa servanda sunt, cum et ipse Dominus (sic dicitur Mathei XII°), frequenter suam mutat sententiam. Item Yeronimus ad hoc inquit: In vovendo fuit stultus Iepte quia distintionem non adhibuit in reddendo. Nam si occurrisset sibi agnus vel vitulus, bene debuisset illum victimasse, non autem filiam. Eodem modo reprehendit etiam auctor hic regem Agamenonem Grecorum, olim exercitus contra Troianos ducem, qui victimavit Ephigeniam eius filiam suis diis ut prospere navigaret cum dicto exercitu, ut plenius scripsi supra in Inferno in capitulo XX°, ubi vide de hoc. Post hec auctor secundario inducit Beatricem dicere quomodo Ecclesia dispensat in votis, tangendo, licet non isdem verbis, in effectu quod scribit Alexander papa tertius cuidam episcopo querenti ab eo quod quesivit hic auctor a Beatrice, ita dicendo in quadam eius Decretali: An vota peregrinationis elemosinis redimi possint, vel pro necessitate in aliud commutari: respondimus quod ab eius qui presidet pendet arbitrio ut consideret diligentius qualitatem persone et causam commutationis, an scilicet ex infirmitate seu affluentia divitiarum aut alia causa probabili, peregrinatio aut recompensatio melior fuerit et Deo magis accepta, et exinde secundum hoc debet dispensare; et in hiis consistit clavis aurea, idest auctoritas, et clavis argentea, idest scientia, et discretio prelati. De quibus duabus clavibus tangit hic auctor, et ego plene scripsi supra in Purgatorio in capitulo VIIII°, ubi de eis vide. Et ut hec procedant de iure divino ita arguit Innocentius papa in sua quadam alia Decretali dicens: Cum igitur in lege veteri in qua non minus preceptum Domini obligabat quam votum hodie obliget in Ecclesia primogenita, que Domino mandabatur offerri quedam Domino redderentur ut primogenita levitarum, quedam redimerentur ut aliarum tribunum, quedam commutarentur in aliud sicut primogenitum asini qui ove commutabatur, ut habetur Exodi capitulo XXXII°, et Numeri XXVIII° capitulo. Et hoc etiam tangit hic auctor dicendo quomodo necessitatum fuit Hebreis etc., unde Numeri, capitulo XXX°, dicitur: Si quis votum Domino vovit, non faciat irritum verbum suum, sed omne quod promisit impleat; et in capitulo XXVIII° dicitur: Moyse precipe filiis Israel, et dic eis: *Dicit Dominus oblationes offerre meas* etc. Sic ergo volens votum commutare potest in aliud pium opus, et hoc auctoritate pape et aliorum episcoporum dispensatione, salvo quod solus papa dispensare in voto ultramarino in subsidium terre sancte facto potest et non alius. Et ecce quod dicit hic auctor de non commutando votum arbitrio vestro sed cum auctoritate superioris, scilicet diocesani: hoc tamen fallit si vovens votum suum, quod in temporali obsequio consistit, in perpetuam religionis observantiam propria auctoritate commutat, item propter defectum conditionis alicuius voti, item propter defectum cause voti, item si non processit ad actum licet propositum habuit quis vovendi, quod tangit hic auctor dum dicit quod votum fit statim ipso actu promissivo, item si vovens non habet liberam facultatem vovendi, item si votum illicitum est, a quo non tamen potest, sed etiam debet sua auctoritate discedere. Aliter a voto realiter nullattenus possimus discedere, sed a re vota sic cum auctore et discretione domini pape vel aliorum episcoporum, dummodo sit tales res que non preponderet omnibus aliis, ut dicit hic auctor in textu, puta continentia, in cuius voto etiam papa non potest dispensare nec debet, non fratruum a campanellis et ab aliis multis questoribus absolventibus homines a votis de facto mediante pecunia, quod etiam tangit hic auctor dum dicit: Se mala cupidigia altro vi grida etc., et hoc de voto dicta sufficiant. Post que auctor fingit se cum Beatrice, idest cum theologica scientia, subito de celo lune ad celum et speram Mercurii ascendisse, ut patet hic in textu. Qui planeta ita comitatur solem ut nunquam nobis pateat ut alii planete, et hoc tangit hic auctor dicendo quomodo se velat cum radiis alterius, scilicet solis, fingendo etiam ibi se reperisse beatas animas illorum qui virtute et influentia talis planete mediante, meruerunt in hoc mundo celestem beatitudinem, inter quas nominat solum duas, scilicet animam Iustiniani imperatoris, et Romei provincialis, de quibus statim dicam in sequenti capitulo. -In hoc VI capitulo, ad precedentia se continuando, auctor digressive, ut materiam sui poematis ampliet, inducit umbram Iustiniani imperatoris, de se dicendo incohare a signo aquile imperialis ut summat causam recitandi memoranda facta sub tali vexillo olim exacta. Circa cuius prima hec verba premissa notandum est quod, secundum quod scripsit Anacreon poeta grecus, expulso Saturno de regno insule Cretensis per Iovem eius filium - de quo plene scripsi supra in Inferno, capitulo XIIII - quidam Titanides, idest quidam filii Titani fratris dicti Saturni, propter talem expulsionem paraverunt bellum contra dictum Iovem; qui Iuppiter, orans superos ut sibi prodigium darent ut signum haberet sub quo ipse cum eius gente dimicaret, statim de montibus dicte insule Yde prodiit quedam aquila circumvolando supra caput dicti Iovis, quam incontinenti pro eius signo accepit et habuit, et cum eo vicit contra dictos Titanides, et vocata est inde aquila ales Iovis semper. Quod signum acquile Dardanus Troianus, ut filius dicti Iovis et Electre, inde postea et successores eius detulerunt, et sic Eneas de dicta gente dardanea de Troia post eius excidium veniens in Ytaliam cum Ascanio filio suo et Anchise eius patre, dictum signum secum duxit, quod excidium Troie fuit anno CCCCLIIII ante urbem conditam secundum Orosium, et sic de Oriente in Occidentem, sicut currit motus celi, cum ipso Enea profectum est dictum signum aquile. Quem Eneam vocat hic antiquum auctor ratione sui nobilis sanguinis, vel vocat ita eum ad differentiam aliorum sibi subcedentium imperatorum qui olim, ut dicit quidam Textus Legalis, omnes ab eo Eneide vocati sunt; et qui Eneas, ut sequitur hic in textu, Laviniam, filiam regis Latini, inde bello obtitnuit contra Turnum regem Rutilorum. Et quod dixi quod nomine et re dictum imperium fuit sic apud Grecos, subaudi scilicet usque ad dictum Constantinum quintum et Leonem eius filium qui cepit imperare anno domini VIIcXLV. Nam eo tempore, dum Astulfus, rex Lungobardorum, inductu certorum malorum romanorum Tusciam occupasset et Romam adgressus esset ecclesias omnes et alia vastando, Stephanus papa secundus auxilium petiit a dicto Constantino et Leone eius filio, quibus recusantibus patrocinari Ecclesie contra dictum Astulfum, petiit subsidium a Pipino secundo rege Francorum, et habuit et obtinuit contra dictum Astulfum mediante pugna Francorum. Ex quo dictus Stefanus papa, anno VIIcLVI, dictum romanum imperium de Grecis transtulit in Germanos, et factus est Karolus Magnus filius dicti Pipini imperator. Inter quos dictos principales constantinopolitanos dicit dicta umbra Iustiniani quomodo imperator unus de eis fuit, et quomodo reformavit Corpus Iuris Civilis; nam tres codices ad unum reduxit et veterum prudentum Iura, que ad duorum milium librorum numerum attingebant, ad quinquaginta libros redegit. Item dicit quomodo Agapitus papa ipsum retraxit Iustinianum ab errore Euticetis. Nam tempore ipsius Iustiniani fuit quidam abbas Constantinopolitanus, nomine Eutices, hereticus, qui tenuit quod verbi Dei et carnis in Christo una tamen natura erat, scilicet divina, unde dicebat quod post resurrectionem Christus solum remansit in divina natura, qui dampnatus inde fuit in Calcedoniensi Concilio, et cum eo Dioscorus episcopus Alexandrinus in eadem heresi involutus. Et diffinitum fuit predicari duas naturas in Christo fuisse et unam personam in dicto concilio. Inde dicit dicta umbra, vel dicere vult, quomodo dedito se in totum dicto laborerio legum, quod quasi divina auxiliante manu Belisarius patritius vices gerendo circa arma dicti Iustiniani olim mirabiliter de Persis triumphavit, inde in Affricam transivit et Vandalos romano imperio subiugavit et Gelismerum eorum regem, et idem fecit de Gottis et de Odoacro et Attila eorum regibus hostibus romanorum. Post hec auctor, volens ostendere in quantum venerari debet dictum signum aquile representans imperium romanum et monarchiam mundi in reprehensionem multorum ipsum hodie deprimentium, in persona dicte umbre Iustiniani digressive ad narrandum hic nunc procedit quamplurima memoranda facta et gesta sub dicto signo, et sub brevitate incipit sequendo Titum Livium, scribam Romanorum gestorum, incipiente primam partem sui voluminis a capta Troia, et sic, ut dicitur hic in textu, a morte Pallantis, filii regis Evandri, secuta propter regnum Ytalie Enee querendum sub dicto signo. Scribit Titus Livius in prima decada et Valerius in VI, in titulo De Severitate, scilicet quod quelibet dictorum partium eligeret tres pugnatores et victores illud signum haberent in solidum et sic deventum est ad singulare bellum ter geminorum: nam pro parte Romanorum in campo fuerunt tres fratres vocati Oratii, et pro parte Albanorum fuerunt alii tres fratres vocati Curiatii, quos omnes tres Curiatios, mortuis duobus prius de dictis Oratiis, tertius occidit solus, et sic ab inde citra dicti Albani privati sunt dicto signo et illud Romani in totum habuerunt. Nam, quamvis vicerit dictus Anibal Romanos, primo apud Trebiam flumen labens non longe a civitate Bobii et Placentie, et secundo apud Tragimenum lacum perusinum, et tercio aput Cannas in Campanea, dictus Scipio, etatis XXVI annorum, cum gente romanorum ivit in Yspaniam et ibi per vim habuit Cartaginem novam, et ibi Asdrubal, frater dicti Anibalis, se submisit Romanis. Inde dictus Scipio transfretavit in Affricam et ducem Penorum vicit et Cartaginem obsedit, ad quam Anibal, dimissa obsidione et levata circa Romam, venit Cartaginem et ibi superatus est in bello a Scipione predicto. Item dicit hic auctor quomodo etiam Pompeius in iuvenili etate cum dicto signo triumphavit contra piratas. Item Antandrum civitatem Tracie, ubi Eneas primo paravit suum navigium ad veniendum in Ytaliam cum dicto signo aquile etiam revisit, item et flumen Simeontis iuxta Troyam fluens. Inde dictus Cesar ivit in Egyptum et Ptolomeum eius regem occidit et Cleopatram eius sororem a carcere liberavit, cum qua fornicatus diu fuit. Inde ivit in Affricam et regem Iubam et Mauritanum regnum subiugat, iterum inde tendit ad Yspaniam ubi apud Mundam civitatem Gneum et Sextum filios Pompei vicit. Inde dicit quod fecit cum baiulo, idest cum eius delatore sequenti, scilicet cum Octaviano imperatore, primo filio Octavie sororis Cesaris secundum Ysiderum. Svetonius dicit quod nominata fuit acia dictum signum; nam, occiso Iulio Cesare, eius avunculo, per Brutum et Cassium, factus est, officio triumvirorum extincto, dictus Octavianus imperator a Romanis in iuvenili etate. Nam, anno XVIII et ultimo sui imperii, sub Pontio Pilato eius consule seu vicario in Iudea, Deus voluit facere et habere vindictam in humanitate Christi sui filii a dicto Pilato instantibus Iudeis crucifixi de humana natura eius inimica propter prevaricationem primi hominis, et satisfaciendo eius ire quam habebat contra eam. Ex qua, ut dicit Apostolus, omnes Eramus filii ire, et In condempnatione propter delictum unius, ut ait Ad Romanos, V capitulo. Ac inde per LVIIII annos, scilicet anno II imperii Vespasiani, cum dicto signum in manu Titi, filii dicti Vespasiani, Deus fecit fieri vindictam supradicte vindicte, in quantum caro et natura humana Christi unita erat cum divinitate, contra Iudeos. Nam, ut refert Iosephus, victa Ierusalem per dictum Titum, numerus Iudeorum captivorum fuit LXXXXVIIm, de quibus in carcere mortui sunt XIIcim sine infinitis occisis tempore obsidionis, quem passum auctor in sequenti capitulo latius explicabit et ego. Item dicit quid fecit dictum signum in manu Karuli magni imperatoris primi Germanorum contra Longobardos olim opprimentes Ecclesiam. Nam, requisitus a papa Adriano, primo eos obsedit in Papia et demum eos vicit et Desiderium eorum regem captum cum uxore et filiis duxit in Galliam. +{Poscia che Costantin lacquila volse.} In hoc VI° capitulo, ad precedentia se continuando, auctor digressive, ut materiam sui poematis ampliet, inducit umbram Iustiniani imperatoris, de se dicendo incohare a signo aquile imperialis ut summat causam recitandi memoranda facta sub tali vexillo olim exacta. Circa cuius prima hec verba premissa notandum est quod, secundum quod scripsit Anacreon poeta grecus, expulso Saturno de regno insule Cretensis per Iovem eius filium - de quo plene scripsi supra in Inferno, capitulo XIIII° - quidam Titanides, idest quidam filii Titani fratris dicti Saturni, propter talem expulsionem paraverunt bellum contra dictum Iovem; qui Iuppiter, orans superos ut sibi prodigium darent ut signum haberet sub quo ipse cum eius gente dimicaret, statim de montibus dicte insule Yde prodiit quedam aquila circumvolando supra caput dicti Iovis, quam incontinenti pro eius signo accepit et habuit, et cum eo vicit contra dictos Titanides, et vocata est inde aquila ales Iovis semper. Quod signum acquile Dardanus Troianus, ut filius dicti Iovis et Electre, inde postea et successores eius detulerunt, et sic Eneas de dicta gente dardanea de Troia post eius excidium veniens in Ytaliam cum Ascanio filio suo et Anchise eius patre, dictum signum secum duxit, quod excidium Troie fuit anno CCCCLIIII° ante urbem conditam secundum Orosium, et sic de Oriente in Occidentem, sicut currit motus celi, cum ipso Enea profectum est dictum signum aquile. Quem Eneam vocat hic antiquum auctor ratione sui nobilis sanguinis, vel vocat ita eum ad differentiam aliorum sibi subcedentium imperatorum qui olim, ut dicit quidam Textus Legalis, omnes ab eo Eneide vocati sunt; et qui Eneas, ut sequitur hic in textu, Laviniam, filiam regis Latini, inde bello obtitnuit contra Turnum regem Rutilorum. Inde a dicto adventu Enee in Ytaliam aquila, idest monarchia mundi, fuit in Alba civitate fundata olim per Ascanium supradictum ante urbem conditam per CCC annos et plus, et in civitate Romana, que a Romulo inde instituta fuit, ante adventum Christi per VIIc annos. Inde Constantinus, primus imperator Christianus, qui imperare cepit anno domini CCCX°, liberatus a lepra per Beatum Silvestrum, et ab ipso baptizatus, quarta die dicti sui baptisimi, facta donatione ipsi Silvestro de qua dixi in Inferno, capitulo XVIIII°, et sibi urbe relicta cum dicta aquila, idest cum sede et curia imperiali, recessit de Roma et ivit in Greciam, et apud Bisantium, quod hodie dicitur civitas Constantinopolitana, dictam sedem imperialem constituit; et sic volvit dictam aquilam contra dictum cursum celi, idest de Occidente in Orientem. In qua civitate Constantinopolitana, sita in confino Asie et Europe, ut dicit hic textus (unde Lucanus in IX°: Non Asiam brevioris aque diterminat usquam / fluctus ab Europa, quanvis Bisantion arto / Pontus et ostiferam dirrimat Calcedona cursu), ac vicina etiam dictis montibus cretensibus, unde dicta aquila, ut dicit hic dicta umbra, exivit, sederunt titulo et re XXXVII imperatores, scilicet Constantinus predictus, Constantinus secundus et Constantius, Iulianus, Iovinianus, Valentinianus, Valens, Gratianus, Theodosius, Archadius et Honorius, Theodosius secundus, Martianus, Leo primus, Zeno, Anastasius, Iustinus, Iustinianus, de quo hic dicitur, Iustinus secundus, Tiberius secundus, Mauritius, Phocas, Eradius, Constantinus tertius, Constantinus quartus, Iustinianus secundus, Leo secundus, Tiberius tertius, Phylippus, Anastasius secundus, Teodosius tertius, Leo tertius, Constantinus quintus, Leo quartus, Constantinus sextus, Nicecorus et Michael. Et quod dixi quod nomine et re dictum imperium fuit sic apud Grecos, subaudi scilicet usque ad dictum Constantinum quintum et Leonem eius filium qui cepit imperare anno domini VIIcXLV°. Nam eo tempore, dum Astulfus, rex Lungobardorum, inductu certorum malorum romanorum Tusciam occupasset et Romam adgressus esset ecclesias omnes et alia vastando, Stephanus papa secundus auxilium petiit a dicto Constantino et Leone eius filio, quibus recusantibus patrocinari Ecclesie contra dictum Astulfum, petiit subsidium a Pipino secundo rege Francorum, et habuit et obtinuit contra dictum Astulfum mediante pugna Francorum. Ex quo dictus Stefanus papa, anno VIIcLVI°, dictum romanum imperium de Grecis transtulit in Germanos, et factus est Karolus Magnus filius dicti Pipini imperator. Inter quos dictos principales constantinopolitanos dicit dicta umbra Iustiniani quomodo imperator unus de eis fuit, et quomodo reformavit Corpus Iuris Civilis; nam tres codices ad unum reduxit et veterum prudentum Iura, que ad duorum milium librorum numerum attingebant, ad quinquaginta libros redegit. Item dicit quomodo Agapitus papa ipsum retraxit Iustinianum ab errore Euticetis. Nam tempore ipsius Iustiniani fuit quidam abbas Constantinopolitanus, nomine Eutices, hereticus, qui tenuit quod verbi Dei et carnis in Christo una tamen natura erat, scilicet divina, unde dicebat quod post resurrectionem Christus solum remansit in divina natura, qui dampnatus inde fuit in Calcedoniensi Concilio, et cum eo Dioscorus episcopus Alexandrinus in eadem heresi involutus. Et diffinitum fuit predicari duas naturas in Christo fuisse et unam personam in dicto concilio. Inde dicit dicta umbra, vel dicere vult, quomodo dedito se in totum dicto laborerio legum, quod quasi divina auxiliante manu Belisarius patritius vices gerendo circa arma dicti Iustiniani olim mirabiliter de Persis triumphavit, inde in Affricam transivit et Vandalos romano imperio subiugavit et Gelismerum eorum regem, et idem fecit de Gottis et de Odoacro et Attila eorum regibus hostibus romanorum. Post hec auctor, volens ostendere in quantum venerari debet dictum signum aquile representans imperium romanum et monarchiam mundi in reprehensionem multorum ipsum hodie deprimentium, in persona dicte umbre Iustiniani digressive ad narrandum hic nunc procedit quamplurima memoranda facta et gesta sub dicto signo, et sub brevitate incipit sequendo Titum Livium, scribam Romanorum gestorum, incipiente primam partem sui voluminis a capta Troia, et sic, ut dicitur hic in textu, a morte Pallantis, filii regis Evandri, secuta propter regnum Ytalie Enee querendum sub dicto signo. Unde prenotandum est quod dictum signum Eneas, capta Troia, diu fatigatus in mari fato in ordinatione divina in Ytaliam venit et applicuit cum suo navigio litoribus Lavinii, civitatis regis Latini prope fauces Tiberis, unde Virgilius, de ipso Enea loquendo, incipit: Arma virumque cano, Troye qui primus ab oris / Ytaliam fato profugus Lavinaque venit / litora etc. Et ibi prope se vallo fortificavit, et nitendo habere in uxorem Laviniam, unicam filiam dicti Latini, sponsam iam promissam Turno regi predicto, incohata guerra inter ipsum Eneam et eius Troianos et dictum Latinum et Laurentos eius subditos et Turnum predictum, dictus Eneas petiit auxilium a dicto rege Evandro, regente tunc in loco ubi est hodie Roma, qui breviter contulit ei dictum Pallantem eius filium eum magna comitiva. Qui Pallas in prima pugna dictarum partium occisus est a dicto Turno, tamen in processu demum dictus Eneas superavit dictum Turnum et occidit et dictam Laviniam in uxorem habuit. Inde, mortuo Enea, dictus Ascanius eius filius successit ei in regno et civitatem Albanam fundavit et ibi regnavit per XXVIII annos; de quo Virgilius in I° ait: At puer Ascanius cui nunc cognomine Iulo / imperio explebit, regnumque a sede Lavini / transferet, et Longam umbram vi muniet Albam / hic iam ter centum totos regnabitur annos / gente sub Hectoria, donec regina sacerdos / Marte gravis geminam partu dabit Ilia prolem, scilicet Romulum et Remum, de quibus statim dicam. In qua civitate Albana dictum signum aquile et monarchie mundi solum fuit et non alibi per dictos CCC annos, regnantibus infrascriptis regibus ibi successive tanquam descendentibus dicti Enee primo videlicet Ascanio, inde Silvio, - eius fratre et filio Enee et dicte Lavinie, et a quo omnes reges Albani dicti sunt Silvii (de quo Virgilius in persona Anchises ad Eneam predictum suum filium iam mortuum loquendo in VI° sic ait: Silvius, Albanum nomen, tua postuma proles, / quem tibi longevo serum Lavinia coniunx / educet silvis regem regumque parentem / unde genus Longa nostrum dominabitur Alba, fuit enim in silvis nutritus a matre timore dicti sui fratris, et sequitur: Proximus ille Procas, Troiane gloria gentis / et Capis et Numitor et qui te nomine reddet / Silvius Aneas etc.), - inde Enea Silvio filio dicti Silvi, inde Cape, inde Latino, inde Alba, inde Egypto, inde Carpento, inde Tiberio, inde Agrippa, inde Silvio Aremulo, inde Aventino, inde Procace eius filio, inde Amulio qui fratrem suum Numitorem de regno expulit et filiam eius Iliam predictam in templo Veste dedicavit, que ibi, licet Virgilius et Livius ex Marte dicant quod gravida facta est, ex sacerdote dicte Veste re vera fuit facta pregnans. Et sic peperit duos gemellos, scilicet Romulum et Remum; quo Remo decapitato per dictum Romulum, iam per eos condita civitate romana et occiso dicto Amulio et restituto dicto Numitore in regno Albano eorum avo, dictus Romulus ut primum rex romanorum cepit solus regnare. De quo Virgilius, in persona dicti Anchises, ad Eneam subdit: Quin et avo comitem sese Mavortius addet / Romulus, Asaraci quem sanguinis Ilia mater / educet etc. Cuius Romuli tempore factus est raptus mulierum Sabinarum quem auctor vocat hic malum, idest maleficium; nam, cum populus romanus noviter institutus mulieribus careret, dictus Romulus quadam die certa quoddam festum statuit fieri in qua breviter dum quasi omnes mulieres civitatis Sabine illuc confluissent, rapte sunt a Romanis et detente in eorum uxores, ex quo longa et magna guerra postea orta est inter dictas duas civitates. Tandem dicti Sabini ab ipso Romulo superati sunt; inde, mortuo isto Romulo, Numa Pompilius ut secundus rex sibi in regno romano successit et regnavit XLIII annis, de quo Virgilio loquendo ait: Regis Romani primam qui legibus urbem / fundabit, curribus parvis et paupere terra / missus in imperium magnum etc.; nam de Sabina terra sua probitate tractus est ad dictum regnum romanum. Inde tertius romanus rex fuit Tullius Hostilius qui, regnante in Alba civitate predicta Civilio rege, multa bella gessit cum Albanis occasione dicti signi aquile, quod signum populus romanus solus volebat habere, et idem volebat Albanus allegando uterque se successorem Enee; demum ad hanc concordiam venerunt. Scribit Titus Livius in prima decada et Valerius in VI°, in titulo De Severitate, scilicet quod quelibet dictorum partium eligeret tres pugnatores et victores illud signum haberent in solidum et sic deventum est ad singulare bellum ter geminorum: nam pro parte Romanorum in campo fuerunt tres fratres vocati Oratii, et pro parte Albanorum fuerunt alii tres fratres vocati Curiatii, quos omnes tres Curiatios, mortuis duobus prius de dictis Oratiis, tertius occidit solus, et sic ab inde citra dicti Albani privati sunt dicto signo et illud Romani in totum habuerunt. Cum quo signo sic facto proprio Romanorum sepe bellando dictus Tullius subegit et subiugavit romano populo dictos Albanos et Veientes qui per XVIII miliaria distabant a Roma, et Fedenatos distantes per XIIcim, et terras omnes Tiberinas vicit vicinas Rome, quod tangit hic auctor dicendo de vicinis gentibus per hos reges subiugatis et victis; de cuius Tullii probitate Virgilius in persona Anchise ad Eneam etiam inquit: Cui deinde subibit, scilicet dicto Nume, Otia qui rumpet patrie residesque movebit / Tullius in arma viros et desueta triumphis / agmina etc. Regnavitque XXXII anni iste Tullius, post quem successit quartus rex romanorum, scilicet Anchus, qui Hostiam civitatem condidit iuxta mare vicinam Rome per XVIcim miliaria - de quo subdit Virgilius: Quem iuxta sequitur iactantior Anchus / nunc quoque iam nimium gaudens popolaribus auris - regnavitque annis XIII. Post hunc regnavit Priscus Tarquinius quintus rex Romanorum XXXVII annos; post hunc regnavit Servius Tullius, rex sextus Romanorum; post quem regnavit Tarquinius Superbus septimus Romanorum rex et ultimus XXXV annis, in quo XXXV° anno eius regni, ut scribit Titus Livius in prima decada, libro I° , capitulo XXXVI°, et Valerius, libro VI°, in titulo De Pudicitia, capitulo I°, existente dicto Tarquino in obsidione circa civitatem Ardeam, Sextus, filius dicti Tarquini, occulte de dicto exercitu discessit et venit de sero ad Collatium oppidum prope Romam et petiit hospitari a Lucretia nobilissima et pudicissima domina romana et uxore Collatini, nobilis civis romani et soci dicti Sexti in domo eius habitationis in dicto oppido posita, dicto eius viro existente in dicto exercitu; que, cum puro animo illum suscepisset in domo eius, in nocte per violentiam carnaliter habuit eam et in mane discessit et ad dictum exercitum remeavit. Lucretia vero misit statim pro dicto eius viro Collatino et pro Lucretio eius patre et pro Bruto eius patruo, qui secum covenientes in talamo suo sic ait: *Quid salvum est mulieri amissa pudicitia? Vestigia viri alieni in lecto tuo Collatine sunt. Ceterum corpus tantum violatum est, animus insons; mors testis erit. Videbitis quid Sexto debeatur: ego me si a peccato absolvo a supplicio non libero*, et ne ulla impudica amodo exemplo Lucretie vivat, cultrum quem sub veste habebat in corde defigit. Propter quod scelus romanus populus abstulit regnum dicto Tarquinio superbo et ab inde usque ad Iulium Cesarem sub consulibus romanum regimen fuit. Et hoc est quod tangit hic auctor in persona Iustiniani dicendo quod fecit signum predictum in VII dictis regibus, idest in tempore quo regnaverunt, quod fuit CCXXXX annorum usque ad dictum facinus Lucretie per quod finierunt; de quo, si commendata fuit dicta Lucretia, vide in I° De Civitate Dei per Augustinum, XX° capitulo. Inde dicit quod etiam egit dictum signum aquile cum egregiis aliis romanis: scilicet cum Quinto Fabio consule romano bellando cum Brenno duce Senonum et Gallorum apud Alliam fluvium vicinum Rome, ubi dum forent victi romani a dicto Brenno, capta est a dictis Gallis tota Roma preter Capitolium in nocte sequenti, et illud perditum etiam fuisse nisi pervigil anser Romanos ex lassitudine pugne dormientes clamore valido excitasset; quod tangens Virgilius in VIII° ait: In summo custos Tarpeie Mallius arcis / stabat pro templo et Capitolia celsa tenebat, / Romuleoque recens horrebat regia culmo. / Atque hic auratis volitans argenteus anser / porticibus Gallos in limine adesse canebat. Quos gallos spoliantes Romam pecunia et rebus per quinque dies, Camillus civis romanus, relegatus tunc aput Ardeam civitatem longe a Roma per XVIII miliaria, amore patrie cum magna coadunata gente aggressus est dictos Gallos in urbe sub signo dicte aquile, et posuit eos in conflictu, et eos fugavit et restituta sunt omnia ablata romanis. De qua probitate Camilli Virgilius in VI° tangendo ait: Aspice Torquatum et referentem signa Camillum. Post hoc tangit quomodo per Lavinium Curium et Fabritium consules romanos cum dicto signo aquile victus fuit Pirrus rex Epirotarum qui de Grecia in Ytaliam venit cum infinita gente contra Romanos ad instantiam Tarentinorum qui tunc erant hostes populi romani. Inde dicit quomodo cum dicto signo acquisierunt famam quam, ut dicit textus hic, ipse auctor libenter mirrat (idest conservare nititur, ut conservat mirra corpora mortua), Manlius Torquatus probus romanus, ita vocato a torque quam in singulari bello contra quendam Galum optinuit; item Quintius Cincinnatus, ita dictus a capillatura sua inculta (dicitur cincinnus et cyrrus capillorum), qui, ut ait Cicero contra Epicurum, a Romanis tractus est ab aratro et dictator factus est, et victis per eum Curulis et Volscis, adhuc ad agriculturam redivit. Item Deci illi duo romani pater et filius, quorum unus in Gallico, alter in Samnitico bello pro re punica suas animas voverunt. Unde Lucanus: Devotum hostiles Decium presere caterve, et Virgilius: Quin Decios Drusosque procul etc. Item Fabii, qui CCC fuerunt, de una domo romana et qui una die minus caute dimicando cum Veientibus hostibus romanorum, mortui sunt omnes preter unum qui remansit domi propter iuvenilem etatem. Qui unus postea crescendo factus est consul romanus qui propter imparitatem potentie non valendo certare contra Anibalem cum multa cautela illum pluries decepit mostrando se velle bellare, et non bellando. De quibus et de quo uno ait Virgilius sic in VI°: Quo fessum rapitis Fabi? Tu Maximus ille es, / unus qui nobis cunctando constituis rem. Et Ovidius: Quamvis cecidere trecenti, / non omnes Fabios abstulit una dies; Valerius in VIIII°, de hoc scribens, videtur dicere quod mortui sunt isti trecenti Fabii a Gallis in bello apud Alliam facto. Item dicit quomodo demum dictum signum in manu Scipionis domuit et superavit Anibalem et Arabes qui cum eo de Cartagine in Yspaniam et de Yspania in Ytaliam transeundo Alpes, unde Padus oritur, venerunt contra Romanos. Nam, quamvis vicerit dictus Anibal Romanos, primo apud Trebiam flumen labens non longe a civitate Bobii et Placentie, et secundo apud Tragimenum lacum perusinum, et tercio aput Cannas in Campanea, dictus Scipio, etatis XXVI annorum, cum gente romanorum ivit in Yspaniam et ibi per vim habuit Cartaginem novam, et ibi Asdrubal, frater dicti Anibalis, se submisit Romanis. Inde dictus Scipio transfretavit in Affricam et ducem Penorum vicit et Cartaginem obsedit, ad quam Anibal, dimissa obsidione et levata circa Romam, venit Cartaginem et ibi superatus est in bello a Scipione predicto. Item dicit hic auctor quomodo etiam Pompeius in iuvenili etate cum dicto signo triumphavit contra piratas. Item tangit hic auctor quomodo Florinus, consul romanus, devicit Fesulanos cum dicto signo. Inde dicit auctor quomodo dum Deus voluit hunc inferiorem mundum regi per monarcham, idest per unicum principem, ut est imperator, ut celum regitur, unde Boetius in II°, comendans tale regimen, ait: Felix hominum genus, / si vestros animos amor, / quo celum regitur, regat. Iulius Cesar, initiator imperii, de voluntate romanorum cum dicto signo aquile et septem legionibus equitum in Galliam vadit confinatam a Varro flumine provinciali dirrimente Ytaliam ab ipsa Gallia et a Reno flumine alio dirrimente ipsam Galliam a Germania sive ab Alemania (per quam Galliam fluunt hec alia flumina hic in textu nominata, scilicet Ysera, currens per Dalfinatum, et Erre, currens per Aquitaniam, et Secana, currens per Parisium, et Rodanus), et ipsam Galliam vicit et submisit populo romano, verum quia ultra quinquennium, terminum sibi prefixum sui consulatus, Pompeius et complices sui et senatus eum ut rebellem habuerunt et sibi triumphos debitos denegarunt. Unde Cesar venit in Ytaliam et applicuit Ravenne, ut dicit hic auctor sequentem Claudianum dicentem de eo: Dixit, et antique muris egressa Ravenne / signa movet; iamque ora Padi portusque relinquit, et transiens Rubiconem fluvium Ariminum invadit. Inde versus Romam procedit, tanquam hostis Pompei; cuius timore Pompeius et senatores illum non expectantes de Roma ad Brundisium tendunt. Quo scito Cesar, dimissa urbe in Yspaniam vadit, et debellata Massilia et victa civitate Illerde et Petreio et Afranio ducibus pompeianis et tota Yspania rediit Romam et herarium aperit. Inde, insequendo Pompeium, pergit versus Durachium, inde bellum habet in Farsalia cum ipso Pompeio, et ibi illum vicit cum immensa strage adeo quod, dicit hic auctor, eius dolor ivit usque ad Nilum calidum, idest usque ad Arabes et Seres, populos existentes in ultimo meridiei ubi sub axe calido primo emicat Nilus, licet eius caput ignotum sit (et hoc dicit quia interdum spargitur dictum flumen Nili ad occidentem quando currit versus Boream et septentrionem et Orientem, unde Lucanus in persona Achorce ait ad Cesarem in X°: Ut Nilo sit leta suo. Tua flumina prodam, / qua deus undarum celator, Nile, tuarum / te michi nosce dedit. Medio cumsurgis ab axe; / ausus in ardentem ripas attollere Cancrum / in Boreas is rectus aquis mediumque Boeten; / rursus in occasis flexus torquetur et ortus / nunc Arabum populis, Libicis nunc equas arenis, / teque querunt primi, vident tamen hii quoque, Seres. / Archanum natura caput non prodidit ulli), et in III° dicit quomodo ad dictum bellum fuerunt predicti et Mauritii et Quicquid ab occiduis Libie patet arida Mauris / usque saratronias Eoa ad litora Sirtes. Item post hoc dictum signum revisit, dicit hic auctor, cum Cesare Iulio, ut scribit etiam Lucanus in VIIII°, locum ubi iam fuit Troya et ubi Hector tumulatus est. Item Antandrum civitatem Tracie, ubi Eneas primo paravit suum navigium ad veniendum in Ytaliam cum dicto signo aquile etiam revisit, item et flumen Simeontis iuxta Troyam fluens. Inde dictus Cesar ivit in Egyptum et Ptolomeum eius regem occidit et Cleopatram eius sororem a carcere liberavit, cum qua fornicatus diu fuit. Inde ivit in Affricam et regem Iubam et Mauritanum regnum subiugat, iterum inde tendit ad Yspaniam ubi apud Mundam civitatem Gneum et Sextum filios Pompei vicit. Inde dicit quod fecit cum baiulo, idest cum eius delatore sequenti, scilicet cum Octaviano imperatore, primo filio Octavie sororis Cesaris secundum Ysiderum. Svetonius dicit quod nominata fuit acia dictum signum; nam, occiso Iulio Cesare, eius avunculo, per Brutum et Cassium, factus est, officio triumvirorum extincto, dictus Octavianus imperator a Romanis in iuvenili etate. Inde, provectus in tempore, sua probitate valde aucta est res publica romanorum; nam, victo et superato ab eo Lucio Anthonio, nepote dicti Iulii apud civitatem Perusinam, et victo aput Mutinam civitatem et superato ab eo etiam Marco Anthonio alio nepote Cesaris primo, et secundario (cum quo imperaverat XII annis et inde XLIIII annis imperavit solus), in Grecia navali bello in mari Actio, et occiso a se ipso ibi dicto Anthonio, et Cleopatra predicta eius uxore ob dolorem exincta, adpositis sibi ad mammas duobus colubris, qui dicuntur Cispani, suggentibus sanguinem suaviter ut per eos homo in sopore moriatur - de quibus tribus triumphis et mare rubro, de quibus hic in textu dicitur, ait Virgilius in VIII loquendo de dicto Octaviano sic: Victor ab Aurore populis et litore rubro, / Egyptum virique Orientis et ultima secum, et subdit: At Cesar, triplici invectus romana triumpho / menia etc. Ac victis et mortuis ab eo etiam predictis Bruto et Cassio, occisoribus Iulii Cesaris apud Phylippos et Lepido et Sexto Pompei predicto in bello siculo, rediit Romam, et totus mundus sibi parendo in universale pace positus est et suppositus populo romano in VIIc annis cum in Vc Ytaliam et in CC residuum mundi Roma sibi quesierit, ita quod ianue templi Iani, in quo omnia bellica paramenta romanorum recondebantur, clause sunt tunc. Quo tempore, scilicet anno sui imperii XLII°, et VIIcLII° ab urbe condita natus est Iesus Christus filius Dei, et duravit ista universalis pax XIIcim annis. Et tunc impletum est illud Ysaie II°: Conflabunt gladios suos in vomeres et lanceas suas in falces,. et Psalmista, etiam in hoc prophetando, ait: In pace factus est locus eius. Inde dicit auctor in persona dicte umbre quod quicquid dictum signum unquam egit vel acturus est in futurum modicum et obscurum, dico quam ad claritatem fame, fuit respectu eius quod egit in manu Tiberii, tertii Cesaris, successoris in imperio dicti Octaviani ac eius privigni et generi. Nam, anno XVIII et ultimo sui imperii, sub Pontio Pilato eius consule seu vicario in Iudea, Deus voluit facere et habere vindictam in humanitate Christi sui filii a dicto Pilato instantibus Iudeis crucifixi de humana natura eius inimica propter prevaricationem primi hominis, et satisfaciendo eius ire quam habebat contra eam. Ex qua, ut dicit Apostolus, omnes Eramus filii ire, et In condempnatione propter delictum unius, ut ait Ad Romanos, V° capitulo. Ac inde per LVIIII annos, scilicet anno II° imperii Vespasiani, cum dicto signum in manu Titi, filii dicti Vespasiani, Deus fecit fieri vindictam supradicte vindicte, in quantum caro et natura humana Christi unita erat cum divinitate, contra Iudeos. Nam, ut refert Iosephus, victa Ierusalem per dictum Titum, numerus Iudeorum captivorum fuit LXXXXVIIm, de quibus in carcere mortui sunt XIIcim sine infinitis occisis tempore obsidionis, quem passum auctor in sequenti capitulo latius explicabit et ego. Item dicit quid fecit dictum signum in manu Karuli magni imperatoris primi Germanorum contra Longobardos olim opprimentes Ecclesiam. Nam, requisitus a papa Adriano, primo eos obsedit in Papia et demum eos vicit et Desiderium eorum regem captum cum uxore et filiis duxit in Galliam. -Ultimo tangit de natura dicti planete Mercurii, stelle parvule, et influentie eius, qui est secundum Michaelem Scotum ut reddat hominem delectabilem in qualibet scientia ad finem acquirende fame et honorem, ut dicit etiam textus hic. Item si ipsi Mercurio Iupiter similatur reddet hominem assiduum in lectionibus librorum et versificatorem et humilem et boni consilii et laudabilem in moribus secundum Ptolomeum in suo Quadripartito. Unde merito hic auctor fingit esse animam dicti Iustiniani et infrascripti Romei, arguendo auctor quod dum homo ponit sua desideria ad hec, minus vacat circa amorem divinum et sic minorem gloriam meretur. +Ultimo tangit de natura dicti planete Mercurii, stelle parvule, et influentie eius, qui est secundum Michaelem Scotum ut reddat hominem delectabilem in qualibet scientia ad finem acquirende fame et honorem, ut dicit etiam textus hic. Item si ipsi Mercurio Iupiter similatur reddet hominem assiduum in lectionibus librorum et versificatorem et humilem et boni consilii et laudabilem in moribus secundum Ptolomeum in suo Quadripartito. Unde merito hic auctor fingit esse animam dicti Iustiniani et infrascripti Romei, arguendo auctor quod dum homo ponit sua desideria ad hec, minus vacat circa amorem divinum et sic minorem gloriam meretur. Et de hoc dicit contentas esse ibi dictas animas mercuriales, sicut contentus est fenerator recipere meritum feneratitium secundum qualitatem gaggi, idest pignoris, et quantitatem maiorem et minorem mutuate pecunie - unde Sapientie XI° capitulo, dicitur: Omnia pondere numero et mensura posuisti Domine - dicendo ibi fore etiam umbram dicti Romei de Villanova, districtus civitatis Ventie de Provincia, olim ministratoris Ramundi Bellingerii comitis Provincie, qui sua activa virtute mercuriali maritavit quattuor filias dicti comitis quattuor regibus, scilicet regi Francie, regi Karulo de Apulia, regi Anglie et regi Maiolice; et, invidia curialium dicti comitis provincialium accusatus, reddita ratione sue administrationis maiore et ultra debitum rationis, recessit et peregrinavit contemplativus ad Deum, ut dicitur hic in textu. -Ad quas dotes sic perditas creatura humana nunquam revertitur nisi repleat quantum culpa vacuavit iustis penis. Et sic natura humana tota in suo esse, primo subaudi in primis parentibus, peccavit, sicut amisit Paradisum ita etiam dictas dotes, nec ad eas reddire potuit nisi Deus per suam gratiam remississet talem excessum vel homo, scilicet Adam, satisfecisset. Nam omnes alii debitores erant et vix unicuique sua virtus sufficiebat et humilitas; nullus ergo poterat hostiam offerre sufficientem nostre reconciliationi; sed Christus homo sufficiens perfecta fuit hostia, qui multo plus humiliatus est, amaritudinem mortis gustando, quam Adam superbivit per esum ligni vetiti noxiam delectationem perfruendo; et quamvis Deus alio modo procedere potuisset, tamen iste modus magis congruus fuit eius iustitie divine. Sic voluit fieri scelus incola celi. Et sic, ut supra dixi, filius Dei quasi remota causa fuit ruine hominis, unde vicina seu proxima causa debuit esse eius salutis; interserendo hic Beatrix quomodo ab ultima nocte, scilicet novissimi diei iuditii et finis seculi, ad primam diem in qua creavit Deus celum et terram nullus processus, idest nullum misterium ita magnificum fuit a Deo actum ut fuit incarnatio filii eius primo et passio et mors eius in cruce secundo. +{Osanna, sanctus Deus sabaoth.} In hoc VII° capitulo, continuato sermone, auctor exordiendo fingit sibi dictos beatos spiritus mercuriales disparuisse ibi, canente dicta umbra Iustiniani hec verba, scilicet Salvifica popolum tuum, nam hoc importat latine hoc verbum hebraycum Osanna secundum Ysiderum, O Deus exercicium virtutis, nam et hoc importat latine hoc nomen aliud hebraycum Sabaoth, et est unum de decem nominibus Dei, Superillustrans ... / felices ignes, idest spiritus beatos et ignitos in karitate horum regnorum, idest horum celorum: nam Malacoth latine sonat hunc genitivum pluralem, scilicet regnorum. -In hoc VIII capitulo auctor fingit se de celo Mercurii ad celum et planetam Veneris ascendisse, de quo nunc tractaturus in hoc capitulo et sequenti incipit, et exorditur sic primo dicens cur dictus planeta iste Venus nuncupetur. Et ecce quod tangit hic auctor de gremio dicte Didonis et de dicto Cupidine, et quia iste planeta coniunctus cum Iove habet infundere hunc dictum talem amorem carnalem modestum et rationabilem, ut patet in multis qui tali amore matrimonialiter copulantur, qui sine ipso hoc non fecissent aliter, et qui, lapsa iuventute sua, talem corporalem et carnalem amorem revolvunt et convertunt in amorem spiritualem Dei, ut fecerunt isti beati venerei, de quibus statim dicam in capitulo sequenti, at coniunctus cum Saturno et Marte infundit talem amorem immundum turpem et lascivum, ut fuit in supradictis Pasiphe et Mirra. Ideo poete allegorizando, finxerunt hanc primam Venerem pulcram filiam Iovis, ponentes dictum Cupidinem in eius filium, quia dicta placibilitas, pro qua allegorice ponitur ipse Cupido, sapgitat corda amantium modo cum aurea sagipta, idest cum virtuoso motu, modo cum plumbea, idest cum vitioso. Et sic, cum iste planeta Veneris et in parte superiori dicti sui epicicli, est orientalis, et oritur ante solem per modicum nobis, at cum est in inferiori est occidentalis et oritur in sero. Et hoc tangere vult hic auctor de aspectu solis ad hunc planetam modo ante modo retro. +Post hoc auctor inducit Beatricem hic ad exemplificandum sibi quod dictum est in precedenti capitulo sub brevitate de iusta vindicta ire Dei contra naturam humanam vindicata postea iuste, incipiendo sic: primus homo Adam qui non fuit natus ex semine virili et ex utero muliebri sed plasmatus a Deo, unde et protoplasma dicitur, non ferendo frenum quod virtus rationis et obedientie vult ad sui proficuum, scilicet merendi, (in quantum virtus hic accipiatur, secundum quod diffinit eam Phylosophus in libro De Spiritu et Anima dicendo: Virtus est habitus mentis bene institute ad similitudinem alicuius regni, quod bene institutum est si recte consulatur in eo et recte imperetur et recte obediatur; sic mens bene instituta est, et dicitur cum ratio recte consulit, voluntas recte imperat et vires subiecte voluntati recte obediunt), dapnavit se et tota eius prolem venturam, et sic naturam humanam deduxit in iram Dei. Unde Apostolus: Per unius inobedientiam peccatores constituuntur multi, quia per legem peccati ab eo descendunt, et Gualfredus in sua Poetria, de hoc tangendo sic ait de ipso Adam et Eva, prevaricatione facta contra mandata Dei per eos: De solio, Paradise, tuo dampnatur uterque; / sic genus humanum periit, nec profuit illi / vel ius nature, vel ius legale, vel ulla / virtus, quin animas glutiret Tartarus omnes; / tanta, tot excursis annorum milibus, ira / infremuit etc. Et hoc tangit etiam hic Beatrix dicendo quomodo humana species iacuit infirma per multa secula usque dum placuit filio Dei descendere, iam scilicet elapsis VmCLXXXXVIIII annis a dicto peccato Ade secundum Orosium. Ad quod intervallum arguunt theologi quod statim post peccatum non fuit conveniens filium Dei incarnari, cum enim ex superbia peccatum provenisset, sic liberandus erat homo ut humiliatus recognosceret se liberatore indigere. Quod quidem magno consilio fuit dilatum in mente et predestinatione Dei patris, dum dixit ore prophete loquendo Filio: Sede a dextris meis donec ponam inimicos tuos scabellum pedum tuorum, et licet in Symbolo dicatur: Qui propter nos homines et propter nostram salutem descendit de celis et incarnatus est de Spiritu Sancto ex Maria Virgine et homo factus est: quod tangit hic subsequenter dicendo Beatrix quomodo naturam humanam, rectam a Deo eius factore, ipse Deus univit sibi cum actu solum sui ecterni amoris, idest Spiriti Sancti, dicente angelo capitulo I° Luce ad Mariam: Spiritus Sanctus superveniet in te, et virtus Altissimi obumbrabit tibi etc. Et Gualfredus predictus etiam ad hoc inquit: Filius hec: secum fuit ergo paraclitus auctor, / conceptus, propriaque manu contexuit illi / humanos habitus, qui clam descendit in aulam / virginis et foribus clausis agressis ab aula; tamen idem Gualfredus hanc aliam inducit rationem dicte incarnationis ita dicendo iterum: Filius ergo Dei secum quia Lucifer in me / presumpsit ruit et periit. Fuit illa ruina / istius radix; sic sum quasi causa remota / huius pestis: ero vicine causa salutis. Nam Lucifer, diabolus factus, videndo creatum hominem possidere debere regnum quod perdiderat invidia, ipsum peccare fecit. Inde arguit Beatrix quod, quamvis hec natura humana ita coniuncta cum Deo ita sincera et bona fuerit in sua particularitate cum fuerit in Christo sine ulla aspersione et contagio originalis et actualis peccati, tamen in sua totalitate primordiali depulsa et relegata est de Paradiso in persona primorum dictorum nostrorum parentum, ad quod ait Apostolus: Misit Deus filium suum in similitudine carnis peccati, et in III° Sententiarum sic ait Magister: Christus non carnem peccati sed similitudinem carnis peccati accepit; et Augustinus: Omnes defectus nostros assumpsit filius Dei preter ignorantiam et peccatum, et quamvis in asumptione sui ipsius caro fuerit a Spiritu Sanctu ab omnibus reliquis peccati mundata, tamen si in cruce mortuus non fuisset, ad ultimum in senio defecisset, frigus ergo, calorem, famem, sitim et alias humanas penalitates pati potuit, et sic habuit corpus passibile, et merito, cum nostros defectus assumeret propter iustitiam satisfationis quam pro nobis assumpserat faciendam ut pro nobis perfecte satisfaceret per penalitatem nostre carnis, et ideo subdit hic Beatrix quod per eam crucem iusta fuit quantum in humanitate Christi, in qua ipsa natura humana tota punita est et passionata. Unde Gualfredus predictus de ipso Christo in cruce posito ait et de ipsa natura humana sic: Cum morte pateretur, ait Natura: *Necesse / est patiar: Dominus patitur. Complangite mecum / omne genus rerum. et subdit: Passus erat Dominus nature. Vim simul istam / passa fuit natura suo compulsa dolore; / sic homini pugnavit homo, sed homo Deus ipse / tunc certans modo sceptra tenens sic sola redemit / gratia propter quem cepit sic destitit ira, scilicet Dei subaudi. Et ecce quod fecit hic in textu de persona divina Christi et eius natura humana, et quomodo diversis respectibus Deo patri placuit mors filii sui et Iudeis. Unde Magister in I° Sententiarum in hoc ait: Dei voluntas bona per malam voluntatem hominis quandoque impletur, ut in crucifixione Christi: quem Deus bona voluntate mori voluit, Iudei vero impia. Unde tangens hoc Psalmista ait: Tu cognovisti sensionem meam et resurrectionem meam, hoc est dicere voluisti et approbasti passionem meam; tibi enim sic placuit rationabiliter et Iudeis prave. Unde idem Gualfredus in hoc ait: Sola Deum risit morientem natio prava, / cuius in obprobrium sunt posteriora: propago / perfida, gens dure cervicis etc. Per quam morte, dicit textus hic, quod tremuit terra et celum apertum est, animabus nostris subaudi, quod ante clausum erat, conclucendo ex premissis dicta Beatrix quomodo auctor amodo non debet mirari si iusta vindicta ulta fuit a iusta curia, scilicet per Pilatum primo locum tenentem dicti Tiberii imperatoris, et secundario per Titum predictum et Vespasianum imperatorem, tanquam per iudices competentes, ut scribit iste auctor in sua Monarchia dicendo sic in fine secundi libri: Et si de iure romanum Imperium non fuit, peccatum Ade in Christo punitum non fuit; hoc est falsum: ergo contradictorium eius ex quo sequitur est verum. Falsitas consequentis apparet sic: cum per peccatum Ade omnes peccatores essemus, dicente Apostolo *Sic ut per unum hominem in mundum hunc peccatum intravit et per peccatum mors, ita in omnes homines*, si de illo peccato non fuisset satisfactum per mortem Christi adhuc essemus filii ire natura depravata. Sed hoc non est, cum dicat idem Apostolus ad Ephesios loquens de Patre sic: *Qui predestinavit nos in adoptionem filiorum per Iesum Christum in ipsum, secundum propositum voluntatis sue in gloriam gratie sue, in qua gratificavit nos in Filio suo*, sciendum est quod punitio non est simpliciter pena iniuriam inferenti, sed pena inflicta iniuriam inferenti ab habente iurisdictio puniendi, unde, nisi ab ordinario iudice pena inflicta sit, non est punitio sed potius iniuria, unde dicebat ille Moysi: Quis constituit te iudicem super nos? Si ergo sub ordinario iudice Christus passus non fuisset, illa pena punitio non fuisset, et iudex ordinarius esse non poterat nisi supra totum humanum genus iurisdictionem habens, cum totum humanum genus carne illa Christi portantis dolores nostros, ut ait propheta, puniretur; et supra totum humanum genus Tiberius Cesar, cuius vicarius erat Pilatus, iurisdictionem non habuisset nisi romanum imperium de iure fuisset. Hinc est quod Herodes, quamvis ignorans quid faceret, Christum ad Pillatum remissit iudicandum; nam non gerebat vices Tiberii predicti sicut ipse Pilatus, licet esset rex in suo singulari regno: propterea coram eo Christus nunquam loqui voluit quicquam, tanquam coram non suo iudice; secus fecit coram Pilato ut coram suo iudice, unde inter alia sibi: Non haberes in me potestatem aliquam nisi datum esset tibi desuper. Istis sic decursis adhuc auctor inducit Beatricem ad dicendum sibi quare Deus pater tamen voluit per mortem filii sui nos relevare, valendo alio modo hoc facere; et incipiendo a remotis dicit quomodo ea que immediate procedunt a Deo carente omni livore in aperiendo suam bonitatem, unde et Plato in Timeo inquit: Deus est optimus et ab optimo longe invidia relegata est; perpetua sunt et absque fine et libera, cum non subsint virtutibus novarum rerum, idest motibus et costellationibus novem celorum. Et si hoc nomen nove debet accipi hic in textu numeraliter ut sunt angeli et anime nostre, ut scripsit iste auctor etiam supra in Purgatorio in capitulo XVI° ibi: {A miglor forza e a miglor natura / liberi subiacete, e quella cria / la mente in voi, che l ciel non a in sua cura}, scilicet dictam nostram animam que solum regitur a Deo, non autem a celis. Et ideo talia sunt sibi magis conformiora et similiora, ideo talia magis diligit ipse Deus, de quibus omnibus dotata est anima nostra; nam sempiterna est, item est similis Deo. Unde Augustinus in XI° De Civitate Dei, ait: Credatur homo factus ad ymaginem Dei, et in ea sui parte propinquior ei est, et in libro De Trinitate dicit quod Ratio nostra ymago Dei est, et ipse Deus etiam hoc fatetur dicens in Genesi: Faciamus hominem ad ymaginem et similitudinem nostram, unde Psalmista: Signatum est super nos lumen vultus tui. Item dicit Beatrix quod dicta nostra anima libera est, unde Ad Corinthios III° ait Apostolus: Ubi spiritus Dei est ibi libertas, et subdit Beatrix quomodo peccatum solum est illud quod reddit ipsam nostram animam dissimilem Deo; unde Ambrosius in suo Exameron ait: Illa anima bene picta est in qua splendor est glorie et paterne substantie ymago, / secundum hanc ymaginem ante peccatum pictus fuit Adam, sed cum lapsus est eam deposuit, item reddidit eam servam, unde Iohannis VIII° capitulo dicitur: Omnis qui facit peccatum servus est peccati, cum, secundum dictum Augustinum: Nichil aliud peccatum sit quam privatio boni, et scribens ad Petrum etiam ait: Naturam servi in sua accepit Deus. Ad quas dotes sic perditas creatura humana nunquam revertitur nisi repleat quantum culpa vacuavit iustis penis. Et sic natura humana tota in suo esse, primo subaudi in primis parentibus, peccavit, sicut amisit Paradisum ita etiam dictas dotes, nec ad eas reddire potuit nisi Deus per suam gratiam remississet talem excessum vel homo, scilicet Adam, satisfecisset. At hoc facere nequibat non valendo se tantum infimare ipse Adam quantum ascendere voluit, scilicet esse ut Deus, ut dicit hic textus; ergo Deum hoc facere oportebat, vel cum eius gratia absoluta vel cum gratia et iustitia. Et hoc magis sibi congruum fuit, unde Thomas in tertia parte questione XXXXVIa, ait in hoc: Tanto aliquis modus convenientior est ad exequendum finem, quanto per ipsum plura concurrunt que sunt expedienda fini. Et hoc est quod dicit hic Beatrix quomodo in hoc Deus voluit procedere omnibus congruentibus suis viis; aliter omnes alii modi, concludendo subdit hic, ad iustitiam insufficientes nisi filii Dei humiliatus fuisset ad se incarnandum et paciendum. Nam, sicut dicit Apostolus Ad Hebraeos, capitulo II°: Omnis prevaricatio et inobedientia Ade accepit iustam retributionem mercedis, et hoc sic ostendit Magister in preallegato III° suo libro Sententiarum dicendo: Decrevit Deus in misterio propter peccatum primum non intromitti hominem in Paradisum, nisi in uno homine tanta existeret humilitas que omnibus suis proficere posset, sicut in primo homine tanta fuit superbia que omnibus suis nocuit. Non est inventus inter homines aliquis quo id posset impleri nisi Leo de tribu Iuda, scilicet Christus, de quo Apocalipsis V° dicitur: Implendo in se omnem iustitiam et inconsumatissimam humilitatem qua maior esse non potest. Nam omnes alii debitores erant et vix unicuique sua virtus sufficiebat et humilitas; nullus ergo poterat hostiam offerre sufficientem nostre reconciliationi; sed Christus homo sufficiens perfecta fuit hostia, qui multo plus humiliatus est, amaritudinem mortis gustando, quam Adam superbivit per esum ligni vetiti noxiam delectationem perfruendo; et quamvis Deus alio modo procedere potuisset, tamen iste modus magis congruus fuit eius iustitie divine. Nam isto modo diabolus superatus est iustitia non potentia: diabolus enim sua perversitate amator est potentie et desertor iustitie. Iustitia ergo humilitatis hominem liberavit quem sola potentia liberare potuit, unde Augustinus in libro De Trinitate sic etiam ait: In hoc ita fieri debuit ut diabolus iustitia hominis et Dei Iesu Christi superaretur, et Gregorius sic dicit: Ut rationalis esset hostia, homo fuerat offerendus ut a peccato mundaret hominem qui esset sine peccato; sed quis esset homo sine peccato, si ex peccati commistione descenderet? Unde venit propter nos in uterum Virginis Filius Dei ubi, factus pro nobis homo, sumpta est ab illo humana natura, non culpa; faciens inde pro nobis sacrificium, corpus suum exhibuit pro peccatoribus victimam sine peccato, que et humanitate mori, et iustitia mundare potui. Et dictus Gualfredus, in persona Christi loquendo, sic in hoc etiam ait: Si certare velim propria vi, corruet hostis / ex facili; sed, sic si vicero, viribus utar, / et non iuditio. Quare, tunc si vicerit hostis / calliditas hominem, ductu rationis oportet / quod sit homo qui vincat eum, lapsusque resurgat / qui cecidit, seseque potens evellat ab eius / unguibus, et liber incedat vertice recto, / qui servile iugum subiit, vivatque beatus / qui misere periit. Sed oportet ut ille Deus sit: / non aliter virtus hominis prosterneret hostem / nisi Deus indueret carnem. Quia sic erit una / cum virtute Dei virtus humana, necesse / est igitur, sicut hominem prostravit, ab ipso / sternatur etc. Item addit iste idem poeta aliam rationem quare persona Filii, non Patris vel Spiritus Sanctus potius debuit incarnari et pati ad servandam divinam iustitiam, ita dicendo: Quod Deus et nullus alius, quod Filius ipse, / non persona Patris vel Sacri Flaminis, esse / debuit ipsa salus hominis, sic collige paucis. / Civibus angelicis celo nascente creatis, / Lucifer, egregie lucis, de luce creantis, / plus aliis sumpsit, ideo presumpsit. Et inde / turgidus in lucem summam presumere cepit. / Vidit enim gigni lumen de lumine, verbum / de Patre; vidit item sacrum procedere flumen / ex utroque; trium naturam vidit eandem, / personas varias tres illas vidit. Et uni / invidit soli Verbo, voluitque creatus / Patris adequari genito: *Dispono sedere / ad partes aquilonis, ait, similisque videri / summo*. Sic voluit fieri scelus incola celi. Et sic, ut supra dixi, filius Dei quasi remota causa fuit ruine hominis, unde vicina seu proxima causa debuit esse eius salutis; interserendo hic Beatrix quomodo ab ultima nocte, scilicet novissimi diei iuditii et finis seculi, ad primam diem in qua creavit Deus celum et terram nullus processus, idest nullum misterium ita magnificum fuit a Deo actum ut fuit incarnatio filii eius primo et passio et mors eius in cruce secundo. -Inde dicit dicta umbra quomodo ut primogenitus dicti sui patris, et ipso suo patre adhuc vivente, ex successione materna coronatus fuit in regem Ungarie, que Ungaria rigatur per flumen Danubii et confinatur cum Austria, ut tangitur hic in textu. Item dicit quomodo post mortem dicti sui patris spectare et pertinere debebat ad ipsum illa pars comitatus Provincie que confinata est a sinistra ripa fluminis Rodani et a flumine Sorge, dividente dictam partem dicti comitatus a territorio Venesis, et a mari Mediterraneo et a Riparia Ianuensi tanquam patrimonium avitum, si vixisse post dictum suum patrem sicut non vixit; et eodem modo expectabat et expectasset ipsum in dominium illa pars regni Ytalie que in forma cuiusdam cornu apparet in mappa, que confinatur per ista duo flumina hic in textu nominata, scilicet per Trontum flumen currens inter eam et marchiam Ancone et mictens in mare Adriaticum et Viride flumen currens per Campaniam et mictens in mare Leonis, et etiam per hec duo maria secundario confinatur, in qua et inter que confinia est Apulia, Calabria et Abrutium, et ecce cornu Ausonie, idest Ytalie, ita dicte ab Ausonio filio Ulixis de quo hic auctor tangit, in quo sunt iste civitates Bari, Caeta et Catona et alie plures. Item dicit dicta umbra quomodo Trinacria, idest Sicilia, ita dicta a tribus eius promontoriis acribus, scilicet Peloro, Pachino et Lilibeo, inter quos Pelorum et Pachinum montes est mons Ethene sulfureus et fumicans ibi super gulfum quod dicitur Fare Messine; quod particulare mare longum fere est per XXXVI miliaria, dividensque modica latitudine Calabriam ab insula Sicilie predicte, et quod brachium maris maiorem brigam, ut dicit hic textus, recipit ab Euro, scilicet uno de tribus ventis orientalibus, subaudi quam ab Affrico, uno de tribus ventis meridionalibus. Ex quo summit materiam arguendi dicta umbra contra regem Robertum eius fratrem, nedum in se avarum, sed conducente sub stipendio suo catalanos communiter pauperes et avaros, et sic aptos ad faciendum eodem modo sibi Apuliam rebellari. Et mirum, dicit dicta umbra, quomodo hoc, cum dictus rex Robertus predictus descenderit a dicto rege Karulo Zotto in largitate et liberalitate famosissimo et commendato, de cuius causa auctori querenti, dicta umbra respondendo dicit hic quod virtus planetarum et aliarum stellarum et celorum et eorum motorum, quam vocat circularem naturam imprimentem ut sigillum ceram inferiorem, idest materiam corporalem, nichil aliud est quam ipsa providentia divina. Aliter dicit dicta umbra quod effectus celi essent ruine et non artes, et hoc esse non potest ubi intelligentie angelice moventes celos essent defective et defectivus primus intellectus, scilicet ipse Deus, non habendo illas perfectas, quod est falsum. Quo quidem auxilio indiget ad duo, videlicet primo ad ea que sunt vite necessaria, sine quibus vita duci non potest, ad hoc auxiliatur domestica multitudo homini cuius ipse pars; alio modo iuvatur homo a multitudine, cuius est pars, ad vite sufficientiam perfectam, scilicet ut non solum vivat, sed bene vivat, habens omnia que sibi sufficiant ad vitam. Sic homini auxiliatur multitudo civilis, cuius ipse est pars, non solum quantum ad corporalia, sed etiam ad moralia, ad que una domus non sufficit; ergo concludendo circa hanc particulam, dicit dicta umbra quod oportet ad vitam civilem esse diversa officia et artes et ingenia collata ab influentiis celorum hic deorsum. +Ultimo Beatrix referendo se ad ea que dicta sunt hic supra, scilicet quomodo que Deus creat immediate perpetua sunt, arguit sic in contrarium, videlicet quod elementa et alia ab eis procedentia corrumpuntur et deficiunt, et tamen creata sunt a Deo. Et solvit quod talia non immediate a Deo processerunt, ut celum Impireum et angeli et anime nostre, sed predicta elementa et anime sensitive brutorum et vegetative arborum producte sunt et complexionate a creata virtute ab ipso Deo, scilicet planetarum, unde Thomas in prima parte, questio LXXVa, in hoc sic ait: Anima brutorum producitur ex virtute aliqua corporea, anima vero hominis a Deo immediate, unde Genesis, I° dicitur: Producat terra animam viventem, brutorum scilicet et planctarum subaudi, sed de anima nostra ibidem subdit quod Deus Spiravit in faciem hominis spiraculum vite, scilicet animam intellectivam immediate. In hoc Frater Albertus ait: Virtus ingenerabilis et incorruptibilis est in celis et in corporibus super celestibus, in quibus est virtus activa respectu inferiorem que est generabilis et corruptibilis, ut in elementis et elementatis in quibus est virtus activa et passiva. Nam Deus de nichilo creavit ylem, que dicitur primordialis materia, inde ex ipsa ille elementa et ex elementis omnia alia; et argumentatur etiam Beatrix ex istis premissis quod nostra resurrectio corporalis vere erit cum vero primorum parentum nostrorum immediate plasmata fuerit a Deo. Quod prophetando confirmat Iob dicens: Scio quod redemptor mens vivit, et in novissimo die de terra surrecturus sum, et rursum circumdabor pelle mea et in carne videbo Deum, quem visurus sum ego ipse et occuli mei conspecturi sunt et non alius reposita est hec spes mea in sinu meo, et Psalmista: Emicte spiritum tuum et creabuntur, et renovabis faciem terre, et Ecclesiaste, capitulo ultimo, etiam in hoc dicitur: Revertatur pulvis in terra suam unde erat, et spiritus reddeat ad eum qui dedit illum. -Unde concluendo dicit dicta umbra quod natura circularis et generata bene facit eius artem in creatione nostra ut faciat de homine hominem, de asino asinum, sed non distinguit unum ab alio hostellum quasi ut magister qui, licet faciat domum, non tamen distinguit eius hostella, idest habitacula domus, sed Dominus domus qui eam formavit antequam fieret, similiter et providentia predicta divina ad bene esse universi creaturas dicte nature distinguit et disponit ad diversa mediante celo ut eius organo et instrumento. +{Solea creder lo mondo in suo periclo.} In hoc VIII° capitulo auctor fingit se de celo Mercurii ad celum et planetam Veneris ascendisse, de quo nunc tractaturus in hoc capitulo et sequenti incipit, et exorditur sic primo dicens cur dictus planeta iste Venus nuncupetur. Et dicit quod antiqui, et precipue platonici, in antiquo errore illo de quo plene scripsi supra in IIII° capitulo, putantes videlicet animas ad suas stellas, defunctis corporibus, reverti, percipientesque effectum et influentiam huius planete fore reddere personam sub eius ascendente natam pulcram et placibilem, et per consequens inclinatam ad amandum illo carnali amore diffinito a Gualterio ita: Amor est quedam passio innata procedens ex visione et immoderata cogitatione forme alterius sexus, ob quam aliquis super omnia cupit alterius potiri amplexibus. Nam vir vel mulier pulcra naturaliter est placibilis, et sic sua placibilitate philocapit animum venereum et ille illam de se ex natura talis amoris, ut tangit iste auctor supra in Inferno, in capitulo V°, dicendo ibi: {Amor che nullo amato amar perdona}. Ideo dixerunt hanc Ciprignam Venerem Dioneam, olim reginam insule Cipri, fore translatam in hunc tertium planetam tanquam ut verissime a dicta stella descendisset eius anima. Nam pulcerrima et placibilis fuit ultra alias ac exarsit et exardescere fecit alios in dicto amore de se plus quam alia aliqua mulier suo tempore, et quia opinabantur dicti antiqui quod dicta Venus radiaret follem, idest vesanum, amorem, libidinosum et nepharium, moventem olim et incendentem Pasiphem ad habendum rem cum thauro et Mirram ad iacendum carnaliter cum Cinera suo patre et Didonem ad occidendum se amore Enee; etiam ex hoc errore nedum dicte Veneri sacrificabant illi de Cipro in Idalio nemore et illi de insula Paphos et de insula Citheron timore talis periculosi amoris, ut dicitur hic, sed etiam honorabant cum sacrificio Dionem, matrem dicti Veneris, unde Virgilius: Sacra Dionee matri ecc. et Cupidinem ut eius filium, recordantes quomodo in persona Ascanii, filii Enee, dicta Venus misit dictum Cupidinem ad incendendum dictam Didonem in amorem ipsius Enee, ut scribit Virgilius in fine I°, inter alia sic dicendo: *Ille ubi complexu Enee colloque pependit / et magnum falsi implevit genitoris amore, / reginam petit*. Hec occulis, hec pectore toto / heret et interdum gremio fovet inscia Dido. Et ecce quod tangit hic auctor de gremio dicte Didonis et de dicto Cupidine, et quia iste planeta coniunctus cum Iove habet infundere hunc dictum talem amorem carnalem modestum et rationabilem, ut patet in multis qui tali amore matrimonialiter copulantur, qui sine ipso hoc non fecissent aliter, et qui, lapsa iuventute sua, talem corporalem et carnalem amorem revolvunt et convertunt in amorem spiritualem Dei, ut fecerunt isti beati venerei, de quibus statim dicam in capitulo sequenti, at coniunctus cum Saturno et Marte infundit talem amorem immundum turpem et lascivum, ut fuit in supradictis Pasiphe et Mirra. Ideo poete allegorizando, finxerunt hanc primam Venerem pulcram filiam Iovis, ponentes dictum Cupidinem in eius filium, quia dicta placibilitas, pro qua allegorice ponitur ipse Cupido, sapgitat corda amantium modo cum aurea sagipta, idest cum virtuoso motu, modo cum plumbea, idest cum vitioso. Item dixerunt eam matrem Enee ratione placibilitatis eius que habet talem amorem suadere, unde et iste auctor, de hac dicta pulcra Venere sentiendo, sic ait in I° capitulo Purgatorii: {Lo bel pianeto che damar conforta} etc. Et aliam secundam Venerem turpem predictam ex testiculis Saturni falce exectis et in mare proiectis natam dixerunt et ex spuma marina et uxor fuisse Vulcani. Sub hac allegoria Saturnus hic pro tempore tollatur, et eius virilia pro fructibus quos tempus producit, spuma vero maris pro spermate quod ex cibo et potu ut fructibus temporis provenit, unde Terrentius: Sine Cerere et Libero, idest Bacco, Venus friget, sed cum eis calet calore libidinoso, pro quo Vulcanus accipitur hic, qui calor facit homines ut plurimum submictere ratione talento, idest appetitui, ut dicit iste auctor in dicto capitulo V° Inferni, tanquam venenum cum dicatur sperma retentum, idest multiplicatum, unde ac sit interdum quasi venenum, subaudi corporis et anime, nisi limem cum coitu uxorio vacuetur. Et de tali Venere accidentali et venenosa sensit iste auctor supra in Purgatorio in capitulo XXV° dum ibi dicit loquendo de Diana et de Elice nimpha ab ea repulsa de suo consortio: {Al bosco / si tenne Diana, et Elice caccionne, / che di Venere havea sentito il tosco}, idest tossicum spermatis Iovis cum quo fornicata erat. Item dicit auctor hic quomodo iste planeta volvitur in tertio epiciclo: circha hoc notandum est quod, secundum quod legitur in Tractatu Spere: Epiciclus est quidam parvulus circulus per cuius circumferentiam defertur corpus plenus et eius epicicli centrum semper defertur in circumferentia deferentis, qui est alius circulus in quo planete sunt et volvuntur in dictis epiciclis omnes planete predicti, preter solem et lunam qui non habent dictum epiciclum. Et sic, cum iste planeta Veneris et in parte superiori dicti sui epicicli, est orientalis, et oritur ante solem per modicum nobis, at cum est in inferiori est occidentalis et oritur in sero. Et hoc tangere vult hic auctor de aspectu solis ad hunc planetam modo ante modo retro. -Continuato hoc VIIII capitulo cum precedenti, auctor apostrophando alloquitur istam Clementiam filiam dicti Karuli Martelli, dicendo quomodo dictus Karolus narravit sibi deceptiones quas ipsa et alii sui filii post eius mortem recepturi erant a dicto rege Roberto eius fratre secundogenito et ab aliis de domo sua, et quomodo dixit auctori quod hec in se retineret et nemini diceret, ex quo auctor excusat se si talia non dicit hic et propalat, non tacendo tamen quod iustus plantus sequetur talem eorum dampnum et vere. Nam, usurpato dicto regno Apulie, et dicta parte comitatus provincie, que dicebant esse dictorum filiorum dicti Karuli primogeniti per dictum regem Robertum, dictus rex Robertus, iam senescens, vidit mori in bello Montis Catini dominum Petrum eius fratrem et Karlottum eius nepotem, et ultimo vidit mori Neapoli dominum Karolum ducem Calabrie, unicum eius filium, relicta ex se quadam Iohanna, eius filia, quam tradidit nuptui domino Andree, nepoti dicti Karuli Martelli ad hoc ut post eius mortem succederet in dicto regno ei usurpato remorsus a conscientia. Et ita, mortuo dicto rege Roberto, et habita dicta eius nepte in uxorem, et apprehenso dicto regno dictus rex Andreas, occisus et precipitatus est in civitate Aversie a neptibus regis Roberti predicti proditorie. Ex quo inde Loysius, rex presens Ungarie, frater dicti regis Andree, invasit Apuliam, et habita ea post multam stragem, ibidem fecit occidi dominum Karolum ducem Durachii nepotem dicti regis Roberti, et ecce dampnum et iustus plantus pronunciatus hic per auctorem quasi prohetice diu antequam hec forent. +Hiis ita exorditis, auctor fingit de celo Impireo, qui est illa spera et girus qui fuit prius inceptus a Deo cum angelico ordine primo Seraphinorum, ut tangitur hic in textu, descensisse hos beatos spiritus venereos ad hoc celum Veneris, velociores ventis, idest fulminibus descendentibus de frigida nube. Inter quos fingit venisse umbram Karuli Marteli, filii olim regis Karuli Zotti de Apulia, et loqui sibi, primo dicendo scilicet quomodo ipse et alii beati venerei ita sunt in gradu tertio beatitudinis Paradisi sicut sunt Principatus in tertio ordine et beatitudine angelorum. Et sic, ut intelligentias et motores istius tertii celi Veneris iam invocavit eos iste auctor in quadam eius cantilena que incipit: Voi che ntendendo il terzo celo movete, ut tangitur hic in textu. -Ex quo dicta umbra prenunciando, dicit primo contra Paduanos dominatores olim civitatis Vincencie tempore quo iste auctor fingit se hoc vidisse et audisse, scilicet anno domini M°CCC, quomodo dominus Canis de la Scala auferret eis dictam civitatem Vincencie tractatu eius civium propter crudam et molestam eorum dominationem, ut dicit hic textus et ita factum est. Unde temporis in processu dictus dominus Canis, obsidens civitatem Paduanam, aquam fluminis Bachilioni et Reronis currens predictam civitatem Vincencie separatam, et extra dictam civitatem coniunctum que tunc ibat directo in dictam civitatem Padue apud terram Longarie et Bascianelum, abstulit dictis Paduanis et direxit eam ad paludes Valbone et locii. Et hoc est quod dicit et tangit hic auctor, scilicet quomodo talis aqua mutabit Paduam in dictas paludes cito etc. Inde prenuntiat etiam mortem domini Rezardi de Camino, occisi proditorie tractatu domini Altinerii de Calzonis de Trivisio, dum dictus dominus Rezardus esset dominator civitatis Tarvisi, in qua civitate currunt hec duo flumina hic in textu nominata, scilicet Sile et Cagnanus separatim et in exitu uniuntur et vocatur talis aqua coniuncta Sile tantum, et hoc est etiam quod dictur hic in textu de societate eorum. Item prenuntiat quomodo presbiter Gorza de domo illorum de Lusia, Feltrini districtus, episcopus olim feltrinus, proditorie cepit Antoniolum et Lancialottum de la Fontana de Ferraria, et captos misit eos ad dominum Pinum tunc rectorem civitatis Ferrarie pro ecclesia tanquam rebelles eius, ubi decapitati fuerunt, et cum eis etiam prior Sancti Lazari dicte terre et certi alii, tangendo de mala carcere clericorum Rome propter papam dampnatorum ad perpetuum carcerem. Et talia dicit dicta umbra quod ipsa et alii ibi beati prenoscunt in speculis celestibus que tronos vocamus, scilicet illos angelos in quibus iudicia Dei preconcipiuntur ad quod et ad id quod auctor tangit in hoc capitulo et alibi in hoc Paradiso, dum fingit hos et alios beatos spiritus per reflexionem divini luminis prenoscere et intimare intima cordis eius in sua voluntate et desiderio lingua non expressates. Dicunt theologi quod sancti orationes nostras cognoscunt et quod unusquisque beatus tantum in essentia Dei videt quantum perfectio beatitudinis requirit; hoc autem requiritur ad perfectionem beatitudinis ut homo habeat quicquid velit, nec velit aliquid inordinatum, sed recta voluntate quilibet cognoscere vult que ad eum pertinent, et sic dicti sancti et beati spiritus, cum nulla rectitudo desit eis, hoc volunt. Oportet igitur quod vota hominum in verbo cognoscant, idest in sapientia divina; nam ad eorum gloriam pertinet quod auxilium egentibus prebeant ad salutem, et sic Dei cooperatores efficiuntur. +Inde dicit dicta umbra quomodo ut primogenitus dicti sui patris, et ipso suo patre adhuc vivente, ex successione materna coronatus fuit in regem Ungarie, que Ungaria rigatur per flumen Danubii et confinatur cum Austria, ut tangitur hic in textu. Item dicit quomodo post mortem dicti sui patris spectare et pertinere debebat ad ipsum illa pars comitatus Provincie que confinata est a sinistra ripa fluminis Rodani et a flumine Sorge, dividente dictam partem dicti comitatus a territorio Venesis, et a mari Mediterraneo et a Riparia Ianuensi tanquam patrimonium avitum, si vixisse post dictum suum patrem sicut non vixit; et eodem modo expectabat et expectasset ipsum in dominium illa pars regni Ytalie que in forma cuiusdam cornu apparet in mappa, que confinatur per ista duo flumina hic in textu nominata, scilicet per Trontum flumen currens inter eam et marchiam Ancone et mictens in mare Adriaticum et Viride flumen currens per Campaniam et mictens in mare Leonis, et etiam per hec duo maria secundario confinatur, in qua et inter que confinia est Apulia, Calabria et Abrutium, et ecce cornu Ausonie, idest Ytalie, ita dicte ab Ausonio filio Ulixis de quo hic auctor tangit, in quo sunt iste civitates Bari, Caeta et Catona et alie plures. Item dicit dicta umbra quomodo Trinacria, idest Sicilia, ita dicta a tribus eius promontoriis acribus, scilicet Peloro, Pachino et Lilibeo, inter quos Pelorum et Pachinum montes est mons Ethene sulfureus et fumicans ibi super gulfum quod dicitur Fare Messine; quod particulare mare longum fere est per XXXVI miliaria, dividensque modica latitudine Calabriam ab insula Sicilie predicte, et quod brachium maris maiorem brigam, ut dicit hic textus, recipit ab Euro, scilicet uno de tribus ventis orientalibus, subaudi quam ab Affrico, uno de tribus ventis meridionalibus. Nam nusquam alicubi unde maris franguntur velut ibi, ut Seneca in XIVa Epistula ad Lucilum ait: Cum peteres a dicto Euro et etiam a dicto Austro, unde describendo Ysiderus causam extuationis dicte Ethene sic ait: Constat quod Ethena ab ea parte qua Eurus vel Affricus flat habere speluncas plenas sulfure usque ad mare deductas. Que spelunce recipientes in se fluctus ventum creant, qui, agitatus, ignem gignit ex sulfure, in tantum olim quod urbes et agros circumstantes vastabat, licet hodie solummodo tali sulfure fumat, secundum Orosium. Servius in III° Eneidos etiam circa hoc inquit: Constat Ethenam concavas terras habere ab ea parte qua Eurus et Affricus flant usque ad mare deductas. Quorum opinionem sequitur auctor hic in persona dicte umbre, non autem opinionem poetarum fingentium Tipheum gigantem iacentem stratum ibi in dicta ynsula pressum in manibus et pedibus a dictis tribus promontoriis et resupinum emictere per os talem ignem in dicta Ethna et eius colle, unde Ovidius, hoc describens, ait in V°: Trinacris et magnis subiectum molibus urget / ethereas ausum spectare Tiphea sedes. / Nititur ille quidem pugnatque resurgere sepe, / dextra sed Ausonio manus est subiecta Peloro, / leva, Pachine, tibi, Lilibeo crura premuntur; / degravat Ethna caput; sub qua resupinus arenas / eructat flammamque ferro movet ore Tipheus etc., attendidisset et hunisset in reges eius successive, mortuo dicto Karulo Zotto suo patre, filios dicti Karuli Martelli natos per ipsum, idest mediante ipso de Karulo eius avo paterno primo rege Sicilie de domo Francie et de Redulfo imperatore, socero ipsius Karuli Martelli, ut dicit hic textus, nisi propter malum regimen dicti regis Karuli veteris et oppressionem eius gentis Francigene rebellata una die civitate Palermitana tota dicta ynsula sicula rebellasset contra dictum Karolum. Ex quo summit materiam arguendi dicta umbra contra regem Robertum eius fratrem, nedum in se avarum, sed conducente sub stipendio suo catalanos communiter pauperes et avaros, et sic aptos ad faciendum eodem modo sibi Apuliam rebellari. Et mirum, dicit dicta umbra, quomodo hoc, cum dictus rex Robertus predictus descenderit a dicto rege Karulo Zotto in largitate et liberalitate famosissimo et commendato, de cuius causa auctori querenti, dicta umbra respondendo dicit hic quod virtus planetarum et aliarum stellarum et celorum et eorum motorum, quam vocat circularem naturam imprimentem ut sigillum ceram inferiorem, idest materiam corporalem, nichil aliud est quam ipsa providentia divina. Unde Moises in Deuteronomio ait: Deus corpora celestia in ministerium fecit cunctis gentibus, unde quicquid a constellationibus procedit ad provisum finem tendit. Aliter dicit dicta umbra quod effectus celi essent ruine et non artes, et hoc esse non potest ubi intelligentie angelice moventes celos essent defective et defectivus primus intellectus, scilicet ipse Deus, non habendo illas perfectas, quod est falsum. Pro totum auctor respondendo dicte umbre, fatens dicit quomodo ex predictis cernit impossibile esse naturam deficere in oportunis, ut ait Phylosophus in III° De Anima dicens quod Natura generata nichil facit frustra neque deficit in necessariis. Iterum, ut concludat melius in suo proposito et premisso principio, querit dicta umbra utinam peius esset pro homine si non foret in hoc mundo et in policia etiam civis; et respondet auctor quod, sic cum dicat Phylosophus in I° Politicorum: Civitas facta est gratia bene vivendi, et Thomas etiam ita scribat in suo Comento super libro Ethycorum: Homo indiget ad suam vitam multis que sibi ipse solus preparare non potest. Ideo consequens est quod ipse sit pars cuiusdam multitudinis per quam prestetur sibi auxilium ad bene vivendum. Quo quidem auxilio indiget ad duo, videlicet primo ad ea que sunt vite necessaria, sine quibus vita duci non potest, ad hoc auxiliatur domestica multitudo homini cuius ipse pars; alio modo iuvatur homo a multitudine, cuius est pars, ad vite sufficientiam perfectam, scilicet ut non solum vivat, sed bene vivat, habens omnia que sibi sufficiant ad vitam. Sic homini auxiliatur multitudo civilis, cuius ipse est pars, non solum quantum ad corporalia, sed etiam ad moralia, ad que una domus non sufficit; ergo concludendo circa hanc particulam, dicit dicta umbra quod oportet ad vitam civilem esse diversa officia et artes et ingenia collata ab influentiis celorum hic deorsum. Unde Phylosophus in VIII° Ethycorum ait: Politicus enim homo et convenire actus natus debet regi ratione et arte, et Seneca etiam, De Beneficiis, ait: Insita sunt nobis omnium etatum omniumque artium scientia, magisterque ex occulto Deus producit ingenia. + +Et sic diverse debent esse et expediunt radices nostre, idest inclinationes ad diversus actus, ex quo nascitur unus pulcer ut Absalon filius David, ut dicit hic textus, alter bellicosus ut Serses rex Persarum, de cuius tali conditione scripsi in Purgatorio in capitulo XXVIII°, alius nascitur ad sacerdotium inclinatus ut Melchisedec rex Salem (de cuius tali complexione scribit Apostolus, Ad Hebreos, VII° capitulo), alter ingeniosus ut Dedalus, cuius filius Ycarus volando periit, ut dicitur hic in textu, de quo casu scripsi in Inferno in capitulo XVII°. Item dicit quod propter talem productivam diversitatem nature, ad civile nostrum esse predictum necessariam, ex eodem semine et conceptu et partu Ysaac et Rebecce diversi gemelli nati sunt: Esau videlicet et Iacob. Nam, ut scribit Yeronimus ad Ruffinum, dictus Esau ispidus fuit tam corpore quam mente, Iacob vero totaliter virtuosus, dicendo quod Non in semine, sed in voluntate nascentis causa vitiorum atque virtutum est. Item Augustinus in V° De Civitate Dei, articulo IIII°, de hoc etiam scribit, scilicet quomodo non a constellationibus hoc procedit sed a providentia. Item Quirinus, idest Romulus, ita dictus a quiris quod est asta, quam exercuit valde ut probum Mavortius seu martialis homo ex vili patre natus, scilicet ex quodam sacerdote Veste dee, ut dixi latius supra in VI° capitulo, in morte redditus est Marti, idest quod reputatus est in stella Martis et in eius celo deificatus. Unde concluendo dicit dicta umbra quod natura circularis et generata bene facit eius artem in creatione nostra ut faciat de homine hominem, de asino asinum, sed non distinguit unum ab alio hostellum quasi ut magister qui, licet faciat domum, non tamen distinguit eius hostella, idest habitacula domus, sed Dominus domus qui eam formavit antequam fieret, similiter et providentia predicta divina ad bene esse universi creaturas dicte nature distinguit et disponit ad diversa mediante celo ut eius organo et instrumento. Aliter natura, ut dicit textus hic, semper genita faceret similia generantibus, ad quod facit quod ait Thomas in prima secunde dicens: Naturaliter pater habet generare filium sibi similem in specie, hoc est quod homo habet generare hominem et non asinum, sed non habet generare eum sibi similem individuo et accidentalibus differentiis, cum pater gramaticus non habet naturaliter generare filium gramaticum et largus largum et avarus avarum, cum hoc sint accidentia et actus personales procedentes a constellationibus, et ad hoc respexit Phylosophus dicens: Homo generat hominem et sol, accipiendo solem pro celo et eius constellationibus; ex quibus auctor habet ante occulos solutionem, dicit dicta umbra, quam prius habebat post tergum et dorsum dicti sui dubii, et quamvis dicta umbra satisfecerit auctori in eo quod petiit ab ea dubitando adhuc ultra promissione, vult ex gratia sibi loqui circa assumptam materiam, qui modus loquendi et describendi dicitur corollarium, ut dicit hic textus in fine, dicendo quomodo natura si formam invenit sibi in habitudine contraria male fructificat sicut semen extra regionem suam, et ideo gens deberet respicere ad hoc et videre, ad quod magis puer inclinatur, iuxta Salamonem dicentem in Parabolis, capitulo XX°: Ex studiis suis intelligitur puer, si munda si recta sunt opera eius, et Phylosophum dicentem in II° Ethycorum: Signum generati habitus est delectatio in opere, ut delectatus fuit dictus rex Robertus in studendo et sermocinando, et sic magis religiosus fructificasse quam in regnum tenendo, ut dicitur hic in fine. + +{Da poi che Carlo tuo bella Clemenza.} Continuato hoc VIIII° capitulo cum precedenti, auctor apostrophando alloquitur istam Clementiam filiam dicti Karuli Martelli, dicendo quomodo dictus Karolus narravit sibi deceptiones quas ipsa et alii sui filii post eius mortem recepturi erant a dicto rege Roberto eius fratre secundogenito et ab aliis de domo sua, et quomodo dixit auctori quod hec in se retineret et nemini diceret, ex quo auctor excusat se si talia non dicit hic et propalat, non tacendo tamen quod iustus plantus sequetur talem eorum dampnum et vere. Nam, usurpato dicto regno Apulie, et dicta parte comitatus provincie, que dicebant esse dictorum filiorum dicti Karuli primogeniti per dictum regem Robertum, dictus rex Robertus, iam senescens, vidit mori in bello Montis Catini dominum Petrum eius fratrem et Karlottum eius nepotem, et ultimo vidit mori Neapoli dominum Karolum ducem Calabrie, unicum eius filium, relicta ex se quadam Iohanna, eius filia, quam tradidit nuptui domino Andree, nepoti dicti Karuli Martelli ad hoc ut post eius mortem succederet in dicto regno ei usurpato remorsus a conscientia. Et ita, mortuo dicto rege Roberto, et habita dicta eius nepte in uxorem, et apprehenso dicto regno dictus rex Andreas, occisus et precipitatus est in civitate Aversie a neptibus regis Roberti predicti proditorie. Ex quo inde Loysius, rex presens Ungarie, frater dicti regis Andree, invasit Apuliam, et habita ea post multam stragem, ibidem fecit occidi dominum Karolum ducem Durachii nepotem dicti regis Roberti, et ecce dampnum et iustus plantus pronunciatus hic per auctorem quasi prohetice diu antequam hec forent. + +Inde auctor fingit se ibi videre umbram domine Cunize de domo illorum de Romano castro in Trivisino territorio, et sic inter aquas fontanas horum duorum fluviorum, scilicet Brente et Plane, et Rialtum canalem per medium civitatem Venetiarum dividentem, de quibus dicitur hic in textu, et sibi loqui et dicere quomodo de dicta sua domo descendit Azolinus, facella vere marchie Trivisine in comburendo eam et tirampnice subiugando, inducendo etiam dictam umbram dicere quare non est sortita in altiori gradu beatitudinis, scilicet quia victa fuit a lumine, idest a motu huius stelle Veneris, subaudi illa pugna et victoria, de qua tangit iste auctor in Purgatorio in capitulo XVI°, ibi dum dicit: {Lo cielo i vostri movimenti initia; / non dico tutti, ma, posto chio l dica, / lume vè dato a bene e a malitia, / e libero voler; che, se faticha / ne le prime battaglie col ciel dura / poi vince tutto, se ben si nutrica}, licet maturata etate resipuerit a tali motu, et amorem talem suum ferventem prius diu circa mundana, accensius revolvit in Deum exemplo Madalene, que prius tam venerea fuit in pulcritudine, placibilitate et lascivia, ut testatus fuit Simon Christo de ipsa, et tandem talem suum amorem convertit in ipsum Christum, dicentem inde dicto Simoni: Quia multum dilexit multa sibi remictuntur peccata, ac etiam inde dicte Magdalene dicentem Vade in pacem, ut scribit Lucas in Evangelio suo. Inde dicta umbra loquendo in laudem Folcheti de Massilla, olim summi inventoris in rima provinciali ibi in anima existentis, et de eius longa fama, ut dicit textus, summit materiam infamandi illos de marchia Trevisana confinata per hec duo flumina, scilicet Atesim et Tagliamentum, hic in textu nominata, non curantes de fama acquirenda tali. Ex quo dicta umbra prenunciando, dicit primo contra Paduanos dominatores olim civitatis Vincencie tempore quo iste auctor fingit se hoc vidisse et audisse, scilicet anno domini M°CCC, quomodo dominus Canis de la Scala auferret eis dictam civitatem Vincencie tractatu eius civium propter crudam et molestam eorum dominationem, ut dicit hic textus et ita factum est. Unde temporis in processu dictus dominus Canis, obsidens civitatem Paduanam, aquam fluminis Bachilioni et Reronis currens predictam civitatem Vincencie separatam, et extra dictam civitatem coniunctum que tunc ibat directo in dictam civitatem Padue apud terram Longarie et Bascianelum, abstulit dictis Paduanis et direxit eam ad paludes Valbone et locii. Et hoc est quod dicit et tangit hic auctor, scilicet quomodo talis aqua mutabit Paduam in dictas paludes cito etc. Inde prenuntiat etiam mortem domini Rezardi de Camino, occisi proditorie tractatu domini Altinerii de Calzonis de Trivisio, dum dictus dominus Rezardus esset dominator civitatis Tarvisi, in qua civitate currunt hec duo flumina hic in textu nominata, scilicet Sile et Cagnanus separatim et in exitu uniuntur et vocatur talis aqua coniuncta Sile tantum, et hoc est etiam quod dictur hic in textu de societate eorum. Item prenuntiat quomodo presbiter Gorza de domo illorum de Lusia, Feltrini districtus, episcopus olim feltrinus, proditorie cepit Antoniolum et Lancialottum de la Fontana de Ferraria, et captos misit eos ad dominum Pinum tunc rectorem civitatis Ferrarie pro ecclesia tanquam rebelles eius, ubi decapitati fuerunt, et cum eis etiam prior Sancti Lazari dicte terre et certi alii, tangendo de mala carcere clericorum Rome propter papam dampnatorum ad perpetuum carcerem. Et talia dicit dicta umbra quod ipsa et alii ibi beati prenoscunt in speculis celestibus que tronos vocamus, scilicet illos angelos in quibus iudicia Dei preconcipiuntur ad quod et ad id quod auctor tangit in hoc capitulo et alibi in hoc Paradiso, dum fingit hos et alios beatos spiritus per reflexionem divini luminis prenoscere et intimare intima cordis eius in sua voluntate et desiderio lingua non expressates. Dicunt theologi quod sancti orationes nostras cognoscunt et quod unusquisque beatus tantum in essentia Dei videt quantum perfectio beatitudinis requirit; hoc autem requiritur ad perfectionem beatitudinis ut homo habeat quicquid velit, nec velit aliquid inordinatum, sed recta voluntate quilibet cognoscere vult que ad eum pertinent, et sic dicti sancti et beati spiritus, cum nulla rectitudo desit eis, hoc volunt. Oportet igitur quod vota hominum in verbo cognoscant, idest in sapientia divina; nam ad eorum gloriam pertinet quod auxilium egentibus prebeant ad salutem, et sic Dei cooperatores efficiuntur. + +Et reddeundo ad dictam umbram Folcheti cum qua incipiendo loqui nunc auctor dicit quomodo eius vox iocundat celum cum cantum illo seraphinorum qui de sex aliis faciebant cuculla, idest operimentum subaudi (quando Ysaias vidit eos ita canendo, ut ipse propheta testatur in VI° capitulo sui voluminis dicendo: Vidi Dominum sedentem super solium excelsum et seraphini stabant super illud, sex ale uni et sex ale alii; duabus velabant faciem eius, et duabus pedes, et clamabant Sanctus, Sanctus, Sanctus Domine Deus exercituum: plena est omnis terra gloria eius), dicuntur enim significare dicte sex ale fabricam mundi factam in sex diebus, cooperitura eorum in faciem et pedibus Dei preterita ante dictam fabricam, et futura que videre et scire non possumus, sed media tantum eorum cantus misterium trinitatis in divinitate ostendit in sic canendo: Sanctus, Sanctus, Sanctus, inducendo auctor dictam umbram Folcheti ad dicendum sibi quomodo fuit oriundus Massilie civitatis Provincie site in litore sinistro maris Leonis inter Ebrum flumen Yspanum et Macram flumen dirrimens Tusciam a territorio Ianuensi per breve cursum, nam fere per XXV miliaria currit, in cuius portum Massilie eius populus iam pro Brutum cum gente Cesaris bellando victus fuit et positus in magna strage, ut scribit Lucanus in fine IIIi. Et hoc est quod tangit hic auctor de eo calefacto iam cruore, item quomodo dicta civitas Massilie se respicit ad unum ortum et occasum solis cum Bugea civitate Africe lineariter, ut dicitur hic. Inde, describendo dictum mare Leonis, dicit hic auctor in persona dicte umbre quomodo maius mare est quod sit in mundo foris, idest preter mare Occeanum, cingens circulariter totam terram detectam a mari, quod Greci vocant Ydeum, eo quod in modum circuli ambit mundum, ut scribit Ysiderus. Et ecce cur dicat hic textus quod ingrilandat terram et quod procedit idem mare Leonis a dicto mari Occeano versus solem, idest de Occidente versus Orientem inter discordantia litora. In hoc sic ait Papias hoc Mare magnum, fluens ab Occeano in meridiem vergit deinde in septentrionem, et vocat eum magnum comparative ad alia maria particularia omnia minora eo. Item vocant eum Mediterraneum, quia per mediam terram habitabilem vadit, disterminans Affricam ab Europa et Asiam mediam partem mundi a dictis duabus partibus alterius medietatis in parte. Nam Europam ab Asia dirrimit etiam flumen Tanai et Meotides palus, et hoc est quod dicit dicta umbra quod in tantum procedit quod ibi in suo principio aput Sibiliam et Settam facit orizontem, in fine facit meridianum, hoc est quod extenditur usque ad medium terre. De quo orizonte et meridiano videatur quod scripsi in capitulo II° Purgatorii, et quod etiam de hoc mari in capitulo XXVI° Inferni. + +Inde auctor inducit dictam umbram dicere quomodo in iuventute sua, in hoc mundo vivendo, extuavit in tali amore carnali in tantum quod neque Dido, filia Beli regis, plus non iam exarsit in Eneam dum iniuriata quasi est ab ea in hoc, Creusa uxor olim dicti Enee iam mortua et Sicheus vir ipsius Didonis etiam tunc iam mortuus, neque Rodopea Filis, filia Ligurgi regis Tracie, que delusa a Demofonte, filio Tesei ducis Athenarum, remeante ab exercitu Troie, hospitante cum ea et iacente, facta sibi prius promissione de ducendum ipsam in uxorem, et recusante id postea facere, laqueo se suspendit, neque Alcides, idest Hercules, ita cognominatus ab Alce eius avo, dum amavit Iolem, ut scribam in capitulo XII° inferius ubi vide; sed dum ipse Folchetus cepit canescere dicit quomodo desistit a tali amore et in Deum illum posuit, ut eius dicta umbra dicit hic sequendo Salamonem dicentem Sapientie IIII° capitulo: Canities hominum prudentia est, idest esse debet in dimittendo carnalia et sequendo spiritualia, unde Gregorius ad Ianuarium episcopum, in vitio carnis involutum, scribens ait: Canis tuis parcimus; ortamur: tamen aliquando resipiscere miser senex, atque a tanta levitate morum operum perversitatem compescere, et quanto morti vicinior efficiaris, tanto sollicitior et timidior esse debes. Nam, ut ait Ovidius: Non bene conveniunt nec in una sede morantur / maiestas et amor; nam de sene non corrigente se in talibus credo sentire Ysaiam, LXV° capitulo, dicentem: Maledictus puer centum annorum, et sic si canities, ut dictum est, facit hominem prudentem, facit etiam eum per consequens dominatorem huius stelle et aliarum influentie, iuxta illud Ptolomei: Sapiens dominabitur astris. Et ecce quod tangit hic auctor inducendo dictam umbram dicere quomodo dicti venerei beati non memores alicuius eorum culpe et peccati carnis in celo sunt letitiantes de valore ordinato et proviso a Deo, idest de virtute talis planete faciente in processu temporis et moventis hominem prudentem ad removendum suum amorem carnalem ab isto mundo inferiore et ad superiorem spiritualem mundum celestem porrigere, et ecce mutatio duplicis mundi de qua hic dicitur. Item letitiant videndo ibi artem divinam ornatem tantum effectum, idest effectivam operationem dicti tertii celi ad bonum, idest ad meritum beatitudinis decretum, idest commensuratum secundum maiorem et minorem virtutem vite militaris in hoc mundo. -Ultimo dicit dicta umbra quomodo spiritus Raab sic ibi apparens coniunctus est ordini idest beatitudini eorum beatorum venereorum in summo gradu, idest in celo Impireo, et quomodo eius anima plus de triumpho Christi assumpta fuit in celum de Limbo virtute dicti tertii planete usque ad cuius celum et speram appuntatur, idest ascendit piramidaliter, umbra idest nox quam facit globus terre et aque huius nostri mundi, ut dicitur hic in textu. Que Raab meretrix existens in dicto carnali amore etiam revolvit eum in processu temporis in Deum, ut supra dictum est, in tantum quod, dum Iosue vicarius Moysi et substitutus obsideret civitatem Ierico, unde erat ipsa Raab cum populo Dei, misit secreto duos exploratores suos in dictam civitatem ad domum huius Raab; quo scito, rex Ierico misit precipiendo dicte Raab quod statim sibi illos presentaret, at illa eos abscondit, negans ipsos se habere, et in nocte cum quadam fune ex fenestra sue domus herentis muro dicte civitatis misit extra et liberavit dictos exploratores, per quorum exploratum Iosue predictus obtinuit dictam urbem, et sic una et altera palma manuali hoc egit, ut dicit hic textus, et latius de hoc scribit Iosue, capitulo II, tangendo incidenter hic infine dicta umbra quomodo Bonifatius papa octavus, qui sedebat in papatu in MCCC anno Domini (quo anno ut iam dixi supra iste auctor se fingit hec vidisse), intentus erat magis ad faciendum componi Sextum Librum Decretalium quam ad recuperandum sanctam terram Ierosolimana, et hoc aviditate et desiderio floris lilii sculpti in moneta aurea civitatis Florentie, que ratione superbie et invidie eius civium potest quasi dici planta et germine Luciferi prime creature superbe et invide mundi, subdendo quomodo Vaticanus, locus sepulcrorum olim sanctorum pastorum, et alia eorum cimiteria Rome de proximo libera erunt, idest Ecclesia Romana (accipiendo hic partem pro toto ut utatur figura sinedoce), ab adulterio, idest a papatu adulterino dicti Bonifatii et ita fuit. +Ultimo dicit dicta umbra quomodo spiritus Raab sic ibi apparens coniunctus est ordini idest beatitudini eorum beatorum venereorum in summo gradu, idest in celo Impireo, et quomodo eius anima plus de triumpho Christi assumpta fuit in celum de Limbo virtute dicti tertii planete usque ad cuius celum et speram appuntatur, idest ascendit piramidaliter, umbra idest nox quam facit globus terre et aque huius nostri mundi, ut dicitur hic in textu. Que Raab meretrix existens in dicto carnali amore etiam revolvit eum in processu temporis in Deum, ut supra dictum est, in tantum quod, dum Iosue vicarius Moysi et substitutus obsideret civitatem Ierico, unde erat ipsa Raab cum populo Dei, misit secreto duos exploratores suos in dictam civitatem ad domum huius Raab; quo scito, rex Ierico misit precipiendo dicte Raab quod statim sibi illos presentaret, at illa eos abscondit, negans ipsos se habere, et in nocte cum quadam fune ex fenestra sue domus herentis muro dicte civitatis misit extra et liberavit dictos exploratores, per quorum exploratum Iosue predictus obtinuit dictam urbem, et sic una et altera palma manuali hoc egit, ut dicit hic textus, et latius de hoc scribit Iosue, capitulo II°, tangendo incidenter hic infine dicta umbra quomodo Bonifatius papa octavus, qui sedebat in papatu in M°CCC anno Domini (quo anno ut iam dixi supra iste auctor se fingit hec vidisse), intentus erat magis ad faciendum componi Sextum Librum Decretalium quam ad recuperandum sanctam terram Ierosolimana, et hoc aviditate et desiderio floris lilii sculpti in moneta aurea civitatis Florentie, que ratione superbie et invidie eius civium potest quasi dici planta et germine Luciferi prime creature superbe et invide mundi, subdendo quomodo Vaticanus, locus sepulcrorum olim sanctorum pastorum, et alia eorum cimiteria Rome de proximo libera erunt, idest Ecclesia Romana (accipiendo hic partem pro toto ut utatur figura sinedoce), ab adulterio, idest a papatu adulterino dicti Bonifatii et ita fuit. Nam, inde ad paucum tempus, quasi violenta morte et quasi desperato dolore Rome migravit, ut scripsi supra in Inferno capitulo XVIIII°, ubi iste auctor vocat simoniacos adulteros Ecclesie sponse Christi et alios usurpantes eam, ut fecit iste Bonifatius de papatu ecclesie per eum habito fraude et deceptione, de qua scripsi in Inferno in capitulo III°, de quo etiam Bonifatio inducet iste auctor infra in capitulo XXVII° sanctum Petrum dicere: Quello che usurpa in terra il loco mio, / il loco mio, il loco mio che vacha / nella presenza del figliuol di Dio, / fatto ha del cimiterio mio cloaca etc. Nam, sicut in Iure diffinitur adulterium: Adulterium est et dicitur ad alterius thorum accessus ita accessus ad papatum Ecclesie, sponse Christi, dicti Bonifatii, vivente Celestino papa decepto ab eo, abusive potuit dici quasi adulterium: nam et pecuniam fallaciam in se habentem, seu monetam, Lex vocat etiam adulterinam, et ita puto sensisse hic auctorem metaphorice loqui volendo. -Si vero quod neque cogitari aut mente fas est concipi aut ad elaboratum, cum sit rationis alienum liquet opificem Deum venerabilis exempli normam in constituendo mundum secutum, subdens Quare fit ut comprehendant se invicem et a se rursus comprehendantur hec stelle ceterumque siderum ortus et progressiones divine rationis ductus digessit in ordinem cuius exornationis causam exemplificare, si quis velit plus erit opere ipso quod operis gratia summit? +{Guardando nel suo Figlio collAmore.} In hoc X° capitulo usque ad XIIIIm infra proximum sequens et illum eius versiculum Quindi represer gli occhi miei virtute, auctor tractaturus de celo et spera solis et de animabus beatificatis sub eius impressione et influentia, exordiendo facit presens tale preambulum, scilicet quod Deus Pater in Filium cum amore Spiritus Sancti procedente ab utroque ita ordinabiliter celum et alium mundum fecit: quod non sine ipsius Dei degustatione transit animus talia intuendo ulterius, enim primo hic ostendere vult in priore dicto suo quomodo Trinitas divinarum personarum coeterna et sempiterna fuit semper in ipsa unica substantia divinitatis ac etiam creavit omnia, iuxta Iohannem dicentem: In principium erat Verbum et Verbum erat aput Deum et Deus erat verbum; hoc erat in principio aput Deum, omnia per ipsum facta sunt etc. Et sic potentia divina, que in dicta Trinitate attribuitur Patri, respiciens in sapientiam increatam, que filio ascribitur, hoc egit. Ad quod respiciens Psalmista inquit: Omnia in sapientia fecisti, et alibi: Incerta et occulta sapientie tue manifestasti mihi, et Salamon, Proverbiorum capitulo III°: Dominus sapientia fundavit terram, et Thomas in prima parte ad idem ait: Deus Pater operatus est creaturam per suum Verbum, quod est Filius, et per suum Amorem, qui est Spiritus Sanctus, necnon forte et Plato in suo Timeo dicens: Quibus in istum modum digestis omnibus cui proposito rerum creator maneret intelligentes iussionem Patris Filii iuxta informationem in mortali sumpto initio mortalis animantum ex mundi materiis igne terra aqua et spiritus sanctus genus elementarium quod rederent corpus foret etc. Ad secundum premissum facit quod ait Salamon, Sapientie XI° capitulo, dicens: Omnia pondere, numero et mensura posuisti Domine, et Augustinus in libro De Utilitate Credendi inquiens: Non frustra intueri oportet pulcritudinem celi, ordinem siderum, in quorum consideratione Deus cognoscitur, et in XI° De Civitate Dei, etiam in hoc dicens: Exceptis propheticis vocibus, mundus ipse sua mobilitate et mutabilitate et pulcritudine quoddammodo tacite et factum se esse, et non nisi a Deo ineffabiliter se fieri potuisse proclamat. Item idem Plato in dicto Timeo suo libro ita scribens: Certe dubium non est ad cuiusmodi exemplum animadverterit operis mundum fundamentum constituens utrum admirabilem perpetuamque optinens proprietatem an ad factum et laboratum. Nam si est ut est in corporali pulcritudine mundus opifex et fabricator eius optimus. Si vero quod neque cogitari aut mente fas est concipi aut ad elaboratum, cum sit rationis alienum liquet opificem Deum venerabilis exempli normam in constituendo mundum secutum, subdens Quare fit ut comprehendant se invicem et a se rursus comprehendantur hec stelle ceterumque siderum ortus et progressiones divine rationis ductus digessit in ordinem cuius exornationis causam exemplificare, si quis velit plus erit opere ipso quod operis gratia summit? -Et sic bene sequitur cum a dicto principio Arietis et equinoctii veris quilibet dies plus gradatim crescat usque ad Tropicum et solstitium Cancri, quod sol omni tali die citius appareat nobis, idest oriatur, et omni hora, quod tangit hic infra auctor dicendo quomodo tunc sol volvebatur per speras, idest per suas revolutiones anni, in quibus omni hora sol citius nobis oritur, quod in nulla alia parte anni contingit. Et ex hoc dicit hic auctor quod cum toto eius ingenio et arte non posset referre quantum erat lucens id quod erat in ipso planeta solis a se ipso et suo proprio lumine apparenter et non colorate, scilicet cursus et consortium dictarum animarum beatarum sub influentia ipsius planete solis, ita quod ymaginari posset. +Et hinc est quod auctor hic inferius movet lectorem ut remaneat super banco suo, idest super terminis suis humanis non capacibus talia penitus intuendi, iterum monendo auctor lectorem ut contemplet et intueatur artem, idest ordinem celestem mirabiliter institutum a Deo precipue ubi motus noni celi cum motu planetarum percutitur, idest in oppositum, et sibi congreditur cum motis dicti celi de Oriente in Occidentem sit et motus planetarum fiat e converso, quod est proprie et directe cum sol est sub equinoctiali circulo in principio Arietis et Libre, ut ait Phylosophus in II° Methaphysice, et Macrobius secundum textum Ciceronis in persona avi Scipionis in Sompnio sic sibi in celo loquentis ait: Novem tibi orbibus vel potius globis connexa sunt omnia, quorum summior est dictum celum nonum omnes reliquos complectens, in quo sunt infixi sempiterni cursus stellarum, cui celo subiecti sunt septem planete qui versantur retro contrario motu a dicto celo. Unde et Alfagranus ait: Orbes planetarum sunt sub spera celi se mutuo intersecantes lustrantium Zodiacum circulum in summo celo existente. Item dicit adhuc auctor quod ipse lector respiciat quomodo a dicto circulo equinoctiali existente per medium nostri emisperii de Oriente in Occidentem, linealiter et equaliter distante a polis mundi, dictus circulus Zodiaci, qui et signifer dicitur ex eo quod sub duodecim signis celi defert septem planetas oblique, separatur per XXIIII gradus usque ad Tropicum Cancri ubi habetur solstitium estivum. Et sic bene sequitur cum a dicto principio Arietis et equinoctii veris quilibet dies plus gradatim crescat usque ad Tropicum et solstitium Cancri, quod sol omni tali die citius appareat nobis, idest oriatur, et omni hora, quod tangit hic infra auctor dicendo quomodo tunc sol volvebatur per speras, idest per suas revolutiones anni, in quibus omni hora sol citius nobis oritur, quod in nulla alia parte anni contingit. Item dicit quod nisi dictus Zodiacus oblique rotaret, vel si plus vel minus elongaret se a directo, idest a dicto circulo recto equinoctiali, generatio et corruptio hic deficietur in terra, et in celis ordo infusionis. Inde auctor, tangendo de preexcellentia huius quarti planete solis, vocat eum hic primo maiorem ministrum nature imprimentem mundum de valore celi et virtute, cum per eius lucem omnes alie stelle illuminate operientur de suis celis et speris deorsum. Unde Phylosophus in libro De Natura Elementorum ait: Sol maior est et lumen habet tantum a se ipso, et alie stelle ab eo. Et Macrobius super Somnio Scipionis inquit in hoc: Etiam subtus mediam fere regionem sol optime dux et princeps et moderator luminum reliquorum mens mundi et temperatio tanta magnitudine ut cuncta sue luce lustret et compleat. Et ex hoc dicit Albumasar quod Sol est in medio aliorum planetarum ut rex; item etiam auctor Spere inquit: Omnes virtutes naturales operaciones suas agunt per calorem solis, ideo ipse debuit poni in medio planetarum tanquam fons et origo luminis omnibus, sicut cor positum est in medio animalis, ut omnibus partibus influat sensum et motum. Ad id autem quod dicit quod tempus ipse sol mensurat ait Lucanus: Mundi lege data. Sol tempora dividit evi, / mutat nocte diem radiisque potentibus astra / ire vetat etc. Hiis exordialiter expositis, ad hec que sequuntur hic prenotandum est quod, licet, prout scribit Yeronimus in suo Prologo Bibie, metaphorice loquendo, Anime illorum qui in hoc mundo ad eruditionem et illuminationem aliorum in diversis scientiis propter eorum claritatem fame perhemnem libros ediderunt, alie stellis alie celo comparantur, quanquam secundum hebraicam veritatem, utrumque de eruditis possit intelligi, qui fulgebunt quasi splendor firmamenti; et in Daniele, capitulo XII°, dicitur: Qui ad iustitiam erudiunt multos, fulgebunt sicut stelle in perpetuas ecternitates, tamen agiografi, idest sancti scriptores in superna theologia, sacra scientia, in lumine intellectuali excedentes alios possunt dici quasi soles et vocari sicut vocat eos hic auctor tam ab influentia solis eorum quam etiam ratione maioritatis scientie. Unde Thomas in prima parte in hoc ait: Theologia procedit ex principiis notis lumine superioris scientie sicut alie scientie procedunt a lumine naturalis intellectus: nam Deus subiectum est Theologie, ergo nobilius; unde Phylosophus in primo Methaphysice ait: Illa scientia nobilior est que a nobiliori subiecto procedit. Et ex hoc Macrobius, super Somnio Scipionis, dicendo quod forte in hoc celo vidit ipse Scipio, ponit Ciceronem ita scripsisse ibi: Docti homines in cantibus ei apparuerunt qui prestantibus ingeniis in vita humana divina studia coluerunt, ut fecerunt infrascripti nominati quos auctor fingit etiam sibi apparuisse in hoc celo solis canentes in correis ita lucidos et luminosos, ut eorum splendor superaret lumen solis. Et ex hoc dicit hic auctor quod cum toto eius ingenio et arte non posset referre quantum erat lucens id quod erat in ipso planeta solis a se ipso et suo proprio lumine apparenter et non colorate, scilicet cursus et consortium dictarum animarum beatarum sub influentia ipsius planete solis, ita quod ymaginari posset. Ideo subdit quod credatur sine demonstratione simpliciter et cupiatur videri per legentes hic eum, adducendo etiam talem conclusivam rationem arguendo sic: Nunquam fuit occulus qui iret supra solem, hoc est et dicere vult alludens in hoc Anticlaudiano dicenti: Sol occulus mundi, fons vite cereus orbis: / quod sensualiter nullus oculus et visus humanus / in hoc mundo vidit et videre potuit unquam / maius lumen quam sit lumen solis primo in luce. Unde in principio Genesis dicitur, scilicet in capitulo I°: Fecit Deus duo luminaria magna in firmamento celi: luminare maius, scilicet solem, et luminare minus, scilicet lunam, item in corpore et quantitate, unde dicitur quod terra est septies maior luna, sol autem octies maior terra. Item non est mirum, subdit auctor hic, si phantasie nostre sunt basse, idest non valent ascendere ymaginative ad tantam altitudinem luminis que transcendat lumen solis, cum nunquam fantasia procedat sine preambulo aliquo nostri sensus visivi, unde Phylosophus in III° De Anima ait: Fantasia est motus a sensu factus secundum actum, nam ita se habet intellectus ad fantasmata sicut visus ad colores, at visus non potest videre sine coloribus, ergo nec intellectus sine fantasmatibus intuere. -Ex quibus etiam transumptive et methaphysice auctor merito concludit quod dicti summi theologi non solum ab infusione huius planete illustrati, sed etiam a gratia Dei, qui subiectum est theologie ut supra tactum est, et qui est solis factor et sic maior in lumine etiam ipso mediante, lucidiores sint dicto planeta solis, fingendo ibi in forma crucis duodecim de dictis beatis illustribus theologis ita festantes sibi apparere et ipsum cingere sicut cingit lunam (que poetice dicitur filia Latone), illa vaporositas aeris - quam Phylosophus in sua Methaura vocat alo - scilicet umbram beati Thome de Aquino et fratris Alberti, olim fratrum Sancti Dominici, in quo bene inpinguatur quisquis eius frater scientia theologica et santitate, si non dederit se vanitati aliarum scientiarum ut dicit hic textus. Item umbra beati Dionisii Ariopagite qui discipulus fuit beati Pauli et martirizatus sub Domitiano et qui profundius de gerarchiis angelorum scripsit. Item umbra beati Ambrosii qui post Ilarium Ymnos composuit, et qui, semel Mediolani predicans in die pascalis de corpore Christi glorificato, convertit ad fidem beatum Augustinum putantem ante corpus Christi fantasmata fuisse ut Maniceus hereticus, unde fertur quod tunc ambo fecerunt et cecinerunt alternatim illum Psalmum Te Deum laudamus; et hoc est quod tangitur hic dum dicitur quomodo ipse Augustinus providit sibi de latino, idest de predicatione ipsius Ambrosii; et item et quomodo fuit iam maximus advocatus in urbe, et quia inter quattuor doctores Ecclesie remissius et minus scripsit quam Augustinus, Gregorius et Yeronimus vocatur hic parva lux. Item umbram Boetii, que in catalogo sanctorum Sanctus Severinus vocatur, qui, ut dicitur hic, exul martirizatus est in civitate Papie; nam, regnante Theodorico rege Gotorum in Ytalia, Ariane heresis maculato, Trigilla et Ciprianus, curiales dicti regis, accusaverunt ipsum Boetium et Albinum, romanos egregios ei, ita quod exules facti sunt et relegati in Papia ubi temporis in processu applicans ibi dictus rex eos ambos fecit decapitari, cuius corpus dicti Boetii iacet sepultum in abbatia Sancti Petri Celi Auri in Papia civitate predicta ut tangitur hic, et etiam quomodo bene intelligendo eius librum Consolationis demonstrat quomodo fallax est iste mundus in sua fortuna. Item umbram Ysideri, olim episcopi yspanensis, Bede et Richardi de sancto Victore. Item umbram Sigerii, olim legentis Parisiis in vico Straminum ubi sunt scole phylosophantium sillogizavit invidiosas veritates phylosophicas. Inde ultimo facit comparationem de oriolis in matutinis excitantibus monialem secrestanam sponsam Christi ad excitandum alias ad canendum sibi matutinum, alludendo auctor Ovidio hic in eo quod scribit. +Ex quibus etiam transumptive et methaphysice auctor merito concludit quod dicti summi theologi non solum ab infusione huius planete illustrati, sed etiam a gratia Dei, qui subiectum est theologie ut supra tactum est, et qui est solis factor et sic maior in lumine etiam ipso mediante, lucidiores sint dicto planeta solis, fingendo ibi in forma crucis duodecim de dictis beatis illustribus theologis ita festantes sibi apparere et ipsum cingere sicut cingit lunam (que poetice dicitur filia Latone), illa vaporositas aeris - quam Phylosophus in sua Methaura vocat alo - scilicet umbram beati Thome de Aquino et fratris Alberti, olim fratrum Sancti Dominici, in quo bene inpinguatur quisquis eius frater scientia theologica et santitate, si non dederit se vanitati aliarum scientiarum ut dicit hic textus. Item umbra Gratiani, olim monaci Classensis monasterii Ravennatis diocesis, olim episcopi Clusini, compositoris libri Decreti continentis inter suos canones quamplures civiles leges; et hoc tangit hic textus dum dicit quod iuvavit utrumque forum, ecclesiasticum scilicet et civilem. Item umbram Magistri Petri Lumbardi, compositoris libri Sententiarum, quem librum obtulit Ecclesie cum paupercula illa que in gazofilacio offerendo posuit solum duo minuta, de qua Christus loquendo ait, Marci XII° capitulo: Hec plus misit; nam alii de eo quod habundabat miserunt, hec de penuria sua omnia que habebat misit, ut tangit hic textus, que verba pro exordio dicti sui libri dictus Magister posuit in principio. Item umbra Salamonis, de quo dicit textus hic, quod totus mundus cupit scire utrum sit salvatus vel dampnatus. Nam legitur in III° Regum sic: Cum esset senex Salamon, depravatum est cor eius per mulieres alienigenas, ita quod templum Homolos et Sciloc ydolis earum fecit, unde in quodam Decreto ait Gregorius: Salamon quippe immoderato usu mulierum et assiduitate perductus est ut templum ydolis fabricaret, et qui prius Deo templum construxerat libidine et perfidia stratus, ydola adorare non timuit; unde dicitur: Si Loth Sansonem, si David si Salamonem femina decepit, quis modo tutus erit?; tamen Yeronimus, scribens super Ezechielem, ait: Quamvis Salamon ita peccaverit, penitentiam egit, ut patet in suis Proverbiis, ubi dicit ipse Salamon: *Novissime egi penitentiam*, de qua Augustinus in fine sui Speculi ita scribit: Hebrei libri Salamonem quinquies tractum per plateam Yerusalem et cessum virgis publice et se ipsum causa penitentie a regno deposuisse tradunt, et ex hoc Ambrosius in Apologia David ipsum sanctum Salamonem vocat, quod pium est credere, licet Innocentius papa quartus scribat super Decretali: Ne imiteris extra de constitutionibus ita, si inter sanctos diverse opiniones sint, ut de corpore beate Marie assumpto vel de Salamone dampnato, licitum est cuique quod vult dicere secus, si nulla diversitas sit inter eos sanctos. Item umbra beati Dionisii Ariopagite qui discipulus fuit beati Pauli et martirizatus sub Domitiano et qui profundius de gerarchiis angelorum scripsit. Item umbra beati Ambrosii qui post Ilarium Ymnos composuit, et qui, semel Mediolani predicans in die pascalis de corpore Christi glorificato, convertit ad fidem beatum Augustinum putantem ante corpus Christi fantasmata fuisse ut Maniceus hereticus, unde fertur quod tunc ambo fecerunt et cecinerunt alternatim illum Psalmum Te Deum laudamus; et hoc est quod tangitur hic dum dicitur quomodo ipse Augustinus providit sibi de latino, idest de predicatione ipsius Ambrosii; et item et quomodo fuit iam maximus advocatus in urbe, et quia inter quattuor doctores Ecclesie remissius et minus scripsit quam Augustinus, Gregorius et Yeronimus vocatur hic parva lux. Item umbram Boetii, que in catalogo sanctorum Sanctus Severinus vocatur, qui, ut dicitur hic, exul martirizatus est in civitate Papie; nam, regnante Theodorico rege Gotorum in Ytalia, Ariane heresis maculato, Trigilla et Ciprianus, curiales dicti regis, accusaverunt ipsum Boetium et Albinum, romanos egregios ei, ita quod exules facti sunt et relegati in Papia ubi temporis in processu applicans ibi dictus rex eos ambos fecit decapitari, cuius corpus dicti Boetii iacet sepultum in abbatia Sancti Petri Celi Auri in Papia civitate predicta ut tangitur hic, et etiam quomodo bene intelligendo eius librum Consolationis demonstrat quomodo fallax est iste mundus in sua fortuna. Item umbram Ysideri, olim episcopi yspanensis, Bede et Richardi de sancto Victore. Item umbram Sigerii, olim legentis Parisiis in vico Straminum ubi sunt scole phylosophantium sillogizavit invidiosas veritates phylosophicas. Inde ultimo facit comparationem de oriolis in matutinis excitantibus monialem secrestanam sponsam Christi ad excitandum alias ad canendum sibi matutinum, alludendo auctor Ovidio hic in eo quod scribit: Nocte sonat Redope tinnitibus eris acuti. + +Super illis metris: {Così cigner la figla di Latona / vedon talvolta quando laere è pregno, / sì che ritengha il fil chi fa la zona}, quidam Philosophus quem credo fuisse Albertum de Saxonia, in sua Methaura, libro III° capitulo primo, de hiis que occurrunt ad halum generationem sic dicit: *Ad intellectum primum etiam declarare opportet primo que occurrunt ad halis generationem, secundo quomodo generetur, tercio de figura ipsius. Primum sic patet: ad quamlibet refractionem tria concurrunt, scilicet corpus obiectum quod refrangitur, speculum quod refrangit et visus ad quem fit refractio. Speculum dupliciter se potest habere, aut enim est determinatum et tunc refrangit in oppositum ad corpus subiectum, aut non est determinatum sed inspissatum aliqualiter, et tunc in oppositum non refrangit, sed apparet color mistus ex colore albo et speculi propter quod transit, sicut apparet de radio transeunte per fialam plenam vino rubeo; sic igitur ad hali generacionis ista tria concurrunt: nam sol et luna et stelle splendidum lumen hebentes habent rationem obiecti vapor humidus aliqualiter inspisatus nundum conversus in nubem, ut possit lumen obiecti aliqualiter terminare, non in oppositum reflectere, suppositos directe habet rationem speculi existentis inter visum et obiectum, visus vero nostrum habet rationem eius ad quod fit refractio. Secundum sic declaratur: quicumque videtur aliquid corpus remotum per aliquid corpus medium distans a visu videtur esse simul cum eo quia visus propter distanciam non indycat remocionem unius ab altero, propter quod contingit quod corpus sperici visum a remotis videtur plane superficiei quia visus propter distanciam non indicat inter connexum et maximum circulum eiusdem. Secundo sciendum est quod inter visum et solem in apericione hali opportet ponere vaporem aliquem aliqualiter inspiratum, ita quod sit quasi nubes tenuis a qua fit refractio ita quod astrum videatur per ipsum, et ideo videtur in eadem superficie cum ipsa et plane non sperice figure. Tercium sic declaratur: linee pertracte a corpore luminoso secundum angulos spirales e rectos a lumine alterant fortiter vaporem directe suppositum et penetrant, nec reflectuntur in opositum, et in puncto refractionis circularem figuram imprimunt vapori si sit taliter dispositus. Alie vero linee pertracte secundum angulos obtusos propter debilitatem non penetrant vaporem suppositum, sed in oppositum reflectuntur, sed halo est lumen scindens et penetrans vaporem qui lumen reddit visui nostro, ergo halo in puncto refractionis apparet circularis figure*. Idem Philosophus libro et tractatu ut ante quorum de eius coloribus dicit, *Circha quod sciendum est quod ubi est plus de lumine et minus de perspicuo, terminato est color clarus tendens ad album, ubi vero plus de perspicuo et minus de lumine est collor tendens ad nigrum. Sed in centro hali sive illius circuli est plus de lumine et minus de perspicuo terminato propter radios perpendiculariter incidentes qui habuit maius lumine carere et vapore in aliqualiter rarefacere. Inde circunferencia vero est plus de perspicuo terminato et minus de lumine propter radios non perpendiculariter incidentes: ergo in centro debet esse color albi in circumferentia, vero niger vel tendens ad nigrum, ut est color nubis*. Idem Philosophus, libro et tractatu ut supra, capitulo tercio, de significatione halis sic dicit: *Ubi notandum est quod halo potest temporaliter se habere, aut enim ingrossatur, et tunc est signum pluvie, aut destruitur et disgregatur, et tunc est signum venti, aut evanescit, et tunc est signum serenitatis. Eodem modo fit halo circha lucernas de nocte ita quod lumen lucerne habet, ratione obiecti aer circumstans aliqualiter inspisatus; tempore iemali habet rationem speculi: apparet etiam tempore magni caloris propter humiditatem existentem in occulo, precipue quando homo surgit a sompno, sicut quilibet in se ipso experiri potest*, hec ille de hallo. Venerabilis doctor frater Tomas de Aquino super tercio libro Methaurorum Aristotilis, capitulo de halo et yride in aliquo loco sic dicit ad litteram: *Consequenter cum dicit: *Quod quidem igitur visus* determinat de causa in principio ipsorum magis, et primo premittit quasdam, supponens quibus utetur ad manifestacionem propositorum. Secundo cum dicit: *Principium quidem de figura halo*, manifestat causas et principia horum de trinitate: prima dividitur in partes tres secundum tres supponens quas premittatis, secunda incipit cum dicit: *Et quia speculorum*. Tercia cum dicit: *Color autem* in prima parte dicit quod ex hiis que determinata sunt circha modum videndi a perspectivis et mathematicis oportet acipere fidem quod radii visuales procedentes ab oculo refranguntur ab aqua prohibente directam eorum alteracionem propter grossiciem, et ab aere ingrosato a frigido et universaliter ab omnibus corporibus grossis planam habentibus superficiem, propter quod uniformiter et unite recipiunt et refrangunt ad aliquod corporum fulgidorum. Utitur autem hic Aristotiles communi oppinione mathematicorum sui temporis tamquam vera existente, quod scilicet radii visuales ex corpore obiecto refrangantur ad corpus fulgidum, cum tamen magis e contrario sit verum, quod scilicet lumen a corpore luminoso procedens a corpore obiceto refrangatur ad visum sicut magis videbitur consequenter, quoniam ad propositum non reffert quodcumque istorum dicere. Eadem enim et eodem modo accidunt omnia circa halo et yridem, quocumque istorum posito. Secundo cum dicit: *Et quia speculorum*, ponit secundam supponere dicens quod cum hodie supponendum est quod corporum specularium, a quibus fit refractio, in quibus apparet species visibilis, quedam sunt in quibus apparet figura et collor corporis obiecti determinate. Quedam autem sunt in quibus apparent collores non figura determinata. Talia autem sunt illa que parva sunt valde, et non possunt dividi in partes que comprehenduntur. A visu est enim vesibile determinatum secundum quantitatem ad minus quod si divideretur non comprehenderentur partes eius, sicut minimus ignis et minima terra naturaliter terminata sunt. In talibus ante speculis impossibile est apparere figuram corporis olim determinate, que scilicet sit divisibilis secundum sensum, quoniam omnis figura secundum se divisibilis est, quonim per se quantitas et omnis figura simul cum videtur esse figure, videtur esse divisibilis secundum sensum, sed huius specula sunt indivisibilia secundum sensum. Ergo impossibile est in eis apparere figura corporis obiecti determinate, cum igitur secessarium sit aliquid apparere in eis, quoniam alterantur a sensibilibus, figura autem non potest, ut probatum est. Relinquitur quod apparebit solus collor; consequenter cum dicit: *Color autem aliquando*, ponit est supposicionem dicens quod color clarus appares in huiusmodi coloribus spectantibus. ALiquando apparet qualis est in corporeo obiecto, puta cum speculum fuerit purum et mundum, non habens aliquem colorem extraneum. Similiter autem et medium, et cum fuerit visus fortis et bene dispositus. Aliquando autem color communis clari videtur minus clarus aut etiam obscurus aut etiam propter hoc quod speculum impurum est et habet aliquem proprium colorem sub quo paciens ab obiecto et factus in actu alterat ipsum visum, et videtur color mixtus ex colore obiecti et ipsius speculi, aut quia medium habet aliquid naturale ad mixtum, puta exalaciorem terrestrem propter quam color clarus videtur puniceus aut rubicundus sicut sol cum videtur per caliginem aut visus cum fuerit debilis. Et tunc propter debilitatem eius videbitur color clarus obscurior propter debitam alteracionem, aut si fuerit respersus humore aliquo innaturali, tunc enim apparebit collor mixtus ex colore corporis obiecti et colore ipsius speculi, quoniam natus est facere humor ille sicut gustui resperso aliquo humore amaro, dulcia aparent aliqualiter amara* etc. Idem frater Thomas, libro et capitulo eodem in fine sic inquit: *contm cum dicit: *Oportet autem indendere*, assignat causam colorum in halo, et primo premittit quandam suppositionem. Secundo cum dicit: *Apparet autem ex illa*, assignat rationem colorum. Circha primum est intelligendum quod halo causatur ex refractione a nube subtili secundum quod incipit converti in aquam, ipsa autem ut sic sunt parve guttule indivisibilles secundum sensum, que sunt sicut specula parva, in quibus non apparet figura obiecti corporis, sed color tantum sicut dictum est prius. Sunt autem huius specula propinqua sibi invicem ita ut ad sensum appareant esse continua. Et hoc est quod intendit dicere dicens quod opportet intelligere specula, idest parvas partes exalacionis, a quibus fit refractio. Sunt enim secundum sensum continua propter parvitatem enim unumquodque eorum secundum sensum iiiiiile est quod secundum se acceptum seorsum non movetur visum propter parvitatem. Quod autem agregatur ex omnibus, unum aliquod et continuum esse videtur, propter hoc quod ponuntur deinceps, quod idest unum consequenter se habet ad aliud. Demum cum dicit: *Apparet autem*, assignat enim collorum, et primo colloris inter medii centri et circumferencie; secundo cum dicit: *Immo autem*, assignat causam coloris circumferentie. Circha primum est intelligendum quod in hiis que apparent per refractionem apparet color mixtus ex lumine stelle et colore nubis a qua fit refractio; nubes enim recipiens lumen solis refrangunt ipsum aliqualiter alterando, et ubi magis obtinitur, stella appparet collor propinquior collori stelle, scilicet clarus, ubi autem minus color propinquior colori nubis, scilicet niger. Stella autem magis obtinet circa perpendicularem propter propinquitatem in parte vero remociori minus obtinet propter remocionem. Quibus suppositis dicit quod sol, idest lumen solis apparens circulo, idest secundum circulum in unoquoque speculorum in nube concavitatem habencium secundum sensum et nullam sensibilem distanciam, facit apericionem coloris albi, qui est propinquior lumini. Albedo autem causatur ex multo lumine et modico opaco in perspicuo, lumen autem solis a nube a qua refrangitur accipit virtutem alicuius opaci et facit colorem puniceum et determinat ipsum secundum aperiendam ? ad halo, propter quod intermedio ubi magis obtinet sol apparet halo, et prope perpendicularem, ubi adhuc magis obtinet sol, apparet autem halo magis versus terram quia tranquilior est aer propinqus terre quam remocior. Spiritus autem propter flatum disolvit consistenciam in qua deberet apparere. Demum cum dicit: *Iuxta autem hoc*, assignat causam coloris circumferentie, dicens quod color apparens circha hunc in circumferentia est niger, quia ibi minus obtinet sol, propter quod apparet color propinquior colori nubis quem dicimus nigrum, et propter albedinem propinquam ei videtur esse nigrior, quia opposita iuxta se posita magis elucescunt. Consequenter cum dicit: *Sepius autem*, assignat causam propter quam frequencius circha lunam quam circha solem, dicens quod halo frequentius fit circha lunam quam circha solem, quia sol propter virtutem caliditatis maiorem cicius disgregat consistenciam nubis quam luna, minorem habens virtutem caleficiendi. Circha autem alia astra apparet idem halo propter easdem causas aut proporcionales, propter quas circha lunam et solem, sed non eodem modo, figurate circha lunam enim et solem apparens est signum venti vel pluvie vel serenitatis. Circha autem alia astra non sic, quia lumen illorum debille existens non potest apparere nisi per debillem et tenuem caliginem, propter quod signum sunt tenues caligines non habentes fecunditatem pluvie aut venti propter causis disponere possint esse signum ipsorum. Apparet etiam quandoque hallo circha lucernas de nocte propter causas proporcionales, scilicet propter refractionem habens lucerne ab aere ingrossato ad visum, et magis habentibus multam humiditatem etiam occulos* hec ille, et hec de halo dicta sufficiant. + +{O insensata cura de mortali.} Coniuncta materia huius XI° capituli cum proxima precedente, auctor primo exordialiter invehit contra nos mortales et nostram curam insensatam, idest cecatam a defectivis sillogismis in forma et in materia, idest ab argumentis concludentibus nobis falsis demonstrationibus felicitatem esse in infimis bonis temporalibus, per quod superiora eterna bona non suspicimus contemplando ut contemplabatur auctor hic. Et, ut Psalmista dum dixit: A fructu frumenti et vini et olei sui multiplicati sunt, subdens de se: In pace et in id ipsum dormio et requiesco, contemplative subaudi. Quasi dicat, dicit Glosa ibi, alii multitudinem temporalium querunt, sed mihi adherere Deo bonum est, unde Apostolus eadem reprehensione nos monet, Ad Galathas III° capitulo, dicens: O insensati Galate, quis vos fascinavit veritati non obedire?, idest Deo, cui, ut idem Apostolus ait Timoteum, capitulo II°, volens militare, idest contemplative adherere, non implicat se negotiis secularibus eorum labores sequendo, ut faciunt iudices sequendo sua iura, ut dicit hic auctor, et medici sequendo amphorismos, idest regulas phisicas Ypocratis, item et sequentes sacerdotium propter beneficia et bona temporalia, ac regentes per vim et sophismata, idest per fallacias et caliditates falsa pro veris concludentes et alie qualitates hominum hic nominate. + +Inde inducit auctor iterum sibi loqui dictam umbram beati Thome dicendo quomodo in ecterna divina luce videbat unde cogitaminis ipsius auctoris causa erat, idest unde causabatur, scilicet primo ut audiret ab ea explicari quid ipsa dicere voluit supra, dum dixit: {U ben simpingua se non si vaneggia}, et dum dixit de Salamone {Che ... / a veder tanto non surse l secondo}. Et ad primum eius talle dictum premissum veniendo, dicit quomodo Providentia divina gubernans mundum cum illo eius conscilio in quo omnis creatus intellectivus aspectus tam angelicus quam humanus vinctus est et deficit antequam vadat ad eius fundum, idest ad eius intimam cognitionem - unde Apostolus, Ad Romanos, capitulo XI°, in hoc ait: O altitudo divitiarum sapientie et scientie Dei, quam incomprensibilia sunt iuditia eius et investigabiles vie eius; quis enim cognoscit sensum Domini aut quis consiliarius eius fuit?. item et Thomas, in prima parte, questione XIIa, ait: Intellectus creatus videndo divinam essentiam non videt in ipsam omnia que Deus facit vel facere potest nec angeli - etiam ad hoc ut Ecclesia, scilicet universitas fidelium desponsata Christo, ad altos cridatus Iudeorum in passione sua clamantium: Crucifige, crucifige!, iret rectius versus eis dilectum Christum, scilicet filium eius, obliquata tunc a multis hereticis, disposuit quasi uno tempore nasci in mundo duos pugiles dicte Ecclesie, videlicet beatum Francischum, totum seraphicum in ardore karitatis, et beatum Dominicum totum cherubicum, idest plenum scientia. Qui duo, tempore Innocentii tertii, ceperunt facere duos ordines solempnes fratrum, scilicet predicatorum et minorum. Nam dictus beatus Dominicus cepit facere dictum suum ordinem predicatorum in Tolosanis partibus, ubi contra hereticos verbo et exemplo predicabat anno domini M°CCIIII°. Alium ordinem minorum cepit facere dictus beatus Franciscus apud Assisium in Ecclesia Sancte Marie de Portiuncula anno domini M°CCXI°. Et prosequendo circa vitam et facta dicti sancti Francisci, dicit dicta umbra quomodo ortus est in dicta civitate Assisii, quasi ut sol oritur quandoque, idest in equinoctiali tempore, super Gange flumine orientali, posita in ducato Spoletano in dextera costa fertili illius montis qui protrahitur ab aqua cadente de colle Beati Ubaldi, et currente per medium cuiusdam torrentis per civitatem Eugubii positam etiam in dicta costa sub dicto colle, scilicet Ubaldi, olim eius Episcopi, usque ad flumen Tupini versus marchiam Anchone, in tantum etiam ambiendo ille mons quod civitas Perusina, distans a civitate Eugubii pro XX miliaria, se respicit a porta Sancti Angeli cum ea ad tramontanam, et sic ad partem frigidam septemtrionis, et ab illa parte sua ubi est quedam alia eius ianua que vocatur Porta Solis, eam aspicit versus dictam civitatem Assisii distantem ab ea per X miliaria ad orientem, et sic inde habet calidum, et sicut dicta costa dextera frugifera est, ita sinistra e contra est silvestris propter grave iugum dicti montis oppositum directe dicto septemtrioni. In qua costa sunt ille due terre hic nominate, scilicet Noceria et Gualdum, plorantes, methaphorice loquendo, idest dolentes, quod ita sunt in sterili et frigido loco, et non in fertili ut est altera costa. -Has necessitates Psalmista cupit evadere, sciens plerumque voluptatis culpas exactione necessitatis prorumpere; sed si voluntarie talis infima paupertas et spiritualiter appetatur, laudabilissimum est, et sic facit hominem pauperem spiritu, scilicet in humilitate, secundum vim rationalem et indifferentia propriarum virium quantum ad vim irascibilem, item in contemptu et parvo amore temporalium rerum secundum vim concupiscibilem. +Item dicit quomodo dictus beatus Franciscus in sua iuvenili etate recessit a patre suo, Petro Bernardono Mulione quodam, et quodam eius diocesano se exuit, et vestes dedit illi suo patri ut deserviret paupertati spiritus amore Christi; pro qua paupertate ponitur ista domina que ita placet gentibus ut mors, ut dicit hic textus. Et est hic advertendum quod quedam paupertas dicitur mediocris - idest media inter divitias et mendicitatem, in qua voluit esse Diogenes phylosophus, ut scripsi in capitulo IIII° Inferni, et Salamon dum petiit a Deo: Domine, ne dederis mihi divitias nec paupertatem, idest mendicitatem, cuius mediocris paupertatis est ut habeat homo Primo quod necesse est sibi ad vivendum, secundo quod satis sit, ut dicit in IIa Epistula Seneca Ad Lucilium, quam etiam comendat, Ad Timoteum, Apostolus ita scribendo: Habentes alimenta et quibus tegamur contenti sumus, et Thomas in III° Contra Gentiles, dicendo: Divitie exteriores sunt necessarie ad bonum virtutis, paupertas laudabilis est in quantum hominem liberat ab illis vitiis quibus aliqui propter divitias implicantur, et Phylosophus in X° Ethycorum dicens: Quare erit felicitas speculativa ad quam opus erit exteriori prosperitate homini non enim sufficiens natura speculari, sed oportet corpus sanum esse et cibum, et reliqui famulatum adsistere - quedam alia paupertas infima est dicta mendicitas, ita vocata quia facit suos mendicos, idest manu indicando queritare hostiatum, et hanc fugere non reprehensibile, sed laudabile si voluntarie tolleratur, unde beatus Bernardus in Sermonibus suis inquit: Diligenter attende, quod Dominus in Evangelio dicit: *Beati pauperes spiritu*; non enim dixit beati pauperes simpliciter, propter plebeos pauperes necessitate miserabili, non voluntate laudabili, et sic si evitatur non est reprehensibile, ut dictum est, nam et Psalmista eam videtur voluisse evitare dicendo et ita rogando: Deum de necessitatibus erue me, ubi Glosa ait: Necessitates corporales hec habent periculum quod in eis sepe non dignoscitur quid contra eas vitii vel utilitatis studio agatur. Has necessitates Psalmista cupit evadere, sciens plerumque voluptatis culpas exactione necessitatis prorumpere; sed si voluntarie talis infima paupertas et spiritualiter appetatur, laudabilissimum est, et sic facit hominem pauperem spiritu, scilicet in humilitate, secundum vim rationalem et indifferentia propriarum virium quantum ad vim irascibilem, item in contemptu et parvo amore temporalium rerum secundum vim concupiscibilem. Nam paupertas quantum in se non reputatur virtus, sed amor ipsius paupertatis, ut in isto beato Francisco, cui ut aliis pauperibus spiritu idem Bernardus dicit quod Sicut martiribus facta est promissio, cum talis paupertas voluntaria sit genus martirii; de qua hac ultima specie paupertatis Seneca predictus in XVIIa Epistula ad Lucilium inquit: Si vis vacare animo, ut pauper sis oportet, aut pauperi similis: Non potest studium salutare fieri sine frugalitatis cura; frugalitas autem est voluntaria paupertas spiritu. -Ita tangit quomodo ipse beatus Francischus predicavit Christum coram soldano sitiens martirizari. Item quomodo mortuus est in crudo saxo, idest in aspero monte qui dicitur Vernia, qui est prope Casentinum in Diocesi aretina inter flumen Arni et Tiberis et in gremio paupertatis, hoc est quia ibi non fuerunt alie exequie nec bara, idest feretrum ad defferendum eius corpus; in quo etiam monte dicit quomodo stigmata a quinque plagis Christi suscepit ut dicit hic textus. +Dicit dicta umbra quod a Christo primo eius marito usque ad hunc beatum Francischum a nullo fuit requisita, et miror, visa virtute sua faciente hominum securum, iuxta illud Iuvenalis: Cantabit vacuus coram latrone viator, et ut fuit ille pauper iuvenis navita Amiclas contra Cesarem inferentem tunc timorem toti mundo, ut dicitur hic. Nam, scribit Lucanus in V°, quod dum dictus Cesar obsideret Pompeium in terra Durachii, expectando Anthonium eius nepotem tardantem venire de Brunducio ad eum, de nocte solus ivit ad litus maris Adriatici causa se transfretandi ad ipsum Anthonium, et invenit in dicto litore textam cannis dumunculam huius Amiclatis tunc dormientis in ea: Quam Cesar bis terque manu quassantia tectum / lumina commovit. Molli consurgit Amiclas, / quem dabat alga, thoro: *quisnam mea naufragus*, inquit / *tecta petit? Aut quem nostre fortuna coegit / auxilium sperare case?*. Sic fatus ab alto / securus belli; predam civilibus armis / scit non esse casas. O vite tuta facultas / pauperis angustique lares! o munera nondum / intellecta Deum! Quibus hec contingere templis / aut potuit muris nullo trepidante tumultu / Cesarea pulsante manu? etc. Item non valuit, dicit dicta umbra, gentibus ita abominantibus dictam paupertatem vidisse eam in Christo ita constantem, ut ubi mater eius Maria in terra iuxta crucem vivam remansit, ipsa paupertas simul cum Christo denudato in cruce elevata est et passa et morta cum ipso. Unde beatus Bernardus, ad hoc respiciens inquit: Quantum revolve vitam salvatoris ab utero virginis usque ad patibulum crucis non inveniens in eo nisi stigmata paupertatis. Item tangit de primitivis fratribus dicti beati Francisci et quomodo eius ordo primo approbatus est per dictum Innocentium papam quartum, inde etiam per Honorium papam tertium, viso in somnio inspiratione divina dictum beatum Franciscum cum humero Ecclesiam sancti Iohannis Laterani cadentem substinere, et hoc est quod dicitur hic de Sancto Spirito vocandum eum archimandritam ab arcos quod est princeps et mandros quod est grex sive mandria, et sic quisque abbas principatum habens in monachos archimandritam dicitur. Ita tangit quomodo ipse beatus Francischus predicavit Christum coram soldano sitiens martirizari. Item quomodo mortuus est in crudo saxo, idest in aspero monte qui dicitur Vernia, qui est prope Casentinum in Diocesi aretina inter flumen Arni et Tiberis et in gremio paupertatis, hoc est quia ibi non fuerunt alie exequie nec bara, idest feretrum ad defferendum eius corpus; in quo etiam monte dicit quomodo stigmata a quinque plagis Christi suscepit ut dicit hic textus. -Inde dicta umbra sancti Thome, commendato ita dicto beato Francischo, dicit quod correlative potest intelligi qualis fuit eius collega et sotius ad sustinendum naviculam Petri, idest Ecclesiam, scilicet beatus Dominicus. Item dicit quomodo eius fratres predicatores hodie ut plurimum delirant a dicto suo capite, scilicet ab ipso Dominico et a regula eius, inter alia in ipsa sua regula dictante quod dicti eius fratres predicando non ponat os in celum, idest quod non ita alta predicent ut auditores vacui abeant et scandalum generetur, et etiam dictante quod dicti sui fratres non legant scripta gentilium sed theologica tantum; quod ut plurimum male servant. +Inde dicta umbra sancti Thome, commendato ita dicto beato Francischo, dicit quod correlative potest intelligi qualis fuit eius collega et sotius ad sustinendum naviculam Petri, idest Ecclesiam, scilicet beatus Dominicus. Item dicit quomodo eius fratres predicatores hodie ut plurimum delirant a dicto suo capite, scilicet ab ipso Dominico et a regula eius, inter alia in ipsa sua regula dictante quod dicti eius fratres predicando non ponat os in celum, idest quod non ita alta predicent ut auditores vacui abeant et scandalum generetur, et etiam dictante quod dicti sui fratres non legant scripta gentilium sed theologica tantum; quod ut plurimum male servant. Contra quos posset dicere dictus Dominicus illa verba Ysaie: Pastoris vocem oves que mee non erant audire noluerunt. Tamen dicit dicta umbra et fatetur esse in dicto ordine adhuc fratres sequentes beatum Dominicum et eius regulam et precepta, sed pauci; per que ultimo concludendo circa premissum primum dictum declarandum, dicit dicta umbra quomodo auctor potest videre planctam, idest ipsum beatum Dominicum, unde a quo se schegiat, idest se scindit, quisque eius frater non sequendo ipsum moribus et sanctitate, item potest videre quomodo correctio dicte eius regule argumentatur, quod si dicti fratres eam sequantur, et in theologicis libris alentur et impinguantur, secus si diversis aliis scientiis ut appareant et vanagloriose se confundant, ut ait Innocentius papa predictus exponens in principio sui libri illud verbum Ezechielis *Venter tuus comedet et viscera tua complebuntur*; Venter, inquit, est mens quod coquit et digerit Scripturas, viscera sunt voluntas et desiderium que intimo sapore Scripture satiatur. Nam multi legunt et vacui recedunt, de quibus Yeremias ait: Venerunt ad auriendum aquam sed vasa sua vacua reportaverunt. -Inde dicta umbra percutiendo reprehensive modernos suos fratres minores, ut percussit Thomas superius suos fratres predicatores, dicit quomodo orbita, idest vestigium rote idest regule dicti beati Francisci a sua circunferentia, idest a rectitudine dicte sue regule, derelicta est, inter alia precipientis et mandantis quod fratres sui ordinis nichil sibi approprient nec domum nec locum, sed tanquam peregrini et advene Deo famulentur vivendo elemosinis cum vilibus vestibus, pedibus nudatis et corda cinti, et quod penitus paupertatem sequantur et a pecunia accipienda per se vel per alium protinus abstineant, sequentes Evangelium domini nostri Iesu Christi cum obedientia et castitate et humilitate, item, ut non habeant plures tunicas nisi unam cum capucio et aliam sine, item, ut non equitent extra causa necessitatis. +{Sì tosto come lultima parola.} In hoc XII° capitulo, volens auctor glorificare dictum beatum Dominicum et eius ordinem, et reprehendere fratres minores non sequentes vestigia beati Francisci in persona fratris Bonaventure infrascripti eo modo quo supra de ipso beato Francischo fecit et de fratribus predicatoribus in persona sancti Thome, fingit hic modo umbram fratris Bonaventure de Bagnoreto, predicti ordinis sancti Francisci olim cardinalis et licterati viri, cum undecim aliis beatis spiritibus supervenisse ibi et coreizando egisse, ut dicit textus, dicendo quomodo eorum cantus vincebat ita nostras musas et sirenas et nostras artes canendi sicut sol primus splendor a Deo factus vincit splendorem quem in alias stellas cum fuit ita creatus refudit et ingessit. Inde comparative tangit quod ait Phylosophus ita dicens in sua Methaura: Dicamus de iride et parallelis iris, que poetice dicitur nuntia et ancilla Iunonis, idest elementi aeris, nunquam fit circulus neque maior semicirculo, et fit ex refractione visus ad solem et in die tantum, licet iris lune in nocte fiat. Item fit duplex et non ultra paralleli; vero sunt duo arcus qui apparent in aere tempore quo iris predicta fit si nubes est tenera, idest non grossa, et dicuntur paralleli quia pariter distant, et sunt portiones dicte nubis tenere a latere solis existentis et prope eum ad septentrionem vel ad meridiem, in quibus reflexio solis apparet alba, et fiunt illa de causa qua iris, scilicet et refractione visus ad solem, et fiunt in die tamen non in nocte, et sic, ut dicit hic textus, sunt concolores, idest unius coloris; et causatur exterior ab interiore ut irides et ut nox et locutio que auditur in muris interdum et in rupibus ex voce hominis loquentis, quam vocem talem et locutionem secundam fingunt poete fore illius nimphe que vocata fuit Ecco, cuius lingua Iuno alteravit eo quod dum Iuppiter iacebat cum certis aliis nimphis, dicta Eco tenebat in verbis tantum dictam Iunonem investigantem dictum Iovem eius virum, qui talle negotium finiebatur. Unde Ovidius in persona dicte Iunonis ait: *Huius*, ait, *lingue, qua sum delusa, potestas / parva tibi dabitur vocisque brevissimus usus*; que inde ita exarsit in Narcissum pulcerrimum iuvenem illam recusantem et fugientem ut consumpta fit, et mortua et conversa in saxum taliter reloquens. Unde subdit dictus poeta: Vox manet, ossa ferunt lapidis traxisse figuram; / inde latet silvis nulloque in monte videtur, / omnibus auditur: sonus est qui vivit in illa, et in Epistola Adriane ad Teseum ait: Interea toto clamanti litore *Teseu*: / reddebant nomen concava saxa tuum. Inde incidenter tangit quod legitur Genesis VIIII° capitulo, ubi dicitur quod, remoto diluvio, Deus dixit Noe: Statuam pactum meum vobiscum, nec interficietur omnis caro aquis: arcum meum ponam in nubibus et erit signum federis inter me et terram, et sic igne finietur mundus. Unde Ovidius in I°: Esse quoque in fatis reminiscitur affore tempus, / quo mare, quo tellus correpta regia celi / ardeat et mundi moles operosa laboret. Et Lucanus in VII°: Hos, Cesar, populos si nunc non usserit ignis / uret cum terris, uret cum gurgite ponti. -Erat enim ante peccatum immortalis, scilicet poterat non mori, non immortalis pro non posset mori, sed si non peccasset, ut angelus in Paradiso fuisset totus immaculatus, conceptus sine libidine et partus sine dolore. Ecce volo ymaginem tuam facere: exemplar picture tue habeo, ex quo capit aliquem habitum mens mea, que operi suo imponat, ita illa que me docet facies et instruit, a qua petitur imitatio, ydea est. Talia ergo exemplaria infinita habet rerum natura, hominum, piscium, arborum. Nam cum quis voluisset Virgilium coloribus reddere, ipsum intuebatur. Ydea Virgilii erat facies futuri operis exemplar. Nam alterum exemplar est, altera forma ab exemplari sumpta et operi imposita, alteram artifex imitatur, alteram facit. Habet aliquam faciem statua: hec est ydea. Habet aliquam faciem ipsum exemplar, quod intuens opifex faciem figuravit: hec ydea est, et sic ydos in opere est ydea extra, sed nec tantum extra opus sed etiam ante opus; et sic Deus erit causa efficiens omnium, ydea causa formalis, bonitas Dei causa finalis, yle causa materialis et sic splendor ydee, de quo dicitur hic in textu, nichil aliud erit quam representatio productiva in formam eius quod ab ecterno ymaginaliter erat in ipsa mente divina. +Inde fingit auctor intra illum corum et intra consortium dictorum aliorum duodecim beatorum spirituum novorum, idest supervenientium, ibi movere vocem dicti fratris Bonaventure ita ipsum ad se trahentem ut trahit magnes, sive calamita, acum ad stellam tramontanam in pisside navitarum, et incipientem dicere quomodo dictus beatus Dominicus oriundus fuit cuiusdam oppidi quod dicitur Calaroga in fine Yspanie et vicinum litoribus maris Occeani, post cuius undarum fogam, idest post cuius longum tractum, sol non videtur ab aliquibus hominibus huius nostre habitabilis terre interdum, idest in equinotiali tempore; quod oppidum est in regno regis Castelli, cuius signum scuti est ad quarteria: in duobus sunt sunt duo castella, in aliis duobus duo leones, quorum unum subiugat unum de dictis castellis, scilicet superior, et alter inferior subiacet alteri castello superiori, ut dicit hic auctor. In qua parte Europe spirat ventus Zephirus occidentalis inter Circium et Favonium alios occidentales ventos, unde versus sunt: Subsolanus, Vulturnus et Eurus Eoy, / atque die medio Notus, heret et Affricus Austro; / Circius, Occasum, Zefirus, Favonius afflant, / et veniunt Aquilo, Boreas et Chorus ab Artoo. Inde tangit quod scribitur in legenda dicti beati Dominici, scilicet quod eius mater, pregnans de eo semel sompniavit se gestare in utero quendam catulum habentem in ore facellam urentem mundum, que Iohanna vocata fuit, quod nomen gratia Dei interpretatur, et pater eius Felix, ut dicit hic textus. Item dicit quomodo illa matrona obstitrix, que tenuit eum in ulnis in cathecismo baptismi respondendo baptizanti eum *abrenuntio*, ut moris est, sompniavit dictum Dominicum stellam in fronte habuisse. Item dicit quomodo primus eius amor fuit ad illud primum consilium Christi, quod dedit sic diviti adolescenti, de quo legitur Mathei XVIIII° capitulo: Si vis perfectus esse, vade et vende omnia que habes et da pauperibus, et habebis thesaurum in celo, et veni et sequere me. Qui Dominicus, factus iam adultus, non in mundanas scentiis lucrativis proficiendo ut dominus Henricus olim Cardinalis Hostiensis in Iure fecit, nec ut Magister Tadeus in Fisica, sed in Divinis, in civitate Pallentie parvo tempore studendo, maximus theologus factus est et doctor adeo quod vineam, idest Ecclesiam in quantum pro collectione fidelium tollatur, circuire ausus est cum suis predicationibus quasi ut sepibus tuentibus fidem Christi contra hereticos, que nostra fides, ut dicitur hic, vallata est XXIIIIor plantis, idest XXIIIIor libris Bibie, de quibus dixi in Purgatorio in capitulo XXVIII°. Inde, ab Innocentio tertio papa predicto confirmato, eius ordine egit, ut patet hic in textu. -Est enim natura in mente primi motoris, scilicet Dei, deinde in celo, tanquam in organo quo mediante similitudo bonitatis ecterne in fluitantem materiam explicatur. Et quemadmodum, perfecto existente artifice et optime organo se habente, si contingat peccatum in forma artis, materie imputandum est. Sic, cum Deus ultimum perfectionis attingat, et celum ut organum eius defectum non patiatur, restat quod ex parte materie est, scilicet quod peccatum erit in rebus inferioribus. Uterque enim, scilicet predicti Melisius et Parmenides, dicit dictus Phylosophus, sophistice sillogizabant falsa summentes, nec distinguentes et non recte concludentes, et dictus Briso tenens non esse circulo demonstrare; et idem fecerunt, dicit dicta umbra, Sabellius et Arrius heretici, quos Augustinus improbat in suo libro De Heresibus, et Thomas in IIII Contra Gentiles, capitulo V, qui sua erronea doctrina fuerunt ut spate reddentes speculantes in eas cum vultu torto, idest obliquo. Nam dictus Sabellius tenuit Patrem et Filium et Spiritum Sanctum unam personam fuisse, et sic Trinitatem in officiorum nominibus non personis accepit, unde et Patripassianus dictus est quia patrem passum dicebat. Ultimo reddendo adhuc ad Salamonem salvatum dicta umbra monet nos homines ne ad iudicandum de aliis nimis curramus, ut hic in fine per se patet in textu. +Inde dicta umbra percutiendo reprehensive modernos suos fratres minores, ut percussit Thomas superius suos fratres predicatores, dicit quomodo orbita, idest vestigium rote idest regule dicti beati Francisci a sua circunferentia, idest a rectitudine dicte sue regule, derelicta est, inter alia precipientis et mandantis quod fratres sui ordinis nichil sibi approprient nec domum nec locum, sed tanquam peregrini et advene Deo famulentur vivendo elemosinis cum vilibus vestibus, pedibus nudatis et corda cinti, et quod penitus paupertatem sequantur et a pecunia accipienda per se vel per alium protinus abstineant, sequentes Evangelium domini nostri Iesu Christi cum obedientia et castitate et humilitate, item, ut non habeant plures tunicas nisi unam cum capucio et aliam sine, item, ut non equitent extra causa necessitatis. A cuius regule rectitudine eius Francisci familia, idest universitas suorum fratrum, ut a via recta incepta a primitivis eius fratribus ita se hodie obliquavit, quasi ut per iactum lapidis distet anterior a posteriore, dicit dicta umbra, quasi dicat quod sic alterata est ut esset quedam linea recta ultra semicirculum obliquata, volens includere solum per hec verba quod, licet modicum restet, nondum tamen dicta tota universitas dictorum fratrum ita retrocessit ab observatione dicte regule quin inter eos sint de bonis solitis fratribus ad hunc retro sequentibus, idest in totum servantibus dictam regulam; quod tangitur hic, dum dicit dicta umbra: Ben dicho chi cercasse a foglio a foglio etc., et potest reduci ad hec premissa quod ait Bernardus contra claustrales hedificantes magna hedificia ut faciunt etiam dicti fratres dicendo: Video, quod non sine magno dolore videri debet, quosdam post aggressam Christi militiam rursum secularibus negotiis implicari, rursusque terrenis cupiditatibus immergi et cum magna cura erigere muros et negligere mores. Et ecce quod dicit hic textus de obliquatione, dicendo quod inter tales premissos fratres bonos et rectos non posset numerari frater Matheus de Aqua Sparta, olim cardinalis, qui scripsit super libro Sententiarum tamen elongando se ab intellectu eius, et frater Ubertinus de Casali, qui olim scripsit in suo Pentiloquio de potentia pape, tamen prenuntiant quod cito dictus ordo in melius reformabitur, ita quod lolium in eius cultura cessabit et cedet solito frumento et grumma sive grepius rediet in eorum vegete, idest in dicto ordine eorum, ubi hodie muffa reperitur; dicendo post hec dicta umbra quomodo ibi secum erant umbre istorum, scilicet Illuminati et Augustini, fratrum primitivorum dicti ordinis sancti Francisci, item Ugonis de sancto Victore parisiensis diocesis, item Petris Comestoris qui scripsit Ystorias Scolasticas Veteris et Novi Testamenti, item Petri Yspani qui composuit Tractatus Loyce partitos in XIIcim libellos, item Natam prophete - de quo in Ecclesiastico, XLVII° capitulo sic dicitur: Post hec surrexit Natam propheta etc., item Iohannis Crisostomi qui os aureum dictus est et qui fuit olim metropolitanus, item Anselmi de Anglia olim Canturiensis episcopi, item Donati, gramatici olim magistri et preceptoris beati Yeronimi, item Rabani olim abbatis Vuldensis poete magni et theologi, item Ioachini olim Asternensis abbatis de Calabria prophetici viri: nam multa de Antichristo prenumptiavit inter alia dicendo hec carmina: Cum decies seni fuerint et mille ducenti anni qui nato summunt exordia Christo, tunc Antichristus nequissimus est oriturus etc. Ultimo dicit dicta umbra dicti fratris Bonaventure quomodo umbra dicti Thome exaltantis ita vitam beati Francisci movit eam ad invegiare, idest ad valde excitare et vigilem reddere vitam beati Dominici in gloria et fama et dictam eius societatem animarum beatarum. -Nam martiales, idest bellatores in hoc mundo pro Christo et eius fide, aliqui, ut dicit quedam Glosa in Decretis, sunt habentes voluntatem substinendi omnia pro Christo, tamen si imineret ei periculum revera non susbtinerent; hii enim karitatem habent sed modicam; alii qui, non obstante aliquo periculo tali hoc facerent et substinerent, sunt in karitate perfecta, et isti sunt qui abnegant semetipsos et tollunt crucem suam et sequuntur Christum, et digni sunt eo, ut precepit sive suadit ipse Christus Mathei capitulo V et capitulo XV. +{Imagini chi bene intender cupe.} In hoc XIII° capitulo, continuando adhuc se auctor ad supra proxime dicta, taliter primo exorditur, scilicet comparando predictos XXIIIIor spiritus beatos partitos in dictas duas correas XXIIIIor stellis lucidioribus et maioris apparentie totius firmamenti, primo scilicet XV illis stellis quas Ptolomeus dicit esse maioris magnitudinis sparsas per diversas plagas, idest per diversas partes octave spere, item septem illis aliis stellis que reddunt figuram illius plaustri quod circa polum nostrum articum volvitur ut prima rota ut dicitur hic; item illis duabus aliis stellis que representant os illius cornus quod incipit a stella tramontana in tali cornus forma si dicte stelle fecissent de se duo signa in dicto celo quale est illa constellatio que in dicto celo apparet nobis in forma corone in qua Adriana filia Minois, olim regis Crete, dicitur in morte poetice fore translata contemplatione Bacchi eius viri cui, repudiata a Theseo in Yschio insula, nupsit, ut scripsi in Inferno in capitulo XII° et dicam infra in XVII° capitulo, et hoc quia coronam Bacchi sibi ab eo largitam mortua secum tulit, de qua tali stellifera composita corona forsan a XII stellis, ut congruat huic comparationi auctoris de XIIcim et XIIcim dictis spiritibus, sic ait Ovidius in Epistula Isiphilis descendentis dicti Bacchi iactantis se de nobilitate contra Iasonem: Bacchus avus: Bacchi coniunx redimita corona / preradiat stellis signa minora suis, et in libro suo De Fastis ait: Protinus aspicias venienti nocte corona. -Quam exalationem Phylosophus in sua Methaura dicit causari a terra calefacta a sole et igniri; Item causatur interdum, ut dicit ibi Comentator, in spissato aere propter frigus, et quod est ibi calidum, separando se a frigido, et ignitur illud spissatum et videtur stella cadens cum non sit, et vocatur a grecis asub. +Inde auctor dicit quomodo dicti beati spiritus cantabant de essentia divina unica in substantia et trina in personis, ut dicit textus. Non autem canebant dictum Baccum erroneum Deum, idest eius carmina que in eius festo et sacrificiis, que Triaterica dicebantur, cantabantur, item nec Peam canebant alium Deum gentilium, qui in eius accusativo casu peana dicitur, unde Virgilius in VI°: Vescentes letumque coro peana canentes, tangendo inde per viam similitudinis per contrarium de illa aqua pigre ita fluente per Tusciam que Chiana dicitur quod fere potest apparere eius motus, et de celo novo velociori omnibus aliis, ut dicit textus. Inde dicit quomodo predicta umbra secundario posuit silentium in illis numinibus, idest in illis spiritibus quasi deificatis ita canentibus, et incipiendo clarificare auctorem putantem fuisse sapientiores Salamone Adam et Christum inquantum homo fuit, et ostendere in hoc ipsum bene sentire, licet dicta umbra superius dixerit dictum Salamonem non habuisse in sapientia parem, ita a remotis inquit: Quicquid non moritur et quicquid potest mori non est nisi quidam splendor idee divine mentis, que parturit Deo zelante in nobis. Per hec verba et sequentia subtilissima perspicaciter intuendo auctor dicturus de productione dicti Salamonis in mundum et eius humanitate ac etiam de humanitate Christi et Ade, hic non vult se solum referre spiritualiter et singulariter ad creaturas humanas ab ecterno idealiter, idest formaliter in mente divina positas productas et producendas in mundum materialiter, licet cuncte alie species rerum eodem modo sint et fuerint ab ecterno in ea. Unde Augustinus super Iohanne in hoc ait: Sicut archa antequam fiat intellective est in mente artificis, ita omnia in Deo ab ecterno fuerunt ydealiter et formaliter, et Boetius in IIII° ad idem inquit: Omnium generatio rerum, cunctumque mutabilium rerum progressus, et quicquid aliquo modo movetur, causas, ordinem et formas ex divine mentis stabilitate sortitur; hec in sue simplicitatis arce composita. Unde ad premissa verba veniendo, homo, compositus ex anima intellectiva et corpore, quantum ad ipsam animam non moritur, quantum vero ad ipsum corpus potest mori, ut moritur post peccatum primi hominis. Nam ante dictum peccatum immortalis erat humanitas, et sic dictus primus homo et eius descendentes ante dictum peccatum mori poterant et non poterant sicut postea possumus mori et morimur. Ad quod Ugo de Sancto Victore allegato Apostolo dicente: Primus Adam factus est in animam viventem, ait: Idest corpus sensificantem, quod erat adhuc animale egebat eius alimonia ciborum mortale habebat corpus, inde poterat enim mori, poterat non mori, poterat peccare, poterat non peccare, sed impleto numero tranfereretur ad alium statum in quo nec mori posset nec peccare. Erat enim ante peccatum immortalis, scilicet poterat non mori, non immortalis pro non posset mori, sed si non peccasset, ut angelus in Paradiso fuisset totus immaculatus, conceptus sine libidine et partus sine dolore. Quid autem sit idea predicta dicit Augustinus in libro Questionum quod Sunt quedam principales forme rerum stabiles et incommutabiles in divina mente ab ecterno habite, non tamen repugnantes divine puritati et simplicitati. Nam, cum mundus non fuerit factus a casu, ut dixit Democritus phylosophus, sed ab ipso Deo per intellectum agentem, necesse est quod in mente divina sit forma ad cuius similitudinem mundus sit factus, et in hoc consistit ratio ydee, ut scribit Thomas in prima parte, questio XVa, ad quod sic ait Plato in suo Timeo: Simul ut ecternitatis exemplo similis esset uterque mundus, archetipus quidem omni evo existens semper est, hic sensibilis ymago eius qui per omne tempus fuerit quippe et futurus hoc igitur quod deerat addidit opifex Deus, atque ut mens cuius visus intellectus est idearum genera inintelligibili mundo. Que ydee sunt illic animalia et noctiones divine mentis, sic Deus in hoc opere suo sensibili diversa animalium genera statuit, figuram porro eius figure mundi intelligibillis accomodans totum id posuit in gremio prudentie celi, et ab hiis verbis tulit Boetius illa sua verba dum dixit: Tu cuncta superno / ducis ab exemplo, pulcrum pulcerrimus ipse / mundum mente gerens, similique ymagine formans, et Seneca illa Ad Lucilium dicens: Plato ydeas vocat, ex quibus omnia que sunt, et quecumque videmus fiunt, et a quibus cuncta formantur. Hee immutabiles et immortales sunt, et subdit Seneca: Ydea est eorum que naturaliter fiunt et exemplar ecternum. Ecce volo ymaginem tuam facere: exemplar picture tue habeo, ex quo capit aliquem habitum mens mea, que operi suo imponat, ita illa que me docet facies et instruit, a qua petitur imitatio, ydea est. Talia ergo exemplaria infinita habet rerum natura, hominum, piscium, arborum. Nam cum quis voluisset Virgilium coloribus reddere, ipsum intuebatur. Ydea Virgilii erat facies futuri operis exemplar. Nam alterum exemplar est, altera forma ab exemplari sumpta et operi imposita, alteram artifex imitatur, alteram facit. Habet aliquam faciem statua: hec est ydea. Habet aliquam faciem ipsum exemplar, quod intuens opifex faciem figuravit: hec ydea est, et sic ydos in opere est ydea extra, sed nec tantum extra opus sed etiam ante opus; et sic Deus erit causa efficiens omnium, ydea causa formalis, bonitas Dei causa finalis, yle causa materialis et sic splendor ydee, de quo dicitur hic in textu, nichil aliud erit quam representatio productiva in formam eius quod ab ecterno ymaginaliter erat in ipsa mente divina. + +Inde auctor ut tangat quomodo hec omnia sapientia divina increata agit in Trinitate deifica, iuxta illud verbum Psalmiste loquentis Deo: Omnia in sapientia fecisti, dicit in persona predicte umbre quod illa viva lux vera que illuminat hominem omnem viventem in hunc mundum, ut Iohannis I° dicitur, que sic meat, idest que sic procedit a suo lucente, idest a Patre, a quo ipse Filius ut sapientia a potentia procedit, quod non disunit se ab eo nec ab amore, idest a Spiritu Sancto, tertia persona in Trinitate predicta, in substantiam et naturam unicam divina sua bonitate eius radiare, idest eius aggregare, idealiter in ipsa mente divina formas quasi speculatas; alia lictera dicit conflatas in novas subsistentias, que videtur verior, attentis verbis Platonis in Timeo docentis circa creationem universi: Preterea ut perfectum animal esset, scilicet mundus ex integris corporibus perfectisque conflatum etc.; (dicitur conflatum id quidem quod de massa ad formas flatu hominis fit ex vitro vel ex flantibus alie forme metallorum, ipsa tamen divina essentia sive subsistentia remanente ecternaliter in sua unitate). Ad quod inducit magister Girardus, glosando Decretalem quendam de summa Trinitate, exemplum de anima nostra, cuius substantia simplex est, et tamen tria reperiuntur in ea, scilicet intellectus qui concipit, ratio que discernit et memoria que conservat: intellectus preconcipiens Patri comparatur primo operanti, qui potencia divina dicitur, ratio discernens Filio, qui sapientia increata disponens omnia in celo et terra dicitur, memoria conservans Spiritui Sancto qui omnia bona conservat, et sicut ista tria idem sunt in substantia cum anima. Sic et dicte tres persone divine idem sunt in substantia, Pater a nullo procedens, Filius a Patre solo, Spiritus Sanctus ab utroque; Pater generans, Filius nascens, Spiritus Sanctus procedens. Subsistentia, dicit Boetius in libro De Duabus Naturis, est que in nullo subiecto est, sive subest accidentibus sicut homo, sive non ut Deus, modo ad id quod hic subsequenter prenotandum est quod, prout dictum est supra in capitulo VII° huius Paradisi, Deus quedam per se immediate operatur sine aliquo celi misterio et aminiculo, puta creationem et inspirationem anime nostre intellectualis. Et ideo dicit iste auctor supra in Purgatorio, capitulo XVI°, quod celum ipsam nostram animam non habet in sua cura sed Deus quedam operatur mediantibus organis celi et elementis, puta corporalia et cetera entia formalia et materialia, ut in ipsa mente divina ydealiter prius erant, unde Boetius in suo libro De Trinitate ad hoc ait: Forme omnes que sunt in materia venerunt a formis que sunt materia, unde et Thomas in III° Contra Gentiles, capitulo XXII°, improbando Platonem dicentem formas separatas fore principia formarum que sunt in materia per se subsistentes et causantes immediate formas sensibilium inquit: Nos autem ponimus eas formas immateriales et separatas in intellectu divino causantes formas inferiores per motum celi quod est organum divine artis quam naturam vocamus. Inde subdit dicta umbra dicendo quomodo dicta irradiacio ydealis a mente divina descendit ad ultimas potentias de actu in actum huc deorsum, idest descendit ad terrenas et corporales generationes potentiatas ad actus productivos et formas rerum novas et diversas, materiales et concretas consimiles dictis formis abstractis et ydealibus ut breves contingentias, idest ut subitas productiones motu celi cum semine et fine, ut tetigit iste auctor supra in Purgatorio in capitulo XXVIII°, dum dicit ibi: {E lalta terra, secondo chè degna / per sé e per suo ciel, conciepe e figlia / de diverse virtù diverse legna}. Item et de productione et generatione spirituali nostra humana corporali ait Phylosophus in II° Physicorum: Homo generat hominem ex materia et sol, idest ipsum celum et eius constellatio, et subdit referendo se etiam ad nos homines dicta umbra, quod cera, idest materia conceptiva humana, non stat uno modo per continuum motum celi, et ipsum celum, adducens illam ad formam, etiam non stat uno modo, ideo plus et minus perfecta in nobis nostra representatur forma, aliter appareret totaliter perfecta ut lucet in mente divina sigillante eam; et sic natura reddit semper eam cum aliqua ademptione et non ita perfectam, ut fuit in mente Dei, exemplificando de citarista qui nunquam ita perfectam cum manu reddit suam stampitam ut est in eius mente. Unde Oratius in eius Poetria ait: Nam neque corda sonum reddit quem vult manus et mens, / poscentique gravem persepe remictit acutum. Et concludendo circa hec adduco quod scribit iste auctor in sua Monarchia ita dicens: Sic ars triplici gradu invenitur, scilicet in mente artificis, in organo et in materia formata per artem, sic naturam in triplici gradu possumus intueri. Est enim natura in mente primi motoris, scilicet Dei, deinde in celo, tanquam in organo quo mediante similitudo bonitatis ecterne in fluitantem materiam explicatur. Et quemadmodum, perfecto existente artifice et optime organo se habente, si contingat peccatum in forma artis, materie imputandum est. Sic, cum Deus ultimum perfectionis attingat, et celum ut organum eius defectum non patiatur, restat quod ex parte materie est, scilicet quod peccatum erit in rebus inferioribus. Igitur cum humanitas Salamonis producta fuerit a Deo cooperante celo, et humanitas Christi et Ade, immediate ab ipso Deo, sequitur quod ipse filius Dei in quantum homo fuit, et ipse Adam perfectiores fuerunt homines in sapientia et in omnibus aliis quam ipse Salamon, et quod dictum est quod non habuit parem in scientia intelligi debet, scilicet inter reges seculares, quod patet, dicit dicta umbra per eius responsum quod fecit Deo dicenti sibi in somnio: *Postula quod vis ut dem tibi*, et ait Salomon: *Tu me in regem creasti, dabis mihi cor docile ut valeam iudicare populum tuum*, secutus verba Psalmiste, eius predecessoris, dicentis: Et nunc reges intelligite et erudimini qui iudicatis terram, cui Deus: *Quia postulasti verbum hoc, et non dies multos, nec divitias nec mortem inimicorum tuorum, do tibi cor sapiens, in tantum ut nullus ante te similis tui fuerit, nec post te surrecturus tibi sit in regibus cunctis*, ut scribitur in III° Regum in capitulo III°, non enim dicit dicta umbra illum petisse quot essent numero motores celi in quo summi sapientes discordant: nam Plato posuit fore eos tot quot sunt species rerum, Aristoteles vero dicit eos esse quot sunt celi, Rabi Moises quot sunt motus celestes, theologi nostri dicunt quasi eos infinitos esse, sequentes Dionisium ita scribente: Multi sunt beati exercitus supernarum mentium, et Danielem: Milia milium ministrabant ei, et decies milies centena milia assistebant ei. Item non petiit dictus Salamon si contingens cum necesse etc., hoc est utrum omnia eveniant de necessitate, ut tenuit dictus Plato, reprobatus per Phylosophum in I° Peri Erminias: Nam esse quod est, et non esse quod non est necesse est esse; quod non est quando est necesse est esse, et non esse quod est necesse est esse. Item non petiit si de medio circulo etc.; dicitur in Geometria quod omnis triangulus qui comprendit medium circulum impedit ut habeat unum de angulis rectum propter appositos angulos, et Phylosophus in I° De Anima ait: Matematicus considerat quid sit rectum et quid obliquum et quid linea et quid planum, ad cognoscendum quot recti trianguli sint equales, et confirmat dicta umbra hanc suam solutionem per ethimologiam premissi participi surrecturus venientis ab hoc verbo rego cumposito cum sub, a quo verbo dicitur rex. Inde commendat distinguentes, ut dicit textus, quod male servaverunt isti tres phylosophi hic nominati et reprobati per Aristotelem in I° Physicorum et in I° Posterioris, sillogizantes falsa forma sillogistica, ponendo falsum simpliciter quod per interiectionem solvendum erat vel secundum quid, et sic solvendum erat per distinctionem; dicebant enim primi duo ens esse infinitum, cuius ratio quantitati congruit non substantie et qualitati. Uterque enim, scilicet predicti Melisius et Parmenides, dicit dictus Phylosophus, sophistice sillogizabant falsa summentes, nec distinguentes et non recte concludentes, et dictus Briso tenens non esse circulo demonstrare; et idem fecerunt, dicit dicta umbra, Sabellius et Arrius heretici, quos Augustinus improbat in suo libro De Heresibus, et Thomas in IIII° Contra Gentiles, capitulo V°, qui sua erronea doctrina fuerunt ut spate reddentes speculantes in eas cum vultu torto, idest obliquo. Nam dictus Sabellius tenuit Patrem et Filium et Spiritum Sanctum unam personam fuisse, et sic Trinitatem in officiorum nominibus non personis accepit, unde et Patripassianus dictus est quia patrem passum dicebat. Arrius vero Alexandrinus presbiter hereticus Patri coeternum Filium, non agnoscens diversas in Trinitate substantias, posuit, contra illud quod Dominus ait: Ego et Pater unum sumus. Ultimo reddendo adhuc ad Salamonem salvatum dicta umbra monet nos homines ne ad iudicandum de aliis nimis curramus, ut hic in fine per se patet in textu. + +{Dal centro al cerchio e sì dal cerchio al centro.} In hoc XIIII° capitulo - premisso quod prohemialiter auctor tangit hic de vase rotundo pleno aqua, quod si tangatur in eius centro, idest in medio sui, aqua cum digito currit circumferenter ad extrema, et e contra si percutiatur extremam eius spondam, ut per experientiam patet ad occulum; item, premisso quomodo umbra Salamonis cum aliis ibi fulgens quasi ut sol, iuxta illud Mathei, XIII° capitulo: Fulgebunt iusti sicut sol in regno patris eorum, satisfecit auctori de hoc dubitanti ut patet hic, scilicet dicendo quod eorum amor, idest eorum accensa karitas, facit quod ipsi beati semper et post resurrectionem habebunt talem fulgorem circa se et maiorem cum erunt cum carne, iuxta Magistrum Sententiarum dicentem: Sic peracto iuditio, ampliorem gloriam sue karitatis Deus monstrabit electis, cum illa proportionalitate quam dicit hic textus, et vide de hoc quod dicitur de circumscripto quod scripsi supra in Purgatorio, XI° capitulo; item, premisso quomodo vidit in dicto celo solis supervenire illis duabus correis iam supradictis tertiam in formam enim XIIcim stellarum, tangens hoc in eo quod comparative dicit quod apparuerunt dicti XIIcim ultimi beati, ut apparent nove apparitiones incipiente sero in celo, scilicet stellarum nondum rutilantium nobis in vera sua luce et aspectu, ut apparent postea procedente sero et serenitate crescente - fingit se ascendisse nunc hic auctor ad celum Martis, ubi primo dicit se fecisse holocaustum Deo cum locutione illa que est unica omnibus, idest cum mentali locutione que procedit ex intellectibus que sunt similitudines rerum que omnibus sunt eedem, ut scribit Phylosophus in I° Peri Erminias, ex quo Porfirius ponit tres fore orationes: unam que licteris, aliam que nominibus et verbis personat, tertia que mentis volvit intellectum, unde ait etiam Boetius: Ibi triplex est oratio: una in licteris, alia in voce, alia in intellectibus consistens, et magister Ocham etiam in hoc ait: Oratio alia scripta alia prolata alia concepta. Dicebatur olim in Veteri Testamento, holocaustum illud sacrificium in quo res tota que litabatur comburebatur, arguendo auctor quod eius tale sacrificium mortale acceptum fuit et faustum, idest gratum fuit. + +Nam statim apparuerunt ei illi beati spiritus martiales, ita lucidi et rutilantes quod admiranter dixit auctor O Elyon, idest o Deus quod ita eos adobbis et decoras in forma et signo crucis, quod signum crucis si fiat in aliquo rotundo, puta in incisorio, reddit IIIIor iuncturas, idest figuras quadrantis, ut dicit textus hic, et ita in profundo illius planete in eius rotundo corpore per duas lineas cruciatas, ut stella in linea galassie apparuerunt sibi constellati, idest fulgentes (dicitur galassia illa lineata albedo que apparet nobis in octava spera extensa inter duos polos mundi, de qua et unde causetur varie inter antiquos phylosophos fuerunt opiniones, ut tangit auctor hic: nam Pictagoras et eius sequaces, ut ait Macrobius, voluerunt dicere quod sit illa pars celi, seu etheris, per quam errando Pheton currum solis conburentem omnia inferiora duxit, de quo plene scripsi in Inferno, capitulo XVII°; Theofrastus dixit quod erat quedam compago duorum emisperiorum celi et spera solidata; Anaxagoram et Democritus dixerunt quod erat luminositas multarum parvarum stellarum. Aristotiles vero in I° eius Methaure dicit quod est Quidam vapor elevatus a calore solis, sive exalatio, et apparet ibi et non alibi, quia locus dicti talis circuli plenus est stellis magnis et spissis ita adunatur ibi talis exalatio quia efficacior est ibi virtus stellarum ad trahendum ipsam). + +Item reducit ad comparationem diversorum motuum illarum animarum ad motum illarum minutiarum et corpusculorum seu attomorum que moventur per radium solis listantem umbram alicuius domus per aliquam fenestram, quam domum gens cum arte et ingenio sibi facit ad defensionem caloris et frigoris, dicit auctor hic secutus Phylosophum ita dicentem in I° De Anima: Domus est cooperimentum prohibens ventos et imbres. Que corpuscola dictus Democritus, in hoc improbatus ab ipso Phylosopho in dicto I° suo libro De Anima, tenuit fore animata, ita dicens: Infinitis existentibus figuris et attomis que sunt species rotunde ignem et animam habentes ut in aere, que decisiones vocantur; de qua comparatione maiorum et minorum stellarum dicte galassie et motu velociori et tardiori horum corpuscolorum non sine tali allegorico respectu auctor hic dicit. + +Nam martiales, idest bellatores in hoc mundo pro Christo et eius fide, aliqui, ut dicit quedam Glosa in Decretis, sunt habentes voluntatem substinendi omnia pro Christo, tamen si imineret ei periculum revera non susbtinerent; hii enim karitatem habent sed modicam; alii qui, non obstante aliquo periculo tali hoc facerent et substinerent, sunt in karitate perfecta, et isti sunt qui abnegant semetipsos et tollunt crucem suam et sequuntur Christum, et digni sunt eo, ut precepit sive suadit ipse Christus Mathei capitulo V° et capitulo XV°. Et hoc est quod tangit hic auctor de tali cruce et de Christo ita corruscante in ea mirabiliter quod exemplo caret. Item isti talles ultimi dicunt, ut dicit Augustinus in persona cuiusque existentis in dicta perfecta karitate: Michi vivere Christus est, idest causa est quare velim vivere ut magnifico ipsum, et mori lucrum, quia liberor a miseria huius vite et transeo ad felicitatem et depono mortale corpus et res vero immortale, et quia talis perfecta karitas valde debet in nobis accendi per illa verba Iohannis, Apocalipsis V°, prenunciantis mortem suam, scilicet Christi, pro nobis et eius resurrectionem et victoriam contra diabolum dicentis: Et vidi in dextera sedentis in trono librum scriptum intus et extra, signatum septem sigillis, et angelum dicentem: *Quis est dignus aperire eum?*, et nemo poterat. Et ego flebam. Et unus de senioribus dixit mihi: *Ne fleveris, ecce vicit leo de tribu Iuda, radix David, aperire librum. Et vidi in medio seniorum agnum stantem tanquam occisum, et cantabant seniores canticum novum dicentes: *Dignus es, Dominus Deus, aperire librum, quoniam occisus es et redimisti nos in sanguine tuo*, fingit auctor nunc hic dictos spiritus cecinisse hec premissa verba, et quia difficillima sunt, ut etiam alia verba Apocalipsis, fingit ea se non potuisse concipere nisi hec verba resurge et vince, scilicet tu Christe. Unde Psalmista, tangens de hac victoria, inquit loquendo Deo: Tibi soli peccavi et malum coram te feci ut iustificeris in sermonibus tuis et vincas cum iudicaris, subaudi per Iudeos et Pilatum ad mortem. Et quia sacra teologia quanto magis ascendit, idest quanto magis in suo intellectu elevatur, pulcrior apparet, ideo ultimo hic de Beatrice et de vivis sigillis, idest de celis imprimentibus ut sigilla, auctor loquitur complendo capitulum suum, ut dicit textus. + +{Benigna voluntate in che si liqua.} In hoc exordiali principio huius XVi capituli, auctor vult tangere de duabus voluntatibus illis, de quibus sic ait Augustinus in quadam eius Omelia dicens: Sicut omnium malorum radix est cupiditas, ita omnium bonorum karitas, et Prosper in suo libro De Contemplativa Vita dicens: Karitas est recta voluntas iuncta Deo et ignita igne Spiritus Sancti a quo spirat, ut dicit textus hic, ubi Glosa ait: Dicitur ergo karitas voluntas vel motus, idest causa bonorum meritorum, sicut iniquitas, cum sit habitudo mentis iniuste dicitur peccatum. Inde auctor fingit umbra domini Cacciaguide eius abavi discurrisse et venisse, ut dicit textus, ad eum ut astrum quoddam, idest ut stella, non tamen discedens a nastro, idest ab extremitate dicte crucis (dicitur nastrum illa corda frisea que in fimbriis vestium suitur), comparando eius motum illi exalationi ignee que transcurrit per aerem infra celum lune secundum Michaelem Scottum, que videtur stella mutans locum et non est, sed ignis. Quam exalationem Phylosophus in sua Methaura dicit causari a terra calefacta a sole et igniri; Item causatur interdum, ut dicit ibi Comentator, in spissato aere propter frigus, et quod est ibi calidum, separando se a frigido, et ignitur illud spissatum et videtur stella cadens cum non sit, et vocatur a grecis asub. + +Inde dicit auctor quod dicta umbra non minus pia obtulit se sibi ut filio ibi quam umbram Anchise Enee filio suo dum vidit eum ire cum Sibilla per Elisium campum, ubi Virgilium fingit morari animas virtuosorum, dicente ipso Virgilio, nostra scilicet maiore musa, idest nostro maiore latino poeta, ut maior apud Grecos Omerus dicitur, ut tangit textus hic in VI° Eneidos: *Isque ubi tendentem adversum per gramina vidit / Eneam, alacris palmas utrasque tetendit, / efuseque genis lacrime et vox excidit ore: / Venisti tandem, tuaque spectata parenti / vicit iter durum pietas? datur ora tueri, / nate, tua et notas audire et reddere voces? dicendo inde ammirative dicta umbra auctori: O sanguis meus o superinfusa / gratia Dei, sicut tibi cui / bis unquam celi ianua reclusa?* quasi dicat nunquam alicui alteri quam tibi hec gratia fuit, ut bis tibi ianua celi reclusa, idest aperta foret, in hoc includens quod ipse auctor, vivens, primo ascendit in celum, intellectualiter subaudi, sua speculativa scientia et ingenio, hoc est ad cognitionem celestium, secundario etiam cum morietur eius anima ad ipsum celum itura est. Loquendo postea dicta umbra verba excedentia intellectum humanum, non tamen ellectione, ut dicit textus, idest non eligit ita loqui alte dicta umbra ne auctor illa comprehenderet, sed necessitate, volendo exprimere eius conceptum superans intelligentiam auctoris. Inde arguit dicta umbra pro auctore non querente cuius ipsa umbra sit: nam scit quod eius cogitamen secundum vel tertium meat, idest transcurrit de se ad illam statim, sicut radiat, idest insurgit, in mente auctoris ab eo quod est eius primum cogitamen circa aliquam rem, ut ab uno dependent naturaliter duo et tria si volumus venire ad quinque et sex cognoscendum, idest numerandum. Inde reddit auctor ratione quia solum cum corde regratiatur dicte umbre, scilicet cum nostra voluntas nunquam equaliter sic concurrat cum argumento, idest cum modo et actu promendi eam, quoniam se habeat ut excedentia et excessa secus in anima beata, ratione hic in textu assignata. -Et ut comendet antiquos florentinos in virtute frugalitatis, que consistit in modestis vestibus et zonis - unde Seneca in preallegata Epistula de ea loquens dicit quod requirit ut Non splendeat toga nec sordescat - auctor in persona dicte umbre loquitur hic de domino Bellincione Berti de Ravignanis, milite nobilissimo florentino, et de illis de Nerlis et de Vecchietis ut dicit textus. Item etiam, ut comendet in pudicitia antiquas dominas florentinas, dicit quomodo tunc temporis non veniebant a speculo cum vultu picto, idest fucato, ut faciunt hodie moderne domine florentine, et sic tacite includit honestum esse viris et pudicum mulieribus se speculari, non autem se fucare. +Ultimo auctor inducit dictam umbram antequam dicat sibi nomen suum, ad dicendum quomodo in M°CVI, quo anno ut colligitur in proximo sequenti capitulo fuit eius nativitas, civitas originalis eius florentina, non cincta ut est hodie, sed vallata suis primis muris, infra quos sita fuit et est quedam abbatia ubi solum pulsatur tertia hora toti dicte civitati, item et ecclesia maior episcopalis, ubi eodem modo pulsatur ad horam nonam, in pace, sobria et pudica in eius dominabus erat, ut hodie est ibi discordia et dissidentia et dissolutio et lascivia, ut dicit hic textus. Item non erant domus tunc vacue habitantibus, idest superflue, ut sunt hodie ibi et palatia ad pompam et superbiam, contra quam superbiam, ut Isaias, V° capitulo: Ve qui coniungitis domum ad domum, et Yeremias, XXII° capitulo: Ve qui dicit *Hedificabo mihi domum latam et cenacula spatiosa*. Item dicit quomodo nondum ibi erant mores Sardanapali, olim regis Sirie, qui propter vilitatem eius mollis et luxuriose eius vite per Arbacem regem Medorum occisus est, et eius regnum ad Medos venit. De cuius voluptuosa vita ita ait Iuvenalis: Et Venere et cenis et pluma Sardanapali, et idem tangit de eo Phylosophus in I° Ethycorum; nam dicitur fuisse ille primus qui cepit dormire in plumis et ornasse cameras rebus pomposis et mirandis. Contra que talia et similia Seneca in Va Epistula ait: Qui domum intraverit nos potius miretur quam supellectilem nostram, et Amos propheta dicens: Ve vobis qui dormitis in lectis eburneis et lascivitis in stratis vestris; de cuius Sardanapali lascivia volens tangere Augustinus dicit in II° De Civitate Dei quod dictus Sardanapalus scribi in sepulcro suo fecit ea sola se habere mortuum que libido eius cum viveret hauriendo consumpserat. Item dicit quomodo tunc Mons Malus imminens Rome non erat victus, in mirabili apparentia subaudi, a quodam colle dicto Ucelatorio eodem modo imminente Florentie, unde Sallustius in Catelinario, volens tangere de magnificentia Rome et de suburbiis eius olim inquit: Opere pretium est, cum domos atque villas cognoveris in urbium modum hedificatas, visere templa deorum que nostri maiores fecere etc. Et ut comendet antiquos florentinos in virtute frugalitatis, que consistit in modestis vestibus et zonis - unde Seneca in preallegata Epistula de ea loquens dicit quod requirit ut Non splendeat toga nec sordescat - auctor in persona dicte umbre loquitur hic de domino Bellincione Berti de Ravignanis, milite nobilissimo florentino, et de illis de Nerlis et de Vecchietis ut dicit textus. Item etiam, ut comendet in pudicitia antiquas dominas florentinas, dicit quomodo tunc temporis non veniebant a speculo cum vultu picto, idest fucato, ut faciunt hodie moderne domine florentine, et sic tacite includit honestum esse viris et pudicum mulieribus se speculari, non autem se fucare. Ad primum facit quod ait Seneca in suo libro De Naturalibus Questionibus dicens: Specula inventa sunt ut homo se noscat; multi ex hoc habent sui notitiam et consilium: ut formosus vitaret infamiam, informis ut sciat quod virtutibus in eo scit redimendum quicquid corpori deesset, et ut senes de morte cogitent, non autem ad vanitatem debet speculum videri ut faciebat ille Octo, quem Iuvenalis reprehendens ait: Speculum gestamen Octonis; ad secundum ait Augustinus, Ad Presilium scribens: Fucare figmentis quo vel rubicundior vel candidior appareat adulterina fallacia est. Item nec tunc habebant catenellas argenteas ad clamides nec zonas maioris valoris seu visionis quam prima, ut habent dicte moderne florentine, ut dicit textus hic; non tamen intelligas hoc ita stricte ut non serventur circa hec que scribit Valerius in II° in titulo I° dicens de antiquis dominabus romanis: Ceterum ne tristis et orrida pudicitia eas esset, indulgentibus maritis et auro et purpura use sunt; quo formam suam concinniore facerent, et summa diligentia capillos cinere rutilabant. Nulli enim tunc successores alienorum matrimoniorum occuli metuebantur, sed pariter et videre sancte et aspici mutuo pudore custodiebantur. Item dicit quomodo dicte antique domine florentine ut pudice filabant in nocte vigilando et lactando et consolando suos infantes per se, non per extraneas nutrices, ut faciunt hodie. Primum comendat Salamon in fine Proverbiorum volendo ostendere quod hoc virtuosum est in mulieribus et morale dicendo: Mulierem fortem, idest virtuosam, quis inveniet? illa scilicet que quesivit lanam et linum et operata est consilio manuum suarum. Et de nocte surrexit, nec extinguetur de nocte lucerna eius; manum suam misit ad fortia et digiti eius apprehenderunt susum, et panem otiosum non comedit et strangulatam vestem sibi fecit, idest artam circa gulam; ad secundum etiam laudandum Gregorius in quodam Decreto, distinctione Va ait: Vir suus ad concubitum accedere non debet donec qui gignitur ablactetur; si autem filios suos ex prava consuetudine aliis ad nutriendum trahunt non prius etc., tangendo de domina Cianghella de Tusinghis de Florentia, olim dissolutissima valde, et de domino Lapo iudice de Saltarellis, qui, ut Cincinantius Quintus, de quo dixi supra in capitulo VI°, contemptor fuit sue capillature, ita iste nutriebat comam. Inde tangit de Cornelia, filia Affricani prioris, et Emilie, adeo virtuose domine, ut scribit Valerius in VI° in titulo De Fide Uxoris erga viros, et uxore Tiberii Gracci, et de qua nate fuerunt G. et T. Gracci, et de qua idem Valerius in IIII° etiam ait, et de eius modestia: Sic Cornelia, mater Graccorum, cum Campana matrona aput eam hospita ornamenta sua pulcerrima illius temporis sibi ostenderet, traxit eam sermone quousque ex scola venirent liberi eius; et tunc inquit: *Et hii sunt ornamenta mea*. -Inde dicit dictus spiritus quomodo in baptismo vocatus est Cacciaguida, et quomodo eius fratres fuerunt Morontus Eliseus, a quibus ille due domus florentine Moronti et Elisei dicte sunt. Item dicit quomodo habuit uxorem Lumbardam ex qua habuit filium vocatum Alagherium, a quo domus auctoris dicta est Alagheriorum. Item et quomodo inde secutus fuit Corradum imperatorem secundum, qui creatus fuit imperator anno domini MCXXV imperavitque annis XV, versus terram sanctam contra Sarracenos, et miles ab eo factus in bello a Sarracenis occisus est. +Inde dicit dictus spiritus quomodo in baptismo vocatus est Cacciaguida, et quomodo eius fratres fuerunt Morontus Eliseus, a quibus ille due domus florentine Moronti et Elisei dicte sunt. Item dicit quomodo habuit uxorem Lumbardam ex qua habuit filium vocatum Alagherium, a quo domus auctoris dicta est Alagheriorum. Item et quomodo inde secutus fuit Corradum imperatorem secundum, qui creatus fuit imperator anno domini M°C°XXV° imperavitque annis XV, versus terram sanctam contra Sarracenos, et miles ab eo factus in bello a Sarracenis occisus est. + +{O poca nostra nobiltà di sangue.} Quasi dicat: sed magna illa debet dici que ab animo virtuoso descendit, que vera nobillitas est maxima si cum divitiis associata sit, unde Phylosophus in IV° Politicorum inquit nobiles esse videntur quibus existunt progenitorum virtus et divitie, ad quod hoc ultimum Seneca ait: Nobilitas nichil aliud est quam cum antiquitate divitie, at Boetius in III° ait: Quam sit inane et futille nomen nobilitatis, quis non videat? que si ad claritudinem refferatur aliena est; videtur enim nobilitas esse quedam de meritis veniens laus parentum. Quod si quid est in nobilitate bonum, id esse arbitror solum, ut imposita nobilibus necessitudo videatur, ne a maiorum virtute degenerent, ut degenerabat Sallustius Crispus, si in sua invectiva contra eum Cicero verum dixit, et Aiax etiam, si Ulixes verum locutus fuit de eo, iactante se de memorandis factis suorum maiorum, in cuius Ulixis persona ait Ovidius in XIII°: Bona nec sua quisque recuset, / nam genus et proavos et, que non fecimus ipsi, / vix ea nostra voco. Et sic parva nobilitas nostra est in sanguine, idest in genere nobilitato ita a maioribus, nisi successores apponant ex se de novo, ut dicit hic auctor, virtuosa opera: aliter tempus cum suis forcibus, idest cum suis etatibus, amputat nomen nobilitatis. Unde Ambrosius: Non generis nobilitate, sed virtute unusquisque gratiam sibi comparat, et Iuvenalis: Nobilitas animi sola est ac unica virtus, et illa nobilitas animum sola est que moribus ornat, et idem Seneca: Nemo altero nobilior nisi cui rectum est ingenium et bonis artibus aptius. + +Hiis prohemialiter premissis, in hoc XVI° capitulo auctor, continuando se, audito quomodo dictus spiritus fuerat milles, incepit vocare eum vos et non tu, ut moris est loquentium militibus, quem modum loquendi prius, dicit auctor hic, tolleravit Roma in persona Iulii dum omnia officia et dignitates romanas in se suscepit, de quo Lucanus in V° ait: Summum dictator honorem / contingit, et lethos fecit se consule fastos. / Namque omnes voces, per quas iam tempore tanto / mentimur dominis, hec primo reperit etas. Et quia romani indistincte omnibus dicunt tu, ideo de eis ita dicitur hic in textu, comparando auctor hic Beatricem Dame De Malohaut dum nutu tuxivit videndo reginam Gienevram osculari a Lancialoto inductu Galeoti, ut scripsi in Inferno, capitulo V°. Post hec auctor querit quattuor a dicta umbra: primum qui fuerunt eius antiqui, secundum in quo millesimo nativitas eius fuit, tertium quantus suo tempore erat populus florentinum, quartum qui erant eius digniores homines. -Ad primum reticendo quomodo fuerunt romani sui maiores, ut affirmare videtur auctor in persona ser Burnetti Latini supra in Inferno capitulo XV, dicit quod eorum mansio fuit Florentie in illo angulo mercati veteris ubi ille qui currit ad bravium die festi Iohannis Baptiste invenit ultimum sesterium, scilicet Sancti Petri maioris dicte civitatis. Ad secundum dicit dictus spiritus quomodo natus est anno MCVI incarnationis domini nostri per hec verba quod a die annunciationis Virginis usque ad eius nativitatem ille planeta Martis, qui complet cursum suum in duobus annis, quingentis et quinquaginta tribus vicibus venerat ad suum stelliferum signum Leonis. Et dicit suum ratione eiusdem complexionis: nam, sicut dictus planeta Martis est complexionis calide et sicce, ita dictum signum Leonis. Ad tertium dicit quod omnes illi qui tunc erant ibi valentes arma portare a tempore Martis, ydolatrici Dei florentinorum ante fidem Christi usque ad tempus eius, cum loco dicti Martis Iohannes Baptista successit ibi et patronum, erant quinta pars eorum qui hodie sunt ibi, et hoc est propter villicos factos florentinos cives, venientes de Campi, de Certaldo et de Figino, villis districtus Florentie, et hoc est quod dicit dicta umbra hic quod suo tempore populus et universitas Florentie de puris civibus erat usque ad ultimos artistas, qui sunt fabriles. Nam ponit Ysiderus in suos Ethymologiis tria genera artium: primum cantantium et saltantium, secundum est liberalium artium, tertium et ultimum fabrilium artium et aliarum mechanicarum. Yppodamus vero phylosophus, ut dicitur in II Politicorum, dixit civitatem distingui in pugnatores, in agricolas et artifices. Trespianus et Gallutius, de quibus hic tangitur, duo loca sunt vicina Florentie. Item dicit de domino Baldo iudice de villa Aguglone et de domino Facio iudice de villa Signe, comitatis Florentie, ut dicit textus. +Ad primum reticendo quomodo fuerunt romani sui maiores, ut affirmare videtur auctor in persona ser Burnetti Latini supra in Inferno capitulo XV°, dicit quod eorum mansio fuit Florentie in illo angulo mercati veteris ubi ille qui currit ad bravium die festi Iohannis Baptiste invenit ultimum sesterium, scilicet Sancti Petri maioris dicte civitatis. Ad secundum dicit dictus spiritus quomodo natus est anno M°C°VI° incarnationis domini nostri per hec verba quod a die annunciationis Virginis usque ad eius nativitatem ille planeta Martis, qui complet cursum suum in duobus annis, quingentis et quinquaginta tribus vicibus venerat ad suum stelliferum signum Leonis. Et dicit suum ratione eiusdem complexionis: nam, sicut dictus planeta Martis est complexionis calide et sicce, ita dictum signum Leonis. Ad tertium dicit quod omnes illi qui tunc erant ibi valentes arma portare a tempore Martis, ydolatrici Dei florentinorum ante fidem Christi usque ad tempus eius, cum loco dicti Martis Iohannes Baptista successit ibi et patronum, erant quinta pars eorum qui hodie sunt ibi, et hoc est propter villicos factos florentinos cives, venientes de Campi, de Certaldo et de Figino, villis districtus Florentie, et hoc est quod dicit dicta umbra hic quod suo tempore populus et universitas Florentie de puris civibus erat usque ad ultimos artistas, qui sunt fabriles. Nam ponit Ysiderus in suos Ethymologiis tria genera artium: primum cantantium et saltantium, secundum est liberalium artium, tertium et ultimum fabrilium artium et aliarum mechanicarum, unde ait Papias: Mechanica est quedam doctrina ad quam subtiliter fabricam omnium rerum concurrere dicunt. Yppodamus vero phylosophus, ut dicitur in II° Politicorum, dixit civitatem distingui in pugnatores, in agricolas et artifices. Trespianus et Gallutius, de quibus hic tangitur, duo loca sunt vicina Florentie. Item dicit de domino Baldo iudice de villa Aguglone et de domino Facio iudice de villa Signe, comitatis Florentie, ut dicit textus. -Item dicit quod, si clericalis gens plus aliqua alia tralignans, idest degenerans, non fuisset contraria Cesari, idest imperio, ex quo inde guerre pullularunt adeo quod olim homines de castro Simifontis, districtus Florentie, rebellarunt se comuni Florentie, nec a tali rebellione destiterunt donec florentini illos non fecerunt cives Florentie, et sic, ubi avi eorum olim in cerca armatorum volvebant se ad Simifontem, idest ad nomen illius castris ut alii villici ad nomen aliorum suorum castrorum et villarum hodie cernuntur cum civibus Florentie, ut dicitur hic in textu. +Item dicit quod, si clericalis gens plus aliqua alia tralignans, idest degenerans, non fuisset contraria Cesari, idest imperio, ex quo inde guerre pullularunt adeo quod olim homines de castro Simifontis, districtus Florentie, rebellarunt se comuni Florentie, nec a tali rebellione destiterunt donec florentini illos non fecerunt cives Florentie, et sic, ubi avi eorum olim in cerca armatorum volvebant se ad Simifontem, idest ad nomen illius castris ut alii villici ad nomen aliorum suorum castrorum et villarum hodie cernuntur cum civibus Florentie, ut dicitur hic in textu. Et de castro Montemurli olim comitum Albertorum et Cerchi essent in eorum villa de Acone ut eius originarii, et forte etiam Bondelmontes in valle Greve, dicendo de confusione personarum, quomodo scilicet ita obest civitati sicut superappositus cibi stomaco nostro. Unde Thomas, De Regimine Principum, adhuc ait: Extraneorum conversatio corrupit civium mores, et Seneca: Compositio dissimilum bene composita disturbat, subdendo dicta umbra quod parvus populus melius procedit quam immensus, unde Phylosophus in III° Ethycorum inquit: Quanto maior est populus remotior est intellectus. -Ad quartum et ultimum dicta umbra nominat infrascriptos florentinos qui suo tempore magnates erant in civitate Florentie et nobiles, vel fieri incohabant, scilicet Ugones Catelini, Philippi, Greci, Ormani, Alberici, illi de la Sanela et de L'Archa, Soldanerii, Ardinghi et Bustichi. Item Ravignani, tunc morantes Florentie iuxta portam dicti sancti Petri, ubi in MCCC morabantur supradicti Cerchi, et inde expulsi sunt anno sequenti, ut prenuntiant hec verba hic, a quibus Ravignanis mediante persona dicti domini Bellincioni, de quo dixi in precedenti capitulo, descenderunt comes Guido de Casentino ex Guadrada, illa filia dicti Bellinzoni de qua dicitur in Inferno per hunc auctorem in capitulo XVI, et illi qui nominati sunt ab eius nomine, ut dicit hic textus, subaudi in domo de Donatis et de Adimaribus et de Alagheriis, in quibus tribus domibus nupte fuerunt tres alie filie dicti domini Bellincioni. Item illi de la Pressa et Galligarii, item Pilli, cuius signum est una columpna vari, item Sacheti, Thiochi, Fifantes et Barucci et Galli et Claramontenses, quorum iam unus deufradavit starium dogane salis comunis Florentie existens ibi superstes, et hoc est quod dicit hic textus, scilicet quod adhuc erubescunt hodie illi de illa domo dum eis hoc improperatur. item Gualterotti et Importuni morantes olim in illa contrata que dicitur Burgus Florentie, ubi Bondelmontes ut novi vicini ad standum supervenerunt, ut tangitur hic in textu; item Amidei et Gherardini eorum consortes, quorum Amideorum desponsata olim quodam iuvene per dictum dominum Bondelmontem per verba de futuro, dum dictus sponsus deberet annullare eam per verba de presenti et ducere quadam die destinata ad illud, et iam congregata gente, desponsavit quadam de Donatis eadem die suasione matris sponse. Ex quo dictus dominus Bondelmontis occisus fuit a dictis Amideis cum amicis Ghibellinis eorum de consilio domini Musce de dictis Lambertis, ut dicit hic auctor in Inferno in capitulo XXVIII apud Pontem Veterem, ubi tunc erat quedam statua lapidea Martis sine capite. Et hoc tangit hic textus de petra scema, idest diminuta, et de victima et de Ema, fluvio currente in contrata illorum de Bondelmontibus predictis; et hinc inceperunt civilia bella Florentie et divisiones et expulsiones civium eius, et lilium album, primitivum signum civitatis Florentie, pars guelfa florentina mutavit in rubeum, et si victoriam habebat contra Ghibellinos lilium album ponebat ad astam retreorsum, ut fit in banderiis defunctorum, et e contrario faciebant Ghibellini. Et ecce quod dicitur hic in textu in fine et quod auctor tangere vult. +Ad quartum et ultimum dicta umbra nominat infrascriptos florentinos qui suo tempore magnates erant in civitate Florentie et nobiles, vel fieri incohabant, scilicet Ugones Catelini, Philippi, Greci, Ormani, Alberici, illi de la Sanela et de LArcha, Soldanerii, Ardinghi et Bustichi. Item Ravignani, tunc morantes Florentie iuxta portam dicti sancti Petri, ubi in M°CCC° morabantur supradicti Cerchi, et inde expulsi sunt anno sequenti, ut prenuntiant hec verba hic, a quibus Ravignanis mediante persona dicti domini Bellincioni, de quo dixi in precedenti capitulo, descenderunt comes Guido de Casentino ex Guadrada, illa filia dicti Bellinzoni de qua dicitur in Inferno per hunc auctorem in capitulo XVI°, et illi qui nominati sunt ab eius nomine, ut dicit hic textus, subaudi in domo de Donatis et de Adimaribus et de Alagheriis, in quibus tribus domibus nupte fuerunt tres alie filie dicti domini Bellincioni. Item illi de la Pressa et Galligarii, item Pilli, cuius signum est una columpna vari, item Sacheti, Thiochi, Fifantes et Barucci et Galli et Claramontenses, quorum iam unus deufradavit starium dogane salis comunis Florentie existens ibi superstes, et hoc est quod dicit hic textus, scilicet quod adhuc erubescunt hodie illi de illa domo dum eis hoc improperatur. Item Donati, Calfucci et Uccelini, omnes de uno cippo et stirpe; item Sitii et Arrighucci iam erant tracti ad curules, idest ad magna officia Florentie et sedes pretorias, unde in Grecismo dicitur: Rex solium, doctor catedram iudexque tribunal possidet atque sedet, presul pretorque curules. Item Uberti, item Liberti, quorum signum sunt palle auree, item Tusinghi, Bisdomini et Alioti, patroni Ecclesie episcopalis Florentie, item Adimares oltracotati, idest ultra quam debeant se elevantes, item Caponsachi, Iudi et Infangati, item Peruzzi, item Pulci, Nerli comites de Gangallado et illi de la Bella, que quattuor domus habuerunt militiam a quodam comite Ugone, sepulto in abbatia predicta florentina, et ibi semper in festo sancti Thomasii fit eius anniversale, cuius insigna sunt liste albe et rubee per longum, in cuius tali signo predicti De La Bella habent unum frisium aureum seu bandam, ut dicit textus hic; item Gualterotti et Importuni morantes olim in illa contrata que dicitur Burgus Florentie, ubi Bondelmontes ut novi vicini ad standum supervenerunt, ut tangitur hic in textu; item Amidei et Gherardini eorum consortes, quorum Amideorum desponsata olim quodam iuvene per dictum dominum Bondelmontem per verba de futuro, dum dictus sponsus deberet annullare eam per verba de presenti et ducere quadam die destinata ad illud, et iam congregata gente, desponsavit quadam de Donatis eadem die suasione matris sponse. Ex quo dictus dominus Bondelmontis occisus fuit a dictis Amideis cum amicis Ghibellinis eorum de consilio domini Musce de dictis Lambertis, ut dicit hic auctor in Inferno in capitulo XXVIII° apud Pontem Veterem, ubi tunc erat quedam statua lapidea Martis sine capite. Et hoc tangit hic textus de petra scema, idest diminuta, et de victima et de Ema, fluvio currente in contrata illorum de Bondelmontibus predictis; et hinc inceperunt civilia bella Florentie et divisiones et expulsiones civium eius, et lilium album, primitivum signum civitatis Florentie, pars guelfa florentina mutavit in rubeum, et si victoriam habebat contra Ghibellinos lilium album ponebat ad astam retreorsum, ut fit in banderiis defunctorum, et e contrario faciebant Ghibellini. Et ecce quod dicitur hic in textu in fine et quod auctor tangere vult. -Manet etiam spectator desuper cunctorum prescius Deus visionisque eius presens semper eternitas cum nostrorum actuum futura qualitate concurrit bonis premia malis supplicia dispensans. Nec frustra sunt in Deo posite species et preces, que, cum recte sunt, inefficaces esse non possunt. Nulla enim necessitas cogit incedere voluntate gradientem, quamvis eum tum, cum graditur, necesse est eum incedere. Eodem igitur modo, si quid providencia divina presens vidit, id esse necesse est; at ea futura, que ex arbitrij libertate proveniunt, prescientia contuetur. Tales enim locutiones, dicit ibi Glosa, sunt duplices hoc modo, scilicet Deus providit aliquid necessario illud evenire, quia si hec dictio necessario determinat totalem consequentiam, locutio est vera, et tunc talis est sensus. Hec consequentia si Deus prescivit aliquid illud evenire est necessarium, si vero determinat, tantum consequens est falsum. +{Qual venne a Climenè per aciertarsi.} In hoc XVII° capitulo, continuando se, auctor dicit comparative quod - sicut Pheton adivit cum filiali audacia et fiducia iam dictam Climenem eius matrem ad certificandum se utrum sol esset eius pater, improperato sibi per Epaphum quod non erat, ut plene scripsi in Inferno, capitulo XVII°, qui Feton adhuc facit, ut dicitur hic in textu, patres parcos filijs in voluntatibus iuvenilibus suis exemplo casus dicti Phetontis mortui propter assensum paternum, unde Lex monet patres in hoc dicens: Melius est coartare iuveniles calores filiorum quam, cupidini dediti, tristem exitum sentiant, - ita ipse auctor filiali fiducia venit ad dictam umbram ad se certificandum de sua fortuna et, per similitudinem contrariam arguendo, dicit quomodo dicta umbra ita videt omnia contingentia in cospectu divino sicut homo non potest videre duos obtusos angulos cadere in triangulo; in quo notandum est quod tres sunt anguli: scilicet rectus, quando scilicet una linea recta cadit perpendiculariter super unam aliam rectam; item alius acutus dicitur, scilicet quando una linea recta cadit super aliam rectam non perpendiculariter, sed declinat ad partem linee superius cadentis; alius dicitur obtusus quando una linea recta non perpendiculariter nec declinat ad partem linee superius cadentis, sed declinat ad oppositam partem; amodo, quia omnis triangulus consistit ex tribus lineis, si faciamus quod una se habeat ad angulum rectum, statim sequitur quod duo anguli sunt acuti, et sic triangulus habens solum tres angulos non potest in se capere nisi unum angulum obtusum, sine quo potest etiam esse, sed duos habere non potest, tangendo quod ait Phylosophus in I° Ethycorum dicens: Virtuosus fortunas prosperas et adversas fert ubique prudenter tanquam bonus tetragonus: dicitur tetragonus id quod, proiectum, semper erectum remanet ut remanet taxillus. Ultimum enim auctor in hoc quod dicit se tetragonum fore ad ictus fortune, sentire videtur quod ut virtuosus id patietur, secundum Senecam dicentem in libro quomodo in sapientem non cadit iniuria, vel contumelia, nichil erripit fortuna, nisi quod dedit virtutem, aut non dat, et ut fecit Stilbon phylosophus, ut subdit ibi ipse Seneca, quod, capta sua proprietate et amisso toto suo patrimonio, interrogatus a Demetrio rege, qui ceperat dicta eius patrimonia, num aliquid perdidisset *Nichil*, inquit, *omnia enim mea mecum sunt*. + +Post hec dicta, umbra, satisfaciendo auctor de eo quod pecijt scire ab ea de statu suo futuro sic ait: contingentia, idest rerum eventus futurus, quod non extenditur extra quaternum nostre materie, idest terminum humane nostre scientie et cognitionis, que, licet presens videre possit, futura autem non quidem, sed conspectu divino tota patet, non tamen cum necessitudine taliter contingendi, sicut navis dicta exemplificando per flumen non capit necessitatem a visu alicuius videntis eam ita ire, nec etiam in quadrigis moderandis et flectendis ea que facere spectantur aurige necessitatem inferunt, ut exemplificat Boetius in V° sic subdendo ibi: Divinam te prescientiam non posse evitare, sicuti presentis occuli effugere non possis intuitum, quamvis te in varias actiones libera voluntate cumvertaris, et sic nostro libero arbitrio cum divina prescientia concurrente talia contingunt. Unde idem Boetius ibidem subdit: Que cum ita sint, manet intemerata mortalibus arbitrii libertas nec inique leges solutis omni necessitate voluntatibus premia penasque proponunt. Manet etiam spectator desuper cunctorum prescius Deus visionisque eius presens semper eternitas cum nostrorum actuum futura qualitate concurrit bonis premia malis supplicia dispensans. Nec frustra sunt in Deo posite species et preces, que, cum recte sunt, inefficaces esse non possunt. Adversamini igitur vitia, colite virtutes etc.; circa hunc passum non levem Thomas in sua prima parte, questione XXIIa, ait: Divina providentia quibusdam rebus necessitatem imponit, non omnibus. Nam, quibusdam effectibus preparavit causas necessarias, ut necessario evenirent, ut solem oriri, quibusdam ut contigenter secundum quod ratio divine providentie habet ut contingenter eveniant; Gratianus in Decretis ad hoc sic ait: Quamvis convenienter dicatur, si hec prescita sunt a Deo, necessario evenient, non tamen absolute hoc verum est, quia hic necessitas refertur ad rerum eventum, ibi ad intuitum divine prescientie. Unde Augustinus ait: *Due sunt necessitates, una simplex, veluti necesse est omnes homines esse mortales, altera conditionalis, ut si ambulare aliquem quis scit, eum ambulare necesse est. Quod enim quisque novit, id esse aliter quam notum sit nequit. Hanc necessitatem non propria facit natura, sed conditionis adiectio. Nulla enim necessitas cogit incedere voluntate gradientem, quamvis eum tum, cum graditur, necesse est eum incedere. Eodem igitur modo, si quid providencia divina presens vidit, id esse necesse est; at ea futura, que ex arbitrij libertate proveniunt, prescientia contuetur. Hec igitur, ad intuitum divinum relata, necessario fiunt per dispositionem divine notionis; per se considerata, absolutam nature sue libertatem non amictunt. Fient igitur cuncta que futura Deus prenoscit omnino, sed quedam eorum libero proficiscuntur arbitrio, que, quamvis eveniant, existendo tamen naturam propriam non deserunt, que prius quam fieret etiam non evenire potuissent*. Tales enim locutiones, dicit ibi Glosa, sunt duplices hoc modo, scilicet Deus providit aliquid necessario illud evenire, quia si hec dictio necessario determinat totalem consequentiam, locutio est vera, et tunc talis est sensus. Hec consequentia si Deus prescivit aliquid illud evenire est necessarium, si vero determinat, tantum consequens est falsum. Et sic, si Deus prescivit Petrum cenaturum necessario Petrus cenabit, hec verum si hec dictio necesario determinat totam illam propositionem condictionalem, et non tantum alteram partem. Unde Magister Sententiarum in hoc etiam sic ait: Hec debent intelligi cum conditione implicita seu disiunctiva, ut sic dicatur *non potest aliter fieri quam Deus prescivit*, hoc est ut non esse possit utrumque simul esse, scilicet quod Deus prescivit ita fieri et aliter fiat, verum erit. Si vero disiunctive dicendo *hoc aliter non posse evenire quam evenerit, quoniam futurum hoc Deus prescivit*, falsum est: hoc enim aliter potest evenire quam evenit, et tamen hoc modo prescivit, et si dicatur Deum non potuisse non prescire omne quod fit, falsum est; potuit enim facere ut non fieret et ita non est prescitum. + +Inde prenuntiat dicta umbra auctori quomodo de proximo exulabit ita de sua civitate Florentie insons: sic Yppolitus, filius Thesei, olim ducis Athenarum, de dicta eius civitate exulavit, expulsus a dicto suo patre propter accusam contra eum factam per Phedram, uxor dicti Thesei et novercam ipsius Yppoliti, de attentatione carnali contra veritatem. De quo Ovidius in XV°, scribendo inter alia, inquit: Fando aliquem Ippolitum vestras si contingit aures / crudelitate patris, scelerate et fraude noverce. Item prenuntiat quomodo ipse auctor cum parte Blancorum de Florentia, tractatu Bonifatii pape octavi in Curia Romana, ubi Christus sepe simoniace mercatur intollerabiliter, expulsus fieret, tangendo quod ait Boetius dum dicit: Cum miseris aliquod crimen affigitur que perferunt meruisse creduntur. Item tangit quod ait Seneca, De Consolatione ad Matrem, dicens: Primo illud intueri volo, quid acerbi afferat ipsa loci commutatio: per exilium etiam carere patria intollerabile est. + +Item prenunciat quomodo auctor in dicto suo exilio primo applicabit Verone ad dominum Bartolomeum De La Scala, tunc ibi dominatorem, et quomodo ibi videbit dominum Canem eius fratrem in etatem novem annorum, acturus in armis, ut patet in textu. Inde auctor, ut sit de illis viventibus in fama de quibus Virgilius in VI° sic ait: Hiisque sui memores alios fecere merendo, ut mereat detestando vitia et vitiosa opera manifeste et vere perpetrata iam per diversas personas, fingit hic de consilio dicte umbre se debere notitiam in hoc suo sacro poemate propalare tales, nec debere de hoc timere, dummodo verum dicat multis sepe odiosum, iuxta illud Terrentii: Obsequium amicos, veritas odium parit. Quod consilium dicte umbre respicit Salamonem dicentem Proverbiorum VIII° capitulo: Veritatem meditabitur guttur meum, et labia mea detestabuntur impios. Item et Crisostomum, ita scribente: Nolite timere eos quod corpus occidunt ne forte propter timorem mortis non libere dicatis quod audistis, nam proditor est qui non libere pronuntiat veritatem. Item Yeronimum dicentem: Peccantem coram hominibus argue, ut ceteri metum habeant, et Augustinum: Peccata manifesta manifestare ad utilitatem universi debemus. Unde Lex: Peccata nocentum nota esse et oportere et expedire. Item Iuvenalem dicentem: Summum crede nefas animam preferre pudori, / et propter vitam vivendi perdere causas. Item movetur dicta umbra ad tale consilium hac etiam ratione, quia auris auditoris non sedatur nec fidem firmat super aliqua dicta seu scripta per exemplum habens eius radicem et fundamentum suum occultum et incognitum, sicut esset si iste auctor et alii poete non expressarent nominatim illos, per quorum exempla bona vel mala homines adversentur vitia, ut supra per Boetium, alantur et colant virtutes, et secundum hoc ait Seneca, Ad Lucilium dicens: Longum iter est per precepta, breve et efficax per exempla. Item etiam Cassiodorus in hoc inquit: Non potest auctoritatem habere sermo qui non iuvatur exemplo. + +{Già si godea solo del suo verbo.} In hoc XVIII° capitulo auctor complet tractatum huius planete Martis usque ibi: {Io mi rivolsi dal mio dextro lato}. Ibi incohat tractare de celo Iovis usque ad XXIm capitulum inferius sequens in qua prima parte nominat, inter alios, beatos martiales quos ibi per illam crucem fingit se vidisse: Iosue successorem Moysis, qui multa bella pro populo Dei peregit, item Iudam Machabeum qui ab Antiocho rege liberavit bellando israeliticum populum amore Dei, comparando eius motum per dictam crucem paleo (vocatur paleus Florentie ille trochus qui agitatur cum ferza, idest cum ferula per pueros); unde Virgilius, hoc tangens in VII°, in forma etiam comparationis, ait: Ceu quondam torto volitans sub verbere turbo, / quem pueri in giro magno vacua atria circum / intenti ludo exercent ille actus habena / curvatis spatiis fertur, stupet inscia turba / impubesque manus, mirata volubile bussum. Item nominat ibi Karolum Magnum et Rolandum, item Guillelmum de Oringa, Rinoardum eius cognatum, ducem Gottifredum de Buliono et Robertum Guiscardum, omnes olim egregios bellatores pro fide Christi. + +Post hec auctor fingit se ascendere celum Iovis, quem planetam vocat auctor temperatum: hoc dicit quia, medium inter Martem eius filium et Saturnum eius patrem poetice loquendo, temperat caliditatem Martis predicti et frigiditatem ipsius Saturni - unde ait Alanus: Progreditur fronesis flammata palatia Martis / tunc Iovis innocuos ignes, lucisque serene / leticiam, risumque poli pretentat eundo, / hic regio stelle Iovialis lampade tota / splendet, et ecterno letatur vere beato, / hic sidus ioviale micat, mundoque salutem / nuntiat, et Martis iram Martisque furorem / sistit, et occurrit tranquilla pace furenti, et Lucanus in ultimo: Frigida Saturno glacies et zona nivalis / sub Iove temperies, et nunquam turbidus aer - modo ut auctor tangat, sub quodam allegorico colore, de influentia et impressione huius planete Iovis - quem Albumasar in suo Introductorio dicit: significatorem esse regum iustorum, unde Virgilius in I°, in persona Didonis ait, invocando Iuppiter hospitibus: Nam te dare iura loquuntur, scilicet homines, et Valerius Soranus de eo loquens ait: Iuppiter omnipotens rerum regumque reperto - dicit quomodo dicti spiritus ioviales de se faciebant, volitando in dicto planeta, licteras vocales (ita dictas secundum Ysiderum, Quia per se vocem implent et sillaba faciunt, nulla adherente consonante et directo yatu faucium sine ulla collisione varie emittuntur, scilicet A, E, I, O, U), item et consonantes (ita dictas Que diverso motu lingue aut impressione labiorum efficiuntur et quia per se non sonant, sed iunctis vocalibus consonant, ut D, L, M et alie cetere), in numero scilicet XXXV, in quo numero comprehenduntur hec verba Salamonis, Sapientie capitulo I°, scilicet Diligite Iustitiam qui iudicatis terram; ad que describenda auctor invocat hic virtutem fontis Pegasei, quem fontem auctor accipere videtur hic pro illa secunda parte moralis phylosophie quam vocamus politicam, que respicit regimen civitatum et regnorum, ut tangitur hic in textu, de qua Tullius in suis Tusculanis Questionibus sic ait: O vite philosophia dux, o virtutum indagatrix expultrix vitiorum! quid non modo nos, sed etiam omnino vita hominum sine te esse potuisset? Tu urbes peperisti, tu dissipatos homines in societate vite collocasti, tu inter se primo domiciliis, inde coniugiis, tum licterarum et vocum communione iunxisti, tu inventrix legum magistra morum, a te opem petimus etc. Item et Salamon, Proverbiorum VIII°, in persona talis partis phylosophie inquit: Per me reges regnant et legum conditores iusta decernunt, per me princepes imperant et potentes decernunt iustitiam. Et Thomas in hoc etiam ait: Politice virtutes sunt hominis cum animal sociale est: his boni viri rei publice consuluunt, urbes tuentur, parentes venerantur, liberos amant et proximos diligunt, salutem civium gubernant. Inde dicit quomodo dicti tales spiritus in dicta hac ultima lictera M conglutinarunt se in forma cuiusdam aquile, addito collo et capite, ut dicit textus, in quo auctor vult tangere allegorice quod elicitur de Politica Phylosophi dicentis ibi quod Quando aliqua plura ordinantur ad unum oportet illud unum regulare seu regere, alia vero regulari et regi, et sic omnia particularia regimina et regna ordinari in iustitia debent et respicere ad unum principem seu principatum, qui est ipse monarcha seu imperator, et ideo dicit quedam Lex quod Totum Ius est in scrineis pectoris imperatoris, quod exponitur idest in curia sua, que debet egregiis habundare legum doctoribus, per quorum ora loquetur ut publica et totalis iustitia ex universis regnis particularibus resultans, pro qua hec talis aquila figuratur signum romane monarchie et imperii, cuius iustitie humane dicta stella Iovis seu planeta effector est, ut dicit hic auctor. -Inde dicit dictum signum quod, licet vestra mens et intellectus ut radius quidam divine mentis superficialiter intueatur in levibus passionibus ratione divine iustitie, non tamen ita in profundis passibus, ut in presenti nostro casu. Et tamen ita est hic ibi sicut est in mari fundus quem iuxta litus videmus, non autem in pelago, et tamen ita est ibi in uno loco sicut in alio ut dicitur hic in textu, contingendo hoc ex defectu nostri visivi sensus non rei. Ex quibus subdit quod, nisi illuminetur a Deo intellectus humanus ad iustificandum opera Dei, iudicium nostrum per se ambulat in tenebra et umbra carnis idest in noctem sensuum corporalium, que venenum est in suis argumentis nobis. +Ideo rogat divinam mentem auctor hic, in qua dicta iustitia initiatur, ut respiciat fumum unde vitiatur, scilicet cupiditatem prelatorum et ut irascatur iterum, ut fecit cum reppulit de templo vendentes et ementes, ut dicitur Mathei XXI°, qui hac dictam iustitiam imperialem suffocarunt, ad quod ita ait Origenes: Nunc arbitror templum Dei ex lapidibus vivis constructum Ecclesiam Christi. Sunt autem multi in ea, non, sicut decet, spiritualiter viventes, sed secundum carnem militantes, qui domum orationis faciunt speluncam latronum; qui, cum deberent de Evangelio vivere, hoc non faciunt, sed divitias et possessiones acquirunt ut possit dicere Christus: Que utilitas in sanguine meo, dum descendo in corruptionem? Nam convenit verbum de vendentibus columbas eis qui tradunt Ecclesias avaris et tyrampnis et indisciplinatis, unde et Cassiodorus: Negotiatores abominabiles sunt qui iustitiam Dei non considerantes per inordinatum ambitum pecuniarum polluuntur, et Yeronimus: Veteres scrutans ystorias invenire non possum scindisse Ecclesiam Dei, et de domo Domini seduxisse populos, propter eos qui sacerdotes positi fuerunt a Deo, isti ergo vertuntur in laqueum tortuosum, in omnibus locis ponentes scandalum, per quorum exempla laici deviant, ut dicit textus hic. Unde Gregorius: Scire prelati debent, quia si perversa perpetrant, tot mortibus digni sunt quot ad subditos suos perdictionis exempla transmictunt. + +Ultimo auctor, loquendo romano Pastori, dicit quomodo scribi facit in curia sua processus interdictorum et excomunicationum ad finem ut cancellentur pecunia, auferendo missas et per consequens corpus Christi modo hic modo ibi, habendo solum animum ad florenos sculptos ymagine Baptiste qui vixit solus in deserto, et qui per saltus, idest per tripudium filie Herodis, mortuus est et sic devastat vineam, idest Ecclesiam, unde Ysaia, III° capitulo: Vos enim depastis estis vineam meam et rapinas pauperis in domo vestra. + +{Parea denanzi a me cum lali aperte.} Continuato hoc XIX° capitulo cum proximo precedente, auctor tangit hic primo de significatu huius verbi fruor, proprie sumpto (dicit enim Augustinus in libro De Doctrina Christiana quod Uti et frui differunt; nam res quibus frui debemus nos beant, sed ille quibus utimur coadiuvant; res igitur quibus fruendum est sunt Pater, Filius et Spiritus Sanctus, et sic frui est cum gaudio non adhuc spei, sed iam rei, unde magistraliter dicitur Utimur utilibus, fruimur celestibus escis, vescimur optatis potior sed fungor honore, et ecce quod dicit hic de dulci frui textus), secundario, in eo quod fingit dictum glutinum dictorum Iovialium in forma aquile loqui ut singularis persona cum voce universali tot animarum, vult tangere auctor virtutis iustitie naturam secundum diffinitionem Senece dicentis in libro De Quattuor Virtutibus: Iustitia est divina lex et vinculum sotietatis humane, et in Epistulis ad Lucilium idem sic ait: Hec sotietas diligenter et sancte nobis observanda est que nos omnes omnibus miscet et iudicat aliquid esse commune ius humani generis, adeo quod de ipsa Tullius, De Officiis, ita ait: Tanta est vis iustitie, ut ne illi qui maleficio et scelere pascuntur, sine ulla particula iustitie vivere possint; inde in eo quod fingit dictum signum talis aquile dixisse se gloriosum esse ita in celo eo quod fuit hic iustum et pium, tangit auctor aliam qualitatem iustitie, que est si adheret misericordie et pietati et non rigori, de quo ille Salamon, Ecclesiastes, VII° ait: Noli esse nimis iustus, unde Gregorius in Moralibus inquit: Omnis qui iuste iudicat stateram gestat in manu, et in utroque penso iustitiam et misericordiam portat, sed per iustitiam reddet peccati sententiam, per misericordiam peccati temperat penam, ut fecit Moyses qui in regimine suo utrumque miscuit ut nec discipline deesset misericordia, nec misericordie disciplina, et ex hoc ait Lex quedam Codici: Ita placuit in omnibus principium esse iustitie equitatisque stricti iuris rationem. Inde dum dicit auctor hic, iuxta illud Mathei XIII°: Fulgebunt iusti sicut sol in regno Patris eorum, quod dicti Ioviales ut luces et radii solis faciendo et componendo de se dictam aquilam, aliqui plus aliqui minus ascendebant, vult denotare id quod ait Augustinus in suo dicto libro De Doctrina Christiana dicens sic: Ratio rotunditatis eadem est in magno disco et in nummulo exiguo, ut a puncto medio omnes linee equales ad extrema ducantur; ita ubi quis parva iuste gerit non minoratur iustitie magnitudo. + +Post hec autem facit se clarificari a dicto signo in hoc suo tali dubio: Ecce quidam in extremo Orientis iuxta Indum fluminem (a quo Yndia dicitur, nascentem in Caucaso monte et fluentem ad meridiem et ingredientem Mare Rubrum) nascitur, ubi vivendo nemo sibi quicquam loquitur de Christo, perfectissimus tamen existens in virtutibus et moribus et sine ullo peccato moritur, tandem non baptizatus, et sic perdita est eius anima, sed qua iustitia hoc fiat certe dicit hic auctor non videre se, incipiendo sic dictum signum, ille scilicet Deus qui volvit sextum, idest compassum in extremo mundi, scilicet cum circumferentia maris Occeani ambientis totam hanc nostram terram detectam habitabilem, non potuit, idest non voluit, seu non decuit eum ita suum valorem inprimere per totum universum quin eius verbum, idest eius increata sapientia non remaneret in infinito excessu, idest quin non excederet in infinitum nedum nostros humanos intellectus, sed etiam angelicos, quod patet, dicit hic textus, in Lucifero excedente in sapientia omnes alias creaturas - unde Ezechielis XXVIII° capitulo dicitur: Tu Lucifer signaculum similitudinis, plenus scientia, tu cherub in monte sancto Dei, (cherub idem est quam plenitudo scientie) - quantum cecidit, non discernens quomodo equiparari non potuit Deo, cum ratio divinitatis hoc non patiatur, cum sic plures Dei fuissent et sic non esset dare primam causam. Inde dicit dictum signum quod, licet vestra mens et intellectus ut radius quidam divine mentis superficialiter intueatur in levibus passionibus ratione divine iustitie, non tamen ita in profundis passibus, ut in presenti nostro casu. Et tamen ita est hic ibi sicut est in mari fundus quem iuxta litus videmus, non autem in pelago, et tamen ita est ibi in uno loco sicut in alio ut dicitur hic in textu, contingendo hoc ex defectu nostri visivi sensus non rei. Ad hoc Augustinus in quodam Decreto recitatus ita ait: De Tiriis et Sidoniis quid aliud dicere possumus, quam non esse datum eis ut crederent, quos credituros esse ipsa veritas docet, Mathei capitulo XI°, si talia qualia apud non credentes facta sunt virtutum signa vidissent, quare eis hoc negatum fuerit dicant si possunt calumpnitates et ostendant cur aput eos Deus mirabilia, quibus profutura non erant, fecerat, et apud eos, quibus profutura erant, non fecerit. Nos etenim, si ratione facti profunditatem iuditii eius penetrare non possimus, manifestissime tamen scimus et verum esse quod dixit et iustum esse quod fecit, et non solum Tirios et Sidonios, sed etiam Corozaim et Bethsaida potuisse converti, et fideles ex infidelibus fieri, si hoc in eis Dominus voluisset operari. Neque enim ulli falsum videri potest quod Dominus ait Iohannis VI° capitulo, scilicet *Nemo potest venire ad me, nisi fuerit ei datum a patre meo*; facit etiam in proposito quod ita scribitur Ecclesiastes, VIII° capitulo: Omnium operum Dei homo rationem reperire non potest, et Apostolus, Ad Romanos: O altitudo divitiarum sapientie et scientie Dei, quam incomprensibilia sunt iuditia eius et investigabiles vie eius; et Baruch propheta: Quis ascendit in celum et accipit sapientiam? Non est qui sciat viam eius, sed qui scit universa novit illa et invenit eam prudentia sua, et ecce quod tangit hic in textu, dum dicit quod si scripture et auctoritates premisse non essent, si dubitaremus hunc passum non esset ita mirandum. Ex quibus subdit quod, nisi illuminetur a Deo intellectus humanus ad iustificandum opera Dei, iudicium nostrum per se ambulat in tenebra et umbra carnis idest in noctem sensuum corporalium, que venenum est in suis argumentis nobis. Ad quod respiciens Iacobum in sua Epistula, III° capitulo, sic ait: Nolite gloriari et mendaces esse adversum veritatem, non est enim sapientia, humana subaudi, desursum descendens, sed terrena, animalis, diabolica, et concludendo breviter dicit talem dampnatum esse per illa verba quod nemo ad celum vadi qui non crediderit in Christum ante eius passionem et post, et per consequens fuerit baptizatus, iuxta illud Iohannis III° capitulo: Nisi quis renatus fuerit ex aqua et Spiritu Sancto non potest introire regnum Dei. + +Tamen dicit dictum signum quod multi dicunt Christe, Christe qui in die iuditii erunt non ita prope eum sicut dictus Indus. Et hoc intelligendo, ut ait Yeronimus super illis verbis Mathei XI° et XII° capitulo que Christus protulit contra Iudeos ita dicendo: Dico vobis quod Tyro et Sidoni remissius erit in die iudicii quam vobis, et viri Ninivite surgent in iudicio contra generationem istam et condempnabunt eam et etiam regina Austri eam condempnabit dicens: Hoc fiet non potestate sententie sed comparationis exemplo, hoc est quod in comparatione Ninivitarum Iudei magis dampnabiles videbuntur, quod totum tangere vult hec in persona dicte acquile dum dicit quomodo malos Christianos dampnabit Ethiopus etc. + +Et eodem modo reges Persarum pagani et gentiles redarguent in tali iuditio infrascriptos reges Christianos vitiosos, aperto illo libro de quo dicitur ita, Apocalipsis capitulo XXI°: Apertus est alius liber qui est vite, et iudicati sunt mortui ex hiis que scripta erant ibi, secundum opera eorum; quem librum Augustinus, De Civitate Dei, dicit esse quendam vim divinam qua fiet ut cuique opera sua bona vel mala in memoriam reducantur, de quo etiam Psalmista inquit: Imperfectum meum viderunt occuli mei et in libro tuo omnes scribentur. Ad idem Iob, XXXI° capitulo, ait: Quid faciam cum surrexerit ad iudicandum Deum? et cum quesierit quid respondebo ei? et Apostolus, Ad Corinthios II° capitulo V°: Omnes enim nos manifestari oportet ante tribunal Christi ut referat unusquisque propria prout gessit sive bonum sive malum; in quo libro dicit hic dictum signum quomodo patebit tunc ibi perditio Alberti, olim regis Alamanie, in occidendo Vincislaum, regem Boemie et eius regnum occupando, cuius regni principalior civitas dicitur Praga nominata hic; item fabricatio false monete olim facta per Filippum Bellum regem Francie Parisii ubi Secana fluvius currit (qui vulgariter dicitur Senna), qui mortuus est in venatione tandem a quodam apro percussus ut dicitur in textu hic de ictu cutis; item superbia regis Scotti et Anglie, item mollities venerea regis Yspanie et Boemie; item patebit illa largitas Karoli Ciotti, olim regis Ierusalem et Apulie, ut unica virtus, sed mille eius vitia in contrarium sibi aderunt, in quo patet quod in uno et eodem homine virtutes et vitia se compatiantur, iuxta illud verbum Titii Livi loquentis de vitiis et virtutibus Annibalis ita dicentis: Has enim viri virtutes ingentia vitia coequabatur. Item avaritia ibi patebit Federici regis Sicilie, in qua ynsula in civitate Trapani Anchises pater Enee mortuus est et sepultus in Senio, ut tangitur hic in textu, addendo quod eius bonitas et virtus erat ita modica quod in licteris truncis a suis dictionibus modicum occupabunt in predicto libro, exemplo Boetii in describendo phylosophiam et ponendo pro hac dictione theorica solum hanc licteram T et pro pratica P, inde dicit de rege Iacobo Aragone eius fratre et de eius patruo Iacobo etiam rege olim Maiolice ut patet in textu; inde dicit de rege Portugalli et Norvesie et rege Rascie, qui olim sub signo et conio Venetorum fabricavit adulterinam monetam ut dicit textus; item dicit de Ungaria et Navarra a monte Pirraneo divisa a Gallia ut hic dicitur. Ultimo dicit quomodo iam Nicosia et Famagosta civitates principales insule Cipri conqueruntur quod leo rubeus, armatura seu signum regni ipsius Cipri ynsule, non discedit in clipeo pictus a latere alterius leonis rubei super bandis, signi modernorum regum Cipri existentium de domo Lucimburge, quorum comitum est tale signum leonis. -Secundo fingit auctor sibi ostendi ibi umbram Traiani imperatoris qui, ut scribit Elinandus, et hic dicitur, dum semel filius eius currens eques in urbe, casu suppeditasset et occidisset quendam puerum cuiusdam muliercule vidue, ita pietate et iustitia consolatus fuit eam, ut dictum eius filium tradiderit adoptivum dicte vidue, que ut mater eius inde semper venerata est, de cuius altera pia iustitia dicti Traiani scripsi in Purgatorio in capitulo X, et quia anima huius Traiani experta est modo, propter eius credere in Christum, vitam beatam, et ante experta fuerat infernalem; ideo subditur hic in textu quomodo nunc cognoscit etc. +{Quando colui che tucto l mondo aluma.} In hoc XX° capitulo auctor se continuando exorditur de celo octave spere quomodo adveniente sero fit stellis splendidum, vocando illos beatos ioviales flaillos, idest ardentes et ignitos splendores, ita dictos a flagro, flagras, quod idem est quod ardeo est. Item vocat eos lapillos pretiosos, parum differentes a gemmis qui in litoribus maris reperiuntur. Item vocat cantus eorum squillos, idest acutas sonoritates; (nam quelibet campana stridula et cum sono subtili et acuto dicitur in Tuscia squilla), tangendo comparative de murmure rivi per saxa cadentis, alludens hiis versibus Virgilii: Ecce supercilio clivosi tramitis undam / elicit illa cadens raucum per levia murmur / saxa ciet, scatebrisque arentia temperat arva. -Et ex hoc Macrobius dicit quod tripliciter Deos loqui contingit, et secundum hanc distinctionem intelligatur hic auctor. +Inde inducit auctor dictum signum talis aquile ad dicendum sibi ut respiciat eius occulos, qui sunt illa pars in aquilis mortalibus que valet directo inspicere in solem - unde Lucanus in VIIII° ad hoc inquit: Atque Iovis volucer, calido dum protulit ovo / implumes natos, solis convertit ad ortus, / qui potuere pati radios et lumine recto / substinuere diem, celi servantur in usu - dicendo quod loco pupille occuli dicti signi fulgebat David, cantor Spiritus Sancti: hoc dicit quod nullus alius propheta scripsit versibus nisi ipse, incipiendo: Beatus vir qui non abiit in consilio impiorum / et in via peccatorum non stetit / et in catedra pestilentie non sedit / sed in lege Domini voluntas eius / et in lege eius meditabitur die ac nocte. / Ideo non resurgunt impii in iudicio / nec peccatores in consilio iustorum, / quoniam novit Dominus viam iustorum etc., et ecce consilium quod cecinit regentibus hunc mundum et de quo hic dicitur. + +Secundo fingit auctor sibi ostendi ibi umbram Traiani imperatoris qui, ut scribit Elinandus, et hic dicitur, dum semel filius eius currens eques in urbe, casu suppeditasset et occidisset quendam puerum cuiusdam muliercule vidue, ita pietate et iustitia consolatus fuit eam, ut dictum eius filium tradiderit adoptivum dicte vidue, que ut mater eius inde semper venerata est, de cuius altera pia iustitia dicti Traiani scripsi in Purgatorio in capitulo X°, et quia anima huius Traiani experta est modo, propter eius credere in Christum, vitam beatam, et ante experta fuerat infernalem; ideo subditur hic in textu quomodo nunc cognoscit etc. + +Tertio ostensa est ibi umbra Ezechie, olim regis Yerusalem, de quo ita scribit Ysaye XXXVIII° capitulo: In diebus illis egrotavit Ezechias ad mortem, et intravit ad eum Ysaias et dixit ei: *Hec dicit Dominus: Dispone domui tue, quia morieris*. Tunc Ezechias faciem convertit ad parietem et orando dixit: *Obsecro, Domine, memento, queso quomodo ambulaverim coram te in veritate et corde perfecto et quod bonum est in occulis tuis fecerim. Et flevit, et factum est verbum Domini ad Ysaiam dicens: *Vade, et dic Ezechie: Dominus audivit orationem tuam et fletum, ecce adicientur diebus tuis XV anni*, quod dicitur hic, quod mortem distulit propter veram penitentiam, subaudi peragendam, quasi dicat non tantum causa vivendi, adhuc addendo quomodo propter hoc iudicium Dei non transmutatur, ut dicit textus hic. Unde in quodam Decreto ita scribitur: Incommutabilis Dei natura sua sepe legitur mutasse promissa (ut Ione III° capitulo), et pro misericordia temperasse sententiam (ut Mathei XII° capitulo et Yeremie XVIII°), unde, licet sit incommutabilis, crebro tamen leguntur eius iuramenta adoperta penitentia. Iurare Dei est a se ipso nullatenus ordinata convellere; penitere vero est eadem ordinata, cum voluerit, immutare, ubi Glosa ait super verbo finalem exponendo in comminationem: Nam ea que Deus dicit commonendo vel comminando bene revocat, sed ea que asserendo dicit non revocat. Et ex hoc Macrobius dicit quod tripliciter Deos loqui contingit, et secundum hanc distinctionem intelligatur hic auctor. Tertio vidit ibi umbram Constantini imperatoris qui cum ipso signo aquile et cum legibus transtulit suam curiam in Greciam apud Constantinopolim, et sic cessit beato Silvestro, tunc pastori Ecclesie, sub bona intentione etc. Quarto vidit ibi Guillelmum olim regem Sicilie et Apulie, que Sicilia, ut hic dicitur, Federicum eius regem vivum plorat et Apulia Karolum. -O beata violentia que vim patienti bonitatem elicit et utilitatem tribuit: ex quo vult auctor in persona dicte acquile ostendere hic ut possibile fuerit propter eorum virtutes dictos Traianum et Ripheum ita esse salvatos, ut dicitur hic Traianum, scilicet baptismo aque et credulitate Christi iam venti. Nam ipsa quoque perempnis regni predestinatio ita est a Deo disposita, ut ad hoc electi ex labore perveniant, quatenus postulando mereantur accipere quod eis Deus ante secula disposuit donare. +Item vidit ibi Ripheum, olim regem Troie iustissimum, de quo Virgilius loquendo quomodo mortuus est a Grecis in excidio Troie, sic ait in secundo: *Procumbit, cadit et Ripheus, iustissimus unus / qui fuit in Teucris et servantissimus equi*, addendo quomodo nunc ibi cognoscit de divina gratia etc., tangendo quomodo ad desiderium illius signi universalis iustitie quelibet res qualis est et qualis esse debet efficitur, et apparet ratione dominii et possessionis. Unde Ysiderus dicit quod Iusticia est ordo et equitas qua homo cum unaquaque re bene ordinatur, cum dicatur ordo conveniens rei collatio. -Et sic predestinatio multis est causa standi, nemini cadendi, unde predestinati non possunt non salvari, presciti licet ab ecterno ubi sint dampnandi et reprobi, tamen possunt salvari, ut scribit Magister in I Sententiarum. Nam et angeli cum vident per essentiam et non tamen omnia sciunt, facit quod dicitur Marci XIII capitulo de nescientia diei iudicii qui quando erit Nemo scit neque angeli neque Filius nisi Pater; Filius dico in quantum homo non in quantum Deus est, nam, ut ipse dicit, qui videt Eum videt et Patrem eius. +Post hec dictum signum, volens satisfacere auctori esitanti quomodo anime predictorum Traiani et Riphei sint ibi, incipit sic ab illis evangelicis verbis Mathei XI° capitulo dicentis: Regnum celorum vim patitur et violenti rapiunt illud, idest virtuosi, nam virtus a vi dicitur; virtuosi enim vim faciunt: sibi primo ardua aggrediendo que sunt supra hominem, secundo adversa patiendo, unde Actuum Apostolorum capitulo XIIII° dicitur: Per multas tribulationes oportet nos intrare in regnum celorum, tertio a placidis abstinendo iuxta illud Ovidii: Est virtus placidis abstinuisse bonis, unde dicit ibi Glosa: Grandis violentia est de terra nasci et celum rapere et habere per virtutem quod per naturam habere non possumus. Et Ambrosius etiam ibi ait: Vim patitur regnum celorum, idest Christus, cui vim facimus non compellendo sed flendo, non provocando iniuriis sed lacrimis exorando, non aggrediendo cum fuste, non saxo, sed mansuetudine et operibus virtuosis. O beata violentia que vim patienti bonitatem elicit et utilitatem tribuit: ex quo vult auctor in persona dicte acquile ostendere hic ut possibile fuerit propter eorum virtutes dictos Traianum et Ripheum ita esse salvatos, ut dicitur hic Traianum, scilicet baptismo aque et credulitate Christi iam venti. Nam, ut scribit Damascenus beatus Gregorius: Ita ardenter precatus est Deum pro ipso quod anima dampnata in Inferno dicti Traiani redivit ad corpus per illam sua gratiam, de qua Psalmista sic ait: Dominus mortificat et vivificat, deducit ad Inferos et reducit, in quo corpore habito baptismo per modicum iterum separata est et salvata, et quia, ut scribit Thomas in IIII° Contra Gentiles: Sicut beata anima immutabiliter perdurat in sua bona voluntate et dispositione, ita anima in Inferno dampnata in sua mala; nam aliter si posset mutare suam voluntatem de malo in bonum, iam non esset eius pena ecternalis; et hoc tangit hic auctor dum dicit quod nunquam in Inferno redditur ad bonum velle (Ripheum iam dictum baptismo flammis idest Spiritus Sancti), cum aspiratione et gratia Dei invisibiliter contingat et eveniat ut in latrone crucifixo cum Christo, de quo baptismo et aliis duobus, scilicet aque et sanguinis plene dicam in capitulo penultimo ubi vide, et sic per gratiam divina credidit in Christum filium Dei venturum; quod tangit hic auctor dicendo quomodo dicti Traianus et Ripheus decesserunt de hoc mundo non ut gentiles, qui gentiles dicuntur illi qui nec baptizati sunt nec circumcisi, ut Saraceni et alii pagani; sed in firma fide credendo dictus Traianus in Christum iam ventum et sic in eius pedibus passis, idest perforatis in cruce, et Ripheus in venturum, et sic in eius pedibus passuris ut dicit textus hic sub illa figura que dicitur sinedoce, que fit scilicet quando pars accipitur pro toto, et intellige auctorem de dicto Ripheo hoc sentire, non assentire, sed ut ostendat quod possibile fuerit quod dictus Ripheus, olim gentilis, salvatus fuerit si dicta gratia divina aspiravit ei adventum Christi, ut hic dicitur. Nam et Dionisius in suo libro de Ierarchiis dicit quod multi gentiles reducti sunt ad Deum per angelos; item Ugo de Sancto Victore ad hoc etiam inquit: Semper et ante legem et tempore legis fuerunt aliqui quibus fides incarnationis revelata fuit, facit quod ait Dominus, Mathei VIII°, dicens: Multi ab Oriente et Occidente venient et recumbent cum Abraam, Isaac et Iacob in regno celorum, dicendo quod ille tres domine fuerunt pro dicto baptismo flaminis dicti Riphei, quas auctor ipse vidit ad dexteram rotam illius currus de quo scripsit in Purgatorio in capitulo XXVIIII°, scilicet Fides, Spes et Karitas, tres virtutes theologice, sequendo in hoc Augustinum dicentem in suo libro De Doctrina Christiana: Multi per has tres virtutes et in solitudine sine codicibus vivunt; ad salvationem autem dicti Traiani veraciter ita assertam hic per auctorem precibus Gregorii, ut supra tetigi, facit quod idem Gregorius ita in suo Dialogo inquit ita dicendo: Optineri nequaquam possunt que predestinata non fuerunt, sed ea que sancti viri orando efficiunt, ita predestinata sunt, ut precibus optineantur. Nam ipsa quoque perempnis regni predestinatio ita est a Deo disposita, ut ad hoc electi ex labore perveniant, quatenus postulando mereantur accipere quod eis Deus ante secula disposuit donare. -Que verba proprie concludunt ad dictas duas species Saturninorum contrariorum sibi, et ad id quod allegorice auctor vult tangere hic dum fingit se non audire ibi sonum vel cantum et splendorem Beatricis et risum, attenta obscuritate unius dictarum specierum et claritate intrinseca alterius et iocunditate, licet exterius tristes tales Saturnini appareant et sine alacritate et cantu. +Ex quibus verbis et aliis premissis tangit de gratia divina et de predestinatione et per consequens de prescientia auctor in hoc capitulo, et quomodo nulla creatura hec attingere potest. Ymo nec ipse anime beate videntes Deum cognoscere possunt ut subditur hic in textu; omnes electos ideo monet nos auctor hic ut refrenemur in iudicando de aliquo salvando vel non salvando vel salvato vel non salvato. Nam ad primum Augustinus in quodam Decreto de dicta gratia ignota nobis ait: Nabucodonosor penitentiam meruit fructuosa (ut Daniel III° capitulo dicitur et Numeri XXV°) nonne post innumeras impietantes flagellatus penituit, et regnum, quod perdiderat, rursus accepit? Pharao autem ipsis flagellis durior effectus et periit (ut dicitur Exodi capitulo VII°) cum pluribus sequentibus hic miror non reddat qui dignum auxilium nimium alto et sapienti cordis diiudicat. Nam, quantum ad naturam, ambo homines erant ambo reges, ambo captivi populum Dei possederant, ambo flagellis admoniti. Quid enim fines eorum fecit diversos nisi quod unus Dei manum sentiens, in recordatione proprie iniquitatis ingemuit, ut Danielis II° et IIII° capitulo dicitur? Alter libero contra misercordiam pugnavit arbitrio et periit, ut dicitur Exodus XIIII° capitulo, Vasis ire, idest malis hominibus, ut ait Apostolus, Ad Romanos VIIII° capitulo; Nunquam Deus reddet interitum nisi spontaneum habere inveniretur homo peccatum quia nec Deus peccatori iuste inferret iram si ex predestinatione Dei cecidisset in culpam ad secundum, scilicet ad id quod de predestinatione sequitur, ut ait Thomas in prima, questio XXII°: Est quedam ratio ordinis aliquorum in salutem ecternam in mente divina existens, iuxta illud Apostuli, Ad Romanos, VIII° capitulo, Quos predestinavit Deus hos vocavit, et quos vocavit hos et magnificavit. Augustinus verum, libro De Predestinatione, ait: Quid est predestinatio nisi destinatio alicuius que semper est in bono et que peccatum sola voluntate hominis comissum aut remictendum novit misericorditer aut plectendum cum iustitia quia sicut prescivit et predestinavit que ipse fecit et ut faceremus dedit, ita quod in malis operationibus numerus sola prescientia Dei intelligenda est. Et sic prescivit tantum mala et non predestinavit que nec ipse fecit nec ut faceremus exegit, unde Iohannes, II° capitulo, dicit de discipulis Christi recedentibus ab eo: Ex nobis exierunt, sed non fuerunt ex nobis; nam si fuissent ex nobis mansissent nobiscum voluntatem exierunt et voluntate ceciderunt, quia insipientes sunt, casuri fuissent ei predestinati si reddissent. Et sic predestinatio multis est causa standi, nemini cadendi, unde predestinati non possunt non salvari, presciti licet ab ecterno ubi sint dampnandi et reprobi, tamen possunt salvari, ut scribit Magister in I° Sententiarum. Et Thomas predictus in prima questio XXIII° ad hoc ait: Reprobatio Dei non subtrahit de potestate reprobati: nam cum dicitur quod reprobatus non potest gratiam adipisci, non est hoc intelligendum secundum impossibilitatem absolutam, sed secundum conditionatam sicut necesse est quod predestinatus salventur necessitate conditionata que non tollit libertatem arbitrii. Unde dicitur Osee capitulo XIII°: Ex te perditio tua, ex me auxilium tuum; unde et Gratianus in suo Decreto concludit ex dictis premissis Augustini sic dicendo: Non ergo necessitatem facit correctionis vel obdurationis divina predestinatio seu prescientia, cum boni per gratiam corrigantur, et libero arbitrio mali pereant, cum vitia nostra humane ascribuntur mentis arbitrio quod divina clementia in electis misericorditer vertitur ad bonum, in dampnandis iuste relinquit ad malum. Ad tertium et ultimum quod hic tangitur, scilicet de incertitudine humana nostra, ait Thomas in Summa De Vitiis et Virtutibus, allegando Ecclesiastes, capitulo VIIII°: Ibi sunt iusti et sapientes, quorum opera sunt in manu Dei, et tamen nescit homo utrum amore vel odio dignus sit, et licet homo presentialiter certus esset de bonitate sua vel malitia aliena, finaliter tamen incertus est. Nam, licet proximus tuus in presenti fit homicida vel Iudeus vel Sarracenus, forte in Dei providentia est de ordine cherubinorum vel seraphinorum, licet etiam tu modo sis bonus, forte in presentia Dei eris Inferno afixus. Unde in dicto Ecclesiastes, capitulo VIII° dicitur: Vidi impios sepultos, qui cum viverent in loco sancto erant et laudabantur in civitate quasi iustorum operum, vidit Salamon spiritu prophetico in Inferno sepultos qui in mundo sancti credebantur. Ad id adde quod tangit hic textus quomodo etiam sancti et anime beate videntes Dominum non agnoscunt omnes electos. Ait Thomas in prima, questio XIIa: Intellectus creatus videndo divinam essentiam non videt in ipsa omnia que Deus facit vel facere potest, cum nullus intellectus totaliter Deum comprehendat, que est ipsa prima causa, et ecce quod ait auctor hic dum dixit: Che la prima cagion non veggon tota, scilicet aspectus intellectualis creati predicti. Nam et angeli cum vident per essentiam et non tamen omnia sciunt, facit quod dicitur Marci XIII° capitulo de nescientia diei iudicii qui quando erit Nemo scit neque angeli neque Filius nisi Pater; Filius dico in quantum homo non in quantum Deus est, nam, ut ipse dicit, qui videt Eum videt et Patrem eius. -Post hec auctor fingit se ibi reperire umbram Petri Damiani, viri venerabilis olim in scriptura et sancta et contemplativa vita, et sibi dicere de karitate ardente dispariter inter dictis spiritis secundum diversitatem eorum splendoris, ita quod non maior amor movit enim solam ad sibi ibi congratulandum. +{Già eran gli occhi miei refissi al volto.} In hoc XXI° capitulo et in sequenti auctor, tractando de planeta et celo Saturni et de beatificatis sub eius influentia, fingit primo se cum Beatrice ascendisse dictum celum, nec ibi cantum et sonum se audisse, nec ipsam Beatricem etiam ridere vidisse, ratione assignata hic in textu, tangens etiam quod scribit Ovidius in III° de Semele combusta propter se videre velle Iovem in essentia divina cum visu mortali, de qua ystoria fabulosa plene scripsi in Inferno in capitulo XXX°; dicendo inde auctor quomodo tunc dictus planeta radiabat sub signo Leonis deorsum hic mestus (alibi mistus) de suo valore, idest de sua virtute infusiva. In quibus verbis sic premissis vult ipse auctor tangere de natura et complexione et influentia dicti Saturni; nam, in quantum textus et lictera dicant, mistus tangit de misto idest de duplici effectu ipsius stelle, de quo sic dicitur in Alchibitio: Sub infusione Saturni due species hominum cadunt, una quarum grossa est et inculta, puta illorum qui grosse, nigre et inculte capillature sunt, decentes vestes spernentes; alia est illorum qui in heremis et in solitudine religiose ad contemplativam vitam in totum se dant, monastice et heremitice abominantes omnia secularia ac in silentio et castitate vigentes. Ad quam hanc secundam speciem respiciens, Iuvenalis ait: Credo pudicitiam Saturno rege moratam / in terris visamque diu etc.; in quantum vero textus dicat hic mestus, vult tangere auctor quod ait Albericus in suo Poetario dicens: Saturnum mestum fore puta bello victum, et de regno expulsum vel quia eius stella mestitiam in suo ortu semper denuntiat; nam et in signo Capricorni graves pluvies inducit, in signo Scorpionis grandines et fulmina et ventos: ex quo dicitur stella frigida et nociva et per consequens inconformis dicto signo Leonis calidissimo, unde ni mirum si ibi tristatur, unde Lucanus in primo: *Summo si frigida celo / stella nocens nigros Saturni accenderet ignis, et Anticlaudianus: Morbida Saturno quid mundo stella minetur, et subdit, describendo ita hunc celum et dictam naturam huius planeti, Saturnique domos tractu maiore iacentes / intrat et algores yemis brumeque pruinas / horret et ignavum frigus miratur in extu. / Illic fervet yems, estas algescit et extus / friget, delirat splendor, dum flamma tepescit. / Hic tenebre lucent, hic lux tenebrescit et illic / nox cum luce viget et lux cum nocte diescit. / Nec tamen a cantu sonus eius degener errat, et comitum voces vox provenit huius adulto / concentu quem non cantus obtusio reddit / insipidum, cui dat vocis dulcedo saporem.* Que verba proprie concludunt ad dictas duas species Saturninorum contrariorum sibi, et ad id quod allegorice auctor vult tangere hic dum fingit se non audire ibi sonum vel cantum et splendorem Beatricis et risum, attenta obscuritate unius dictarum specierum et claritate intrinseca alterius et iocunditate, licet exterius tristes tales Saturnini appareant et sine alacritate et cantu. Et ecce quod tangit hic auctor sub tropologico, idest morali sensu, ut doceat claustrales et solitarios contemplativos heremitas quomodo vivant in silentio et mestitia in hoc mundo contemplando supernam vitam, unde Eugenius papa in quodam Decreto, hoc docendo, etiam sic ait: Sedeat monacus et religiosus solitarius et taceat: mundo enim mortuus est, Deo autem vivit: agnoscat nomen suum (nam dicitur monacus a monos, quod est unus, et acos tristis). Et quia talis dulcedo contemplativa non potest percipi per doctrinam, sed solum per experientiam, fingit auctor ita Beatricem, idest Sacram Theologiam, non sibi ridere hic, ut dictum est, idest non sibi promere talia ut excedentia humanos intellectus. Unde etiam Phylosophus ait: Solitarius aut bestia aut plus homine, et cum a gratia divina hoc habeat, non a natura humana vel loco talis virtuosus saturninus. Unde Gregorius in quodam Decreto ait: Quelibet occulta loca sine gratia animam salvare non possunt; nam Loth (ut legitur Genesis XVIIII°) in perversa civitate iustus fuit: in monte peccavit, et angelus in celo, ac primus homo in terresti Paradiso. Ideo loquitur auctor ita hic de karitate ardente inter hos tales saturninos virtuosos, ut dicit hic textus et in sequenti capitulo, per quam karitatem et gratiam supradictam predicti solitarii contemplantes saturnini constantes manent contra versutiam diaboli temptantis magis eos tales quam alios. Unde in quodam Decreto dicitur: Conatur nanque diabolus a principio sue ruine karitatem vulnerare, sanctorum operum, dulcedinem invidie felle inficere: dolet enim karitatem, quam in celo nequit habere, homines constantes ex lutea materia in terra tenere, unde Yeronimus, scribens ad Rusticum monacum, monet eum: Vel vacet contemplationi vel aliquid operis faciat ut diabolus spem inveniat occupatam. De allegoria vero huius scalini, de quo hic dicitur, dicam in sequenti capitulo. -Ultimo dicit dicta umbra quomodo fuit professa in heremo et monasterio Sante Crucis de la Vilana, posito in monte Catrie in comitatu Eugubii in ducatu Spoletano, qui mons Catrie ut gibbus tumuit in illis saxis, idest in illis montibus altis, adeo quod interdum tronitua inferius personant in aere. Si ergo, subdit dictus Leo papa, animal mutum insipientiam prophete reprehendit, multo magis subditi prelatos suos delinquentes reprehendere possunt et accusare licite etc. +Post hec auctor fingit se ibi reperire umbram Petri Damiani, viri venerabilis olim in scriptura et sancta et contemplativa vita, et sibi dicere de karitate ardente dispariter inter dictis spiritis secundum diversitatem eorum splendoris, ita quod non maior amor movit enim solam ad sibi ibi congratulandum. Ex quo vertit se auctor ad querendum cur predestinata ipsa umbra fuit, que respondet in effectu sibi, ut Augustinus super Iohannem ita dicens: Non est dare per nos rationem cur hoc magis quam illud fiat, nisi quia ita Deus voluit et quia hoc sit; noli velle iudicare si non vis errare, sicut ex simplici voluntate artificis dependet, ut iste lapis sit in ista parte muri et ille in illa, et, ut auctor retrahat homines a querendo de talibus, inducit dictam umbram ita arguere circa hoc per locum a maiori, dicendo quod mens, idest anima nostra que in celo lucet separata in visione deitatis, hic in terra coniuncta corpori fumat, idest tenebrescit et cecutiat illius respectu, unde concludendo dicit quomodo ergo videre et apprehendere potest hic in terra id quod videre non potest esto quod celum assummat, idest assumpserit eam, quasi dicat multo longe minus. -Ibi incipit tractare de octava spera et eius celo; tangit enim primo hic prohemialiter de spata, idest de vindicta divina, quomodo non percutit cito ad voluntatem cupientis vicere et ferire, nec tarde ad iudicium percussi. +Ultimo dicit dicta umbra quomodo fuit professa in heremo et monasterio Sante Crucis de la Vilana, posito in monte Catrie in comitatu Eugubii in ducatu Spoletano, qui mons Catrie ut gibbus tumuit in illis saxis, idest in illis montibus altis, adeo quod interdum tronitua inferius personant in aere. Qui montes sunt intra duo litora Ytalie, scilicet maris Leonis ibi in dicto ducatu, et maris Adriatici, ita ut aque cadentes a dextera costa dictorum montium currant ad dictum mare Leonis, et cadentes a sinistra currant ad dictum mare Adrianum, tangendo de latria, ut patet in textu (dicitur enim latria cultus debitus soli creatori Deo, sicut dulia dicitur cultus factus alicui creature, puta soli vel lune, et superstitio cultus factus ydolis, ulterius dicendo dictus spiritus quomodo fuit ibi contamplativus, et Petrus Peccator eius contemporaneus eodem modo tunc erat in monasterio Sancte Marie in portu prope Ravennam; item quomodo etiam in eius senectute factus est cardinalis, reprehendendo cardinales modernos auctor in eius persona, ut patet in textu, delirantes a Cephas, idest a beato Petro, suo nomine ita vocato secundum Ysiderum et sonat caput Apostolorum, et a magno vase Spiritus Sancti, idest a Paulo, illos scilicet lascivos in suo gestu et equitatura, contra quos sic ait Bernardus: Quomodo in itinere procedunt nitidi et ornati circumamicti varietatibus tanquam sponsa procedens de talamo. Item et Amos propheta, de talibus lascivis prelatis, VI° capitulo, ait: Ve qui opulenti estis in Syon et confidentes in monte Samarie; optimates, capita populorum, ingredientes pompatice domum Israel. Et qui comeditis agnum de grege. Ad idem Thomas: Christus non legitur equitasse, sed tantum semel asinasse, unde Zacharie VIIII°: Ecce rex tuus venit tibi iustus, et salvator ipse pauper, et ascendens super asinam et pullum eius, unde Bernardus: Intollerabilis impudentia est, ubi se exinanivit maiestas, infletur vermiculus et tumescat. Nam cardinales custodes sunt Ecclesie, ita dicti quia sicut a cardine regitur hostium, ita per eos Ecclesia, ideo nec in eis debet esse lascivia, de qua hic tangit et propter quam beatus Yeronimus recessit a cardinalatu et peregrinando aput Bethlem vitam suam finivit. Et ut excusem auctorem ita reprehendentem hic et alibi dictos cardinales et alios prelatos adduco Leonem papam in quodam Decreto sic dicentem: Si nos qui aliena debemus peccata corrigere peiora comittimus, certe non veritatis discipuli, sed, quod dolentes dicimus, erimus pre ceteris erroris magistri; nam cum Balaam ariolus iret ad maledicendum populum Dei (ut legitur Numeri XXII° capitulo), angelus Domini asine, cui insidebat, in via se opposuit, et, evaginato gladio, eam ab itinere conpescuit, et dum Balaam illam confligeret verberibus, in vocem ipsam asina prorupit et vesanial ipsius prophete redarguit. Si ergo, subdit dictus Leo papa, animal mutum insipientiam prophete reprehendit, multo magis subditi prelatos suos delinquentes reprehendere possunt et accusare licite etc. -Nam dicit Phylosophus in sua Metaura quod Fulmen generatur in nube spissa de spissitudine ipsius nubis, qui per impetum motum a vaporibus siccis et calidis non valentibus exalari propter dictam spissitudinem nubis frigide descendit in terram et corruscat in aere propter siccitatem, fingendo in turba dictorum beatorum auctor sibi hic apparuisse Dominam Nostram ac Apostolos ut dapes, idest comestiones, eum ita spiritualiter letitia reficientes, quod excessit se ipsum, ut dicitur hic in textu. Inde fingit dictam Dominam Nostram elevari postea a dicto choro angelorum aput eius sementiam, idest aput Christum eius filium ita descendentem et ascendentem ibi, ut visus auctoris, idest intellectus, posset pertangere talia quasi comparative ad solem, qui interdum solo calore frangit nubem radiando per partem fractam alia umbram facientem, ut dicit hic auctor se iam vidisse in prato florido cooperto umbra nubis in parte et in parte inradiato a sole, ut etiam patet nobis sepe per experientiam, dicendo inde quod reale mantum, idest celum nonum omnium voluminum, idest omnium aliorum celorum continens distabat ita sibi ibi, ut dicit textus. +{Oppresso di stupore a la mia guida.} In hoc XXIII° capitulo auctor continuat se ad precedentem materiam usque ibi: {La bella donna dietro a lor mi pinse}. Ibi incipit tractare de octava spera et eius celo; tangit enim primo hic prohemialiter de spata, idest de vindicta divina, quomodo non percutit cito ad voluntatem cupientis vicere et ferire, nec tarde ad iudicium percussi. Ad idem Valerius ita inquit in I° in titulo De Neglecta Religione: Lento enim gradu ad vindictam sui divina ira procedit tarditatemque supplicii gravitate compensat, et Seneca in libro De Providentia ad hoc etiam ait: Eos quibus Deus indulgere videtur, et quibus parcere, mollis apparet, venturis malis eos servat. -Inde iterum respondet auctor quomodo habet certam fidem sine ullo forsan, et quomodo illam habet et percipit a Scripturis Veteris et Novi Testamenti et a sillogismo concludente sibi eam hoc modo: si Deus communicat sua bona ut communicat et iustus remunator est ut est, dabit ergo bonis bona et malis mala +Deinde fingit auctor ibi etiam se reperire umbram Sancti Benedicti dicentis sibi de Cassino monte, ut patet in textu hic; unde sciendum est quod in Apulia, in contrata Sancti Iermani, est quidam mons altissimus vocatus mons Calvus cum quo unitur quidam alius mons vocatus Cassinus minor eo, in cuius Cassini culmine est monasterium ipsius Sancti Benedicti. Et ecce quod vult hic tangere auctor dicendo ille mons, scilicet dictus mons Calvus cui Cassinus predictus mons est in eius costa etc. Gregorius vero de hoc in suo dialogo ita dicit: Castrum quoque quod Cassinum dicitur in excelsi montis latere situm est, qui mons Calvus predictus, distenso sinu hoc idem castrum recipit et per tria miliaria in altum se subrigens, et velud ad aera tendens cacumen ubi vetustissimum fanum fuit, in quo ex antiquorum more gentilium a stulto rusticorum popolo Appollo colebatur, circumquaque etiam in culto demonum luci subcreverant in eodem tempore infidelium insana multitudo sacrificiis sacrilegis insudabat; ibi itaque vir Dei, scilicet ipse beatus Benedictus, perveniens contrivit ydolum, subvertit aram, succidit lucos, atque in ipso templo Appollinis, in quo dicta ara erat, ecclesiam sancti Iohannis Baptiste construxit et circumstantes gentes ad fidem Christi reduxit, qui Christus evangelicam veritatem in terram idest in hunc mundum adduxit, ut dicitur hic in textu, unde Iohannis I° capitulo dicitur: Lux per Moysem data est, gratia et veritas per Christum; et subdit in VIII° capitulo: Ita etiam veritatem locutus sum quam audivi a domino; in medio cuius montis Beatus predictus Benedictus instituit monasterium sub titulo Beati Martini quod dicitur Casinense, et ibi mortuus est et sepultus, licet postea Floracenses monaci inde eius corpus furati sunt; dicendo inde dicta umbra quomodo ibi cum ea sunt Macharius et Romoaldus et alii sui fratres, qui contemplando contenti fuerunt suis claustris in quibus habent vitam ut pisces in aquis, ut dicitur in Decreto quodam. -Ultimo querit Petrus quid ipse auctor credit, et unde eius credulitas processit, cui respondendo dicit primo auctor quomodo fervore fidei ipse Petrus vicit currendo versus sepulcrum Domini, audito a Magdalena quod corpus Domini ablatum foret, pedes iuniores, scilicet Iohannis Evangeliste: nam, licet ambo currerint illic et Iohannes preierit, tamen solus Petrus intravit sepulcrum, ut scriptum est Iohannis ultimo capitulo. Alia per se patent. +Inde inducit auctor eam sibi dicere volenti eam videre apte quomodo hoc videbit in celo Impireo, ubi omne desiderium est impletum et ubi omnis eius pars est ut semper fuit, subdendo quomodo non est in loco spera dicti celi Impirei, in quo tangere vult quod ait commentator in IIII° Physicorum dicendo: Omne corpus determinatur per longitudinem, latitudinem et profunditatem. Locus igitur est terminus continentis immobile primum, et ideo medium celi, hoc est centrum terre et ultimum ad nos circularis loci mutationis; celum enim non est alicubi totum, nec in aliquo loco est et propter hoc terra est in aqua, aqua in aere, aer in ethere, ether in celo, celum vero amplius in alio. -Inducit inde Beatricem dicere beato Iacobo quomodo ipse auctor spem immensam habebat, ne se iactaret, et id subdit quod sibi conceditur ut veniat de Egypto, idest de servitute huius mundi, in Yerusalem, idest ad civitatem celestem, que est visio pacis, idest finis nostrorum bonorum, ut Augustinus interpretatur in XVIIII De Civitate Dei, antequam militare ipsius auctoris, idest eius vivere corporale, sit prescriptum idest completum. +Item dicit quod non impolat se, idest non habet polos super quibus volvatur ut alii celi, tanquam quoddam immobile, usque ad quod celum Impireum ascendit scala de qua hic in textu dicitur, et quam Iacob vidit in somnio, ut legitur Genesis capitulo XXVIII°, plena angelis, que allegorice figurat altitudinem religiose contemplative vite que facit hominem attingere contemplative Deum. Nam dormire in itinere, ut fecit Iacob dum talia vidit, dicit Augustinus, quod est in via huius seculi ab impedimento secularium actionum quiescere, unde Canticorum V°: Ego dormio et cor meum vigilat, et Genesi XXXII° capitulo ad hoc etiam dicitur: Amor presenti seculi deficere debet in viris contemplativis; et Tullius in hoc etiam sic inquit: Religio est, que superioris cuiusdam nature quam divinam vocant, cerimoniam affert, conquerens dicta umbra de suis monacis modernis minime ascendentibus tale scala ut hic patet in textu, tangendo etiam incidenter contra dictos monacos, quod sic ait beatus Bernardus dicens: Facultates ecclesiarum patrocinia sunt pauperum, et sacrilega mente subripitur quicquid ministerii et dispensatores, non autem domini vel possessores, ultra victum et vestitum accipiant, arguendo contra pravos religiosos per hanc talem conclusionem: si Deus iam fecit Iordanum flumen regredi ad eius ortum et fontem, et mare rubrum divisit - ut libro Exodi capitulo VIII° et VIIII° et in Psalmo ubi dicitur: Quid est tibi, mare quia fugisti, / et tu Iordanus quia conversus es retrorsum? quanto magis miraculose poterit adhibere succursum in predictis. -Post hoc, premissum talem examen Spei, fingit auctor ibi apparuisse umbram dicti Iohannis Evangeliste claram ut solem, quod volens transumptive ostendere dicit quod si in signo Cancri foret unum tale cristallum, idest lumen, eo quod oppositum est signo Capricorni a medio decembris, ubi incipit sol ingredi dictum Capricornum, in quo manet usque ad medium Ianuarii, esset solum unus dies in uno mense in yeme, cum occidente sole in dicto Cancro oriretur in dicto Capricorno vicissim, vocando auctor hic in persona Beatrici Christum pellicanum. In eo quod hic dicitur, videlicet quomodo per aspectum beati Iohannis ipse auctor cecutiatus erat quod non videbat Beatricem contra aliquid aliud, nichil aliud vult allegorice tangere nisi quod volendo profunditatem scripture ipsius Iohannis intimare, homo deficit in intellectuali visu et theologico, et maxime in eius Apocalipsi. +Et hoc pro dicta prima parte: ad secundam fingit se auctor fore elevatum ad celum stellatum octave spere et ad signum Geminorum quod sequitur signum Thauri secundum cursum planetarum, congratulando stellis eius ut dicit textus, ac dicendo quomodo ipse auctor natus fuit sub ascendente Solis tunc existentis in eis, quod signum Geminorum dicitur domus Mercurii, qui significator est scientie et scripturarum et ingeniositatis, ideo auctor ita hic loquitur. Inde, vilipendendo hunc globum terre qui Respectu celi, ut ait Ptolomeus in suo Almagesto, est sicut punctus in circulo, loquitur despiciens eum, ut dicit textus, sequendo Senecam dicentem in suo I° libro De Naturalibus Questionibus: Non potest quis ante contempnere ista mundana quam totum circumit mundum et terrarum orbem superne despiciens; ipse quilibet sapiens, dicet: Hoc est illud punctum quod inter tot gentes ferro et igne dirimitur? Quantum enim est quod ab ultimis litoribus Yspanie usque ad Yndiam iacet? Paucorum dierum spatium si navem suus ventus implevit. Item et Boetium in II° dicentem: Omne terre ambitum ad celi spatium puncti constat tenere rationem, ut, si ad celestis globi magnitudinem conferatur, nichil spatii habere prorsus iudicetur. Nam si quantum maria et paludes premunt subtraveris, vix angustissima area relinquetur, unde Macrobius: Omnis terra que colitur parva ynsula est circumfusa occeani mari; et ecce quod subicit hic auctor de areola in diminutivo nomine dicendo quomodo ita despiciendo vidit filiam Latone, idest luna, sine umbra illa de qua dixi supra in capitulo II°, item quomodo substinuit aspectum solis, quem poete dicunt filium Yperionis, unde Ovidius in IIII°: Dissipat hunc radiis Yperione natus uterque, item vidit Mercurium filium Maie, et Venerem filiam Dionis vicinantes solo, ut dicit hic textus; item vidit Iovem temperantem frigiditatem Saturni sui patris et caliditatem Martis eius filii, ut hic in fine dicitur. -Ad id quod dicitur de gonna, idest tunica, dicit Galienus quod Nostrum videre est in humore cristallino, inter quem et tunicam corneam interponitur alia quedam tunica post quam est alius humor dictus albugineus, inter quem et dictum cristallinum est tela aranea, cuius foramen est pupilla per quam spiritus visivus procedit. Inde vult auctor allegorice concludere ut, completo tractatu dicti Iohannis scribentis ita excelse quod eius visus intellectualis cum teologica scientia sua scripta attingere non potuit, cepit per Beatricem, idest per teologicam scientiam circa alia celestia prosequendo videre. +{Come laugiello tra lamate fronde.} In hoc XXIII° capitulo auctor, continuando se cum secunda et ultima parte precedentis capituli, exordialiter inter alia tangit hoc quod ait Glosa super quadam lege ita dicente: Cuiusque diei maior pars est horarum septem primarum ratio, quia difficilius ascendit sol in mane quam descendat post meridiem, allegando Ovidium dicentem in personam solis Phetonti eius filio volenti regere currum eius: Ardua prima via est etc. Que ratio est falsa considerata natura solis, sed vera considerata exercitatione hominis: et ecce quod dicit hic auctor de plaga orientali in qua sol monstrat minorem festinationem etc.; post hec, premictit quod hoc celum stellatum octave spere universale esse totius mundi contentum a nono celo primo mobili partitur per diversas essentias sicut diversas habet in se et infinitas stellas et constellationes sicut particulariter partiuntur celi septem planetarum, ut dicit iste auctor supra in II° capitulo circa finem huius Paradisi subdendo ibi: {El ciel cui tanti lumi fanno bello, / dalla mente divina che·llo volve / prende lymage e fassene suggiello}. Et ecce quod anagogice tangit hic auctor dum fingit Christum et sapientiam divinam hic desuper accendere ut solem de sua karitate ita hos beatos spiritus, quasi ostendat quod dictum celum non fructificavit et breviter aliquos nisi ipsum Christum et eius fidem, qui, de se loquendo, ait Iohannis X° capitulo: Ego sum hostium ovium; et ecce quod ait hic auctor, quomodo scilicet apparuit, stratus inter celum et terram, ipse Christus, accipiendo hic comparative Triviam pro luna, ita vocata a poetis eo quod in triviis lucet, et Nimphas pro aliis stellis, tangendo post hec comparative hic de natura fulminis, sicut ait Lucanus in I° sic dicens: *Qualiter expressum ventis per nubila fulmen / etheris impulsi sonitu mundique fragore / emicuit rupitque diem populosque paventes / terruit obliqua perstringens lumina flamma / in sua templa furit nullaque exire vetante, / materiam magnamque cadens magnamque revertens / dat stragem late sparsosque recoligit ignes.* Nam dicit Phylosophus in sua Metaura quod Fulmen generatur in nube spissa de spissitudine ipsius nubis, qui per impetum motum a vaporibus siccis et calidis non valentibus exalari propter dictam spissitudinem nubis frigide descendit in terram et corruscat in aere propter siccitatem, fingendo in turba dictorum beatorum auctor sibi hic apparuisse Dominam Nostram ac Apostolos ut dapes, idest comestiones, eum ita spiritualiter letitia reficientes, quod excessit se ipsum, ut dicitur hic in textu. Inde fingit dictam Dominam Nostram elevari postea a dicto choro angelorum aput eius sementiam, idest aput Christum eius filium ita descendentem et ascendentem ibi, ut visus auctoris, idest intellectus, posset pertangere talia quasi comparative ad solem, qui interdum solo calore frangit nubem radiando per partem fractam alia umbram facientem, ut dicit hic auctor se iam vidisse in prato florido cooperto umbra nubis in parte et in parte inradiato a sole, ut etiam patet nobis sepe per experientiam, dicendo inde quod reale mantum, idest celum nonum omnium voluminum, idest omnium aliorum celorum continens distabat ita sibi ibi, ut dicit textus. -Nam tunc dies erat duodecim horarum, scilicet in medio Martii quando sol procedit per duos quadratos aspectus in die solari, quorum quilibet est nonaginta graduum, sive sex horarum, et sic cum tunc ibi in sexta die predicta sol processit per tantum spatium temporis sequitur quod mutaverit dictum aspectum quadratum ulterius procedendo, et sic eius horam sextam in alium aspectum quadratum. +Item dicendo subsequenter quomodo dicti apostoli remanserunt ibi canendo id quod cantat Ecclesia dicendo: Regina celi, letare, alleluia! / Quia quem meruisti Christum portare, alleluia. Qui apostoli, subdit hic auctor, fuerunt in hoc mundo arce ubertatis et boni satores sanctorum verborum et operum, unde de eis dicitur: In omnem terram exivit sonus eorum / et in fines orbis terre verba eorum. Item dicit inde auctor quomodo ibi vivitur de illo thesauro, idest de gratia Dei illa de qua legitur Numeri XX° capitulo, ubi scribit quod Moyses et Aron eius frater rogaverunt Deum pro populo Israel sitiente in deserto, dicentes *Aperi ei thesaurum tuum*, qui tunc ait: *Percutite virga silicem ut fons oriatur*, et, ita facto, satiatus est populus. In quo deserto dimisit, dicitur hic, dictum populum, idest non obfuit ei aurum quod Balac, rex Moabitarum, promicti fecit Balaam prophete si malediceret dictum populum in dicto deserto. Qui Balaam respondit nuntiis dicti regis sic: *Si dederat michi Balac plenam domum suam argenti et auri non potero mutare verbum Dei mei ut plus vel minus loquar, ut hec, eodem libro Numeri XXII° scribitur, et facit ad id quod de fletu hic tangit quod ait Psalmista ad hoc dicens: Super flumina Babilonis / illic sedimus et flevimus / dum recordaremus etc. -Per que fingit hic auctor erubuisse, recitando hec ita dictum beatum Petrum, et transcoloratum fuisse, sicut si Iuppiter, planeta albus, efficeretur Mars, planeta rubeus, ut dicit textus hic, obiciendo contra modernos pastores ipse Petrus hic quomodo Ecclesia militans Christi non fuit instituta de sanguine ipsius Petri martirizati per Neronem, nec de sanguine Lini pape martirizati per Saturninum consulem romanum, nec de sanguine Cleti pape martirizati per Titum Vespasianum, nec de sanguine Sisti pape martizati per Adrianum imperatorem, nec de sanguinem Pii pape martirizati per Anthoninum Pium imperatorem, nec de sanguine Calisti pape martirizati per Anthoninum Caracallam, nec de sanguine Urbani martirizati per Anthoninum sequentem imperatorem, ut esset questus auri, idest pecunie, sed aquisitio celestis glorie. Item obicit quomodo dicti pastores favent Guelfis non sic Ghibellinis, item obicit de clavibus pictis in vexillis eorum et de sigillis sculptis sub figura ipsius Petri, ut dicit hic textus. Ego scio quoniam intrabunt post discessum meum lupi rapaces in vos non parcentes gregi, precando inde dictus Petrus ut providentia divina, que defensavit gloriam, idest monarchiam mundi secularem in persona Scipionis contra Annibalem in urbe romana, ut provideat monarchie spirituali ita labenti. +{O sodalitio electo alla gran cena.} In hoc XXIIII° capitulo auctor exordialiter inducit continuando se Beatricem alloqui dictum collegium et consortium Apostolorum, vocando illud sodalitium, quod dicitur societas commensalis, iuxta illud: In bello socii, comites in calle feruntur / officium collega facit discusve sodales, similando dictas animas Apostolorum cometis illis que faciunt de se quoddam rotundum, non autem caudam. Dicit enim Phylosophus in I° Methaurorum: Cometa est exalatio calida et sicca in superiore parte aeris, ab igne condensata, non ita valde ut longo tempore duret, neque ita debiliter ut cito extinguatur, apparens interdum caudata, interdum ut corona, ut in casu nostro hic. Item similat eas carolis (dicitur carola tripudium quoddam quod fit saliendo ut Neapolitani faciunt et vocant). -Et ulterius dicit auctor quod magis sibi patefactus fuisset situs huius areole, idest huius nostre quarte partis terre habitabilis, nisi quod sol procedebat sub eius pedibus per unum signum, scilicet Thauri, et plus existente auctore tunc secundum eius fictionem in signo geminorum, et sic directo ultra medium huius emisperii versus orientem videre non poterat propter orbitantem et spericam formam globi terre. Est enim circa premissa advertendum quod ab equinoctiali circulo citra versus septemptrionem terra habitabilis partitur per septem lineas per longitudinem de Oriente in Occidentem procedentes, que climata dicuntur, idest portiones, et vocantur secundum auctorem Spere longitudo climatis linea deducta ab Oriente in Occidentem eque distans ab equinoctiali; nam longitudo dicti primi climatis maior est longitudine secundi et longitudo secundi maior est longitudine tertii, et sic de singulis gradatim, et hoc propter angustias spere, unde Phylosophus in II Methaurorum dicit quod Longitudo terre habitabilis ita se habet ad latitudinem sicut quinque ad tria, hoc est quod in triplo superat longitudo latitudinem; extenditur enim quodlibet dictorum climatum per quadringenta miliaria in latere, sub quorum primo et secundo est Affrica, sub tertio Yerusalem, sub quarto Roma, sub quinto Lumbardia, sub sexto Alamania. +Post hec auctor, ut quisquam fidelis christianus videat quicquid habeat credere et quomodo in fide nostra et sperare et amare, inducit tres de dictis Apostolis ipsum examinare super tribus virtutibus teologicis, scilicet super fide beatum Petrum, in quo Fides magis invaluit - adeo quod, ut dicitur hic in textu et scribitur Mathei XIV° capitulo: Semel vocatus a Christo exivit de navi et ambulavit super aquas maris - super spe beatum Iacobum et super karitate beatum Iohannem eius fratrem. Querit igitur hic Petrus primo ab ipso auctore quid est Fides, cui auctor respondet quod eius quidditas, idest diffinitio, videtur sibi illa quam facit Apostolus, Ad Hebreos, XI° capitulo, dicens: Fides est substantia sperandarum rerum et argumentum non apparentium. Iterum querit Petrus ut auctor explicite dicat qualiter intelligit dicta verba Apostoli, cui auctor sic ait, quod ea que ibi cernit in hoc mundo sunt solum in credulitate, super qua fundatur et substantiatur alta, idest celestis spes nostra. Ideo dicta Fides de substantia capit intenzam, idest intellectum, et quia oportet hominem in hoc mundo silogizare a dicta credulitate solummodo sine alia aliqua visione et scientia, ideo dicta Fides intenzam, idest intellectum argumenti, idest probationis, sequitur ita dicendo exponens dictam diffinitionem Fidei, et primo hec verba: Fides est substantia sperandarum rerum, idest quia per Fidem in nobis speranda subsistunt, scilicet illa bona ecterna que desideramus, scilicet immortalitas et cetera que in nobis iam per fidem subsistunt et in ultimo per experientiam, et quia sperare debemus quod dictum est a prophetis esse futurum; item dicitur Argumentum non apparentium, idest probatio, quia si quis dubitat, inde non potest ei probari humana ratione, puta de partu virginis, in quo non habemus aliud argumentum nisi quam Prophete et alii qui per Spiritum Sanctum locuti sunt, quos Deus nullo modo falleret, cum in hiis loqueretur et miracula faceret et cum ex maxima parte eorum que iam dixerunt patent completa, unde alia non sunt dubitanda compleri, reprehendendo incidenter sophistas ut dicit hic lictera. Dicitur enim sophista ille qui callidis verbis et sillogismis celeriter quicquid vult approbat falsa concludens, unde de talibus dicitur in Ecclesiastico in capitulo XXXVII°: Qui Sophistice loquitur odibile est et omni re defraudabitur, non enim data est illi gratia a domino etc. Inde iterum respondet auctor quomodo habet certam fidem sine ullo forsan, et quomodo illam habet et percipit a Scripturis Veteris et Novi Testamenti et a sillogismo concludente sibi eam hoc modo: si Deus communicat sua bona ut communicat et iustus remunator est ut est, dabit ergo bonis bona et malis mala. -Nam supra eum non potest esse naturale corpus tendens ad centrum ut terra et aqua vel tendens supra ut aer et ignis, vel circulare, ut est in superficie externa sub isto nono celo: nam si ibi esset, foret violentum corpus quod natura non patitur; et ideo dicitur hoc in textu quod solum lux et amor uno circulo comprehendit eum, scilicet celum Impireum incorporeum, sicut comprehendit dictum nonum celum alios celos; nam elementa elementata comprehenduntur et continentur a celis et a speris planetarum, et ipsi celi planetarum ab octava spera, et ipsa octava spera ab hoc nono celo, et ipsum nonum celum ab Impireo. +Instat Petrus adhuc dicendo: unde auctor habet quod pagina Veteris et Novi Testamenti, ut ipse hic dicit, fuerit locutio Spiritus Sancti? Et respondet auctor: propter miracula que non a natura sed a Deo solum procedunt, scripta in utraque dicta pagina, de quibus sic ait Thomas in III° Contra Gentiles: Miraculum est quod preter ordinem in rebus comuniter institutum divinitus fit, unde ipse probat ibi solum Deo competeret miracula operari. Adhuc Petrus replicando sic infert ibi quod dicta miracula ita fuerint ut dictum est vel scriptum et dicitur; cui auctor sillogistice sic respondet concludendo: aut dicta miracula fuerunt, ut scribitur, et habetur intentum meum, aut non fuerunt, et mundus revolvit se ad fidem Christi solum per ipsum Petrum et alios discipulos abiectos, et hoc est miraculum vincens omnia alia miracula, subdendo hic quomodo prelatura Ecclesie, que olim erat vitis, hodie est prunus, idest rubus, de qua previdendo Ysaias ait: Expectavi ut faceret uvas, fecit autem lambruscas. -Et ex hoc invehit hic auctor ultimo contra cupiditatem, idest contra concupiscentiam nostram humanam que in tempore primo, idest in nostra pueritia, pura viget, inde in processu in deterius procedit ut susina illa que propter nimiam pluviam efficitur buzachionum, idest quedam susina vacua et vana, vocando hic dictam naturam naturatam ita delirantem filiam solis. Adhuc etiam cum tota dicta provisione non potuit fieri quin omni centesimo anno non supersit una dies et est notandum adhuc quod illa dies qua dictus Numa adiunxit dictum mensem Ianuarii ut primum mensem totius anni minor dies fuit anni ut supra dixi. Igitur cum a dicto tempore Nume usque ad adventum Christi fluxerunt septingenti anni, sequitur quod Natale ipsius Domini, quod fuit die XXV mensis Decembris fuerit in minori die totius anni. Et sic XIIa dies Decembris hodie si bene advertatur debet esse minor dies totius anni, cum mille trecenti anni cucurrerint a nativitate Domini citra, et sic consequens est quod, nisi circa dictam centesimam aliter provideatur, continget quod adhuc dictus mensis Ianuarius et alii menses yemales et festivitates eorum adhuc erunt autumpnales et extive et verne. Quidam tamen e contra dicunt, scilicet quod omni centesimo anno deficit unus dies. +Ultimo querit Petrus quid ipse auctor credit, et unde eius credulitas processit, cui respondendo dicit primo auctor quomodo fervore fidei ipse Petrus vicit currendo versus sepulcrum Domini, audito a Magdalena quod corpus Domini ablatum foret, pedes iuniores, scilicet Iohannis Evangeliste: nam, licet ambo currerint illic et Iohannes preierit, tamen solus Petrus intravit sepulcrum, ut scriptum est Iohannis ultimo capitulo. Inde dicit auctor quomodo credit in unum Deum solum et ecternum, moventem omnia non motus, et hoc credit non tantum probationibus Phylosophi dicentis VIII° Physicorum et in XII° Methaphysice Deum esse primam causam et quoddam movetur penitus immobile, quam etiam Moysis et prophetarum et Psalmiste dicentis: Audi, Israel, Deus tuus unus est, et ipsorum apostolorum. Item dicit quomodo credit in tribus personis comprehensis in Trinitate divina, quam ita credit unicam essentiam et substantiam esse quod coniunctim tollerat exprimi in numero plurali, hoc scilicet sunt et in singulari, hoc scilicet est. Circa quem passim ita scribit Magister Bernardus glosator Decretalium in titulo De Summa Trinitate: Ad intelligentiam personarum in Trinitate notandum est quod nominum quedam sunt essentialia, quedam personalia, quedam notionalia. Essentialia sunt que in singulari numero dicuntur de tribus personis sigillatim, ut Deus bonus iustus ecternus omnipotens et similia; in plurali vero incongrue dicuntur, iuxta illud Anastasii: *Non tres Dei sed unus Deus*. Personalia sunt que supponunt personam tantum et in singulari numero solum ut Pater, Filius et Spiritus Sanctus. Notionalia sunt que notant distinctionem in personis, ut generans generata et procendens; ista notionalia conveniunt adiective et dicuntur tantum de personis et non de essentia, sed quando tenentur substantive, tunc dicuntur tam de essentia quam de personis, unde hec propositio est simpliciter vera. *Pater es generans*, sive hec dictio generans teneatur adiective, sive substantive. Si autem dicatur *substantia divina est generans*, cum hoc dictio generans teneatur adiective, falsa est, quia vellet notare distinctionem in divina essentia; si teneatur substantive vera est quia tunc is est sensus, substantia divina et generans, id est persona que generatur, unde nomina ista, generans, genita et procedens, adiuncta nominibus personarum, distinctionem notant personarum, iuncta vero cum nominibus istis, substantia, natura et essentia divina, tenentur substantive et notant essentiam tantum. Alia per se patent. -Et primo scribit et fingit auctor hic quomodo, existens in dicto nono celo, vidit ibi desursum, scilicet in celo Impireo, substantiam divinam ut punctum quoddam radians suum lumen acute taliter quod eius visus illud actingere nequivit et pati non potuit. Et tamen in eius quantitate simulat eum lune in apparendo nostram hic excedenti visionem parvule stelle etc. Circa cuius luminis extremitatem ponit hic auctor, describendo dictos ordines angelorum, circuiri propinquius in forma circuli ordinem Seraphinorum ut ignem in quo denotatur summus amor quem habent in Deum dicti Seraphini, quasi aliis perardentes in karitate; nam Seraphim, idem est quod ardens, quem primum ordinem ut circulum ponit circumcintum ab ordine Cherubinorum, qui pre aliis in scientia preminent; nam interpretatur Cherubin plenitudo scientie, et hunc secundum circulum ponit circumcinctum ab ordine Tronorum, qui interpretatur sedes: nam, ut ait Gregorius, Troni vocantur qui tanta divinitatis gratia replentur ut in eis sedeat Deus, et per eos sua iuditia discernat, et quia primum etiam ternarium terminarunt, eodem modo istos Tronos circumcinctos ponit esse in forma circuli ab ordine Dominationum; Dominationes vocantur qui Potestates et Principatus trascendunt, et istos a Virtutibus circumcintos ponit: dicuntur isti angeli Virtutes quia per ipsos signa et miracula frequentius fiunt, et ab istis Virtutibus Potestates cinguntur; Potestates dicuntur illi angeli qui potentius ceteris hoc in suo ordine acceperunt, et ab istis Potestatibus Principatus; dicuntur illi angeli Principatus qui sibi subiectis que sunt agenda disponunt, et ab istis Archangelos, qui sunt illi angeli qui maiora nuntiant, et ab istis Angelos, qui minora, dicendo quomodo nuntius Iunonis, idest Iris, si integer esset, non esset equalis magnitudinis circumferentialis cum circulo septimo, scilicet dictorum Principatuum, tangendo deinde hic auctor quomodo gradatim plus et minus dicti ordines angelorum in celo beantur, secundum quod plus et minus distantes sint a dicto puncto et essentia deitatis. Et dicit Ugo de Sancto Victore, scribendo circa hanc materiam, quod Maius donum est karitas quam scientia, et ideo superior ordo a dignori nomen accepit, ideoque secundum excellentiam donorum assignatur excellentia domorum dictis ordinibus. In illa summa civitate quisque ordo eius rei nomine censetur, quam in munere plenius accepit. Ex istis dubitando opponit sic auctor: nos videmus quod in sensibili mundo elementa que magis remota sunt a centro terre magis divina et nobilitata sunt, et idem est in novem celis a celo Lune usque ad nonum celum modo accipiendo auctor hic punctum et lumen deitatis supradictum quasi ut centrum dictis ordinibus novem angelorum, et subsequenter dictis novem celis, arguebat quod dictus superior mundus ut exemplar non conformabatur cum inferiori, ut cum eius exemplo. Nam dicti Seraphini propinquiores dicto puncto deitatis quasi ut centro beatiores sunt Cherubinis, et Cherubini Tronis, et sic de singulis descensive, et idem de celis novem potest dici si bene advertimus. +{Se mai continga che l poema sacro.} In hoc XXV° capitulo, premisso exordio quod per se satis patet, accipiendo cappellum, de quo hic auctor dicit, pro serto laureo quo poete coronantur, ipse auctor inducit beatum Iacobum examinare eum in spe subsequenter, sicut modo Petrus fecit in fide, et Iohannes inferius in caritate, tangendo pro hoc quomodo Christus hos tres apostolos predilexit, et quomodo figurari voluit dictas tres virtutes theologicas in eis et in tribus actibus suis, in quibus ipse Christus solum voluit habere eos secum, et non aliquem alium de discipulis suis, scilicet primo in resurrectione filie mortue archisinagogi, de quo Luce VIII° capitulo dicitur, secundo in transfiguratione eius quam fecit in montem ut Mathei XVII° capitulo dicitur, tertio in orto orando iuxta passionem ut Mathei XXVI° capitulo scribitur, tangendo quomodo ipse Iacobus scripsit largitatem nostre basilice, idest ecclesie triumphantis celestis dicendo in eius Epistula: Omne datum optimum et omne donum perfectum desursum est, procedens a patre luminum, et subdit: Nam si quis indiget sapientia, postulet ab eo qui dat omnibus affluenter et non improperat (dicitur basilica proprie regalis domus a Basilone rege qui primo hedificavit ecclesiam, vel dicitur a base, quod est fundamentum, et ideo dicitur basilica ecclesia fundata, nondum consecrata), vocando apostolos auctor hic montes, sub figura qua etiam Psalmista dixit: Fundamenta eius in montibus sanctis diligit Dominus portas Syon, et specialiter hos tres premissos, ratione dictarum trium virtutum felicitantium ecclesiam, idest collectionem Christianorum. Ideoque ait Dominus: Tu es Petrus et super hanc petram hedificabo ecclesiam meam. + +Inducit inde Beatricem dicere beato Iacobo quomodo ipse auctor spem immensam habebat, ne se iactaret, et id subdit quod sibi conceditur ut veniat de Egypto, idest de servitute huius mundi, in Yerusalem, idest ad civitatem celestem, que est visio pacis, idest finis nostrorum bonorum, ut Augustinus interpretatur in XVIIII° De Civitate Dei, antequam militare ipsius auctoris, idest eius vivere corporale, sit prescriptum idest completum. + +Inde auctor respondendo ad alia duo puncta, scilicet quod sit Spes et unde sibi advenerit, dicit primo quod Spes est certa expectatio future beatitudinis veniens ex Dei gratia et ex meritis precedentibus, secundum Magistrum III° Sententiarum; Ugo vero de Sancto Victore ait: Spes est fiducia futororum bonorum ex gratia Dei et ex bona conscientia, que oritur de fide, unde subdit: Spes et karitas de fide oriuntur, tanquam de fundamento omnium bonorum, ut dicit auctor in precedenti capitulo, quia nichil potest sperari vel, speratum, amari, nisi prius credatur per Fidem. Inde secundario dicit auctor quod dicta Spes venit in eum a multis stellis, idest a multis scripturis, et primo, idest principaliter, a Theodia, idest a psalmistica scriptura David. Dicitur enim Theodia diligens scrutatio verborum sive divina Scriptura, presentim dum dicit ipse Psalmista in VIIII° Psalmo: Et sperent in te qui noverunt nomen tuum, / quoniam non derelinquisti querentes te Domine; et in IIII° ait: Domine, in spe constituisti me, et in V° ait: Et letentur omnes qui sperant in te: / in ecternum exultabunt, et habitabis in eis. Secundo dicit quomodo ipse Iacobus etiam instillavit in eum dictam spem per verba premissa sua in eius Epistula, et dum ibi etiam dicit: Beatus vir qui suffert temptationem, quia cum probatus fuerit, accipiet coronam. Inde dicit tertio quomodo Scripture Veteris Testamenti et Novi ponunt sibi signum, idest demonstrant sibi effectum beatitudinis nostrarum animarum, ante et post resurrectionem quam credimus fieri per Fidem, unde dicit Glosa super illo verbo Spera in Domino et fac bonitatem: Per spem intratur ad videndum quod creditur. Ad quod etiam, ut dicit hic auctor, Ysaia, LXI° capitulo, inquit: Beati in terra sua duplicia possidebunt, idest in patria celesti, glorificatis eorum corporibus, et Iob ad idem: Scio quod in novissimo die de terra surrecturus sum, et rursus circundabor pelle mea, et in carne mea videbo Deum. Et Salamon, Proverbiorum, in fine ait: Omnes domestici eius duplicia possidebunt; item Iohannes, frater dicti Iacobi, ad idem ait in sua Apocalipsi, capitulo VI°: Date sunt illis singule stole albe, et dictum est illis ut requiescant adhuc modicum tempus donec compleantur conservi eorum. + +Post hoc, premissum talem examen Spei, fingit auctor ibi apparuisse umbram dicti Iohannis Evangeliste claram ut solem, quod volens transumptive ostendere dicit quod si in signo Cancri foret unum tale cristallum, idest lumen, eo quod oppositum est signo Capricorni a medio decembris, ubi incipit sol ingredi dictum Capricornum, in quo manet usque ad medium Ianuarii, esset solum unus dies in uno mense in yeme, cum occidente sole in dicto Cancro oriretur in dicto Capricorno vicissim, vocando auctor hic in persona Beatrici Christum pellicanum. Pellicanus est avis que rostro pullos suos occidit et per tres dies plorat eos, inde seipsum percutit rostro, et sanguine suo ipsos pullos aspergit et eos vivificat. Ex quo dicitur ut pellicanus matris sit sanguine sanus, sic nos sanati sumus omnes sanguine nati, scilicet Dei filii Iesu Christi. Item dicit quomodo fuit ipse Iohannes ad officium grande electus, cum Christus in cruce dedit sibi matrem eius Mariam in matrem; iterum, ut simile ipsum Iohannem soli, comparat se auctor illi qui vult videre solem eclipsari, unde visum amictit, iuxta verbum Phylosophi: Excellentia sensibilium corrumpit sensum. Dicit auctor quod corpus sancti Iohannis est terra in terra et non elevatum in celum ut multi credunt, ex eo quod scribitur quod, dum foret in senio, facta fovea quadrata, ibi se posuit et inde disparuit in quadam luce; qua remota, in dicta fovea repertum est solummodo manna. Et facit ad oppositionem auctor quod ipse Iohannes dixit in suo Evangelio, ad finem dicens quod Christus post eius resurrectionem, apparens discipulis, ait Petro: *Sequere me*, cui Petrus: *Hic autem quid?*, loquendo de dicto Iohanne, cui Christus ait: *Sic eum volo manere donec veniam, quid ad te? Tu me sequere*. Exivit igitur hic sermo inter fratres quod discipulus ille non moritur, et non dixit ei Iesus *Non moritur*, sed: *Hic volo eum manere donec veniam*. In eo quod hic dicitur, videlicet quomodo per aspectum beati Iohannis ipse auctor cecutiatus erat quod non videbat Beatricem contra aliquid aliud, nichil aliud vult allegorice tangere nisi quod volendo profunditatem scripture ipsius Iohannis intimare, homo deficit in intellectuali visu et theologico, et maxime in eius Apocalipsi. + +{Mentrio dubbiava per lo viso spento.} Auctor se continuando exordialiter tangit quod scribitur in Actibus Apostolorum capitulo VIIII° de beato Paulo, scilicet quomodo ipso eunte versus Damascum persecuturo Christianos, et in itinere lux quedam ipsum circumfulsisset, pro qua cecidit in terram; amisso visu ipse Paulus audivit vocem dicentem: *Saule, cur me persequeris? Ego sum Iesus*, at ille: *Domine, quid vis me facere?*, et dixit ei Iesus: *Vade in civitatem, et dicetur tibi*. Et ita fecit, et dum stetisset per tres dies sine visu et comestione, venit ad eum Anania, discipulus Christi, dicens: *Saule, Dominus me misit ad te*, et restituit sibi visum, et baptizatus est et factus est vas electionis. Inde examinat sanctus Iohannes auctorem in karitate, dicendo ut eius anima se appuntat, idest ubi acuitur eius finalis amor et respondit ut sequitur. + +Inde respondet auctor quomodo Deus est sibi Alpha et Omega, idest principium et finis, ut exponitur Apocalipsi capitulo I° et ultimo, de quanto amore reperit scriptum leviter et fortiter. Ita sillogizando id bonum quod superat omne aliud bonum ac movens ut bonum aliquid animum alicuius debet esse ad sui dilectionem ultra alia bona, unde Phylosophus in libro De Eligendis ait: Maius bonum eligendum est, et sic magis amandum et cupiendum, at Deus est illud, ergo etc., et Thomas in prima probat Deum esse obiectum karitatis, et ex hoc Phylosophus in XII° Metaphysicorum ait quod Deus movet omnia, scilicet Deus est illa essentia et illud bonum, ergo etc. Adhuc respondet auctor dicendo quomodo hoc ut sit in se verum sternit Phylosophus etc., idest aperit, scilicet Phylosophus dicendo in XII° Metaphysicorum: Dicimus enim Deum sempiternum et optimum quare vita et duratio continua et ecterna existit ei, et in libro De Causis ait: Prima causa regit omnes res creatas. Sustanze sempiterne, idest angelorum et animarum nostrarum, cum id dicatur sempiternum quod iam habuit principium nec habere debet finem. Lalto preconio che grida larcano, idest altissima scribit arcana que vidit in cena domini dormiens super pectus eius, incipit enim: Sic ego sum Alpha et O, principium et finis, dicit Dominus, qui est qui erat et qui venturus est. + +Inde respondet auctor quod sentit alias certas causas singulares quare movetur ad Deum amandum super alia, et prima est dicit esse mundi productum ab ipso Deo nostri amore, unde Magister Sententiarum: Deus creavit mundum propter hominem. Ad hoc dicit Bernardus: Si naturaliter diligit filius patrem a quo habet corporis partem, quanto magis Deum, a quo habet corpus et animam. E quel che spera, idest illa pars Evangelii Iohannis I° dicentis: Quotquot autem receperunt eum dedit eis potestatem filios Dei fieri, his qui credunt in nomine eius etc. + +Dicto de prima parte karitatis, qua diligitur Deus propter se, incipit auctor dicere de alia qua diligitur proximus propter Deum. Amio contanto, idest amo plus istum quam illum, secundum dotationem eius sibi factam a Deo maiorem et minorem, unde Augustinus: Sancte vivit qui ordinatam habet dilectionem ut eque diligat quiod minus vel amplius est diligendum. Ad id quod dicitur de gonna, idest tunica, dicit Galienus quod Nostrum videre est in humore cristallino, inter quem et tunicam corneam interponitur alia quedam tunica post quam est alius humor dictus albugineus, inter quem et dictum cristallinum est tela aranea, cuius foramen est pupilla per quam spiritus visivus procedit. Inde vult auctor allegorice concludere ut, completo tractatu dicti Iohannis scribentis ita excelse quod eius visus intellectualis cum teologica scientia sua scripta attingere non potuit, cepit per Beatricem, idest per teologicam scientiam circa alia celestia prosequendo videre. Ogne quisquilla: dicitur quisquilia id quod de domo scopis purgatur. Augustinus in Genesi: Adam continuo factus sine ullo membrorum progressu in etate perfecta virili, et Thomas in prima, LXXXXIIII° questione: Adam institutus est in statu perfectu quantum ad corpus, ut statim generare posset, et quantum ad animam ut alios posset instruere. + +Nel beato speglio, idest in conspectu Dei, qui parificat et comprehendit omnia et a nichil comprehenditur. Pareglio, idest parificationem omnibus rebus virtualiter, et nulla facit eum sibi parem, vel loquitur de illo rete dicto pareglio quod tenditur in montibus ad capiendum aves. Ad ista signa Arietis Tauri et Geminorum et aliorum, que signa sunt in dicta via solis et per ista duo supradicta patet solutio prime questionis, unde Papia ait: Ante constitutionem turris Babel omnium nationum una erat lingua, scilicet Hebrea, inde fuit greca, clarior inter alias, inde Latina sub Saturno, et idem scribit Ysiderus in X° Ethymologiarum, et subdit dicta umbra quomodo inter effectus, scilicet inferiores manantes a celo, idest a corporibus super celestibus, effectus nostre locutionis est et secundum motum celi variatur, et sic non est semper durabilis sed potius variabilis. Unde Oratius in Odis: Que nunc sunt in honore vocabula, si volet usus / quem penes arbitrium est et ius et forma loquendi, et alibi: Ut silve foliis pronos mutantur in annos, / prima cadunt, ita verborum vetus interit etas / et iuvenum ritu florent modo nata vigentque. Et ecce quod subdit dicta umbra hic de usu mortalium ut de fronde veniente et abeunte in ramo, ac etiam dicendo quomodo naturale est hominem loqui, unde Phylosophus in suo libro De Anima ait: Locutio inest homini propter bene esse, et ecce quod tangitur etiam hic de effectu rationali; sed quomodo hoc fiat natura dimictit ad beneplacitum cuiusque, unde idem Phylosophus in suo libro Peri Hermeneias inquit: Vox est significativa ad beneplacitum. Item et Magister Ystoriarum, in X° et XI° capitulo Genesis, ubi scribitur Deum dixisse contra dictum Nembrot et dictam eius gentem hedificantem dictam turrim: Confundamus linguas eorum ut non intelligant quisque vocem proximi sui, ait: Nichil novi in hoc fecit Deus, cum eadem voces sunt apud omnes gentes sed proferendi modos et formas diversis generibus divisit. Et ad confirmandum que dixit dicta umbra dicit quomodo tempore quo vixit in hoc mundo primo Deus vocatus est ab hominibus I, idest Ei, inde L idest El. Nam Ysiderus in VIII° Ethymologiarum, describendo decem nomina Dei, dicit quod Primum dictum est El, secundum Eloy, tertium Eloe, quartum Sabaoth, quintum Elion, sextum Ey, septimum Adonay, octavum Ia, nonum Tetragramaton, decimum Sadai. Ultimo dicit quomodo ipse Adam prevaricatus est in hora sexta sexti primi diei; dicit enim Ugo de Sancto Victore: Ita circa hoc non autem cecidit Adam statim, sed per aliquam moram in Paradiso fuit, cum Scriptura dicat soporatum eum fuisse et animalia ante eum ducta sunt, quibus nomina imposuit et cum dicit etiam quod dum ipse Adam et Eva peccassent, audierunt vocem Domini ad auram post meridiem, et asconderunt se, et hoc dicit per illa verba quando sol mutat quadram hora sexta. Nam tunc dies erat duodecim horarum, scilicet in medio Martii quando sol procedit per duos quadratos aspectus in die solari, quorum quilibet est nonaginta graduum, sive sex horarum, et sic cum tunc ibi in sexta die predicta sol processit per tantum spatium temporis sequitur quod mutaverit dictum aspectum quadratum ulterius procedendo, et sic eius horam sextam in alium aspectum quadratum. + +{Al Padre, al Figlio, alo Spirito Sancto.} In hoc XXVII° capitulo auctor continuat se ad precedentia usque ibi: {E la virtù che lo sguardo mindulse}: ibi incipit tractare de nono celo ut infra patebit. Et ad evidentiam huius prime partis presentis capituli notandum est quod tempore quo auctor hec scripsit Bonifatius octavus papa tunc vigebat in papatu, quem papatum usurpavit fraudolose de manibus Celestini pape, ut plene dixi in Inferno in capitulo III°. Et hoc tangit hic dictus Petrus dicendo: {Colui che usurpa in terra il luogo mio}, quia quasi ut mundanus dominus se gerebat in faciendo fieri guerras et sparsiones sanguinis et alia turpia. Ideo subdit hic ipse Petrus quomodo Vaticanum cimiterium ipsius Petri et aliorum sanctorum pontificum, quod est in urbe, dictus Bonifatius fecerat cloacam sanguinis et putredinis vitiorum, per quem Satan placatur, accipiendo hic dictum cimiterium ut partem pro tota Roma ut loco Ecclesie Dei, ut velit ostendere completam esse prophetiam illam quam Psalmista tangit et quam alibi scripsi supra in Purgatorio in capitulo ultimo contra pastores Ecclesie dicendo: *Deus venerunt gentes in hereditatem tuam, / polluerunt templum sanctum tuum, / posuerunt morticina servorum tuorum escam volatilibus celi, / carnes sanctorum bestiis terre, / effuderunt sanguinem ipsorum tanquam aquam / in circuitu Ierusalem et non erat qui sepeliret / qui comederunt Iacob et locum eius desolaverunt.* + +Per que fingit hic auctor erubuisse, recitando hec ita dictum beatum Petrum, et transcoloratum fuisse, sicut si Iuppiter, planeta albus, efficeretur Mars, planeta rubeus, ut dicit textus hic, obiciendo contra modernos pastores ipse Petrus hic quomodo Ecclesia militans Christi non fuit instituta de sanguine ipsius Petri martirizati per Neronem, nec de sanguine Lini pape martirizati per Saturninum consulem romanum, nec de sanguine Cleti pape martirizati per Titum Vespasianum, nec de sanguine Sisti pape martizati per Adrianum imperatorem, nec de sanguinem Pii pape martirizati per Anthoninum Pium imperatorem, nec de sanguine Calisti pape martirizati per Anthoninum Caracallam, nec de sanguine Urbani martirizati per Anthoninum sequentem imperatorem, ut esset questus auri, idest pecunie, sed aquisitio celestis glorie. Item obicit quomodo dicti pastores favent Guelfis non sic Ghibellinis, item obicit de clavibus pictis in vexillis eorum et de sigillis sculptis sub figura ipsius Petri, ut dicit hic textus. Item obicit quomodo ipsi moderni pastores apparent ibi illi lupi rapaces de quibus Lucas in Actibus Apostolorum sic ait in persona Pauli, in capitulo XX° dicens: Attendite vobis et universo gregi, in quo vos posuit Spiritus Sanctus episcopos regere Ecclesiam Dei quam acquisivit sanguine suo. Ego scio quoniam intrabunt post discessum meum lupi rapaces in vos non parcentes gregi, precando inde dictus Petrus ut providentia divina, que defensavit gloriam, idest monarchiam mundi secularem in persona Scipionis contra Annibalem in urbe romana, ut provideat monarchie spirituali ita labenti. + +Inde fingit dictos Apostolos et alios beatos qui sibi apparuerunt ibi auctor elevari ad celum Impireum sursum glomeratim ut nix deorsum hic facit; inde dicendo auctor quomodo eos ita ascendentes secutus est cum visu donec medium tolleravit, tangendo in hoc quod ait Phylosophus in II° De Anima dicens quod Medium debet esse proportionatum inter rem visam et visum, dicit quomodo vidit se revolutum a medio primi climatis usque ad eius finem, qui est in extremo nostri Occidentis, ita quod videbat ultra Gades iter Ulixis, de quo scripsi in Inferno, capitulo XXVI°, versus aliud emisperium et versus Orientem usque ad litora Tyrie, ubi Europa, filia regis Agenoris fecit se dulce pondus. Scribit enim Ovidius in fine IIi quod Iuppiter venit semel de Creta navigando ad dicta litora, ludente ibi dicta Europa cum aliis virginibus, unde ait: *Litora iussa petit, ubi magni filia regis / ludere virginibus Tyriis comitata solebat, in forma cuiusdam pulcherrimi vituli*, quem dicta Europa ibi statim ascendit, et ipsum equitando ducta est per ipsum Iovem ad eius navigium, et cum ipsa aufugit ad insulam Crete, licet Varro dicat, ut scribit Augustinus in XVIII° De Civitate Dei, quod eam rapuit rex quidam nomine Xanctus. + +Et ulterius dicit auctor quod magis sibi patefactus fuisset situs huius areole, idest huius nostre quarte partis terre habitabilis, nisi quod sol procedebat sub eius pedibus per unum signum, scilicet Thauri, et plus existente auctore tunc secundum eius fictionem in signo geminorum, et sic directo ultra medium huius emisperii versus orientem videre non poterat propter orbitantem et spericam formam globi terre. Est enim circa premissa advertendum quod ab equinoctiali circulo citra versus septemptrionem terra habitabilis partitur per septem lineas per longitudinem de Oriente in Occidentem procedentes, que climata dicuntur, idest portiones, et vocantur secundum auctorem Spere longitudo climatis linea deducta ab Oriente in Occidentem eque distans ab equinoctiali; nam longitudo dicti primi climatis maior est longitudine secundi et longitudo secundi maior est longitudine tertii, et sic de singulis gradatim, et hoc propter angustias spere, unde Phylosophus in II° Methaurorum dicit quod Longitudo terre habitabilis ita se habet ad latitudinem sicut quinque ad tria, hoc est quod in triplo superat longitudo latitudinem; extenditur enim quodlibet dictorum climatum per quadringenta miliaria in latere, sub quorum primo et secundo est Affrica, sub tertio Yerusalem, sub quarto Roma, sub quinto Lumbardia, sub sexto Alamania. + +Hiis ita decursis, fingit auctor se elevari ad nonum celum de octava spera et de signo Geminorum, quod signum vocat hic auctor transumptive nidum Lede - nam sicut pulli in nido collocantur, ita Castor et Polux, fratres gemelli filii dicte Lede et Iovis in dicto signo fictione poetica collocati, et etiam quia ex ovo quoddam nati sunt sicut pullus in nido, cuius ystoriam fabulosam scripsi supra in Purgatorio in capitulo IIII° - vocando dictum nonum celum auctor hic velocissimum, unde Phylosophus, De Celo et Mundo, de ipso ait celum hoc velocissimum esse omnium aliorum celorum, et in eo consistere principium motus. Et in XII° Methaphysice de eo inquit etiam: Ratione et numero primum movens immobile ens, unum ergo solum celum, dicendo auctor quomodo partes illius celi vicissime, idest sibi consimiles, et excelse, ita uniformes sunt, quod nescit referre in quo loco et parte eius specialiter fuerit; nam cum in eo non sint poli nec constellationes ut in octava spera, in qua dixit se positum in dicto signo Geminorum, nec aliquid sidus et stella singularis ut in septem aliis celis planetarum, in quibus planetis singulariter dixit se fuisse, non potest ita dici de isto nono celo, et hoc est quod nostra naturalis cognitio tantum usque ad dictum nonum celum se extendit. Nam supra eum non potest esse naturale corpus tendens ad centrum ut terra et aqua vel tendens supra ut aer et ignis, vel circulare, ut est in superficie externa sub isto nono celo: nam si ibi esset, foret violentum corpus quod natura non patitur; et ideo dicitur hoc in textu quod solum lux et amor uno circulo comprehendit eum, scilicet celum Impireum incorporeum, sicut comprehendit dictum nonum celum alios celos; nam elementa elementata comprehenduntur et continentur a celis et a speris planetarum, et ipsi celi planetarum ab octava spera, et ipsa octava spera ab hoc nono celo, et ipsum nonum celum ab Impireo. Et quia Natura, ut ait Phylosophus in I° Physicorum, est principium motus et quietis, ideo dicit textus hic quod natura mundi initiatur in hoc celo nono tanquam a primo movente, natura subaudi universalis naturata. Unde distinguit Frater Albertus in hoc sic dicens: Est enim natura naturans et ipse Deus et ista a nullo dependet nisi a se ipsa; est alia natura naturata predicta, et hec est duplex, scilicet universalis et particularis: universalis est virtus diffusa in substantia celorum, particularis est in rebus singularibus sive in individuis, ut illa que est in illa planeta et illa que est in hoc grano, et hec dicitur vis insita rebus et similibus ad similia, et hec ambe ab hoc nono celo dependent, principaliter prima immediate, altera mediante dicta universali natura naturata, que universalis, ut dicitur hic in textu, quietat idest firmum tenet in pendulum globum terre ut medium et contentum quoddam, et totum ad universum movet circum quam. Quod celum nonum solum lux et amor comprehendit, habendo eius intelligentiam immediate ad Deum, non mediante aliquo motore angelico, ut est in aliis celis inferioribus, dicendo adhuc quomodo eius motus non distinguitur ab alio, sed motus alii ab ipso distinguntur ut decem a medio et quinto: in quo ostendere vult quomodo tempus originatur in dicto celo nono ut in primo mobili, cum dicat Phylosophus in IIII° Physicorum: Tempus est mensura seu numerus motus secundum prius et posterius, et in libro De Quattuor Substantiis ait: Tempus est numerus in omni eo quod numeratur; nam ex quo creatura fuit tempus fuit, cum non potuit esse creatura sine mutabilitate, et ubicumque motus est ibi prius et posterius est dare, quod tangit in eo quod dicit hic de decem et de medio et quinto; ad quod ait Phylosophus in II° Ethycorum dicens: Si decem multa, duo autem pauca, sex media accipiuntur, secundum rem equaliter enim excedunt et exceduntur, hoc autem medium secundum arismetricam proportionem, et sic merito concludendo dicit hic auctor quod tempus tenet radices in isto nono celo ut in testo, idest in vase quodam retinente erbas, et in aliis celis tenet frondes. + +Et ex hoc invehit hic auctor ultimo contra cupiditatem, idest contra concupiscentiam nostram humanam que in tempore primo, idest in nostra pueritia, pura viget, inde in processu in deterius procedit ut susina illa que propter nimiam pluviam efficitur buzachionum, idest quedam susina vacua et vana, vocando hic dictam naturam naturatam ita delirantem filiam solis. Ad quod etiam Seneca, De Ira, ait: Maior cotidie peccandi cupiditas et minor verecundia, et in XXIIa Epistula ad Lucilium ad id quod hic tangit auctor optime dicens ait: *Nemo aliter quam quomodo natus est exit vitam*. Falsum est: peiores morimur quam nascimur. Nostrum est istud, non naturae vitium; illa nobis conqueri debet et dicere: *quid hoc est? sine cupiditatibus vos genui, sine perfidia et aliis pestibus: quales intrastis exite*. Et ecce quod tangit hic textus de cupiditate suffocante nos, et de natura variata facit quod dicitur Genesis etiam VIII° capitulo: Ibi sensus et cogitatio humana in malum prona sunt ab adolescentia sua, per que patent hic tacta per auctorem prenuntiando de meliori etate ventura antequam mensis ianuarius totaliter exeat vernum, idest yemem propter centesimam diem neglectam circha computationem temporis et provisionem, ut provisum est circha bisextum. Unde advertendum est circa id quod auctor vult tangere hic de dicta centesima quod tempore Romuli primi regis Rome et per ipsum Romulum fuit annus institutus decem mensium secundum Ovidium ita dicentem in suo libro De Fastis: Tempora dirigeret cum conditor Urbis, in anno / constituit menses quinque bis esse suo; erat enim tunc aliquis mensis XXXVIIem dierum, aliquis XXXVI, et sic de singulis, et dicebatur primus Imber scilicet Martius, secundus Aprilis, tertius Maius, quartus Iunius, quintus Quintilis, sextus Sextilis, septimus September quasi septimus ab Imbre, idest a Martio predictus, octavus October quasi octavus ab Imbre, nonus November, quasi nonus ab imbre, decimus December quasi decimus ab Imbre. Inde Numa Pompilius, secundus res Romanus, dies anni partitus est in XIIcim menses, addendo mensibus predictis decem menses ianuarium ita vocatum a Iano, et Februarium ita vocatum a Februa dea, unde idem Ovidius: Februa Romani dixere piacula manes, et subdit: At Numa nec Ianum nec avitas preterit umbras, / mensibus antiquis preposuitque duos; qui mensis Ianuarius institutus est primus mensis anni et institutus est sole ingrediente primum gradum Capricorni, in quo dies minor est totius anni, unde ipse Ovidius, eodem libro, ait: Bruma novi prima est veterisque novissima solis: / principium capiunt Phebus et annus idem; et contributis dictis diebus singulis mensibus predictis certis XXXI° certis XXX° et Februario XXVIII° adhuc non suffecit, ita quod omni quarto anno non superesset unus dies qui attributus est dicto Februario, et dicitur bisextus, cum illa una dicta dies stet duobus diebus in eadem lictera Kalendarii, et ideo dicitur a bis quod est duo et sexto Kalendas. Adhuc etiam cum tota dicta provisione non potuit fieri quin omni centesimo anno non supersit una dies et est notandum adhuc quod illa dies qua dictus Numa adiunxit dictum mensem Ianuarii ut primum mensem totius anni minor dies fuit anni ut supra dixi. Igitur cum a dicto tempore Nume usque ad adventum Christi fluxerunt septingenti anni, sequitur quod Natale ipsius Domini, quod fuit die XXV° mensis Decembris fuerit in minori die totius anni. Et sic XIIa dies Decembris hodie si bene advertatur debet esse minor dies totius anni, cum mille trecenti anni cucurrerint a nativitate Domini citra, et sic consequens est quod, nisi circa dictam centesimam aliter provideatur, continget quod adhuc dictus mensis Ianuarius et alii menses yemales et festivitates eorum adhuc erunt autumpnales et extive et verne. Quidam tamen e contra dicunt, scilicet quod omni centesimo anno deficit unus dies. + +{Poscia che ncontro ala vita presente.} In hoc XXVIII° capitulo, tractaturus auctor de Ierarchiis et novem ordinibus angelorum, exordialiter alludit, in eo quod dicit quomodo in occulos Beatricis cognovit que sibi retro erant, illis verbis Gregorii dicentis in primo Moralium: Scriptura sacra mentis oculis quasi quoddam speculum opponitur, ut interna nostra facies in ipsa videatur. Et primo scribit et fingit auctor hic quomodo, existens in dicto nono celo, vidit ibi desursum, scilicet in celo Impireo, substantiam divinam ut punctum quoddam radians suum lumen acute taliter quod eius visus illud actingere nequivit et pati non potuit. Et tamen in eius quantitate simulat eum lune in apparendo nostram hic excedenti visionem parvule stelle etc. Circa cuius luminis extremitatem ponit hic auctor, describendo dictos ordines angelorum, circuiri propinquius in forma circuli ordinem Seraphinorum ut ignem in quo denotatur summus amor quem habent in Deum dicti Seraphini, quasi aliis perardentes in karitate; nam Seraphim, idem est quod ardens, quem primum ordinem ut circulum ponit circumcintum ab ordine Cherubinorum, qui pre aliis in scientia preminent; nam interpretatur Cherubin plenitudo scientie, et hunc secundum circulum ponit circumcinctum ab ordine Tronorum, qui interpretatur sedes: nam, ut ait Gregorius, Troni vocantur qui tanta divinitatis gratia replentur ut in eis sedeat Deus, et per eos sua iuditia discernat, et quia primum etiam ternarium terminarunt, eodem modo istos Tronos circumcinctos ponit esse in forma circuli ab ordine Dominationum; Dominationes vocantur qui Potestates et Principatus trascendunt, et istos a Virtutibus circumcintos ponit: dicuntur isti angeli Virtutes quia per ipsos signa et miracula frequentius fiunt, et ab istis Virtutibus Potestates cinguntur; Potestates dicuntur illi angeli qui potentius ceteris hoc in suo ordine acceperunt, et ab istis Potestatibus Principatus; dicuntur illi angeli Principatus qui sibi subiectis que sunt agenda disponunt, et ab istis Archangelos, qui sunt illi angeli qui maiora nuntiant, et ab istis Angelos, qui minora, dicendo quomodo nuntius Iunonis, idest Iris, si integer esset, non esset equalis magnitudinis circumferentialis cum circulo septimo, scilicet dictorum Principatuum, tangendo deinde hic auctor quomodo gradatim plus et minus dicti ordines angelorum in celo beantur, secundum quod plus et minus distantes sint a dicto puncto et essentia deitatis. Et dicit Ugo de Sancto Victore, scribendo circa hanc materiam, quod Maius donum est karitas quam scientia, et ideo superior ordo a dignori nomen accepit, ideoque secundum excellentiam donorum assignatur excellentia domorum dictis ordinibus. Et Gregorius in hoc etiam ait: Illa dona omnibus sunt communia, omnes enim ardent karitate et scientia pleni sunt; sed quanto superiores tanto excellentius pre aliis ea possident. In illa summa civitate quisque ordo eius rei nomine censetur, quam in munere plenius accepit. Ex istis dubitando opponit sic auctor: nos videmus quod in sensibili mundo elementa que magis remota sunt a centro terre magis divina et nobilitata sunt, et idem est in novem celis a celo Lune usque ad nonum celum modo accipiendo auctor hic punctum et lumen deitatis supradictum quasi ut centrum dictis ordinibus novem angelorum, et subsequenter dictis novem celis, arguebat quod dictus superior mundus ut exemplar non conformabatur cum inferiori, ut cum eius exemplo. Et sic Boetius in III° male scripsit dicendo: Tu cuncta superno / ducis ab exemplo etc. Nam dicti Seraphini propinquiores dicto puncto deitatis quasi ut centro beatiores sunt Cherubinis, et Cherubini Tronis, et sic de singulis descensive, et idem de celis novem potest dici si bene advertimus. Ad que respondendo dicit Beatrix quod circuli corporales dictorum ordinum et celorum sunt ampli et arti secundum maiorem et minorem virtutem in eis singulis existentem, et subdit ergo dictum celum nonum beatius aliis, et quod totum aliud universum rapit correspondet circulo Seraphinorum predictorum qui magis amat et qui magis sapit in scientia. Nam dicit dictus Ugo de Sancto Victore qui dicti Seraphini non solum in karitate sed etiam in scientia preeminent aliis, et sic successive de aliis circulis angelorum gradatim descendendo et correspondendo novem celis a dicto nono celo usque ad lunare, dicendo de innumerositate dictorum angelorum de qua dicam in sequenti capitulo. Item tangit hic auctor quomodo beatitudo principaliter dictorum Angelorum consistit in visione, secundario in amore dependente ab ipsa eorum visione. -Item dicit quomodo beatus Dionisius Areopagita in suo libro Ierarchiarum hos ordines angelorum eodem modo distinxit ut ipse auctor hic distinguit, licet Gregorius aliter distinxit; cui Dionisio magis credendum est eo quod a Paulo habuit, cuius fuit discipulus qui vidit talia dum raptus fuit in celum ut scripsi in Inferno in capitulo II. +Item dicit quomodo beatus Dionisius Areopagita in suo libro Ierarchiarum hos ordines angelorum eodem modo distinxit ut ipse auctor hic distinguit, licet Gregorius aliter distinxit; cui Dionisio magis credendum est eo quod a Paulo habuit, cuius fuit discipulus qui vidit talia dum raptus fuit in celum ut scripsi in Inferno in capitulo II°. -In conversis quasi in speculo cepit relucere Dei sapientia, qua ipsi boni angeli illuminati sunt et mali excecati. Illis stantibus et istis ruentibus, discrevit Deus lucem a tenebris, et data est gratia cooperans, sine qua non potest proficere rationalis creatura, non ex merito, quia adhuc nullum meritum erat, sed quod aliis non est data, culpa eorum fuit, non que precesserit tempore, sed in causa, quia sicut in illis est gratia causa meriti, tempore tamen non precessit meritum ipsum. Ita in istis culpa fuit causa, quare ex iudicio Dei iusto gratia non daretur, et tamen tempore hoc non precessit illud. +{Quando amendue i figli di Latona.} In hoc XXVIIII° capitulo, continuando se adhuc ad materiam angelorum, auctor fingit Beatricem, idest Sacram Theologiam, respiciendo in deitatem ita subito et confestim sibi satisfecisse ad ea que scire cupiebat circa tractatum ordinum angelorum sicut subito sol in signo Arietis existens et luna in signo Libre - qui sol et luna filii Latone per poetas vocantur, et qua re scripsit supra in Purgatorio in capitulo XX° - de orizonte universali circulo dirimente hoc emisperium ab altero huic opposito sub zenitico puncto, quod est quando sol est alicui directe respiciens desuper, instantissime propter motum celi a directa oppositione divertuntur. Cupiebant enim primo scire auctor quare Deus angelos creavit, et dicit Beatrix hoc egit non quod acquireret in se magis de bonitate, quod esse non potest - cum sit ipse Deus Forma boni livore carens et Quem non externe pepulerunt fingere cause, ut ait Boetius - sed ut eius splendor, idest eius beatitudo et gratia, posset dicere *subsisto* et in aliis subsistentiis sum in aliis rebus. Ad hoc sic ait Ugo de Victore: Cum Deus summe bonus esset voluit alios participes esse etiam sue beatitudinis. Et quia non potest eius beatitudo participari nisi per intellectum, et quanto magis intelligitur tanto magis habetur, fecit rationabilem creaturam ut intelligeret et intelligendo amaret, et amando possideret, et possidendo frueretur, et distinxit ut in sui puritate pars maneret, scilicet angelica creatura, pars corpori iungeretur ut anima nostra; ad idem Magister in II° Sententiarum inquit: Etiam sic rationalis creatura facta est ad laudandum Deum et ad fruendum eo, non quod Deus, summe beatus, indigeret alterutriusque offitio, qui bonis nostris non eget; item et Plato in suo Timeo in hoc ait: Cur rerum conditor fabricatorque geniture esse hoc institute dum putaverit? Optimus erat ob optimo, porro invidia longe relegata est. Cuncta eius sui similia, prout cuiusque natura capax beatitudinis esse poterat, effici voluit; generatorem et opificem universitatis tam invenire difficile est quam inventum profari: ecce quod subdit auctor in persona Beatricis hic in textu, quomodo scilicet hec sunt extra anime nostrum comprendere. Item dicit quomodo ipse Deus hoc egit in sua ecternitate que est preter tempus et secundum tempore, idest sine mensuratione prioris et posterioris, et sic non potest dici ut prius torpuerit, ut dicit hic textus, cum tempus nichil aliud fit quam numerus prioris et posterioris, unde Augustinus in XII° Confessionum ait: Duo reperio que tu Deus fecisti carentia temporibus, scilicet materiam corporalem et naturam angelicam. Item et idem Plato in dicto suo Timeo preallegato libro ait: Dies, noctes, menses et annos qui ante exornationem celestem non erant, nascente mundo iussit existere; que omnia partes sunt temporis. Dicimus enim fuit, est, erit, et Deum solum esse contingit, itaque mundum semper fuit citra exordium temporis, et subdit: Hac igitur Dei ratione consilioque hoc more genituram temporis volentis creare sol et luna et alie stelle que vocantur erratice facte sunt quo tam partes temporis notarentur certa dimensione. -Unde, cum in passione Domini luna fuerit decimaquinta, et sic in plenilunio, sic naturaliter non potuit tunc fieri talis eclipsis, sed miraculose tamen, ut fuit et subdit hic ammirative auctor in persona Beatricis, per quod tanta stultitia in hoc mundo cernit ut omnibus pastoribus illis qui vocantur fratres a campanellis creditur sine alia probatione, et sic per hoc vulgus impinguat porcum Sancti Anthonii et dictos pastores, solvendo de pecunia sive cibo, idest de blado, vino, oleo et aliis frugibus (que large dicit Lex quod appellatione pecunie seu monete continentur, sed stricte dicitur pecunia sive moneta que habet conium idest scultura et forma publica). +Secundo cupiebat auctor scire qualiter predicti angeli creati sunt et quando, ad quod respondendo ipsa Beatrix a creatione mundi ita incipit: forma et materia coniuncte et purette exierunt a Deo e manaverunt ad triplex esse mundi sensibilis, quod esse non habebat fallum, idest non poterat falli, quod ita non eveniret ut exemplar ab exemplo, idest ab archetipo mundo, qui ab ecterno in mente et predestinatione divina fuit, ad quod idem Plato in dicto Timeo inquit: Ut exemplo simul esse uterque mundus; archetypus quippe omni evo existens semper est, hic sensibilis ymago que eius is est qui per omne tempus fuerit certe etiam futurus, et secundum hoc debet accidi, quod in dicto libro subdit, ipse Plato inquiens: Omnia que in mente divina sunt non ceperunt nec in ea aliquid extraneum est, nam est in semet locata secundum ortu secundum occasum que neque in se recipit quicumque aliunde. Ad hoc idem Honorius Solitarius ait: Ante tempora secularia universitas mundi in mente divina concipitur, que conceptio archetypus mundus dicitur; inde ad exemplar archetypi hic sensibilis in materia creatur, modo quia tria similes prius creavit Deus, ut dicitur hic in textu, de nichilo, scilicet angelicam creaturam in pura forma sine materia. Unde Ugo de Sancto Victore: Angelis attributa est essentia indivisibilis et immaterialis, et Thomas etiam ait: Angelus est incorporeus et non compositus ex materia et ylem, idest compositionem quattuor elementorum, in pura materia sine forma, unde dicta est chaos, idest confusio, et celos cum angelicis suis intelligentiis et motoribus in materia et forma coniuctim. Unde Augustinus in libro De Diffinitione Recte Fidei, accipiens principium Genesis: In principio creavit Deus celum, idest angelos, et terram, idest materiam quattuor elementorum, de nichilo, et omnes celestes virtutes ut non esset otiosa Dei bonitas, sed haberet in quibus per multa spatia bonitatem suam ostenderet, ut supra tactum est. Ideo quod dixit de pura, idest de simplici forma, referri debet ad dictam angelica creaturam, et quod dixit de purecta materia, idest de simplici, referri debet ad dictam ylem, et quod dixit de coniunctis, forma scilicet cum materia, referendum est ad materiam dictorum celorum et ad formam eorum angelicorum motorum, et hoc est quod dicitur hic in textu de triformi tali effectu procedente simul et semel a Deo subito ut a tricordi arcu tres sagipte et sine distinctione in eorum exordium, in quo hic auctor sequitur Salamonem dicentem, Ecclesiasticus, capitulo XVIII°: Qui vivit in ecternum creavit omnia simul, et Psalmista: Quoniam ipse dixit, et facta sunt; / ipse mandavit, et creata sunt. Quidam tamen, adherentes lictere Genesis, dicunt quod predicta creata sunt per distincta intervalla sex dierum; unde Ysiderus in VII° Ethymologiarum ait: Primo enim die Deus in lucis nomine condidit angelos, secundo die appellatione firmamenti, celos; tertio in discretionis vocabulo speciem aquarum et terre; quarto luminaria celi; quinto animantia ex aquis; sexto animantia et terra et hominem Adam. Ad hoc Papia ita distinguendo, circa idem ait: Mundus distantiam habet inter creationem et formationem, quia originaliter secundum materiam subiectam simul creata sunt cuncta; sed secundum distinctionem rerum per sex dies formata sunt: nam ex prima materia, que Chaos dicta est, celum et terra facta est et species et forme varie, sed materia facta est ex nichilo - et alii: Omnia condidit Deus angelos et informem materiam predictam - et sic non omnia condidit ex nichilo, sed quedam fecit ex nihilo, quedam ex aliquo; de nichilo mundum et angelos et celos; ex aliquo hominem et ceteram aliam mundi creaturam, et hoc est quod subditur hic in textu, quomodo scilicet concreatus fuit ordo substantiis angelicis que tenuerunt cimam, idest superiorem partem mundi, scilicet Impireum celum, quod puro actu a Deo productum est, hoc est non potentiatum ad alias species formales producendas; pars numero yma, idest elementorum glutinum et Chaos puram potentiam tenuit, hoc est quod ad diversas species formales producendas potentiata fuit; in medio autem, scilicet in celis Deus miscuit potentiam cum actu, potentiam videlicet in dictis celis potentiatis ad alia producenda, puta luminaria predicta, actum quantum ad angelicos motores eorum. Nam dicit frater Albertus quod in angelo et anima eadem est forma, que est actus materie et que est actus compositionis. Modo revertendo adhuc anteriora superius hic premissa dicit Thomas in prima quod Angeli tenent medium inter Deum et corporeas creaturas, et dictus Ugo de Sancto Victore ait: Angeli facti sunt non in celo firmamenti sed in celo splendido Impireo supradicto, quod Beda dicit: A volubilitate mundi secretum quod statim factum repletum est angelis simul; igitur Creati sunt angeli cum corporea materia predicta et celi sed cum Moyses loqueretur rudi populo et carnali, ut scribit dictus Ugo, oportebat eum loqui de Deo sicut de aliquo homine qui opera sua per moras temporum format et perficit, unde Augustinus ait: Quia a Deo potuerunt predicta tria fieri, ut tenet hic auctor secundum dictam auctoritatem Salamonis, hominibus tamen non potuit simul dici, tamen non nego quin Dominus aliud potuisset fecisse si ei placuisset, nec Augustinus alius asserit sed dicit potuit simul fieri. -Post hec ad secundam partem veniendo auctor, volens ostendere quomodo sacra theologia perficit suam pulcritudinem, idest suam intellectualem doctrinam, dum de nono celo transcendit ad Impyreum continens totam beatitudinem celestem et Paradisum, fingit nunc in tali passu et puncto Beatricem, in qua dicta theologia figuratur, se ita vidisse pulcerrimam, quod si esset Plautus, olim poeta grecus magnus, tam comicus quam tragedus, non posset refferre poetando eius presentem pulcritudinem talem, ut dicit hic textus, allegando causam quia, sicut sol magis tremulus, idest vibrans ut est in mane, ut dicit iste auctor supra in Purgatorio in capitulo incipiente. +Sic igitur viso qualiter, ubi et quando dicti angeli creati sunt, dicit auctor in persona Beatricis de mora Luciferi et suorum complicum qualiter brevissima fuit in celo, ut hic patet in textu, de quo sic ait dictus Ugo de Sancto Victore: Inter creationem et casum Luciferi et angelorum suorum non fuit mora, et tamen illud prius, istud posterius, sed sine intervallo; non enim semper fuerunt mali, ut quidam dicunt per illam auctoritatem, Ab initio homicida fuit et in veritate non stetit, sed non dicitur in initio ibi sed ab initio, idest statim post initium. Ad id quod de bonis angelis dicit hic textus, quomodo scilicet cum gratia cooperante et merito remanserunt, sic ait Thomas in prima: Angeli creati sunt in gratia gratum faciente et post primum actum karitatis, quo beatitudinem meruerunt, statim beati fuerunt; nam tales creati sunt ut, si vellent, in beatitudine persisterent, si autem nollent, etiam labi potuissent. At virtutes angelice, que in divino amore persisterunt fixe, lapsis superbientibus angelis, hoc in munere retributionis receperunt, ut aliud omnino nec velint nec velle possint, habentes a Deo virtutem incommunicabilitatis, unde et Ysiderus ait: Angelus natura mutabilis immutabilis factus est gratia. Item et Ugo predictus inquit: Tria videntur attributa primordialiter angelis, scilicet essentia individualis et immaterialis, intelligentia spiritualis et liberum arbitrium, per quod poterant sine violentia ad utriuslibet propria voluntate deflecti statim. Quidam post creationem conversi sunt ad creatorem suum, quidam adversi: converti ad Deum fuit diligere, abverti odio habere. In conversis quasi in speculo cepit relucere Dei sapientia, qua ipsi boni angeli illuminati sunt et mali excecati. Illis stantibus et istis ruentibus, discrevit Deus lucem a tenebris, et data est gratia cooperans, sine qua non potest proficere rationalis creatura, non ex merito, quia adhuc nullum meritum erat, sed quod aliis non est data, culpa eorum fuit, non que precesserit tempore, sed in causa, quia sicut in illis est gratia causa meriti, tempore tamen non precessit meritum ipsum. Ita in istis culpa fuit causa, quare ex iudicio Dei iusto gratia non daretur, et tamen tempore hoc non precessit illud. Nam, licet dicti mali angeli sine dicta gratia cooperante (quam nondum acceperant) ut possent proficere, tamen per id quod eis collatum erat ex gratia creatrice poterant non cadere. Nam nichil eos ad hoc compellebat, et si non declinassent propria voluntate quod datum est aliis daretur et istis, ideoque ceciderunt et turbaverunt subiectum elementorum, idest globum terre, ut dicitur hic in textu, cadendo in eius abissum; et improbata opinione Ieronimi hic in textu scribentis olim ita Ad Titum: *Sex milia necdum nostri temporis implentur anni, et quantas seculorum origines fuisse arbitrandum est, in quibus Angeli, Troni et Dominationes servierunt Deo, et absque temporum vicibus et absque mensuris, Deo iubente substiterint*, quod ex dictis Origenis, qui dubitando dixit non asserendo, cum dicit Augustinus super principio Genesis, scilicet: *In principio creavit Deus celum, idest angelos, et terram, idest materiam elementatam*, ut superius dixi. -Tamen dicit auctor quod statim sicut de mistica aqua grunda, idest extremitas palpebrarum suarum (dicitur palpebra Sinus occulorum a palpitatione dicta quia semper movetur) bibit, idest perspicaciter eius intellectus talia gustavit, apparuit sibi dicta fluvialis longitudo, beatitudo animarum situata, in forma rotunda in similitudine rose ut infra apparebit, accipiendo hic flores pro dictis animabus et favillas pro angelis; et ecce quod ait hic de mutatione dictorum florum et favillarum per quam vidit ambas curias celestes, scilicet beatarum animarum et angelorum. +Unde reprehendit auctor hic subsequenter illos qui dicunt angelos velle et recordari, ratione in textu hic assignata, ad quam facit quod ait Dionisius: Sic angeli nunquam ab intimis Dei recedunt, quoniam ea que preeminent usum exterioris officii nunquam habent. Ad idem sic etiam Thomas in prima ait: Angelus non intelligit componendo et dividendo, nam in eo non est intellectus agens nec possibilis ut in nobis, sed propter species innatas intelligit, unde illud Evangelicum: Angeli semper vident faciem Patris nostri; Gregorius in II° Moralium ad hoc idem ait: Omnes loco circumscripti angeli sunt, sed tamen eorum scientia a nostra longe dilatatur cum fontem scientie contemplentur et nunquam recedunt a facie Dei, ex quibus incidenter auctor hic in persona Beatricis reprehendit phylosophantes ita legentes in scolis non veritatem sed apparentiam sequentes, cum in hoc sint phylosophi nomine sed non re, cum dicat Seneca Ad Lucilium: Phylosophia est studium virtutum et veritatis; contra quos etiam ait sicut Magister in proemio Sententiarum dicens: O utinam veritas tot haberet inventores quot habet contradictores, et Apostolus in II° Ad Colossenses etiam sic ait contra tales: Videte ne quis vos decipiat per phylosophiam et inanem fallaciam secundum traditionem hominum, ita in scolis equivoce confundentium veritatem, ut dicit textus hic. + +Item reprehendit etiam Magister: Quam istos predictos postponentes scripturam sacram et eam obliquantes, contra quos ita ait idem Apostolus, Ad Timoteum, capitulo I°, dicens: Quidam sunt aberrantes conversi in vaniloquium volentes esse legis doctores, non intelligentes neque que loquntur, neque de quibus affirmant et sanam doctrinam non ferunt, sed ad sua desideria coacervant sibi magros ponentes auribus et a veritate audiutum obvertunt et a fabulis convertuntur. Item etiam Ieronimus in quodam Decreto: Ad idem non afferamus stateras dolosas, ubi appendamus quod volumus pro arbitrio nostro, dicentes: *Hoc grave, hoc leve est*, sed afferamus divinam stateram de Scripturis Sanctis et in illa quid sit gravius appendamus, ubi Glosa inquit: Nam sunt quidam qui subtilitate sua volunt aliter interpetrari divinas Scripturas quam debeant, et ita errant et in scisma incidunt; contra quos tales scientes falsa propter apparere arguentes, ut dicit textus hic, idem Seneca in XXIIIIa Epistula ad Lucilium ait: Turpe est aliud loqui et aliud sentire quam turpius adscribere et aliud sentire. + +Ulterius reprehenduntur hic in textu illi predicatores qui, dimisso Evangelio per novas inventiones, muliercula et vulgo applaudentur ut appareant, contra quos Ieronimus in Prohemio Bibie sic ait: Alii, supercilio adducto, grandia verba trutinantes inter mulierculas de sacris licteris phylosophantur. Taceo de meis similibus, qui si forte ad Scripturam Sanctam post seculares licteras veniunt et sermone composito aures populi mulserint, quicquid dixerint legem Dei putant: nec scire dignantur quid Prophete, quid Apostoli senserunt, sed ad sensum suum incongrua aptant testimonia. Item et Glosa super Salmo *Beati immaculati* ad idem ait: Vitium animi predicantis est indignis secreta vulgare, quod fit vel loquacitate incauta, dum sine deliberatione evolat verbum, vel adulatione ut eis placeat quibus loquitur, vel iactatione ut plura scire videatur vulgo, reducens hoc auctor hic in exemplum cuiusdam predicatoris qui suo tempore in die passionis Domini predicavit sic veniens ad illud verbum Et tenebre facte sunt super universa terra, quod si id fuit eo quod luna interposuit se inter solem et terram, ex quo sol eclipsatus est, non solum Iudeis in Yerusalem in medio terre habitabilis, sed etiam Yspanis in Occidente et Yndiis in Oriente, et sic quod miraculosum fuit, unde dictum fuit tunc Athenis per eius philosophos: *Aut Deus nature patitur aut machina mundi dissolvetur*, voluit reducere ad quasi naturalem eclipsim ignorans quod scriptum est in Tabulis Tollentanis in titulo De Diversitate Aspectus Eclipsis, ac etiam quod scribit auctor Spere dicens quod Semper Eclipsis solis debet fieri in novilunio, et quod, licet Eclipsis lune fiat universaliter per totam terram. eclipsis vero solis non; nam in uno climate fit in alio non, propter diversitatem aspectus. Unde, cum in passione Domini luna fuerit decimaquinta, et sic in plenilunio, sic naturaliter non potuit tunc fieri talis eclipsis, sed miraculose tamen, ut fuit et subdit hic ammirative auctor in persona Beatricis, per quod tanta stultitia in hoc mundo cernit ut omnibus pastoribus illis qui vocantur fratres a campanellis creditur sine alia probatione, et sic per hoc vulgus impinguat porcum Sancti Anthonii et dictos pastores, solvendo de pecunia sive cibo, idest de blado, vino, oleo et aliis frugibus (que large dicit Lex quod appellatione pecunie seu monete continentur, sed stricte dicitur pecunia sive moneta que habet conium idest scultura et forma publica). + +Ultimo dicendo de innumerositate angelorum remictit Beatrix auctorem ad Danielem dicentem in VII° capitulo: Milia milium ministrabant ei et decies milies centena milia assitebant ei. Ad hoc etiam facit quod dixit Dominus noster ad Pilatum de duodecim legionibus et plus angelorum succurrentium eum si voluisse rogare Patrem, subdendo quomodo prima lux, idest lumen deitatis, irradiat eos et facit se recipi ab utroque angulo singulariter sicut in multis speculis unicus visus, unde Dionisius in libro De Divinis Nominibus in hoc sic ait: Angelus est speculum purum et clarissimum totum, si fas est dicere, pulcritudinem Dei suscipiens, et Macrobius: Cuncta unus fulgor illuminat, scilicet Deus, et in universis apparet, scilicet angelis, ut in multis speculis per ordinem positis unum vultus; et ecce quod hic in fine dicitur de speculis: tamen dicit Beatrix hic quod quisque angelus secundum actum quo concipit, idest secundum actum quo intelligitur contemplando Deum, sequitur aspectum, idest amat, at quia unus magis altero intelligit actus amandi diversimode in eis fervet et tepet ut dicit textus hic. Nam dicit dictus Dionisius in suo libro Ierarchiarum quod superiores angeli habent scientiam magis universalem, et ideo de intelligere diversorum angelorum non est eiusdem speciei, et ex hoc ierarchia interpretatur episcopatus, quia in ea de prelatione angelorum agitur. + +{Forse semilia miglia di lontano} Continuato etiam hoc capitulo XXX° usque ibi: {Se quanto infino a qui di lei si dice}, ubi, finito tractatu angelorum, aggreditur tractatum Impirei celi, et incipiendo fingit auctor sibi ita subito et paulatim disparuisse ibi in dicto celo illam universitatem angelorum ut disparere videmus nobis occidentalibus stellas dum sol in equinoctiali tempore processit ab oriente nostro in hoc emisperio per sex horas, et sic super medio huius nostre habitabilis terre quod dicitur esse in Yerusalem; et sic sequitur quod sero tunc vicinetur in Oriente et quod umbra, idest quod nox, hic declinet ad lectum, idest ad solum planum, idest ad occidentale occeanum mare, (nam ex hoc dicitur mare equor, scilicet propter equalem eius planitiem), ut tangit hic auctor dicendo quomodo etiam tunc medium celum nobis occidentalibus profundum, scilicet a dicta Yerusalem citra profundum, dico in eius prima parte ratione remotionis, incipit velare aliquas eius stellas vicinante ancilla, idest aurora solis; sed cum ulterius venit velat omnes - quam horam eodem modo describit Lucanus in fine IIi, cuius verba scripsi supra in Purgatorio in capitulo primo, - sequendo hic auctor Phylosophum dicentem in libro De Proprietatibus Elementorum quod totum spericum corpus terre mensuratur circumferenter per XXIIIIor milia miliaria, quod corpus sol circuit in XXIIIIor horis, et sic qualibet hora currit per spatium mille miliarium, et sic in equinoctiali tempore, ad quod auctor hic se refert, in quo dies solaris est XIIcim horarum, et sic sequitur quod sol currat per XIIcim milia miliaria; tunc in die VIIa cum est in medio, scilicet super Yerusalem, distat a nobis occidentalibus dicta sexta hora fervens a sole per sex milia miliaria, licet Alfagranus dicat quod mensuretur dicta terra per XXmIIIIc. + +Post hec ad secundam partem veniendo auctor, volens ostendere quomodo sacra theologia perficit suam pulcritudinem, idest suam intellectualem doctrinam, dum de nono celo transcendit ad Impyreum continens totam beatitudinem celestem et Paradisum, fingit nunc in tali passu et puncto Beatricem, in qua dicta theologia figuratur, se ita vidisse pulcerrimam, quod si esset Plautus, olim poeta grecus magnus, tam comicus quam tragedus, non posset refferre poetando eius presentem pulcritudinem talem, ut dicit hic textus, allegando causam quia, sicut sol magis tremulus, idest vibrans ut est in mane, ut dicit iste auctor supra in Purgatorio in capitulo incipiente: Quanto tra lultimar de lora terza, adimit visum respicientis versus eum, ita rememoratio risus ipsius Beatricis eius mentem, idest eius reminiscentiam minuebat. + +Inde subdit hic auctor sicut talis, scilicet ipsa Beatrix, qualem ego dimicto - idest dimisi, et sic presens tempus hic accipias pro preterito - maiori bando, idest maiori preconio laudis alicuius alterius excellentioris poete eo, cum actu expediti ducis incepit dicere ipsi auctori quomodo exierant maius corpus, scilicet nonum celum, et venerant ad illud quod est vera lux intellectualis plena amore summi boni, idest Dei, et letitia, idest Impyreum celum predictum, subdendo inde hic auctor quod non auderet tentare referre aliquid minimum eius beatitudinis que homo sub allegoria velit dicere, quod per scripturam aliquam non bene possit haberi eius Impirei celi quidditas et essentia, unde Thomas in prima questio LXVI° scribit quod dictum Impyreum celum non invenitur positum nisi per auctoritatem Strabi, Bede et Basilii, quod subtiliter etiam iste auctor vult tangere in II° capitulo Inferni dum ibi loquendo Beatrici ut theologie inquit: {O donna di virtù sola per cui / lumana specie excede ogni contento / da quel cielo cha minori i cierchi sui}, scilicet a celo lune minori usque ad nonum maius, quasi dicat quod non superius ultra excedit, cum dictum celum Impireum et lux non sit contentum ab aliquo alio celo sed solum a mente divina dependeat; et sequitur Beatrix dicendo auctori quomodo videbat ibi in celo Impireo utramque militiam celestialem, scilicet animas beatas ad presens et separatas a corporibus, et in futurum cum corporibus, ut videbit die iudicii quando dicetur bonis: *Venite benedicti patres mei* et malis *Ite, maledicti, in ignem ecternum*, et ecce ultima iustitia de qua hic dicitur, licet posset hoc referri ad angelicam beatitudinem que in aspectu representat ultimam iustitiam, idest Trinitatem divinam, in alis aureis patrem, in alio dorso albo filium, in facie rubea Spiritum Sanctum, ut hic inferius in hoc capitulo figuratur per ipsum auctorem. + +Inde auctor procedens ad tractatum aquarum supercelestium, que celum cristallinum constituere dicuntur - de quibus Genesis I° capitulo, ita dicitur: Divisit Deus aquas que erant sub firmamento ab hiis que erant super firmamentum, et Psalmista: Aque que super celo sunt / laudent nomen Domini - dicit quomodo circumfulsus fuit a quadam luce ita quod nichil videbat, idest ignorabat circa talia speculari, ut ignorabat Ugo de Sancto Victore dum scripsit quod quales forent dicte aque nobiscum non erant, et Alanus dum in suo Anticlaudiano poetando finxit Fronesim, idest prudentiam, in forma virginis trascendisse celos et ad has aquas devenisse dicens: Iam Fronesis dictante dea superaverat arces / sidereas, et subdit: Dum transit miratur aquas quas federat igni / indivisa loci series, nec flamma liquorem / impedit, aut flamme certat liquor ille repugnans. / Altius inquirit Frenesis ferventius instans, / an liquor ille fluat, subdens: An nebule faciem gestans formamque vaporis / pendeat, et donet sitienti pocula flamme / glaciem gerat in speciem, reddatque figuram / cristalli, perdatque simul liquor ipse liquorem. / Deficit inquirens, querendo deficit illa quesitu superata suo, sed victa querelis / deffectus proprios queritur: sic ista querela / questio sit, Fronesi suspiria sola relinquens. / Nec mirum si cedit ad hec prudentia, que sic / excedunt matris nature iura, quod eius / exsuperant cursus, ad que mens deficit heret / intellectus, hebet ratio, sapientia mutat, / Tullius ipse silet, mutescit lingua Maronis, / languet Aristotiles Tolomei sensus aberrat. De quo vanant et nostri theologi: dicit enim Beda quod dicte aque consolidate sunt ad modum cristalli quidam; alii dicunt quod ignee nature sint, alii expositores super Genesi dicunt quod glaciarum soliditate sunt vaporaliter suspense ad similitudinem vaporis sive fumi; Thomas in prima questio LXVIII° dicit quod sunt aque corporales, Origenes vero dicit quod dicte aque sunt spirituales substantie; cuius opinionem videtur velle hic sequi auctor, si bene inspiciatur, dicendo quomodo restitutus in acutiori visu vidit quoddam lumen in forma rivere, idest fluminis, quasi velit anagogice includere quod ad hoc speculative venit per id quod ait Iohannes, Apocalipsis XXII°, loquens de visione Paradisi dicendo: Ostendit michi angelus flumen aque vite splendidum tanquam cristallum procedens de sede Dei, dicendo auctor inde quomodo tale flumen videbatur fulgidum splendoribus et quomodo inde exibant faville vive et refundebant se, ut dicit textus. + +Tamen auctor adhuc fingit Beatricem sibi dicere quomodo dicte faville et flores et erbe ostense ei erant sibi ibi in umbra et prefatione, nondum veritate apprensa, iuxta illud Ambrosii in libro De Spiritu Sancto dicentis: Civitas illa Yerusalem celestis non meatu alicuius fluvii terrestris abluitur sed ex vite fonte procedens; de quo Apostolus, Ad Corinthios, in XII° capitulo ait: Beata vita in fonte vivo bibit, inde aliquod aspergitur huic humane vite. Ad quod Psalmista: Gloriosa sunt de te dicta civitas Dei, et alibi: Magnus Dominus et laudabilis nimis in civitate Dei nostri, et subdit: Sicut audivimus ita vidimus in civitate Domini virtutum, in civitate Domini nostri Deus fundavit eam in ecternum. Item et alio Psalmo ait: Fluminis impetus letificat civitatem Dei etc. + +Tamen dicit auctor quod statim sicut de mistica aqua grunda, idest extremitas palpebrarum suarum (dicitur palpebra Sinus occulorum a palpitatione dicta quia semper movetur) bibit, idest perspicaciter eius intellectus talia gustavit, apparuit sibi dicta fluvialis longitudo, beatitudo animarum situata, in forma rotunda in similitudine rose ut infra apparebit, accipiendo hic flores pro dictis animabus et favillas pro angelis; et ecce quod ait hic de mutatione dictorum florum et favillarum per quam vidit ambas curias celestes, scilicet beatarum animarum et angelorum. Inde dicit auctor quomodo ibi in dicto celo Impireo imminet quoddam lumen faciens visibilem creatorem illi creature que videndo eum habet suam beatitudinem, scilicet creature rationali que comprehendit angelos et animas predictas, dicendo dictum talle lumen extendi in circulari figura in tantum quod cingeret corpus solis et ultra (qui sol octies maior corpore terre dicitur esse), quod lumen dicit hic auctor fieri ex radio in sua apparencia reflexo a summo primi mobilis, idest dicti noni celi, et accipit hic summum pro principio celi Impirei, terminante ipsum Impireum dicto nono celo capiente suam vitam et potentiam ab ipso Impireo celo, illam videlicet de qua sic ait Thomas in prima parte questio LXVIa: Dici enim potest quod celum Impireum influit in celum nonum, aliquod non transiens et adveniens per motum, sed aliquid fixum et stabile: puta virtutem continendi aliud universum et virtutem causandi, vel aliquid aliud ad dignitatem pertinens, reducendo ad comparationem dicte illuminationis aliquem cumulum seu colliculum habentem in suo ymo, idest in sua inferiore parte, aquam qui proprie dicitur clivus - unde Virgilius in Buccolicis: Certe equidem audieram qua se subducere colles / incipiunt molique iugum demictere clivo, et alibi ait: Ecce supercilio clivosi tramitis unda etc. - metaforice dicendo quod sicut speculatur in dictam eius aquam, ita illud lumen divinum in illam aquam spiritualem celestem representantem dictam situatam beatitudinem animarum ibi in forma rose, dicendo inde ammirative: si infimus gradus dicte mistice rose colligit in se tantum de lumine, quantus ergo erit ambitus et circumferentia dicte talis rose, quasi dicat cogitetur. + +Item dicit auctor quomodo eius visus non deficiebat respicendo dictam rosam in amplitudine et in altitudine, ymo eam totam videbat: nam non ostabat ei aliquid medium cum ibi Deus gubernet secundum illo medio, de quo Phylosophus in II° De Anima inquit: Medium debet esse proportionatum inter visum et rem visam, et ecce lex naturalis, idest philosophica ratio, de qua hic dicitur et quod ex hoc non est ibi dare propinquitatem et longinquitatem. + +Inde dicit quomodo ipse auctor tractus fuit per Beatricem, idest per scientiam theologicam, in punctum medium croceum, idest in centrum dicte rose, ad videndum multitudinem albarum stolarum, idest animarum beatarum quam ibi vidit et aprehendit per illam auctoritatem Iohannis, Apocalipsis, VII° capitulo, dicentis: Et vidi turbam magnam quam dinumerare nemo poterat stantem ante tronum, amicti stolis albis, de cuius magnitudine tali in forma rotunda ut rosa inquit etiam Baruc propheta dicens: O Israel, quam magna est domus Dei et ingens locus eius. Inde fingit auctor Beatricem sibi dicere quomodo numerum animorum beatarum quomodo vicinatur ad complementum, auctoritate Iohannis predicti dicentis Apocalipsis capitulo VI°: Et date sunt illis singule stole albe, et dictum est illis ut requiescant adhuc modicum tempus donec compleatur numerus conservorum eorum, circa quem passum inter nostros theologos varie sunt opiniones: nam quidam dicunt quod numerus animarum beatarum debet restaurare numerus angelorum qui ceciderunt, allegantes Apostolum dicentem: Instaurata sunt omnia in Christo que in celo sunt et in terra; Gregorius e contra videtur velle dicere quod dicte anime debent attingere numerum angelorum, qui permanserunt, iuxta illam auctoritatem dicentem: Statuit terminos gentium iuxta numerum angelorum. Augustinus autem hunc numerum electorum ad divinam predestinationem reducit, dicendo super illo evangelico verbo Iohannis, XIIII° capitulo: In domo Patris mei mansiones multe sunt: Domus Dei templum Dei, regnum celorum sunt homines iusti, in quibus sunt multe differentie; et hee sunt mansiones multe ipsius domus, que iam parate sunt in predestinatione, iuxta Apostolum dicentem Ad Ephesios, capitulo I°: Qui elegit nos ante mundi constitutionem predestinatione, quem Augustinum in hoc sequendo ait Thomas, prima questio XXIIIa: Numerorum electorum soli Deo cognitus est. Ultimo tangitur hic in textu quomodo Clemens papa quintus fuit fallax Henrico imperatori septimo de Lucimburgho, et quomodo ut symoniacus ibit in Infernum in illum locum ubi Simon Magus est cum aliis simoniacis et Bonifatius papa de Alania, quem locum descripsit iste auctor supra in Inferno, capitulo XVIIII°. + +{In forma dunque di candida rosa.} In hoc XXXI° capitulo, descripta beatitudine animarum in forma rose, quas Christus in sanguine suo sibi desponsavit, idest coniunxit, describit auctor beatitudinem angelorum ita volitantium ibi, ut dicit textus, a facie Dei in dictam rosam, idest in dicta collationem animarum rotundam, et inde ad conspectum ipsius Dei ut apes faciunt volando de floribus ad sua alvearia et e contra, de quarum tali natura apium ait Virgilius in I° dicendo: Quales apes estate nova per florea rura / exercet sub sole labor, cum gentis adultos / educunt fetus, aut cum liquentia mella / stipant et dulci distendunt nectare cellas: et ecce quod tangit hic auctor comparative de apibus. + +Et omissis aliis ut levibus, subdit hic auctor sic: si barbari extremi sub meridie, puta Arabes et Carmani qui cooperiuntur omni die, idest per totum annum, ab intervallo celi et terre a nostro polo artico, idest a tramontana stella, circa quem polum fingunt poete fore in certas stellas translatam quandam nimpham nomine Elice cum eius filio Archade, (de qua scripsi supra in Purgatorio in capitulo XXV°, et Ovidius in II°, et Lucanus in II°), etiam videndo Romam et arduum eius opus (quod erat videri eam habere XVIII portas principales et XXIII palatia insignia, item XXXVI miranda templa et mire pulcritudinis, item CCCLX turres notabiles, et eam circuire cum suis muris per XXXX miliaria), quando (idest tempore quo) lateranense palatium Neronis visum est adeo mirabile quod excedebat alias res mortalium in apparentia (et in quo dictus Nero imperator, ut dicitur, peperit quandam ranam unde nomen illud hedificium cepit) stupebant, quanto magis ipse auctor etc.; vel alio modo intellige hunc textum: Quando Laterano / ale cose mortali andò di sopra, sicut exponendo quando in illo tempore quo Roma in maiori culmo fuit, scilicet inter Octavianum et Neronem et post, usque dum Ecclesia sancti Iohannis Lateranensis, que principalior et prior Ecclesia Christianorum dicitur fuisse in urbe, instituta est ubi erat dictum palatium Neronis, et sic dicta Ecclesia Lateranenesis cum aliis pullulantibus superavit, idest superare incepit, res mortales, idest alia templa profana cum suis idolis et diis mortalibus tunc Rome vigentibus; vel tertio dicit auctorem hic accipere partem pro toto ut cum dicit quando, idest tempore quo, Lateranum, idest ipsa Roma cuius pars et contrata est dictum Lateranum, ivit supra res mortales, idest superavit totum universum, quod fuit tempore Octaviani, Ytaliam totam subiungando in Vc annis et alium mundum in CC; vel quarto dicit quod superavit res mortales, idest alios urbes mundi, alludendo auctor in hoc Virgilio describendo Romam ipsam ita in Buccolicis dicenti: Urbem quam dicunt Romam, Melibee, putavi / stultus ego huic similem, et subdit: Verum hec tantum alias inter caput extulit urbes / quantum lenta solent inter viburna cupressi. Inde dicit auctor quomodo videbat actus illarum animarum beatarum illustratos a lumine alterius, idest Dei, et suasivos karitatis. -Ad quam recolendam ut recorder eius, eam contemplor. Intueor quid sit Deus in se ipso, quid in angelis, quid in sanctis, quid in creaturis, in se ipso incomprehensibilis, quia principium et finis et principium sine principio et finis sine fine. Ex me intelligo quod incomprehensibilis est quoniam me ipsum intelligere non possum quem ipse fecit. +Ultimo, volens auctor ostendere quomodo, viso toto Paradiso et eius forma ut candida rosa per eum tam circa dictas animas beatas quam circa angelos, inductu Beatricis, idest inductu doctrine intellectualis ipsius sacre theologie volens ulterius procedere ad visionem Dei, hoc non posse fieri nec haberi sive attingi per Scripturam sacram theologicam ipsam, sed solum per virtutem contemplativam, fingit Beatricem ipsam sine se relinquisse sancto Bernardo, representantem ipsam virtutem contemplativam, eo quod dotatus fuit valde in hoc mundo vivendo in tali contemplativa vita ultra alios. Nam legitur de eo quod, dum esset XIIcim annorum, ingressus est monasterium Cistercium et ibi professus, ita se dedit in Deum contemplando continue magis, ut nullo sensu corporali uteretur; inde, factus Abbas Clarevallis, multa scripsit circa vitam contemplativam in Deum, inter alia scribendo in suo libro De Interiore Homine: Sic cognoscere Deum est vita ecterna, beatitudo perfecta; nam in cor hominis non ascendit quanta karitas, quanta suavitas manet in nobis in illa visione. Ad quam recolendam ut recorder eius, eam contemplor. Intueor quid sit Deus in se ipso, quid in angelis, quid in sanctis, quid in creaturis, in se ipso incomprehensibilis, quia principium et finis et principium sine principio et finis sine fine. Ex me intelligo quod incomprehensibilis est quoniam me ipsum intelligere non possum quem ipse fecit. Et quia ad intimandum Deum non sufficit solus ipse Bernardus, idest sola ipsa virtus contemplativa sine gratia divina, et talis gratia a Virgine matre Domini citius impetrari potest et haberi quam ab aliquo alio sancto, facta congratulatione ad Beatricem ut patet hic in textu, fingit hic auctor subsequenter dictum beatum Bernardum ipsum inducere ad acuendum visum circa visionem Paradisi, interponendo comparationem de romipeta veniente de Croatia, contrata Grecie, visente sudarium Domini Rome, quod vocat auctor hic Veronicam eo quia ab ipsa beata Veronica inventum est, et forte illud quod habuit Abagarus, Sirus regulus quidam, ab ipso Christo. Nam, ut scribit Eusebius ac Magister in Ystoriis Scolasticis, cum dictus Abagarus egrotaret, audiendo miracula Christi, scripsit sibi ut iret ad eum, et cum Christus se excusasset, misit iterum dictus Abagarus quendam pictorem ad Christum, relaturum sibi designatam eius figuram, quod quidem cognoscens Christus, extersa sua facie cum linteo, ab ipso linteo habuit eius ymaginem. -Inde inducit auctor dictum beatum Bernardum ad ostendendum sibi excelsiorem locum et sedile Domine nostre in dicta figurata rosa, idest in dicta beatitudine animarum, et ita vincere in maiore luce et lumine ibi alia loca, ut pars illa orientalis in qua currus solis oritur et venit - cuius temon, ut dicit hic textus, male conduxit Feton, filius ipsius solis, ut plene scripsi in Inferno capitulo XVII - alias partes orizontis nostri emisperii. Alia testualia per se in hoc capitulo satis clare patent. +Inde inducit auctor dictum beatum Bernardum ad ostendendum sibi excelsiorem locum et sedile Domine nostre in dicta figurata rosa, idest in dicta beatitudine animarum, et ita vincere in maiore luce et lumine ibi alia loca, ut pars illa orientalis in qua currus solis oritur et venit - cuius temon, ut dicit hic textus, male conduxit Feton, filius ipsius solis, ut plene scripsi in Inferno capitulo XVII° - alias partes orizontis nostri emisperii. Alia testualia per se in hoc capitulo satis clare patent. -Item dicit quod ibi vidit iuxta Petrum sedere illum qui vidit et previdit omnia tempora adversa Ecclesie dei militantis, scilicet Iohannem Evangelistam, in prosecutionum, ut scribit etiam eius Apocalipsis; item vidit Moisem iuxta dictum Adam sedere, sub cuius ducatu gens Israelita, ingrata, ut dicit hic textus, et pertinax, vixit de manna in deserto semper cum murmure et querela, ut in Exodo, capitulo XVII scribitur, ubi etiam dicitur quod dictum manna saporosum erat secundum appetitum uniuscuiusque; item in oppostitu dicti Petri vidit sedere Annam matrem Virginis; item vidit ibi Luciam in oppositum Adde, ut dicit textus hic, et ex hiis concludendo tangit quod ait Iohannes XIIII capitulo dicens. +{L effecto al suo piacer quel contemplante.} Continuato hoc XXXII° capitulo ad superiora - inde hic in Apocalipsim: Ex tribu Iude duodecim milia signati etc. - auctor hoc modo procedit exordiendo, sic dicens ille, scilicet beatus Bernardus, contemplans, idest contemplando videns effectum habere eius placimentum, quod erat ut ipse auctor contemplative astractus esset ad intimandum beatitudinem Paradisi animarum nostrarum a solio Domine nostre ibi preeminenti usque ad ultimum, ita incepit: genus humanum vulneratum ad mortem per Evam in esu pomi vetiti, Maria Virgo cum partu filii Dei sanavit, unde dicitur Mulier dampnavit que salvavit, si Eva dampnavit et Maria salvavit, et sic merito collocata dicitur esse dicta Domina nostra in primo gradu, et dicta Eva sub pedibus eius, ut ipse beatus Bernardus incipit modo hic ostendere auctori, ut patet in textum secundum fictionem ipsius auctoris. In tertio gradu fingit esse Rachelem, uxor Iacob, et Beatricem, intelligendo anagogice ibi esse sub nomine dicte Rachelis animas beatas illorum qui in hoc mundo in contemplativa vita fuerunt, et sub nomine Beatricis animas theologorum. In quarto gradu dicit quod est Sarra, uxor Abrae, subaudi cum suis descendentibus, et eodem modo Rebecca, uxor Ysaac, in quinto. Et vidit uxor Manase in sexto, et in septimo Ruth, uxor Booz et mater Abed, patris Iesse patris David, et sic fuit, ut dicitur hic in textu: penitens de adulterio per eum commisso cum Bersabe et de homicidio et proditione Urie, viri dicte Bersabe, dixit Miserere mei Deus etc.; nam, ut legitur in II° Regum in capitulo XI°, semel, dum dictus Uria esset absens a dicta eius uxore in exercitu cum aliis Ebreis, dictus David, rex tunc Ysrael, iacuit cum dictam Bersabe, de quo gravida facta; ut videretur gravida de dicto eius viro, misit David pro eo ut iaceret cum illa, qui, dum recusasset hoc facere, allegando quomodo alii Ysraelitici dormiebant in terra in dicto exercitu, et sic non decebat eum iacere in lecto cum dicta eius uxore, David dedit sibi licteras deferendas Ioab, capitaneo dicti exercitus, continentes ut poneret dictus Ioab hunc Uriam in aliqua pugna ita quod penitus moriretur, et ita factum est; unde fecit postea ipse David, penitens de tanto facinore, salmum penitentialem: Miserere mei Deus secundum magnam misericordiam tuam, ut dicit textus hic, distinguendo auctor in dictam situationem animarum beatarum ita in forma rose per septenos gradus tanquam rem in se perfectam; nam ait in Moralibus Gregorius, super illis verbis Iob: Nati sunt illi septem filii: Quid in septenario numero nisi summa perfectionis accipitur? Nam septenarius numerus dicitur perfectus quia ex primo pari constat et ex primo impari et ex primo qui dividi potest et ex primo qui non potest dividi. Item ponit divisam esse dictam misticam rosam in duas equales medias partes, quarum unam ponit iam totam plenam animabus sanctorum patrum et aliorum ebreorum quos Christus extraxit de Limbo et qui crediderunt in ipsum Christum filium Dei venturum, aliqui a gratia Dei per revelationem, aliqui per dictam proprietatem - ut ecce Ysaia, prenuntiando de ipso filio Dei venturo in carnem humanam ex ventre Virginis, dicens: Ecce virgo concipiet et pariet filium, et vocabitur nomen eius Emanuel, quod interpetratur nobiscum Deus, et subdit: Parvulus natus est nobis et filius datus est nobis et factus est principatus super humero eius et vocabitur admirabilis, et alibi: Egredietur virga de radice Iesse et flos ex ea ascendet, et iterum subdit: Iuravit dominus David veritatem et non frustrabitur eam: de fructu ventris tui ponam super sedem meam; et Yeremia: Novum faciet Deus super terram post partum, et Salamon in persona Dei: In ventre figuratus sum clarus, et Baruc: Deus super terram visus est cum hominibus conversari, et Psalmista: Paravi lucernam Christo meo, et alibi: Ex utero ante Luciferum genui te, et multe alie auctoritates possent adduci - ponens hic auctor usque ad septimum gradum animas illorum beatorum Ebreorum qui elective meruerunt et peccare potuerunt ex suo libero arbitrio, et infra eas ponit animas infantium ebreorum qui nec peccaverunt nec elective meruerunt, sed ex sola fide parentum salvati sunt, et eodem modo fingit esse animas Christianorum in alia medietate dicte talis rose cum suis etiam infantibus deorsum, qui in Christo iam vento crediderunt, licet tamen dicta medietas secunda nondum sit tota repleta ut alia, dicendo quomodo scalee et gradus huius secunde medietatis dicte talis mistice et figurate rose derivati sunt a gradibus alterius medietatis prime, ad quod sic ait Alanus in suo Anticlaudiano, loquens etiam de eodem loco dicens: His renovat veteres iuvenis pictura magistros, / per quos nostra fides totum diffusa per orbem / claruit et laudum titulus preclara refulxit: / hic Abraam nostre fidei pater exit in actus / e contra nostra nova fides etc. -Qui tamen vult eum videre cor mundet, nam nemo potest videre faciem Dei et vivere mundo. Et ecce quod dicit hic idem Bernardus representans dictam virtutem contemplativam autori, quomodo scilicet cum eo dirigit auctor rursum ad primum amorem, idest ad lumen deitatis, et ut penetret in eum quantum possibile est, contemplando subaudi, et quia sine gratia contemplans hoc putat interdum in tali visione ultimum ire et retro abit, inducit auctor dictum beatum Bernardum ad dictam gratiam impetrandam a Domina nostra, quam Gabriel vocavit Gratia plena, ita orare ut in sequenti capitulo in principio continetur. +Inde ostendit Bernardus auctori seu dicit quomodo scampnum domine nostre iminet ibi super omnia alia, unde idem Alanus, loquens de dicta curia celesti, adhuc ita subdit: Hic superos cives proprio propellit honore virgo etc. Et sub eo scampno distincta sunt et decreta alia scampna ebreorum, et sub scampno Iohannis Baptiste scampna Christianorum, quasi ostendere velit in hoc quomodo dictus beatus Iohannes precursor Christi primus fuit baptizans, et sic infra concludendo dicit quomodo equaliter anime eorum qui crediderunt in Christum venturum et eorum qui crediderunt in iam ventum implebunt ut duo aspectus fidei illam rosam totam. -Item dicit eam facellam karitatis in celo, et merito, cum ipsa sit virga de radice Iesse egressa, idest de incendio divini amoris interpetratur; enim Iesse idest incendium. +Item dicit quomodo anime infantium salvatorum et beatorum ibi et per fidem eorum parentum et per baptismum a medio dicte rose infra collocate sunt per gradus differentes, differendo a primo acumine solum, idest a lumine deitatis, hoc est distando ab eo plus et minus. Ex quo auctor monet hec dum in eius mentem dicendo et argumentando ita: si isti infantes non habuerunt meritum elective, ut non habuerunt in bene agere, et sic non meruerunt, quare unus plus quam alius in hoc Paradiso plus habet de beatitudine in visione divini luminis, ratione propinquioris loci ad ipsum Deum? De quo dubio propellendo, beatus Bernardus ita ei illud solvendo inquit: sicut fames et sitis non habet locum in Paradiso - ut dicitur Ysaie XLVIIII° ibi: Non exurient nec sicient amplius, existentes in ipso Paradiso - ita causalis punctus, idest ut causaliter quis sit ibi sortitus, sed solum gratia incomprensibili divina, (unde Thomas in prima: Videntium Deum per essentiam unus alio profectius videbit eum; nam facultas videndi Deum non competit intellectui creato secundum eius naturam, sed per lumem gratie, de quo lumine magis participat quis plus habet de karitate; nam ubi est maior karitas est maius desiderium, et desiderium facit desiderantem actum ad susceptionem rei desiderate; ad hoc etiam Augustinus, De Civitate Dei, dicit sic: Pax celestis civitatis ordinatissima est et concordissima societas fruendi Deo et tranquillitas ordinis parium dispariumque; de qua Salamon, Proverbiorum XVI°, ait: Spirituum ponderator est dominus), et adducit de dicta gratia divina collata diversimode in exemplum Exau et Iacob, gemellos genitos per eundem patrem, Ysaac scilicet, et Rebecca eorum matrem; tamen unum, scilicet dictum Esau, ipse Deus cum odio habuit, Iacob autem dilexit, subdendo quod ait de eis etiam Apostolus, Ad Romanos VIIII° capitulo dicens: Cum nondum nati fuissent aut aliquid boni vel mali egissent predicti gemelli, ut secundum electionem propositum Dei maneret, non ex operibus sed ex vocante dictum est, per Malachiam prophetam subaudi, Iacob dilexi, Esau odio habui, et cur hoc, subdit sic ibi statim dicens Apostolus: O homo, tu qui es qui respondeas Deo? Nunquid dicis figmentum ei: Quid me fecisti sic? An non habet potestatem figulus luti ex eadem massa facere aliud vas in honorem, aliud in contumeliam?, reducendo in comparationem inde auctor quod sicut pueri diversas capillaturas habent in colore, flavo scilicet et non flavo, ita ibi a dicto lumine divine gratie incappellantur, idest coronantur, de quibus Ysaia, XXXV° capitulo, ait: Letitia sempiterna super capita eorum; gaudium et letitiam obtinebunt. Inde notandum est quod etates mundi septem videntur fuisse: prima ab Adam usque ad diluvium, et duravit per mmccxlii annos; secunda a dicto diluvio usque ad Abraam, et duravit per VIIIIcXLII annos; tertia ab Abraam usque ad Moysen, idest duravit per VcV; quarta a Moysen usque ad hedificationem templi, et duravit CCCCLXXX annos; quinta a dicta edificatione usque ad Christum, et duravit per MXXX annos; et sic ab origine mundi usque ad Christum fluxerunt VmCC anni minus uno. Modo dicit hic auctor quomodo pueri sanctorum patrum in primis duabus dictis etatibus salvabuntur solum propter fidem parentum, quibus duabus primis etatibus completis, cepit circumcisio, scilicet tempore dicti Abrae, et duravit usque ad exitum de Egypto; inde cessavit per illos XL annos quibus populus fuit in deserto, inde iterata est, dicente Deo Iosue: Hodie abstuli obbrobrium Egypti a te, unde Genesis capitulo XVII°, dicitur: Anima cuius preputii caro circumcisa non fuerit peribit de populo suo; ad hoc etiam sic ait Gregorius in Moralibus: Quod apud nos valet aqua Baptismi, hoc egit apud veteres vel pro parvulis sola fides parentum, vel pro maioribus virtus sacrificii, vel pro hiis qui de Abraam prodierunt circumcisio in masculis, femine vero per fidem et operationem bonam salvabantur si adulte erant vel parentum si parvule, unde Beda ad hoc ait: Circumcisio tempore legis contra vulnus originalis peccati agebat, sicut nunc Baptismus, hoc excepto quod ianuam celi nullum intrare poterat ante Baptismum, sed in sinu Abrae requiescebant, de quo plene scripsi supra in Inferno capitulo IIII°; item etiam Augustinus, de hoc scribens ad Valerium, sic ait: Ex quo instituta est circumcisio, quod erat signaculum fidei iustitie Dei, et que ad sianctificationem purgationis valebat parvulis veteris originalis peccati, sicut Baptismus ex illo valere cepit ad innovationem hominis, ex quo institutus est. Et Magister Sententiarum: Illi qui de Abraam prodierunt, per circumcisionem salvati sunt, at cum tempus gratie Domini nostri venit, opus fuit Baptismo perfecto Christi, ut dicit hic textus, et hoc dicit propter Baptismum Iohannis imperfectus; nam baptizabat Iohannes ante solum in aqua dicendo Ego baptizo in nomine venturi ad predicationem, ad passionem, ad mortem et iudicium, et ita baptizavit Christum qui voluit baptizari in exemplum aliorum et ut aquas sanctificaret, non quod egerit Baptismo, cum sine peccato originali natus sit; et in eo tunc institutum est sacramentum perfecti Baptismi cum tota Trinitas ibi divina concursum habuerit, scilicet Pater in voce, Filius in homine, Spiritus Sanctus in columba, et licet evangelista Iohannes dicat: Nisi quis renatus fuerit ex aqua et Spiritu Sancto non intrabit regnum Dei, hoc intelligendum: vel nisi baptizatus fuerit in sanguine vel flamine. Nam triplex dicitur Baptismus perfectus Christi, scilicet fluminis, sanguinis et flaminis: de primo per se constat, de secundo in hiis qui pro fide Christi in sanguinem martirii mortui sunt, ut fuerunt innocentes Bethelem, de tertio constat in persona illius latronis cui Christus in cruce dixit: *Hodie eris mecum in Paradiso*, et sic propter fidem quam gessit in Christum baptizatus decessit Baptismo flaminis. Nam dicit Ciprianus: Sicut puero sufficit solus Baptismus aque, quia etatis necessitas fidem excludit, sic adulto sola fides sufficit cum necessitas excludit aque Baptismum; et item, ut constat in persona Valentiniani imperatoris, qui, ut scribit Augustinus in VIII° libro De Civitate Dei in titulo Baptismo, scilicet flaminis: Baptizatus salvatus decessit in ittinere dum iret ad beatum Ambrosium ut ipsum baptizaret, et sic in sola fide quam habebat de Baptismo salvus est. -Nam petit Bernardus eodem modo secondario ut ipsa Virgo faciat auctorem attingere et videre sua gratia intellectualiter divinam essentiam sicut ab infima lacuna, idest a Cocito lacu et stagno in fundo Inferni et centro terre existente, vidit usque ad hoc celum Impireum, et conservet sanos eius auctoris affectum post talem visionem, iuxta illud documentum Iuvenalis docentis nos orare debere taliter videlicet, quod quidem nichil aliud est petere quandoque beatam vitam humanam, unde Seneca in suo libro De Beata Vita sic ait. \ No newline at end of file +Inde inducit auctor dictum beatum Bernardum sibi ostendere mansiones sanctorum maiorum christianorum, scilicet Ade et beati Petri propinquioris Virgini; ad idem dictus Alanus etiam inquit, loquendo de dicto Paradiso: In robur fidei virtutis luce corruscat / Petrus et ipsius virtus splendescit in umbra. + +Item dicit quod ibi vidit iuxta Petrum sedere illum qui vidit et previdit omnia tempora adversa Ecclesie dei militantis, scilicet Iohannem Evangelistam, in prosecutionum, ut scribit etiam eius Apocalipsis; item vidit Moisem iuxta dictum Adam sedere, sub cuius ducatu gens Israelita, ingrata, ut dicit hic textus, et pertinax, vixit de manna in deserto semper cum murmure et querela, ut in Exodo, capitulo XVII° scribitur, ubi etiam dicitur quod dictum manna saporosum erat secundum appetitum uniuscuiusque; item in oppostitu dicti Petri vidit sedere Annam matrem Virginis; item vidit ibi Luciam in oppositum Adde, ut dicit textus hic, et ex hiis concludendo tangit quod ait Iohannes XIIII° capitulo dicens: In domo Patris mei mansiones multe sunt. + +Ultimo auctor in hoc capitulo per eius verba, si bene intueantur, in persona dicti beati Bernardi loquendo, vult ostendere quomodo, coniuncta virtute contemplativa cum gratia Dei, possibile est in hac vita Deum videre, unde idem Thomas ait in prima: Facultas videndi Deum non competit intellectui creato secundum suam naturam sed per lumen gratie, et dictus etiam beatus Bernardus, scribens ad fratres de Monte Domini de verbo illo, Iob XXXVI° capitulo, Abscondit lumen in manibus, videtur dicere quod Deus in contemplatione videatur sicut ipse est, electo, inquit, et dilecto Dei vicissim vultus Dei se ostendere sicut lumen clausum in manibus patet et latet ad arbitrium tenentis, ut per hoc quod in transcursu vel in puncto videre premictitur inardescit autem? ad plenam possantiam luminis nunquam pertransiens gratiam perstringit sensum amantis, ut si aliquando admittatur ad talem visionem, rursum sit purior ad videndum et stabilior ad fruendum, nunquam se melius deprehendit modus humane perfectionis quam in lumine vultus Dei in speculo divine visionis. Qui tamen vult eum videre cor mundet, nam nemo potest videre faciem Dei et vivere mundo. Et ecce quod dicit hic idem Bernardus representans dictam virtutem contemplativam autori, quomodo scilicet cum eo dirigit auctor rursum ad primum amorem, idest ad lumen deitatis, et ut penetret in eum quantum possibile est, contemplando subaudi, et quia sine gratia contemplans hoc putat interdum in tali visione ultimum ire et retro abit, inducit auctor dictum beatum Bernardum ad dictam gratiam impetrandam a Domina nostra, quam Gabriel vocavit Gratia plena, ita orare ut in sequenti capitulo in principio continetur. + +{Vergine matre figlia del tuo Figlio.} Hoc XXXIIIm et ultimum capitulum huius premissi libri Paradisi ut clarius intelligatur dividendum est in quinque principales partes, in quarum prima auctor inducit beatum Bernardum supradictum captare benivolentiam beate Marie Virginis exorando eam, et hec durat a principio capituli usque illuc: {Or questi che da linfima lacuna}; ibi secunda in qua petitionem suam facit, et hec usque ibi: {Li occhi da Dio dilecti et venerati}; ibi incipit tertia in qua auctor fingit se, cum visu intellectuali subaudi, attigisse deitatem in sua unica substantia divina, et hec durat usque ibi: {Ne la profunda e chiara subsistenza}; ibi incipit quarta ubi tractat de trinitate personarum trium divinarum usque ibi: {A lalta fantasia qui mancò possa}; ibi incipit quinta et ultima ubi conclusivum finem facit huic suo poemati, et hec durat usque in finem. + +Modo veniamus ad dictam prima partem in qua, sequendo rethoricam et practicam Augustini dicentis in libro De Sermone Domini: In omni oratione captanda est benivolentia eius quem precamur; inde exponendum est id de quo precari volumus, auctor inducit dictum beatum Bernardum, continuando se cum fine precedentis capituli, ut captet benivolentiam dicte Domine Nostre ita ut gratiam per eam auctor habeat videndi lumen divinitatis, ut infra in secunda parte requirit ab ipsa, dicere dotes datas ipsi Virgini a Deo ultra alias creaturas, prima scilicet quia virgo et mater fuit et filia filii sui. Primo quod fuit eximia virgo pura et perpetua mente et corpore super omnes alias virgines, audi quid prenuntiavit de ea Ezechiel propheta ita dicendo: Vidi portam in domo Domini clausa, et dixit angelus ad me: *Portam hanc quam vides non aperietur, et homo non transiet per eam, et clausa erit in ecternum, super quibus verbis ait Augustinus: Mirabilis prophetatio, sed mirabilior adimpletio. Non obstat quod consensit in matrimonium Iosep, quod eam duxerat in uxorem, quia Dicit Ambrosius, ut scribit Gratianus in Decretis, Iosep, licet duxerit Maria in coniugem, tamen nunquam cognovit eam, ut Mathei capitulo I°, dicitur; nam si ipse vir iustus eam cognovisset, nunquam a se discedere passus esset, nec Dominus qui perceperat uxorem a viro non discedere nisi causa fornicationis, comendans eam discipulo cum quo morata est, ut mater auctor divortii fuisset. Ad quod etiam Augustinus sic inquit: Beata Maria proposuit te conservaturam votum virginitatis in corde, sed non expressit ore; subiecit enim se divine dispositioni dum proposuit se perseveraturam virginem, nisi Deus aliter revelaret ei, commisit itaque virginitatem suam divine dispositioni, et sic consensit in carnalem copulam, non illa appetendo sed divine aspirationi in utroque obediendo; postea filium genuit, et quod corde concepit simul cum viro labiis expressit, et uterque in virginitate permansit; Sic ergo patet, dicit ibi Glosa, quod Maria non moverat continentiam, sed proposuerat vovere et virginitatem conservare, nisi Deus aliter vovere revelasset, vel lex prohiberet vel parentes cogerent. Sic inde Maria perfectissima virgo mente et corpore facta est mater filii Dei eum concipiendo de Spiritu Sancto; item inde Augustinus loquens de parentibus Domini ait: *Coniuges fuerunt mente non carne sicut et parentes*, ex quo datur intelligi quod sic Iosep dictus est pater Domini non effectu geniture, sed officio et cura providendi sic et coniux matris eius appellatur non coniugii effectu, sed subministratione necessarie, et individue mentis affectu, unde Origines super illo verbo Mathei I°: *Inventa est habens in utero a Iosep*, ita inquit: *Si tibi uxor nominatur in desponsatione esse dicitur, non tamen tibi uxor est, sed Dei unigeniti mater ecterna*. Qui Iosep, licet eam non contingeret future, tamen ut putabatur uxoris omnia noverat; ad idem Gregorius, super Iohanne XX° capitulo: *Ibi cum esset sero die*, illa exponendo ait: Sic quippe discipulum, post resurrectionem suam dubitare permisit Dominus, tamen nec eum in dubitatione deseruit, sicut ante nativitatem habere Mariam sponsum voluit, qui tamen ad nuptias suas non pervenit; nam ita factus est discipulus dubitans et palpans testis vere resurrectionis, sicut sponsus fuit matris custos integerrime virginitatis, et sic filia de attenta divinitate Christi facta est mater eius, attenta humanitate videlicet, ut tangit hic in textu in secunda particula primi versiculi huius capituli. Ad quod quidem Augustinus in Sermone de Virgine hec in persona Christi ait: Tibi Deus creator hominis: quid est quod te permovet in mea nativitate? Non sum libidinis conceptus cupiditate. Ego matrem, de qua natus sum, feci. Hanc quam aspicitis, mater mea est, sed manu fabricata est mea; et sic fecit, subdit Augustinus, gravidam virginem ipse qui ex virgine erat nasciturus. Item et Alanus in Anticlaudiano suo de hoc etiam canendo poetice ait: Virgo que proprium pariendi legem pudorem / non perdens matris meruit cum virgine nomen / hec est que mire divina numeris usu / nata patrem natumque parens concepit honorem / virgineum retinens nec perdens vita parentis, / in cuius ventris talamo sibi summa paravit / hospitium deitas etc. Inde tangit Bernardus, secundam dotem ipsius Virginis de altitudine et humilitate eius, quod ostendit ipsa Virgo in suo salmistico cantico dicendo: Quia respexit humilitatem ancille sue: ecce enim ex hoc beata me dicent omnes generationes; nam dicunt theologi quod sicut morbus eo superbissima muliere Eva natus, etiam fuit nostra medicina per humilissimam Mariam, unde converso nomine Eve, dictum est Marie per angelum Ave. Tertio vocat iam Bernardus hoc terminum fixum ecterni consilii, cum in ea terminavit iram suam Deus per incarnationem sui filii; nam, cum prenuntiatur hoc in Ecclesiastico XXIIII° capitulo, dicitur ibi in persona dicte Virginis: Ego ex ore Altissimi prodii, primogenita ante omnem creaturam; ego feci in celis ut oriretur lumen indeficiens; et dicunt theologi circa hanc prefixionem temporalis consilii divini quod Ante peccatum non fuit convenies Deum incarnari, cum opus incarnationis fuit ad abolitionem peccati principaliter ordinatum, nec etiam conveniens fuit statim post peccatum Deum incarnari: cum enim ex superbia peccatum primorum parentum provenisset, sic liberandus erat homo ut humiliatus recognosceret se liberatore indigere, quod magno consilio fuit dilatum ut, cognita sua infirmitate, homo clamaret ad medicum et gratie posceret auxilium; item nec in fine seculi debuit incarnari ut de perfectione nature humane per incarnationem perveniretur gradatim ad perfectionem glorie in fine seculi, item ut manifestaretur divina virtus salvans per fidem preteritos, presentes et futuros. Inde in laudem Virginis predicte idem Bernardus etiam dicit quomodo nobilitavit ipsa Beata virgo ita naturam humanam quod eius factor, idest creator Deus, non dedignavit eius factura fieri, scilicet homo in utero ipsius Virginis, in cuius persona Salamon in Ecclesiastico in preallegato XXIIII° capitulo, prenunciando hoc, ait: Creator omnium et qui creavit me requievit in tabernaculo meo. Item dicit eam facellam karitatis in celo, et merito, cum ipsa sit virga de radice Iesse egressa, idest de incendio divini amoris interpetratur; enim Iesse idest incendium. Item dicit quomodo ipsa virgo in terra est fons spei, unde in dicto capitulo Ecclesiastici ita prenunciata ipsa virgo ait: Sic aqueductus exivi de Paradiso. Dixi: rigabo ortum plantationum, et inebriabo fructum partus mei. Quod enim vere dici possit fons nobis hominibus in spe, audi Augustinum in oratione ad Mariam dicentem: O Maria, multum audeo, multum gaudeo, cum sicut est, nos enim tibi, teque nobis mira vicissitudo confederat, ut scilicet pro nobis habeas id esse quod es, nos vero pro te id esse quod sumus; si enim nulla nostra precessisset transgressio, non esset secuta nostra redemptio, et si non fuisset necessarium redimi, non fuisset necessarium te parere redemptorem, ut quid enim necessarium quod pro peccatoribus pareres si deesset qui peccasset? Unde per hoc etiam beatus iste Bernardus de dicta domina nostra scribit: Sic securum habes accessum ad Deum, o homo, ubi habes Filium ante Patrem et ante Filium Matrem. Filius ostendit Patri cicatrices et vulnera, Mater filio pectus et ubera, nec ulla post esse repulsa, ubi tot karitatis occurrunt insigna, subdendo hic quomodo adeo gratiosa est quod sepe prevenit petitionem nostram in optata re. + +Veniamus post hoc ad dictam secundam partem, in qua Bernardus, post captatam benivolentiam dicte Beate Virginis, procedit iuxta stilum Augustini supradictum ad petendum illud in eodem modo quo petiit auctor et orator ab ipsa beata Virgine illius orationis: Salve regina, in qua, primo captata eius benivolentia dicendo Salve Regina misericordie, vita, dulcedo, spes nostra; secundario facit eius petitionem dicendo advocata nostra illos tuos misericordie oculos ad nos converte et Yhesum, benedictum fructum ventris tui, nobis ostende etc. Nam petit Bernardus eodem modo secondario ut ipsa Virgo faciat auctorem attingere et videre sua gratia intellectualiter divinam essentiam sicut ab infima lacuna, idest a Cocito lacu et stagno in fundo Inferni et centro terre existente, vidit usque ad hoc celum Impireum, et conservet sanos eius auctoris affectum post talem visionem, iuxta illud documentum Iuvenalis docentis nos orare debere taliter videlicet: Orandum est ut sit mens sana in corpore sano etc., quod quidem nichil aliud est petere quandoque beatam vitam humanam, unde Seneca in suo libro De Beata Vita sic ait: Beata est vita que convenit nature sue, mente sana existente. + +Post hoc procedamus ad dictam tertiam partem, in qua primo fingit auctor, completa petitione beati Bernardi, Dominam Nostram elevasse occulos ad lumen deitatis implorantes gratiam; qua obtenta fingit auctor se vidisse substantiam divinam, et in tali visione finisse eius desiderium: circa que duo videamus quid auctor includere velit, et quantum ad primum dico intentionem auctoris fore in sua persona velle ostendere possibile esse hominem in hac vita per virtutem contemplativam et divinam gratiam revelativam intellectualiter intueri essentiam divinam - auctoritatibus quas scripsi supra in fine precedentis capituli, addendo has alias: dicit Ugo de Sancto Victore respondendo ad illud verbum Iohannis Deum nemo vidit unquam per illa verba Apostoli: Quod est Dei manifestum est illis, subaudi gratia et revelatione divina, et sic Deus illis revelavit, ostendens quod ratio humana per se insufficiens esset nisi revelatio divina illis adesset, que duobus modis fit, scilicet interna aspiratione et discipline eruditione. Unde Glosa Exodi, XXXIII° capitulo, ut iam dixi supra, ait: In hac carne viventibus et inextimabili virtute crescentibus contemplationis acumine potest ecterni Dei claritas videri, unde Augustinus in libro suo De Trinitate ait ad hoc etiam: Sic ymago nostra mens est Dei, quo capax est eius, eiusque particeps esse potest; item eadem Glosa Exodi eodem capitulo superius hic allegato super illis verbis Non videbit me homo et vivet, dicit Dominus: Tollamque manum meam et posteriora mea videbis, tu Moises subaudi, faciem autem meam videre non poteris quandiu hic mortaliter vivitur, videlicet per quasdam ymagines Deus potest sed per ipsam sue nature speciem non potest, unde Thomas in prima, questio XII°, sic ait: Omne quod elevatur ad aliquid quod excedit eius naturam oportet quod disponatur aliquas disponere ad talem formam que sit supra suam naturam et sic oportet quod ex divina gratia supercrescat ei virtus intelligendi, et tale augumentum virtutis intellective illuminationem vocamus intellectus et ipsum intellectum et ipsum intelligibile lux vocatur; et quod sub predicto tertio et intellectu dicebat Psalmus: Faciem tuam requiram Domine, non tamen intelligas quod homo possit comprehendere Deum in suo universo; nam dicit Crisostomus quod Ipsum quod est Deus nec angeli nec prophete viderunt, unde ait Dionisius: Deum neque sensus neque phantasia nec opinio nec ratio nec scientia comprehendit - ad secundum quod dicit auctor hic quod videndum dictum lumen deitatis eius desiderium finivit, ostendit quod solum in eo lumine est perfecta beatitudo, unde Phylosophus in III° De Anima inquit: Homo non est nec dicitur perfecte beatus quandiu sibi restat aliquid desiderandum; item et Thomas in secunda secunde ait: Perfecta beatitudo solum est in visione Dei et cognitione, cum non possit homo dici perfecte beatus si desiderat ulterius scire vel considerare; nam, dicit, res recipit perfectionem secundum rationem sui obiecti, scilicet Scire quod sit res secundum suam essentiam, ut ait idem Phylosophus in dicto libro De Anima, at in visione dicti luminis deitatis hoc solum habetur etc., et subdit: Ad perfectam beatitudinem requiritur quod intellectus pertingat ad primam causam sive ad eius essentiam, et sic perfectionem suam habebit per unionem ad Deum sicut ad obiectum in quo solum beatitudo hominis consistit, et sic postquam cognovit primam causam non potest desiderium nostrum ulterius appetere, ut idem Thomas in III° Contra Gentiles probat. Item Augustinus in suo libro De Soliloquio ad hoc ait: Cum suis? talis ut nichil prorsus te terrenorum delectet, michi crede, eodem punto videbis quod cupis; ad hoc etiam Seneca in suo libro De Beata Vita inquit: Consummatum est summum bonum nec quicquam amplius desiderat nichil enim extra totum est, non magis quam ultra finem. Inde dicit auctor quod licet viderit dictum lumen deificum intellectualiter per gratiam contemplando, ut dictum est, non tamen referre potest lingua illud, deficiente memoria et reminiscentia sua, ut contingit interdum in homine somniante aliquid letum vel triste et non recordante de re, sed in passione remanente ut remansit Nabucodonosor, exemplificando de foliis Sibille Cumane que olim sua vaticinia scribebat in foliis palmarum et si aliqua de dictis foliis movebantur a ventis nunquam carmina et iudicia scripta in illis ponebat in ordine aliorum, unde rogabat eam Eneas, Virgilio dicente in VI° sic: Alma viros; foliis tantum nec carmina manda, / ne turbata volent rapidis ludibria ventis, / ipsa canas oro etc. Fuerunt enim Sibille decem: hoc premissa Cumana, item Samia de ynsula Samo, item Persea, item Libica, item Delfica, item Cimeria, Ytalica, item Elithyria, Babilonica que excidium Troie predixit, item Ellespontia, item Frigia, item Albunea, Tiburtina que Christum prenumptiavit, dicendo: Iudicii signum, tellus sudore madescit, et celo rex adveniet per secla futurus, sed licet ut carne presens ut vindicet orbem. Et nota hec nomen Sibilla appellativum esse; nam Sibilla grece latine profetissa dicitur. Post hec auctor procedit ad dicendum quomodo respiciens in ipsam deitatem et eius profunditatem, idest in mente divina, universum mundum in se habentem - de qua Boetius loquens de ipso Deo ait: Mundum mente gerens - dicit quod intimavit in ea esse omnia substantialia universi, idest omnes formas substantiales, que, scilicet adiunctione sui ad materiam faciunt quoddam esse essentiale ut ignitas, et omnia accidentia, idest omnes accidentales formas que adiunctione sua non faciunt quid sed quale, ut albedinem, item earum morem, idest earum operationem et actus et effectus diversos, unde Ovidius: Pectoribus mores tot sunt quot in ore figure, quod tangit etiam iste auctor supra in VIII° capitulo huius Paradisi dicendo ibi: {E non pur le nature provedute / son ne la mente chè da sé perfecta, / ma esse insieme colla lor salute}, dicendo quod hec in dicta mente sunt quasi conflata: dicuntur conflata vasa que ex massa ad formam reducuntur ita uniformiter ut eorum pluralitas sit quoddam simplex lumen, idest apparentia, ut dicit textus hic, subdendo auctor hic quod unum punctum circa predicta est sibi maius letargum (quod dicitur oppressio cerebri cum oblivione et somnolentia) quam fuerit spatium XXV seculorum (que capiunt MMVIIcL annos, faciendo quodlibet seculum CX annorum secundum Uguccionem) antiquitus hominibus ad inveniendum modum navigandi primitus, quod fuit tempore Iasonis greci qui primam navem construxit, que vocata est Argo, dum transfretavit ad Colcon, quam ystoriam scripsi supra in Inferno in capitulo XVIII°, de qua Argo prima nave ait Ovidius in persona Medee conquerentis de ipso Iasone in eius Epistula sic: At semel in nostras quoniam nova puppis arenas, et Ultimus ex sociis sacram conscendit in Argon, et in libro De Ponto inquit: Equor Iasonio pulsatum remige primum, umbra cuius talis prime navis ammirari fecit Neptunum Deum marinum, cum antequam nunquam viderat in mari aliquem navigantem, ut dicitur hic in textu. Et redeundo adhuc ad id quod dicitur hic de substantiis et accidentiis ydealibus in dicta mente divina apparentibus, ad idem loquens Alanus in suo Anticlaudiano sic ait: Visus in hoc speculo respirat lumen amicum / invenit et gaudet, fulget in lumine lumen. / Cernit in hoc speculo visu speculata Sophia / Quod quid divinus in se complectitur orbis / hic videt ingenitas species speculatur ydeas / Celestis hominum formas premordia rerum / causarum causas rationum semina leges. Inde probat auctor quomodo a dicto lumine deitatis non poterat discedere propter aliud aspectum, cum in eo sit totalitas bonitatis et bonum sit obiectum voluntatis nostre humane. Unde Thomas in II° Contra Gentiles dicit quod Impossibile est quod intellectus attingens divina possit a tali actu discedere, et Dionisius ait: Deus convertit omnia ad se ipsum tanquam ad ultimum finem, et ipse est ultimum finis noster, cum solum ipso fruendum est, cum sit obiectum voluntatis nostre maius, ut maius bonum quod bonum intellectus est ultima beatitudo secundum Phylosophum in III° De Anima. + +Veniamus inde ad quartam partem in qua auctor, dicto de unica substantia divina, venit ad tangendum de Trinitate personarum trium divinarum dicendo quomodo vidit intellectualiter, subaudi in ipsa subsistentia divina, Trinitatem personalem, et sic congruenter reducit eos ad comparationem yridis (cuius semicircularis arcus est unicus in esse et in apparentia tricolor), unde Ysiderus: A sole resplendet dum cave nubes ex adverso radium solis accipiunt et arcus speciem fingunt, et quia aqua tenuis, aer lucidus nubes caligantes irradiant, tres varios colores faciunt, viridem scilicet, album et rubeum, ut dicit Phylosophus in III° sue Metaure, alludendo in hoc auctor Iohanne dicenti in IIII° capitulo Apocalipsis: Ecce posita erat sedes in celo, et supra sedem sedens, et qui sedebat similis erat iaspidi, et iris erat in circuitu sedis, et sic dicit hic, scilicet quomodo Filius a Patre reflexus erat et videbatur in numero personarum, et tertius circulus ut ignis equaliter eos spirabat, scilicet Spiritus Sanctus, unde Ugo de Sancto Victore ad hoc sic ait: De mente, idest a Patre, procedit sapientia, idest Filius, et amor, idest Spiritus Sanctus, ab utroque. Et Augustinus in suo libro De Trinitate: Coeternus est Filius Patri, sicut splendor coequus est igni, et esset ecternus si ignis foret ecternus. Ita sancta Trinitas una substantia simpliciter est et individua, trina in personis et ipse Spirits Sanctus coequaliter a Patre et a Filio procedens, et Thomas in prima: Tres personas divinas dicimus coequales. Nam si esset in dictis personis inequalitas, que dicitur per negationem maioris et minoris secundum Phylosophum in VIIII° Methaphysice, iam esset ponere non esse unam essentiam divina, quod falsum est. Et breviter, ut ait Augustinus in libro suo De Trinitate: Tenendum est quod sancta Trinitas sit unus et solus Deus, scilicet Pater, Filius et Spiritus Sanctus - Que Trinitas unius eiusdem substantie esse dicitur, creditur et intelligitur, ut scribit Magister in primo Sententiarum, et subdit: de qua Trinitate cum modestia et timore agendum est et attentissimis auribus, atque dicitur votis audiendum, ubi queritur unitas Trinitatis, quia nec periculosius alicubi erratur, nec laboriosius aliquid queritur, nec fructuosius aliquid invenitur - unde Augustinum in dicto libro De Trinitate ait: Non pigebit me sicubi hesito querere nec pudebit sicubi erro discere, unde qui legit hoc et certus est pergat mecum, si hesitat querat mecum etc.; et ex hoc auctor subdit hic quomodo eius dictum circha conceptum suum de dicta Trinitate est remissum et raucum in tantum quod non sufficit quod non sit modicum, quasi dicat quod melius esset tacere de hoc quam curiose ingredere et loqui de ea. Unde in Ecclesiaste dicitur: Cogitatio de ecternis magnum vult silentium, et Seneca scribit Aristotilem dicisse: Nunquam nos verecundiores esse debere quam cum de Deo agitur, ne quid temere impudenter aut ignorantes affirmemus aut scientes mentamur. Inde dicit auctor hic iterum quotiens dicta unica circulatio deitas unica in suo esse, idest in ipsa substantia divina predicta, videbatur, scilicet triplex reflexione luminis et resultatione trium personarum trinitatis predicte; item dicit etiam quomodo in ipsa circulatione vidit pictum de nostra effigie humana, referendo se auctor in hoc ad humanitatem Christi filii Dei, et volens intueri quomodo ymago Dei in ipsa humanitate Christi convenit, etiam in ipsa circulatione deitatis deficit mens ipsius auctoris, et merito: nam circa hoc dictus Magister Sententiarum in I° ait: Non Pater et Filius simul ymago ambo, sed Filius solus est ymago Patris, unde in hoc vult tangere hic auctor difficultatem humanam in tali visione et in tali contemplatione Trinitatis et unitatis divine, unde per phylosophiam generationem eius quis narravit? Et Ugo de Sancto Victore scribens circa hoc difficillimum ait, Augustinum allegando dicentem Spiritus Sanctus a Patre est etiam, sed non quomodo natus, sed quomodo datus Filius etiam a Patre, ut ipse ostendit in Iohanne dicens: Ego ex Deo processi et veni, et ita Filius a Patre est procedendo, et nascendo Spiritus a Patre, non nascendo sed procedendo: uterque enim procedit a Patre sed ineffabili et dissimili modo; non est itaque Spiritus Sanctus genitus, quia cum sit a Patre et Filio, si genitus esset iam haberet duos Patres, et sic in trinitate esset confusio, in qua sic et duo patres et duo filii essent. Quid autem sit gigni, quid sit procedere in hac vita sciri non potest, unde Augustinus in II° De Trinitate de hac genitura dicit: Non aliud est illi esse de patre, idest nasci de patre, quam videre patrem; aut aliud videre patrem operantem quam pariter operari, sed quis intelligit quasi dicat: nemo. Nam Quomodo filius a patre sit genitus impossibile est scire: mens deficit, vox silet, non hominum tantum sed angelorum. Super angelos et super omnem sensum est; credere iubemur, discutere non permictimur: nam licet scire quod natus est filius, non autem disceptare quomodo. Ad id autem quod fingit auctor se hic videre deitatem in circulari figura sequitur Termigistum qui, volens Deum describere, sic ait: Deus est intellectualis spera tanquam quod perfectum deducens res et finiens ut centrum quod habet finire lineas et ab ipso linee deducuntur, unde Phylosophus in I° De Celo et Mundo dicit quod Circulus est quod perfectum cum in eo finis reddeat ad principium, comparando hic ipse auctor talem eius implicitam visionem circa dictam convenentiam et conformitatem dicti talis circulis et ymaginis simul impliciti geometre mensuranti aliquem circulum reducendo principium ad finem per eum ignotum, de quo Phylosophus in I° Methaphysice inquit: Nichil enim ita mirabitur vir geometricus quam si diameter commensurabilis fiat, unde dicit auctor quod illud non valens ex se discutere, per quendam fulgorem, id vidit quod videre cupiebat, accipiendo hic dictum fulgurem pro revelatione divina, unde Thomas in prima ait: Licet illa que sunt altiora cogitatione hominis non sint inquirenda ab ipso homine, sunt tamen a Deo revelata suscipienda per fidem, unde Ecclesiasticus super hoc puncto ait, III° capitulo: Plurima super sensum hominis ostensa sunt tibi. Unde Tullius in libro De Natura Deorum dicit quod Olim quidam rex petiit a quodam phylosopho quid esset Deus; qui petiit terminum et rex dedit primo tres dies, quibus finitis dedit tantundem, et ter, et quater; cui rex ultimo dixit: *Tu deludis me*, cui phylosophus ait: *Non facio domine, sed Deus est ita immensus quod quanto de eo plus cogito tanto plus in eo deficio et quid dicam non invenio*. + +Et per hoc dicit ultimo hic auctor, scilicet in hac quinta et ultima parte, finisse eius phantasiam circa hoc suum poema, ulterius non valendo nec volendo, nec desiderando plus speculari et contemplari (dicitur phantasia secundum Phylosophum in III° De Anima: Motus a sensu factus secundum actum sine qua intellectus ita intelligere non potest sicut visus non potest videre sine coloribus), et sic, impleto eius desiderio et eius velle, idest eius desiderabili voluntate et rationaliter, egit ut dicitur: nam rationabiliter ulterius videre velle non poterat nec desiderare, habita illa gratia de qua Ambrosius sic ait: Ut Deus, qui natura invisibilis et etiam a visibilibus posset sciri opus fecit quod opificem visibilitatem sui manifestavit ut per certum incertum posset sciri, et ille Deus omnium esse crederetur qui hoc fecit quod ab homine impossibile est fieri, qui est ille amor, ut dicitur hic in fine, qui movet solem et alias stellas, scilicet ipse Deus benedictus in secula seculorum. Modo, si tantus vir Petrus Lombardus, Magister Sententiarum, in suo opere ita in principio eius premisit: In hoc autem tractatum non solum pium lectorem, sec etiam liberum correctorem desidero, ac etiam Augustinus, scribens ad Fortunatum inquiens: *Talis sum in scriptis aliorum, qualis volo esse intellectores meorum*, quanto magis ego Petrus premissus, dissuadente michi ingenii parvitate et materie difficultate, cum Materias grandes ingenia parva non sufferant, ut ait Yeronimus, id facere debeo in hoc comentulo meo. Quapropter merito correptorem imploro et coadiutorem, qui suppleat defectus eius et corrigat errores, ut sic adipiscar illud laudis premium, quod confert Lex quedam ita dicendo: Qui insubtiliter factum emendat, laudabilior est eo qui prius invenit. diff --git a/testi_2/ZonoDeMagnalis_VitaVirgilio.txt b/testi_2/ZonoDeMagnalis_VitaVirgilio.txt index 5741c6a..8a50ab7 100644 --- a/testi_2/ZonoDeMagnalis_VitaVirgilio.txt +++ b/testi_2/ZonoDeMagnalis_VitaVirgilio.txt @@ -1,17 +1,2 @@ -Et inter alia legitur esse factum illud quod dicebatur salvatio vel salvamentum Rome. Erat enim in quodam templo consecratio omnium statuarum; quelibet statua habebat scripta in pectore nomina gentis cuius ymaginem gestabant, et una queque statua habebat tintinnabulum ad collum, erantque ibi sacerdotes die noctuque uigilantes, qui eas custodiebam. Et quando gens in rebellionem consurgere conabatur contra romanum imperium, statua illius gentis commovebatur et tintinnabulum illius movebatur in collo eius et pulsabat, et in medio erat statua populi romani et alie erant circumstantes, et statua romana indicem protendebat versus nomen illius gentis quod in pectore statue scriptum erat, quod nomen continuo scriptum sacerdos principibus deportabat et mox exercitus ad eam gentem reprimendam mittebatur. - -Et quia hic tanta opera composuit, conveniens est scire vitam tanti hominnis vel poete. Ad cuius evidentiam est sciendum quod Virgilius fuit de Mantua civitate, sita in Lombardia, circumdata lacu quodam. Et non fuit de civitate sed de quodam suburbio nunc vocato Pietola, sed tunc vocabatur Andes. Fuit natus Gneo Pompeio Magno et Marco Crasso consulibus, idibus octobris (ita quod facta ratione fuit natus XV die octobris), et eadem die Lucretius magnus poeta mortuus est, quasi pronosticum quod cessavit adventui tanti poete. Fuit Virgilius natus parvis parentibus, scilicet matre, que vocabatur Maia, et patre, qui vocabatur Figulus; et est Fígulus hic nomen proprium, non officii. Qui Figulus fuit dives rusticus et bonus agricola sciens bene curare pecudes apes et alia animalia; et ideo nimirum si Virgilius bene scripsit de talibus, quia a patre traxit originem. Mater vero, dum esset pregnans, somniavit se parere virgam de lauro confertam variis pomis cito crescentem et frondentem et multum fructificantem. Et tunc sequenti die, dum iret ad aliud rus cum marito suo, sentiens dolores partus divertit ad quandam foveam et ibi peperit et maritus eam iuvit sicut scivit et potuit. Et quia mos fuit antiquorum quod, quando aliquis nascebatur, plantarent aliquam arborem ad sciendum de fortuna nascentis (nam si arbor bene durabat et crescebat, debebat diu vivere, et si bene frondebat, debebat esse magna fame), sic de aliis: et ideo pater Virgilii etiam plantavit quandam populum, que bene crevit et fronduit mirabiliter et dicta est arbor Virgilii et recepit exuuias populi, quia sub ea faciebant sua sacrificia, propterea quod pulcra arbor erat et mirabilis ratione crescentie, et precipue mulieres parturientes appendebant in ea arbore sua vota ut cito parerent, sicut Maia cito habuerat filium in tali loco. Et dicitur quod, quando natus fuit, non vagiit, ut daret bonam spem parentibus. Et hoc ipse forte volens exprimere dixit in Bucolicis. Et vocatus est Virgilius, quia mater somniavit se parere virgam et ideo voluit ut Virgilius vocaretur, et est etiam dictus Maron, quia fusci coloris fuit (nam maron idem est quam fuscum sive nigrum, ìnde quidam populi dicti sunt Mauri a maron, quia nigri, sicut Gallici dicti sunt a galae, quod est album). Et fuit Virgilius magni ingenii et bene morigeraus, inde Partheneus dictus est, id est bene tenax vel patiens; vel a Parthenope, id est omni virtute probatus. Et dicunt quod primo studuit Cremone, deinde transtulit se Mediolanum, postea Neapolim, deinde Athenas et ibi omni scientia fuit instructus et fuit magnus magicus; multum enim se dedit arti magice ut patet ex illa egloga. Et a principio sue pueritie fecit multa opera. Nam in sexto decimo anno fecit librum de culice sive tafano, qui continet quod rusticus quidam dormiebat et culex pupugit eum, qui morsu culicis excitatus ducens manum interfecit culicem. Et cum Virgilius, hoc videns, inspexit serpentem venientem ad rusticum, a quo interfectus fuisset rusticus nisi excitatus fuisset per culicem, ob talem beneficium culicis composuit librum sic dicendo. Et fecit epitaphium Baliste magni latronis dicens. Fecit etiam plura alia opera, scilicet Ethnam, Cilicas, Priapea, Catalecton, Copam, Diras, Moretum antequam faceret Bucolicam, Georgicam et Eneidam. Que opera in luce non sunt. - -Dum vero Virgilius esset Athenis, transtulit se Romam, et causa fuit discordia exorta inter Octauianum Cesarem et Antonium Lucium. Unde sciendum est quod superato Pompeio Magno et subiugatis Egiptiis a Cesare et mortuo Catone in Libia et aliis multis Romanis, qui cum Iuba erant, et mortuo Gneo Pompeio apud Mundam in Ispania Sexto Pompeio exercente piraticam facultatem in Sicilia, Cesar rediit Romam. Et III anno consentiente senatu mortuus est ipse Cesar in Capitolio a Bruto et Cassio XXV vulneribus; verum est quod unum vulnus fuit iteratum sive dupplicatum. Et tunc Brutus et Cassius recesserunt ab urbe, quos Antonius Marcus vexilifer Cesaris insecutus est usque in Emathiam. Sed senatores miserunt in auxilium Bruti et Cassii duos consules et Ottauianum nepotem Cesaris, qui erat XVIII annorum, contra Antonium: et pro tanto iuit, quia dictum est sibi quod non poterat aliter placere Romanis nec haberet locum in urbe nisi iret in auxilium Bruti et Cassii. Iuit ergo, et Brutus et Cassius habuerunt conflictum et illi consules scilicet Hircus et Pansa fuerunt interfecti et Ottavianus fuit captus. Sed Catulus vir nobilis tractavit concordiam inter Ottauianum et Antonium et diviserunt sibi mundum. Nam Antonius retinuit sibi Asiam sive partem orientalem, Catulus vero habuit Affricam, Ottauianus vero habuit Europam sive partem occidentalem. - -Antonius vero Lucius, frater Antonii Marci, hoc videns ait. Nolens infestare partem fratris fecit cum quibusdam Lombardis conspirationem in Ottauianum et cepit Mutinam faventibus sibi Cremonensibus et diu illam tenuit; sed oppressus fame propter obsidionem fugit Perusium et ibi fame devinctus mortuus est. Tunc Ottavianus distribuit militibus suis veteranis bona Cremonensium, et quia illa non sufficiebant, distribuit etiam eis bona Mantuanorum, non ratione delicti, quia non delinquerant in eum, sed ratione vicinitatis, ut omnes essent uno loco. Et ideo dictum est. Et tunc bona Virgilii data fuerunt Ario centurioni. Qua de causa Virgilius spoliatus bonis suis conpulsus est uenire Romam et fretus est auxilio Polionis et Vari et Galli, qui fuerant magni cives Romani et poete. Ad cuius Polionis honorem Virgilius fecit Bucolicam, licet in ea ex incidenti commendet Ottavianum, Varum et Gallum. Et incepit eam in XVII anno vite sue et in tribus annis compleuit et correxit eam. Et etiam fretus est auxilio Mecenatis, ad cuius honorem composuit Georgicam et in septem annis complevit eam et correxit. - -Postea vero ductu istorum devenit in notitiam Ottaviani hoc modo. Nam dum Virgilius spatiaretur in palatio ubi debebant fieri ludi teatrales, ad quos venturus erat Ottavianus, et tota nocte pluisset et mane esset tempus serenum, composuit duos versiculos et ibi reliquit. Quibus pernotatis Ottaviano, ipse voluit scire quis composuisset. Tunc Cornificius emulus Virgilii ait se fecisse et re premiatus fuit. Quo remunerato Virgilius cum alia vice iterum deberent fieri predicti ludi, scripsit primos versus, quibus Cornificius fuit remuneratus: et fuerunt hi versus; deinde addit, et item subdidit quartum. Quibus inuentis et pernotatis Ottaviano perquirenti quis fecit, iterum Cornificius obtulit se fecisse. Tunc Ottavianus ait; qui nesciuit perficere. Tunc Virgilius auxilio Polionis et aliorum introductus dixit se fecisse et perfecit illos hoc modo. Deinde habita notitia Ottaviani, petiit restitui sibi bona sua. - -Quibus restitutis venit Mantuam et cepit petere bona sua quae tenebat Arius centurio et quia Virgilius habebat secum triumviros, qui triumviri habebant providere et distribuere veteranis, cepit petere et alacri facie petebat sua bona. Sed Arius evaginato gladio persecutus est Virgilium usque ad Mincium fluvium et eum interfecisset, sed Virgilius deiecit se in aquam et permeauit fluvium et hoc commemorans tangit in Bucolicis ubi dicit, in egloga. Et tunc Virgilius reversus est Romam. Et Ottavianus hoc audiens, nolens turbare suos veteranos, providit sibi per aliam viam. Sed nichilominus sic impetravit postea a principe quod ipse et omnes alii Mantuani restituti fuerunt. Sed tunc non potuit fieri quia Ottavianus erat occupatus bello. Nam Antonius Marcus audita morte fratris, convocauit omnes orientales et Brutum et Cassium et reginam Egipti scilicet Cleopatram, et venit ad Atium promontorium, quod nunc dicitur Negroponte, contra quos iuit Ottavianus cum suo apparatu et primo devicit illos navali bello, secundo terrestri. Quibus superatis Cleopatra apposuit aspides ad mammillas et mortua est. Et Ottavianus iuit ad Parthos et subiugavit eos et refixit signa Romanorum a templis, que Parthi fixerant morte Crassi, et etiam subiugavit omnes orientales. Et ita Ottavianus cepit regnare in XVIII anno et regnavit XII annis pariter cum Antonio, sed ipso devincto imperavit Ottavianus toti mundo universo XIV annis. Et totus mundus fuit in pace, cuius tempore natus est Christus. - -Ad cuius Ottaviani honorem Virgilius composuit librum Eneidos et incepit a laudibus Enee et aliorum Troianorum, ut magis eum commendaret. Nam Ottavianus ferebat se Troianum, quia nepos Cesaris natus ex sorore vel nepote eius non per rectam lineam, vel ferebat se Troianum, quia Cesar adoptaverat eum sibi in filium, et Cesar fuit de descendentibus Enee, qui replevit ltaliam populo. Et sic ex laude Enee et aliorum Troianorum ipse etiam laudabatur. Et in componendo hoc opus Virgilius insudavit XII annis et non complevit nec correxit hoc opus, sicut quod multi dicunt. Sed Fulgentius vult quod complevit, quia incepit a principio vite et tendit usque ad mortem et post mortem nichil est ultra et, quia liber terminatur in morte Turni, ideo completum est opus. Sed hoc non videtur, quia adhuc restat de themate promisso, quia nichil dixit de Lauinia, cum tamen proposuerat se dicturum, tantum dixit, et non dixit quomodo habuit Lauiniam et Laurentum. Et dato quod perfecit, morte preventus non emendavit opus suum. Fertur enim quod Virgilius, scripto isto opere, iuit in Greciam volens morari ibi aliquo tempore et librum suum corrigere. Et occurrit Ottaviano redeunti de partibus orientalibus, cum domuisset omnes illos, et voluit reducere Virgilium secum Romam, ut haheret copiam de eo. Quo sequente Ottaviano cepit Virgilius aegritudinem de mense septembris in civitate Megarum; que Megare fuerunt civitas Nisi regis cuius capillum aureum Silla filia eius, capta amore regis Minoys obsidentis Megares, evulsit et sibi dedit Minoy. Quo facto capta fuit civitas; nam fatatum erat quod civitas numquam capi poterat donec Nisus haberet illum capillum in capite. Tandem navigando Virgilius pervenit Brundusium et ibi mortuus est. Alii dicunt quod ibi magis fuit gravatus et deinde venit Tarentum et ibi mortuus est. - -Condito testamento, in quo reliquit quod ossa sua essent delata Neapolim, et sic factum est et sepultus fuit in via Puteolana, qua itur ad uillam, que dicitur Puctiolo. Fuit enim olim consuetudo, ut sepulcra fierent in viis et campis. Sed mox non invenitur illud sepulcrum, quia forte eversum est totum monumentum, cuius epitaphium fuit. Parthenope erat Neapolis sic dicta a quadam virgine ibi regnante vel sepulta. Sed postea dicta est Neapolis a neos quod est novum et polis civitas, quasi nova civitas. Nam Ottavianus devincto Antonio post victoriam rediens pervenit ad istam transiens; et videns eam pulcram sed parvam amplificavit eam et dilatavit muros, et tunc que prius dicebatur Parthenope dicta est Neapolis, quasi nova civitas. Ultimum scito quod de bonis suis Virgilius partem reliquit Ottaviano, partem Varo et Tucho et aliis poetis. Et habuit domus Rome in Exquiliniis in illo loco iuxta ortos Mecenatis. Et iuxta Neapolim habuit multas et magnas possessiones, ubi multum morabatur. Et raro morabatur Rome propter nimium concursum gentium sibi occurrentium. Immo cum semel veniret Romam oportuit gentium quod oppressisset eum. - -Et fuit grandis cum aquilino colore id est rusticano sive fusco, et patiebatur frequenter in stomaco et multo ciens ex faucibus sanguinem spuebat. Sed per medicinam se iuvabat; erat enim magnus medicus et astrologus. Vixit autem annis quinquaginta duobus et reliquit in testamento quod Varus et Tuchus deberent comburere omnia opera sua scilicet Bucolicam Georgicam et Eneidam, quia nolebat laudari nisi per Eneidam. Sed Ottavianus noluit quod combureretur, quia, licet voluntas testatorís debebat pro lege servari, potius voluit quod ibi frangeretur lex, quam tantum opus combureretur. Et fecit versus ad excusationem Vari et Tuchi non servantium voluntatem testatoris cum essent commissarii eius. Et idem dixit Ottavianus Varo et Tucho, ut corrigerent Eneidam hoc modo, ut nichil de suo adderent, sed si quid videretur superfluum, detraherent. Et ideo invenietis in hoc opere quandoque unum solum verbum, quandoque dimidium versum et quandoque plus et quandoque minus. \ No newline at end of file +Et inter alia legitur esse factum illud quod dicebatur saluatio uel saluamentum Rome. Erat enim in quodam templo consecratio omnium statuarum; quelibet statua habebat scripta in pectore nomina gentis cuius ymaginem gestabant, et una queque statua habebat tintinnabulum ad collum, erantque ibi sacerdotes die noctuque uigilantes, qui eas custodiebam. Et quando gens in rebellionem consurgere conabatur contra romanum imperium, statua illius gentis commouebatur et tintinnabulum illius mouebatur in collo eius et pulsabat, et in medio erat slatua populi romani et alie erant circumstantes, et statua romana indicem protendebat uersus nomen illius gentis quod in pectore statue scriptum erat, quod nomen continuo scriptum sacerdos principibus deportabat et mox exercitus ad eam gentem reprimendam mittebatur. +Et quia hic tanta opera composuit, conueniens est scire uitam tanti hominnis uel poete. Ad cuius euidentiam est sciendum quod Virgilius fuit de Mantua ciuitate, sita in Lombardia, circumdata lacu quodam. Et non fuit de ciuitate sed de quodam suburbio nunc uocato Pietola, sed tunc uocabatur Andes. Fuit natus Gneo Pompeio Magno et Marco Crasso consulibus, idibus octobris (ita quod facta ratione fuit natus XV die octobris), et eadem die Lucretius magnus poeta mortuus est, quasi pronosticum quod cessauit aduentui tanti poete. Fuit Virgilius natus paruis parentibus, scilicet matre, que uocabatur Maia, et patre, qui uocabatur Figulus; et est Fígulus hic nomen proprium, non officii. Qui Figulus fuit diues rusticus et bonus agricola sciens bene curare pecudes apes et alia animalia; et ideo nimirum si Virgilius bene scripsit de talibus, quia a patre traxit originem. Mater uero, dum esset pregnans, somniauit se parere uirgam de lauro confertam variis pomis cito crescentem et frondentem et multum fructificantem. Et tunc sequenti die, dum iret ad aliud rus cum marito suo, sentiens dolores partus diuertit ad quandam foueam et ibi peperit et maritus eam iuuit sicut sciuit et potuit. Et quia mos fuit antiquorum quod, quando aliquis nascebatur, plantarent aliquam arborem ad sciendum de fortuna nascentis (nam si arbor bene durabat et crescebat, debebat diu uiuere, et si bene frondebat, debebat esse magna fame), sic de aliis: et ideo pater Virgilii etiam plantauit quandam populum, que bene creuit et fronduit mirabiliter et dicta est arbor Virgilii et recepit exuuias populi, quia sub ea faciebant sua sacrificia, propterea quod pulcra arbor erat et mirabilis ratione crescentie, et precipue mulieres parturientes appendebant in ea arbore sua uota ut cito parerent, sicut Maia cito habuerat filium in tali loco. Et dicitur quod, quando natus fuit, non uagiit, ut daret bonam spem parentibus. Et hoc ipse forte uolens exprimere dixit in Bucolicis: *lncipe, parue puer, cui non risere parentes etc.*. Et uocatus est Virgilius, quia mater somniauit se parere uirgam et ideo uoluit ut Virgilius uocaretur, et est etiam dictus Maron, quia fusci coloris fuit (nam maron idem est quam fuscum siue nigrum, ìnde quidam populi dicti sunt Mauri a maron, quia nigri, sicut Gallici dicti sunt a galae, quod est album). Et fuit Virgilius magni ingenii et bene morigeraus, inde Partheneus dictus est, id est bene tenax uel patiens; uel a Parthenope, id est omni uirtute probatus. Et dicunt quod primo studuit Cremone, deinde transtulit se Mediolanum, postea Neapolim, deinde Athenas et ibí omni scientia fuit instructus et fuit magnus magicus; multum enim se dedit arti magice ut patet ex illa egloga: *Pastorum Musam Damonis et Alphysibei*. Et a principio sue pueritie fecit multa opera. Nam in sexto decimo anno fecit librum de culice siue tafano, qui continet quod rusticus quidam dormiebat et culex pupugit eum, qui morsu culicis excitatus ducens manum ínterfecit culicem. Et cum Virgilius, hoc uidens, inspexit serpentem uenientem ad rusticum, a quo interfectus fuisset rusticus nisi excitatus fuisset per culicem, ob talem beneficium culicis composuit librum sic dicendo: *Parue culex, pecudum custos tibi tale merenti, funeris officium uitae pro munere reddo*. Et fecit epitaphium Baliste magni latronis dicens: *Monte sub hoc lapidum tegitur Balista sepultus, nocte dieque tutum carpe uiator iter*. Fecit etiam plura alia opera, scilicet Ethnam, Cilicas, Priapea, Catalecton, Copam, Diras, Moretum antequam faceret Bucolicam, Georgicam et Eneidam. Que opera in luce non sunt. Dum uero Virgilius esset Athenis, transtulit se Romam, et causa fuit discordia exorta inter Octauianum Cesarem et Antonium Lucium. Vnde sciendum est quod superato Pompeio Magno et subiugatis Egiptiis a Cesare et mortuo Catone in Libia et aliis multis Romanis, qui cum Iuba erant, et mortuo Gneo Pompeio apud Mundam in Ispania Sexto Pompeio exercente piraticam facultatem in Sicilia, Cesar rediit Romam. Et III anno consentiente senatu mortuus est ipse Cesar in Capitolio a Bruto et Cassio XXV uulneribus; uerum est quod unum uulnus fuit iteratum siue dupplicatum. Et tunc Brutus et Cassius recesserunt ab urbe, quos Antonius Marcus uexilifer Cesaris insecutus est usque in Emathiam. Sed senatores miserunt in auxilium Bruti et Cassii duos consules et Ottauianum nepotem Cesaris, qui erat XVIII annorum, contra Antonium: et pro tanto iuit, quia dictum est sibi quod non poterat aliter placere Romanis nec haberet locum in urbe nisi iret in auxilium Bruti et Cassii. Iuit ergo, et Brutus et Cassius habuerunt conflictum et illi consules scilicet Hircus et Pansa fuerunt interfecti et Ottauianus fuit captus. Sed Catulus uir nobilis tractauit concordiam inter Ottauianum et Antonium et diuiserunt sibi mundum. Nam Antonius retinuit sibi Asiam siue partem orientalem, Catulus uero habuit Affricam, Ottauianus uero habuit Europam siue partem occidentalem. Antonius uero Lucius, frater Antonii Marci, hoc uidens ait: *Inter se isti diuiserunt mundum et partes sibi acceperunt, et nichil mihi dederunt*. Nolens infestare partem fratris fecit cum quibusdam Lombardis conspirationem in Ottauianum et cepit Mutinam fauentibus sibi Cremonensibus et diu illam tenuit; sed oppressus fame propter obsidionem fugit Perusium et ibi fame deuinctus mortuus est. Tunc Ottauianus distribuit militibus suis ueteranis bona Cremonensium, et quia illa non sufficiebant, distribuit etiam eis bona Mantuanorum, non ratione delicti, quia non delinquerant in eum, sed ratione uicinitatis, ut omnes essent uno loco. Et ideo dictum est: *Mantua ue misere nimium uicina Cremone*. Et tunc bona Virgilii data fuerunt Ario centurioni. Qua de causa Virgilius spoliatus bonis suis conpulsus est uenire Romam et fretus est auxilio Polionis et Vari et Galli, qui fuerant magni ciues Romani et poete. Ad cuius Polionis honorem Virgilius fecit Bucolicam, licet in ea ex incidenti commendet Ottauianum, Varum et Gallum. Et incepit eam in XVII anno uite sue et in tribus annis compleuit et correxit eam. Et etiam fretus est auxilio Mecenatis, ad cuius honorem composuit Georgicam et in septem annis compleuit eam et correxit. Postea uero ductu istorum deuenit in notitiam Ottauiani hoc modo. Nam dum Virgilius spatiaretur in palatio ubi debebant fieri ludi teatrales, ad quos uenturus erat Ottauianus, et tota nocte pluisset et mane esset tempus serenum, composuit duos uersiculos et ibi reliquit. Quibus pernotatis Ottauiano, ipse uoluit scire quis composuisset. Tunc Cornificius emulus Virgilii ait se fecisse et re premiatus fuit. Quo remunerato Virgilius cum alia uice iterum deberent fieri predicti ludi, scripsit primos uersus, quibus Cornificius fuit remuneratus: et fuerunt hi uersus: *Nocte pluit tota, redeunt spectacula mane, diuisum imperium cum Ioue Cesar habet*; deinde addit: *Hos ego uersiculos feci, tulis alter honores*, et item subdidit quartum: *Sic uos non uobis*. Quibus inuentis et pernotatis Ottauiano perquirenti quis fecit, iterum Cornificius obtulit se fecisse. Tunc Ottauianus ait: *Perfice hos uersus imperfectos*; qui nesciuit perficere. Tunc Virgilius auxilio Polionis et aliorum introductus dixit se fecisse et perfecit illos hoc modo: *sic uos non uobis nidificatis aues, sic uos non uobis mellificatis apes, sic uos non uobis uellera fertis oues, sic uos non uobis fertis aratra boues*. Deinde habita notitia Ottauiani, petiit restitui sibi bona sua. Quibus restitutis uenit Mantuam et cepit petere bona sua quae tenebat Arius centurio et quia Virgilius habebat secum triumuiros, qui triumuiri habebant prouidere et distribuere ueteranis, cepit petere et alacri facie petebat sua bona. Sed Arius euaginato gladio persecutus est Virgilium usque ad Mincium fluuium et eum interfecisset, sed Virgilius deiecit se in aquam et permeauit fluuium et hoc commemorans tangit in Bucolicis ubi dicit: *aries nunc uellera siccat*, in egloga *Quo te Meri pedes* ibi *Heu, cadit in quemquam*. Et tunc Virgilius reuersus est Romam. Et Ottauianus hoc audiens, nolens turbare suos ueteranos, prouidit sibi per aliam uiam. Sed nichilominus sic impetrauit postea a principe quod ipse et omnes alii Mantuani restituti fuerunt. Sed tunc non potuit fieri quia Ottauianus erat occupatus bello. Nam Antonius Marcus audita morte fratris, conuocauit omnes orientales et Brutum et Cassium et reginam Egipti scilicet Cleopatram, et uenit ad Atium promontorium, quod nunc dicitur Negroponte, contra quos iuit Ottauianus cum suo apparatu et primo deuicit illos nauali bello, secundo terrestri. Quibus superatis Cleopatra apposuit aspides ad mammillas et mortua est. Et Ottauianus iuit ad Parthos et subiugauit eos et refixit signa Romanorum a templis, que Parthi fixerant morte Crassi, et etiam subiugauit omnes orientales. Et ita Ottauianus cepit regnare in XVIII anno et regnauit XII annis pariter cum Antonio, sed ipso deuincto imperauit Ottauianus toti mundo uniuerso XIV annis. Et totus mundus fuit in pace, cuius tempore natus est Christus. Ad cuius Ottauiani honorem Virgilius composuit librum Eneidos et incepit a laudibus Enee et aliorum Troianorum, ut magis eum commendaret. Nam Ottauianus ferebat se Troianum, quia nepos Cesaris natus ex sorore uel nepote eius non per rectam lineam, uel ferebat se Troianum, quia Cesar adoptauerat eum sibi in filium, et Cesar fuit de descendentibus Enee, qui repleuit ltaliam populo. Et sic ex laude Enee et aliorum Troianorum ipse etiam laudabatur. Et in componendo hoc opus Virgilius insudauit XII annis et non compleuit nec correxit hoc opus, sicut quod multi dicunt. Sed Fulgentius uult quod compleuit, quia incepit a principio uite et tendit usque ad mortem et post mortem nichil est ultra et, quia liber terminatur in morte Turni, ideo completum est opus. Sed hoc non uidetur, quia adhuc restat de themate promisso, quia nichil dixit de Lauinia, cum tamen proposuerat se dicturum, tantum dixit: *Lauiniaque littora*, et non dixit quomodo habuit Lauiniam et Laurentum. Et dato quod perfecit, morte preuentus non emendauit opus suum. Fertur enim quod Virgilius, scripto isto opere, iuit in Greciam uolens morari ibi aliquo tempore et librum suum corrigere. Et occurrit Ottauiano redeunti de partibus orientalibus, cum domuisset omnes illos, et uoluit reducere Virgilium secum Romam, ut haheret copiam de eo. Quo sequente Ottauiano cepit Virgilius aegritudinem de mense septembris in ciuitate Megarum; que Megare fuerunt ciuitas Nisi regis cuius capillum aureum Silla filia eius, capta amore regis Minoys obsidentis Megares, euulsit et sibi dedit Minoy. Quo facto capta fuit ciuitas; nam fatatum erat quod ciuitas numquam capi poterat donec Nisus haberet illum capillum in capite. Tandem nauigando Virgilius peruenit Brundusium et ibi mortuus est. Alii dicunt quod ibi magis fuit grauatus et deinde uenit Tarentum et ibi mortuus est. Condito testamento, in quo reliquit quod ossa sua essent delata Neapolim, et sic factum est et sepultus fuit in uia Puteolana, qua itur ad uillam, que dicitur Puctiolo. Fuit enim olim consuetudo, ut sepulcra fierent in uiis et campis. Sed mox non inuenitur illud sepulcrum, quia forte euersum est totum monumentum, cuius epitaphium fuit: *Mantua me genuit, Calabri rapuere, tenet nunc Parthenope; cecini pascua rura duces*. Hoc est: natus fui Mantue, mortuus sum in Calabria et sepultus Neapoli, et cecini, id est scripsi, pascua, id est Bucolicam, rura, id est Georgicam, duces, id est Eneidam. Parthenope erat Neapolis sic dicta a quadam uirgine ibi regnante uel sepulta. Sed postea dicta est Neapolis a neos quod est nouum et polis ciuitas, quasi noua ciuitas. Nam Ottauianus deuincto Antonio post uictoriam rediens peruenit ad istam transiens; et uidens eam pulcram sed paruam amplificauit eam et dilatauit muros, et tunc que prius dicebatur Parthenope dicta est Neapolis, quasi noua ciuitas. Ultimum scito quod de bonis suis Virgilius partem reliquit Ottauiano, partem Varo et Tucho et aliis poetis. Et habuit domus Rome in Exquiliniis in illo loco iuxta ortos Mecenatis. Et iuxta Neapolim habuit multas et magnas possessiones, ubi multum morabatur. Et raro morabatur Rome propter nimium concursum gentium sibi occurrentium. Immo cum semel ueniret Romam oportuit eum declinare et effugere ad quemdam locum, quia tantus erat concursus gentium quod oppressisset eum. Et fuit grandis cum aquilino colore id est rusticano siue fusco, et patiebatur frequenter in stomaco et multo ciens ex faucibus sanguinem spuebat. Sed per medicinam se iuuabat; erat enim magnus medicus et astrologus. Vixit autem annis quinquaginta duobus et reliquit in testamento quod Varus et Tuchus deberent comburere omnia opera sua scilicet Bucolicam Georgicam et Eneidam, quia nolebat laudari nisi per Eneidam. Sed Ottauianus noluit quod combureretur, quia, licet uoluntas testatorís debebat pro lege seruari, potius uoluit quod ibi frangeretur lex, quam tantum opus combureretur. Et fecit uersus ad excusationem Vari et Tuchi non seruantium uoluntatem testatoris cum essent commissarii eius. Et idem dixit Ottauianus Varo et Tucho, ut corrigerent Eneidam hoc modo, ut nichil de suo adderent, sed si quid uideretur superfluum, detraherent. Et ideo inuenietis in hoc opere quandoque unum solum uerbum, quandoque dimidium uersum et quandoque plus et quandoque minus. \ No newline at end of file